METRICA

Blasius AMATA sdb

DE RE METRICA GRAECA ET LATINA

INSTITUTIONES ET COMMENTARII

ad usum discipulorum Pontificii Instituti Altioris Latinitatis

1
 METRICA

DE RE METRICA GRAECA ET LATINA

Institutiones et Commentarii
MMVIII

LA0112. Metrica greca e latina

(5 ECTS - 2 crediti nel I semestre): Prof. BIAGIO AMATA
Argumenta:
1.Institutiones Prosodiae Graecae et Latinae. 2.Metrica Graeca et Latina. 3.Strophica Graeca et Latina.
4.Versus: glossarium et formae. 5.Clausulae et Cursus.
Exercitationes: praecipua metra poetarum Graecorum et Latinorum cum scansione et analysi syllabica,
pedum, caesurae.
Textus:
Adnotationes Professoris 2008;
BOLDRINI S. La prosodia e la metrica dei romani (Roma, Carocci 19984);
CRUSIUS F. - RUBENBAUER H. Römische Metrik. Eine Einführung (Hildesheim, G. Olms 20068);
GENTILI A. B. - LOMIENTO L. Metrica e ritmica. Storia delle forme poetiche nella Grecia antica
(Milano, Mondadori Università 2003);
KORZENIEWSKI D. Griechische Metrik (Darmstadt, Wissenschaftliche Buchgesellschaft 1991);
LENCHANTIN DE GUBERNATIS M. Manuale di prosodia e metrica greca (Milano, Principato 1993);
LENCHANTIN DE GUBERNATIS M. Manuale di prosodia e metrica latina (Milano, Principato 1991);
MAAS P. Metrica Greca (Firenze, Le Monnier 1979);
MARTINELLI M.C. Gli strumenti del poeta: elementi di metrica greca (Bologna, Cappelli 1997);
NOUGARET L. Traité de métrique latine classique (Paris, Klincksieck 1976);
QUESTA C. La metrica di Plauto e di Terenzio (Urbino, Università degli studi 2007);
SALVATORE A. Prosodia e metrica latina. Storia dei metri e della prosa metrica (Roma, Jouvence
1983);
SNELL B. Griechische Metrik, tr. Metrica Greca (Scandicci, La Nuova Italia 1990);
WEST M.L. Greek Metre (Oxford, Clarendon Press 1982).

La(tinitas) Ro(mana) Sa(lesiana):

http://www.geocities.com/blas3/metrica/met01.html

Baccalaureato III anno

2
 METRICA

SYMBOLA ET BREVIATA

font: SGkClassic
SYMB DECLARATIO SYMB DECLARATIO SYMB DECLARATIO
─
v breve longum x anceps = - vel v
v - vel - v vel - - raro vv
~ responsio, par oo vocalis resoluta
vv
å Anceps = ā vel ă ō longa in ancipiti ŏ brevis in ancipiti
catalecticus seu
vv longum resolubile ^ ^^ catalecticus in bisyllabum
syncopatus in sym
caesura minor vel
⁞, |d | caesura Maior || finis lineae, finis versus
diaeresis
caes. semiternaria caesura
│3 │4, |b caesura bucolica │5
(tritemimera) semiquinaria (pentemimera)
│t caesura feminina ǀǀǀ finis strophae 1m monometer
1sy monosyllabus 2ia diiambus 2m dimeter
2p dipodia 2st stropha dysticha 2sy bisyllabus vel disy
2tr dichoreus 3m trimeter 3br tribrachys
3p tripodia 3st stropha tristicha 3sy trisyllabus
4m tetrameter 4p tetrapodia 4st str tetrasticha
5m pentameter 5p pentapodia 6m hexameter
6n sen(arius) 6p hexapodia 7n septenarius
8n octonarius 9sy henneasyllabus 10sy decasyllabus
11sy hendecasyllabus ad adonius alc alcaicus
an anapaestus antib antibacchius antis antispastus
ar aristophaneus as asclepiadeus ba bacchius
cr creticus chor choriambus d, da dactylus, -licus
dod dodrans epi epitritus fal phalaecium
glychoneus H hyatus hagesichoreus
gl hag
hi hipponacteus ia iambus ioM Ionicus a Maiore
iom Ionicus a m ityph ityphallicus M Maior
m minor. mol molossus pae paeon
ph pherecrateus proc proceleumaticus pros prosodiacus
r reitianum s spondeus S Sapphicus
str stropha sy syllaba tl telesilleus
tr trochaeus choreus v. versus wil wilamowitzianus
d dochmius

3
 METRICA

MORAE NOMEN GRAECUM NOMEN LATINUM SPECIMEN

1 v xro/noj mora ět ♪
2 vv purri/xioj pyrrichius fŭrŏr ♫
3 vvv tribraxu/j tribrachys făcěrě ♪♪♪
-/ v troxai=oj trochaeus, chorìus, choreus ārmă
v -/ i)/amboj iambus vĭrōs
4 vvvv prokeleusmatiko/j proceleu(s)maticus ăbĭětě
-/ - spondei=oj spondeus pōssūnt
-/ v v da/ktuloj dactylus cōrpŏra
v v -/ a)na/paistoj anapaestus ănĭmōs
v -/ v a)mfi/braxuj amphibrachys pŏēmă
5 -/ v -/ krhtiko/j, a)mfi/makroj creticus, amphimacrus māxĭmōs
- -/ v palimba/kxeioj palimbacchìus [-eus], antib. dionysius āūdīssě
v -/ - bakxei/oj bacchìus vel baccheus părābūnt
-/ v v v pai/wn prw/toj paeon primus īntěrĭŏr
v -/ v v pai/wn deu/teroj paeon secundus rěpūllŭlăt
v v -/ v pai/wn tri/toj paeon tertius pěrěgrīně
v v v -/ pai/wn te/tartoj paeon quartus Tĭběrĭō
vv v vv o)rqioj a)ri/qmioj arduus, altus numerandus, pentabrachys e)ka/les’e)me/
6 -/ v v -/ xori/amboj choriambus tēmpěrĭēs
v -/ -/ v a/nti/spastoj antispastus sěpūlcrālě
-/ - v v i/wniko\j a/po/ mei/zon ionicus a maiore cālcārĭbŭs
v v -/ - i)wniko\j a/p' e/la/ssonoj ionicus a minore fŭgĭēndōs
--- molosso/j molossus cōntēndūnt
7 v -/ - - e)pi/tritoj prw=toj epìtritus primus rěpūgnārūnt
-/ v - - e)pi/tritoj deu/teroj epitritus secundus cōndĭtōrēs
- -/ v - e)pi/tritoj tri/toj epitritus tertius dīscōrdĭāē
-/ - - v e)pi/tritoj te/tartoj epitritus quartus fōrtūnātŭs
8 v -/ -/ v -/ do/xmioj dochmius sěpūlcrālĭūmst

MNEMONICE rhythmus metrorum accentibus vel ictibus musicalibus ita aptatur:

a.Kata\ sti/xon [singuli versus]
2mtrochaicus trònco trònco | trònco trònco = tàntum èrgo | sàcramèntum 8sy
2miambicus gettò gettò | gettò gettò = memènto rèrum Cònditòr 8sy
6mholodactylicus vèrsi velòci darà | una fìlza di dàttili pùri 17
6mholospondaicus vèrsi lènti sòn | spondèi tùtti quànti 12
asclepiadea m àsclepìade è | pìccolo pìccolo [ròcocò] 12
asclepiadea M àsclepìade è | dìmmi perchè | màssimo màssimo [ròcocò] 16
phalaecium tànti vèrsi farà | per mè Falèco [còntro chì comporrò | un tàle vèrso] 11
b.Di/stixoj [bini versus]
eleg holoda 1.vèrsi velòci darà | una fìlza di dàttili pùri 17
2.còla perfètti farà | nèlla secònda metà 14
eleg holosp 1.vèrsi lènti sòn | spondèi tùtti prìma 12
2.mà non sè ne dà | nèlla secònda metà 12
c. Strofh\ tetrastixh/ [4 versus]
alcaica 1. o sàlve sàlve | càndida vèrgine [Alcèo sòmmo, | òttimo principe 11alc
2. o sàlve sàlve | càndida vèrgine [cantòre dòlce | càntami, rècita: 11alc
3. o sàlve sàlve sàlve sàlve [la vìta bèlla lùnga cànta 9alc
4. càndida vèrgine sàlve sàlve [rèndi felìce la gènte sànta 10alc

sapphica 1. vèrsi bèlli sòn | della grànde Sàffo cesura comune 11S
2. vèrsi bèlli lèggo |t di Sàffo gránde cesura femminile 11S
3. vèrsi bèlli scrìvimi, ⁞ Sàffo grànde, dieresi 11S
4. quàndo ti svègli adonio 5sy

4
 METRICA

Stropha alcaica est tetrasticha dicolon [bini 11sy alc + 9sy alc + 10sy alc]
x -/ v -/ x | -/ v v -/ v x [-/ v x/] 11sy alc
x -/ v -/ x | -/ v v -/ v x [-/ v x/] 11sy alc
x -/ v -/ x | -/ v -/ x 9sy alc
-/ v v -/ | v v -/ v -/ x 10sy alc

a)sunne/thmmi | tw=n a)ne/mwn sta/sin (asùnnetèmmi |

tònanemònstasìn)
to\ me\n ga\r e)/nqen | ku=ma kuli/ndetai, (tomèngarènten | kùmakulìndetai)
to\ d'e)/nqen, a)/mmej d'o(/n to\ me/sson (todèntenàmmesdòntomèsson)
na=ϊ forh/meqa su\n melai/nv (Al. 2,1-4) (nàiforèmetasùnmelàina)

Odi profanum | volgus et arceo [odìprofánum | vòlgusetárceò].

Favete linguis; | carmina non prius [favételìnguis | cárminanònpriùs]
Audita Musarum sacerdos [audìtaMùsarùmsacérdos]
Virginibus puerisque canto (H. C. 3,1) [vìrginibùspuerìsquecánto

6md Holodactyli pulcherrimi apud Alcmanem fr 74 Garzya

ou)/ m' e)/ti, parsenikai\ | meliga/ruej i(aro/fwnoi,
gui=a fe/rhn du/natai: | ba/le dh\ ba/le kh/ruloj ei)/hn,
o(/j t' e)pi\ ku/matoj a)/nqoj |t a)/m' a)/lkuo/nessi poth/tai
nhlee\j h)=tor e)/xwn, | a(/lipo/rfuroj i(aro\j o)//rnij.

6md Imitativi quadrupedante putrem | sonitu quatit ungula campum (Verg. Ae. 8,596)
at tuba terribili | sonitu procul aere canoro || increpuit (Verg. Ae. 9,503)

6md Mh=nin a)/eide qea\ | Phlhi+a/dew )Axilh=oj ddsdd

[mènina-èidethe-à | pe-lèia-dèachi-lèos]
Iram, diva, trucem | Pelidae concine Achillei sdssd
[ìram-dìvatru-cèm | pe-lìde-còncina-chìllei]
ou)lome/nhn, | h(\ muri/' ⁞ )Axaioi=j a)/lge' e)/qhke,
innumeris | horrenda olim | quae pressit Achivos
polla\j d' i)fqi/mouj | yuxa\j ⁞ )/Ai+di proi/+ayen
luctibus; | obscuro multas ⁞ et compulit Orco
h(rw/wn, au)tou\j | de\ e(lw/ria teu=xe ku/nessin
heroum forte animas; |7 ac frigida leto heroHum

phalaecium Lugete, o Veneres, | Cupidinesque, [lùgetòvenerès-cupìdinèsque]

et quantum est hominum | venustiorum [ètquantèstominùm-venùstiòrum]

Sapphica stropha minor: tres 11sym + ad [tetrasticha dicolon]

Fai/netai/ moi kh=noj | i)/soj qe/oisin Ille mì par ésse | deò vidétur,
e)/mmen' w)nhr, o)/ttij | e)na/ntio/j toi ìlle, sì fas ést, | superáre dìvos,
i)sda/nei kai\ pla/sion ⁞ a)=du fwnei/- quì sedéns advérsus | idéntidém te
saj u)pakou/ei (SAPPH. 2) spéctat et aùdit (Catul. 51).

Xai=re, Kulla/naj | o( me/deij, se\ ga\r moi [káirekùllanàs-omedéissegàrmoi]

qu=moj u(/mnhn, to\n koru/faij e)n au)/taij [tùmosùmnentònkorufàisenàutais]
Mai=a ge/nnato | Kroni/dv mi/geisa [màiagènnatò-kronidèmigèisa]
pambasi/lhϊ. [A.] [Pàmbasilèi]

Alme sòl, currù | nitidò dièm qui Iste Cònfessòr, | Dominì colèntes,
promis èt celàs | aliùsque et ìdem quèm piè laudàt | populùs per òbem
nàscerìs, possìs | nihil ùrbe Ròma hàc diè laetùs | meruìt suprèmas
vìsere màius. [Hor.] scàndere sèdes. [hym. lit.]
Rapporto metrica-musica (il numero è convenzionalmente legato ad una figura)

5
 METRICA

 1 = semibreve semibrevis [=½brevis=¼longa=1|8maxima]

 2 = mìnima minima

 4 = semimìnima semiminima

 8 = croma chroma

 16 = semicròma semichroma

 32 = biscròma bischroma

 64 = semibiscròma semibischroma

 Semiografia gregoriana - I neumi

La nota musicale in gregoriano si chiama neuma (greco: segno), e può significare una nota
singola o un gruppo di note. La forma quadrata - notazione quadrata – deriva dalla scrittura degli
antichi manoscritti. La notazione adiastematica è senza rigo, quella diastematica è sul rigo.
Neumi fondamentali sono il punctum e la virga, da cui nascono il pes, di 2 note ascendenti, il
clivis di 2 note discendenti, il torculus e il porrectus, di 3 note ascendenti e discendenti, il
climacus di 3 o più note discendenti

Neumi monosonici:

Neumi plurisonici:
2 note 3 note

6
 METRICA

7
 METRICA

8
 METRICA

Hymnus vedicus
Inno Vedico in scrittura devanāgārica con traslitterazione
che evidenzia le lunghe (distinte dal macron) e le brevi della metrica

9
 METRICA

Le figure musicali
Le figure musicali sono segni che indicano il valore (la durata) di ogni nota e
sono posti sul pentagramma per indicare l’altezza del suono (la nota musicale) e
sono formate da tre elementi: o La testa della nota; o Il gambo; o Le code, o
cediglie. La testa della nota è costituita da un cerchietto vuoto o pieno (bianco o
nero) che indica l’altezza del suono (nota musicale). A volte al cerchietto si
aggiunge una linea chiamata gambo. Al gambo possono essere aggiunte una o più
code, dette cediglie.

10
 METRICA

La posizione della testa delle note sul pentagramma determina la loro altezza e il
loro nome
La durata delle note viene invece rappresentata:
Dal diverso colore della testa (bianco o nero)
Dalla presenza o meno del gambo
Dal numero delle cediglie

La figura musicale che comunemente corrisponde alla durata di una pulsazione

viene chiamata quarto o semiminima

La pausa corrispondente ad un silenzio della durata di un quarto

Raddoppiando il valore del quarto si ottiene la metà o minima

La pausa di semiminima viene rappresentata da un rettangolo posto sopra la terza

linea del pentagramma

Raddoppiando il valore della metà si ottiene l’intero o semibreve

La pausa di semibreve viene rappresentata da un rettangolo posto sotto la quarta

linea del pentagramma

11
 METRICA

DE ARTE METRICA GRAECA E LATINA

Notiones metricae praecipuae

Cur artem metricam synoptice tractamus Graecam et Latinam? Aptius non esset
separata ratione de eisdem pertractare?
Unitatis vel separationis causa huiusmodi tractatus innititur potissimum
rationibus quibus auctor quisque fruitur ad extollendam Graecam artem, quasi
exemplar sit universae Latinae artis, vel ad pluris existimandam novitatem ac
diversitatem peculiarium formarum Latinae artis metricae.1
Separationi favet non perfecta congruentia utriusque artis, potissimum antiqua
aetate; unitati fovet Romanorum tanta acculturatio ad litteras Graecas, ut exemplaria
maxima libertate adhibuerint atque retractaverint. Si igitur senarium iambicum
perlegeris a trimetro iambico derivatum sed non parem esse videbis; si autem
classicos, potissimum Latinos poetas perlegeris, fere eadem Graeca exemplaria
duplicata esse maxima fidelitate dicas.
Ergo utramque, scilicet metricam artem Graecam et Latinam , synoptice,
quantum fieri potest, inspiciemus, ut peculiaritatem utriusque, si adsit, comparemus
et in lucem ponamus.
Lexicon et leges praecipuae de prosodia et classica re metrica occidentalem
culturam resonant, neque facile intelleguntur a ceteris culturis. Sed vel antiqui
metricologi, quorum est princeps Hephestio, fere nihil prosunt quod attinet Graecam
metricam intellegendam, quippe qui traditionem classicam probabiliter ignorarent.
Pervestiganda sunt igitur ipsa Graeca carmina, licet inepti hodie evadamus ad ea recte
existimanda, sive Graeco sive Latino sint sermone expressa, quia coaeva carmina
rhythmo innituntur accentuativo et verborum sensu, neque illa fit distinctio bevium
longarumque syllabarum. Econtra Graeca et Latina carmina, elemento accentuativo
vel secus ditata, potissimum innititur diversitate temporum morarum, praeter sensum
verborum, ut fit in orientalibus carminibus. Sed aures nostrae a pueris carminibus
accentuativis fruentes non facile quantitativis gaudere possunt carminibus. Praeterea
ignoramus utrum accentus poneretur in arsibus (ictus) quaque ratione tempora
syllabis inhaerentia mutarentur ab musica in lyricis carminibus (cantitatis), quae
maximi momenti sunt quaestiones in carminibus classicis pertractandis.
In metrica Graeca vocanda sunt elementa longa, non autem syllabae longae,
quia sunt partes versuum, non verborum. Saepe elementis brevibus fusa.
Longum saepe solvitur in duo brevia, item duo brevia v v pro ancepiti
adhibentur et pro brevi (v v - pro x - et v - in metris iambicis). At Aeolici non
solvunt longa neque brevia contrahunt, itaque isosyllabismo fruuntur, praeter in
hexametro dactylico.
Arsis in longibus probabiliter pedis elationem indicabat, thesis autem, in
elementis brevibus et ancipitibus, inter longa, reditus, itaque arsis debilem, thesis
fortem percussionem indicabant, si utraque uterentur. Coaevi converterunt sensum,
qui licet erroneus sit, publice et vulgo adhibetur.
Natura Metricae Artis probabiliter prehistoricis linguis et evolutionibus
sermonum innitititur.
Scientia linguistica comparata non solum elementa lexicalia et grammaticalia
sed etiam metricum systema atque prosodiam conectit: lyricus versus praesupponit
1
In bibliographia invenies tractatus separatos et invenies tractatus synopticos.

12
 METRICA

simpliciorem formam, ut sunt apud omnes fere populos, qui carminibus et canticis
sensus suos exprimunt. Igitur Graecorum carminum origines et Aeolica metra iure
comparantur cum metris carminum illius ṛgveda (Rigveda ऋग्वेद = ṛc versus + veda
scientia), colligentis hymnos a. 1200-1000 a.Ch. exaratos, quorum quique versus
certum habet numerum syllabarum vel metricae positionis, ut nequeat immutari
(quod perseveravit in metris Aeolicis).
Rhythmus datur ab acuitis vel non acuitis syllabis, scilicet ab ictu (=vocis
percussione), et versus legitur ut sequentia continua syllabarum (sonorum), non
spectantium leges grammaticae. Neque metricus nexus corrumpitur si finiatur quin
sensus eiusdem compleatur:
δόμον λίποισα || χρύσιον ἦλθες ...meruit beatas || scandere sedes.
Versus congregantur saepe bini vel terni vel quaterni ad strophas perficiendas.
In Graecis carminibus libertate fruebantur poetae solvendi longum in duo
breves et viceversa, sed haec libertas non datur in metris Aeolicis (Sappho et
Alcaeus), quae conservativa videntur perantiquae structurae.
Ioni epos, elegiam, iambos coluerunt, Dori autem lyrica carmina.
Fere omnia Graeca metra antiquis nota fuerunt.
Formarum varietas declarat poesis primaevam necessitudinem cum musica.
Ne nomen ipsum pereat recolimus primum metricologum Damonem, cuius
discipulus Pericles traditur, Aristoxenum Tarentinum Aristotelis discipulum,
Philoxenum, Heliodorum et Hephestionem, cuius superest Ἐγχειρίδιον περὶ μέτρων
(Enchiridion de metris), maximus tractatus de metrica antiqua. Tamen De musica S.
Augustini nonnihil addunt magni momenti.
Quod novimus de Graecis metricologis Demetrio Triclinio (saec. XIV)
tribuendum est et docto viro Johann Gottfried Hermann (saec. XIX), fere creatori
metricae modernae, antiqua innixae.
Saec. XX de prosa rhythmica d.v. Eduard Norden, Die Antike Kunstprosa,
optimum volumen composuit et edidit.

Prosodia
PES - h( ba/sij - est fundamentalis unitas rhythmica, quae fere pedis fungitur
officio in carminibus exequendis: sicut nos pedibus incedimus, ita etiam metra per
pedes incedunt (SERV. gr. 4,425). Igitur pes (ut docet Beda) est syllabarum et
temporum certa dinumeratio.
Disyllabi sunt: pyrrichius ex duabus breuibus temporum duum, ut amor; huic
contrarius est spondeus ex duabus longis temporum quattuor, ut aestas; iambus ex
breui et longa temporum trium, ut parens; huic contrarius est trochaeus ex longa et
breui temporum trium, ut uersus.
Trisyllabi sunt; tribrachus ex tribus breuibus temporum trium, ut macula; huic
contrarius est molosus ex tribus longis temporum sex, ut Aeneas; anapestus ex
duabus breuibus et longa temporum quattuor, ut pietas; huic contrarius est dactylus
ex longa et duabus breuibus temporum quattuor, ut regula; amphibrachus ex breui et
longa et breui temporum quattuor, ut harena; huic contrarius est amphimacrus ex
longa et breui et longa temporum quinque, ut inpotens; bachius ex breui et duabus
longis temporum quinque, ut poetae; huic contrarius est antibachius ex duabus longis
et breui temporum quinque, ut natura.
Auctoritas poetarum nonnumquam eorumque necessitas metricae

13
 METRICA

disciplinae regulas licite contemnit: necessitas quidem in his uerbis quae non aliter
in uersu poni possunt, ut sunt ea quae quattuor syllabas breues habent, ita, basilica,
italia, religio, uel tres primas syllabas breues, ut reliquiae, uel unam in medio breuem,
ut ueritas, trinitas, quae neque dactylum consuetum neque spondeum facere possunt,
quod propriis nominibus maxime solet euenire.
Huius exemplum: Italiam sequimur fugientem et mergimur undis. I contra
naturam pro longa posuit, quia non aliter italiam, quam saepius erat nominaturus,
appellare ualebat, nisi aut syllabam quae natura breuis erat produceret aut tribrachum
loco dactyli poneret.
Sic cum de apibus loquens aluearia nominare uellet, necessitate posuit
antibachium in uersu dactylico: seu lento fuerint aluearia uimine texta.
Et Paulinus: qui simul huc sancta pro religione coistis; re contra naturam pro
longa posuit, quia non aliter hoc nomen uersus exameter recipere ualebat.
Pes ergo constat longis et brevibus et est perantiqua divisio rhythmi seu unitas
analysis rhythmi seu elementum simplex versus.
In rhythmo dactylico nulla est distinctio inter pedem et metrum, in ceteris
metrum constat 2 pedibus.
Rhythmus metris non pedibus innititur, quia variationes inveniuntur in primo
vel in altero pede: iambi forma est x - v - | , non v - v - , neque x - x - . Item forma
trochaei est - v - x.
Analysis fit per metra non per pedes.
Pedes in metrum coeuntes ictum unum principalem servant: itaque
pes ia v - fit metrum ia x - v -/; pes tr - v fit metrum tr -/ v - x ;
similiter pes an v v - fit metrum anapaesticum v v - v v -/.
Pedes puri aut nothi vocantur prout integri sint vel soluti.
Morae est genus par - ge/noj i)/son - si morae arsis et thesis sunt pares, ut in s,
d, an, proc, antisp; genus duplum - ge/noj dipla/sion - si altera est duplex, ut in ia, tr,
3br, io, mol; genus sescluplum (sesquialterum) seu paeonicum - ge/noj h(mio/lion,
e)pideu/teron - si arsis valet tres dimidiae partes (3/2), ut in bacchio, paeone II, vel
duo partes (2/3), ut in antibacchio, cretico, paeone I, III, IV; genus epitritum - ge/noj
e)pi/triton - si valet tres partes (3/4) vel quattuor tertiae partes (4/3).
Metricistae distinguunt tempus forte, rhythmum ascendentem (v -) et
descendentem (- vv). Derivationistae seu epiplocistae ia et tr non pedem sed
dipodiam indicant, itaque prima sy ia et ultima sy tr est anceps.
Mensura temporis fit per moram brevem: xro/noj prw=toj.
Syllabis spectatis pedes sunt bisyllabi, ut s, tr, ia, pyrrh; trisyllabi: d, an, 3br, cr,
ba, antiba, anphibr, mol; tetrasyllabi [quadrisy]: paeones, io, epitriti, proc, chor.
antisp, diia, ditroch, dispondeus. Pedes compositi sunt: chor (tr + ia), antisp (ia+ tr),
dyambus (2 ia), dochmius (ia + cr).
Pedes bini sunt DIPODIA: anapaestica ut cyrenaicus1, iambica ut cyrenaicus2;
terni sunt TRIPODIA [senarius]: trochaica ut archilochius2 M, ityph, logaoedica^ ut
ph, iambica ut pindaricus1 et platonicus2, dactylica^ ut platonicus1 et pindaricus2;
quaterni sunt TETRAPODIA [octonarius]: dactylica ut alcmanius, archilochius1 M,
ionica a minore^ ut galliambus, logaoedica^ ut ibyceus; quini sunt PENTAPODIA:
logaoedica ut praxilleus; seni sunt HEXAPODIA: dactylica ut in 6md, logaoedica^
ut archebuleus; item HEPTAPODIA, DECAPODIA, HENDECAPODIA et reliqua.
Pes irrationalis excedit suas moras, ut anapaestus vel dactylus pro iambo.

14
 METRICA

Nomina pedum saepe antiqui falsa aetymologia declarabant: dactylus a digito -

da/ktuloj, quod tempus digito indicabatur vel quod digiti ossum longum par duobus
brevibus esset; coaevi verius nomen rhythmo conectunt sacerdotum Dactylorum seu
Curetorum Magnae deae Rheae seu Cibelis (Demetrae), quam Cretae venerabantur
processionalibus choreis isochronis; item creticus et paeon, rhythmi carminum in
honorem Apollinis - Paia/n vel Paiw/n, Cretae et in Graecia honorati; bacchius et
palimbacchius seu dionysius, in honorem Apollinis, postea Bacchi - Dionysi;
spondeus quoque rhythmum liturgicas libationes - spondai/ - comitantem recolit;
Iones et Molossos (in Epiro) revocant ionicus a minore et a maiore necnon molossus
apud quos frequentabantur; pyrrichius bellicis choreis nectebatur, potissimum
pyrricae, a Pyrro Achillis filio inter primos usitatae circa patris sepulcrum; tribrachys
tres breves, anapaestus - a)na + pai/w = percutio in contrarium seu to\ a)na/palin
tou= daktu/lou - contrarius dactylo, choriambus choreus et iambus, antispastus
iambus et choreus (oppositi), epitritus proportio 3/4 (v - | - -); trochaeus - troxai=oj -
potius quam a troxo/j rota melius a choris declaratur; de iambo innumerae et
fabulosae origines traduntur: Iambe serva Metanirae reginae Eleusi risum restituit
Demetrae post raptam Persephonem; vel filia Licambes admonens Hipponactem; vel
Aristoteles a i)ambi/zein cum econtra coaevi i)ambi/zein a i)/amboj;
proceleusmaticus a ke/leusij hortatio choreutarum ad ineundam choream
velociorem.
Metrica Graeca et Latina innititur quantitate syllabarum: longa et brevia
phonemata in Graeco sermone distinguuntur, non autem in Latino. Vocales e, o
semper breves; h, w semper longae in Graeco; in Latino autem non distinguuntur.
Ceterae vocales - a i u - breves vel longae esse possunt in utroque sermone.
Omnes vocales Graecae circumflexo accentu ditatae longae sunt.
Omnes Latinae penultimae accentu ditatae item longae sunt.
Quae ex contractione derivant pariter longae sunt: dis (ex deis).
Semper breve est neutrum plurale Graecum et Latinum -a; aoristum et
perfectum -a -aj -amen -ato -an -a/menoj.
Syllaba quae vocali finitur dicitur aperta, secus clausa.
In vocalium occursu vocalis finalis ante vocalem initialem eliditur. Elisio tamen
numquam fit in Graeco cum a(/, ta/, ti/, ti; a)/xri, me/xri, o(/, to/, pro/.
In quibusdam carminibus, longa et diphthongus breviantur si sint ante vocalem:
a)/ndra moi e)/nnepe Mou=sa - v v - v v - v
pla/gxqh, e)pei\ Troi/hj -vv -- -
Haec correptio - epica correptio - saepe celatur in ipsa elocutione: Trwϊ fit Troϊ,
nh=ej fit ne/ej. Homerus et ceteri poetae corripiunt interdum oi)=oj (v v) et similia.
Vocatur aphaeresis si deletur initium:
)Io/lh ( e))kalei=to, makrou= ( a))popau/sw.
Od. 1.226 ei)lapi/nh h)e\ ga/moj -vv-vv-
Sappho 1.11 w)ra/nw ai)/qeroj -v-v-
Contractio - synecphonesis - fit potissimum cum vocali e: qeo/j, po/lewj, e)/ari.
Interdum i vel u ante vocalem consonae fiunt (y, w), potissimum ut
accommodentur nomini: Homerus )Isti/aian (- - -), )Ai)gupti/aj (- - -);
Archilochus )Arqmia/dew (- v -); Aeschylus kuanw/pidej (v - v - ); di/aine (- v);
Sophocles duoi=n (-); Theocritus ti/ e)/sxaton (- v v).
Si vocalis ante vocalem non eliditur neque funditur, habetur hiatus, qui saepe
praesentiam digammatis F testatur: o(rw= H o(rw= (A. Pers. 1019), i)/qi H i(kou=

15
 METRICA

(Pers. 658), i)/de H i)/d' (S. Tr. 222), a)/naH e)c e(dra/nwn (S. Aj. 193),
)Aϊdwneu= H )Aϊdwneu= (OC 1559), w)= Zeu=; H e)lpi/dwn (ib. 1748), eu)=
i)/sqi, eu)= oi)=da.
In consonarum occursu mutae et liquidae ante liquidam vel nasalem, ut kl, tr,
pn, qm, adhibentur dupliciter: tekna scanditur ut tek-na (- v) et ut te-kna (v v).
Consona k praepositionis e)k numquam copulatur cum sequenti syllaba: e)klue
(audivit) - v v et v v v, sed e)k-lue (solvit).
Poetae proprio marte breviant vel producunt vocales cum litteris sk, z, mn, sl
et ceteris.
Praeter versum saturnium omnia Latina metra Graecis accommodantur.
Series syllabarum longarum et brevium Latinarum vocum et nominum non
semper aptari possunt metris Graecis: imperator in serie dactylorum locum habere
non potest.
Quantitas archaica interdum revocatur: velit, labor. Saepe -s finalis brevem ante
consonam non producit: rationis potestas.
Metra Romanorum severioribus legibus quam Graecorum fruuntur.

Tractatus Bedae
De littera
Qui notitiam metricae artis habere desiderat, primo necesse est distantiam litterarum
syllabarumque sedulus discat. Sunt autem Latinae litterae omnes xx et i, e quibus quinque
uocales appellantur, a e i o v, ceterae omnes consonantes. At de eisdem consonantibus vii
dicuntur semiuocales, f l m n r s x, ceterae viiii mutae, b c d g h k p q t. Y autem sextam
uocalem et z septimam decimam consonantem propter Graeca uerba, quibus consuete utuntur,
adsumpsere Latini. Neque enim aliter typum uel zelum uel cetera huiusmodi quomodo
scriberent habebant.
Qui etiam post perceptionem dominicae fidei h et x et r et w cum a Graecas litteras, etsi
non in alphabeti ordinem recipiunt, diuinis tamen paginis inditas continent, h uidelicet, quae
duplici apud eos scribitur figura, quomodo apud Latinos littera h, intromittentes propter
auctoritatem nominis ihu-, x et r propter nomen Xpi, w propter auctoritatem dominici
sermonis, ego sum A et W.
Alfa etenim tantum nomine discrepat, ceterum et figura et potestate nostram a
aequiperat. Nam r Graecorum ab r nostra et figura distat et nomine. Porro h et w hoc a nostris
e et o differunt, quod semper longae sunt.
Nostrae autem omnes uocales sunt dichronae, hoc est et breuibus syllabis habiles et
longis, quomodo et illorum a et i et u. Namque e et o semper apud illos breues natura
permanent.
Itaque omnes litterae quibus utimur sunt xx et vii, uocales uidelicet viii, a e i o v h u w,
et consonantes undeuiginti. Sed et de ipsis uocalibus i et u plerumque in consonantium
potestatem transeunt, cum aut ipsae inter se geminantur, ut iumentum, uinum, aut cum aliis
uocalibus iunguntur, ut ianua, iecor, iocus, uanitas, ueritas, uolatus.
V quoque nonnumquam sibi ipsa praeponitur, ut uultus; sed et alterum consonantis
locum tenet, cum uel Latine au<a>rum uel euangelium Graece nominamus. Mirum autem
quare dixerit donatus eam interdum nec uocalem nec consonantem haberi, cum inter q litteram
consonantem et alteram uocalem constituitur, ut quoniam, quidem; nisi forte, quia tam leuiter
tum effertur, ut uix sentiri queat.
I autem hoc habet proprium inter uocales, ut, quoties locum tenens consonantis alteram
ante se in eadem parte orationis habet uocalem, hanc, etsi natura breuis erat, semper eam
positione faciat longam, ut maius, peiurium: unde et duplex appellatur.
X quoque littera consonans eiusdem potestatis gratia duplex nuncupatur, ut axis.
Sunt et liquentes litterae quattuor, l m n r, quae diuerso quidem modo, sed certa ratione,

16
 METRICA

plerumque in metro solitam consonantium uim amittere solent; nonnumquam natura breues
syllabas inueniuntur reddere longas.

De Syllaba
Syllaba est conprehensio litterarum uel unius uocalis enuntiatio temporum capax, quia
omnis syllaba aut breuis est et tempus recipit unum, quod atomum metrici uocant, ut pater, aut
longa est et duo recipit tempora, ut mater.
Hic enim ma cum dicitur mater, longitudine sui circumflexus tantum temporis bis
occupat, quantum pa semel, cum acute dicitur pater.
Sunt igitur longae syllabae, sunt breues, sunt communes.
Sed longae duobus modis sunt, natura et positione.
Natura quidem bifarie, aut productione uidelicet singularum uocalium, ut nauis, sedes,
finis, omen, unus, aut duarum coniunctione, quod diptongon uocant, ut aeuum poena,
augustus, eurus.
Ei, ut arator: ei mihi iam uideo subitis lapsura ruinis / condita fana diu, templi quoque
nobilis aedem; / uel cum dicimus tydeus tydei, ubi e et i non separamus, sed coniunctim
proferimus, ne quintam potius quam secundam declinationem significet. Et hoc Graeca
nomina sortiuntur; in Latinis non inuenitur haec diptongus.
Positione autem longae fiunt syllabae modis sex: cum correpta uocalis aut in duas
desinit consonantes, ut ast; aut in unam duplicem, ut dux; aut in unam desinit consonantem et
excipitur ab altera, ut arca; aut excipitur ab x duplici consonante, ut axis; aut ab i loco
consonantis posita, ut troia, quae positio nonnumquam in metris in tres diuiditur syllabas, ut
est illud: arma uirum tabulaeque et troia gaza per undas; aut desinit in consonantem et
excipitur ab i uel v positis in loco consonantium, ut aduena, adiumenta. Breues uero sunt
syllabae quae horum nihil habuerint.
Quod uero quidam inter longas syllabas adnumerandum autumant, cum correpta uocalis
excipitur a duplici littera z, ut mezentius, aut a duabus consonantibus, ut agri uel acres.
Falluntur. Nam et z, quoties in eadem parte orationis breuem sequitur uocalem, potest eam
producere, si sic poeta uoluerit, ut gaza.
Cum uero parte aliqua orationis in breuem uocalem terminata sequens sermo a littera z
incipit, nullam producendi habet potestatem, unde est nemorosa zacinctos.
Et r littera liquens eodem modo, sicut et l, cum in medio sermone breuem sequitur
uocalem praecedente qualibet consonante, potest hanc licentia poetica facere longam.
Cum uero utralibet liquida sequens consonantem in capite fuerit sermonis, non potest
longam facere uocalem quae in fine uerbi praecedentis naturaliter breuis exstiterat.
Sunt item syllabae quae utroque modo, et natura uidelicet et positione, longae sunt, ut
dens, gens, mens, mons, frons, fons.
Communes syllabae - Communes autem syllabae modis fiunt nouem, quibus aut
naturaliter longae poetica licentia in breues aut naturaliter breues transferuntur in longas.
Breuis quippe transfertur in longam, cum correpta uocalis in eodem uerbo a duabus
excipitur consonantibus, quarum posterior est liquida. Est enim natura breuis in hoc, mens
tenebris obscura suis.
Est positione longa in hoc, mortisque tenebras.
In quo sergius modo iniusto utitur exemplo, neue flagella.
Flagellum enim in capite uerbi habet liquidam litteram consonanti subiectam, quae
positio numquam breuem natura syllabam uerbi praecedentis potest facere longam.
Item natura breuis syllaba ad uotum poetarum transferri potest in longam, cum correpta
uocalis in consonantem desinit et excipitur ab h littera.
Est enim natura breuis in hoc: porcinum tenuere gregem, niger, hispidus, horrens.
Est uoluntate poetae longa in hoc; vir humilis maesto deiectus lumine terram; / et item:
mors fera per hominem miserum sibi subdidit orbem.
Vbi item quidam grammaticorum dubium ponunt exemplum, terga fatigamus hasta.
Nam etsi h non sequeretur. Mvs tamen esse posset longa poetica licentia, quia plenis pedibus

17
 METRICA

superfuit, sicut hoc quod item ponunt: omnia uincit amor, et nos cedamus amori, / ubi mor
ideo potuit produci, quia post emensos pedes integros partem terminat orationis, tametsi
uocalis sequatur.
Tertius modus est communis syllabae, cum uerbum aliquod in uocalem desinens
correptam excipitur a duabus consonantibus, quarum prior sit s.
Est enim natura breuis in hoc fortunati: ordinibus uariis alba smaragdus inest.
Est positione longa in hoc sedulii: adueniat regnum iam iamque scilicet illud.
Cum uero s in capite uerbi fuerit alii consonanti subiecta, nequaquam potest ultimam
uerbi prioris syllabam producere, quae in breuem desierat uocalem, ut sedulius: stare choro et
placidis caelestis psallere uerbis; et fortunatus: vocibus alternis diuina poemata psallunt.
Falsoque definiuit pompeius s non posse liquescere, nisi ipsa antecedat, ut ponite spes
sibi quisque. Hanc vergilius et in medio uerbo alteri consonanti praepositam, ubi commodum
duxit, liquentium more transiliit, ut est: hortatur mnestheus, nunc nunc insurgite remis; nisi
forte hunc uersum ita scandendum putamus ut sit horta spondeus, tvrmne spondeus,
sthevsnvnc spondeus, coniunctis scilicet uocalibus, quod diptongon uocant.
Vnde bene donatus, cum de liquentibus litteris loqueretur, dixit specialiter de hac, et s
litterae suae cuiusdam potestatis est, quae in metris plerumque uim consonantis amittit.
Est enim modus quartus syllabae communis, cum post pedem quemlibet una syllaba
breuis remanserit de uerbo, quae uel in uocalem desinens excipiatur a consonante uerbi
sequentis uel in consonantem desinens excipiatur a littera uocali.
Est enim natura breuis in hoc: cuius onus leue est, cuius iuga ferre suaue est.
Est longa permissu poetico in hoc: frondea ficus erat, cuius in robore nullum. Quod
genus syllabae inter longas uel omnino refugiendum uel parcissime usurpandum est. Vnde et
in recentioribus poetis non facile eius inuenies exemplum, quamuis et apud virgilium non
rarissimum, apud homerum uero frequentissimum reperiatur.
Item modus est quintus, cum pars orationis desinit in diptongon sequente statim altera
uocali. Est enim per naturam longa in hoc, musae aonides. Est per licentiam breuis in hoc,
insulae ionio in magno, quod posteriores poetae magis in una parte orationis fieri uoluerunt.
Vnde nec huius exemplum facile in nostratibus poematibus inuenies. At cum diptongus a
uocali alterius uerbi excipitur, tum hanc per synalipham transiliendam esse dicebant, ut
prosper in praefatione epigrammatum: nec nostrae hoc opis est, sed ab illo sumitur hic ros, /
qui siccam rupem fundere iussit aquas.
Sextus modus est, ut donatus ait, cum producta uocalis est uocali altera consequente.
Est enim longa in hoc: o utinam in thalamos inuisi caesaris issem. Breuis in hoc: te coridon, o
alexi, trahit sua quemque uoluptas. Quod moderni uersificatores in eadem potius parte
orationis facere consuerunt, ut eoi uenere magi et: splendidus auctoris de uertice fulget eous.
Et rursus longa est per naturam ita: angelus intactae cecinit properata mariae. Breuis per
licentiam ita: exultat, mariae cum prima adfamina sensit.
At cum longa uocalis uel etiam breuis, quae partem terminat orationis, excipitur a
uocali alterius uerbi, priorem per synalipham absumunt, ut prosper: nam si te uirtute tua ad
caelestia credas / scandere, de superis pulsus in ima cadis.
Quamuis et arator imitatus ueteres dixerit: o utinam nostris uoluisses fida iuuentus /
consiliis parere prius, ne litora cretae / linqueres insani rabiem passura profundi.
Septimus modus est, cum pronomen c littera terminatum uocalis statim sequitur.
Est enim longa in hoc: non quia qui summus pater est, et filius hic est,
sed quia quod summus pater est, et filius hoc est.
Breuis in hoc: hic uir, hic est, tibi quem promitti saepius audis.
Sed et aduerbium c littera terminatum communem syllabam facit.
Est enim longa in hoc paulini: donec adspirante deo conatibus aegris. Breuis in hoc
prosperi:
vt morbo obsessis praestanda est cura medendi, / donec in aegroto corpore uita
manet.
Octauus modus est, cum correptam uocalem in eadem parte orationis sequitur z

18
 METRICA

consonans Graeca duplex. Est enim longa in hoc iuuenci: difficile est terris adfixos diuite
gaza.
Est breuis in hoc eiusdem: et gaza distabat, rerum possessio fulgens.
Nonus modus est, quo omnis syllaba nouissima uersus in quocumque metro adiaforos,
id est, indifferens, est et ad uoluntatem poetarum uel correpta producitur uel corripitur
producta, quod frequentius est quam ut exemplis indigeat.
Sciendum est autem quod x littera duplex numquam facit communem syllabam, sed
cum in eodem uerbo sequitur uocalem, semper eam habet longam aut natura, ut pax, lex, lux,
rex, uox, aut positione, ut fax, nex, nix, nox, nux, et exul, exitus, exitium.
Cum uero in primordio fuerit uerbi, non potest producere finem prioris uerbi quod in
breuem desierat uocalem, ut:
pontibus instratis conduxit litora xerxes.
N quoque littera pari ratione, ni fallor, cum in medio uerbo consonanti alteri fuerit
subiecta, praecedentem syllabum siue natura seu positione semper longam habet, ut regna,
calumnia.
Cum uero in primordio uerbi fuerit alii subiecta consonanti, ut gneus, gnarus, profecto
ultimam syllabam uerbi prioris, si in breuem desierit uocalem, breuem hanc, ut fuerat,
remanere permittit, neque ullam producendi habet potestatem, prospero teste, qui ait: nec
tamen hos toto depellit foedere gnarus, | naturam errantum diuidere a uitiis. Vnde et inter
liquidas adnumeratur, tametsi non ita ut l et r, quae communes syllabas facere solent.

De primis syllabis
Hortamur syllabas omnium partium orationis ex principio uersuum heroicorum
diligentius scrutetur. Omnis enim uersus exameter, qui sex pedibus, et pentameter, qui
quinque pedibus constat, primam habet syllabam longam, quia uel a spondeo uel a dactylo
incipit, quorum prior pes duabus longis syllabis consistit, ut dicens, secundus longa et duabus
breuibus, ut dicimus. Et ideo cum codicem exametri uel elegiaci carminis adsumis in manus,
quamcumque paginam aperiens inspexeris, quemcumque uersum arripiens legeris, absque ulla
dubietate primam syllabam aut natura aut positione longam inuenies, quod nimirum siue
spondei seu dactyli constat esse principium.
Item prima saepe syllaba ex conpositione figurae deprehenditur, ut si nescias qualis sit
pius, ex conpositione, quae est impius, qualis sit pius cognoscitur, licet in aliquantis hoc fallat.
Nam cum dicimus nubere, nv longa est; item cum dicimus innuba aut pronuba, fit breuis nv in
conpositione. Item lux lucis, lv longa est; lucerna breuis est. Item homo breuis est ubique;
humanus longa.
Itur in antiquam siluam, i longa; superumque ad lumen ituras, i breuis. Sed hoc inueniri
raro contingit. Verum si quaelibet pars orationis praepositionibus conponatur, primas syllabas
ex his cognoscimus. Nam talis manebit fere omnis conposita syllaba, qualis et ipsa praepositio
fuerit, ut deceptus, abundans; de uidelicet longa et ab breuis.
Item ex ipsis praepositionibus ad et ob et in et sub diuersae in uerbis ponuntur. Nam
corripiuntur, cum crescendo disyllabam ex se reddunt, ut adit, obit, init, subit; indifferenter
sunt, cum trisyllabam faciunt, ut adicit, obicit, inicit, subicit; producuntur tantum, cum
tetrasyllabam ex se reddunt, ut adicio, obicio, inicio, subicio.
Item producuntur quae per prae et per quae in primis syllabis scribuntur; breuiantur
uero pretium, precor, premo, prehendo, et queror, hoc est, querelam depono, et quae ex his per
deriuationem uel declinationem uel conpositionem fieri possunt, et que coniunctio.
Item contra breuiantur ex hisdem praepositionibus in conpositione, ut dehinc, profectus,
professus, profusus, profatus, proauus, pronepos, et cetera.
Sunt item aliquanta uerba quae primas syllabas temporum ratione permutant: quae
subter collecta in omni praeterito profecto uel in omni praeterito plusquamperfecto uel in uno
futuro modi tantum coniunctiui producuntur, in ceteris autem modis et temporibus breuiantur,
ut sunt haec, lego legi cum legero, faueo faui cum fauero, uenio ueni cum uenero, fugio fugi
cum fugero, facio feci cum fecero, sedeo sedi cum sedero, foueo foui cum fouero, uideo uidi

19
 METRICA

cum uidero, uoueo uoui cum uouero, fodeo fodi cum fodero, iuuo iuui cum iuuero, ago egi
cum egero, emo emi cum emero, lauo laui cum lauero, odio odi cum odero, sero seui cum
seuero, sino siui cum siuero, cauo ceui cum ceuero, caueo caui cum cauero.
Item contra inueniuntur quae in praesenti tempore producta sunt et in praeterito
breuiantur, ut sunt haec, pono posui, cogo coegi, do dedi, sto steti.
Item omnia uerba quae in praeteritis antecrescunt in primis syllabis breuiantur, ut
pendeo pependi, tondo totondi, posco poposci, curro cucurri, tendo tetendi, pello pepulli.
Item in uerbis quae eisdem litteris scribuntur, notandum quod liber, si librum significat
aut corticem, breuem habet li; si liberum, longam. Pila, si uas significat, longam habet pi; si
spheram, breuem. Securus longam se; securis breuem. Domus breuem do; doma, id est,
tectum, longam.
Plaga cum clima significat, breuis est pla; cum uindictam, longa. Palus paludis, breuis
pa; palus pali, longa. Populus cum uulgus significat, breuis est po; cum arborem, longa.
Nitens a nitore, breuis ni; nitens a nisu, longa. Item educo educis, longa dv; educo educas, id
est, nutrio, breuis.
Concido, decido, incido, occido, si ad casum pertinent, correptam habent ci; si ad
concisionem, productam. Colo colis, breuis co; colo colas, correpta. Placo placas, producta
pla; placeo places, correpta.
Pareo pares, id est, appareo, siue obtempero, producta pa; paro paras, id est, praeparo,
et pario paris, correpta. Parentes, cum apparentes significat, producta pa; cum genitores,
correpta, sicut et parientes. Idem, si neutri generis est, corripitur; si masculini, producitur in
utroque numero.
Leuitas, si instabilitatem mentis designat aut pusillitatem ponderis, breuis est le; si
lenitatem tactus, unde ligna in aedificio leuigata dicuntur, longa est le.

De mediis syllabis
Medias syllabas tribus modis cognoscimus, positione et diptongis et accentu.
Accentus est quasi adcantus dictus, quod ad cantilenam uocis nos facit cognoscere
syllabas. Qui uocis accentus duo sunt ad ea quae tractamus necessarii, correptus et productus.
Correptus est, quoties sine ulla mora uocis medias syllabas enuntiamus, ut moenia, tabula.
Productus est, quoties medias syllabas cum aliqua mora uocis exprimimus, ut fortuna,
natura.
Sciendum est tamen quia illa quae in uerbis i correpta proferuntur, cum in medium
uenerint et ipsam i in e mutauerint, ut legis lege legere, ubique breuiantur, excepto cum a
tribus excipiuntur consonantibus b et m et t, ut legebam legemus legetur.
Cetera melius accentibus colliguntur. Qui accentus in trisyllabis et tetrasyllabis et
deinceps ita considerandus est, ut si quaeratur amicissimorum quibus syllabis constet,
ediscimus primam breuem exemplo, ut nimium dilexit amicum; secundam longam accentu
inuenimus; tertiam longam positione; quartam breuem accentu, quia, cum dicimus
amicissimus, penultimam cum breui accentu inuenimus; quintam accentu longam.
Vltima uero qualis sit, per singulas partes orationis monstrabimus in ratione subiecta.

De vltimis syllabis
nominum, pronominum, participiorum
Nominatiuus habet breues: a ut citharista, uinea, e, ut sedile; o, ut ordo; v, ut cornu; el,
ut mel; il, ut uigil; vl, ut consul; m, ut tectum; n, ut carmen; vs, ut iustus, cursus, nemus; ir, ut
uir; or, ut doctor; t, ut caput.
Has item longas: i, ut frugi; il uno etrusco, ut tanaquil; ol, ut sol; as, ut facultas; c, ut
allec.
Item haec sunt quae in monosyllabis producuntur, in disyllabis autem et trisyllabis uel
in ceteris polisyllabis corripiuntur: ar, ut far, caesar; er, ut uer, pater; vr, ut fur, murmur; is, ut
uis, glis, lis, fortis; al, ut sal, hannibal. Item torcular et puluinar producta, quia quibusdam
placuit hoc torculare dici, non torcular, et hoc puluinare, non puluinar.

20
 METRICA

Es terminatus, si quintae fuerit declinationis, producitur, ut dies; si tertiae, tunc longus

est, cum genetiuus singularis non crescit, ut labes, tabes, caedes, pubes, clades, fames, uulpes,
claues, aedes, sedes, stragoes, hercules, proles, nubes, quamuis quidam nubs nominatiuum
enuntiare maluerunt; uel cum crescens e productam ante nouissimam syllabam habuerit, ut
merces, quies, mercedis, quietis; uel cum monosyllaba fuerint nomina aut de monosyllabis
ducta, ut pes, bipes, sonipes.
Vbi notandum quod pes, sicut et sal et par, cum monosyllaba est, longa est; at cum per
alios casus declinari coeperit, primam syllabam corripit.
Item ceres, aries, paries, abies nominatiuo et uocatiuo casu es producunt; at in ceteris
casibus e corripiunt. Breuiatur uero es, si aut e in i mutauerit in genetiuo crescente, ut miles
militis,; aut breuem habuerit, ut seges segetis.
Os monosyllaba, si ora significat, producitur; si ossa, breuiatur. Quae tamen os syllaba,
cum in disyllabis uel in trisyllabis uenerit et media syllaba genetiui producta natura
permanserit, tum longa erit, ut nepos nepotis; si uero correpta erit, breuiatur, ut compos
compotis.
Vs, cum in genetiuo crescente longa permanserit, producitur, ut uirtus uirtutis, tellus
telluris, excepto uno palus, quod in genetiuo dis terminatur, palus paludis: unde est haec,
sterilisque diu palus aptaque remis. Si uero in genetiuo crescente correpta aut mutata
permanserit aut non creuerit, breuiatur, ut pectus pectoris, uulgus uulgi. Genetiuus, datiuus, et
ablatiuus producuntur.
Sed genetiuus, cum tertiae fuerit declinationis, cum ablatiuo suo e tantum littera
terminato breuiatur, ut a fonte fontis; excepto uno quod producitur, ab hac fame, quia ueteres
huius famei, non huius famis, et huic famei, non huic fami declinabant.
Vbi notandum quod nomina quintae declinationis, quae in ei litteras genetiuo et datiuo
casu terminantur, et has diuisas et utramque longam habent, ut faciei, diei, fidei.
Accusatiuus breuis est semper, uocatiuus similiter, excepto cum i terminatur, ut
laurenti.
Vbi notandum quod nomina quae in ivs terminantur in genetiuo casu duplici i
efferuntur, in uocatiuo simplici, in utroque longa, ut filius filii o fili; uel certe uocatiuum in e
correptam terminant, ut impius impie. Qui etiam uocatiuus, dum similis nominatiuo fuerit,
regulam nominatiui sequitur, ut haec paupertas et o paupertas.
Nominatiuus, accusatiuus, et uocatiuus pluralis in masculino et feminino genere
producuntur, corripiuntur in neutro.
Ambo et duo, si neutra sunt, corripiuntur; si masculina, producuntur. Genetiuus pluralis
in omnibus breuis est. Datiuus et ablatiuus, si is terminantur, longi sunt, ut doctis; si bvs,
breuiantur, ut rebus. Hac regula omnia nomina, pronomina, participia continentur.
Sed pronominis declinatio in hoc tantum differt, quod in monosyllabis quae uocalibus
terminantur, ut me, te, se, tu, qui, aut uocalibus constant, ut o, in quolibet casu producuntur
sed genetiuus, cum vs finitur, breuiatur, ut illius.
Datiuus uero, sicut in nomine, semper longus est, excepto mihi, tibi, sibi, quae
indifferenter poni possunt. Sic reliqui quoque casus regulam sumunt ex nomine.
In Graecis uero nominatiuus singularis has habet breues: a, ut ecclesia, baptisma; as,
cum genetiuus dos habuerit, ut arcas arcados, pallas pallados; os, cum in genetiuo diptongon
habuerit, ut delos delei; longas uero has: e, ut scole, sinagoge, quae Latina consuetudo in a
terminat; o, ut dido; an, ut titan; en, ut lien, siren; in, ut delfin; on, ut memnon; er, ut aer,
aether; as, ut aeneas; es, ut anchises.
Genetiuus breuiatur, cum dos uel tos habuerit in fine, ut arcados, poematos; datiuus,
cum i, ut palladi; accusatiuus, cum a uel on, ut thesea, delon; alias longus est.
Vocatiuus, cum a terminatur, in masculinis tantum longus est, ut aenea: nam in
femininis corripitur, ut cathedra.
E terminatus producitur, ut scole, sinagoge, pentecoste, parasceue, exceptis his quorum
nominatiuus os terminatur, ut petros petre.
I terminatus corripitur, ut alexi. O finitus producitur, ut dido.

21
 METRICA

Nominatiuus et uocatiuus pluralis, cum a uel es terminantur, breues sunt, ut rhetores,

carismata; alias longi sunt, ut ecclesiae.
Genetiuus longus est, si tamen Graece fuerit declinatus, ut laon,cedron, id est,
populorum, cedrorum. Datiuus in terminatus corripitur, ut arcasin; alias longus est, ut lais, id
est, populis.
Accusatiuus, si as fuerit terminatus et a genetiuo singulari uenerit os finito, corripitur, ut
arcados arcadas; alias productione laetatur, ut ecclesias.

Verborum et aduerbiorum
In uerbis primae coniugationis producuntur a et as, ut ama amas; in secunda e et es, ut
sede sedes; in tertia producta i et is, ut nutri nutris; in tertia correpta breuiantur e et is, ut cerne
cernis.
In omnibus o corripitur, ut amo, sedeo, cerno, nutrio, tametsi auctoritas uariet.
Eadem in infinitiuo modo penultima syllaba a et e et i productas habent, ut amare,
sedere, nutrire; item e correptam, ut cernere.
Similiter in aliis modis productis eisdem uocalibus, ut amarem amares amaret, et cetera
ad suam formam; e correpta in uerbis tertiae coniugationis correptae, ut cernerem cerneres, et
cetera.
Item es corripitur, ut sum es, et cetera quae ex his conponi possunt, ut adsum ades,
possum potes. Item faxis, uelis, adsis longa sunt, quia pluralis numerus ea producit, cum
dicimus producta media adsitis, uelitis, faxitis.
Omnes in uerbis nouissimae syllabae quae sunt huiusmodi, ut res et ses, longae sunt,
quia producit eas numerus pluralis, ut amares amaretis, amasses amassetis.
Item producenda sunt quae in c terminantur, ut fac, dic, duc, induc, aut in i, ut amaui
amari, aut in v, ut amatu.
Corripiuntur autem quae in m, ut amem, uel in r, ut amer, uel in vs, ut amamus, uel in t,
ut amat, uel in re, ut amare, uel in tis, ut amatis.
Aduerbia quae in a terminantur productione gaudent, ut una.
Quae uero in e, si ex nomine ueniunt et conparationis gradus seruant, ut docte doctius
doctissime, producuntur; si autem a se nascuntur, ut saepe, aut non conparantur, ut rite, aut in
conparatione deficiunt, ut bene, male, breuiantur. I finita, praeter quasi, ibi, et ubi, uel quae ex
ipsis fiunt, ut sicubi, producuntur, ut heri. O indifferenter accipitur, ut falso. V producitur, ut
noctu. El et er breuiantur, ut semel, pariter; vl, ut simul; m, ut tam. N uero, excepto non et en,
ubique breuiatur, ut forsan. S breuiatur, ut magis, funditus, excepto cum a praecesserit, ut
alias. C producitur, ut hic, illic, adhuc. Monosyllabae producuntur, ut cur, plus, exceptis bis et
ter.
Verum ne dupliciter profertur; nam producitur cum prohibendo dicitur: scrutari ne cura
procax abstrusa laboret; / uel cum ponitur pro ut non, ut idem prosper ait: et uindicta breuis
sic noxia crimina finit, / ne sine fine habeat debita poena reos.
Corripitur autem cum interrogando uel increpando ponitur, ut:
tu ne cruente, ferox, audax, insane, rebellis.
Es in numeris corripitur, ut toties, quoties, septies, decies.

Coniunctionum, praepositionum, interiectionum

Coniunctiones fere omnes corripiuntur. Sed quae a uel i terminantur, excepto ita, quia,
nisi, producuntur, ut propterea, interea, si, etsi. Quae in n desinunt, si a uel i ante eam
habuerint, producuntur, ut an, sin, alioquin; ceterum breuiantur, ut tamen. Quamuis
producitur. Ceterae breuiantur, exceptis eis quae positione sunt longae, ut ast. Accusatiuae
praepositiones solae quae in a exeunt producuntur, ut intra, et una monosyllaba cis.
Ablatiuae uero corripiuntur omnes, ut ab, exceptis monosyllabis quae aut uocalibus
constant, ut a, aut uocalibus terminantur, ut de. Communes praepositiones correptas esse
liquet, ut in, super.
Nec de loquelaribus praepositionibus reticendum, tametsi non in fine, sed in principio

22
 METRICA

semper uerborum ponantur, quae sunt am, co, con, di, dis, re, se, quod am et dis positionem
quaerunt, ut amplector, disiungo, et ideo longae fiunt: co dichrona est, ut coerceo, conecto;
con longa, ut conicio; di longa, ut dirigo; se longa, ut secerno. Re autem ubique breuiatur, ut
remitto, excepto cum refert distat significat, ut:
praeterea iam nec mutari pabula refert;
et unum uerbum reicio, ut:
reice, ne maculis infuscet uellera pullis.
Omnes interiectiones, si monosyllabae fuerint, producuntur, ut heu. Ceterae uero
exemplo similium partium orationis aestimandae sunt.
Item interiectiones omnes, ut audacius ait, quia de Graeco sermone mutuati sumus, ideo
in nouissimis syllabis fastigium capiunt, ut papae, attat.
Eodem modo et ceterae similiter uel acutum uel circumflexum in ultimo sumunt
accentum.

De synalipha
Synalipharum quoque commemoranda ratio est, quia nonnumquam ultima uerbi syllaba
uel particula syllabae uidetur absumi. Vnde synalipha Graece dicitur quasi quodam saltu
transmittens. Fit autem duobus modis quia, cum aliqua pars orationis aut in uocalem litteram
aut in m consonantem desinit, incipiente a uocali sequente parte orationis, illa quae sequitur
pars orationis praecedentem uel litteram uocalem uel syllabam quae in m desierat sua uocali
absumit.
Quod dico huiusmodi est: arta uia est uerae quae ducit ad atria uitae.
Scanditur enim ita, artavi dactylus, est ve spondeus, intercepta a syllaba per synalipham.
Absumitur et particula syllabae, cum dicit idem prosper: sumite quae magna adposuit
sapientia mensa. Scanditur enim ita, svmite dactylus, qvaema spondeus, gnadposv dactylus,
absumpta parte syllabae per synalipham.
Item pars syllabae quae in m desierat synalipha intercipitur, cum dicit: nullus enim est
insons sola formidine poenae, / qui sanctum et iustum non amat imperium.
Scanditur enim ita, nvllvse dactylus, nestin spondeus, absorta im per synalipham; et
item, qvisanc spondeus, tetiv spondeus, absumente synalipha particulam syllabae vm.
Item tota syllaba quae in m terminata est per synalipham interit, cum dicit: magnum
praesidium est sacro libamine pasci, / si cor participis crimina nulla premunt.
Scanditur namque sic, magnvm spondeus, praesidi dactylus, estsa spondeus,intercepta
vm syllaba per synalipham. Quaecumque ergo uerba in m terminantur, nisi adpositione
consonantis alicuius defendantur, synalipha inrumpente syllabam ultimam aut perdunt semper
aut minuunt, excepto cum ab h littera sequens sermo inchoauerit.
Tunc et enim in arbitrio poetarum est, utrum haec instar fortium consonantium
synalipham arceat, an pro modo suae fragilitatis nihil ualeat.
Valuit namque in hoc, quia uoluit poeta: nomine iohannem hunc tu uocitare memento; /
et: progenitum fulsisse ducem, hoc caelitus astra. Item nihil iuuit ad propellendam
synalipham, quia poeta neglexit: qui pereuntem hominem uetiti dulcedine pomi.
Sciendum autem quod numquam in eadem parte orationis media fieri potest synalipha.
Verum si in medio uerbo duae uocales conueniunt, quarum prior sit longa, potest illa
quae sequitur priorem facere breuem de longa, si sic poeta uoluerit.
Auferendi autem funditus potestatem non habet. Est enim longa naturaliter in illo
paulini: vt citharis modulans unius uerbere plectri. Est breuis licenter in illo sedulii: vnius ob
meritum cuncti periere minores. Item natura longa est in hoc paulini: discutiebat ouans galea
scutoque fidei; / licentia breuis in hoc prosperi: delicias iam nunc promissi concipe regni, /
uirtute et fidei quod cupis esse tene.
Et hoc, ut supra retulimus, inter communes syllabas computatur.
Vbi autem in metris prendo pro prehendo uel saecla pro saecula legitur uel aliquid
huiusmodi, non est synalipha, sed syncope, quae species est metaplasmi, quia non syllaba uel
littera scripta scandendo aufertur, sed ne umquam scriberetur libertate poetica prouisum est.

23
 METRICA

Vnde illum maronis uersiculum: nec tota tamen ille prior praeeunte carina, / ita
scandendum esse ratio probat, ut primo sit necto spondeus, deinde tatamen dactylus, illepri
dactylus, orpraee dactylus, adbreuiata diptongo propter uocalem quae sequitur, vnteca rina
dactylus et spondeus, qui terminent.
Quis enim audiat victorinum docentem ut scandamus enteca rina, facientes synalipham
in media parte orationis, quod numquam fecere priores? fit autem synalipha in omni parte
uersus, etiam in extrema, ut prosper: sed rerum auctori nullus non cognitus ordo est.
Fit et post uersum synalipha, quae ad sequentis uersus caput intendat, ut paulinus: quae
decus omne operum perimebant inproba foedaque / obice prospectum caecantia.
Sunt namque ultimi uersus illius pedes, inproba dactylus, foeda spondeus, at primi
sequentis per synalipham, qvobice dactylus, prospe spondeus.

De episynalipha vel diaeresi

Coniunctionem etiam solutionemque syllabarum, quam Graeci episynalipham et
diaeresim uocant, ubi necesse est, licitam scire metricum decet (coniunctionem uidelicet qua
duae de tribus, solutionem qua duae de una syllaba efficiuntur).
Cuius exemplum coniunctionis:
aedificant, sectaque intexunt abiete costas;
et:
custodes sufferre ualent; labat ariete crebro / ianua;
et:
tenuia nec lanae per caelum uellera ferri.
Abiete enim quattuor syllabas habet breues. Stringe illud, et fit ab positione longa, quia
a uocalis desinit in b et excipitur ab i loco consonantis posita. Sic et ariete: naturaliter breuis
est a; iunge r ad ipsam, iunge i et e sibimet, et fit ar syllaba positione longa, quia sequitur i
loco consonantis posita.
Item tenuia: stringe ten et fac v consonantem, et sic de tetrasyllabo proceleumatico facis
dactylum trisyllabum. Tale est et fluuiorum rex eridanus. Flvvio anapestus est, sed si facis
stringendo unam syllabam flvv, alteram io, efficis de anapesto spondeum.
Haec coniunctio siue solutio saepius in i uel in v litteris fit, quarum et in nostratibus
poetis multa habes exempla, ut paulinus:
sim profugus mundi, tamquam benedictus iacob;
fortunatus:
dirigit et iacobos terra beata sacros.
Hic i et a discindit, ille conglutinat. Item paulinus:
parietibus nouitas, latet intus operta uetustas.
Parieti dactylum fecit de proceleumatico, conglutinatis contra naturam a et r in unam
syllabam, i et e in alteram.
Item sedulius, disiunctis v et a:
cuius onus leue est, cuius iuga ferre suaue est; prosper, coniunctis: nec cristi e
templo suauior exit odor.
Item paulinus, diuisis v et i iuxta naturam:
conscia seruitii, quid gesseris et cui tandem;
fortunatus, conexis iuxta licentiam poeticam:
cui tamen hoc opus est, cum uirginitatis honore
ut placeat sponso mens moderato suo.
Item, disiunctis eisdem in alio pronomine, paulinus:
cum subito aut illis corda hostibus aut huic ora;
prosper, conglutinatis:
huic homo, si recte famulatur, proximus haeret.
Maro, e et i coniunctis:
tityre, pascentes a flumine reice capellas;
idem alibi, seiunctis iuxta naturam:

24
 METRICA

reice, ne maculis infuscet uellera pullis.

Iungit, ni fallor, et paulinus easdem, ubi ait:
ast alii pictis accendantlumina cereis,
nisi forte dactylum in ultima uersus regione contra morem posuisse dicendus est.
Recipit et r littera solutionem quamuis ordine dissimili.
Ibi enim discissis siue conglutinatis uocalibus syllaba contra naturam aut adcrescit aut
interit; hic autem ea uocali, quae nequaquam adscripta est, in sono uocis adsumpta
superadcrescere tantum syllaba consueuit, ut:
illi continuo statuunt ter dena argenti;
et paulinus:
et spatii coepere et culminis incrementa;
et rursus:
sic prope, sic longe sita culmina respergebat;
et prudens in psychomachia:
dixerat haec et laeta libidinis interfectae;
et idem in eadem:
palpitat atque aditu spiraminis intercepto.
Neque enim in quinta regione uersus heroici spondeum ponere moris erat.
Sed ita tamen uersus huiusmodi illos scandere uoluisse reor, ut addita in sono uocali,
quam non scribebant, dactylus potius quam existeret spondeus, uerbi gratia, intericepto,
incerementa, interifectae, resperigebat, et per synalipham denarigenti.
Quod ideo magis r littera quam ceterae consonantes patitur, quia, quae dure naturaliter
sonat, durior efficitur, cum ab aliis consonantibus excipitur; atque ideo sonus ei uocalis
adponitur, cuius temperamento eius leuigetur asperitas.
Quod etiam in cantilenis ecclesiasticis saepe in eadem r littera facere consuerunt qui
antiphonas uel responsoria uel cetera huiusmodi, quae cum melodia dicuntur, rite dicere
norunt.
Sed et hoc commemorandum, quia, cum nomina quae in ivs uel in ivm terminantur duo
i in genetiuo habere debeant casu duarum aeque syllabarum, metrici nonnumquam in eodem
genetiuo casu unam syllabam ponunt pro duabus, uel ablata uidelicet una i de duabus uel
ambabus in unam syllabam geminatis, quamuis id fieri posse, donato teste, plurimi negent.
Dicit enim paulinus: oblectans inopem sensu fructuque peculii. Quod si quis dixerit hic
eum more antiquorum dactylum in fine posuisse uersiculi, legat quod idem alibi dicit:
excoluit, biiugis laquearii et marmore fabri; / excolv dactylus, itbiiv dactylus, gisla qve
dactylus. Qui est ergo pes quartus? ariiet habet enim quattuor syllabas, longam, breuem, et
duas longas.
Epitritus in heroico uersu esse non potest. Forte ergo spondeus est, absumente synalipha
duas uocales superuentu unius, quod non facile uel a grammaticis permissum uel a poetis
usurpatum inuenies, tametsi dixerit fortunatus: vincentii hispania surgit ab arce decus.
Cuius scansio uersus par est praefati, nisi forte regulam lucilii secuti sunt, qui lucium et
aemilium et cetera nomina quae ante v habent i non solum in uocatiuo, sed et in genetiuo casu
per unum i scribi posse existimat. Quod et auctoritas saepe et necessitas metricorum decreta
violet.
At tamen intuendum est nobis quia et auctoritas nonnumquam et necessitas metricae
disciplinae regulas licite contemnit. Necessitas quidem in his uerbis quae non aliter in uersu
poni possunt, ut sunt ea quae quattuor syllabas breues habent, ita, basilica, italia, religio, uel
tres primas syllabas breues, ut reliquiae, uel unam in medio breuem, ut ueritas, trinitas, quae
neque dactylum consuetum neque spondeum facere possunt, quod propriis nominibus maxime
solet euenire.
Huius exemplum: italiam sequimur fugientem et mergimur undis.
I contra naturam pro longa posuit, quia non aliter Italiam, quam saepius erat
nominaturus, appellare ualebat, nisi aut syllabam quae natura breuis erat produceret aut
tribrachum loco dactyli poneret. Sic cum de apibus loquens aluearia nominare uellet,

25
 METRICA

necessitate posuit antibachium in uersu dactylico:

seu lento fuerint aluearia uimine texta.
Et Paulinus:
qui simul huc sancta pro religione coistis;
re contra naturam pro longa posuit, quia non aliter hoc nomen uersus exameter recipere
ualebat.
Tale est et illud eiusdem:
basilicis haec iuncta tribus patet area cunctis.
Namque alibi quia potuit pro breui ponitur eadem syllaba, dicente Fortunato:
hic paulina, agnes, basilissa, eugenia regnant.
His et aliis huiusmodi necessitatibus credo factum, quod de libro beati iob loquens
hieronimus, cum dixisset eum maxima ex parte uersibus exametris apud hebreos esse
descriptum, addidit: qui dactylo spondeoque currentes propter idioma linguae crebro recipiunt
et alios pedes eorundem quidem temporum, sed non earundem syllabarum.
Auctoritate autem contemnitur regula grammaticorum, ut sedulius in clausula carminis,
cuius supra memini, cum dixisset:
gloria magna patri, semper tibi gloria, nate,
subdidit:
cum sancto spiritu gloria magna patri.
Spiritus enim primam syllabam habet longam; unde uera scansio uersus istius haec est:
cvmsanc spondeus, tospiri antibachius, non dactylus.
Sed poeta, ut gloriam sanctae et indiuiduae trinitatis clara uoce decantaret, neglexit
regulam grammaticae dispositionis.
Idem ipse in carmine paschali:
sic ait ipse docens, ego in patre et pater in me.
Sic enim scanditur,
sicait dactylus, ipsedo dactylus, cense trochaeus, ginpa spondeus, ablata o per
synalipham, aut si scandere uis censego et facere dactylum, contra morem ipsius sedulii, quem
per omnia seruauit, agis ut inmunis stet uocalis altera superueniente uocali de foris.
Idem in eodem opere:
clarifica, dixit, nomen tuum. Magnaque caelo.
In quo, ut ueritatem dominici sermonis apertius commendaret, postposuit ordinem
disciplinae saecularis.
Idem iterum: scribitur et titulus: hic est rex iudaeorum.
Quod quomodo scandendum iudicauerit, uideat qui potest, utrum iudaeorum duos
spondeos quinta et sexta regione contra morem, an solutis syllabis, iuxta quod supra
monstrauimus, dactylum fieri uoluerit et spondeum.
Vt prisci poetae quaedam aliter quam moderni posuerunt.
Nam et in exemplis antiquorum inueniuntur aliquoties duo spondei in fine uersus, sicut
et duo dactyli nonnumquam, ut sunt illa maronis:
at tuba terribilem sonitum procul excitat horrida;
et:
aut leues ocreas lento ducunt argento;
quamuis hoc rarissime inueniatur, nisi ita ordinatum, ut dactyli qui in fine est ultima syllaba
per synalipham sequenti uersui iungatur, et spondeus qui in quinta regione est r litteram
habeat alteri consonanti uel praepositam uel subiectam, cuius duritia per adiectam uocalem
leuigata, dactylus sentiatur in sono, cum pareat spondeus in scripto. Quod utrumque ut fiat,
exemplis supra monstrauimus. Qui et aliis in metrico opere regulis multum libere utebantur,
quas moderni poetae distinctius ad certae normam definitionis obseruare maluerunt.
Nam et uocalem breuem, quae q et v et uocali qualibet exciperetur, uoluerunt esse
communem, ut lucretius:
quae calidum faciunt aquae tactum atque uaporem;
et uocalem in fine uerbi breuem, quae exciperetur a consonante et liquida, inter communes

26
 METRICA

syllabas deputarunt, ut vergilius:

aestusque pluuiasque et agentes frigora uentos;
et:
si tibi lanitium curae, primum aspera silua
lappaeque tribulique absint, fuge pabula laeta.
Quod nunc poetae in eadem parte orationis, ut supra docuimus, magis fieri oportere
decernunt.
Idem uocalem in fine uerbi correptam, quae excipitur a littera z, inter communes
syllabas deputauit, ut
eurique zephirique tonat domus.
Qui eadem libertate synalipha utebatur, siquidem et m, ubi uoluit, in fine uerbi positam
a superuenientis uocalis absumptione reseruauit, ut
iterum iterumque monebo;
et longam uocalem longam remanere permisit, ut:
sit pecori, apibus quanta experientia parcis;
et longam, cum uoluit, breuiauit, ut:
et multum formose uale uale, inquit, iolla;
et:
credimus, an qui amant ipsi sibi somnia fingunt;
et diptongon reseruauit, ut:
vlla moram fecere, neque aoniae aganippe;
et eandem breuiauit, ut
insulae ionio in magno.
Quae cuncta posteriores poetas, ut dixi, distinctius obseruare reperies.

Nota - Doctrina d.v. Pighi2

Versus discimus non legere sed scandere, quasi gradus accentum qui dicitur
'intensitatis' iubemur trudere in quasdam syllabas et eas ictu quasi contundere longae
brevesque syllabae oculis nostris proponuntur, non illae quidem auribus, quas ictibus
contentas esse oportet hominès sonat quod alibi hòmines, canò, quod càno, aliaque summa
admiratione digna vocabulorum monstra.
Accentum qui dicitur intensitatis a Graecorum Latinorumque veterum sermone
alienum fuisse aperte planeque testantur Varro, Cicero, Nigidiu,s Gellius, I a. Chr. n. saeculo
atque II p. Chr. n.3
…De mensuris agimus, quas i)soxro/nouj appellamus. In 'metricis' Graecorum
Latinorumque versibus, praeter illum syllabarum ordinem, nihil fuit quod rhythmum efficeret,
nec ictum nec illam vocis elationem, quae to/noj a Graecis dicitur: ictum enim nusquam fuisse
ante II saeculum p. Chr. n. tonum - accentum musicum alii vocant - in nullis umquam
hominum sermonibus rhythmi effectorem fuisse. Sequitur ut Latini versus ita legendi sint ut
nostros legimus, dummodo syllabas longas ne corripiamus, breves ne producamus, neve
intentiorem faciamus quae elatior fuerit.
Nam Romana cantilena abhinc mille quingentos annos obmutuit: quamquam exaudire
possumus in Ambrosianis et Gregorianis antiquissimis cantibus. Necesse est igitur ut accentus
nostros quam maxime extenuemus, ex quibus abnormis et prorsus alienus rhythmus nascatur,
atque ut diligentissime mensuram syllabarum servemus; hoc si fecerimus, ipsos Vergili versus
suo rhythmo, suo quasi sono praeditos licebit audire: quos non est dubium quin haec nostra
loquendi consuetudo aliquantulum vexet et vitiet, sed ipsam versus animam, rhythmum dico,
sospitatam laetabimur.
Dactylicus hexameter catalecticus in disyllabum ‘Herous’ definitur.

2
Io.B.Pighi, De L. Aeneidos VI quae est Catabasis Aeneae (BVS - A, III). Romae MCMLXVII, 139-144.
3
Varro ap. Serg. gramm. IV I53 et 525 Keil; Nigidius ap. Gell. I3, 25; Ciceronis orator 56-57 et I73.

27
 METRICA

Periodus est 'complexio, continuatio, ambitus, circuitus' verborum,4 quae rhythmica, seu
'numerosa' dicitur, si metiri possumus intervallis aequalibus, atque eam finiri et cadere
sentimus.
Dactyli vel spondii formam habent primi quinque, sextus postremus spondii vel
trochaei, in quo periodus finitur; omnes autem constant ex thesi - 'positio' - et arsi - 'elatio' -
utraque binum 'temporum': ideo generi metrorum 'pari' ascribuntur, quorum thesis ab arsi
distinguitur, quia mente sensuque 'impressionem' quandam in thesi facimus, in arsi non
facimus.5
Hexametrum caesurae (tomai/) dividunt in duas tresve partes. In duas semiquinaria
(penqhmimerh/j), post longam priorem tertii metri (post quintum semipedem); in duas
trochaica (kata\ tri/ton troxai=on), post brevem priorem tertii metri; in duas semiseptenaria
(e)fqhmimerh/j), post longam priorem quarti metri (post septimum semipedem); in tres
semiseptenaria et semiternaria (triqhmimerh/j) post longam secundi metri (ost tertium
semipedem).
Caesuris additur nonnumquam, inter quartum et quintum metrum, diaeresis bucolica.6
Verg. Georgicôn I, 276:
īpsa diēs aliōs aliō dedit ōrdine lūna [ìpsadièsaliòs-aliòdedit-òrdinelùnas]
1. -/ v v 2. -/ v v 3. -/ | v v 4. -/ v v 5.| -/ v v 6. -/ v ^ ictus ì - è - ò | ò - ò - ù
ì-psa dì-es à-lios à-lio dè-dit òr-dine lù-na accentus ì-ì-à-à|è-ò–ù

4
Cic. de orat. 3, 182. 185. 186. 192.
5
Metrum idem fere est ac 'battuta', 'mesure', 'Takt'; thesis 'tempo forte’, ‘frappé, ‘Senkung'; arsis 'tempo debole’,
‘levé’, ‘Hebung'. Quartum tempus keno/n a Graecis dicitur, sive lei=mma; ab Italis 'pausa di croma', a
Francogallis 'demisoupir' a Theodiscis 'Achtelpause'.
6
Priscianus in Partitione XII versuum Aeneidos, gramm. III pp. 461ss. scande versum:
armavi rumqueca notro iaequi primusab oris... scande versum:
conticu ereom nesin tenti quorate nebant; alii ármavi alii armavì enuntiabant.
Quae legendi ratio fuit nulla, sed omnino versum dividendi.

28
 METRICA

EXEMPLARIA METRICA

HEXAMETER DACTYLICUS GRAECORVM

Usitatissimus est 6mda a poetis fere omnibus epicis, didaschalicis, bucolicis.

Pes postremus a spondaeo usurpari potest.
Consonat metrum, quo metimur, cum pede.
Adhibetur kata\ sti/xon
Raro verbum desinit cum III pede, caesura carente, vel cum trochaeo IV pedis.
1.
schema rhythmi: -/ vv 2. -/ vv 3. -/ | vv 4. -/ vv 5. -/ vv 6. -/ v
Communiores caesurae:
semiquinaria vel pentemimera, medio III pede:
mh=nin a)/eide, qea/ [ménina-èidete-à |]
incipe, parve puer [ìncipe-pàrvepu-èr |]
tritemimera vel semiternaria, medio II pede, cum semiseptenaria, medio IV pede
feminina vel trochaica, post III trochaeum:
a)/ndra moi e)/nnepe Mou=sa [àndramoi-ènnepe-mùsa|]
incipe, parva puella [ìncipe-pàrvapu-èlla |]
ephthemimera vel semiseptenaria, medio IV pede, infrequens:
o(/j ke qeoi=j e)pipei/qhtai [òskete-òisepi-pèite-tài | ]
hoc Priami gestamen erat [hòcpria-mìge-stàmene-ràt | ]
bucolica diaeresis post IV pedem, usitata a poetis bucolicis:
Parcite, oves nimium procedere [pàrcito-vèsnimi-ùmpro-cèdere ⁞].

Lectio vulgata hexametri da

Hor. ep. I 7, vv. 29-36
Fòrte per - àngu - stám | tenu - ìs vul - pécula - rìmam dsddd
repserat - in cume-ram | fru-menti, - pastaque - rursus ddssd
ire fo-ras ple-no | ten-debat - corpore - frustra. dssdd
Cui mu-stela pro-cul: | “Si - vis, ait,| - effugere - istinc, sdssd
b

màcra ca-vùm |3 repe-tès ar-tùm, |7 quem - màcra su-bisti”. ddssd

Hac ego – si com-pellor |t i-magine, - cuncta re-signo: dsddd
nec som-num ple-bis | lau-do satur - altili-um nec sssdd
otia - diviti-is | Ara-bum li-berrima - muto. dddsd

Epos
Epos Homericum: Ilias A
Ti/j ta/r - sfwe qe-w=n | e)/ri-di cune/-hke ma/-xesqai;
t
Lhtou=j - kai\ Dio\j - ui(o/j | o(\ - ga\r basi-lh=i+ xo-lwqei\j
nou=son a)-na\ strato\n - o)/rse |t ka-kh/n, o)le/-konto de\ - laoi/,
ou(/neka - to\n Xru/-shn | h)-ti/masen - a)rh-th=ra
)Atrei/+-dhj | o(\ ga\r - h)=lqe qo-a\j | e)pi\ - nh=aj )A-xaiw=n |3+7
luso/me-no/j te qu/-gatra |t fe/-rwn t' a)pe-rei/si' a)/-poina,
ste/mmat' - e)/xwn e)n - xersi\n |t e(-khbo/lou - )Apo/l-lwnoj
xruse/% a)-na\ skh/-ptr%, |t kai\ - li/sseto - pa/ntaj )A-xaiou/j,
)Atrei/+-da | de\ ma/-lista du/-w, | ko-smh/tore - law=n: |3+7
)Atrei/+-dai te kai\ - a)/lloi |t e)-u+knh/-midej )A-xaioi/,

29
 METRICA

u(mi=n - me\n qeoi\ - doi=en |t )O-lu/mpia - dw/mat' e)-/xontej

e)kpe/r-sai | Pria/-moio po/-lin, | eu)= - d' oi)/kad' i(-ke/sqai: |3+7
pai=da d' e)-moi | lu/-saite fi/-lhn, | ta\d' a)/-poina de/-xesqai, |3+7
t
a(zo/me-noi Dio\j - ui(o\n | e(-khbo/lon - )Apo/l-lwna.

Latina versio Baebi Italici

Iram pande mihi | Pelidae, Diva, superbi,
Tristia quae miseris | iniecit funera Grais
Atque animas fortes | heroum tradidit Orco
Latrantumque dedit | rostris volucrumque trahendos
Illorum exsangues | inhumatis ossibus artus.
Confiebat enim | summi sententia regis,
Protulerant ex quo | discordia pectora turbas,
Sceptriger Atrides | et bello clarus Achilles.
quis deus hos ira | tristi contendere iussit?
Latonae et magni | proles Iovis. ille Pelasgum
infestus regi | pestem in praecordia misit
implicuitque gravi | Danaorum corpora morbo.
nam quondam Chryses, | sollemni tempora vitta
implicitus, | raptae flevit | solacia natae
invisosque dies | invisaque tempora noctis
egit et assiduis | implevit questibus auras.

Epos Homericum: Odusseia, a

)/Andra moi e)/nnepe, Mou=sa, polu/tropon, o(\j ma/la polla\ holoda |t
pla/gxqh, e)pei\Troi/hj i(ero\n ptoli/eqron e)/perse: ssddd
pollw=n d' a)nqrw/pwn i)/den a)/stea kai\ no/on e)/gnw,
polla\ d' o(/ g' e)n po/nt% pa/qen a)/lgea o(\n kata\ qumo/n,
a)rnu/menoj h(/n te yuxh\n kai\ no/ston e(tai/rwn.
a)ll' ou)d' w(=j e(ta/rouj e)rru/sato, i(e/meno/j per:
au)tw=n ga\r sfete/rvsin a)tasqali/vsin o)/lonto,
nh/pioi, oi(\ kata\ bou=j (Uperi/onoj )Heli/oio
h)/sqion: au)ta\r o( toi=sin a)fei/leto no/stimon h)=mar.
tw=n a(mo/qen ge, qea/, qu/gater Dio/j, ei)pe\ kai\ h(mi=n.

Hymni Homerici: Ei)j )Apo/llwna

Mnh/somai ou)de\ la/qwmai )Apo/llwnoj e(ka/toio,
o(/n te qeoi\ kata\ dw=ma Dio\j trome/ousin i)o/nta:
kai/ r(a/ t' a)nai/+ssousin e)pi\ sxedo\n e)rxome/noio
pa/ntej a)f' e(dra/wn, o(/te fai/dima to/ca titai/nei.
Lhtw\ d' oi)/h mi/mne parai\ dii\ terpikerau/n%,
h(/ r(a bio/n t' e)xa/lasse kai\ e)klh/i+se fare/trhn,
kai/ oi( a)p' i)fqi/mwn w)/mwn xei/ressin e(lou=sa
to/con a)nekre/mase pro\j ki/ona patro\j e(oi=o
passa/lou e)k xruse/ou: to\n d' ei)j qro/non ei(=sen a)/gousa...

Epos Hellenisticum: APOLLONIUS RHODIUS, Argonautica7

7
L.Cañigral, De Estudios Métricos sobre Apolonio Rodio (1979); Fowler, B. H. The Hellenistic
Aesthetic (1989).

30
 METRICA

)Arxo/menoj se/o Foi=be palaigene/wn kle/a fwtw=n

mnh/somai oi(\Po/ntoio kata\ sto/ma kai\ dia\ pe/traj
Kuane/aj basilh=oj e)fhmosu/nv Peli/ao
xru/seion meta\ kw=aj e)u/zugon h)/lasan )Argw/.

Epos Hellenisticum: NONNUS PANOPOLITANUS Dionisiaca

Biceps5 (elementum10) numquam est 1sy – elementum4 numquam est 1sy simul ac II.
Prw=ton e)/xei Kroni/wna, kerasfo/ron a(/rpaga nu/mfhj,
kai\ pala/maij Tufw=noj a)rasso/menon po/lon a)/strwn.
deu/teron a)stero/foiton e)/xei Tufw=noj e)nuw\
kai\ steroph\n kai\ a)/eqla Dio\j kai\ kw=mon )Olu/mpou.
e)n trita/t% ma/steue polu/planon o(lka/da Ka/dmou
)Hle/ktrhj te me/laqra filoceni/hn te trape/zhj.
i)xneu/wn de\ te/tarton> u(pe\r po/ntoio noh/seij
(Armoni/hn plw/ousan o(mo/stolon h(/liki Ka/dm%.

Metabolh\ tou= eu)angeli/ou kata\ )Iwa/nnhn

)/Axronoj h)=n, a)ki/xhtoj, e)n a)rrh/t% lo/goj a)rxv=,
i)sofuh\j geneth=roj o(mh/likoj ui(o\j a)mh/twr,
kai\ lo/goj au)tofu/toio qeou= go/noj, e)k fa/eoj fw=j:
patro\j e)/hn a)me/ristoj, a)te/rmoni su/nqronoj e(/drv:
kai\ qeo\j u(yige/neqloj e)/hn lo/goj. ou(=toj a)p' a)rxh=j
a)ena/% sune/lampe qe%=, texnh/moni ko/smou,
presbu/teroj ko/smoio: kai\ e)/pleto pa/nta di' au)tou=,
a)/pnoa kai\ pnei/onta: kai\ e)rgopo/nou di/xa mu/qou
ou)de\n e)/fu, to/per e)/ske: kai\ e)/mfutoj h)=en e)n au)t%=
zwh\ pasime/lousa, kai\ w)kumo/rwn fa/oj a)ndrw=n
zwh\ pa/ntrofoj h)=en. e)n a)xluo/enti de\ ko/sm%
ou)rani/aij sela/gize bolai=j gaih/oxoj ai)/glh,
kai\ zo/foj ou)/ min e)/marye. melissobo/t% d' e)ni\ lo/xmv
e)/ske tij ou)resi/foitoj e)rhma/doj a)sto\j e)ri/pnhj,
kh=ruc a)rxego/nou bapti/smatoj: ou)/noma d' au)t%=
qei=oj )Iwa/nnhj laosso/oj. ou(=toj e)pe/sth
a)/ggeloj e)mpedo/muqoj, o(/pwj peri\ fwto\j e)ni/yv
marturi/hn, i(/na pa/ntej e(no\j kh/rukoj i)wv=
o)rqh\n pi/stin e)/xoien, a)te/rmona mhte/ra ko/smou:
ou) me\n kei=noj e)/hn noero\n fa/oj, a)ll' i(/na mou=non
pa=sin a)naptu/ceie qehgo/ron a)nqerew=na
kai\ fa/eoj proke/leuqoj a)khru/ktoio fanei/h,
cunh\n marturi/hn e)ne/pwn qeode/gmoni la%=.

Epos Hellenisticum: QUINTUS SMIRNAEUS OI MEQ' OMHRON LOGOI

Eu)=q' u(po\ Phlei/wni da/mh qeoei/keloj (/Ektwr
kai/ e( purh\ kate/daye kai\ o)ste/a gai=a kekeu/qei,
dh\ to/te Trw=ej e)/mimnon a)na\Pria/moio po/lha
deidio/tej me/noj h)u\ qrasu/fronoj Ai)aki/dao:
h)u/t' e)ni\ culo/xoisi bo/ej blosuroi=o le/ontoj
e)lqe/men ou)k e)qe/lousin e)nanti/ai, a)lla\ fe/bontai
i)lhdo\n ptw/ssousai a)na\ r(wph/ia pukna/:
w(\j oi(\ a)na\ ptoli/eqron u(pe/tresan o)/brimon a)/ndra,
mnhsa/menoi prote/rwn o(po/swn a)po\ qumo\n i)/aye
qu/wn )Idai/oio peri\ proxov=si Skama/ndrou,
h)d' <o(p>o/souj feu/gontaj u(po\ me/ga tei=xoj o)/lessen,
(/Ektora/ q' w(j e)da/masse kai\ a)mfei/russe po/lhi,

31
 METRICA

a)/llouj q' ou(\j e)da/ice di' a)kama/toio qala/sshj,

o(ppo/te dh\ ta\ prw=ta fe/ren Trw/essin o)/leqron.

Carmina didactica
HESIODUS ΕΡΓΑ ΚΑI ΗΜΕΡΑI
Mou=sai Pieri/hqen a)oidv=si klei/ousai,
deu=te Di/' e)nne/pete, sfe/teron pate/r' u(mnei/ousai.
o(/n te dia\ brotoi\ a)/ndrej o(mw=j a)/fatoi/ te fatoi/ te,
r(htoi/ t' a)/rrhtoi/ te Dio\j mega/loio e(/khti.
r(e/a me\n ga\r bria/ei, r(e/a de\ bria/onta xale/ptei,
r(ei=a d' a)ri/zhlon minu/qei kai\ a)/dhlon a)e/cei,
r(ei=a de/ t' i)qu/nei skolio\n kai\ a)gh/nora ka/rfei
Zeu\j u(yibreme/thj, o(\j u(pe/rtata dw/mata nai/ei.

Carmina didactica: ARATUS, Phaenomena

)Ek Dio\j a)rxw/mesqa, to\n ou)de/pot' a)/ndrej e)w=men
a)/rrhton: mestai\ de\ Dio\j pa=sai me\n a)guiai/,
pa=sai d' a)nqrw/pwn a)gorai/, mesth\ de\ qa/lassa
kai\ lime/nej: pa/nth de\ Dio\j kexrh/meqa pa/ntej.
Tou= ga\r kai\ ge/noj ei)me/n. (O d' h)/pioj a)nqrw/poisi
decia\ shmai/nei, laou\j d' e)pi\ e)/rgon e)gei/rei
mimnh/skwn bio/toio: le/gei d' o(/te bw=loj a)ri/sth
bousi/ te kai\ make/lvsi, le/gei d' o(/te deciai\ w(=rai
kai\ futa\ gurw=sai kai\ spe/rmata pa/nta bale/sqai.

32
 METRICA

Bucolica carmina
Poematia: Εi)δυ/λλιov [Idyllia]: THEOCRITUS, QURSIS H WIDH
QURSIS
(Adu/ ti to\ yiqu/risma kai\ a( pi/tuj, ai)po/le, th/na,
a( poti\ tai=j pagai=si, meli/sdetai, a(du\ de\ kai\ tu/
suri/sdej: meta\ Pa=na to\ de u/teron a)=qlon a)poisv=.
ai)/ ka th=noj e(/lv kerao\n tra/gon, ai)=ga tu\ layv=:
ai)/ ka d' ai)=ga la/bv th=noj ge/raj, e)j te\ katarrei=
a( xi/maroj: xima/rw de\ kalo\n kre/aj, e)/ste k' a)me/lcvj.
AIPOLOS}
a(/dion, w)= poimh/n, to\ teo\n me/loj h)\ to\ kataxe/j
th=n' a)po\ ta=j pe/traj katalei/betai u(yo/qen u(/dwr.
ai)/ ka tai\ Moi=sai ta\n oi)/ida dw=ron a)/gwntai,
a)/rna tu\ saki/tan layv= ge/raj: ai) de/ k' a)re/skv
th/naij a)/rna labei=n, tu\ de\ ta\n o)/in u(/steron a)cv=.

Poematia: Theocr. GORGW KAI PRACINOA

GORGW )/Endoi Pracino/a; PRACINOA Gorgw\ fi/la, w(j xro/n%. e)/ndoi.
qau=m' o(/ti kai\ nu=n h)=nqej. o(/rh dri/fon, Eu)no/a, au)t#=:
e)/mbale kai\ poti/kranon. GO. e)/xei ka/llista. PR. kaqi/zeu.
GO. }w)\ ta=j a)lema/tw yuxa=j: mo/lij u)/mmin e)sw/qhn,
Pracino/a, pollw= me\n o)/xlw, pollw=n de\ teqri/ppwn:
pant#= krhpi=dej, pant#= xlamudhfo/roi a)/ndrej:
a( d' o(do\j a)/trutoj: tu\ d' e(kaste/rw ai)e\n a)poikei=j.

Mimus: Moschus EPITAFIOS BIWNOS

Ai)/lina/ moi stonaxei=te na/pai kai\ Dw/rion u(/dwr,
kai\ potamoi\ klai/oite to\n i(mero/enta Bi/wna.
nu=n futa/ moi mu/resqe kai\ a)/lsea nu=n goa/oisqe,
a)/nqea nu=n stugnoi=sin a)popnei/oite koru/mboij:
nu=n r(o/da foini/ssesqe ta\ pe/nqima, nu=n a)nemw=nai,
nu=n u(a/kinqe la/lei ta\ sa\ gra/mmata kai\ ple/on ai)ai=
la/mbane toi=j peta/loisi: kalo\j te/qnake melikta/j.
a)/rxete Sikelikai/, tw= pe/nqeoj a)/rxete, Moi=sai.
a)do/nej ai( pukinoi=sin o)duro/menai poti\ fu/lloij
na/masi toi=j Sikeloi=j a)ggei/late ta=j )Areqoi/saj
o(/tti Bi/wn te/qnaken o( bouko/loj, o(/tti su\n au)t%=
kai\ to\ me/loj te/qnake kai\ w)/leto Dwri\j a)oida/.
a)/rxete Sikelikai/, tw= pe/nqeoj a)/rxete, Moi=sai.

33
 METRICA

HEXAMETER DACTYLICUS LATINORVM

Epos
ENNIUS, Annales
Musae, quae pedibus magnum pulsatis Olympum...
Olli respondit rex Albai Longai
Accipe daque fidem foedusque feri bene firmum
Quom superum lumen nox intempesta teneret
Et cita cum tremulis anus attulit artubus lumen.
Talia tum memorat lacrimans, exterrita somno:
'Eurydica prognata, pater quam noster amauit,
Vires uitaque corpus meum nunc deserit omne.

VERGILIVS
Aeneis Liber I
Arma virumque cano, | Troiae qui primus ab oris
Italiam, | fato profugus, | Laviniaque venit
litora, multum ille et terris | iactatus et alto
vi superum | saevae memorem | Iunonis ob iram;
multa quoque et bello | passus, dum conderet urbem,
inferretque deos | Latio, genus unde Latinum,
Albanique patres, | atque altae moenia Romae.
Musa, mihi causas | memora, quo numine laeso,
quidve dolens, | regina deum | tot volvere casus
insignem | pietate virum, | tot adire labores
impulerit. | Tantaene animis | caelestibus irae?

Aeneis Liber III, 554-582: SCYLLA ATQUE CARYBDIS

Tum procul e fluctu Trinacria cernitur | Aetna,
et gemitum ingentem pelagi pulsataque saxa 555
audimus longe fractasque ad litora voces,
exsultantque vada atque aestu | miscentur harenae.
Et pater Anchises: Nimirum hic illa Charybdis;
hos Helenus scopulos, haec saxa horrenda canebat.
Eripite, o socii, pariterque insurgite remis. 560
Haud minus ac iussi faciunt, primusque rudentem
contorsit laevas proram Palinurus ad undas;
laevam cuncta cohors remis ventisque petivit.

Tollimur in caelum curvato gurgite, et idem

subducta ad manis imos desedimus unda. 565
Ter scopuli clamorem inter cava saxa dedere,
ter spumam elisam et rorantia vidimus astra.
Interea fesso ventus cum sole reliquit,
ignarique viae Cyclopum adlabimur oris.
Portus ab accessu ventorum immotus et ingens 570
ipse; sed horrificis iuxta tonat Aetna ruinis,
interdumque atram prorumpit ad aethera nubem
turbine fumantem piceo et candente favilla,
attollitque globos flammarum et sidera lambit,
interdum scopulos avolsaque viscera montis 575
erigit eructans, liquefactaque saxa sub auras
cum gemitu glomerat fundoque exaestuat imo.

34
 METRICA

Fama est Enceladi semustum fulmine corpus

urgeri mole hac, ingentemque insuper Aetnam
impositam ruptis flammam exspirare caminis, 580
et, fessum quotiens mutet latus, intremereH omnem
murmure Trinacriam et caelum subtexere fumo.

VALERIVS FLACCVS, Argonauticon I

Prima deum magnis canimus freta pervia natis 1
fatidicamque ratem, Scythici quae Phasidis oras
ausa sequi mediosque inter iuga concita cursus
rumpere flammifero tandem consedit Olympo.
Phoebe, mone, si Cumaeae mihi conscia vatis 5
stat casta cortina domo, si laurea digna
fronte viret, tuque o pelagi cui maior aperti [Vespasiane]
fama, Caledonius postquam tua carbasa vexit
Oceanus Phrygios prius indignatus Iulos,
eripe me populis et habenti nubila terrae, 10
sancte pater, veterumque fave veneranda canenti
facta virum: versam proles tua pandit Idumen,
namque potest, Solymo nigrantem pulvere fratrem [Titum]
spargentemque faces et in omni turre furentem.

LVCANVS, Bellum civile I

Bella per Emathios plus quam ciuilia campos Macedoniae
iusque datum sceleri canimus, populumque potentem
in sua uictrici conuersum uiscera dextra
cognatasque acies, et rupto foedere regni
certatum totis concussi uiribus orbis 5
in commune nefas, infestisque obuia signis
signa, pares aquilas et pila minantia pilis.
quis furor, o ciues, quae tanta licentia ferri?
gentibus inuisis Latium praebere cruorem
cumque superba foret Babylon spolianda tropaeis 10
Ausoniis umbraque erraret Crassus inulta
bella geri placuit nullos habitura triumphos?
SILIVS ITALICVS, Punica I
Ordior arma, quibus caelo se gloria tollit
Aeneadum, patiturque ferox Oenotria iura
Carthago. da, Musa, decus memorare laborum
antiquae Hesperiae, quantosque ad bella crearit
et quot Roma uiros, sacri cum perfida pacti
gens Cadmea super regno certamina mouit,
quaesitumque diu, qua tandem poneret arce
terrarum Fortuna caput. ter Marte sinistro
iuratumque Ioui foedus conuentaque patrum
Sidonii fregere duces, atque impius ensis
ter placitam suasit temerando rumpere pacem.
STATIVS, Thebais I
Fraternas acies alternaque regna profanis
decertata odiis sontesque euoluere Thebas
Pierius menti calor incidit. unde iubetis
ire, deae? gentisne canam primordia dirae,
Sidonios raptus et inexorabile pactum 5
legis Agenoreae scrutantemque aequora Cadmum?

35
 METRICA

Carmina Didactica
LVCRETI, De rerum natura
Hymnus 1,1ss
Venus e)donh\ katastematikh/ - e)donh\ kinhtikh/, vis generatrix

Aeneadum genetrix, hominum divomque voluptas dddsd

alma Venus, caeli subter labentia signa
quae mare navigerum, quae terras frugiferentis
concelebras, per te quoniam genus omne animantum
concipitur visitque exortum lumina solis: 5
te, dea, te fugiunt venti, te nubila caeli
adventumque tuum, tibi suavis daedala tellus
summittit flores, tibi rident aequora ponti
placatumque nitet diffuso lumine caelum.
Nam simul ac species patefactast verna diei 10
et reserata viget genitabilis aura favoni,
aeriae primum volucris te, diva, tuumque
significant initum perculsae corda tua vi.
Inde ferae pecudes persultant pabula laeta
et rapidos tranant amnis: ita capta lepore 15
te sequitur cupide quo quamque inducere pergis:
denique per maria ac montis fluviosque rapacis
frondiferasque domos avium camposque virentis
omnibus incutiens blandum per pectora amorem
efficis ut cupide generatim sæcla propagent.
LVCRETI, De rerum natura
I Elogium Epicuri I 62-101
Humana ante oculos foede cum vita iaceret
in terris oppressa gravi sub religione,
quae caput a caeli regionibus ostendebat
horribili super aspectu mortalibus instans, 65
primum Graius homo mortalis tollere contra
est oculos ausus primusque obsistere contra;
quem neque fama deum nec fulmina nec minitanti
murmure compressit caelum, sed eo magis acrem
inritat animi virtutem, effringere ut arta 70
naturae primus portarum claustra cupiret.
Ergo vivida vis animi pervicit et extra
processit longe flammantia moenia mundi
atque omne immensum peragravit mente animoque,
unde refert nobis victor quid possit oriri, 75
quid nequeat, finita potestas denique cuique
quanam sit ratione atque alte terminus haerens.
Quare religio pedibus subiecta vicissim
opteritur, nos exaequat victoria caelo.
Illud in his rebus vereor, ne forte rearis 80
impia te rationis inire elementa viamque
indugredi sceleris. Quod contra saepius illa
religio peperit scelerosa atque impia facta.
Aulide quo pacto Triviai virginis aram
Iphianassai turparunt sanguine foede 85
ductores Danaum delecti, prima virorum.

36
 METRICA

Cui simul infula virgineos circumdata comptus

ex utraque pari malarum parte profusast,
et maestum simul ante aras adstare parentem
sensit et hunc propter ferrum celare ministros 90
aspectuque suo lacrimas effundere civis,
muta metu terram genibus summissa petebat.
Nec miserae prodesse in tali tempore quibat,
quod patrio princeps donarat nomine regem;
nam sublata virum manibus tremibundaque ad aras 95
deductast, non ut solemni more sacrorum
perfecto posset claro comitari Hymenaeo,
sed casta inceste nubendi tempore in ipso
hostia concideret mactatu maesta parentis
exitus ut classi felix faustusque daretur. 100
Tantum religio potuit suadere malorum.

VERGILIVS
Geòrgicon L. I - lectio
Quíd faciát laetás | segetés, | quo sídere térram
vértere, | Maécenás, | ulmísqu(e) adiúngere vítes
cónveniát, | quae cúra boúm, | qui cúltus habéndo
sít pecorí, | apibús | quant(a) éxperiéntia párcis,
hínc caner(e) íncipiám. | Vos, ó claríssima múndi 5
lúmina, lábentém | caeló quae dúcitis ánnum;
Líber et álma Cerés, | vestró si múnere téllus
Cháoniám pinguí | glandém mutávit arísta,
póculaqu(e) ínventís | Achelóïa míscuit úvis;
ét vos, ágrestúm | praeséntia númina, Fáuni 10
férte simúl | Fauníque pedém | Dryadésque puéllae:
múnera véstra canó. | Tuqu(e) ó, cui príma freméntem
fúdit equúm magnó | tellús percússa tridénti,
Néptun(e); ét cultór | nemorúm, | cui pínguia Céae
tér centúm niveí | tondént duméta juvénci; 15
ípse nemús linquéns | patriúm | saltúsque Lycaéi,
Pán, oviúm custós, | tua sí tibi Maénala cúrae,
ádsis, ó Tegeaée, favéns, | oleaéque Minérva
ínventrix, | uncíque puér | monstrátor arátri,
ét tener(am) áb radíce feréns, | Silváne, cupréssum; 20
díque deaéqu(e) omnés, | studiúm quibus árva tuéri,
quíque novás alitís | non úllo sémine frúges
quíque satís largúm | caeló demíttitis ímbrem.8

8
[O Mecenate, che cosa renda fausto il raccolto, sotto quale stella convenga arare la terra e congiungere le viti
agli olmi;8 come debbano essere curati i buoi, quale sia la diligenza per il gregge, quanta la perizia per le api
frugali, io qui comincerò a decantare. Voi, fulgidissimi occhi del mondo (= Sole e Luna), che regolate l’anno; o
Bacco e Cerere vitale, se per vostro dono la terra sostituì alla ghianda caonia la pingue spiga, e nelle coppe di
Acheloo8 mescolò il succo estratto dall’uva; e voi Fauni, divinità benigne dei contadini: mettetevi insieme a
danzare, Fauni e fanciulle Driadi: io canto dei vostri regali. E tu, o Nettuno, per cui la terra battuta dal grande
tridente produsse primamente il fremente cavallo; e tu, abitante dei boschi (= Aristeo), i cui trecento giovenchi
bianchi rosicchiano i cespugli di Cea (= Kea, isola delle Cicladi); e tu stesso, Pan tegèo, patrono delle greggi, che
lasci il patrio bosco e i burroni licèi (= del monte Licèo), se hai cura del tuo Mènalo, sii benvolente; e tu, Minerva
inventrice dell’ulivo; e tu, giovanissimo inventore del ricurvo aratro (= Trittòlemo, re di Eleusi); e tu, o Silvano,
portatore del tenero cipresso sradicato].

37
 METRICA

Georgica IV, 453-466: Orpheus et Eurydices9

Non te nullius exercent numinis irae;
magna luis commissa: tibi has miserabilis Orpheus
haudquaquam ob meritum poenas, ni fata resistant, 455
suscitat et rapta graviter pro conjuge saevit.
Illa quidem, dum te fugeret per flumina praeceps,
immanem ante pedes hydrum moritura puella
servantem ripas alta non vidit in herba.
At chorus aequalis Dryadum clamore supremos 460
implerunt montis; flerunt Rhodopeiae arces
altaque Pangaea et Rhesi Mavortia tellus
atque Getae atque Hebrus et Actias Orithyia.
Ipse cava solans aegrum testudine amorem
te dulcis coniunx, te solo in litore secum, 465
te veniente die, te decedente canebat.
HORATIUS, Epistulae: De arte poetica
Humano capiti cervicem pictor equinam
iungere si velit et varias inducere plumas
undique conlatis membris, ut turpiter atrum
desinat in piscem mulier formosa superne,
spectatum admissi risum teneatis, amici?
credite, Pisones, isti tabulae fore librum
persimilem, cuius, velut aegri somnia, vanae
fingentur species, ut nec pes nec caput uni
reddatur formae. pictoribus atque poetis
quidlibet audendi semper fuit aequa potestas'
scimus, et hanc veniam petimusque damusque vicissim;
sed non ut placidis coeant inmitia, non ut
serpentes avibus geminentur, tigribus agni.
inceptis gravibus plerumque et magna professis
purpureus, late qui splendeat, unus et alter
adsuitur pannus, cum lucus et ara Dianae
et properantis aquae per amoenos ambitus agros
aut flumen Rhenum aut pluvius describitur arcus;
sed nunc non erat his locus. et fortasse cupressum
scis simulare: quid hoc, si fractis enatat exspes
navibus, aere dato qui pingitur? amphora coepit
institui: currente rota cur urceus exit?
denique sit quodvis, simplex dumtaxat et unum.

MANILIVS, Astronomica
Carmine divinas artes et conscia fati
sidera diversos hominum variantia casus,
caelestis rationis opus, deducere mundo
aggredior primusque novis Helicona movere
cantibus et viridi nutantis vertice silvas 5
hospita sacra ferens nulli memorata priorum.

9
Cf W.Ott, Metrische Analysen zu Vergil, Tübingen 1983.

38
 METRICA

hunc mihi tu, Caesar, patriae princepsque paterque,

qui regis augustis parentem legibus orbem
concessumque patri mundum | deus ipse mereris,
das animum viresque facis | ad tanta canenda. 10

Poematia Bvcolica
Verg. Bucolica IV
Sicelides Musae, paulo maiora canamus;
non omnis arbusta iuvant humilesque myricae:
si canimus silvas, silvae sint consule dignae.
Vltima Cumaei venit iam carminis aetas;
magnus ab integro saeclorum nascitur ordo: 5
iam redit et Virgo, redeunt Saturnia regna;
Iam nova progenies caelo demittitur alto.
Tu modo nascenti puero, quo ferrea primum
desinet ac toto surget gens aurea mundo,
casta, fave, Lucina: tuus iam regnat Apollo. 10
Teque adeo decus hoc aevi, te consule, inibit,
Pollio, et incipient magni procedere menses
te duce. Si qua manent sceleris vestigia nostri,
inrita perpetua solvent formidine terras.
Ille deum vitam accipiet divisque videbit 15
permixtos heroas et ipse videbitur illis
pacatumque reget patriis virtutibus orbem.
At tibi prima, puer, nullo munuscula cultu
errantis hederas passim cum baccare tellus
mixtaque ridenti colocasia fundet acantho. 20
Ipsae lacte domum referent distenta capellae
ubera, nec magnos metuent armenta leones;
ipsa tibi blandos fundent cunabula flores
Occidet et serpens, et fallax herba veneni
occidet; Assyrium volgo nascetur amomum. 25
At simul heroum laudes et facta parentis
iam legere et quae sit poteris cognoscere virtus,
molli paulatim flavescet campus arista,
incultisque rubens pendebit sentibus uva,
et durae quercus sudabunt roscida mella. 30
Pauca tamen suberunt priscae vestigia fraudis,
quae temptare Thetim ratibus, quae cingere muris
oppida, quae iubeant telluri infindere sulcos.
Alter erit tum Tiphys, et altera quae vehat Argo
delectos heroas; erunt etiam altera bella, 35
atque iterum ad Troiam magnus mittetur Achilles.
Hinc, ubi iam firmata virum te fecerit aetas,
cedet et ipse mari vector, nec nautica pinus
mutabit merces; omnis feret omnia tellus.
Non rastros patietur humus, non vinea falcem; 40
robustus quoque iam tauris iuga solvet arator;
nec varios discet mentiri lana colores,
ipse sed in pratis aries iam suave rubenti
murice, iam croceo mutabit vellera luto;
sponte sua sandyx pascentis vestiet agnos. 45

39
 METRICA

Talia saecla - suis dixerunt - currite - fusis

concordes stabili fatorum numine Parcae.
Adgredere o magnos (aderit iam tempus) honores,
cara deum soboles, magnum Iovis incrementum!
Aspice convexo nutantem pondere mundum, 50
terrasque tractusque maris caelumque profundum;
aspice venturo laetantur ut omnia saeclo.
O mihi tum longae maneat pars ultima vitae,
spiritus et quantum sat erit tua dicere facta!
Non me carminibus vincat nec Thracius Orpheus, 55
nec Linus mater quamvis atque huic pater adsit,
Orphei Calliopea, Lino formosus Apollo.
Pan etiam Arcadia mecum si iudice certet,
Pan etiam Arcadia dicat se iudice victum.
Incipe, parve puer, risu cognoscere matrem 60
(matri longa decem tulerunt fastidia menses);
incipe, parve puer: cui non risere parentes,
nec deus hunc mensa, dea nec dignata cubili est.

Carmina bucolica: Arcadia

Antiqui poetae Naturam sapientissime excogitaverunt in Arcadia, geographica regione, quae
sedes est habita cultus musicae et cantus, locus amoenissimus, ubi pastores Theocriti vagantur et
Vergili. Pastor autem Daphnis, cuius cecinit Stesicorus infelices amores, in Sicilia vixit eoque transtulit
pastoralem mundum Syracusanus poeta Theocritus, inventor bucolicorum carminum.
Arcadia furtim ingreditur in pastorale carmen per deum Pan, fistulae inventorem, quem
Daphnis in Id. I Theocriti invocat ad sibi subveniendum in Siciliae partes relictis montibus Arcadiae
suis, licet in Id. VII alibi inveniatur (id est in Thessalia).
Vergilius quoque pastores greges pascentes in Bucolicis carminibus canit, Arcadesque vocat,
sive in Sicilia, ut Coridon in ecl. 2, sint, sive apud Mantuam, ut in ecl. 7, Arcades (v. 4) autem sunt,
quia valentes in cantu pares pastoribus Arcadiae.
Arcades quoque iudices cantus sunt inter Pan et poetam.
In ecl VIII et X autem Vergilius Arcadiam habet sedem beatam pastorum amores canentium
(VIII 22-24; X 31-43). Quod opponitur Damonis Corneliique Galli casibus, qui non in Menalo habitant
beati, sed infelices sunt et proximi ad sui necem.
Arcadia primum (vv. 14-15) aspera suis montibus et gelida suis nivibus apud Vergilium
minime est sedes beata pastorum, sed regio desiderata tantum a Damone et a Gallo somniantibus
somnia beata, neque in reliquis bucolicis carminibus Latinis recolitur.
Sed Vergilius in Aeneide creavit Arcadiam parvo in regno Evandri apud collem Palatinum.
Arcadia est ergo felix regnum, ubi pastores armentis et gregibus praesunt canentes.

Verg. b. 2, 21-24
Mille meae Siculis errant in montibus agnae;
lac mihi non aestate novom, non frigore defit.
Canto, quae solitus, si quando armento uocabat,
Amphion Dircaeus in Actaco Aracyntho.
2, 31-33
Mecum una in siluis imitabere Pana canendo.
Pan primus calamos cera coniungere pluris
instituit; Pan curat ouis ouiumque magistros.
4, 58-59
Pan etiam Arcadia mecum si iudice certet,
Pan etiam Arcadia dicat se iudice uictum.
7, 1-5
Forte sub argota consederat ilice Daphnis,
compulerantque greges Corydon et Thyrsis in unum,

40
 METRICA

Thyrsis ouis, Corydon distentus lacte capellas,

ambo florentes aetatibus, Arcades ambo,
et cantare pares et respondere parati.
8, 22-24
Maenalus argutumque nemus pinosque loquentis
semper habet; semper pastorum ille audit amores
Panaque, qui primus calamos non passus inertis.
10, 14-15
pinifer illum etiam sola sub rupe iacentem
Maenalus et gelidi fleueront saxa Lycaei.
10, 31-43
Tristis at ille: «Tamen cantabitis, Arcades, inquit,
montibus haec uestris, soli cantare periti
Arcades. O mihi tum quam molliter ossa quiescant,
uestra meos olim si fistula dicat amores!...
2, 490-494
Felix qui potuit rerum cognoscere causus,
atque metus omnis et inexorabile fatum
subiecit pedibus strepitumque Acheruntis avari!
Fortunatus et ille deos qui nouit agrestis,
Panaque Siluanumque senem Nymphasque sorores!

Satyra
Hor. Serm. L. I,1
Qui fit, Maecenas, ut nemo, quam sibi sortem
seu ratio dederit seu fors obiecerit, illa
contentus vivat, laudet diversa sequentis?
o fortunati mercatores' gravis annis
miles ait, multo iam fractus membra labore;
contra mercator navim iactantibus Austris:
militia est potior. quid enim? concurritur: horae
momento cita mors venit aut victoria laeta'
agricolam laudat iuris legumque peritus,
sub galli cantum consultor ubi ostia pulsat;
ille, datis vadibus qui rure extractus in urbem est,
solos felicis viventis clamat in urbe.

PERSIVS, Saturae I
O curas hominum! o quantum est in rebus inane!
quis leget haec' min tu istud ais? nemo hercule. nemo'
uel duo uel nemo. turpe et miserabile' quare?
ne mihi Polydamas et Troiades Labeonem
praetulerint? nugae. non, si quid turbida Roma
eleuet, accedas examenue inprobum in illa
castiges trutina nec te quaesiueris extra.
nam Romae quis non_a, si fas dicere_sed fas
tum cum ad canitiem et nostrum istud uiuere triste
aspexi ac nucibus facimus quaecumque relictis,
cum sapimus patruos. tunc tunc_ignoscite (nolo,
quid faciam?) sed sum petulanti splene_cachinno.

41
 METRICA

IVVENALIS, Satvra I
Semper ego auditor tantum? numquamne reponam
uexatus totiens rauci Theseide Cordi?
inpune ergo mihi recitauerit ille togatas,
hic elegos? inpune diem consumpserit ingens
Telephus aut summi plena iam margine libri
scriptus et in tergo necdum finitus Orestes?
nota magis nulli domus est sua quam mihi lucus
Martis et Aeoliis uicinum rupibus antrum
Vulcani; quid agant uenti, quas torqueat umbras
Aeacus, unde alius furtiuae deuehat aurum 10
pelliculae, quantas iaculetur Monychus ornos,
Frontonis platani conuolsaque marmora clamant
semper et adsiduo ruptae lectore columnae.
expectes eadem a summo minimoque poeta.
et nos ergo manum ferulae subduximus, et nos 15
consilium dedimus Sullae, priuatus ut altum
dormiret. stulta est clementia, cum tot ubique
uatibus occurras, periturae parcere chartae.
cur tamen hoc potius libeat decurrere campo,
per quem magnus equos Auruncae flexit alumnus, 20
si uacat ac placidi rationem admittitis, edam.
cum tener uxorem ducat spado, Meuia Tuscum
figat aprum et nuda teneat uenabula mamma,
patricios omnis opibus cum prouocet unus
quo tondente grauis iuueni mihi barba sonabat, 25
cum pars Niliacae plebis, cum uerna Canopi
Crispinus Tyrias umero reuocante lacernas
uentilet aestiuum digitis sudantibus aurum
nec sufferre queat maioris pondera gemmae,
difficile est saturam non scribere. nam quis iniquae 30
tam patiens urbis, tam ferreus, ut teneat se,
causidici noua cum ueniat lectica Mathonis
plena ipso, post hunc magni delator amici
et cito rapturus de nobilitate comesa
quod superest, quem Massa timet, quem munere 35
palpat Carus et a trepido Thymele summissa Latino;
cum te summoueant qui testamenta merentur
noctibus, in caelum quos euehit optima summi
nunc uia processus, uetulae uesica beatae?

42
 METRICA

DISTICHUS ELEGIACUS GRAECORUM

Distichus elegiacus, vel Metrum elegiacum potissimum in elegiis exhibetur.

Primus versus est Hexameter dactylicus (fere sine licentiis) cui sequitur pentameter
item dactylicus: est igitur stropha duorum versuum, qua e)legei/a elegia et
e)pigra/mma epigramma potissimum utuntur.
Pentametrum constituunt 2 hemiepedes, id est 2 cola dactylica catalectica (hem
- v v - v v -) a diaeresi semper mediana separata, quorum utrumque duo metra et
dimidium habet; raro hiatus adest
1. - vv - vv - | - vv - vv – vel
2. - - - vv - | - vv - vv – vel
3. - vv - - | - vv - vv –
4. - - - - | - vv - vv – raro
Spondei pro dactylis tantum in primo membro permittuntur, raro utrique.
Ante diaeresim perraro monosyllabi inveniuntur. Raro ultima syllaba est brevis.
Praeter Catullum, elisione nemo utitur in diaeresi. Symmetria adhibetur fere
semper: aspicio patriae tecta relicta meae. Dysticus sententiam completam exhibet.
Brevis in longo etiam in I membro: lh/somai a)rxo/menoj | ou)d' a)popauo/menoj.
Poetae archaici elegiaco metro usi sunt, quod est maximum vulgatum metrum
inscriptionum.

Elegia
Elegiae - THEOGNIS 1.19-26
19 Ku/rne, sofizome/nwi me\n e)moi\ sfrhgi\j e)pikei/sqw
20 toi=sd' e)/pesin, lh/sei d' ou)/pote klepto/mena, elisio in | v in -
21 ou)de/ tij a)lla/cei ka/kion tou)sqlou= pareo/ntoj:
22 w(=de de\ pa=j tij e)rei=: “Qeu/gnido/j e)stin e)/ph syn, non finis sententiae
23 tou= Megare/wj: pa/ntaj de\ kat' a)nqrw/pouj o)nomasto/j.” synecphonesis
24 a)stoi=sin d' ou)/pw pa=sin a(dei=n du/namai:
25 ou)de\n qaumasto/n, Polupai/+dh: ou)de\ ga\r o( Zeu/j
26 ou)/q' u(/wn pa/ntess' a(nda/nei ou)/t' a)ne/xwn.

Elegiae – TYRTAEUS (6D)

“mares animos in Martia bella │ versibus exacuit” HOR. ep 2,3.401-2
τεθνάμεναι γὰρ καλὸν ἐνὶ προμάχοισι πεσόντα
ἄνδρ' ἀγαθὸν περὶ ᾗ πατρίδι μαρνάμενον·
τὴν δ' αὐτοῦ προλιπόντα πόλιν καὶ πίονας ἀγροὺς
πτωχεύειν πάντων ἔστ' ἀνιηρότατον,
5 πλαζόμενον σὺν μητρὶ φίλῃ καὶ πατρὶ γέροντι
παισί τε σὺν μικροῖς κουριδίῃ τ' ἀλόχῳ.
ἐχθρὸς μὲν γὰρ τοῖσι μετέσσεται, οὕς κεν ἵκηται,
χρησμοσύνῃ τ' εἴκων καὶ στυγερῇ πενίῃ,
αἰσχύνει τε γένος, κατὰ δ' ἀγλαὸν εἶδος ἐλέγχει,
10 πᾶσα δ' ἀτιμίη καὶ κακότης ἕπεται.

Elegiae – MIMNERMUS
2 h(mei=j d', oi(=a/ te fu/lla fu/ei polua/nqemoj w(/rh

43
 METRICA

e)/aroj, o(/t' ai)=y' au)gh=ij au)/cetai h)eli/ou, syn

toi=j i)/keloi ph/xuion e)pi\ xro/non a)/nqesin h(/bhj
terpo/meqa, pro\j qew=n ei)do/tej ou)/te kako\n syn
ou)/t' a)gaqo/n: Kh=rej de\ paresth/kasi me/lainai,
h( me\n e)/xousa te/loj gh/raoj a)rgale/ou,
h( d' e(te/rh qana/toio: mi/nunqa de\ gi/netai h(/bhj
karpo/j, o(/son t' e)pi\ gh=n ki/dnatai h)e/lioj.
au)ta\r e)ph\n dh\ tou=to te/loj paramei/yetai w(/rhj,
au)ti/ka dh\ teqna/nai be/ltion h)\ bi/otoj: corr. Attica
polla\ ga\r e)n qumw=i kaka\ gi/netai: a)/llote oi)=koj
truxou=tai, peni/hj d' e)/rg' o)dunhra\ pe/lei:
a)/lloj d' au)= pai/dwn e)pideu/etai, w(=n te ma/lista
i(mei/rwn kata\ gh=j e)/rxetai ei)j )Ai/+dhn:
a)/lloj nou=son e)/xei qumofqo/ron: ou)de/ ti/j e)stin
a)nqrw/pwn w(=i Zeu\j mh\ kaka\ polla\ didoi=.

Elegiae – SOLON
11 ei) de\ pepo/nqate lugra\ di' u(mete/rhn kako/thta,
mh\ qeoi=sin tou/twn moi=ran e)pamfe/rete:
au)toi\ ga\r tou/touj hu)ch/sate r(u/mata do/ntej,
kai\ dia\ tau=ta kakh\n e)/sxete doulosu/nhn.
u(me/wn d' ei(=j me\n e(/kastoj a)lw/pekoj i)/xnesi bai/nei,
su/mpasin d' u(mi=n xau=noj e)/nesti no/oj:
e)j ga\r glw=ssan o(ra=te kai\ ei)j e)/ph ai(mu/lou a)ndro/j,
ei)j e)/rgon d' ou)de\n gigno/menon ble/pete.

Epigramma
Epigrammata - Callimachus epigrammata - AG 5.145.6
Te/ssarej ai( Xa/ritej: poti\ ga\r mi/a tai=j trisi\ kei/naij
a)/rti potepla/sqh kh)=ti mu/roisi notei=.
eu)ai/wn e)n pa=sin a)ri/zaloj Bereni/ka,
a(=j a)/ter ou)d' au)tai\ tai\ Xa/ritej Xa/ritej.

Epigrammata - AG 5.170.4 5.170, ΝΟΣΣIΔΟΣ Nihil amore suavius

Dulcius nihil amore, quae autem gaudia, secundaria cetera | sunt, ex ore autem
sputo vel melle. || Ita loquitur Nossis: quem autem Cypris non osculata est, |
nescit qui flores eius rosae [sint].

Epigrammata - LEÓNIDAS epigrammata - Anthologia Graeca 7.715

Pollo\n a)p' )Itali/hj kei=mai xqono\j e)/k te Ta/rantoj
pa/trhj: tou=to de/ moi pikro/teron qana/tou.
toiou=toj plani/wn a)/bioj bi/oj: a)lla/ me Mou=sai
e)/stercan, lugrw=n d' a)nti\ melixro\n e)/xw.
ou)/noma d' ou)k h)/muse Lewni/dou: au)ta/ me dw=ra
khru/ssei Mouse/wn pa/ntaj e)p' h)eli/ouj.

44
 METRICA

Leonidas Tarantinos (Anth. Graec. 10, 1)

Ὁ πλόος ὡραῖος καὶ γὰρ λαλαγεῦσα χελιδὼν
ἤδη μέμβλωκεν χὠ χαρίεις ζέφυρος
λειμῶνες δ' ἀνθεῦσι, σεσίγηκεν δὲ θάλασσα
κύμασι καὶ τρηχεῖ πνεύματι βρασσομένη.
5 ἀγκύρας ἀνέλοιο καὶ ἐκλύσαιο γύαια,
ναυτίλε, καὶ πλώοις πᾶσαν ἐφεὶς ὀθόνην.
ταῦθ' ὁ Πρίηπος ἐγὼν ἐπιτέλλομαι, ὁ λιμενίτας,
ὤνθρωφ', ὡς πλώοις πᾶσαν ἐπ' ἐμπορίην.

Versiones neolatinae
Franciscus Bellicarius (Anth. Graec. 10, 1)
Iam Zephyri redeunt, aestivaque garrit hirundo,
Florent prata, aestus nescia et unda silet:
Anchora solvatur portu, funesque trahantur,
Pandantur placido vela volentque mari,
5 Haec ego littoreus tibi mando Priapus, ad omneis
Scilicet ut merces aequore tutus eas.
(Anthologiae Graecorum epigrammatum, Parisiis 1543, p. 69)

Faustus Sabaeus (Anth. Graec. 10, 1)

Nunc placidum est pelagus nautis, nunc cantat hirundo
Garrula, nunc spirat aura levis Zephyri.
Prata suos pingunt flores, non. murmurat aequor,
Aspera nec ventis percutit aura solum.
5 Anchora tollatur, tu navita contrahe funes,
Et celeri extendas vela secunda rati.
Haec ego Portunnus iubeo te nauta Priapus,
Quisquis mercator per mare curris iter.
(Epigrammatum F.Sabaei libri V ad Henr. Regem Galliae, Romae 1556, p. 746)
Hugo Grotius (Anth. Graec. 10, 1)
Hora vocat navem: jam garrula venit hirundo,
Blandaque jam Zephyris mollibus aura tepet.
Purpureis rident vestiti floribus agri,
Horrida nec turbant flabra, nec unda mare.
5 Littore decedat jam funis et anchora fundo;
Et quot habes plenos navita tende sinus.
Haec ego do, portus custos, praecepta Priapus,

45
 METRICA

Qui merces alio quaeris in orbe, tibi.

(Fr. Dübner, Epigrammatum Anthologia Palatina, Vol. II, Parisiis 1872, p. 251)

Raymundus Cunichius (Anth. Graec. 10, 1)

Hora mari facilem dat cursum: venit hirundo,
Et Zephyri arboreas iam ciet aura comas.
Prata virent florentque iterum, ventoque tumentes
Aequor, composito murmure, sternit aquas.
5 Solve ratem, laxosque trahens lege, nauta, rudentes
Totaque felici carbasa pande noto.
Fide deo: haec jubeo, portus tutela, Priapus;
Auspice me, tutum per mare lucra pete.
(Raymundi Cunichii Anthologica, Romae 1771, p. 34)

46
 METRICA

DISTICHUS ELEGIACUS ROMANORUM

Elegia

Elegiae - ALBII TIBVLLI I 1

Divitias alius fulvo sibi congerat auro
Et teneat culti iugera multa soli,
Quem labor adsiduus vicino terreat hoste,
Martia cui somnos classica pulsa fugent:
Me mea paupertas vita traducat inerti,
Dum meus adsiduo luceat igne focus.
Ipse seram teneras maturo tempore vites
Rusticus et facili grandia poma manu;
Nec spes destituat, sed frugum semper acervos
Praebeat et pleno pinguia musta lacu.

Elegiae - PROPERTIUS IV 1 (1-20)10

Hoc, quodcumque vides, hospes, qua maxima Roma est,
ante Phrygem Aenean collis et herba fuit;
atque ubi Navali - stant sacra Palatia - Phoebo,
Evandri profugae concubuere boves.
5 Fictilibus crevere deis haec aurea templa,
nec fuit opprobrio facta sine arte casa;
Tarpeiusque pater nuda de rupe tonabat,
et Tiberis nostris advena bubus erat.
Quo gradibus domus ista Remi se sustulit, olim
10 unus erat, fratrum maxima regna, focus.
Curia, praetexto quae nunc nitet alta senatu,
pellitos habuit, rustica corda, patres.

IV 11 (1-10)
Desine, Paulle, meum lacrimis urgere sepulcrum:
panditur ad nullas ianua nigra preces:
cum semel infernas intrarunt funera leges,
non exorato stant adamante viae.
5 Te licet orantem fuscae deus audiat aulae:
nempe tuas lacrimas litora surda bibent…

Elegiae - OVIDIUS Tristia I, 3,1ss

Cum subit illlius tristissima noctis imago,
cùmsubit-ìlli-ùs | tri-stìssima-nòctisi-màgo
qua mihi supremum | tempus in urbe fuit,
quàmii-sùpre-mùm | tèmpusin-ùrbefu-ìt
cum repeto noctem, | qua tot mihi cara reliqui,
cùmrepe-tònoc-tèm | qua-tòtmii-càrare-lìqui
labitur ex oculis | nunc quoque gutta meis.
làbitur-èxocu-lìs | nùncquoque-gùttame-ìs

10
V.Viparelli Santangelo, L'esametro di Properzio. Rapporti con Callimaco, Napoli 1986.

47
 METRICA

***
Parve, nec invideo, sine me, liber, ibis in Vrbem, ddddd
ei mihi, quo domino non licet ire tuo!
vade, sed incultus, qualem decet exulis esse;
infelix habitum temporis huius habe.
nec te purpureo velent vaccinia fuco
non est conveniens luctibus ille color
nec titulus minio, nec cedro charta notetur,
candida nec nigra cornua fronte geras.
felices ornent haec instrumenta libellos:
fortunae memorem te decet esse meae...
neve liturarum pudeat; qui viderit illas,
de lacrimis factas sentiat esse meis.
vade, liber, verbisque meis loca grata saluta:
contingam certe quo licet illa pede...
vivere me dices, salvum tamen esse negabis;
id quoque, quod vivam, munus habere dei.

Elegiae - RUTILIUS NAMATIANUS De reditu I 43-88

Crebra relinquendis infigimus oscula portis,
inviti superant limina sacra pedes.
Oramus veniam lacrimis et laude litamus,
in quantum fletus currere verba sinit:
“Exaudi, regina tui pulcherrima mundi,
inter sidereos, Roma, recepta polos!
Exaudi, genitrix hominum genitrixque deorum:
non procul a caelo per tua templa sumus.
Te canimus semperque, sinent dum fata, canemus:
sospes nemo potest immemor esse tui.
Obruerint citius scelerata oblivia solem
quam tuus ex nostro corde recedat honos.
Nam solis radiis aequalia munera tendis,
qua circumfusus fluctuat Oceanus.
Volvitur ipse tibi, qui continet omnia, Phoebus,
eque tuis ortos in tua condit equos.
Te non flammigeris Libye tardavit arenis,
non armata suo reppulit Ursa gelu:
quantum vitalis natura tetendit in axes,
tantum virtuti pervia terra tuae.
Fecisti patriam diversis gentibus unam;
profuit iniustis te dominante capi;
dumque offers victis proprii consortia iuris,
urbem fecisti, quod prius orbis erat.
Auctores generis Venerem Martemque fatemur,
Aeneadum matrem Romulidumque patrem.
Mitigat armatas victrix clementia vires:
convenit in mores nomen utrumque tuos.
Hinc tibi certandi bona parcendique voluptas:

48
 METRICA

quos timuit superat, quos superavit amat.

Inventrix oleae colitur vinique repertor
et qui primus humo pressit aratra puer;
aras Paeoniam meruit medicina per artem,
factus et Alcides nobilitate deus:
tu quoque, legiferis mundum complexa triumphis,
foedere communi vivere cuncta facis.
Te, dea, te celebrat Romanus ubique recessus
pacificoque gerit libera colla iugo.
Omnia perpetuos quae servant sidera motus
nullum viderunt pulchrius imperium...

Epigramma
Epitaphion Vergili
Mantua me genuit, Calabri rapuere, tenet nunc
Partenope: cecini pascua, rura, duces.

Martialis epigrammata 1
XVI Sunt bona, sunt quaedam mediocria, sunt mala plura
Quae legis hic: aliter non fit, Avite, liber.
XIX Si memini, fuerant tibi quattuor, Aelia, dentes:
Expulit una duos tussis et una duos.
Iam secura potes totis tussire diebus:
Nil istic quod agat tertia tussis habet.
XXX Chirurgus fuerat, nunc est vispillo Diaulus.
Coepit quo poterat clinicus esse modo.

Decimus Magnus Ausonius Epigramma ad uxorem

Uxor, vivamus ut viximus et teneamus
nomina, quae primo sumpsimus in thalamo:
nec ferat ulla dies, ut commutemur in aevo,
quin tibi sim iuvenis tuque puella mihi.
Nestore sim quamvis provectior aemulaque annis
vincas Cumanam tu quoque Deiphoben,
nos ignoremus quid sit matura senectus.
Scire aevi meritum, non numerare decet.

Catullus c. 8511
Odi et amo. Quare id faciam, fortasse requiris.
Nescio, sed fieri sentio et excrucior.

11
“Una drammatica intensità in due versi epigrammatici”: Odio e amo. Invano tu mi chiedi la ragione.
La ignoro. Eppure sento che accade, ed io ne soffro acerbamente.

49
 METRICA

METRA IAMBICA Graecorum

Trimetri
ARCHILOCUS 3mia
Archilochum proprio rabies armavit iambo (Hor. ep. 2,3.79)
ou)/ moi ta\ Gu/gew tou= poluxru/sou me/lei, 3syn
[umì-tagì-geo | tù-polì-chrisù-melì] neogr.
ou)d' ei(=le/ pw/ me zh=loj, ou)d' a)gai/omai
[udì-lepò-mezì-los | ù-agè-omè] neogr.
qewn e)/rga, mega/lhj d' ou)k e)re/w turanni/doj: 1,4syn 2 v v v
[theonèr-gamèga-lisdùk-erèo-tiràn-nidòs] neogr.
a)po/proqen ga/r e)stin o)fqalmw=n e)mw=n.
[apò-protèn-garè-stin | òf-thalmòn-emòn] neogr.

SEMONIDES Amorginus 3mia

w)= pai=, te/loj me\n Zeu\j e)/xei baru/ktupoj
pa/ntwn o(/s' e)sti\ kai\ ti/qhs' o(/kh? qe/lei,
nou=j d' ou)k e)p' a)nqrw/poisin, a)ll' e)ph/meroi
a(\ dh\ bota\ zo/ousin, ou)de\n ei)do/tej
o(/kwj e(/kaston e)kteleuth/sei qeo/j.

Choliambi
HIPPONAX: trimetri iambici puri et scazontes
Hipponax aliique archaici iambographi, ut obscurus Ananius, mira variatione 3mia et 4mtr
utuntur, qui vocantur choliambi vel scazontes (claudicantes), quia in ultima sede s pro ia ponitur et ita
abrumpitur rhythmus. Hipponax:
17 o( d' au)ti/k' e)lqw\n su\n trioi=si ma/rtusin ia purus
18 o(/kou to\n e)/rpin o( sko/toj kaphleu/ei, scazon
19 a)/nqrwpon eu(=re th\n ste/ghn o)fe/llonta scazon
20 ou) ga\r parh=n o)/felmapuqme/ni stoibh=j. scazon
pa/lai ga\r au)tou\j prosde/kontai xa/skontej, scazon
32 (Ermh=, fi/l' (Ermh=, Maiadeu=, Kullh/nie, ia purus
e)peu/xomai/ toi, ka/rta ga\r kakw=j r(igw= ia purus
do\j xlai=nan (Ippw/nakti kai\ kupassi/skon scazon
kai\ sambali/ska ka)skeri/ska kai\ xrusou= ia purus
stath=raj e(ch/konta tou)te/rou toi/xou. scazon
34 e)moi\ ga\r ou)k e)/dwkaj ou)/te/ kw xlai=nan scazon
dasei=an e)n xeimw=ni fa/rmakon r(i/geoj,
ou)/t' a)ske/rhisi tou\j po/daj dasei/hisi scazon
e)/kruyaj, w(/j moi mh\ xi/metla r(h/gnutai.
35 e)re/w ga\r ou(/tw: Kullh/nie Maia/doj (Ermh=. scazon
36 e)moi\ de\ Plou=tos e)/sti ga\r li/hn tuflo/j scazon
e)j tw)iki/' e)lqw\n ou)da/m' ei)=pen “ (Ippw=nac, scazon
di/dwmi/ toi mne/aj a)rgu/rou trih/konta scazon
kai\ po/ll' e)/t' a)/lla: dei/laioj ga\r ta\j fre/naj.
Ischiorrogicus (fractus crura) est versus longam habens ante finem IV pedis:
2 xruso\n le/gei Pu/qermoj w(j ou)de\n ta)=lla.
3 ei)/ tij kaqei/rcai xruso\n e)n do/moij polu/n ia purus
kai\ su=ka baia\ kai\ du/' h( trei=j a)nqrw/pouj,
gnoi/h x' o(/swi ta\ su=ka tou= xrusou= kre/ssw.

IAMBOGRAPHI LATINI - Senarii iambici

PUBLILIUS SYRUS sententiae ex mimis
Tam deest avaro quod habet quam non habet. syn
Desunt luxuriae multa, avaritiae omnia.
O vita misero longa, felici brevis! vv’v
Non est tuum, fortuna quod fecit tuum.

50
 METRICA

Malum est consilium quod mutari non potest.

Beneficium dàndo accèpit, quì dignò dedìt. vv -
Feras, non culpes, quod vitari non potest.
Comes facundus in via pro vehiculo est. vv
Furor fit laesa saepius patientia.

Satyrae
Persius, saturae: prol. 6ia
Nec fonte labra prolui caballino
nec in bicipiti somniasse Parnaso 2.vv
memini, ut repente sic poeta prodirem. 1.vv -
Heliconidasque pallidamque Pirenen 1.vv -
illis remitto quorum imagines lambunt
hederae sequaces; ipse semipaganus 1.vv -
ad sacra uatum carmen adfero nostrum.

Fabulae
FEDRUS Fab I 1: Lupus et agnus 6ia
Ad rivum_eundem lupus et agnus venerant
adrì-veùn-dem | lù-pusetà-gnusvè-nerànt vv -
Siti compulsi; superior stabat lupus
sitì-compùl-si | sù-periòr-stabàt-lupùs vv -
Longeque_inferior agnus. Tunc fauce improba
longè-quinfè-riorà-gnus | tùnc-faucìm-probà vv -
Latro incitatus iurgii causam intulit.
latrìn-cità-tus | iùr-giì-causìn-tulìt
“Cur” inquit “turbulentam fecisti mihi
curin-quittùr-bulèn-tam | fè-cistì-miì
Aquam bibenti?” Laniger contra timens:
aquàm-bibèn-ti | là-nigèr-contrà-timèns
“Qui possum, quaeso, facere, quod quereris, lupe?
quipòs-sumquè-so | fàce-requòd-querìs-lupè - v’v
A te decurrit ad meos haustus liquor”.
atè-decùr-rit | àd-meòs-haustùs-liquòr
Repulsus ille veritatis viribus:
repùl-susìl-le | vè-rità-tisvì-ribùs
“Ante hos sex menses male, ait, dixisti mihi”.
antòs-sexmèn-ses mà-lait | dì-xistì-miì vv
Respondit agnus: “Equidem natus non eram”.
respòn-dità-gnus | èqui-demnà-tusnòn-eràm vv
“Pater hercle tuus, ille inquit, male dixit mihi”.
paterèr-cletùus- | illìn-quitmàle-dixìt-miì 1.vv - 2.vv’v 4.- vv
Atque ita correptum lacerat iniusta nece.
Atquìta-corrè-ptum | làce-ratìn-iustà-necè 1.- v’v

51
 METRICA

TRIMETER IAMBICVS IN FABULIS GRAECORVM

Trimeter iambicus potissimum a tragicis et comicis fabularum scriptoribus
adhibetur. Trimeter habet sex pedes (tria metra). Caesura fit in III vel in IV pede:
o(poi=on ou)xi\ nu=n | e)/ti zw/sain telei= opòi-onù-chinùn_etì-zosàn-telèi (Sof.
Ant. 3)
w( koino\n au)ta/delfon | )Ismh/nhj ka/ra okòi-nonàu-tadèl-fon_ìs-menè-karà (S. A.1).
Spondei in tragoedia sunt in I, III, V pede; tribrachi (soluti ia) in I, II, III, IV
pede, interdum in V; da (s soluti) in I et III pede, an (rari) in primo potissimum cum
nominibus propriis et cum sy v v - sunt eiudem vocis.
Pedes soluti frequentiores sunt in ultimis Euripidis fabulis
a(/ d' e/labej a)po/doj patro\j e)mou= labw\n pa/ra (criterium datationis).
In fine versus, si verbum cessat ante clausolam - v - , sy quae praecedit fere
semper brevis est ... v v5v v - (lex Porson).
In au)=qi/j moi fra/son (Eur. Hel. 471) et e)k demni/wn (Eur. Tro. 495)
enclitica cum verbo praecedente, et praepositio cum sequenti metiuntur.
Trimeter comicus anapestos ubique, praeter ultimum pedem, ponit neque
Porson legem veneratur.
Scazon sive choliambus (claudicans: s in ultimo pede) forma est trimetri
iambici quo Ipponax aliique utuntur.
Primi Ionici iambographi fuerunt Archilochus, Semonides Amorginus et
Atheniensis Solon. Trimeter autem interdum in inscriptionibus invenitur.
Forma fundamentalis ia est x - v -, trimetri autem x -1 v - 2 x | -3 v -4 x -5 v -6
cum penthemimera caesura, vel hephthemimera, ut fit in hex, post primam
positionem III vel IV pedis.
S. O.T. 1-3: )=W te/kna, Ka/dmou | tou= pa/lai ne/a trofh/,
ti/naj poq' e(/draj | ta/sde moi qoa/zete v in - in fine
i(kthri/oij kla/doisin | e)cestemme/noi; |7
Perraro in tragoedia | fit in fine III pedis, fere semper cum elisione:
A. Ag.20: nu=n d' eu)tuxh\j ge/noit' | a)pallagh\ po/nwn
eu)agge/lou fane/ntoj | o)rfnai/ou puro/j.
A. Pers 681-693: ei)/dwlon Darei/ou 3mia
w)= pista\ pistw=n h(/like/j q' h(/bhj e)mh=j
Pe/rsai geraioi/, ti/na po/lij ponei= po/non; 3. - v v
ste/nei, ke/koptai, kai\ xara/ssetai pe/don.
leu/sswn d' a)/koitin th\n e)mh\n ta/fou pe/laj
tarbw=, xoa\j de\ preumenh\j e)deca/mhn.
u(mei=j de\ qrhnei=t' e)ggu\j e(stw=tej ta/fou
kai\ yuxagwgoi=j o)rqia/zontej go/oij
oi)ktrw=j kalei=sqe/ m': e)sti\ d' ou)k eu)e/codon
a)/llwj te pa/ntwj, xoi) kata\ xqono\j qeoi\
labei=n a)mei/nouj ei)si\n h)\ meqie/nai.
In comoedia saepe caesura abest, e.g. Ar. Eq. [129] 130
(/Opwj; o( xrhsmo\j | a)/ntikruj le/gei
w(j prw=ta me\n stuppeiopw/lhj gi/gnetai, sine caesura
o(\j prw=toj e(/cei | th=j po/lewj ta\ pra/gmata. br in longo

Apud antiquos et tragicos auctores iambi rhythmus - 4 - | - 5 v - || perraro in fine lineae (Porson
Lex), id est, si anceps III metri est longa, duo sequentes sunt partes unius verbi nisi altera monosyllaba
sit. E. Andr. 230: mh\ th\n tekou=san | tv= filandri/#, gu/nai,

52
 METRICA

zh/tei parelqei=n: | tw=n kakw=n ga\r mhte/rwn kakw=nga\r

feu/gein tro/pouj xrh\ te/kn', | <o(/j>oij e)/nesti nou=j
Satyricum drama minus stricte tenet legem, sed tenet, comoedia autem ignorat.
In syllabis resolutis prius verbum est fere semper 1sy vel disyllabum stricte vinctum cum altero.
E.g. E. Or. 2 ou)de\ pa/qoj ou)de\ cumfora\ qeh/latoj, cumfora
At in comoedia in I pede, ubi fortis mora vel mutatio loquentis datur, vel ubi est elisio vel in
fixa sententia poeta maiore fruitur libertate:.
E.g. Ar. Av. 1523: ei) mh\ pare/cei ta)mpo/ri' a)ne%gme/na
a)kou/ete lew/i et au)ti/ka ma/la.
Anapaestica fractio dicitur si verbum desinit.
Ar. Ach. 6: toi=j pe/nte tala/ntoj oi(=j Kle/wn e)ch/mesen.
Raro in tragoedia I metrum chor - v v - (anaclasis de v - v -) ad nomen ponendum.
A. Sept. 488: (Ippome/dontoj sxh=ma kai\ me/gaj tu/poj.
Finis lineae est quoque finis periodi sed
A. Eum. 238 f. pro\j || a)/lloisin oi)/koij,
Soph. Ant. 171 f. pai/sante/j te kai\ || plhge/ntej.
Elisio in caesura communis est.
Postpositiva ponitur quoque post caesuram
A. Cho. 181: ou)x h)=sson eu)da/kruta/ | moi le/geij ta/de
Par praepositivarum possunt poni ante caesuram
ib. 558: qano/ntej h)=i kai\ | Loci/aj e)fh/misen
Perraro autem 1sy ponitur
PV 589 pw=j d'ou) klu/w th=j | oi)strodinh/tou ko/rhj
Comicus 3m lineas tolerat sine caesura, an libere adhibet, Porsoni legem ignorat, resolutam in V
pede saepe copulat cum longo, frequentiores resolutiones habet, mutam et liquidam sy corripit
(tragicus quoque in parodia). Metricae peculiaritates comicam poeticam artem extollunt.
Ar. Ach. 30-1 )Egw\ d' a)ei\ prw/tistoj ei)j e)kklhsi/an
nostw=n ka/qhmai: k#)=t' e)peida\n w)= mo/noj,
30 ste/nw, ke/xhna, skordinw=mai, pe/rdomai, [3]
31 a)porw=, gra/fw, parati/llomai, logi/zomai, [1, 2]
a)poble/pwn ei)j to\n a)gro/n, ei)rh/nhj e)rw=n,
Men. Dysc. 345-8 3m ia
{Sw} ou)/ moi dokei=j: a)peiro/teron gou=n diale/gei [1, 2, 3, 4]
peri\ tau=t': a)posth=nai keleu/eij m'. ou)ke/ti [1, 3]
tou=t' e)j]ti\n e)p' e)moi/, tw=i qew=i de/. || {Go} toigarou=n [1, 5]
ou)de\]n a)dikei=j h(ma=j, ma/thn de\ kakopaqei=j. [1, 5]
{PAN} th=j )Attikh=j nomi/zet' ei)=nai to\n to/pon,
Fulh/n, to\ numfai=on d' o(/qen proe/rxomai
Fulasi/wn kai\ tw=n duname/nwn ta\j pe/traj
e)nqa/de gewrgei=n, i(ero\n e)pifane\j pa/nu.
to\n a)gro\n de\ to\n e)pi\ deci/' oi)kei= toutoni\
Knh/mwn, a)pa/nqrwpo/j tij a)/nqrwpoj sfo/dra
kai\ du/skoloj pro\j a(/pantaj, ou) xai/rwn t' o)/xlwi
“o)/xlwi” le/gw; zw=n ou(=toj e)pieikw=j xro/non
polu\n lela/lhken h(de/wj e)n tw=i bi/wi
ou)den<i/>, proshgo/reuke pro/teroj d' ou)de/na,
plh\n e)c a)na/gkhj geitniw=n pariw/n t' e)me\
to\n Pa=na: kai\ tou=t' eu)qu\j au)tw=i metame/lei,
eu)= oi)=d'. o(/mwj ou)=n, tw=i tro/pwi toiou=toj w)/n,
xh/ran gunai=k' e)/ghme, teteleuthko/toj
au)th=i newsti\ tou= labo/ntoj to\ pro/teron
u(ou= te kataleleimme/nou mikrou= to/te.

METRA IN LATINIS FABULIS

Livius Andronicus primus est usus. Notae peculiares sunt: 1) pronuntiatus vulgaris, potissimum
breuis brevians: bŏnīs = v v; synizesis: e-o-rum 3sy = eo-rum 2sy 2) accentus verbalis et ictus saepe
consonat; 3) 2sy breve, si stat pro longo, acuitur in prima sy. Metra dramatis frequentiora sunt:

53
 METRICA

1) Senarius iambicus, a Plauto frequentissime adhibitus; e.c. Plaut. Rud 94:

nunc hùc - ad Vène-ris fà-num | vèni-o vì-serè.
Alius ac 3mia comicorum Graecorum, qui spondeos (et da) pro v v v solum in I, III, V pede
ponebat, Latinus posuit x v ( v v v, - v v, v v v v ) ubique praeter in ultimo ( v -); ideo v. non 3 metra
sed 6 pedes habere videtur (Or. Ars P. 251-62). Caesura in III pede, interdum in IV, hiatum (raro apud
Terentium) admittit. Porson lex fere ignoratur. Ut in ceteris metris dialogorum, frequenter solvuntur
omnes syllabae longae (potissimum in Commedia), sed proceleusmaticus ( v v v v) perraro invenitur.
2) Septenarius iambicus, est 4mia^: 'metrum ridens', et invenitur tantum apud Comicos: e.c.
nam quòm | modo èx|ibàt | foràs || ad pòr|tum se ài|bat ì|re, Plaut. Rud 307.
Pes septimus est iambus purus et debet esse si sequatur monosyllabum. Quartus pes esse debet
iambus si sequatur diaeresis. Ceteri pedes habent formam x -. Hiatus datur quoque in diaeresi; si desit
diaeresis, caesura datur in V pede.
3) Octonarius iambicus purum habet ia in ultimo pede et quartum ante diaeresim. Sex ceteri
pedes habent formam x -. Hiatus datur in diharesi; quae si desit caesura fit in V pede.
4) Septenarius trochaicus est tetrameter trochaicus catalecticus:
exì - e fàno - natùm - quantùmst | hominùm - sacrilè-gissù-me, Plaut. Rud. 706.
Purus est tantum septimus pes, in Graeco autem puri sunt I, III, V. Diaeresis (hiatus adest
perraro non autem apud Terentium) communis est post IV pedem; quae si desit caesura fit in IV pede.

LIVII ANDRONICI, Aegistus

Ipsus se in terram saucius fligit cadens... [Agamemnon] sen ia
Quin quod parere mihi vos maiestas mea [Aegistus] sen ia
procat, toleratis temploque hanc deducitis?

QUINTI ENNII, tragoediae et praetextae

Adest, adest fax obvoluta sanguine atque incendio; [Cassandra] 8 ia
multos annos latuit: cives, ferte opem et restinguite. 7 tr
Iamque mari magno classis cita 4mda
texitur, exitium examen rapit: “
adveniet, fera velivolantibus “
navibus complebit manus litora. [Alexander] “
Quid petam praesidi aut exequar, quove nunc 4 cr
auxilio exili aut fuga freta sim? “
Arce et urbe orba sum: quo accidam, quo applicem? [Andr. aechmalotis
cui nec arae patriae domi stant, fractae et disiectae iacent 8 tr
fana flamma deflagrata, tosti alti stant parietes, “
deformati atque-abiete crispa 4m da^
O pater, o patria, o Priami domus, 2m an
saeptum altisono cardine templum, “
vidi ego te adstantem ope barbarica “
tectis caelatis laqueatis, “
auro ebore instructam regifice. “
Haec omnia vidi inflammari, “
Priamo vi vitam evitari, “
Iovis aram sanguine turpari. “

Seneca tragico12
La tragedia di Seneca segue quella classica; nei cantici si avverte l'influsso della lirica di
Orazio e la varietà metrica ricorda la commedia plautina. I versi sono quelli noti e diffusi:
l'endecasillabo saffico e alcaico, l'adonio. Dissolve in una serie di versi lirici le strofe di Orazio, i cui
metri variava, al fine di creare nuovi speciosi sistemi. Nei monologhi e nel dialogo usa il trimetro
giambico e il tetrametro trocaico catalettico. Il primo è il più frequente, e presenta nelle sedi dispari lo
spondeo, secondo lo stile tragico (in V sede è di norma lo spondeo). Nel tetrametro trocaico^ solo in
alcune sedi sostituisce al trocheo lo spondeo irrazionale. Un colorito epico talvolta è dato dalla serie
di esametri dattilici epici (Oed. 233-238; 403-404). Nei cori ricorrono: dimetri anapestici, saffici

12
I metri del periodo postaugusteo, Introduzione, cit. p.589.

54
 METRICA

minori in serie stichica (Herc. fur. 830-874; Phaedr. 274-324; 1149-1153), talvolta intervallati o
interrotti da un adonio (Oed. 110-153; 316-328; Phaedr. 736-752; Tro. 814-805; 1009-1017; Med.
607-669; Thy. 546-622; Herc. Oet. 1518-1606); una serie di strofe saffiche si ha in Med. 579-606;
asclepiadei minori in serie kata\ sti/xon (Phaedr. 753-823; Thy. 122-175; 766 sgg.; Herc. 0et.
104-172; Herc. fur. 524-591; Tro. 371-408; Med. 56-74; 93-109); gliconei in serie monostica (Herc.
fur. 875-894; Med. 75-92; Thy. 336403; Herc. Oet. 1031-1130), con la sostituzione talvolta dello
spondeo al dattilo della seconda sede (Oed. 885-886); a tecnica è oraziana, non catulliana; strofe di
trimetri e dimetri giambici (Med. 771-786); alcuni cori in metri misti (esametri e tetrametri dattilici,
trimetri giambici, endecas. saff. adoni): Oed. 403-508; Ag. 589-637; 808-866.13

SENECA, Agamemnon
1 {Thyestis Vmbra} Opaca linquens Ditis inferni loca, 6.vv
2 adsum profundo Tartari emissus specu,
3 incertus utras oderim sedes magis:
4 fugio Thyestes inferos, superos fugo. 5.vv
5 En horret animus et pauor membra excutit: [1enhòr-2retàni-3musèt-4pauòr-5membra èx-6cutìt] 2.vvv
6 uideo paternos, immo fraternos lares.
7 hoc est uetustum Pelopiae limen domus; 3.vv
8 hinc auspicari regium capiti decus 5.vv
9 mos est Pelasgis, hoc sedent alti toro
10 quibus superba sceptra gestantur manu,
11 locus hic habendae curiaeHhic epulis locus. 1.vv
12 Libet reuerti. nonne uel tristes lacus
13 incolere satius? nonne custodem Stygis 1.- v’v
14 trigemina nigris colla iactantem iubis 1.- v’v

Sen. Medaea 56-60 Ascl m

Ad regum thalamos numine prospero
qui caelum superi quique regunt fretum
adsint cum populis rite faventibus,
primum sceptriferis colla Tonantibus
taurus celsa ferat tergore candido.

Sen. Medaea 75-81 Glyc

Vincit virgineus decor
longe Cecropias nurus,
et quas Taygeti iugis
exercet iuvenum modo
muris quod caret oppidum,
et quas Aonius latex
Alpheosque sacer lavat.

13
J.D. BISHOP, The meaning of tbe choral meters in Seneca tragoedy, RhMus. 1968, p. 197-219; R.
GIOMINI, De canticis polymetris in Agamennone et Oedipode Annaeanis, Romae 1959; G.B. PIGHI,
De Senecae trimetro iambico quaestiones selectae: Polska Ak.U.R.W. Filol. 65, Cracovia 1939.

55
 METRICA

METRA LYRICA MONODICA ET CHORALIA

Quaedam metra lyrica constant iteratione unius mensurae iambicae, dactylicae, trochaicae;
alia ut 2mchor et gl, commixtione multorum membrorum in membro.
Dicolon archilocheum et dactylo-epitrita rhythmum innituntur duobus membris diversis.
Metra praecipua lyricorum sunt:
1) Iambi. Solutiones dantur in 2m et in 3m, ut tribrachys et dactylus fiat, raro autem an.
Syncopes saepe invenitur et pro metro iambico choriambus invenitur: anaclasis choriambica.
2) Trochaei. Magis frequentantur in partibus lyricis comoediae, rarius in Tragoedia.
Dimeter catalecticus nectitur cum parthenio Alcmanis, et dicitur lecythion quia idem est
in forma resoluta - v v v v - v - ac lhku/qion a)pw/lesen (Ar. Ran. 1208ss ).
3) Cretici. Saepe in comoedia (ad es. Ar. Eq. 304-10) cum paeone primo inveniuntur,
qui creticus est cum longo resoluto, cuius schema est igitur I. - v v v || IV. v v v -.
4) Anapaesti. Anapaesti lyrici seu threnodici, frequentiores sunt in carminibus funereis.
Plurimi sunt paroemiaci et longa vincunt cum omittatur diaeresis inter metra.
5) Dactyli. Interdum inveniuntur 6m kata\ sti/xon
(Epitalamia: Saph, frr. 104 ss. Soph. Trach 1010-4: Ar. Ran. 1528-33),
quos Cratinus aliique comici adhibent in parodiis, licet 4m sit communior.
Spondei pro dactylis libere adhibentur.
Alcmanes et Anacreon strophas tetrametricas creaverunt.
Sophocles his utitur una cum aliis metris (El. 124-36).
Cola catalectica, 5m et 2m (adonii) inveniuntur.
Aeschylus serie dactylorum continua utitur, quin dividat clare in cola (Pers. 852-907).
Sistemata quoque integra vel fere integra dactylorum sunt apud
Aesch. Ag. 104-21; Sof. OT 151- 8; Eur. Phoen. 784-800.
Dactylos iambis miscent Archil. fr. 104; Eur. Hipp. 1120-30;
trochaeis Eur. Cyc. 608-23; Ar. Lys. 1279-90 et Eccl. 1168ss.
Metra dactylica aeolica vel lesbica primum pedem habent liberum vel 2sy cum clausula cretica:
vv- vv- vv- vv -v.
Ibiceus - v v - v v - v - fortasse est 4pdactylotrochaica^ (Ib. fr. 6, 1-3, ante 4pdactylicas);
in tragoedia et comoedia probabiliter nonnisi gl habenda cum basi dactylica.
Trimeter dactylicus catalecticus et acatalecticus saepe inest sistematibus dactylicis.
Hemiepes - v v - v v - addita basi (v, vel - vel v v), nonnulli prosodiacum habent:
x - v v - v v - vel enoplium x - v v - v v - -, sed alii aliud.
6) Dactyli-epitriti. Cola dactylica constituunt hemiepedes et cretici,
quorum anceps fere semper longum est praecedens vel sequens vel dividens.
Vox epitritus (sesquitertius) ex serie - v - - oritur, ratio 3: 4, si metiendi metrum breve sit.
Elementum dactylicum generat innumeras varietates cum extendatur vel contrahatur.
Cola communia sunt iambelegum, encomiologicum - v v - v v - | x - v - -,
fortasse praxilleum - v v - v v - v v - v - -
archebuleum est praxilleum cum basi unius vel duorum elementorum brevium, vel unius longi.
7) Docmi (it. sghembo) e ipodocmi.
Formae praecipuae docmii: v - - v - vel v - - v - v raro ante auctores tragicos inveniuntur, qui
econtra eis utuntur in lamentationibus agitatis (Ae. Sept. 78-180). I et IV elementum possunt
produci - - - - - (in mediis anapaestis spondaicis: Eur. Hec. 182, 190, 193). Solutiones et
variationes licet frequentes rythmum non mutant. Docmii sociantur saepe cum iambis,
anapaestis, creticis (Ae. Ag. 1156-66; PV 574-88, Eur. Ione 1445-67). Forma v - - - (Eur.
Hel. 657, 680-1) videtur docmius syncopatus v - - [v] -.
Hypodochmius seu dochmius anaclasticus invertit prima duo elementa - v - v - (Sof. OT
1208-10; Eur. Or. 992-4).
8) Glyconei, Hipponactei, Phalaecia, Asclepiadei, Telesillei.
Glyconei primum apud lyricos inveniuntur. Catalectici glyconei dicuntur pherecratei (Esch.
Sept. 295-300). Tribrachys (trochaeus solutus) rarus apud Sophoclem, frequens apud
Euripidem.
Pherecrateus acephalus invenitur in Cantu Hirundinis (Carm. Pop. 32), apud Pindarum, alios
poetas, et vocatur reizianum. Inveniuntur quoque: Hipponactei, Phalaecia, asclepiadei minores
et maiores, telesillei vel glyconei acephali.

56
 METRICA

9) Dimetri choriambici duas habent formas: - praecedit in primo vel altero membro choriambus,
sequuntur iambi; - praecedit polyschema 4, 5, 6 elementorum, solutis longis, et sequitur chor.
10) Ionici a minore v v ` - a poetis etiam forma sincopata v v - adhibentur.
Ionici a maiore - - v v Ai)oliko/n apud Sappho innumeri inveniuntur:
v - v v - - v v - - v v - v - - quoque in metro - v - -, ut est in minoribus.
Saepe apud lyricos et tragicos scansio choriambica eligitur cum basi anacrusi;
- | - v v - , ecc.
11) Dicolon archilocheum faciunt enoplium cum itifallico (Arch. fr. 107).
Interdum scanditur:
v - v v - v v - | v - v - | v - - id est pros+2mia^ (Efest. c.15, p.47, 16).

[8) I gliconei si trovano la prima volta in Saffo, Alceo e Anacreonte.

La forma catalettica o ferecrateo in genere ricorre dopo serie di gliconei. In Ar. Thesm. 359-66
c'è una lunga serie di gliconei, in Ae. Sept. 295-300 una serie di ferecratei. Pindaro presenta
molti gliconei. In Eschilo se ne trovano alcuni, in Sofocle, Euripide ed Aristofane moltissimi:
Sof. OC 1211-8; Eur. Andr. 501-14; Ar. Eq. 973-84. Il tribraco (trocheo risolto) all'inizio è raro
in Sofocle, frequente in Euripide. Il gliconeo può essere prolungato, dando luogo a vari cola.
- L'ipponatteo (Eur. Bacch. 902, 904, 906) ha un elemento in più al termine.
- L'11sy falecio aggiunge al gliconeo v - - probabilmente un metro giambico sincopato.
- L' asclepiadeo minore è stato interpretato supponendo la struttura coriambica v x - v v - v -
iterabile, o come la fusione di due cola brevi piuttosto frequenti v x - v v - oppure - v v - v - :
La prima ipotesi è suffragata dall'esistenza dell'asclepiadeo Maggiore o saffico di 16 sillabe ( v
x - v v - - v v - -v v - v - ), che non si spiega facilmente se non supponendo che siano inseriti
due coriambi.
- Il telesilleo o gliconeo acefalo è un gliconeo privo del suo primo elemento: definizione di
comodo non essendo certo che questi cola siano prodotti effettivamente dal processo di
decapitazione, o che i cola più lunghi risultino da un processo di prolungamento. Un ferecrateo
acefalo forma il metro del Canto della Rondine rodio (Carm. Pop. 32) ed è comune in Pindaro
e nei poeti drammatici: viene chiamato reizianum, dal nome di Reiz, e il termine viene esteso al
colon x - v - - e al dimetro coriambiaco acefalo catalettico ( [--] v v - | v - -): Eur. Alc. 908-10
polia\j e)pi\ xai/taj | h)/dh propeth\j w)\n | bio/tou te po/rsw.
9) Dimetri coriambici.
Il dimetro coriambico assume due forme: - una rigida, dove la prima o la seconda metà è un
coriambo, l'altra un metro giambico; - una elastica polischematica, dove la prima metà consiste
in genere di quattro elementi (- v - v), talvolta portati a cinque o a sei dalla soluzione degli
elementi lunghi, mentre la seconda metà è un coriambo.
10) Ionici minori e maggiori.
Gli ionici minori hanno la forma v v - - e si trovano nei lirici (Efest. c.12, pp.37-8; Alcm. fr.46;
Saffo, fr. 135) e nei drammi (Ae. Supp. 1018 ss. e Pers. 65ss; Eur. Supp. 42ss e Bacch. 64ss;
Ar. Ran. 324ss). La forma sincopata ( v v -) è frequente (Pers. 100-1). L'anacreonteo (v v - v -
v - -) si trova spesso combinato con gli ionici, ed è il metro delle Anacreontee di epoca tarda:
che sia derivato dal dimetro ionico per scambio della lunga finale del primo metro con la breve
iniziale del secondo (anaclasi) non spiega i cola di forma v v - - | - v - - (Ar. Ran. 330).
L'alternanza del 2mia^ con l'anacreonteo in Saffo fr. 114 fa pensare che l'an. in origine era un
2mia^ con base anapestica. Lo ionico maggiore ha la forma - - v v. La forma Ai)oliko/n fu
molto usata da Saffo frr. 82a 91 (Efest. c.11, p.36,15) v - v v - - v v - - v v - v - - (come negli io
minori c’è il metro - v - -). Come spesso avviene nella poesia lirica e nella Tragedia è possibile
la scansione coriambica con base di partenza anacrusi - | - v v - , ecc.). Gli ionici maggiori
sono assai meno attestati di quelli minori.
11) Dicola archilochei.
Il dicolon archilocheo consta di un enoplio e un itifallico (Arch. fr. 107) e non è raro nella
Tragedia. Talora la divisione è v - v v - v v - | v - v - | v - - (pros+2mia^: Efest. c.15, p.47,
16).]

Ionici epodici versus

Simplex fuit stropharum systema primaevorum Ionicorum poetarum (Archilochus, Hipponax,

57
 METRICA

Anacreon), id sunt Epodi. Stropha complectitur duo vel tres periodos, quarum prima esse potest
hexameter vel iambicus trimeter, ceterae autem beviores metra dactylica vel iambica. Brevius colon
sequens longius proprie dicebatur o( e)p%do/j (sc. sti/xoj).
Colon esse potest - v v - v v - (6mda+hem vel 3mia+hem), vel x - v - x - v - (6mda+2mia vel
6mda+2mia), vel x - v - x - v - || - v v - v v -(6mda+[2mia+hem]), vel - vv - vv - v v - - (6mda+4da^).
Distichus elegiacus revera huic formae adscribendus est (6mda+2hem). Praeterea 3mia+[hem+2mia],
vel 3mia+ith (- v - v - -). Proprium schema habet forma:
- vv - vv - vv - v v | - v - v - - (4da+ith)
x - v - x | - v - v - - (3pia=penthemimer+ith). Archil. 188. 1-2:
ou)ke/q' o(mw=j qa/lleij a(palo\n xro/a: | ka/rfetai ga\r h)/dh
o)/gmoij, kakou= de\ | gh/raoj kaqairei=
189 polla\j de\ tufla\j e)gxe/luj e)de/cw.
Iambi non solvuntur; 2m subicitur legi Porson, id est II anceps non habet longum in fine. Hemiepes
numquam contrahitur neque hiatum habet; correptio saltem primum biceps spectat
Formam epodi habet Carmen Demetrae et Persephonis (Arch. 322-3) : 2mia+lek (- v - x - v -):
Dh(metroj a(gnh=j kai\ Ko/rhj
th\n panh/gurin se/bwn. Lex Porson non viget
Item carmen Arch. 168-71: x - vv - v v - - | - v vv v - - contractionibus et resolutionibus:
)Erasmoni/dh Xari/lae, | xrh=ma/ toi geloi=on
e)re/_w, polu\ fi/ltaq' e(tai/rwn, || te/ryeai d'a)kou/wn.
Antiqui breviora cola in eadem linea ponebant licet diversi essent versus, ut in Coloniae Epodo
Archilochi (fr. 196a. 9-11): tosau=t'e)fw/nei: th\n d'e)gw\_a)ntamei[bo/mhn: 3ia ||
'Amfimedou=j qu/gater, e)sqlh=j te kai\ hem||2ia |||
brevis in longo (qu/ga)ter, indicat finem periodi.
Metra a)suna/rthta, non conexa, hos versus vocabant licet eos fugeret naturam non aliam esse
ac periodi in separatas lineas distributae.

Lesborum peculiaria metra

Aeolica traditio ut est apud duo lyricos poetas Lesbi, Sappho et Alcaeus, videtur multis
rationibus magis esse archaica quam in aliis regionibus. Non datur resolutio longae - in duas breves v
v neque contractio brevium v v in longam -¨, ut sllabarum numerus fixus sit. Vedica carmina
resonant, cum basis (duo primae syllabae) libera sit, tamquam reliquiae antiquae libertatis in
pre-cadentiali parte versus.
Anceps duplex, 'aeolica basis', primam syllabam saepius longam quam brevem exhibet. Perraro
utraque est brevis, et numquam postea adhibetur. Symbolum o o (pro x x) utitur ad declarandum
utramque syllabam esse posse longam vel brevem sed utramque non posse brevem esse.

Doctrina d.v. West [Anglico sermone]

Typical of Aeolic verse, though by no means confined to the Aeolians, is the use of
asymmetrical cola that cannot be divided into feet or metra. Where these are used in Pindar, drama, or
elsewhere, the metre is said to be 'aeolic', but this is only a generic description, not an exact
specification. The main aeolic cola are:
xx-vv-v- glyconic (gl)
xx-vv-- pherecratean (ph; the catalectic of gl)
x-vv-v- telesillean (tl; one syllable shorter than gl at beginning)
x-vv-- reizianum (r; catalectic of tl)
xx-vv-v-- hipponactean (hi; one syllable longer than gl)
x-vv-v-- hagesichorean (hag; one syllable longer than tl)
v-v-- aristophanean (ar)
-vv-v- dodrans (dod)
-vv-- adonean (ad; catalectic of dod)
The Lesbians also use some of the cola we have met before (iambic dimeter acatalectic (2ia)
and catalectic (2ia^), trochaic dimeter (2tr), lekythion (lk), ithyphallic (ith), and penthe- mimer
(pe)); and further the ionic dimeter v v - - v v - - (2io) and its anaclastic equivalent the anacreontic
v v - v - v - - (2io+).
The glyconic x x - v v - v - occasionally becomes by anaclasis - v v - v - v - (''gl) or x x - x -vv-
(gl''); and similarly the hipponactean x x - v v - v - - occasionally becomes - v v - v - v - - (''hi) or x x -

58
 METRICA

x - v v - - (hi''). The anaclastic forms may respond with the standard form. Note that the position of
the in the notation indicates whether the double short comes earlier or later than its normal place.
The basic cola are sometimes used as complete verses, or sometimes two or three of them are
combined to form a verse. Often they are extended in one or more of the following ways:
1. By prefixing x - v - (ia) or - v - (^ia).
2. By suffixing x - v - (ia) or v - - (ia^ ).
3. By expansion from within. The two commonest types are dactylic and choriambic
expansion, whereby the internal sequence - v v or - v v - is repeated once, twice, or three times.
This is denoted by a superior d (2d, 3d) or c (2c, 3c), e.g.
x x - v v <- v v - v v> - v - gl2d
x - v v - <- v v -> v - - hag^
In verses with choriambic expansion there is often caesura between choriambs:
x x - v v - | - v v - | - v v - v -, etc.
Nearly all Lesbian verse was composed in strophes of two, three, or four verses. In those of
three or four verses, at least one verse would have a different form from the others, for example in
Sappho 94. 6-8: ta\n d'e)/gw ta/d'a)meibo/man gl ||
cai/rois' e)/rceo ka)/meqen gl ||
me/mnais': oi)=sqa ga\r w)/j se ped/h/pomen. gld |||
Here the third verse is an amplification of the preceding ones.
The same aaA pattern is seen in the two commonest strophe-forms in the Lesbians, the 'Sapphic
stanza' and the 'Alcaic stanza'. The Sapphic goes:
- v - x - v v - v - - || ^ia hag ||
- v - x - v v - v - - || ^ia hag ||
- v - x - v v - v  -_- x  - v v - - |||
The third period could be described as ^ia hag | ad; but this obscures the essential point that it is a
distended form of the first and second. Similarly in the Alcaic:
x - v  - x  - v v - v - || pe  dod ||
x - v  - x  - v v - v - || pe  dod ||
x - v  _- x | v - v _- x  - v v - v v - v - - |||
These strophe-forms were used in many different poems; they presumably went with particular tunes.
[In antiquity the third periods of both forms were divided between two lines of writing, after the
eleventh position in the Sapphic and after the ninth in the Alcaic. (Caesura is frequent at those points.)
Hence Horace regards them as four-line strophes, and they are still usually so set out in our
editions.]
Occasionally a strophe was formed from a single compound period, as in Sappho 96.12-14:
a) d' <e)>e/rsa ka/la ke/xutai teqa/- ^ia gl
laisi de\ bro/da ka)/pal' a)/n- gl
qruska kai\ meli/lwtoj a)nqemw/dhj: gl ia^ |||
Certain of Sappho's fragments stands somewhat apart from the mass of the Lesbians' work.
Several are composed in hexameters on the Ionian model - not in the Ionic dialect, but with certain
epic features of language and prosody. Thus in fr. 105,
oi)=on to\ gluku/malon e)reu/qetai a)/kron e)p /u)/sdwi,
a)/kron e)p /a)krota/twi, lela/qonto de\ malodro/phej
Ou) ma\n e)klela/qont /, a)ll /ou)k e)du/nant /e)pi/kesqai.
the contraction of vv ... the correptions in e)reu/qetai a)/krwn... and the short syllable before
(dr)o/phej) are all alien to normal Lesbian poetry. [As is the epic reduplicated aorist lela/lonqo.
Elision or synecphonesis is the rule when vowels meet in Lesbian verse. A single example of kai/ in
correption (in a proverb) occurs at Alc. 366.] There is one poem in Aeolic metre which admits the
abnormalities in question (Except contraction). It is a narrative with a heroic setting, and the metre is
gl2d used stichically. Sappho Fr 44.5-8:
)/Ektwr kai\ sune/tair?[o]i a)/g?oi?s' e)likw/pida
Qh/baj e)c i)e/raj Plaki/aj t' a)p / [a)i+n]na/w
a)/bran )Androma/xan e)ni\ nau=sin e)p' a)/lmuron
po/nton: po/lla d' [e)li/]gmata xru/sia ka)/mmata
Strutture liriche greche [Italico sermone]
Saffo, Alceo e Anacreonte diedero alla lirica monodica una struttura ripetitiva di una singola
unità metrica kata\ sti/xon, oppure di strofe come la saffica e l’alcaica. Non c'è in genere

59
 METRICA

enjambement. Il colon coincide con il verso nel senso odierno del termine.
1) Strofe saffica: - v - x - v v - v - - (forse dimetro polischematico + v - -) due volte, seguito
dallo stesso colon più un adonio ( - v v - -).
2) Strofe alcaica,: x - v - v - v v - v - (probabilmente x + metro trocaico + colon - v v - v -)
due volte; enneasillabo alcaico; decasillabo alcaico, colon usato spesso, specie come clausola, nelle
parti liriche della Tragedia.
3) Scolio (Canto di Armodio, Diehl, Anth. Lyr. Graec. II 184-5), endecasillabo falecio due
volte; un colon enigmatico, v v v - - v v - (forse una forma di dimetro coriambico, con l'anapesto al
posto del giambo all'inizio); - v v - v - due volte.
La lirica corale greca era più complicata e comprendeva numerosi generi.
1) Parteni. Il partenio di Alcmane (fr. 1) è una struttura elaborata ma comprensibile: lecizio +
enoplio quattro volte, 2 trimetri trocaici, 2 dimetri trocaici, un tetrametro dattilico, un decasillabo
alcaico (cui risponde un tetrametro dattilico-catalettico). Lo iato e la syllaba brevis in elemento longo
ricorrono spesso, mentre è evitato l'enjambement.
2) Odi. Le odi di Pindaro sono complesse. Il carattere generale dei dattilo-epitriti si comprende
facilmente, ma il resto, scritto virtualmente in metri eolici, presenta numerose difficoltà. I cola
costitutivi, tra i quali predominano le forme più brevi (- v - v v - e reizianum) sono misti a membri
minori (monometri giambici, cretici) e a cola non eolici.
Raramente un colon viene ripetuto di seguito. L'intera struttura ha la complessità di un
pavimento a mosaico. I versi , contrassegnati dalla presenza dello iato o della syllaba brevis in
elemento longo, qualche volta consistono in un solo colon, ma di norma sono più lunghi, benché
raramente superino i 25 elementi circa. La strofe 6 della Pyth. I (dattilo-epitriti) raggiunge i 30
elementi. La contrapposizione tra sillabe lunghe e brevi è bene illustrata dalle strofe 3-6 della Olimpica
I, dove tre cola separati sono seguiti da una lunga combinazione nella strofe 6.
3) Cori dei drammi. Nella Tragedia troviamo versi lunghi, ad es. in Ae. Pers. 882-5; Eur.
Heracl. 615-7; Hipp. 771-5; Bacch. 383-6. I tragici, a differenza di Pindaro, tendono a ripetere lo
stesso colon molte volte di seguito, ma in modo che i cola siano qui connessi, là separati.
Ad es. Ae. Supp. 171-4, dove 171-2 sono uniti, 173-4 separati; Sof. OT 1202-3; OC 1215-8, Ar.
Thesm. 360-4. La suddivisione di un passo nei suoi cola costitutivi (colometria) è spesso dubbia,
specie nei sistemi eolici. Quando, come spesso accade, la dieresi coincide nella strofe e nell'antistrofe,
è naturale servirsene come indicazione. In base a questo principio, il brano Sof. OC 668-80 = 681-93 è
considerato costituito da una gran varietà di cola eolici, mentre al contrario può essere scomposto in
elementi più omogenei se postuliamo l'enjambement frequente tra i cola.
Nel complesso, le parti liriche della tragedia stanno in mezzo tra la complessità di Pindaro e la
semplicità della lirica monodica eolica.
I sistemi ionici e docmiaci sono molto regolari ed esistono parecchi sistemi giambici omogenei
(ad es. Ae. Ag. 238-47; Sof. Trach. 132-40; Eur. Tro. 551-67). Altri sistemi semplici si trovano in Sof.
OT 1186-96 (telesilleo, gliconeo, ferecrateo, con clausola reiziana), Trach. 113-21 (hemiepes e
dimetro coriambico), Eur. Eracl. 608-17 (dattili), Andr. 501-14 (gliconei, ferecratei), Supp .971-9 e
Phoen. 226-38 (gliconei ferecratei e dimetri coriambici).
Ma si deve pure tener conto della complessità di alcun parti liriche dell'Alcesti e la grande
difficoltà di Bacch. 135-67 e 576-603. In generale, i metri della commedia sono molto più semplici di
quelli della tragedia: ad es. Ar. Eq. 1111-30 e Pax 1329-57 (telesillei e reizianum), Av.1553 64
(dimetri trocaici e lecizii), Ran. 1251-60 (gliconei e ferecratei); ma anche nella commedia si trovano
sistemi complessi (Ar. Lys. 1247-70) e molti brani parodistici. Sarà bene cominciare con Saffo, Alceo,
Anacreonte per passare poi alle prime commedie di Aristofane e alle composizioni in dattilo-epitriti di
Pindaro, e arrivare infine alle complessità della Tragedia.

60
 METRICA

LYRICI GRAECI

Alcmanes
Alcman uses a variety of dactylic units: ( x ) - v v - v v - (-); ( x ) - v v - v v - v v - (D2, x D2);
tetrameters acatalectic or catalectic; hexameters. Apart from actyls, the commonest cola seen in the
fragments are trochaic and iambic dimeters; here are also ionics, hipponacteans, pherecrateans,
and some other things to be mentioned later. Here is a strophe from his Louvre Partheneion,
PMG1.36-49:
36 e)/sti tij siw=n ti/sij: lk ||
37 o( d' o)/lbioj, o(/stij eu)/frwn hag ||
38 a(me/ran [di]aple/kei lk ||
39 a)/klautoj: e)gw\n d' a)ei/dw hag ||
40 )Agidw=j to\ fw=j: o(rw= lk ||
41 v' w(/t' a)/lion, o(/nper a(=min hag ||
42 )Agidw\ martu/retai lk ||
43 fai/nhn: e)me\ d' ou)/t' e)painh=n hag ||
44 ou)/te mwmh/sqai nin a( klenna\ xorago\j 3tr ||
45 ou)d' a(mw=j e)h=i: dokei= ga\r h)/men au)/ta 3tr ||
46 e)kpreph\j tw\j w(/per ai)/tij 2tr ||
47 e)n botoi=j sta/seien i(/ppon 2tr ||
48 pago\n a)eqlofo/ron kanaxa/poda 4da ||
49 tw=n u(popetridi/wn o)nei/rwn: ard |||
Period-end is established for a number of verses in the scheme by brevis in longo (36) or hiatus
(38, 39, 45); once it is so established in one strophe, it must be assumed at the corresponding places
in all the others, and conversely, similar evidence in other strophes will be valid for this one.
Another indicator of period-end is anceps iuxta anceps or anceps iuxta breve; that is, if one colon ends
with an anceps (e.g. - v v - v v - x) and the next begins with an anceps or short position, there must be
period-end between them.
In l. 40 the elision of Fe at period-end is noteworthy; 46 Word-end after v - - is avoided in the
trochaic cola, but tw/j is evidently felt to be closely linked with w(/per. 48 A dactylic tetrameter
acatalectic cannot be followed by period-end; if it were, the last foot would not be - v v but - v x . 49
In place of ard some strophes have D2, i.e. v v - at the end instead of v - -. This little irregularity of
responsion is without parallel.
Lyr 88.1 parqenei/a ai)/smata da-epitr
sfoi=j a)delfideoi=j ka=ra kai\ fo/non
eu(/dousi d' o)re/wn korufai/ te kai\ fa/raggej hem + enh vel enh + 2tr
[Gent 2m tr
prw/one/j te kai\ xara/drai phr + enh vel hem[asclI]fem + 2ia^
fu=la/ t' e(rpe/t' o(/sa tre/fei me/laina gai=a pros + ityph
qh=re/j t' o)reskw/ioi kai\ ge/noj melissa=n enh + doc vel tri ia
kai\ knw/dal' e)n be/nqessi porfure/aj a(lo/j: pros + hem
eu(/dousi d' oi)wnw=n fu=la tanupteru/gwn.14

Stesichorus
All Stesichorus' poems were extensively dactylic, but we can discern two categories. In one,
iambo-trochaic elements were also present, mainly at the ends of periods; in the other they were
absent. In poems of the first category (e.g. Iliu Persis, Oresteia, Palinode, 'Thebaid', 'Nostoi' PMG
209) the dactylic sequences are made up in the main from the cola | D |, | x D |, | x D - ||, and
occasionally | D2 |, 4da^||. The anceps preceding a D sequence is sometimes replaced by a biceps,
and sometimes it is actually a 'biceps/anceps', i.e. the space may be filled either by two short
syllables or by one long or short. Here is the metrical scheme of the 'Thebaid' :
str./ant. D  x [=v|v, -, v] D - || D pe || D | x D - || D | x D 
x [= vv, -, v ] - v - || D | ia pe |||

14
Versiones innumerae apud http://digilander.libero.it/rivistazetesis/Alcmane.htm

61
 METRICA

epod. D | x D | pe || 2tr || D  x [=v|v, -, v] D - || pe || D 

x [=v|v, -, v] D - || - - - v - - |||
[For the remains of this poem, whose ancient title is not known, see P.J. Parsons, Zeitschrift für
Papyrologie und Epigraphik 26 (1977) 7 ff.] The first biceps of the D-colon, if not followed by
word-end, is occasionally contracted: - v|_v| - v v -.
In the wholly dactylic poems of the second category (Geryoneis, Syotherai) we do not find
the same clear division into cola, but periods beginning - v v or \vv - v v, ending v v - or v v - -,
with a uniform rhythm throughout. Thus the strophe of the Geryoneis can be described simply as
\vv 3da^ || \vv 7da^ || \vv 5da^ || \vv 14da^^. |||
A single caret mark means that the last dactyl Is replaced by - x (pendant ending), a double caret
means that it is replaced by - (blunt ending); e.g. \vv 6da^^ = \vv - 1 v v - 2 v v - 3 v v - 4 v v - 5 v v -
6
. Note how the blunt strophe-end contrasts with the preceding pendant endings.
When a period begins with a biceps it might seem more natural (especially when the
ending is blunt) to call it anapaestic and measure it in v v - rather than - v v units. This could be done,
but it is better to give the rhythm the same name whether the verse begins rising or falling. Also it is
advisable to distinguish this (v v) - v v - rhythm, where the princeps was probably shorter in duration
than the biceps (as in the dactylic hexameter), from true (marching) anapaests, in which they
were equal. Ancient rhythmicians spoke of a 'cyclic' foot v v - which had this unrationalized
rhythm. I have stuck to calling this verse dactylic.
Contraction mostly occurs following word-division, and is avoided before it; v - - | is usually a
sign of period-end. The last biceps of the colon or period is never contracted, nor do we find two
successive biceps positions contracted. So there are never more than three consecutive long
syllables within the period.
Resolution does not occur, unless it is regarded as occurring in biceps/anceps.

Ibycus
In Ibycus dactylic measures are again much in evidence. As in Stesichorus, they may combine
with iambo-trochaic cola. But Ibycus also uses some asymmetrical cola, in particular
- v v - v v - v - (= dodd, known as the ibycean) and
- v v - v v - v - - (= ard). PMG 286. 1-6 looks like a complete strophe:
5.1 h)=ri me\n ai(/ te Kudw/niai dodd [ibyc [da GENTILI]
2 mhli/dej a)rdo/menai r(oa=n dodd ibyc [da da cr]
3 e)k potamw=n, i(/na Parqe/nwn dodd ibyc
4 kh=poj a)kh/ratoj, ai(/ t' oi)nanqi/dej 4da alcm
5 au)co/menai skieroi=sin u(f' e(/rnesin 4da alcm
6 oi)nare/oij qale/qoisin: e)moi\ d' e)/roj 4da alcm
7 ou)demi/an kata/koitoj w(/ran. ard de alc
The fourth period (ka=poj = w(/r\an) is an expanded version of the first three, with a pendant
ending contrasting with their blunt ones.

IBYCUS 1a.1-29
Schema strophae et antistrophae = syzigies triadiches: str ant ep
-vv -vv -vv -vv = 4m da vel alcm
1. oi(\ k]ai\ Dardani/da Pria/moio me/g' òikai dàrdanidà priamòiome ant.
2. a)/j]tu periklee\j o)/lbion h)na/ron gàstuperìckleesòbionénaron
-vv -vv-/ --vv -v-x = hem + enh
)/Arg]oqen o)rnume/noi àgrothenòrnumenòi
œ6Zh]no\j mega/loio boulai=j zenòsmegalòiobùlais
--vv- vv--
ca]nqa=j (Ele/naj peri\ ei)/dei xanthàselenàsperiéidei ep.
dh=]rin polu/umnon e)/x[o]ntej derìnpoluùmnonechòntes
po/]lemon kata\ dakr[uo/]enta, polemòncata dàcruoénta
Pe/r]gamon d' a)ne/[b]a talapei/rio[n a)/]ta perga│mòndanebà talapéirionàta
œ6xru]soe/qeiran d[i]a\Ku/prida. chrùsoethéi│ràndiakùprida

nu=]n de/ moi ou)/te ceinapa/tan P[a/ri]n !!] nùndemòixeinàpatànparin str.

62
 METRICA

e)piqu/mion ou)/te tani/[sf]ur[on éstepithùmionùtetanìsfuron

u(m]nh=n Kassa/ndran ùmnenkàssandràn
œ6Pri]a/moio/ te pai/daj a)/llou[j priamòiotepàidesàallus

Tro]i/aj q' u(yipu/loio a(lw/si[mo]n tròiastùpsipulòioalòsimon ant.

a)=m]ar a)nw/numon: ou)dep?[ h(r]w/wn a)reta\n àmaranònumonùdepeléusomai
éroònaretàn
œ6u(p]era/fanon ou(/j te koi/la[i uperàfanonùstekòilai

na=ej] polugo/mfoi e)leu/sa[n nàespolugòmfoieléusan ep.

Troi/]ai kako/n, h(/rwaj e)s?q?[lou/j: troiàcaconéroasésthlus
tw=n] me\n krei/wn )Agame/[mnwn tonménkreiònagamémnon
a)=]rxe Pleisq[eni/]daj basil[eu\]j a)go\j a)ndrw=n
œ6 )Atre/oj e)s[qlou=] pa/ij e)k p?[atro/]j:
kai\ ta\ me\[n a)\n] Moi/sai sesof[ism]e/nai
eu)= (Elikwni/d[ej] e)mbai/en log?[ :
qnato\j d' ou)/ k[e]n a)nh\r
œ6diero\[j] ta\ e(/kasta ei)/poi
naw=n w([j Men]e/laoj a)p' Au)li/doj ant.
Ai)gai=on d[ia\ po/]nton a)p' )/Argeoj
h)lu/qo?[n !!!!!]n

Syncopated clausulae
Occasionally these poets close a period with a heavy ending in three long syllables, the last
two of which seem to take the place of an iambic metron (perhaps catalectic): e.g. in Alcman 174
a)/g' aut' e)j oi)=kon to\n Klehsi/ppw 2ia ^ia^ ||
one or both of the two last positions are trisemes, either L L substituting for an iambic metron v - v -
or L - substituting for v - -. We shall find this feature again in fifth-century lyric.

Cretics
Alcman 58
)Afrodi/ta me\n ou)k e)/sti, ma/rgoj d' )/Erwj oi(=a <pai=j> pai/sdei,
a)/kr' e)p' a)/nqh kabai/nwn, a(\ mh/ moi qi/ghij, tw= kupairi/skw.
These lines are composed of metra of the form - v - (cretic, cr), with a closing catalectic
metron - -. Later poets admit resolution, giving - v vv or vv v - (the 'paeonic' feet) or sometimes vv v
vv. These resolutions show that we are dealing with a metron of five morae, distinct from the
'spurious' cretic L v - (^ia) that appears in later iambic lyric as the equivalent of an iambic metron.

Spondaics
At libations and on some other solemn occasions the gods were invoked with sung or chanted
prayerS composed entirely of long syllables, as in PMG 941:
spe/ndwmen tai=j Mn,mj paisi\n Mou/saij
kai\ tw=i Mousa/rxwi <tw=i> Ltou=j ui(ei=.
(Hence the name spondei=oj given to the foot - -.) The exclusion of short
syllables implies a slow, solemn tempo; only a long syllable readily supports prolongation in delivery.
[Long syllables were felt to produce an effect of grandeur in themselves: see Dion. Hal. Comp. Verb.
105ff.]But is this metre? Yes, if there are cola of set length. The decasyllables just quoted may be put
beside PMG 698, ascribed to Terpander:
1 a)mfi\ moi au)=tij a)/naxq' e(kathbo/lon a)eide/tw frh/n.
Zeu= pa/ntwn a)rx,, pa/ntwn (gh/twr,
2 Zeu= soi\ pe/mpw tau/tn u(/mnwn a)/rx,n.
In PMG 1027c the unit seems to be trisyllabic ('molossus'), w)= Zhno/j | kai\ Lh=daj |
ka/llistoi | swth=rej, and similarly in E. Ion 125-7 w)= Pai,\n | w)= Pai,n, | eu)ai/wn eu)ai/wn |
ei)/hj, w)= | Ltou=j pai=.
The rhythmical interpretation of such passages is far from certain. Aristides Quintilianus
[Pp. 35.11f. 36.3f. 29f. 37.7ff. 82.30ff. Winnington-Ingram.] recognizes several different metres
composed of long syllables, and in some of them some longs had twice the duration of others.

63
 METRICA

Anacreon
Anacreon was an Ionian, but he goes well beyond all we have of his Ionian predecessors in the
range of his rhythms; aeolic cola and ionics are prominent in his work. PMG 358. 1-4:
sfai/rhi dhu)=te/ me poiki/lhi gl |
ba/llwn xrsoko/mhj )/Erwj gl |
nh/n poikilosamba/lwi gl |
sumpai/zein prokalei/tai. ph |
The four cola are clearly marked off by word division, but are in synapheia. The freedom
of the aeolic base is restricted, in that at least one of the first two syllables must be long, and usually
both are, as in each line of the stanza quoted.
The glyconic variant ''gl (- v v - x - v -) is used in conjunction with its catalectic, ar (385-6) and
with ith (387). With choriambic expansion it yields the iambo-choriambic verses
-vv--vv-x-v-x-v- ''glc ia
or -vv--vv--vv-x-v- ''gl2c
These, treated as interchangeable and augmented by an iambic dimeter, make up the strophe of 388:
pri\n me\n e)/xwn berbe/rion, kalu/mmat' e)sfhkwme/na, ||
kai\ xuli/nouj a)straka/louj e)n w)si\ kai\ ylo\n peri\ |
p'leurh=isi <de/rm'h)/iei> boo/j, |||
nh/pluton ei)/lma kakh=j a)spi/doj a)rtopwli/sin ||
k,qelopo/rnoisin o(mle/wn o( ponhro\j 'Arte/mwn |
ki/bdhlon eu(ri/skwn bi/on. |||
The catalectic counterpart is - v v - - v v -  - v / x -  - v - v - - ''glc ia^/ar2c
In 378 it is used with the initial position resolved (vv v v - ...):
a/nape/tomai dh/ pro/j )/Olumpon pteru/gessi kou/fhij
dia/ to/n )/Erwt': ou/ ga/r e/moi/ < - v > qe/lei sunhba=n.
Together with an uncertain instance in Ibycus, this is the earliest example of resolution in the
sequence - v v; formerly it was restricted to the sequence - v -. It is attested that it continued
through the whole song, so evidently it is being used as a systematic, ornamental feature and not just
as an occasional convenience.
Anacreon's ionics are mostly of the anaclastic variety, vv - v - v - - (2io+). This colon occurs
mostly in paired series in synapheia, e.g. PMG 395. 1-6:
polioi\ me\n h(=min h)/dh | kro/tafoi, ka/rh te leuko/n, |
xari/essa d'ou/ke/t' h(/bh | pa/ra, ghrale/_oi d'o)do/ntej, |
glukerou= d'ou)ke/ti pollo\j | bio/tou xro/noj le/leiptai. |||
The variation in the penultimate colon (a straight ionic, v v - - v v - -) gives the strophe a
clearer shape; the pattern is repeated exactly in the other strophe that completes the song.
We also find ionic trimeters (they had already been used by Sappho):
v v - v - v - - v v - - +3io (=2io+ +io)
or v v - - v v - v - v - - 3io+ (=io+2io+)
and a lengthened mutation v v - - v v - v - v - v - - (with an extra v - in the middle).
A curious relationship between ionic and aeolic is illustrated by 346 fr. 1, where what would
be straightforward aeolic if divided like this: -vv-v-v- ''gl
-vv-v-v- ''gl
- v v - - v v - v - - ||| arc
in fact has the cola dovetailed, with word-end coming systematically one position later than
expected on this analysis: -vv-v-v--|
vv-v-v--|
v v - - v v - v - - |||,
which has all the appearance of ionic; the extra syllable before the first 2io+ and the hypercatalectic
form of the third are paralleled in the ionics of drama.
Dovetailing is also a feature of some of the Athenian skolia. [PMG 884-908. >Skolio= simply
means a song or excerpt performed after dinner as a party piece, and does not any particular form of
composition.] Many of them were sung to the same tune S. 898-901 all have the form
- v v - v - v _- -  v  v - v - || ''gl  dod ||
- v v - v - v _- - | v v - v v - v - ||| ''gl  dodd |||
A dozen others have the form
oo-vv-v-v-- gl ia^ ||

64
 METRICA

o o - v v - v - v - - || gl ia^ ||
v v - v - - v v - ||
- v v - v _- -  v v - v - ||| dod  dos |||,
where the third verse resists all standard nomenclature.
anakreontika
3 gounou=mai/ s' e)lafhbo/le
canqh\ pai= Dio\j a)gri/wn
de/spoin' )/Artemi qhrw=n:
h(/ kou nu=n e)pi\Lhqai/ou
di/nhisi qrasukardi/wn
a)ndrw=n e)skatora=ij po/lin
xai/rous', ou) ga\r a)nhme/rouj
poimai/neij polih/taj.
4 ou(=toj dhu)=t' )Ihlusi/ouj
ti/llei tou\j kuana/spidaj.
6 sina/mwroi polemi/zousi qurwrw=i
7 <o(> Megisth=j d' o( filo/frwn de/ka dh\ mh=nej e)pei/ te
stefanou=tai/ te lu/gwi kai\ tru/ga pi/nei melihde/a.
8 muqih=tai
d' a)na\ nh=son w)= Megisth=
die/pousin i(ro\n a)/stu.

SIMONIDES CEIUS
“praecipua ... eius in commovenda miseratione virtus” (QUINT. X, 1,65)
Qrh=noi - ionici a maiore
fr.6 --vv- -vv--vv-v- ascl M aceph
a)/nqrwpoj e)w\n mh/ pote fa/shij o(/ ti gi/netai ˆau)/rionl,
-/ v -/│ - -/ v v -/ -/ v v -/, -/ v v -/ v - 3m chor + doc
mhd' a)/ndra i)dw\n o)/lbion o(/sson xro/non e)/ssetai:
- -/ v v -/ v, v -/ v v -/ │ - - r + pros [sine muias]
w)kei=a ga\r ou)de\ tanupteru/gou mui/aj ---v-v- lec = di tr^
ou(/twj a( meta/stasij.

sko/lia fr.5 logaoedici

tw=n e)n Qermopu/laij qano/ntwn 4p da (alcm)
eu)kleh\j me\n a( tu/xa, kalo\j d' o( po/tmoj, 3m tr
- -/ v v -/ v v -/ v, - v v - v v - v enhopl +hem fem
bwmo\j d' o( ta/foj, pro\ go/wn de\ mna=stij, o( d' oi)=ktoj e)/painoj:
e)nta/fion de\ toiou=ton ou)/t' eu)rw\j hem + mol
ou)/q' o( pandama/twr a)maurw/sei xro/noj. glych + diia
- - v v - v v - v, - v - - - v - enhopl + lec
a)ndrw=n a)gaqw=n o(/de shko\j oi)ke/tan eu)doci/an
- v v - v x, - v - v v - v - dodr I + gl
(Ella/doj ei(/leto: marturei= de\ kai\Lewni/daj,
- - - v v -, v v - v - v - - dodr II (hem mas) + enh
Spa/rtaj basileu/j, a)reta=j me/gan leloipw\j
ko/smon a)e/nao/n te kle/oj. -vvv,v--vv
Paremiaci
qrh=noj- fr.9 - - - v v - - - v hipp
a)nqrw/pwn o)li/gon me\n ka/rtoj,
a)/praktoi de\ melhdo/nej ---vv-vx gl
ai)w=ni d' e(n pau/r% po/noj a)mfi\ po/n% - - v v - -, v v - v v - r + an
v v - v v -, v - v v - v v - an + pros
o( d' a)/fuktoj o(mw=j e)pikre/matai qa/natoj:
- - v v -, v - v v - v v - an + pros
kei/nou ga\r i(/son la/xon me/roj oi( t'a)gaqoi/
o(/stij te kako/j. -- vv- mon an

65
 METRICA

BACCHY/LIDES
Theseus [strophae sine epodo]
{<XOROS>}Basileu= ta=n i(era=n )Aqana=n, v v -/ -/ v v - v - - hi
tw=n a(bŒrobi/wn a)/nac )Iw/nwn, x -/ v v - v - v -/ x prax
ti/ ne/on e)/kŒlage xalkokw/dwn v/ v v - v v - v -/ - hi
sa/lpigc polemhi/+an a)oida/n; - -/ v v - v - v -/ - prax
h)= tij a(mete/raj xqono\j v-vv-vv-v- gl
dusmenh\j o(/ri' a)mfiba/llei - x - v v - v -/ - hi
stratage/taj a)nh/r; x-v-v- pros
h)\ lhistai\ kakoma/xanoi x ,- -/ v v -/ v x, gl
poime/nwn a)e/kati mh/lwn - v - v v - v -/ - hi
seu/ont' a)ge/laj bi/a?; - -/ v v - v - teles
h)\ ti/ toi kradi/an a)mu/ssei; -, x - v v - v -/ - hi
fqe/ggeu: doke/w ga\r ei)/ tini brotw=n x -/ v v - v, - v - v - r + hy
a)lki/mwn e)pikouri/an -v-vv-v- gl
kai\ ti\n e)/mmenai ne/wn, -v-v-v- lek
w)= Pandi/onoj ui(e\ kai\ Kreou/saj. -/ - -/ v v - v - v -/ - phalec

Ierwni Surakosiwi Ippois [Olu]M?Pia]

A. 'Aristoka/rpou Sikeli/aj kre/ousan str arìstokàrpu sìkeliàscreùsan
Da/matra i)oste/fano/n te Kou=ran dàmatrà iòstefanòntecùran
u(/mnei, gluku/dwre Kleo\i)qoa\j to\ ùmneiglùcudòrecleòithoàsto
lumpiodo/rmouj @Ierwnoj Ippouj. lùmpiòdormusierònosìppus

PINDARUS
(522 - c.440 a.Ch.)
Pindarum quique studet aemulari ... ceratis ope Daedalea
nititur vitreo daturus nomina ponto (HOR. Od. 4,2.1-4).15
OLYMPICA I - Ierwni Surakosiwi ke/lhti
4 triades: str, ant, ep. (Snell-Maehler)16 - est quoque aliud schema aliaque divisio

15
Libri XVII: hymni, paeani, dithyrambi (L.2), prosodi (L.2), partheni (L.3), hyporchemi (L.2),
encomia, threni, epinici (L.IV: 14 Olympica, 12 Pythica, 11 Nemea, 8 Isthmica).
16
Per Gerone di Siracusa vincitore nella gara del corsiero (celete). Ottima è l'acqua, l'oro come fuoco
acceso | nella notte sfolgora sull'esaltante ricchezza: | se i premî anèli | a cantare, o mio cuore, | astro
splendente di giorno | non cercare più caldo | del sole nel vuoto cielo - | né gara più alta d'Olimpia
celebriamo, | onde l'inno glorioso incorona | con pensieri di poeti: che gridino | il figlio di Krónos,
giunti alla ricca | beata dimora di Hiéron! | Regale impugna uno scettro nella Sicilia | ricca di frutti
mietendo il sommo di ogni virtù, | e gioisce del fiore | migliore della poesia - | canti onde spesso
giochiamo | adulti intorno alla mensa amica. Ora | togli la dorica cetra | dal chiodo, se a te la gloria di
Pisa e Pherénikos | soggiogò la mente ai pensieri più dolci: | quando sull'Alpheiós balzò porgendo |
senza sprone il corpo | alla corsa e allacciò il padrone al trionfo, | il re siracusano lieto | di cavalli. E
gloria gli splende | nella maschia colonia del lidio Pélops. | Bramò l'eroe il possente Gaiáochos |
Poseidôn, quando dal bacile che monda | Klothó lo tolse | bello d'avorio la spalla scintillante. | Molte le
meraviglie, e certo | oltre la verità traviano | - voce di uomini - i miti adorni | di cangianti menzogne. |
Grazia che crea dolcezze ai mortali | infonde valore e dona sovente | credito all'incredibile; | ma i giorni
venturi | sono giudici accorti. | È giusto che l'uomo pronunci | dei numi il bello; è minore la colpa. |
Figlio di Tántalos, dirò di te contro gli antichi: | quando al banchetto armonioso | in Sipilo amica il
padre invitò | gli dèi a scambievole cena, | ti rapì il dio dal tridente splendido, | vinto da passione, e su
auree cavalle | ti trasse all'altissima reggia di Zeus venerato: | dove in tempo futuro | venne anche
Ganymédes | per Zeus, allo stesso servigio. | E come svanisti e pur cercandoti molto | nessuno ti rese
alla madre, | súbito tra i vicini invidiosi qualcuno furtivo | affermò che al colmo bollente dell'acqua |
una lama ti smembrò, | e con le ultime carni in tavola | sbranato ti divorarono. | Mai riuscirei a dir
schiavo | del ventre uno dei beati. Arretro. | Nessun guadagno tocca ai blasfemi. | E se un uomo mortale
i custodi d'Olimpo | onorarono, quello fu Tántalos. Poi | non seppe smaltire | il peso della felicità, e
s'attrasse | ingordo rovina soverchiante, che sopra | gli appese immane roccia suo padre, | ed agogna a
stornarla dal capo | e vaga remoto dalla gioia. | Insanabile ha questa vita di pena incessante, | quarto

66
 METRICA

.Ἄριστον μὲν ὕδωρ, ὁ δὲ χρυσὸς αἰθόμενον πῦρ STROPHA

v -/ -/ v v -/ v -/, -/ v -/ v v -/ x gl (ba ia) + ph
ἅτε διαπρέπει νυκτὶ μεγάνορος ἔξοχα πλούτου·
v v, v -/ v -/, -/ v v -/, v v -/ v v -/ x doc + chor + r
εἰ δ᾽ ἄεθλα γαρύεν
- v - v - v x, lec
ἔλδεαι, φίλον ἦτορ,
-v-vv-x pher
5 μηκέτ᾽ ἀελίου σκόπει
- v - v - v x, lec [ae = syn]
ἄλλο θαλπνότερον ἐν ἁμέραι φαεν-
- v - v v, v v - v, 2mtr
νὸν ἄστρον ἐρήμας δι᾽ αἰθέρος,
- v – v -/ v v -/, -/ v - v x, + 2ptr chor hy
μηδ᾽ Ὀλυμπίας ἀγῶνα φέρτερον αὐδάσομεν·
- v - v - v - v, -/ v v -/, -/ v -/ 2mtr chor cr
ὅθεν ὁ πολύφατος ὕμνος ἀμφιβάλλεται
v v, v v v, v, v - v -, v - v x, 3 diia
σοφῶν μητίεσσι, κελαδεῖν
v v/v -/ v -/, v, v v x, doc + cr (vel paeon 4)
10 Κρόνου παῖδ᾽ ἐς ἀφνεὰν ἱκομένους
v -/ -/ v -/, v - v/ v/ v v x, 2 doc
μάκαιραν Ἱέρωνος ἑστίαν,
x -/ v v/ v, -/ v -/ v x, 2ia + hyp
ant.1 θεμιστεῖον ὃς ἀμφέπει σκᾶπτον ἐν πολυμήλωι ANTISTR
Σικελίαι δρέπων μὲν κορυφὰς ἀρετᾶν ἄπο πασᾶν,
ἀγλαΐζεται δὲ καί
15 μουσικᾶς ἐν ἀώτωι,
οἷα παίζομεν φίλαν
ἄνδρες ἀμφὶ θαμὰ τράπεζαν. ἀλλὰ Δω-

travaglio con altri tre: poiché | agli amici coetanei diede - | furto agli dèi - un banchetto | di nettare e
ambrosia, con cui imperituro | l'avevano reso. Sbaglia se crede | d'eludere il dio, operando, l'uomo. |
Sospinsero il figlio gli dèi immortali | di nuovo alla stirpe caduca degli uomini. | E quando nel rigoglio
del corpo | gli coprì una nera lanugine il volto, | pensò a pubbliche nozze, a vincere | al padre pisatide
la nobile Hippodámeia. | Venuto al bordo del grigio mare, solo nell'ombra | chiamava il dio del tridente
| dal cupo rombo; e quello | prossimo ai piedi gli apparve. | Gli disse: «Se gli amorosi doni di Kypría |
sono fonte di gioia per te, o Poseidôn, | irretisci la bronzea lancia di Oinómaos, | e me sul più rapido
carro guida | nell'Elide, e accostami alla vittoria. | Perché tredici eroi pretendenti | uccise e rimanda le
nozze | della figlia. Il grande rischio | respinge un uomo codardo. | Destinati alla morte, a che nel buio |
inerti smaltire invano una vecchiaia | senza nome, lontani dalla gloria? | Ora io a questa lotta | andrò;
tu, dà amico l'evento». | Disse così - ed a parole efficaci | ricorse. Onorandolo il dio | gli diede un
cocchio d'oro e corsieri | instancabili d'ali. | Vinse la forza di Oinómaos e la vergine a nozze; | generò
sei figli, prìncipi ansiosi di gloria. | Ora ad offerte di sangue | festive partecipa | steso al letto
dell'Alpheiós.3 | e la tomba è meta di molti | all'altare ospitale, e di lontano brilla | nelle corse delle
Oiimpiadi la gloria | di Pélops. Là sono in lotta prontezza | di piedi e tensione orgogliosa di sforzi: | per
la vita avvenire chi vince ha | deliziosa serenità | dalle gare. Massimo viene ad ognuno | il bene
prodotto dal giorno. Ed io incoronare | lui con equestre canto | con eolica melodia | devo, certo che
amico ospitale, | tra gli uomini d'oggi, insieme più esperto | del bello e regale al potere | mai ornerò con
volute famose di inni. | Provvido ai tuoi pensieri vigila | il dio che t'è prossimo, | o Hiéron. Né mai
desista; perché | io miro a cantarti trovando | ancora più dolce col carro | veloce una via alleata di
parole, | giunto alla luce del Krónion. Per me la Musa, | per il mio vigore alleva un dardo poderoso. |
Altezze diverse per l'uomo: | culmina l'ultima vetta | coi re. Non scrutare più avanti. | Possa tu d'ora
innanzi incedere in alto | ed io così ai vincitori | accostarmi insigne per maestria | tra i Greci dovunque.

67
 METRICA

ρίαν ἀπὸ φόρμιγγα πασσάλου

λάμβαν᾽, εἴ τί τοι Πίσας τε καὶ Φερενίκου χάρις
νόον ὑπὸ γλυκυτάταις ἔθηκε φροντίσιν,
20 ὅτε παρ᾽ Ἀλφεῶι σύτο δέμας 1. v v v
ἀκέντητον ἐν δρόμοισι παρέχων,
κράτει δὲ προσέμειξε δεσπόταν,
epo.1 Συρακόσιον ἱπποχάρ- EPODOS
v - v v/ v, -/ v -/, -/ v v -/, -/ v -/ v 2ia + cr + doc + hip
μαν βασιλῆα· λάμπει δέ οἱ κλέος
v -/ -/ v v -/, -/ v v v, v, -/ v x, doc + chor + cr
ἐν εὐάνορι Λυδοῦ Πέλοπος ἀποικίαι·
-/ v -/ v -/ v, -/ v v -/, -/ v x, ityph + chor + cr
25 τοῦ μεγασθενὴς ἐράσσατο Γαιάοχος
v -/ -/ v -/, -/ v v -/ v -/, v -/ v v -/ x 2 doc + r
Ποσειδάν, ἐπεί νιν καθαροῦ λέβη-
v v - v - v v -/, -/ v - v x, pros + hyp
τος ἔξελε Κλωθώ,

ἐλέφαντι φαίδιμον ὦμον κεκαδμένον.

ἦ θαύματα πολλά, καί πού τι καὶ βροτῶν
- -/ v v -/ v -/, -/ v -/ v x, pros + hyp
28b φάτιν ὑπὲρ τὸν ἀλαθῆ λόγον
v/ v v -/ v, v -/ -/ v x/ 2tr + doc
δεδαιδαλμένοι ψεύδεσι ποικίλοις
ἐξαπατῶντι μῦθοι.
v -/ -/ v -/, -/ v v -/ v -/, -/ v v -/ v -/ - 2 doc + arist
Βʹ str.2
Χάρις δ᾽, ἅπερ ἅπαντα τεύχει τὰ μείλιχα θνατοῖς,
31 ἐπιφέροισα τιμὰν καὶ ἄπιστον ἐμήσατο πιστόν
ἔμμεναι τὸ πολλάκις
ἁμέραι δ᾽ ἐπίλοιποι
μάρτυρες σοφώτατοι.
35 ἔστι δ᾽ ἀνδρὶ φάμεν ἐοικὸς ἀμφὶ δαι-
μόνων καλά· μείων γὰρ αἰτία.
υἱὲ Ταντάλου, σὲ δ᾽ ἀντία προτέρων φθέγξομαι,
ὁπότ᾽ ἐκάλεσε πατὴρ τὸν εὐνομώτατον
ἐς ἔρανον φίλαν τε Σίπυλον,
ἀμοιβαῖα θεοῖσι δεῖπνα παρέχων,
40 τότ᾽ Ἀγλαοτρίαιναν ἁρπάσαι,
ant.2 δαμέντα φρένας ἱμέρωι, χρυσέαισί τ᾽ ἀν᾽ ἵπποις
ὕπατον εὐρυτίμου ποτὶ δῶμα Διὸς μεταβᾶσαι·
ἔνθα δευτέρωι χρόνωι
ἦλθε καὶ Γανυμήδης
45 Ζηνὶ τωὔτ᾽ ἐπὶ χρέος.
ὡς δ᾽ ἄφαντος ἔπελες, οὐδὲ ματρὶ πολ-
λὰ μαιόμενοι φῶτες ἄγαγον,
ἔννεπε κρυφᾶι τις αὐτίκα φθονερῶν γειτόνων,
ὕδατος ὅτι τε πυρὶ ζέοισαν εἰς ἀκμάν
μαχαίραι τάμον κατὰ μέλη,
50 τραπέζαισί τ᾽ ἀμφὶ δεύτατα κρεῶν
σέθεν διεδάσαντο καὶ φάγον.

68
 METRICA

epo.2 ἐμοὶ δ᾽ ἄπορα γαστρίμαρ-

γον μακάρων τιν᾽ εἰπεῖν· ἀφίσταμαι·
ἀκέρδεια λέλογχεν θαμινὰ κακαγόρους.
εἰ δὲ δή τιν᾽ ἄνδρα θνατὸν Ὀλύμπου σκοποί
55 ἐτίμασαν, ἦν Τάνταλος οὗτος· ἀλ-
λὰ γὰρ καταπέψαι
μέγαν ὄλβον οὐκ ἐδυνάσθη, κόρωι δ᾽ ἕλεν
ἄταν ὑπέροπλον, ἅν τοι πατὴρ ὕπερ
57b κρέμασε καρτερὸν αὐτῶι λίθον,
τὸν αἰεὶ μενοινῶν κεφαλᾶς βαλεῖν
εὐφροσύνας ἀλᾶται.
Γʹ str.3
ἔχει δ᾽ ἀπάλαμον βίον τοῦτον ἐμπεδόμοχθον
60 μετὰ τριῶν τέταρτον πόνον, ἀθανάτους ὅτι κλέψαις
ἁλίκεσσι συμπόταις
νέκταρ ἀμβροσίαν τε
δῶκεν, οἷσιν ἄφθιτον
θέν νιν. εἰ δὲ θεὸν ἀνήρ τις ἔλπεταί
<τι> λαθέμεν ἔρδων, ἁμαρτάνει.
65 τοὔνεκα οἱ προῆκαν υἱὸν ἀθάνατοί <οἱ> πάλιν
μετὰ τὸ ταχύποτμον αὖτις ἀνέρων ἔθνος.
πρὸς εὐάνθεμον δ᾽ ὅτε φυάν
λάχναι νιν μέλαν γένειον ἔρεφον,
ἑτοῖμον ἀνεφρόντισεν γάμον
ant.3 Πισάτα παρὰ πατρὸς εὔδοξον Ἱπποδάμειαν
71 σχεθέμεν. ἐγγὺς δ᾽ ἐλθὼν πολιᾶς ἁλὸς οἶος ἐν ὄρφναι
ἄπυεν βαρύκτυπον
Εὐτρίαιναν· ὁ δ᾽ αὐτῶι
πὰρ ποδὶ σχεδὸν φάνη.
75 τῶι μὲν εἶπε· ᾽Φίλια δῶρα Κυπρίας
ἄγ᾽ εἴ τι, Ποσείδαον, ἐς χάριν
τέλλεται, πέδασον ἔγχος Οἰνομάου χάλκεον,
ἐμὲ δ᾽ ἐπὶ ταχυτάτων πόρευσον ἁρμάτων
ἐς Ἆλιν, κράτει δὲ πέλασον.
ἐπεὶ τρεῖς τε καὶ δέκ᾽ ἄνδρας ὀλέσαις
80 μναστῆρας ἀναβάλλεται γάμον
epo.3 θυγατρός. ὁ μέγας δὲ κίν-
δυνος ἄναλκιν οὐ φῶτα λαμβάνει.
θανεῖν δ᾽ οἷσιν ἀνάγκα, τά κέ τις ἀνώνυμον
γῆρας ἐν σκότωι καθήμενος ἕψοι μάταν,
ἁπάντων καλῶν ἄμμορος; ἀλλ᾽ ἐμοὶ
μὲν οὗτος ἄεθλος
85 ὑποκείσεται· τὺ δὲ πρᾶξιν φίλαν δίδοι.᾽
ὣς ἔννεπεν· οὐδ᾽ ἀκράντοις ἐφάψατο
86b ἔπεσι. τὸν μὲν ἀγάλλων θεός
ἔδωκεν δίφρον τε χρύσεον πτεροῖ-
σίν τ᾽ ἀκάμαντας ἵππους.
Δʹ str.4 ἕλεν δ᾽ Οἰνομάου βίαν παρθένον τε σύνευνον·
90 νῦν δ᾽ ἐν αἱμακουρίαις
ἀγλααῖσι μέμικται,
Ἀλφεοῦ πόρωι κλιθείς,

69
 METRICA

τύμβον ἀμφίπολον ἔχων πολυξενω-

τάτωι παρὰ βωμῶι· τὸ δὲ κλέος
τηλόθεν δέδορκε τᾶν Ὀλυμπιάδων, ἐν δρόμοις
95 Πέλοπος ἵνα ταχυτὰς ποδῶν ἐρίζεται
ἀκμαί τ᾽ ἰσχύος θρασύπονοι·
ὁ νικῶν δὲ λοιπὸν ἀμφὶ βίοτον
ἔχει μελιτόεσσαν εὐδίαν
ant.4 ἀέθλων γ᾽ ἕνεκεν· τὸ δ᾽ αἰεὶ παράμερον ἐσλόν
100 ὕπατον ἔρχεται παντὶ βροτῶν. ἐμὲ δὲ στεφανῶσαι
κεῖνον ἱππίωι νόμωι
Αἰοληΐδι μολπᾶι
χρή· πέποιθα δὲ ξένον
μή τιν᾽ ἀμφότερα καλῶν τε ἴδριν <ἐόν-
τα> καὶ δύναμιν κυριώτερον
105 τῶν γε νῦν κλυταῖσι δαιδαλωσέμεν ὕμνων πτυχαῖς.
θεὸς ἐπίτροπος ἐὼν τεαῖσι μήδεται
ἔχων τοῦτο κᾶδος, Ἱέρων,
μερίμναισιν· εἰ δὲ μὴ ταχὺ λίποι,
ἔτι γλυκυτέραν κεν ἔλπομαι

epo.4 σὺν ἅρματι θοῶι κλεΐ-

ξειν ἐπίκουρον εὑρὼν ὁδὸν λόγων
111 παρ᾽ εὐδείελον ἐλθὼν Κρόνιον. ἐμοὶ μὲν ὦν
Μοῖσα καρτερώτατον βέλος ἀλκᾶι τρέφει·
<ἐν ἄλλοις> δ᾽ ἄλλοι μεγάλοι· τὸ δ᾽ ἔ-
σχατον κορυφοῦται
βασιλεῦσι. μηκέτι πάπταινε πόρσιον.
115 εἴη σέ τε τοῦτον ὑψοῦ χρόνον πατεῖν,
115b ἐμέ τε τοσσάδε νικαφόροις
ὁμιλεῖν πρόφαντον σοφίαι καθ᾽ Ἕλ-
λανας ἐόντα παντᾶι.

Pythica VI (6 str non triadicae)

v -/ v -/ v, v v -/ v v -/ v -/ - r + enhop
A. )Akou/sat': h)/ ga\r e)likw/pidoj )Afrodi/taj
v -/ v -/ v v -/ pros
2 a)/rouran h)/ xari/twn
v/ v v -/ v v -/ v v_v/, -/ v x/ gl + cr
3 a)napoli/zomen, o)mfalo\n e)ribro/mou
v v -/ -, v -/ v -/ v v -/ io m + pros
4 xqono\j e)j na/ϊ/on prosoixo/menoi:
-/ v v -/ v -/, -/ v -/ v, -/ v v -/ dodr I + 2tr + chor
5 Puqio/nikoj e)nq' o)lbi/oisin )Emmeni/daij
v/ v v -/ v v -/ v -/, -/ v/ v v -/ gl + 2ia
6 potami/v t' )Akra/ganti kai\ ma\n Xenokra/tei
v -/ v -/ - enhopl
7 e(toi/moj u(/mnwn
- - v v v -/ v -/
8 qhsauro\j e)n poluxru/s%
v -/ -/ v -/, v -/ x -/ v x/ doc + pros

Nota: Simonides, Bacchylides, Pindar

The Dorian tradition of composition in large, elaborate strophes and triads reaches its

70
 METRICA

culmination in the Iyrics of these three great professionals. Mostly they used the triadic system. A
poem may consist of a single triad. Pindar often goes up to five triads, but exceeds this number
only in the enormous Fourth Pythian, which has thirteen; Bacchylides goes up to at least eight.
The poems and fragments fall into three main metrical categories (with some intermediate
mixtures): dactylo-epitrite, aeolic, and iambic. In the case of Bacchylides and Pindar, detailed
analyses for each poem will be found in the Teubner editions by B. Snell (revised by H. Maehler).

Dactylo-epitrite (D / e)
We will take this category first because it is the easiest, and includes a large number of poems.
For the most part they can be treated as being constructed from the following units:
d -vv- e -v-
D -vv-vv- E -v-x-v-
D2 -vv-vv-vv- E2 -v-x-v-x-v-
put together with or without a 'link-svllable' (usually long) before, between, and after them. For
example, the strophe of Pindar's Twelfth Pythian can be analysed [P 12:64]
Ai)t<4e/w>4 se, fila/gŒlae, kalli/sta brotea=n poli/wn, - D - D ||
Fersefo/naj e(/doj, a(/ t' o)/xqaij e)/pi mhlobo/tou D-D|
nai/eij )Akra/gantoj e)u/+dŒmaton kolw/nan, w)= a)/na, - D - E ||
i(/laoj a)qana/twn a)ndrw=n te su\n eu)meni/# D  - D ||
de/cai stefa/nwma to/d' e)k Puqw=noj eu)do/c% Mi/d# - D - E ||
au)to/n te nin (Ella/da nika/santa te/xŒn#, ta/n pote - D - E ||
Palla\j e)feu=re qraseia=n <Gorgo/nwn> D v e ||
ou)/lion qrh=non diapŒle/cais' )Aqa/na: E2 - |||
2 There may be period-end after melobo/tou, but in none of the four strophes is there anything to
prove it. 3 Hiatus before (F) a/na. -na is brev in longo, as is (po)te in 6.
This metre is a developed form of something we found in Stesichorus, with an increased
proportion of iambotrochaic elements. Note that although the e and E symbols are conventional in
this context, we could equally well put ^ia for e, lk (lekythion) for E, D ia instead of D-e, D 2ia
instead of D-E, etc.
Resolution can occur in the sequences (v) vv v - and (less common) - v vv - - v -;
exceptionally, to accommodate proper names, in - v vv x D (Pind. I. 6.63) and even - v v vv v v - (I.3
63). In about ten cases it recurs in each responding strophe, bllt rather more often it appears as a
licence taken in a single place. Contraction of the first biceps in the D-colon occurs, as in Stesichorus,
but only very rarely.
In Simonides PMG 581 we find periods ending with catalec tic forms of e and E. The catalectic
form of e is - - ( = ^ia^); this also occurs in two odes of Pindar, and both he and Simonides seem to
use it to lend emphasis to a particular word:
Sim. 581.6 a/ntitiqe/nta me/noj sta/laj D | e^ ||
Pind. P. I.8 a(du\ kl,ϊq'ron kate/xeuaj: o( de\ k'nw/sswn e - De^ ||
The catalectic form of E is the ithyphallic, - v - v - - ; this is not found in Pindar or Bacchylides, but
reappears as a D/e clausula in tragoedy.
Other abnormal sequences occur occasionally in Pindar, especially v v - at the beginning of a
period.
Bacchylides' fifth ode is unique ill that in three places in the strophe x - v - responds with - v -.
In each case one form or the other becomes constant after the first triad. Another remarkable
irregularity of responsion perhaps occurs in his Asine Paean, fr. 4. 70, where a)raxna=n i(stoi\
pe/lontai (v v - - - v - -) ~ paidikoi/ q'u(/mnoi fle/gontai (E -).
[There are two apparent parallels in tragoedy. Possibly all three passages are corrupt.]

Aeolic
Most of the poems that are not D/e fall into the aeolic category, so called because of the part
played in it by the asymmetrical cola, particularly gl and gl''; tl and tl''; ph, r, dod, and dod'' (o o - v v
-). The aeolic base is now o o, with the first position resolvable, so that a glyconic, for example, may
take the forms -- ┐
-v │
vv- │-vv-v-
vv v │

71
 METRICA

v- ┘
The v - form is not found in responsion with the others. A double-short form v v - v v - v -
does occur, but again, not in responsion with any of the others, and this variant seems to have taken
on an independent identity. Similarly - v v - x - v v - and v v - v v - -.
Pindar also admits resolution later in the colon, e.g. vv v - v v vv v vv vv v vv v - v v - x - v v vv -
Occasionally he admits contraction, as - v - v/v/ - (dod'').
A few of the simplest poems are immediately analysable in these terms.
Here is the first strophe of Pindar's Fourth Nemean: N 4:84
)/Aristoj eu)frosu/na po/nwn kekŒrime/nwn tl” dod” ||
2 i)atro/j: ai( de\ sofai/ tl” ||
3 Moisa=n qu/gatŒrej a)oidai\ qe/lcan nin a(pto/menai. tl”  gl” ” ||
4 ou)de\ qermo\n u(/dwr to/son ge malqaka\ teu/xei gl r ||
5 gui=a, to/sson eu)logi/a fo/rmiggi suna/oroj gl” tl ||
6 r(h=ma d' e)rgma/twn xroniw/teron bioteu/ei, gl r ||.
7 o(/ ti ke su\n Xari/twn tu/x# gl ||
8 glw=ssa fŒreno\j e)ce/loi baqei/aj. tl ia^ |||
The final iambic metron is something we have met before as appendage to an aeolic colon. In
these poets it appears in a great variety of forms, not only prefixed or suffixed to an aeolic colon but in
independent sequences. Here and there we also meet v v - v - and 'dochmiac' units, v - - v - (d, doch),
- v - v - (hd, hypodochmius), x - v - v - (kd, dochmius kaibelianus).
Most aeolic poems are more difficult than the Fourth Nemean. The opening of the strophe is
usually easy to analyse, but having stated an initial 'motif' the poets often proceed to develop and
embroider it as the strophe or triad continues, producing sequences which appear bewildering when we
look at them in isolation and try to label them, but which are easily derived from what has gone
before. Their etymology is more important than their definition. Addition or subtraction of a
syllable may transform an aeolic colon into one in symmetrical rhythm. For example, in 11. 3-5 of
the strophe of the Sixth Nemean, a resolved glyconic vv v - v v - v vv is followed by - v v - v v - v v
- (the resolutions vv at each end being replaced by - v and v -), then by v v - v v - v v - plus vv v- v -
v - (lekythion, produced from the glyconic by reducing the two shorts in the middle to a single
anceps), and then by vv - - v v - v v - (again a variation on gl).
Bruno Snell's method of setting out the metrical schemes in his edition of Pindar helps one to
follow these mutations, the principle of which he was the first to grasp. So far as possible he
arranges related sequences in vertical alignment so that their kinship is apparent to the eye even when
it cannot be indicated by the accompanying descriptive formula. He uses bracketed symbols for
mutant forms: e.g. - - - v v - v v -, as a variation on a glyconic, is noted as (gl). This does not define
the colon, because the same siglum elsewhere may stand for - - - v - v -, but it interprets it.

Iambic
A few odes are almost wholly composed of iambic metra, with only isolated cola of other
types: sim. PMG 541; Pind. O. 2 and fr. 75; Bacchylides 17 ( )Hϊ,/qeoi). [Simonides and
Bacchylides have a brief dactylic burst in mid-strophe. Pindar fr. 75 is freer in technique than the
other poems.]
The forms of iambic metron use are:
unsyncopated syncopated
v - v vv vv v -
- vv v - - v vv
v--
- - (period-end only).
Not more than two unsyncopated metra occur in succession. The different forms are so
juxtaposed that sequences of four short or three long syllables are generally avoided.
A dochmiac unit may appear: v vv - v vv (d, Pindar only, beginning period); vv v - v vv
(hd); or X - v - v - (kd with bicepslanceps in Bacchylides, only at period-end). At pe~od- end a
trochaic metron - v - - (tr, as it were a catalectic hypodochmius) may also be found.
Pind. O. 2. 1-4:
)Anacifo/rmiggej u(/mnoi, ia tr ||
ti/na qeo/n, ti/n' h(/rwa, ti/na d' a)/ndra keladh/somen; d2^iavv ^ia ||
h)/toi Pi/sa me\n Dio/j: )Olumpia/da d' e)/stasen (Hrakle/hj ia 2^iavvia^ia ||

72
 METRICA

a)kŒro/qina pole/mou: ^ia vv^ia ||

Bacchylides 17 is noteworthy for the fact that at eight places the metrical scheme admits
responsion between syncopated and unsyncopated iambics, mostly between vv v - and v/ - v -. This
proves that they were equivalent in time-value, the length of the suppressed short being added to
one of the adjacent longs to make it a triseme.

73
 METRICA

METRA LYRICA ROMANORVM17

Catullus18
Phalaecia 11ph
[Il c. 3 di Catullo “La morte del passero”, sotto il profilo fonico, ha lo schema dell'endecasillabo
falecio, composto da una base bisillabica con ictus sulla prima sillaba, un piede dattilico con ictus
sulla prima sillaba del piede (3a del verso), tre piedi trocaici con ictus sulla prima sillaba di ciascun
piede (rispettivamente 6a, 8a, 10a del verso). La cesura è di solito dopo la Ia sillaba (lunga) del terzo
piede, ma per la brevità del verso è poco sentita. Scandendolo piede per piede:
Lùge - te,_ò Vene - rès | Cu - pídi - nésque
Leghiamo tra loro i vari piedi:
Lùgete_ó Venerés | Cupìdinèsque
Metricamente l'intero carme catulliano 3. Mors passeris - epicedium, si legge così:
Lùgete_ò Venerès || Cupìdinèsque
èt quantùmst hominùm || venùstiòrum.
Pàsser mòrtuus èst || meaè puèllae,
pàsser, dèliciaè || meaè puèllae,
quèm plus ìlla_oculìs || suìs amàbat:
nàm mellitus eràt || suàmque nòrat
ìpsam tàm bene quàm || puèlla màtrem,
nèc sese_à gremi(o) ìlliùs movèbat,
sèd circùmsilièns | modo_hùc modo_ìlluc E saltellando intorno qua e là
àd solàm dominam_ùsque pìpiàbat. Cinguettava sempre, solo rivolto alla
Quì nunc ìt per itèr | tenèbricòsum Sua padrona. Ora procede per una
ìlluc ùnde negànt | redìre quèmquam. Strada oscura, là donde si dice che
A't vobìs male sìt, | malaè tenèbrae Nessuno ritorni. Maledizione a voi!
O'rci, quae_òmnia bèlla dèvoràtis:
tàm bellùm mihì passerem_àbstulìstis.
O' factùm male! H ò | misèlle pàsser! Che brutta azione!Che passerotto infelice!
Tùa nùnc operà | meaè puèllae Ora per colpa tua, gonfi di pianto, sono
flèndo tùrgidulì | rubènt ocèlli. arrossati gli occhi soavi della mia ragazza.]

1. Dedicatio 11syph
Cui dono lepidum | novum libellum [nullum dubium]
arida modo pumice expolitum? [pumex, hic f.]
Corneli, tibi: namque tu solebas
meas esse_aliquid putare nugas, 1v -, pai/gnia [it. scherzucci].
iam tum cum ausus es unus Italorum
omne aevum tribus explicare cartis,
doctis, Iuppiter, et laboriosis.
Quare habe tibi quidquid hoc libelli,
qualecumque: quod, o patrona virgo, [non Minerva sed musa carminum]
plus uno maneat perenne saeclo.

2. Passer, deliciae meae puellae,

quicum ludere, quem in sinu tenere,
cui primum digitum dare appetenti
et acres solet incitare morsus
17
M.LENCHANTIN DE G. Manuale di prosodia e metrica latina, Milano - Messina 1965, 54-60;
F.CUPAIUOLO, Studi sull'esametro di Catullo, Napoli 1965; L. PEPE, Studi catulliani, Napoli
1963; J.W. LOOMIS, Studies in Catullan Verse, Lugduni Batavorum 1972. Lettura dell'endecasillabo
falecio: Exercitatio multimedialis: L.GRIFFA, Dialogo con gli Antichi, Bologna 1995.
18
Viva voce in http://www.luzappy.eu/metrica/teoriametrica.htm.

74
 METRICA

cum desiderio meo nitenti

carum nescioquid libet iocari,
credo, ut, cum gravis acquiescet ardor,
sit solaciolum sui doloris:
tecum ludere, sicut ipsa, posse
et tristes animi levare curas
tam gratumst mihi quam ferunt puellae
pernici aureolum fuisse malum,
quod zonam soluit diu ligatam.

49. Disertissime Romuli nepotum,

quot sunt quotque fuere, Marce Tulli,
quotque post aliis erunt in annis,
gratias tibi maximas Catullus
agit pessimus omnium poeta,
tanto pessimus omnium poeta,
quanto tu optimus omnium patronus.

Ad seipsum 3mia (schazontes)

Miser Catulle, desinas ineptire,
et quod vides perisse perditum ducas.
Fulsere quondam candidi tibi soles,
cum ventitabas quo puella ducebat
amata nobis quantum amabitur nulla.
Ibi illa multa tum iocosa fiebant,
quae tu volebas nec puella nolebat.
Fulsere vere candidi tibi soles.
Nunc iam illa non vult: tu quoque, inpotens, (noli),
nec quae fugit sectare, nec miser vive,
sed obstinata mente perfer, obdura.
Vale, puella, iam Catullus obdurat,
nec te requiret nec rogabit invitam:
at tu dolebis, cum rogaberis nulla.
Scelesta, vae te! quae tibi manet vita ?
Quis nunc te adibit ? cui videberis bella ?
quem nunc amabis? cuius esse diceris ?
quem basiabis ? cui labella mordebis ?
At tu, Catulle, destinatus obdura.

O tempora! (c. 52 ) 3mia

Quid est, Catulle? Quid moraris emori?
Sella in curuli struma Nonius sedet,
per consulatum peierat Vatinius:
quid est, Catulle? Quid moraris emori?

Carminum Catulli schema metricum

1. Hex da (cc. 62; 64): ipermetri con elisione tra -que e la vocale iniziale del verso seguente 64,
298 e 155,5; olospondiaco è 116, 3; spondiaci, con lunga nel decimo elemento cioè spondeo in quinta
sede, sono 71 versi, di cui 30 nel c. 64, e 3 consecutivi: 64, 78-80; meno frequente della semiquinaria è
la cesura femminile del terzo trocheo, rara la semisettenaria, preceduta talvolta dalla semiternaria, ra-
rissima la dieresi bucolica (62,1; 64,23). Monosillabi in fine di verso preceduti o da altro monosillabo
(62,9. 13; 67,9. 43; 83,5; 107,7; 111,3) o da parola giambica (62,45; 64,315; 66,63. 9l; 68,19. 33;
107,5; 115,3). Dopo il *quarto trocheo+ nel c. 64 è evitata la fine di parola (ponte di Hermann).
2. Dist. Eleg. (cc. 65-116): clausola del 5m con parola bi- o plurisillabica; monos. in 76,8;

75
 METRICA

parola unica dell'intero emistichio: Amphitryoniades (68 A, 112). Fra i due emistichi sono ammessi iati
e elisioni (68,1C; 68A, 56. 82; 71,6; 73,6); iato in cesura: 67,44; 68A,118; 76,10; 97,2; 99,8.
3. Trim ia purus (cc. 4; 29): lunga nel primo elemento in 29,3: M m rram e 29, 20: nunc
Galliae); cesura dopo il quinto elemento, più rara dopo il settimo o il quarto, con coesistenza di cesure
minori; 10 casi di sinalefe in cesura; un monosillabo in fine di verso (29,16).
4. Trim ia archil (c. 52) - [Lunga ammessa nel primo e nel quinto elemento (52,2. 3); mentre
51,1 e 4 sono trimetri puri. Cesura dopo il quinto elemento (semiquinaria).]
5. Choliambus seu schazon (cc. 8; 22; 31; 37; 39; 44; 59; 60) - [Lunga ammessa nel primo e
quinto elemento. Soluzione della lunga in due brevi: 37,5: confutuere (secondo elemento); 22,19:
aliqua (quarto elemento); 59,3: ipso rapere (sesto elemento). Monosillabo in fine di verso: 39,20; 44,2.
Cesura come nel trimetro giambico, anche prima di enclitica elisa con la parola seguente (31,10:
desiderato/que): W. Weinberger, Der Lateinische Cholimbic, in Serta Harteliana Wien 1896, p.118.]
6. Tetram ia cat (c. 25) - [Due dimetri accoppiati, di cui il secondo catalettico. La lunga
sostituisce la breve nel primo elemento (vv. 3, 4, 5, 7, 9, lo, 13), nel nono (vv. 5,13), eccezionalmente
nel tredicesimo (v. 11: conscr i billent; ma meglio pensare a un abbreviamento -scr b-). Soluzione
nel quarto elemento del v. 5: muli-.]
7. Hendecas. Phalaeceus (cc. I 3; 5-7; 9-10; 12-16; 21; 23; 24; 26-28; 32-33; 35; 36; 38;
40-43; 45-50; 53-58A; fr. 3) - [base - primi due elementi - è per lo più spondiaca; meno frequente
trocaica e giambica; solo in 55,10 si potrebbe pensare, col nome proprio, o a Camerjum, come in
Mecenate, fr. 3,3 Morel (nimi-) o a Camerium. E= stato notato che nelle *sillogi+ cc. 2-26, fatta
eccezione per tre casi (2,4; 3,17; 7,2 e forse 12,9), la base dei falecei è sempre spondiaca; nelle
*sillogi+ cc. 27-60, su 279 falecei, 216 hanno base spondiaca, 33 giambica, 30 trocaica: O. Skutsch,
Metrical Variations and Some Textual Variation in Catullus, *Bull. Inst. Class. Studies+
XVI(1969)38-43. La cesura cade di solito dopo il sesto o dopo il quinto elemento; undici volte è
omessa. Nel c. 55 (vv. 1,3,5,7,8,9,11,12,13,14,16,18, 20,22) e c. 58A (vv. l,9) c’è fusione o
contrazione delle due brevi (quarto e quinto elemento) in una lunga.
8. Glychoneus et pherecrateus (cc. 17; 34; 61) - [variamente uniti: nel c. 17 e nel fr. 1 in
sinafia nel verso priapeo; nel c. 34 in strofe tetrastiche di tre gliconei e un ferecrateo; nel c. 61 in strofe
pentastiche di quattro gliconei e un ferecrateo. Nei priapei la base è trocaica (gliconei e ferecratei:
17,1-4; 21-26); nelle strofe tetrastiche la base è giambica in 34,1-4, spondaica in 34,5. 7. 10. 13. 14.
17. 21. 23, trocaica in 34,6. 8. 9. 11. 12. 15. 16. 18. l9. 20. 22. 24; nelle strofe pentastiche non ci sono
basi giambiche; prevale la spondiaca sulla trocaica. Fra gliconeo e ferecrateo c’è sinalefe in
17,4.11.24.26; 34,11.22; 61,122.142.147.191.234. Le due brevi sono fuse in una lunga in 61,25:
nutriunt umore.]
9. Asclepiadeus Maior - [asclepiadeo minore, in cui fra i due cola si inserisce un coriambo,
talvolta separato da due dieresi (vv. 2,3,5,6), talvolta con sinalefe (v. 1: at / que_un-; 8: tu / ta_om-; 9:
dic / ta om-; 10: fer / re_ac); manca la cesura ai vv. 4: fallacum, 7: iubebas, 8: amorem, 11: meminere,
12: facti. - Base sempre spondiaca; unico monosillabo in fine al v. 7.]
10. Galliambus (c. 63) [E un tetrametro ionico a minore, formato da due dimetri ionici, di cui il
secondo catalettico. Compare nella sua forma ionica pura solo nel primo emistichio del v. 54; per il
resto presenta anaclasi, 81 nel primo emistichio, 5 nel secondo. Numerose soluzioni della lunga in due
brevi e contrazioni delle due brevi in una lunga. Due monosillabi in fine di verso (vv. 32,57).]
11. Stropha Sapphica minor (cc. 11; 51) [E composta da tre endecasillabi saffici e un adonio.
Il quarto elemento dell'endecasillabo è anceps e quindi troviamo la breve in 11,6.15; 51,13. Anceps è
anche la sillaba finale (undicesimo elemento); è breve in 11,7. 11.l9; 51,1.10. La cesura cade dopo il
quinto o il sesto elemento, ma talvolta dopo il terzo o l'ottavo. Una sinalefe (11,20), fra l'endecasillabo
e l'adonio; la parola è divisa in 11,11s: ulti-/mosque].

Carminum Catulli metra iuxta ordinem numericum

1-3 hend fal
1 - cui dono lepidum nouum libellum
2 - passer. deliciae meae puellae.
2b - tam gratum est mihi quam ferunt puellae
3 - lugete o Veneres Cupidinesque
4 tri ia puri
4 - phaselus ille quem uidetis hospites
5-7 hend fal

76
 METRICA

5 - uiuamus mea Lesbia. atque amemus.

6 - Flaui delicias tuas Catullo
7 - quaeris quot mihi basiationes
8 tri ia hip
8 - miser Catulle. desinas ineptire.
9-10 hend fal
9 - Verani omnibus e meis amicis
10 - Varus me meus ad suos amores
11 saph m
11 - Furi et Aureli comites Catulli.
12-16 hend fal
12 - Marrucine Asini. manu sinistra
13 - cenabis bene mi Fabulle apud me
14 - ni te plus oculis meis amarem
14b - si qui forte mearum ineptiarum
15 - commendo tibi me ac meos amores
16 - pedicabo ego uos et irrumabo
17 priapei glyc - pher
17 - o Colonia. quae cupis ponte ludere longo.
[18-20] [spuria]
21 hend fal
21 - Aureli. pater esuritionum.
22 tri ia hip
22 - Suffenus iste Vare quem probe nosti
23-24 hend fal
23 - Furi. cui neque seruus est neque arca
24 - o qui flosculus es Iuuentiorum.
25 tetra ia cat
25 - cinaede Thalle. mollior cuniculi capillo.
26-28 hend fal
26 - Furi. uillula nostra non ad Austri
27 - minister uetuli puer Falerni
28 - Pisonis comites. cohors inanis.
29 tri ia puri
29 - quis hoc potest uidere. quis potest pati.
30 ascl M
30 - Alfene. immemor atque unanimis false sodalibus.
31 tri ia hip
31 - paene insularum Sirmio insularumque
32-33 hend fal
32 - amabo mea dulcis Ipsitilla.
33 - o furum optime balneariorum.
34 str 3 glyc + pher
34 - Dianae sumus in fide
35-36 hend fal
35 - poetae tenero meo sodali
36 - annales Volusi. cacata carta
37 tri ia hip
37 - salax taberna. uosque contubernales.
38 hend fal
38 - male est Cornifici tuo Catullo.
39 tri ia hip
39 - Egnatius quod candidos habet dentes
40-43 hend fal
40 - quaenam te mala mens miselle Rauide
41 - Ameana puella defututa
42 - adeste hendecasyllabi. quot estis

77
 METRICA

43 - salue nec minimo puella naso

44 tri ia hip
44 - o funde noster seu Sabine seu Tiburs.
45-50 hend fal
45 - Acmen Septimius suos amores
46 - iam uer egelidos refert tepores.
47 - Porci et Socration. duae sinistrae
48 - mellitos oculos tuos Iuuenti
49 - disertissime Romuli nepotum.
50 - hesterno Licini die otiosi
51 str sapph m
51 - ille mi par esse deo uidetur.
52 trim ia arch
52 - quid est Catulle. quid moraris emori.
53-58 hend fal
53 - risi nescio quem modo e corona.
54 - Othonis caput oppido est pusillum.
55 - oramus si forte non molestum est
56 - o rem ridiculam Cato et iocosam
57 - pulcre conuenit improbis cinaedis.
58 - Caeli. Lesbia nostra. Lesbia illa.
58b - non custos si fingar ille Cretum.
59-60 tr ia hip
59 - bononiensis Rufa Rufulum fellat
60 - num te leaena montibus Libystinis
61 str 4 glych + pher
61 - collis o Heliconii
62 hex da
62 - uesper adest iuuenes. consurgite. Vesper Olympo
63 galliambi
63 - super alta uectus Attis celeri rate maria
64 hex da
64 - Peliaco quondam prognatae uertice pinus
65-116 dist eleg
65 - etsi me assiduo confectum cura dolore
66 - omnia qui magni dispexit lumina mundi.
67 - o dulci iucunda uiro. iucunda parenti.
68 - quod mihi fortuna casuque oppressus acerbo
69 - noli admirari quare tibi femina nulla
70 - nulli se dicit mulier mea nubere malle
71 - sicui iure bono sacer alarum obstitit hircus.
72 - dicebas quondam solum te nosse Catullum
73 - desine de quoquam quicquam bene uelle mereri.
74 - Gellius audierat patruum obiurgare solere
75 - huc est mens deducta tua mea Lesbia culpa.
76 - siqua recordanti benefacta priora uoluptas
77 - Rufe. mihi frustra ac nequiquam credite amice.
78 - Gallus habet fratres. quorum est lepidissima coniunx
78b - sed nunc id doleo quod purae pura puellae
79 - Lesbius est pulcer. quid ni. quem Lesbia malit
80 - quid dicam Gelli. quare rosea ista labella
81 - nemone in tanto potuit populo esse Iuuenti
82 - Quinti. si tibi uis oculos debere Catullum.
83 - Lesbia mi praesente uiro mala plurima dicit.
84 - chommoda dicebat si quando commoda uellet
85 - odi et amo. quare id faciam fortasse requiris.
86 - Quintia formosa est multis. mihi candida longa

78
 METRICA

87 - nulla potest mulier tantum se dicere amatam

88 - quid facit is Gelli. qui cum matre atque sorore
89 - Gellius est tenuis. quid ni. cui tam bona mater
90 - nascatur magus ex Gelli matrisque nefando
91 - non ideo Gelli sperabam te mihi fidum
92 - Lesbia mi dicit semper male. nec tacet umquam
93 - nil nimium studeo Caesar tibi uelle placere.
94 - Mentula moechatur. moechatur mentula. certe.
95 - Zmyrna mei Cinnae nonam post denique messem
95b - parua mei mihi sint cordi monimenta sodalis.
96 - si quicquam mutis gratum acceptumque sepulcris
97 - non ita me di ament quicquam referre putaui
98 - in te si in quemquam dici pote. putide Victi.
99 - surripui tibi dum ludis mellite Iuuenti
100 - Caelius Aufilenum et Quintius Aufilenam
101 - multas per gentes et multa per aequora uectus
102 - si quicquam tacito commissum est fido ab amico.
103 - aut sodes mihi redde decem sestertia Silo.
104 - credis me potuisse meae maledicere uitae.
105 - Mentula conatur Pipleium scandere montem.
106 - cum puero bello praeconem qui uidet esse.
107 - si quicquam cupidoque optantique optigit umquam
108 - si Comini arbitrio populi tua cana senectus
109 - iucundum mea uita mihi proponis amorem
110 - Aufilena. bonae semper laudantur amicae.
111 - Aufilena. uiro contentam uiuere solo.
112 - multus homo es Naso. neque tecum multus homo qui
113 - consule Pompeio primum duo Cinna solebant
114 - firmanus saltu non falso Mentula diues
115 - Mentula habet noster triginta iugera prati.
116 - saepe tibi studioso animo uenante requirens
fragmenta - hunc locum tibi dedico consecroque Priape

Carminum Catulli ordo alphabeticus [INCIPIT]

Acmen Septimius suos amores 45
Adeste, hendecasyllabi, quot estis 42
Alfene immemor atque unanimis false sodalibus 30
Amabo, mea dulcis Ipsitilla 32
Ameana puella defututa 41
Annales Volusi, cacata carta 36
Aufillena, bonae semper laudantur amicae 110
Aufillena, viro contentam vivere solo 111
Aureli, pater esuritionum 21
Aut, sodes, mihi redde decem sestertia, Silo 103

Bononiensis Rufa Rufulum fellat 59

Caeli, Lesbia nostra, Lesbia illa 58

Caelius Auhllenum et Quintius Aufillenam 100
Cenabis bene, mi Fabulle, apud me 13
Chommoda dicebat, si quando commoda vellet 84
Cinaede Talle, mollior cuniculi capillo 25
Collis o Heliconiei 61
Commendo tibi me ac meos amores 15
Consule Pompeio primum duo, Cinna, solebant 113
Credis me potuisse meae maledicere vitae 104
Cui dono lepidum novum libellum 1

79
 METRICA

Cum puero bello pracconem qui videt esse 106

Desine de quoquam quicquam bene velle mereri 73

Dianae sumus in hde 34
Dicebas quondam solum te nosse Catullum 72
Disertissime Romuli nepotum 49

Egnatius, quod candidos habet dentes 39

Etsi me assiduo defectum cura dolore 65

Firmanus saltus non falso, Mentula, dives 114

Flavi, delicias tuas Catullo ó
Furi, cui neque servus est neque arca 23
Furi et Aureli, comites Catulli 1l
Furi, villula nostra non ad Austri 26

Gallus habet fratres, quorum est lepidissima coniunx 78

Gellius audierat patruum obiurgare solere 74
Gellius est tenuis. * Quid ni? + Cui tam bona mater 89

Hesterno, Licini, die otiosi 50

Huc est mens deducta tua, mea Lesbia, culpa 75

Iam ver egelidos refert tepores 46

Ille mi par esse deo videtur 51
In te, si in quemquam, dici pote, putide Victi 98
Iucundum, mea vita, mihi proponis amorem 109

Lesbia mi dicit semper male nec tacet umquam 92

Lesbia mi praesente viro mala plurima dicit 83
Lesbius est pulcer. * Quid ni? quem Lesbia malit 79
Lugete, o Veneres Cupidinesque 3

Malest, Cornifici, tuo Catullo 38

Marrucine Asini, manu sinistra 12
Mellitos oculos tuos, Iuventi 48
Mentula conatur Pipleum scandere montem 105
Mentula habet instar triginta iugera prati 115
Mentula mocchatur. * Moechatur Mentula? + Certe 94
Minister vetuli puer Falerni 27
Miser Catulle, desinas ineptire 8
Multas per gentes et muita per aequora vectus 101
Multus homo es, Naso, neque tecum multus homo est qui 112

Nascatur magus ex Gelli matrisque nefando 90

Nemone in tanto potuit populo esse, Iuventi 8
Ni te plus oculis meis amarem 14
Nil nimium studeo, Caesar, tibi velle placere 93
Noli admirari quare tibi femina nulla 69
Non custos si fingar ille Cretum 58A
Non ideo, Gelli, sperabam te mihi hdum 9l
Non, ita me di ament, quicquam referre putavi 97
Non possum reticere, deae, qua me Allius in re 68A
Nulla potest mulier tantum se dicere amatam 87
Nulli se dicit mulier mea nubere malle 70
Num te leaena montibus Libystinis 60

80
 METRICA

O colonia, quae cupis ponte loedere longo 17

O dulci iucunda viro, iucunda parenti 67
O funde noster seu Sabine seu Tiburs 44
O furum optime balneariorum 33
O qui flosculus es Iuventiorum 24
O rem ridiculam, Cato, et iocosam 56
Odi et amo. Quare id faciam, fortasse requiris 85
Omnia qui magni dispexit lumina mundi 66
Oramus, si forte non molestum est 55
Otonis caput oppido est pusillum 54

Paene insularum, Sirmio, insularumque 31

Passer, deliciae meae puellae 2
Pedicabo ego vos et irrumabo 16
Peliaco quondam prognatae vertice pinus 64
Phaselus ille, quem videtis, hospites 4
Pisonis comites, cohors inanis 28
Poetae tenero, meo sodali 35
Porci et Socration, duae sinistrae 47
Pulcre convenit improbis cinacdis 57
Quaenam te mala mens, miselle Ravide 40
Quaeris quot mihi basiationes 7
Quid dicam, Gelli, quare rosca ista labella 80
Quid est, Catulle, quid moraris emori? 52
Quid facit is, Gelli, qui cum matre atque sorore 88
Quinti, si tibi vis oculos debere Catullum 82
Quintia formosa est multis, mihi candida, longa 86
Quis hoc potest videre, quis potest pati 29
Quod mihi fortuna casuque oppressus acerbo 68

Risi nescio quem modo e corona 53

Rufe, mihi frustra ac nequiquam credite amice 77

Saepe tibi studioso animo veni ante requirens 116

Salax taberna vosque contubernales 37
Salve, nec minimo puella naso 43
Sed nunc id doleo, quod purae pura puellae 78A
Si, Comini, populi arbitrio tua cana senectus 108
Si qua recordanti benefacta priora voluptas 76
Si quicquam cupido optantique obtigit umquam 107
Si quicquam mutis gratum acceptumve sepulcris 96
Si quicquam tacito commissum est fido ab amico 102
Si qui forte mearum ineptiarum 14A
Si quoi iure bono sacer alarum obstitit hircus 71
Suffenus iste, Vare, quem probe nosti 22
Super alta vectus Attis celeri rate maria 63
Surripui tibi, dum ludis, mellite Iuventi 99

Tam gratum est mihi quam ferunt puellae 2A

Varus me meus ad suos amores 10

Verani, omnibus e meis amicis 9
Vesper adest, iuvenes, consurgite: Vesper Olympo 62
Vivamus, mea Lesbia, atque amemus 5
Zmyrna mei Cinnae nonam post denique messem 95

81
 METRICA

HORATIUS
Normalizzazione metrica19 - La lirica eolica greca ha caratteristiche metriche costanti, ma non
vincolanti: 1. l'isosillabismo o sillabismo bloccato (numero fisso di sillabe), per cui non è ammessa la
sostituzione di lunga con due brevi e di contrazione di due brevi in una lunga; 2.l'indifferenza
quantitativa e la forma libera del bisillabo iniziale (base eolica); 3.il limite 'pirrichio' e delle brevi
consecutive, per cui il verso eolico non presenta mai più di due brevi consecutive; 4.la sostituzione
quantitativa, oltre che nella base, anche nell'ancipite di raccordo tra due cola dello stesso verso. Nel
complesso la poesia eolica si opponeva al tipo di versificazione dell'equivalenza quantitativa
(isocronismo). La metrica eolica, nuova per i Latini, tentò di normalizzarla Orazio. Le due prime
sillabe del verso, la così detta base, nel verso eolico di forma libera, sono fissate alla prima sede del
verso come due sillabe lunghe (base spondaica) negli asclepiadei, nel gliconeo (eccetto C. I 15,36:
igns Iliacas domos) e nel ferecrateo; il pirrichio iniziale non si trova mai, sul suo esempio, negli
altri poeti. Fissa, o quasi, la base spondaica anche nell'endecas. e nell'enneas. alcaico. Su 634 end.
alc. solo 17 hanno sillaba iniziale breve, 12 nei primi due libri: I 9, 1 vdes; I 27, 17 e 22; I 31, 9 e 17;
I 35, 37 e 38; I 37, 22; II 1, 6; II 14, 6; III 1, 2; III 1, 26; III 3, 34; III 4, 78; III 6, 22. Su 317 enn. alc.
solo 9 sill. iniz. breve: I 16, 19; I 29, 7; I 35, 15; I 37, 15; II 3, 3; II 17, 3; II 20, 11; III 3, 71.
La IV sillaba dell'endecas. saff. la V dell'enneasill. alc. la V dell'endecas. alc. sono sempre
lunghe, contro l'uso greco della sillaba indifferente, ed anche in parte contro l'uso di Catullo, per la
strofa saffica, l'unica da lui tentata. Questa sillaba lunga, al posto della breve, nell'alcaico serviva,
secondo Orazio, a frenare la foga della serie giambica. Eccezionale è la V breve dell'endec. alc. in III
5, 17 si non periret immiserabilis (ma -et può essere considerata allungata davanti a cesura: in
origine era lunga). Orazio ha sostituito uno schema più rigido, regolare e ordinato alla metrica geca
del s.VII-VI, seguendo, come ha chiarito l'Heinze, alcune tracce della metrica ellenistica.
La teoria, attribuita a Varrone, sosteneva che tutti i metri erano derivati da alcuni fondamentali
attraverso la adiectio, la detractio, la concinnatio, la permutatio. I versi lirici sarebbero insomma
ampliamenti, abbreviazioni, composizioni, spostamenti delle forme fondamentali. Si spiegherebbe
secondo questa teoria la necessità della base spondaica e della quinta sillaba lunga: l'una e l'altra
confermerebbero il rapporto con serie dattilica; comunque la cesura fissa servirebbe a distinguere
le parti componenti d'un verso o i suoi commata. La debolezza di questa teoria è stata rilevata da seri
studi. Le forme evolute della versificazione ellenistica si erano già orientate come Orazio, con
restrizioni e limitazioni nell'uso, in certe sedi, di parole con determinato aspetto prosodico.
L'uso regolare delle cesure contribuisce a dare al verso un aspetto ordinato e uno schema
fisso. Se il verso supera 4 piedi, ha sempre la cesura dopo la V sillaba o una dieresi dopo la VI sillaba,
cioè dopo il pentemimere dell'asclepiadeo minore; in alcuni casi, come nell'endecas. saffico, essa può
trovarsi spostata di una sillaba (cesura kata\ tri/ton troxai=on); nell'enneasillabo è proibita la cesura
dopo la V sillaba (tranne II 19, 7, 11, 19). Il giuoco delle cesure e delle dieresi quasi segnava un punto
d'incontro fra questi versi e l'esametro, verso tipico noto ai Romani, o anche il trimetro giambico.
Nell'endec. saff. l'alternanza e la differenza fra cesura normale dopo la quinta sillaba e quella dopo la
sesta è la stessa che c’è tra pentemimera e la ces. del 3 tr. nell'esametro. Le normalizzazioni del verso
eolico costituiscono quasi la sua veste Latina. Poche sono le eccezioni e quasi tutte nelle più antiche
composizioni: in I 37, tra le prime (forse autunno del 30) c’è ancora un endecasillabo alcaico senza la
cesura dopo la quinta sillaba, v.11 mentemque lymphatam Maraotico, e un altro endecas. con ces.
dopo il prefisso de-, v. 5 antehac nefas depromere Caecubum); I 16, 21 hostile aratr(um) ex-ercitus
insolens (benchè in ex-ercitus il valore di composto non doveva essere più sentito); II 17, 21 utrumque
nostrum in-credibili modo; nel v. saffico I 2, 34- in un asc. M. I 18 16. Riassumendo: in Or. c'è fine
di parola di solito dopo la VI sy dell'as. dopo la V dell'11s. ed alc. dopo la VI e la X dell'as.M, dopo la
V e l’VIII del s.M; così che i vv. risultano divisi in due o tre membri.
Metrica verbale - La normalizzazione porta una nota di monotonia e di rigidità dello schema,
che diviene fisso e senza la varietà metrica e ritmica che può venire da una diversa ripartizione di
lunghe e di brevi. Eppure p.es. nei versi lirici dattilici, trocaici e giambici, le capacità artistiche sono
evidenti. In I 7 e I 28 (alcmani) nei primi quattro piedi dell'esam. dominano gli spondei (39 sp contro
25 da in I 7; 38 sp contro 34 da in I 28) mentre proprio il contrario avviene nel tetrametro, cioè nel
verso più corto (13 sp contro 35 da per I 7; 11 sp contro 43 da per I 28). In parte la monotonia è
attenuata dagli effetti artistici che si possono trarre dal rapporto tra metro e parola. Nell'esam.

19
Intr. allo studio della cultura classica, II, Marzorati, Milano 1973, p. 582ss.

82
 METRICA

lirico degli epodi evita di far terminare una parola con la prima breve del 4 da: ma in I 7,3 - I 28,23 e
25 si ha fine di parola trocaica in IV sede. Nel complesso le norme della metrica verbale tendono a
mettere in evidenza la parola, ad isolarla. Nell'endecasillabo alcaico l'aspetto prosodico delle parole è
condizionato palesemente dalla cesura dopo la quinta sillaba: il che segna fine di parola obbligatoria e
tende ad isolare il coriambo successivo (I 37,17 remis adsurgens accipiter; 18 mollis columbas aut
leporem).
Per accentuare lo slancio del verso e il tono aggressivo, termina il verso con 2 parole
giambiche in III 4,65: vis consili expers mole ruit sua, secondo un procedimento che ricorre
felicemente anche nell'ascl. minore (I 13,4). L'enneasillabo alcaico, unico verso che non presenti
sequenza di due brevi, dopo la sesta sillaba ha fine di parola (I 37,3 ornare pulvinar; v. 6 regina
dementis): su 317 enneasillabi solo in 26 casi non c'è separazione (I 26,7; II 1,11; III 1,31; IV 4,35).
È invece evitata coincidenza di fine di parola dopo la quarta sillaba (I 26,11 hunc Lesbio è un
esempio di tecnica imperfetta), tranne che la quinta sillaba sia costituita da monosillabo; rarissima
(nel I l. solo 4 es.: I 16,3; I 26,7; I 29,11; I 35,11) è pure fine di parola dopo la quinta sillaba, eccetto
che sia seguita da monosillabo (I 9,11; I 16,7,11,19; I 26,3; I 27,11 e 23; I 31,3; I 33,3; I 35,3 e 19; I
3,23). Nel decasillabo alcaico si ha fine di parola in coincidenza della quarta sillaba (I 9, 12 nec
veteteres - v. 20 composita): ma la norma non è senza eccezioni (I 9, 4; I 16, 12 e 20; I 17, 12 e 28; I
26, 12; I 27, 16; I 29, 4). L'end. saff. oraziano, a differenza di quello greco, presenta fine fissa di
parola dopo la quinta sillaba, più raramente dopo la sesta. L'aspetto prosodico delle parole dell'adonio
Or. lo assimilava alla fine dell'esametro. Egli, quindi, ammette per l'adonio la stessa struttura verbale
che è normale per le parole della chiusa dell'esametro: cioè una parola dattilica seguita da bisillabo (I
2, 4 terruit urbem) o un bisillabo seguito da trisillabo (I 2, 24 rara iuventus). Invece evita che l'adonio
sia costituito da una sola parola di 5 sillabe (4 es. soltanto, quasi sempre giustificati dal
ricorrere del nome proprio; I 12, 40; I 30, 8; II 6,8; IV 8, 28) o da un monosillabo seguito da
quadrisillabo (2 soli es.: I 25,16; c. saec. 16) o da due monosillabi che inquadrano un trisillabo
(1 solo es.: IV 11,4 est hederae vis). Su 205 adoni terminano con sillaba lunga 123 (=finale
spondaica), con vocale breve 83 (= finale trocaica). Sia l'adonio che l'endec. saff. con la loro
stilizzazione verbale tendono a far coincidere ictus e accento tonico. Anche per le tre odi in
asclepiadei M (I 11; I 18; IV 10) si nota la tendenza alla coincidenza fra accento della parola e
tempo forte, specie in conseguenza di una rilevata suddivisione in cola: il poeta tende ad inserire, nel
coriambo, che segue la dieresi, una sola parola, o una frase parentetica o un gruppo di due parole
strettamente congiunte dal senso. Del resto l'elemento coriambico dal punto di vista della metrica
verbale, ha il suo peso anche nell'asclep. minore. Accento tonico e ictus metrico coincidono,
tranne in qualche rara sede, pure in III 12 in ionici m. accentuando il carattere di melodia monotona e
di cantilena della composizione.

Composizione strofica e composizione monostica

L'antico me/loj era diviso in strofe, così la lirica di Or. è regolata da un sistema di strofe
tetrastiche: alcaiche, saffiche, tre asclepiadei e un gliconeo, due asclepiadei un ferecrateo un
gliconeo; forse anche due coppie di un gliconeo seguito da asclepiadeo (come apparirebbe in III 9:
carme amebeo in cui Or. e Lidia alternamente pronunziano quattro versi alla volta, con ripresa e
rispondenza delle stesse parole).
Rare sono le composizioni in sistema monostico. Oltre a III 12, un'ode in ionici min. (tuttavia,
non si conosce la maniera in cui era distribuita la successione), in sistema monostico sono I 1, III 30,
IV 8 asclep. minore e I 11, I 18, IV 10 asclep. M in serie continua, così come nella poesia lirica
monodica di Saffo e di Alceo: è probabile che Or. usi stichicamente proprio quei versi adoperati anche
dai poeti melici del s.III. Anche il c. 31 di Catullo presenta una serie continua di asclep. M senza
distinzione strofica. Negli epodi invece ricorrono sistemi distici, tranne ep. 17, in trimetri giambici.
La legge di Meineke è rigettata da M. Lenchantin De Gub. (Moletemata metrica, in Athenaeum
22-23, 1944-1945, 72-97): le odi stichiche non sarebbero divise nè in distici nè in strofe
tetrastiche: il raggruppamento di coppie di distici in apparenti strofe tetrastiche che sono individuabili
non da fenomeni metrico-prosodici, ma dal senso, si osserva solo in qualche raro caso. I sostenitori
della legge in IV 8, di 34 versi, non divisibile in strofe, ritengono interpolati il v. 17 e il v. 33 (C.
Becker, Hermes 87(1959)212ss; Das Spätwerk des Horaz, Gottinga 1963, 185ss espunge IV 8,
15-19a, oltre 33).
Probabilmente per una nota di ellenismo, e non per inesperienza tecnica, si trova (come in
Saffo) qualche parola divisa fra il terzo endecasill. e l'adonio: I 12, 19-20 labitur ripa Iove non

83
 METRICA

probant(e) u-Xorius amnis; I 25, 11-12 Thracio bacchante magis sub inter-Lunia vento, II 16, 7
purpura ve-Nale neque auro; e con parole metriche III 8, 3-4 positusque carbo in/caespite vivo;
IV 6, 11 12 posuitque collum in/pulvere Teucro. Fra enneasillabo e decasillabo è ammesso, come fra
i comuni versi, l'iato. I 9, 7-8- I 16, 27-28- I 37 11-12; II 9, 34; II 13, 7-8; II 14, 3-4; II 17, 15-16;
II 19, 31-32; III 5, 11-12.

Enjambement
Enjambement di senso e di frase da una strofa all'altra è frequente in Or. come in Alceo, in
Saffo e soprattutto in Pindaro. Nella poesia greca, ogni movimento del pensiero, che superi la
divisione strof. viene adattato al ritmo accompagnato da musica e da danza. In Or. rejets e
enjambements tra strofa e strofa rendono più vivo il movimento lirico, specialmente nell'alcaica
(in 282 str. alc. vi sono 76 es. di enj. di str): nella saffica, invece, il pensiero tende a concludersi
nell'ambito del periodo strofico (in 201 str. saff. solo 13 es. di enj.); nelle altre combinazioni
metriche la separazione strofica e l'assenza di enj. è quasi costantemente osservata. Il ritmo dell'ode
stilisticamente è vicino a quello della alcaica in I 14, ode alla nave, dove enjambements strofici, v. 9 e
13, e rejets dei versi nella singola strofa, v. 2, 3, 7, 8, 14, 15, 19, conferiscono vivacità all'ode, di
notevole perfezione metrico-ritmica. Questo conferma come ritmo, tono, color, di un'ode non nascono
dal solo schema metrico. [N E. COLLINGE, Form and content in the horatian Lyric: Cl. Phil. 50,
1955, p. 161-168; F CUPAIUOLO, Lettura di Orazio lirico, Napoli 1967, p.143-145.]

Corrispondenza e rapporto fra metro e contenuto

Per molte odi la scelta del metro non risulta legata a ragioni logiche: può essere accaduto
che le parole iniziali con sequenza metrica, cioè un avvio, ha determinato la forma metrica, quasi
spontanea. Tant'è vero che il medesimo metro ricorre in poesie di tono e di carattere diverso. Chi
consideri alcune alcaiche (I 16 e 17 - I 26 e 27 - I 34 e 35 - ecc.) si accorgerà quanto ciascuna ode si
opponga a quella che ad essa si accompagna: e che dire della saffica adoperata in 1 2 e I 10; I 12 e I
20; I 22 e I 30; I 32 e II 4, in odi cioè con caratteri assai diversi? Identità di metro può, dunque,
non significare comunità di temi e d'ispirazione.
Non c'è corrispondenza tra argomento dell'ode e metro (come vorrebbe K. NUMBERGER,
Inhalt und Metrum in der Lyrik des Horaz, Monaco 1959), cioè non si possono dividere i carmi
secondo il contenuto, con la pretesa di trovare odi dello stesso argomento con lo stesso metro.
Se l'ode prende le mosse dall'imitazione di qualche verso di una poesia greca (a principio
dell'ode a guisa di 'motto' che richiama alla mente del lettore Latino il modello greco) è ovvio e
richiesto dal rispetto della tradizione di servirsi dello stesso metro (I 9; I 37 = alcaico; I 10 saffico; I
18 asclep. M).
L'influsso della poesia greca ha contribuito a dare ad alcuni metri un particolare colorito.
Certo alcuni temi sono più adatti al metro saffico, altri al metro alcaico, ma il poeta ha non di
rado scelto il metro o l'altro secondo l'espressione melodica intima, senza darsi pensiero della res. Ecco
perchè il medesimo tema poetico ha dato vita a componimenti di metro diverso (odi del carpe diem:
I 4 sistema archilocheo quarto; I 9 alcaica; I 11 asclepiad. M, IV 7 archilocheo secondo).
Il poeta ha esaltato il senso profondo dei ritmi greci, che egli imitava, e il loro decor. Ogni
metro ha in genere un suo valore dominante, un ethos, un colorito, a volte molto accentuato ed
evidente, altre volte invece nascosto. L'alcaica e la saffica sono forme ritmiche complesse e robuste,
con una loro interna coerenza, cui si affida la voce più intima. L'alcaica col suo ritmo ascendente,
proprio dell'azione, è più patetica e mossa (lotte, trionfi: I 37; III 1-6; IV 4); la saffica col suo ritmo
discendente adatto al canto, alla narrazione, alla descrizione è lenta, grave, serena (ricorre per gli inni
religiosi I 10, I 30, III 18, III 22, per il racconto mitologico III 11; III 27). Vi è anzi tra i due tipi
metrici nella loro differenza quasi una specie di parallelismo: l'endecasillabo alcaico col movimento
vivace e violento si oppone all'endecasillabo saffico, lento e grave (meno forte e solenne
dell'asclepiadeo). La vivacità dell'alcaica subisce un rallentamento nel decasillabo; invece l'adonio, che
chiude la saffica, produce una leggera accelerazione nel ritmo e concentra l'attenzione su questa parte
terminale.20

20
K. NUMBERGER, Inhalt und Metrum in der Lyrik des Horaz, Monaco 1959; F. CUPAIUOLO,
Lettura di Orazio lirico. Struttura dell'ode oraziana, Napoli 1967, 137-162; O. SEEL-E.
PÖHLMANN, Quantität und Wortakzent im horazischen Sapphiker, Ein Beitrag zum
Iktus-Problem: Philologus 103(1959)237-280 (nulla si può dedurre a favore dell'ictus, dall'apparente

84
 METRICA

Carmina
Horati c. I 1,1 as 1 [monoc. tetrast.]
Maecenas atavis edite regibus, [méce-nàsata-vìs │ èdite-règibùs]
o et praesidium et dulce decus meum: oHet
sunt quos curriculo pulverem Olympicum
collegisse iuvat metaque fervidis
evitata rotis palmaque nobilis
terrarum dominos evehit ad deos;
hunc, si mobilium turba Quiritium
certat tergeminis tollere honoribus;
illum, si proprio condidit horreo
quidquid de Libycis verritur areis.
gaudentem patrios findere sarculo
agros Attalicis condicionibus
numquam demoveas, ut trabe Cypria
Myrtoum pavidus nauta secet mare;
luctantem Icariis fluctibus Africum
mercator metuens otium et oppidi
laudat rura sui: mox reficit rates
quassas indocilis pauperiem pati.
est qui nec veteris pocula Massici
nec partem solido demere de die
spernit, nunc viridi membra sub arbuto
stratus, nunc ad aquae lene caput sacrae;
multos castra iuvant et lituo tubae
permixtus sonitus bellaque matribus
detestata; manet sub Iove frigido
venator tenerae coniugis inmemor,
seu visa est catulis cerva fidelibus,
seu rupit teretes Marsus aper plagas.
me doctarum hederae praemia frontium
dis miscent superis, me gelidum nemus
Nympharumque leves cum Satyris chori
secernunt populo, si neque tibias
Euterpe cohibet nec Polyhymnia
Lesboum refugit tendere barbiton.
quodsi me lyricis vatibus inseres,
sublimi feriam sidera vertice.

Lyrica - Hor. c. I 3 as 2 [dic. dist.]

Sic te diva potens Cypri,
sic fratres Helenae, lucida sidera,
ventorumque regat pater
obstrictis aliis praeter Iapyga,

regolamentazione degli accenti delle parole; invece per H. DREXLER, Quantität und Wortakzent:
Maia 12 (1960) 167-180, l'esame dell'ascl m e degli endec saf e alc confermerebbe il rapporto tra ictus
e accento); M. LENCHANTIN DE GUBERN. Manuale di prosodia e metrica Latina, Milano -
Messina 1965, 60-77.

85
 METRICA

navis, quae tibi creditum

debes Vergilium: finibus Atticis
reddas incolumem precor
et serves animae dimidium meae.
illi robur et aes triplex
circa pectus erat, qui fragilem truci
conmisit pelago ratem
primus, nec timuit praecipitem Africum
decertantem Aquilonibus
nec tristis Hyadas nec rabiem Noti,
quo non arbiter Hadriae
maior, tollere seu ponere volt freta.
quem mortis timuit gradum
qui siccis oculis monstra natantia,
qui vidit mare turbidum et
infamis scopulos Acroceraunia?
nequiquam deus abscidit
prudens oceano dissociabili
terras, si tamen inpiae
non tangenda rates transiliunt vada.
audax omnia perpeti
gens humana ruit per vetitum nefas,
audax Iapeti genus
ignem fraude mala gentibus intulit.

Lyrica - Hor. c. I 4 arch 4

Solvitur acris hiems grata vice veris et Favoni
trahuntque siccas machinae carinas,
ac neque iam stabulis gaudet pecus aut arator igni
nec prata canis albicant pruinis.
iam Cytherea choros ducit Venus imminente luna,
iunctaeque Nymphis Gratiae decentes
alterno terram quatiunt pede, dum gravis Cyclopum
Volcanus ardens visit officinas.
nunc decet aut viridi nitidum caput impedire myrto
aut flore, terrae quem ferunt solutae.
nunc et in umbrosis Fauno decet immolare lucis,
seu poscat agna sive malit haedo.
pallida Mors aequo pulsat pede pauperum tabernas
regumque turris. o beate Sesti,
vitae summa brevis spem nos vetat inchoare longam;
iam te premet nox fabulaeque Manes
et domus exilis Plutonia; quo simul mearis,
nec regna vini sortiere talis
nec tenerum Lycidan mirabere, quo calet iuventus
nunc omnis et mox virgines tepebunt.

Lyrica - Hor. c. I 5 as 4

86
 METRICA

Quis multa gracilis te puer in rosa

perfusus liquidis urget odoribus
grato, Pyrrha, sub antro?
cui flavam religas comam

implex munditiis? heu quotiens fidem

mutatosque deos flebit et aspera
nigris aequora ventis
emirabitur insolens,

qui nunc te fruitur credulus aurea,

qui semper vacuam, semper amabilem
sperat, nescius aurae
fallacis. miseri, quibus

intemptata nites: me tabula sacer

votiva paries indicat uvida
suspendisse potenti
vestimenta maris deo.

Lyrica - Hor. c. I 6 as 3
Scriberis Vario fortis et hostium
victor Maeonii carminis alite,
quam rem cumque ferox navibus aut equis
miles te duce gesserit.
nos, Agrippa, neque haec dicere nec gravem
Pelidae stomachum cedere nescii
nec cursus duplicis per mare Ulixei
nec saevam Pelopis domum
conamur, tenues grandia, dum pudor
inbellisque lyrae Musa potens vetat
laudes egregii Caesaris et tuas
culpa deterere ingeni.
quis Martem tunica tectum adamantina
digne scripserit aut pulvere Troico
nigrum Merionen aut ope Palladis
Tydiden superis parem?
nos convivia, nos proelia virginum
sectis in iuvenes unguibus acrium
cantamus vacui, sive quid urimur,
non praeter solitum leves.

Lyrica - Hor. c. I 7 alcm

Laudabunt alii claram Rhodon aut Mytilenen
ut Epheson bimarisve Corinthi
moenia vel Baccho Thebas vel Apolline Delphos
insignis aut Thessala Tempe;
sunt quibus unum opus est intactae Palladis urbem

87
 METRICA

carmine perpetuo celebrare et

undique decerptam fronti praeponere olivam;
plurimus in Iunonis honorem
aptum dicet equis Argos ditisque Mycenas:
me nec tam patiens Lacedaemon
nec tam Larisae percussitcampus opimae
quam domus Albuneae resonantis
et praeceps Anio ac Tiburni lucus et uda
mobilibus pomaria rivis.

Lyrica - Hor. c. I 9 alcaica

Vides ut alta stet nive candidum
Soracte nec iam sustineant onus
silvae laborantes geluque
flumina constiterint acuto.

dissolve frigus ligna super foco

large reponens atque benignius
deprome quadrimum Sabina,
o Thaliarche, merum diota.

permitte divis cetera, qui simul

stravere ventos aequore fervido
deproeliantis, nec cupressi
nec veteres agitantur orni.

quid sit futurum cras, fuge quaerere, et

quem Fors dierum cumque dabit, lucro
adpone, nec dulcis amores
sperne puer neque tu choreas,

donec virenti canities abest

morosa. nunc et campus et areae
lenesque sub noctem susurri
conposita repetantur hora,

nunc et latentis proditor intumo

gratus puellae risus ab angulo
pignusque dereptum lacertis
aut digito male pertinaci.

HORATIUS epod VII 3mia+4mia

“Parios ego primus iambos / ostendi Latio” (Ep. 1,19.23)

1 Quo, quo scelesti ruitis? aut cur dexteris

2 aptantur enses conditi?
3 parumne campis atque Neptuno super
4 fusum est Latini sanguinis,

88
 METRICA

5 non ut superbas invidae Karthaginis

6 Romanus arces ureret
7 intactus aut Britannus ut descenderet
8 sacra catenatus via,
9 sed ut secundum vota Parthorum sua
10 urbs haec periret dextera?

Carminum Horati schema metricum

1. Metrorum genera
2mda^2 = Adonius [spondeus dactyli loco nunquam usurpatur]
2mia acat = quaternarius. [In dipodia secunda Horatius arsis solutionem non admittit.]
2mtr^ [in secunda sede spondeum non admittit.]
3mchor^ = Anacreontius [2ptr praecedit = Sapph M (?= Sapph m inserto chor). 2ptr semper - v
3mda^1 = Archilochius minor
3mia acat = senarius [In Epodon carm. XVI, puris iambis usus est.]
3mia^ [In dipodia tertia ancipitem non usurpat; semel in C. 2,18, 34 in sede secunda arsis fit solutio]
4mda acat = Alcmanius
4mda^ = Archilochius
6mda kata\ sti/xon: Saturae, Epistulae [interdum in V sede s invenitur: C 1, 28, 21; E 13, 9, 16 et
17. Caesura locum mutat: C, 1,7,29; 1,28,5; E 16,21. Caret C 1,28,15 et 29; E 15,9.]
9sy Alcaicus = 2mia hypercat [cum versibus logaoedicis usurpatur.]
10sy Alcaicus = 2da + 2 tr [Syllaba anceps in solo ultimo pede admittitur.]
11sy Alcaicus = metrum epiionicum a minore [dipodia trochaica + anacr + dipodia dactylica]
Archilochius maior [compositus ex versu alcmanio et versu ithyphallico]
Aristophanius = choriambus catalexi logaoedica
Asclepiadeius Maior = tetrameter choriambicus catalecticus cum basi
Asclepiadeius minor = trimeter choriambicus catalecticus cum basi
Elegiambus [archilochius m + 2mia sive quaternarius]
Glyconeus [basis: plerumque s, bis poetarum Graecorum more tr; pyrrhichius vel ia.]
Iambelegus [2mia sive quaternarius + archilochius m]
Pherecrateus = monometer choriambicus hypercatalectus cum basi
Sapphicus minor = metrum epichoriambicum sapph hendecasyl [2ptr et ordine logaoedico.]
Trochaicus ithyphallicus [Ex uno ordine periodico constat.]
Versus ionici a minore [numquam a M]; decem pedes uno systemate [C. III, 12.]

2. Systema stropharum
1. Strophae asclepiadeae
I - 4 as m C 1,1; 3,30; 4,8
II - glyconeo + as m alternatim bis C 1,3; 13; 19; 36; C 3, 9, 15, 19, 24, 25, 28; C 4,1,3
III - 3 as m + gl C. I, 6, 15, 24, 33; II, 12; III10,16; IV, 5, 12.
IV - 2 as m + ph + gl C. 1, 5, 14, 21, 23; III, 7, 13; IV, 13.
V - as M C 1,11; 18; C 4,10
2. Strophae sapphicae
I. minor = 11sy s ter + ad C. 1, 2, 10, 12, 20, 22, 25, 30, 38; II, 2, 4, 6, 8, l0, 16; III, 8,
11, 14, 18, 20, 22, 27; IV, 2, 6, 11; Carmen saeculare.
II. Maior = arist + 3m chor^ = s M bis C 1,8
3. Stropha alcaica: bini 11sy alc + 9sy alc + 10sy alc C. 1, 9, 16, 17, 26, 27, 29, 31, 34, 35, 37; II,
1, 3, 5, 7, 9, 11, 13, 14, 15, I7, 19, 20; III, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 17, 21, 23, 26 29; IV, 4, 9, 14, 16.
4. Strophae Archilochiae
I - hex da^ + archil m C. IV, 7.
II - hex da^ + iambelegus Epod 13
III - senarius iambicus + elegiambicus Epod 11
IV - bini arch M + 3mia^ C 1,4
5. Stropha Alcmania: hex da^ + 4mda^ C 1,7,28

89
 METRICA

6. Metrum iambicum: senarium iambicum Epod 17

7. Stropha iambica: bini senarius et quaternarius iambicus Epod 1,10
8. Strophae pythiambicae
I - 6m da + quaternarius iambicus Epod 14, 15
II - 6mda + senarius iambicus Epod 16
9. Stropha trochaica: bini 2mtr^ + 3mia^ C 2,18
10. Systema ionicum a minore C 3,12.

Horati Carminum syllabus adiecto metro

Liber I
33 Albi, ne doleas plus nimio memor as 3
13 Cum tu, Lydia Telephi as 2
21 Dianam tenerae dicite virgines as 4
36 Et ture et fidibus juvat as 2
2 Iam satis terris nivis s
29 Icci, beatis nunc Arabum invides a
22 Integer vitae scelerisque purus s
7 Laudabunt alii claram Rhodon alcm
8 Lydia, dic per omnes as 2
1 Maecenas, atavis edite regibus as 1
19 Mater saeva cupidinum as 2
10 Mercuri, facunde nepos Atlantis s
26 Musis amicus tristiam et metus a
27 Natis in usum a
18 Nullam, Vare, sacra vite as 5 M
37 Nunc est bibendum a
35 O diva, gratum quae regis Antium a
16 O matre pulchra filia pulchrior a
14 O navis, referent in mare te novi as 4
30 O Venus, regina Cnidi s
34 Parcus deorum cultor a
25 Parcius iunctas quatiunt fenestras s
15 Pastor cum traheret per freta as 3
38 Persicos odi, puer, adparatus s
32 Poscimur. Siquid vacui sub umbra s
12 Quem virum aut heroa lyra s
31 Quid dedicatum poscit Apollinem a
24 Quis desiderio sit pudor as 3
5 Quis multa gracilis te puer as 4
6 Scriberis Vario fortis as 3
3 Sic te dova ppoterns Cypri as 2
4 Solvitur acris Hiems arch 4
28 Te maris et terrae numeroque alcman
11 Tu ne qaesieris, scire nefas, as 5 M
17 Velox amoenum saepe a
9 Vides ut alta stet nive a
20 Vile potabis modicis Sabinum s
23 Vitas hinnuleo me similis as 4

Liber II
3 Aequam memento rebus in arduis a
19 Bacchum in remotis carmina rupibus a
17 Cur me quaerellis exanimas tuis a
14 Eheu, fugaces, Postume, Postume a
15 Jam pauca aratro jugera regiae a
13 Ille et nefasto te posuit die a
1 Motum ex Metello consule civicum a

90
 METRICA

4 Ne sit ancillae tibi amor pudori s

12 Nolis longa feerae bella Numantiae as 3
5 Nondum subacta ferre jugum valet a
18 Non robur neque aureum hippon
9 Non sempor imbres nubibus hispidos a
20 Non usitata nec tenui ferar a
2 Nullus argento color est avaris s
7 O saepe mecum tempus in ultimum a
16 Otium divos rogat in patenti s
11 Quid bellicosus Cantaber et Scythes a
10 Rectius vives, Licini, neque altum s
6 Septimi, Gades aditure mecum et s
8 Ulla si juris tibi pejerati s

Liber III
17 Aeli vetusto nobilis ab Lamo a
2 Angustam amice paiperiem pati a
23 Caelo supinas si tuleris manus a
5 Caelo tonantem credidimus Jovem a
6 Delicta maiorum inmeritus lues a
4 Descende caelo et dic age tibi a
9 Donec gratus eram tibi as 2
30 Exegi monumentum aere perennius as 1
10 Extremum Tanain si biberes, Lyce as 3
18 Faune Nympharum fugientum amator s
28 Festo quid potius die as 2
14 Herculis ritu modo dictus, o plebs s
16 Inclusam Danaen turris ahenea as 3
27 Impios parrae recinentis omen s
24 Intactis opulentior as 2
3 Justum et tenacem propositi virum a
8 Martiis caelebs quid agam kalendis s
11 Mercuri, nam te docilis magistro s
12 Miserarum est nec amori io m
22 Montium custos nemorumoque, Virgo s
20 Non vides, quanto moveas periclo s
1 Odi profanum vulgus et arceo a
13 O fons Bandusiae splendidior vitro as 4
21 O nata mecum consule Manlio a
19 Quantum distat ab Inacho as 2
7 Quid fles Asterie, quem tibi candidi as 4
25 Quo me, Bacche, rapis tui as 2
29 Tyrrhena regum progenies, tibi a
15 Uxor pauperis Ibyci a2
26 Vixi puellis nuper a

Liber IV
13 Audivere, Lyce, di mea vota as 4
7 Diffugere nives redeunt jam gramina arch 1
6 Dives, quem proles Niobea magnae s
5 Divis orte bonis, optime as 3
8 Donarem pateras as 1
11 Est mihi nonum superantis annum s
12 Jam veris comites, quae mare as 3
1 Intermissa Venus diu as 2
9 Ne forte credas interitura a
10 O crudelis adhuc et Veneris as 5 M

91
 METRICA

15 Phoebus volentem proelia me loqui a

2 Pindarum quisquis studet aemulari s
14 Quae cura patrum quaeve Quiritium a
4 Qualem magistrum fulminis alitem a
3 Quem tu Melpomene semel as 2

Epodi
16 Altera jam teritur bellis civilibus pithiamb 2
5 At o deorum quidquid in caelo regit iambic 2
2 Beatus ille qui procul negotiis iambic 2
13 Horrida tempestas caelum contraxit archil 2
17 Jam jam efficaci do manus scientiae iambic 1
1 Ibis Liburnis inter alta navium iambic 2
4 Lupis et agnis quanta sortito obtigit iambic 2
10 Mala soluta navis exit alite iambic 2
14 Mollis inertia cur tantam diffuderit pithiamb 1
15 Nox erat et alto fulgebat Luna sereno pithiamb 1
3 Parentis olim siquis impia manu iambic 2
11 Petti, nihil me sicut antea juvat archil 3
9 Quando repostum caecubum ad festas iambic 2
12 Quid tibi vis, mulier nigris alcman
6 Quid immerentes hospites vexas iambic 2
7 Quo, quo scelesti ruitis? iambic 2
8 Rogare longo putidam te saeculo iambic 2

Carmen saeculare
Phoebe, silvarumque potens Diana s

92

SYSTEMA STROPHARUM
STROPHA SAPPHICA GRAECA
SAPFOUS MELWN A
« ποικιλόθρον' ἀθανάτ' ΑΦρόδιτα,
παῖ Δίος δολόπλοκε, λίσσομαί σε,
μή μ' ἄσαισι μηδ' ὀνίαισι δάμνα,
πότνια, θῦμον,
ἀλλὰ τυίδ' ἔλθ', αἴ ποτα κἀτέρωτα
τὰς ἔμας αὔδας ἀίοισα πήλοι
ἔκλυες, πάτρος δὲ δόμον λίποισα
χρύσιον ἦλθες
ἄρμ' ὐπασδεύξαισα, κάλοι δέ σ' ἆγον
ὤκεες στροῦθοι περὶ γᾶς μελαίνας
πύπνα δίννεντες πτέρ' ἀπ' ὠράνωἴθε-
ρος διὰ μέσσω.
αἶψα δ' ἐξίκοντο, σὺ δ', ὦ μάκαιρα,
μειδιαίσαισ' ἀθανάτωι προσώπωι
ἤρε' ὄττι δηὖτε πέπονθα κὤττι
δηὖτε κάλημμι
κὤττι μοι μάλιστα θέλω γένεσθαι
μαινόλαι θύμωι. τίνα δηὖτε πείθω
ἄψ σ' ἄγην ἐς σὰν φιλότατα;τίς σ', ὦ
Ψάπφ', ἀδικήει;
καὶ γὰρ αἰ φεύγει, ταχέως διώξει,
αἰ δὲ δῶρα μὴ δέκετ',ἀλλὰ δώσει,
αἰ δὲ μὴ φίλει, ταχέως φιλήσει
κωὐκ ἐθέλοισα.
ἔλθε μοι καὶ νῦν, χαλέπαν δὲ λῦσον
ἐκ μερίμναν, ὄσσα δέ μοι τέλεσσαι
θῦμος ἰμέρρει, τέλεσον,σὺ δ' αὔτα
σύμμαχος ἔσσο. »
STROPHA SAPPHICA LATINA
Catullus, Extasis (LI)
Ille mi par esse deo videtur,
ille, si fas est, superare divos,
qui sedens adversus identidem te
spectat et audit
93
METRICA
« Venere eterna, in variopinto soglio,
Di Giove fìglia, artefice d'inganni,
O Augusta, il cor deh tu mi serba
spoglio, | Di noie e affanni.
E traggi or quà, se mai pietosa un dì,
Tutto a' miei prieghi il favor tuo donato,
Dal paterno venisti almo soggiorno,
Al cocchio aurato
Giugnendo il giogo. I passer lievi, belli
Te guidavano intorno al fosco suolo
Battendo i vanni spesseggianti, snelli
Tra l'aria e il polo,
Ma giunser ratti: tu di riso ornata
Poi la faccia immortal, qual soffra
assalto | Di guai mi chiedi, e perché te,
beata, | Chiami io dall'alto.
Qual cosa io voglio più che fatta sia
Al forsennato mio core, qual caggìa
Novello amor ne' miei lacci: chi, o mia
Saffo, ti oltraggia?
S'ei fugge, ben ti seguirà tra poco,
Doni farà, s'egli or ricusa i tuoi,
E s'ei non t'ama, il vedrai tosto in foco,
Se ancor nol vuoi.
Vienne pur ora, e sciogli a me la vita
D'ogni aspra cura, e quanto io ti
domando | Che a me compiuto sia
compj, e m'aita | meco pugnando. »
(Pindemonte)
 METRICA

dulce ridentem, misero quod omnis 5

eripit sensus mihi: nam simul te,
Lesbia, aspexi, nihil est super mi
vocis hianti.
Lingua sed torpet, tenuis sub artus
flamma demanat, sonitu suopte 10
tintinant aures, gemina teguntur
lumina nocte.
Otium, Catulle, tibi molestumst:
otio exultas nimiumque gestis.
Otium et reges prius et beatas 15
perdidit urbes.

HOR. CARMEN SAECULARE21

1.Phoebe silvarumque │ potens Diana 1.2. str: pueri et puellae
lucidum caeli decus, o colendi
semper et culti, date quae precamur
tempore sacro,
2.quo Sybillini monuere versus
virgines lectas puerosque castos
dis, quibus septem placuere colles,
dicere carmen. [ut dicerent]
3.Alme sol, curru │ nitido diem qui 3.Pueri
promis et celas aliusque et idem
nasceris, possis │ nihil urbe Roma
visere maius.
4.Rite maturos aperire partus 4.Puellae, etc.
lenis, Ilithyia, tuere matres,
sive tu Lucina probas vocari
seu Genitalis.
5.Diva, producas subolem patrumque
prosperes decreta super iugandis
feminis prolisque novae feraci
lege marita,
6.certus undenos deciens per annos
orbis ut cantus referatque ludos
ter die claro totiensque grata
nocte frequentis.
7.Vosque, veraces cecinisse Parcae,
quod semel dictum est stabilisque rerum
terminus servet, bona iam peractis
iungite fata.
8.Fertilis frugum pecorisque Tellus
spicea donet Cererem corona;
nutriant fetus et aquae salubres

21
Pueri 27 [9x3] patrimi et puellae totidem cecinerunt Carmen amoebaeum. Caesura feminea saepius
ut in IV: v. 1, 14, 18, 19, 35, 39, 43, 51, 53, 54, 55, 58, 59, 61, 62, 70, 73, 74.

94
 METRICA

et Iovis aurae.
9.Condito mitis placidusque telo
supplices audi pueros, Apollo;
siderum regina bicornis, audi,
Luna, puellas.
10.Roma si vestrum est opus Iliaeque
litus Etruscum tenuere turmae,
iussa pars mutare lares et urbem
sospite cursu,
11.cui per ardentem sine fraude Troiam
castus Aeneas patriae superstes
liberum munivit iter, daturus
plura relictis;
12.di, probos mores docili iuventae,
di, senectuti placidae quietem,
Romulae genti date remque prolemque
et decus omne.
13.Quaeque vos bobus veneratur albis
clarus Anchisae Venerisque sanguis,
impetret, bellante prior, iacentem
lenis in hostem.
14.Iam mari terraque manus potentis
Medus Albanasque timet securis,
iam Scythae responsa petunt, superbi
nuper et Indi.
15.Iam Fides et Pax et Honos Pudorque
priscus et neglecta redire Virtus
audet adparetque beata pleno
copia cornu.
16.Augur et fulgente decorus arcu
Phoebus acceptusque novem Camenis,
qui salutari levat arte fessos
corporis artus,
17.si Palatinas videt aequos aras,
remque Romanam Latiumque felix
alterum in lustrum meliusque semper
prorogat aevum,
18.quaeque Aventinum tenet Algidumque,
quindecim Diana preces virorum
curat et votis puerorum amicas
adplicat auris.
19.Haec Iovem sentire deosque cunctos
spem bonam certamque domum reporto,
doctus et Phoebi chorus et Dianae
dicere laudes.

95
 METRICA

STROPHA ALCAICA GRAECA

ALCEUS: Et te sonantem plenius aureo / Alcaee, plectro dura navis,
dura fugae mala, dura belli (HOR, c. II 13.26-28)

a)sunne/thmmi tw=n a)ne/mwn sta=sin asùnnetèmmitònanemònstasìn

to\ me\n ga\r e)/nqen ku=ma kuli/ndetai, tomèngarènthenkùmakulìndetai
to\ d' e)/nqen, a(/mmej | d' o(\n to\ me/sson todènthenàmmesdòntomèsson
na=ϊ forh/meqa su\n melai/nv nàiforèmetha sùnmelàina
xei/mwni mo/xqentej mega/l% ma/la:
pe\r me\n ga\r a)=ntloj i)stope/dan e(/xei,
lai=foj de\ pa=n za/dhlon h)/dh,
kai\ la/kidej me/galai ka\ t au)=to...
ou) xrh\ ka/koisi qu=mon e)pitre/phn,
proko/yomen ga\r ou)de\n a)sa/menoi,
w) Bu/kxi, farma/kwn d' a)/riston
oi)=non e)neikame/noij mequ/sqhn
pa/mpan d' e)tu/fws' e)k d' e)/leto fre/naj
prw=ta me\n )/Antandroj Lele/gwn po/lij
u)/ei me\n o( Zeu/j, e)k d' o)ra/nw me/gaj
xei/mwn, pepa/gaisin d' u)da/twn r(o/ai...

STROPHA ALCAICA LATINA

Horatius c. I 37
Nunc est bibendum, nunc pede libero
pulsanda tellus, nunc Saliaribus
ornare pulvinar deorum
tempus erat dapibus, sodales.
antehac nefas depromere Caecubum
cellis avitis, dum Capitolio
regina dementis ruinas
funus et imperio parabat
contaminato cum grege turpium
morbo virorum, quidlibet inpotens
sperare fortunaque dulci
ebria. sed minuit furorem
vix una sospes navis ab ignibus
mentemque lymphatam Mareotico
redegit in veros timores
Caesar ab Italia volantem
remis adurgens, accipiter velut
mollis columbas aut leporem citus
venator in campis nivalis
Haemoniae, daret ut catenis
fatale monstrum: quae generosius
perire quaerens nec muliebriter
expavit ensem nec latentis
classe cita reparavit oras,
ausa et iacentem visere regiam
voltu sereno, fortis et asperas
tractare serpentes, ut atrum

96
 METRICA

corpore conbiberet venenum,

deliberata morte ferocior:
saevis Liburnis scilicet invidens
privata deduci superbo
non humilis mulier triumpho.

97
 METRICA

STROPHAE ASCLEPIADEAE GRAECAE

Asclepiadea - V seu Maior: tetrastichon monostichon = 4 ascl M - ALCAEUS: MELH
oi)=d' h( ma\n xe/radoj | mh\ beba/wj | e)rga/simon li/qon
ki/neij kai\ ken i)/swj | ta\n kefa/lan | a)rgale/an e)/xoi
o)/rniqej ti/nej oi)=d' | )Wkea/nw | ga=j a)pu\ peira/twn
h)=lqon pane/lopej | poikilo/deiroi | tanusi/pteroi;
pw/nwmen: ti\ ta\ lu/xn' | o)mme/nomen; | da/ktuloj a(me/ra:
ka\d %)=d' a)/erre kuli/|xnaij mega/laij | % aitapoikillis%:
oi)=non ga\r Seme/laj | kai\ Di/oj ui)=|oj laqika/deon
a)nqrw/poisin e)/dwk'. | e)/gxee ke/r|naij e)/na kai\ du/o

Asclepiadea - Tetrasticha [2 ascl m + hipp + ascl acephalus] - ALCAEUS 16,5-8

kai\ bo/llaj: ta\ pa/thr kai\ pa/teroj pa/thr
kaggegh/ras' e)/xontej peda\ twnde/wn
tw=n a)llaloka/kwn poli/tan, (tònallàlocatònpolìtan)
e)/gwg' a)pu\ tou/twn a)pelh/lhmai (egògaputùtònapelèlemài)

98
 METRICA

STROPHAE ASCLEPIADEAE LATINAE

Asclepiadea - I: tetrastichon monocolon = 4 asclep m - HOR. C.. 3,30
Exegi monumentum aere perennius
regalique situ pyramidum altius,
quod non imber edax, non aquilo impotens im intensivum ut a Graecum
possit diruere aut innumerabilis
annorum series et fuga temporum.
Non omnis moriar multaque pars mei
vitabit Libitinam: usque ego postera Dea mortis et funerum
crescam laude recens, dum Capitolium
scandet cum tacita virgine pontifex.
Dicar, qua violens obstrepit Aufidus
et qua pauper aquae Daunus agrestium
regnavit populorum, ex humili potens, constructio Graeca
princeps Aeolium carmen ad Italos
deduxisse modos. Sume superbiam
quasitam meritis et mihi Delphica
lauro cinge volens, Melpomene, comam. Musa tragica: hic kat' e)coxh/n

Asclepiadea - II: tetrasticon dicolon = 3 asclep m + gl - HOR. C.. 1,15

1 Pastor cum traheret per freta navibus
2 Idaeis Helenen perfidus hospitam,
3 ingrato celeris obruit otio
4 ventos ut caneret fera -/ - -/ v v -/ v -
5 Nereus fata. mala ducis avi domum
6 quam multo repetet Graecia milite
7 coniurata tuas rumpere nuptias
8 et regnum Priami vetus.
9 heu heu, quantus equis, quantus adest viris
10 sudor, quanta moves funera Dardanae
11 genti. iam galeam Pallas et aegida
12 currusque et rabiem parat.
13 nequiquam Veneris praesidio ferox
14 pectes caesariem grataque feminis
15 inbelli cithara carmina divides,
16 nequiquam thalamo gravis
17 hastas et calami spicula Cnosii
18 vitabis strepitumque et celerem sequi
19 Aiacem: tamen heu serus adulteros
20 crines pulvere collines...

Asclepiadea - III: tetrastichon tricolon (2 asclep m + ph + gl) - HOR. C.. 1,14

1 O navis, referent in mare te novi ascl m
2 fluctus. o quid agis? fortiter occupa ascl m
3 portum. nonne vides, ut pher - - - v v - v
4 nudum remigio latus glyc - - - v v - v -
5 et malus celeri saucius Africo
6 antemnaeque gemant ac sine funibus

99
 METRICA

7 vix durare carinae

8 possint imperiosius
9 aequor? non tibi sunt integra lintea,
10 non di, quos iterum pressa voces malo.
11 quamvis Pontica pinus,
12 silvae filia nobilis,
13 iactes et genus et nomen inutile:
14 nil pictis timidus navita puppibus
15 fidit. tu nisi ventis
16 debes ludibrium, cave.
17 nuper sollicitum quae mihi taedium,
18 nunc desiderium curaque non levis,
19 interfusa nitentis
20 vites aequora Cycladas.

Asclepiadea - IV: tetrastichon dicolon = gl + as m + gl + as m

1. Sìc te dìva potèns Cypri,
Sìc fratrès Helenaè, lùcida sìdera,
vèntorùmque regàt pater
òbstrictìs aliìs praèter Iàpiga
2. navis, quae tibi creditum
debes Vergilium: finibus Atticis
reddas incolumem precor
et serves animae dimidium meae.
3. illi robur et aes triplex
circa pectus erat, qui fragilem truci
conmisit pelago ratem
primus, nec timuit praecipitem Africum
4. decertantem Aquilonibus
nec tristis Hyadas nec rabiem Noti,
quo non arbiter Hadriae
maior, tollere seu ponere volt freta.
5. quem mortis timuit gradum
qui siccis oculis monstra natantia,
qui vidit mare turbidum et
infamis scopulos Acroceraunia?
6. nequiquam deus abscidit
prudens oceano dissociabili
terras, si tamen inpiae
non tangenda rates transiliunt vada.
7. audax omnia perpeti
gens humana ruit per vetitum nefas,
audax Iapeti genus
ignem fraude mala gentibus intulit.
8. post ignem aetheria domo
subductum macies et nova febrium
terris incubuit cohors
semotique prius tarda necessitas

100
 METRICA

9. leti corripuit gradum.

expertus vacuum Daedalus aera
pinnis non homini datis;
perrupit Acheronta Herculeus labor.
10. nil mortalibus ardui est:
caelum ipsum petimus stultitia
neque per nostrum patimur scelus
iracunda Iovem ponere fulmina.

Asclepiadea - V seu Maior: tetrastichon monocolon - HOR. C.. 1,11 [A LEUCONOE]

Tu ne quaesieris, scire nefas, quem mihi, quem tibi
finem di dederint, Leuconoe, nec Babylonios
temptaris numeros. Ut melius, quidquid erit, pati.
Seu pluris hiemes seu tribuit Iuppiter ultimam,
quae nunc oppositis debilitat pumicibus mare
Tyrrhenum: sapias, vina liques, et spatio brevi
spem longam reseces. dum loquimur, fugerit invida
aetas: carpe diem quam minimum credula postero.

101
 METRICA

EPODI GRAECI
Archilochus 171-175.
pa/ter Luka/mba, poi=on e)fra/sw to/de; 3m ia
ti/j sa\j parh/eire fre/naj 2m ia
h(=ij to\ pri\n h)rh/rhsqa; nu=n de\ dh\ polu\j
a)stoi=si fai/neai ge/lwj.
o(/rkon d' e)nosfi/sqhj me/gan
a(/laj te kai\ tra/pezan. 2mia^

102
 METRICA

EPODI LATINI
Horatius Epodon 1 = iamb2
Ibis Liburnis inter alta navium,
amice, propugnacula,
paratus omne Caesaris periculum
subire, Maecenas, tuo:
quid nos, quibus te vita si superstite,
iucunda, si contra, gravis?
utrumne iussi persequemur otium
non dulce, ni tecum simul,
an hunc laborem, mente laturi decet
qua ferre non mollis viros?

Epod. 11 =arch3
Petti, nihil me sicut antea iuvat
scribere versiculos amore percussum gravi,
amore, qui me praeter omnis expetit
mollibus in pueris aut in puellis urere.
hic tertius December, ex quo destiti
Inachia furere, silvis honorem decutit.
heu me, per urbem_nam pudet tanti mali_
fabula quanta fui, conviviorum et paenitet,
in quis amantem languor et silentium
arguit et latere petitus imo spiritus...

Epod. 12 =alcm
Quid tibi vis, mulier nigris dignissima barris?
munera quid mihi quidve tabellas
mittis nec firmo iuveni neque naris obesae?
namque sagacius unus odoror,
polypus an gravis hirsutis cubet hircus in alis,
quam canis acer ubi lateat sus.
qui sudor vietis et quam malus undique membris
crescit odor, cum pene soluto
indomitam properat rabiem sedare neque illi
iam manet umida creta colorque
stercore fucatus crocodili iamque subando
tenta cubilia tectaque rumpit,
vel mea cum saevis agitat fastidia verbis...

Epod. 13 =arch2
Horrida tempestas caelum contraxit et imbres
nivesque deducunt Iovem; nunc mare, nunc siluae
Threicio Aquilone sonant. rapiamus, amici,
occasionem de die, dumque virent genua
et decet, obducta solvatur fronte senectus.
tu vina Torquato move consule pressa meo...

Epod. 14 =pithiamb1
Mollis inertia cur tantam diffuderit imis
oblivionem sensibus,
pocula Lethaeos ut si ducentia somnos
arente fauce traxerim,
candide Maecenas, occidis saepe rogando:
deus, deus nam me vetat
inceptos olim, promissum carmen, iambos

103
 METRICA

ad umbilicum adducere...

Epod. 16 =pithiamb2
Altera iam teritur bellis civilibus aetas,
suis et ipsa Roma viribus ruit.
quam neque finitimi valuerunt perdere Marsi
minacis aut Etrusca Porsenae manus
aemula nec virtus Capuae nec Spartacus acer
novisque rebus infidelis Allobrox,
nec fera caerulea domuit Germania pube
parentibusque abominatus Hannibal:
inpia perdemus devoti sanguinis aetas
ferisque rursus occupabitur solum;
barbarus heu cineres insistet victor et urbem
eques sonante verberabit ungula;
quaeque carent ventis et solibus ossa Quirini,
nefas videre dissipabit insolens...

104
 METRICA

METRA SCAENICARUM FABULARUM GRAECORUM

Metra dialogorum in Comoedia sunt plura atque magis libera quam Tragoediae.
Propria Comoediae sunt metra:
1) tetrameter trochaicus catalecticus (qui adhibetur quoque alibi), cum caesura post II metrum.
2) tetrameter iambicus catalecticus ( x -' v -' | x -' v -' || x -' v -' | v -' -), cum diaeresi post I 2mia.
Arcte conectitur cum pnigoj, cuius rhythus >tambureggiante= metris iambicis et clausola
dimetri catalectici componitur.
3) tetrameter anapaesticus catalecticus est metrum sollenne.
Aristophanes (sermo iustus) et Aeschylus hoc utuntur (Nub. 961 ss. Ran. 1006ss), sermo
iniustus autem Aristophanis et Euripidis utuntur minus nobili tetrametro iambico catalectico
(Nub. 1036 ss. Ran. 907ss). Spondei et dactili pro anapaestis adhibentur, sed an post da vitatur
(=4 breves). Diaeresis fit post II metrum.
4) eupolideus est dimeter choriambicus polyschematicus (v v - x | - v v - | v v - x - v -).
Hoc schema polyschematismum in dialogis in lucem est ponendum.
5) dimeter anapaesticus spondeum et dactylum tolerat; perraro autem post dactylum ponitur, ne series
4 brevium fiat. Metra diaeresi dividuntur. Series dimetrorum acatalecticorum interrumpitur fere certis
intervallis dimetro catalectico, v v - v v - | v v - -, paremiaco, proverbiali, quia sententiae huiusmodi
(paroimi/ai) colis istis declarantur. Mora datur tantum post paremiacum.
Metra lyrica - In fabulis extant dialogi vel soliloqui, qui sine musica vel cum musica
(parakatalogh/, recitativa), vel cum cantu extollebantur. Recitatae partes stichicometria utebantur;
cantatae autem polystrophia. [A.W. Pickard-Cambridge, The Dramatic Festivals of Athens, 19682],
licet fere impossibile evadat certos cuiusque fines ponere. Recitatae partes stichicis metris utebantur;
cantatae autem non-stichicis metris, plurimisque strophis.
In agmen ordinati anapaesti - Genera bina anapaestorum metrorum inveniuntur in fabulis: in
agmen procedentes anapaesti communiores, et lyrici vel cantati anapaesti. Anapaestorum metra sine
lege latitudinis et longitudinis catalexi fere semper in fine cuiusque periodi clauduntur. Series in
dimetris ordinatur et interdum monometris, sed huiusmodi divisio arbitraria videtur, quia synapheia
usque ad catalexim prosequitur. Caesura post metrum quodque fit, praeter ultimum, ante catalexim:
Ae. Ag. 60-7
60 ou(/tw d' )Atre/wj | pai=daj o( krei/sswn ||
61 e)p' )Aleca/ndr% | pe/mpei ce/nioj
62 Zeu\j polua/noroj | a)mfi\ gunaiko/j, || 1.2. - v v - v v
63 polla\ palai/smata | kai\ guiobarh=, || 1.2. - v v - v v
64 go/natoj koni/aisin |t e)reidome/nou ||
65 diaknaiome/nhj t'| e)n protelei/oij ||
66 ka/makoj, qh/swn | Danaoi=sin || finis perodi sine mora syntactica
67 Trwsi/ q' o(moi/wj. | e)/sti d' o(/ph nu=n
68 e)/sti: | telei=tai d' e)j to\ peprwme/non:

Iambica et trochaica series - Concitati dialogi Aristophanis iambicis vel trochaicis utuntur
tetrametris, qui interdum producuntur cum eodem rhythmo, per decem-sedecim cola, sine fractura per
synapheiam, usque ad finalem catalexim: systema quoque pni/gh, id est sine spiritu, vocatur:
Ar. Nub. 1443-51
{Fe.} th\n mhte/r' w(/sper kai\ se\ tupth/sw.
{St.} ti/ fv/j, ti/ fv\j su/;
tou=q' e(/teron au)= mei=zon kako/n.
{Fe.} ti/ d' h)\n e)/xwn to\n h(/ttw
lo/gon se nikh/sw le/gwn
th\n mhte/r' w(j tu/ptein xrew/n;
{St.} ti/ d' a)/llo g' h)/, tau=t' h)\n pov=j,
ou)de/n se kwlu/sei seauto\n e)mbalei=n
ei)j to\ ba/raqron meta\ Swkra/touj 1. - v v, x -, v v -, v -
kai\ to\n lo/gon to\n h(/ttw;

Comicorum dicola - In Comoedia prisca bina cola adhibebantur in stichica serie chorali et
dialogica cum choro. Apud Aristophanem invenimus Eupolideum (Nub. 537-40):

105
 METRICA

w(j de\ sw/frwn e)sti\ fu/sei | ske/yasq', h(/tij prw=ta me\n

ou)de\n h)=lqe r(ayame/nh | sku/tinon kaqeime/non
e)ruqro\n e)c a)/krou, paxu/, toi=j | paidi/oij i(/n' v)= ge/lwj:
ou)d' e)/skwyen tou\j falakrou/j, | ou)de\ ko/rdax' ei(/lkusen:
Invenimus quoque in Vesp. 1528-37 cola Archilochea strophae epodicae:
stro/bei: para/baine ku/kl% | kai\ ga/strison seauto/n:
r(i=pte ske/loj ou)ra/nion: | be/mbikej e)ggene/sqwn.
kau)to\j ga\r o( pontome/dwn | a)/nac path\r prose/rpei
h(sqei\j e)pi\ toi=sin e(autou= | paisi/, toi=j trio/rxoij.
In eadem vv. 248-72
x - v - x - v - | - v - v - - || 2ia | ith
to\n phlo\n w)= pa/ter | touto\n fu/lacai.

CANTICA
In strophis cantatis varia est dispositio responsionis viarieque dividitur in diversas personas
dramatis. In Soph. Aj. 348-429: str. A 3mia, ant. A 3mia. Musica semper resonabat.
In comediae parabasi magnum momenum habuit epirrhematica syzygies, in qua post strophas et
antistrophas quasque sequebantur trochaici tetrametri numero sedecim vel viginti [Ar. Ach. 665-718,
Eq. 551-610, 1264-315, Nub. 563-626, Vesp. 1060-121, Av. 737-800, 1058-117, Ran. 674-737].
In Pax 1127-90 epirrhemata in linea XVII habent trochaicum hexametrum catalecticum. In Lys.
614-705 est bina syzygies cum duobus paribus stropharum et quattuor epirrhemata cum denis
tetrametris.
In recitativis regularitas numerorum indicat fixam rationem motus in orchestra.
Raro in tragoedia, saepe autem in comedia, strophae et antistrophae separantur dialogis.
Metrica analysis dramatum lyricae facilis saepe, sed interdum difficillima est. Etenim
declaranda sunt metra, fines periodi definiendi, structura membrorum exploranda, et huiusmodi.
Difficultas augetur ex eo quod saepe diversa metra copulantur in eadem stropha; neque desunt dubia et
nova, neque codicis corruptio, cui suppleri potest interdum responsione antistrophae.
Analysis omnium Sophoclis operum invenitur apud R.D. Dawe in Teubneriana editione et
omnium tragicorum apud A.M. Dale, Metrical Analyses of tragic Lyrics (Bulletin of the lnstitute of
Classical Studies, Suppl. 21, in three parts, 1971-83). Loci declarantur in eiusdem doctae mulieris
The Lyric Metres of Greek Drama, 19682.

Iambi et trochaei
Lyrici iambi constituunt syncopata et non syncopata metra in dimetros et trimetros ordinata.
Syncopatae formae metrorum interdum vocantur cretici (- v -, ^ia), bacchei (v - -, ia^), et spondei (- -,
^ia^). Series ^ia + ia constituit lekythion, ^ia + ia^ autem ithyphallicum, quod est forma catalectica
lekythii. A. Ag. 184-91:
kai\ to/q' h(gemw\n o( pre/- {[a)nt. g.} lk_
sbuj new=n )Axaiikw=n, lk ||
ma/ntin ou)/tina ye/gwn, lk ||
e)mpai/oij tu/xaisi sumpne/wn, ^ia^ lk ||
eu)=t' a)ploi/# kenaggei= baru/- ^ia ^ia ^ia_
nont' )Axaiiko\j lew/j, lk ||
Xalki/doj pe/ran e)/xwn palirro/- lk ||
xqoij e)n Au)li/doj to/poij: ia^ lk ||
Aeschylus fere in omnibus sedibus ancipitibus brevem collocat, praeter ultimam. Longum
anceps strophae longum quoque antistrophae resonat. In penultimo versu strophae variat saepe
rhythmum, ut dochmiacum vel dactylicum colon, vel choriambum (- v v -). Colon extremum saepe est
aristophaneum (- v v - v - -), vel interdum pherecrateum (o o - v v - -).
Sophocles utitur longo ancipiti frequentius quam Aeschylus et Euripides, et responsione maiore
libertate, e.g. OT 194 a)/pouron ei)=t' ei)j me/gan ~ 207 )Arte/midoj ai)/glaj cu\n ai(=j.
Euripides in tragoediis serioribus, potissimum in a solo cantitatis carminibus, fere 3m superat.
Aristophanes strophas saepe trochaeis incipit et finit, raro syncope utitur, praeter in parodia
tragoediae. Lys. 658-9: tau=t' ou)=n | ou)x u(/brij ta\ pra/gmat' e)sti/ ^ia^
pollh/; | ka)pidw/sein moi dokei= to\ xrh=ma ma=llon.
Dactylica cola et dochmiaca interdum inveniuntur, item choriambi et aristophanei. Choriambi

106
 METRICA

interdum respondent cum iambicis metris, ut apud Anacreonta.

Libertas responsionis saepe fit apud Aristophanem, potissimum cum stropha and antistropha
longe sunt inter se. In quibusdam locis trochaicum metrum v - x respondet cum - v x v
Vesp. 1062 kai\ kat' au)to\ tou=to mo/non a)/ndrej a)lkimw/tatoi
1093 tou\j e)nanti/ouj ple/wn e)kei=se tai=j trih/resin.
[West: “Aristophanes seems to be retaining only one effective princeps in each metron,
letting the second be anceps (but then keeping the following anceps short: - v x v, not - v x x ). In
other words he is contenting himself with a sketchier definition of the rhythmic pattern than usual”].

Cretici - paeonici
Cretici paeonici vocantur frequentes solutiones cretici (- v -) in paeonem I (- v vv; raro vv v -),
adhibita quque syncope inter iambos ^ia.
Aristophanes tetrametris creticis utitur potissimum in forma: crvv crvv crvv cr ||.
[West: The term 'cretic' is here qualified by 'paeonic' firstly because of the frequency in
drama of the resolved form - v vv (rarely vv v-), called by the metricians 'first paeon', and secondly to
differentiate it more clearly from the 'cretics' which appear by syncopation among iambics = ^ia... The
only wholly cretic strophe is A. Supp. 418-22 ~ 423-7].
Ach.978-81: Au)to/mata pa/nt' a)gaqa\ t%=de/ ge pori/zetai. cr-p
Ou)de/pot' e)gw\ Po/lemon oi)/kad' u(pode/comai, cr-p
ou)de\ par' e)moi/ pote to\n (Armo/dion #)/setai cr-p
cugkataklinei/j, o(/ti pa/roinoj a(nh\r e)/fu. 3 cr
Aristophanes saepe a creticis ad trochaeos transit et vice versa, vel miscet, vel cr solutum in
responsione ponit cum tr.

Dochmius
Peculiare est tragoediae metrum, quo nulla caret tragoedia.
Schema est v - - v -, sed longum quodque solvi potest et duo brevia contrahi, ut fere varietas
vincat, licet huiusmodi varietatis formae quaedam communiores appareant, potissimum v vv - v – et
- vv - v -. A. Sept. 79-82:
79 meqei=tai strato\j | strato/pedon lipw/n: ||
80 r(ei= polu\j o(/de lew\j | pro/dromoj i(ppo/taj: || - vv vv v -
81 ai)qeri/a ko/nij | me pei/qei fanei=s', ||
82 a)/naudoj safh\j | e)/tumoj a)/ggeloj. |||
Abnormes sunt dochmii catalectici (\v vv - -), hypercatalectici (v v/v vv v - -), kaibeliani
(kd: = x vv. \v vv \v -), hypodochmii (hd: = - v vv v vv), et formae in quibus breve duplici
brevi dilatatur (vv - vv v vv vel v vv – vv).
Dochmii stricte sociantur variis iambicis metris.
A. Ag. 1136-45:
1136 Ka. i)w\ i)w\ talai/naj kako/potmoi tu/xai: [str. z. d crvvcr |
1137 to\ ga\r e)mo\n qrow= | pa/qoj e)pegxe/[asa]ai. d | d ||
1138 poi= dh/ me deu=ro th\n ta/lainan h)/gagej; 3ia, att.
1139 ou)de\n pot' ei) mh\ cunqanoume/nhn. ti/ ga/r; 3ia, att.
1140 Xo. frenomanh/j tij ei) | qeofo/rhtoj, a)m-
1141 fi\ d' au)ta\j qroei=j d|dd|
vv vv
1142 no/mon a)/nomon, | oi)=a | tij couqa/ cr | cr | ^ia^ ||
1143 a)ko|retoj boa/j, | feu=, filoi/ktoij fresi/n d | 2cr ||
1144 )/Itun )/Itun ste/nous' | a)mfiqalh= kakoi=j |
1145 a)hdw\n bi/on. d | d | d |||
Attica vocalizatio et resolutio creticos esse germanos non syncopatos iambos demonstrant.
[Short sequences of cretics or bacchei occur here and there, as do dragged cretics (- v -). cr d and d cr
(cr), also ia d and d ia are common combinations. Dimeters of the form v vv v vv v - v - are also
common. Less often we find anapaestic, dactylic, or aeolic cola in dochmiac contexts; also - v v
-v v - \v - (which can be regarded as a dactylically expanded form of dochmiac - v v - \v -) and
(v v -) v v - v v - \v -; in Euripides also anapaestic metron or dimeter + iambic colon (ia^, ia, pe,
lk, 2cr). Euripides presents many complexities in the plays following Andromache, when his
dochmiacs become predominantly astrophic and appear in long arias and dialogues that abound in

107
 METRICA

difficulties. Euripidis complexitas patet quoque in Or. 140-52:

140 Xo. si=ga si=ga, lepto\n i)/xnoj a)rbu/lhj [str. a hd |
ti/qete, mh\ ktupei=t'. d
{Hl.} a)popro\ba=t' e)kei=s', a)popro/ moi koi/taj. ::d│d
{Xo.} i)dou/, pei/qomai. d|
145 {Hl.} a)= a)= su/riggoj o(/pwj pnoa\ bacch.22 (::x - -) d |
leptou= do/nakoj, w)= fi/la, fw/nei moi. d| d|
{Xo.} i)/d', a)tremai=on w(j u(po/rofon fe/rw :: d| d| d [+ boan
boa/n. {Hl.} nai/, H ou(/twj:
149 ka/tage ka/tage, pro/siq' a)tre/maj, a)tre/maj i)/qi: d| d| 8 v (finis metri et verbi)
lo/gon a)po/doj e)f' o(/ ti xre/oj e)mo/lete/ pote. d| d|
xro/nia ga\r pesw\n o(/d' eu)na/zetai. d| d|||
.

Aeolici metri
Purae aeolicae strophae raro apud Aeschylum inveniuntur. Plures autem apud Sophoclem,
plurimae apud tardiorem Euripidem.
Phoen. 202-13:
202 {XO.} Tu/rion oi)=dma lipou=s' e)/ban [str.a’ v v v - v v - v - || gl
203 a)kroqi/nia Loci/#
204 Foini/ssaj a)po\na/sou - - - v v - - || ph
205 Foi/b% dou/la mela/qrwn, - - x - v v - || tl''
206 i(/n' u(po\ deira/si nifobo/loij vv v - v v \vv v - || gl
207 Parnasou= katena/sqh, - - - v v - - || ph
208 )Io/nion kata\ po/nton e)la/- vv v - v v - v \vv || gl = hi
209 t# pleu/sasa perirru/t% - | - - v v \vv v - || gl = tl ||
210 u(pe\r a)karpi/stwn pedi/wn vv v - x [v] - [v] v v - || gl (“)
211 Sikeli/aj Zefu/rou pnoai=j vv v - v v - v - || gl
212 i(ppeu/santoj, e)n ou)ran%= - - - v v - v - || gl
213 ka/lliston kela/dhma. - - - v v - - ||| ph

Lyrici anapesti
Lyrici anapaesti distinguuntur a ceteris et usu Doricae dialecti in tragoedia et parodia
tragica, et usu dimetri nulla divisione facta verbi inter metra.
Contractio bicipitum acatalecticum dimetrum octo longas sy facit, catalecticum autem
septem. Catalecticus dimeter in initio quoque ponitur et acatalecticus in fine. Inveniuntur quoque 4
breves consecutivae (biceps+solutum princeps), demum commixtio dari potest non-anapaestici
membri (potissimum dochmiaci), vel ad alium rhythmum transitus.
E. Ion 154-69:
e)/a e)/a: ^ biceps contractus
foitw=s' h)/dh lei/pousi/n te biceps^
ptanoi\ Parnasou= koi/taj: “ contractus^
au)dw= mh\ xri/mptein qrigkoi=j “ contractus^
mhd' e)j xrush/reij oi)/kouj “ contractus^
ma/ryw s' au)= to/coij, w)= Zhno\j “ contractus sine caesura
kh=ruc, o)rni/qwn gamfhlai=j “ contractus sine caesura
i)sxu\n nikw=n. --- o(/de pro\j qume/laj
a)/lloj e)re/ssei ku/knoj. ou)k a)/ll#
foinikofah= po/da kinh/seij;
ou)de/n s' a( fo/rmigc a( Foi/bou “ contractus sine caesura
su/mmolpoj to/cwn r(u/sait' a)/n. “ contractus sine caesura
pa/ragoe pte/rugaj: li/mnaj e)pi/ba ta=j Dhlia/doj: acat ||
ai(ma/ceij, ei) mh\ pei/sv, contractus^
ta\j kallifqo/ggouj %)da/j. contractus^

22
Versus 145 respondet cum 157 o)lei=j ei) = bacchaeus. Tenuis et liquida fere semper v.

108
 METRICA

In tragoedia lyrici anapaesti fere tantum monodiis et dialogis innituntur cum unus actor cantat.
Euripides autem in quibusdam tragoediis large his utitur (Hecuba, Troades, IT, Ion).
Metrum diversa ratione adhibetur in comedia et magis libere adhibetur proceleumaticus (v v
vv), qui commutatur saepe cum cretico (paeon).
In Ar. Av. 327-35 ~ 343-51 pars prima strophae procul dubio est anapaestica, sed altera
irregularem responsionem habet et anapaestus (proceleumaticus) alternatur cum cretico (paeon).
(333) - v vv | v v vv |v v vv| (349) - v vv - v vv | - v vv |
v v vv | v v vv v v vv | - v vv | - v vv - vv |
- v vv v v - | v v vv | v v -||| - v vv | - v - | - v vv - v - |||
Ar. Av. 328-359:
{XO.} )/Ea e)/a: str.a’
328 prodedo/meq' | a)no/sia/ t' | e)pa/qomen: | o(\j ga\r
329 fi/loj h)=n | o(mo/trofa/ q' | h(mi=n e)ne/meto | pedi/a par' | h(mi=n,
330 pare/bh me\n qesmou\j a)rxai/ouj,
331 pare/bh d' o(/rkouj o)rni/qwn.
332 Ei)j de\ do/lon e)ka/lese, pare/bale/ t' e)me\ para\ ge/noj 1.- v vv, 2.3.4.v v vv, vv
333 a)no/sion, o(/per e)co/t' e)ge/net' e)p' e)moi\
334 pole/mion e)tra/fh.
335 )Alla\ pro\j tou=ton me\n h(mi=n e)stin u(/steroj lo/goj:
336 tw\ de\ presbu/ta dokei= moi tw/de dou=nai th\n di/khn
337 diaforhqh=nai/ q' u(f' h(mw=n.
338 {PI.} (Wj a)pwlo/mesq' a)/ra.
339 {EU.} Ai)/tioj me/ntoi su\ n%=n ei)= tw=n kakw=n tou/twn mo/noj.
340 )Epi\ ti/ ga/r m' e)kei=qen h)=gej;
{PI.} (/In' a)kolouqoi/hj e)moi/.
{EU.} (/Ina me\n ou)=n kla/oimi mega/la.
{PI.} Tou=to me\n lhrei=j e)/xwn
342 ka/rta: pw=j klau/sei ga/r, h)\n a(/pac ge tw) fqalmw\ 'kkopv=j;
343 {XO.} )Iw\ i)w/: {ant.a}
e)/pag' e)/piq' e)pi/fere pole/mion o(rma\n v v vv , v v vv v v vv
foni/an, pte/ruga/ te pant#= peri/bale
peri/ te ku/klwsai:
w(j dei= tw/d' oi)mw/zein a)/mfw
kai\ dou=nai r(u/gxei forba/n.
Ou)/te ga\r o)/roj skiero\n ou)/te ne/foj ai)qe/rion
ou)/te polio\n pe/lagoj e)/stin o(/ ti de/cetai - v vv - v vv | - v vv |
tw/d' a)pofugo/nte me.
)Alla\ mh\ me/llwmen h)/dh tw/de ti/llein kai\ da/knein.
Pou= 'sq' o( taci/arxoj; )Epage/tw to\ decio\n ke/raj.
{EU.} Tou=t' e)kei=no. Poi= fu/gw du/sthnoj;
{PI.} Ou(=toj, ou) menei=j;
{EU.} (/In' u(po\ tou/twn diaforhqw=;
{PI.} Pw=j ga\r a)\n tou/touj dokei=j
e)kfugei=n; {EU.} Ou)k oi)=d' o(/pwj a)/n.
{PI.} )All' e)gw/ toi soi le/gw,
o(/ti me/nonte dei= ma/xesqai lamba/nein te tw=n xutrw=n.
{EU.} Ti/ de\ xu/tra nw\'pwfelh/sei;
{PI.} Glau=c me\n ou) pro/seisi n%=n.
351 {EU.} Toi=j de\ gamyw/nuci toisdi/;

Ionic [West]
Ionics commonest in Aeschylus. They are occasional in Sophocles, Euripides (who uses them
especially in the Bacchae), and Old Comedy. The ionic hymns sung by Agathon in Ar. Thesm. 101-29
and by the Initiates in Ran. 323-53 reflect an association of the metre with devotional cult. This
will account for its prominence in the Bacchae; but at the same time there may be here a sense of the
Asiatic. Some cults in which ionic songs were sung were of Asiatic provenance (those of Adonis
and Cybele), and it is often held that the ionic Iyrics in Aeschylus' Persae are meant to have an
exotic flavour.

109
 METRICA

Straight ionics (v v - - v v - -) predominate over anaclastic (v v - v - v - -, rarely v v - x - v - -).

Responsion between the two is seldom found.
Quite often instead of v v - - we find a short metron v v - (io^).
A. Pers. 68-72:
linode/sm% sxedi/# porqmo\n a)mei/yaj 3io ||
)Aqamanti/doj (/Ellaj, io^, io ||
polu/gomfon o(/disma io [non respondet ed. crit.]
zugo\n a)mfibalw\n au)xe/ni po/ntou.
io^ cannot respond with io, and there is no ground for the assumption that it was equal in duration (with
a double-length long position).
Contraction (w-[-]) is confined to the beginning of the colon, following word-division.
Contracted responds with uncontracted only at Pers. 696 ~ 702. Late in the century we also find the
initial double short replaced by a single, as E. Phoen. 1539f.:
ti/ m', w)= parqe/ne, baktreu/masi tuflou=
podo\j e)ca/gagej e)j fw=j
lexh/rh skoti/wn e)k qala/mwn oi)k-
trota/toisin dakru/oisin,
polio\n ai)qe/roj a)fane\j ei)/dwlon h)\
ne/kun e)/nerqen h)\
ptano\n o)/neiron;
'Agathon' in Ar. Thesm. 101 ff. and Euripides in Phoen. and Ba. admit the resolutions v v vv -
and v v - v v. The latter several times responds With v v - -.
Occasionally we find a 'hypermetric' long syllable at the beginning of the period, e.g.
S. OT 483:
Deina\ me\n ou)=n, deina\ tara/s- str. 2
sei sofo\j oi)wnoqe/taj,
ou)/te dokou=nt' ou)/t' a)pofa/s-
konq': o(/ ti le/cw d' a)porw=:
When the extra syllable is prefixed to an anaclastic dimeter, the colon is formally identical with hi,
-vv-v-v--; we had the same thing in Anacreon (p. 42). A variation of the opening - v v - - is x - v - -.
The strophe may end with a catalectic or acatalectic ionic metron, or a hypercatalectic one (v v
- - - or v v - v - -), or with v v - v - v -. or with an anaclastic dimeter v v - v - v - -. Several tragic
passages are capable of either ionic or aeolic interpretation, e.g. S. Aj. 628-34 (the strophe has begun
with ia gl | ia hi | ith || dod ||):
ou)d' oi)ktra=j go/on o)/rniqoj a)hdou=j phc || or 3io ||
h(/sei du/smoroj, a)ll' o)cuto/nouj me\n %)da\j hic | 2io vv-v
--
qrhnh/sei, xero/plaktoi d' ph | 2io |
e)n ste/rnoisi pesou=ntai ph | 2io |
dou=poi kai\ polia=j a)/mugma xai/taj. gl ia^ ||| io 2io + |||
As before, Aristophanes presents us with extraordinary freedoms of responsion, especially
in Vesp. 273-6 ~ 281-4, 290-302 ~ 303-16, where we find v v - - responding with - v - - or v v - v,
and v v - with - v -.
ti/ pot' ou) pro\ qurw=n fai/net' a)/r' h(mi=n str.
o( ge/rwn ou)d' u(pakou/ei;
mw=n a)polw/leke ta\j e)mba/daj; h)\ prose/koy' e)n
t%= sko/t% to\n da/ktulo/n pou,
ei)=t' e)fle/gmhnen au)tou=
to\ sfuro\n ge/rontoj o)/ntoj;
kai\ ta/x' a)\n boubwni%/h.
h)= mh\n polu\ drimu/tato/j g' h)=n tw=n par' h(mi=n,
kai\ mo/noj ou)k a)nepei/qet',
a)ll' o(po/t' a)ntiboloi/h
tij, ka/tw ku/ptwn a)\n ou(/tw
“li/qon e(/yeij” e)/legen.

ta/xa d' a)\n dia\ to\n xqesino\n a)/nqrw- ant.

pon, o(\j h(ma=j diedu/et'

110
 METRICA

e)capatw=n kai\ le/gwn w(j filaqh/naioj h)=n kai\

ta)n Sa/m% prw=toj katei/poi,
dia\ tou=t' o)dunhqei\j
ei)=t' i)/swj kei=tai pure/ttwn.
e)/sti ga\r toiou=toj a(nh/r.
a)ll', w)= 'ga/q', a)ni/staso, mhd' ou(/tw seauto\n
e)/sqie, mhd' a)gana/ktei.
kai\ ga\r a)nh\r paxu\j h(/kei
tw=n prodo/ntwn ta)pi\Qr#/khj:
o(\n o(/pwj e)gxutriei=j.
u(/pag', w)= pai=, u(/page.

{Pa.} e)qelh/seij ti/ moi ou)=n, w)= str.

pa/ter, h)/n sou/ ti dehqw=;
{Xo.} pa/nu g', w)= paidi/on. a)ll' ei)-
pe/, ti/ bou/lei me pri/asqai
kalo/n; oi)=mai de/ s' e)rei=n a)s-
traga/louj dh/pouqen, w)= pai=.
{Pa.} ma\ Di/', a)ll' i)sxa/daj, w)= papi/a: h(/dion ga/r
{Xo.} ou)k a)\n
ma\ Di/', ei) kre/maisqe/ g' u(mei=j.
{Pa.} ma\ Di/' ou)/ ta)/ra prope/myw se to\ loipo/n.
{Xo.} a)po\ ga\r tou=de/ me tou= misqari/ou
tri/ton au)to\n e)/xein a)/lfita dei= kai\ cu/la kw)/yon:
su\ de\ su=ka/ m' ai)tei=j.

{Pa.} a)/ge nun, w)= pa/ter, h)\n mh\ ant.

to\ dikasth/rion a(/rxwn
kaqi/sv nu=n, po/qen w)nh-
so/meq' a)/riston; e)/xeij e)l-
pi/da xrhsth/n tina n%=n h)\
po/ron (/Ellaj i(ero/n;
{Xo.} a)papai= feu=. ma\ Di/' ou)k e)/gwge n%=n oi)=d'
o(po/qen ge dei=pnon e)/stai.
{Pa.} ti/ me dh=t', w)= mele/a mh=ter, e)/tiktej;
{Xo.} i(/n' e)moi\ pra/gmata bo/skein pare/xvj.
{Pa.} a)no/nhton a)/ra s', w)= qula/kion, g' ei)=xon a)/galma.
e)e/.
pa/ra n%=n stena/zein.
{Fi.} fi/loi, th/komai me\n
pa/lai dia\ th=j o)ph=j
u(mw=n u(pakou/wn.
a)lla\ ga\r ou)x oi(=o/j t' ei)/m'
#)/dein, ti/ poih/sw;
throu=mai d' u(po\ tw=nd', e)pei\
bou/lomai/ ge pa/lai meq' u(-
mw=n e)lqw\n e)pi\ tou\j kadi/s-
kouj kako/n ti poih=sai.
a)ll', w)= Zeu= megabro/nta,
h)/ me poi/hson kapno\n e)cai/fnhj
h)\ Proceni/dhn h)\ to\n Se/llou
tou=ton to\n yeudama/macun.
to/lmhson, a)/nac, xari/sasqai/ moi,
pa/qoj oi)kti/raj: h)/ me keraun%=
diatinqale/% spo/dison taxe/wj,
ka)/peit' a)nelw/n m' a)pofush/saj
ei)j o)ca/lmhn e)/mbale qermh/n:
h)\ dh=ta li/qon me poi/hson, e)f' ou(=
ta\j xoiri/naj a)riqmou=sin.

111
 METRICA

Dactylic
Dactylic strophes usually contain some iambic elements. The dactyls come in various lengths
from 2da^ upwards, but mostly from four to seven metra. A. Ag. 104-21 ~ 122-39:
-vv-vv- |v v- vv | -vv-- 6da^│
104 ku/rio/j ei/mi qroei=n o(/dion kra/toj ai)/sion a)ndrw=n [str. a.
-vv-| vv -vv- vv-- 5da^│
105 e)ntele/wn: e)ti ga\r qeo/qen katapneu/ei
-- -- --|-vv -- 5da^
106 peiqw/, molpa\n a)lka/n, su/mfutoj ai)w/n:
v-v--| vv-|vv| -vv --|-vv--| ia + 4da^ +2da^│
108 o/pwj )Axaiw/n di/qronon kra/toj, )Ella/doj h/baj xu/mfrona taga/n,
- - | - v v | - v v -  | 4da
111 pe/mpei su/n dori/ kai/ ceri/ pra/ktori
- v v - - | - v v - v| 2da^ | 2da^ ||?
112 qou/rioj o/rnij Teukri/d' e/p' ai/an,
- - - v v - | v v - v v - | v v - v v - v v - - || 8da^
114 oi/wnw/n basileu/j basileu/si new/n o/ kelaino/j, o/ t' e/xo/pin a/rga/j,
v-v--| vv-vv|-vv- - ia+4da^
116 fane/ntej i/ktar mela/qrwn cero/j e/k doripa/ltou
- - - | v v - - || 3da^ ||| (D-)
117 pampre/ptoij e/n e/draisi,
- v v - | v v - | v v - v v | - v v - - || 6da^
118 bosko/menoi lagi/nan, e/riku/mona fe/rmata, ge/nnan,
x-v-v-v-| 2ia
120 blabe/nta loisqi/wn dro/mwn.
- v v - v v - v | v - - - - ||| 5da^
121 ai/linon ai/linon ei/pe/, to/ d' eu/ nika/tw.
Note the frequent coincidences of word-end in strophe and antistrophe, indicated by the
caesura-signs, and the contractions emphasized by word-end, contrary to Homeric habit (- -¨ | - -¨ | - -¨
|; avoided by Sophocles).
Sophocles and Euripides sometimes have longer periods than Aeschylus, but then they are
normally marked off into tetrameters by word-division. S. El. 129ff.:
{HL.} )=W gene/qla gennai/wn, 3da^ ||
130 h(/ket' e)mw=n kama/twn paramu/qion: 4da |
oi)=da/ te kai\ cuni/hmi ta/d', ou)/ ti/ me 4da |
fugga/nei: ou)d' e)qe/lw prolipei=n to/de, 4da |
mh\ ou) to\n e)mo\n stena/xein pate/r' a)/qlion. 4da |
)All', w)= pantoi/aj filo/thtoj a)meibo/menai xa/rin, - -¨ - -¨ 4da |
135 e)a=te/ m' w(=d' a)lu/ein, 2ia^ ||
ai)ai=, i(knou=mai. pe |||
129 Note the contraction. 130-5 All in synapheia. 132 Correption in fugga/nei. 133 Synecphonesis of
mh\_ou), as often. 136 Hiatus after the interiection.
134-5 illustrates the characteristically (though not exclusively) Sophoclean trick of following an
acatalectic tetrameter with a colon which does not start on a princeps, so that we have to change step.
Cf. OT 171f. 4da”x4da^ || ; El. 125f. 4da” 3ia. [When it is an iambic colon, it sometimes starts with
a metron of the form - vv v -, as if to deceive the ear over the transition.] This practice goes against
the normal principle of Greek metre that successive princeps positions are not separated within the
period by more than two shorts or one long. There are several examples in Euripides, especially at
the end of a strophe; so also in Ar. Nub. 288-90,
32 a)ll' a)poseisa/menai ne/foj o)/mbrion 4da│
33 a)qana/taj i)de/aj e)pidw/meqa 4da│
34 thlesko/p% o)/mmati gai=an. -D- |||
Resolution of a dactyl to vv v v may occur in E. Andr. 490 (pai=da/ te du/sfronoj e)/ridoj
u(/per ~ 482 faulote/rj freno\j au)tokratou=j), and twice in Ar. Eccl. 1171 (- silfio - trome -
litokata-kexumeno - kix@lepi -).
In a couple of places hiatus occurs at the end of an acatalectic dactylic tetrameter or

112
 METRICA

hexameter, although the verse is technically in synapheia with what follows. This is an indication
that these lengths were semi-independent units of composition in the poet's mind.

Dactylo-Epitrite
D/e is absent from the genuine plays of Aeschylus; it is used several times in PV, in the earlier
plays of Sophocles and Euripides (very little after 415), in Rhesus, and occasionally in Old and
Middle Comedy.
Like Simonides, the dramatists use the ithyphallic (the catalectic of E), both at strophe-end
and elsewhere (perhaps always with period-end). Sometimes the colon is A - ith |, which could also
be called | 2ia^ | (just as - E = 2ia), but it is convenient to use the notation which indicates that the
'link-syllable' is normally long. The catalectics of e and x e, namely - - and v - -, are also found,
though rarely.
Colon-division often coincides with word-division, as in E. Med 410-20 throughout:
154 Co. a)/nw potamw=n i(erw=n | xwrou=si pagai/, [str. xD|-e-|
155 kai\ di/ka | kai\ pa/nta pa/lin stre/fetai. e | - D ||
157 a)ndra/si me\n do/liai | boulai/, qew=n d' D|-e|
158 ou)ke/ti pi/stij a)/rare: Dx|
160 ta\n d' e)ma\n | eu)/kleian e)/xein biota\n | stre/yousi fa=mai: e | - D | - e - ||
161 e)/rxetai | tima\ gunaikei/% ge/nei: e | - E ||
164 ou)ke/ti duske/ladoj | fa/ma gunai=kaj e(/cei. D | - ith |||
Within the period, e | - D and D | - D are more common caesuras than e- | D, D -│D, word-break
being more readily admitted after the link-syllable when it is short. (D v | D sometimes responds with
D | - D, or e v | D with e | - D.)
Resolution early in the e-colon (vv v -) and contraction early in the D-colon (- -¨ - v v -)
occur occasionally. There is no responsion of resolved with unresolved or of contracted with
uncontracted.
Abnormal cola appear in places, especially v v - v v - (^D) continuing with v - x or v - v - x or
dactylically v v - (v v -). There are two apparent cases of the irregular responsion x v - x - v -:
PV 535 a)lla/ moi to/d'e)mme/noi ~ 543 i)di/ai gnw/mai se/bhi.
E. Andr. 1035 ktea/nwn matro\j foneu/j ~ 1045 kai\ pro\j eu)ka/rpouj gu/aj.
The text is suspect at Andr. 1035, but the metrical anomaly has a parallel in Bacchylides.
The strophe usually begins with ( x )D, but seldom ends with a dactylic colon. (-)ith is the
commonest ending; next comes 'double e' in various forms (x E , E2, (e)ee, ee ^). Occasionally an
aeolic colon may appear in the penultimate or closing position in the strophe. Sometimes D/e
strophes modulate into iambic, or have iambic passages in them.

Polymetry [Fabularum auctores transeunt a peculiari metro ad aliud, magna libertate, potissimum
in strophis monostichis vel astrophicis monodiis et lyricis dialogis].
It has been mentioned that the dramatists often swing from one type of metre into another
within the limits of a strophe. The greatest diversity is found in some of the long astrophic monodies
and lyric dialogues which are a feature of the last plays of Euripides and Sophocles. The great
advantage of astrophic composition to the tragedian was that the words did not at any point have to
fit into a predetermined melodic frame, while the melody could be shaped throughout to express all
the emotional nuances of the words. Polymetry was a natural resource in these circumstances.
S. Phil. 1169-217 is a good example of the technique. It begins in iambics, then turns to ionics
in mid-sentence at 1175. They continue to 1185.
{XO.} Pro\j qew=n, ei)/ ti se/bv ce/non, pe/lasson,
eu)noi/# pa/s# pela/tan:
a)lla\ gnw=q', eu)= gnw=q', o(/ti so\n
kh=ra ta/nd' a)pofeu/gein:
oi)ktra\ ga\r bo/skein, a)dah\j d'
e)/xein muri/on a)/xqoj o(\ cunoikei=.
{FI.} Pa/lin, pa/lin palaio\n a)/l-
ghm' u(pe/mnasaj, w)=
l%=ste tw=n pri\n e)nto/pwn.
Ti/ m' w)/lesaj; ti/ m' ei)/rgasai;
{XO.} Ti/ tou=t' e)/lecaj;

113
 METRICA

{FI.} Ei) su\ ta\n e)moi\ stugera\n

Tr%a/da ga=n m' h)/lpisaj a)/cein.
{XO.} To/de ga\r now= kra/tiston.
{FI.} )Apo/ nu/n me lei/pet' h)/dh.
{XO.} Fi/la moi, fi/la tau=ta parh/ggei-
laj e(ko/nti te pra/ssein.
)/Iwmen, i)/wmen
nao\j i(/n' h(mi=n te/taktai.
{FI.} Mh/, pro\j a)rai/ou Dio/j, e)/l-
qvj, i(keteu/w.
{XO.} Metri/a z'.
{FI.} )=W ce/noi,
mei/nate, pro\j qew=n.
{XO.} Ti/ qroei=j;
Then: {FI.} Ai)ai= ai)ai=,
dai/mwn dai/mwn: a)po/lwl' o( ta/lj: 3 an | (cum linea praec.)
w)= pou/j, pou/j, ti/ s' e)/t' e)n bi/% gl
teu/cw t%= meto/pin ta/laj; gl
1190 )=W ce/noi, e)/lqet' e)ph/ludej au)=qij. 4da^ |
{XO.} Ti/ r(e/contej a)lloko/t% gl ¨
gnw/m# tw=n pa/roj, w(=n prou)/fainej; 4da^ ||
After a few more aeolic cola, dactylic tetrameters flow from 1196 to 1207 (one of them augmented to a
hexameter, 1201-102).
{FI.} Ou)/toi nemeshto\n
a)lu/onta xeimeri/%
lu/p# kai\ para\nou=n qroei=n.
{XO.} Ba=qi/ nun, w)= ta/lan, w(/j se keleu/omen.
{FI.} Ou)de/pot' ou)de/pot', i)/sqi to/d' e)/mpedon,
ou)d' ei) purfo/roj a)sterophth\j
bronta=j au)gai=j m' ei)=si flogi/zwn.
)Erre/tw )/Ilion, oi(/ q' u(p' e)kei/n%
pa/ntej o(/soi to/d' e)/tlasan e)mou= podo\j
a)/rqron a)pw=sai.
)All', w)= ce/noi, e(/n ge/ moi eu)=xoj o)re/cate.
{XO.} Poi=on e)rei=j to/d' e)/poj;
{FI.} Ci/foj, ei)/ poqen,
h)\ ge/nun h)\ bele/wn ti prope/myate.
{XO.} (Wj ti/na <dh\> r(e/cvj pala/man pote/;
Here is the concluding part of the passage:
{FI.} Kra=t' a)po\ pa/nta kai\ a)/rqra te/mw xeri/: 4da
fon#=, fon#= no/oj h)/dh. hag¨ ||
{XO.} Ti/ pote;
{FI.} Pate/ra mateu/wn. 2ia^ ||
{XO.} Poi= ga=j;
{FI.} )Ej (/Aidou: ^ia | ia^ ||
ou) ga\r [e)st'] e)n fa/ei g' e)/ti. lk ||
)\W po/lij, w)\[po/lij] patri/a, gl¨
pw=j a)\n ei)si/doimi/ s' a)/qlio/j g' a)nh/r, E2
o(/j ge sa\n lipw\n i(era\n liba/d' e | v D - || [+ West]
e)xqroi=s<in> e)/ban Danaoi=j hag || [+ West]
a)rwgo/j; e)/t' ou)de/n ei)mi. pe |||
{XO.} )Egw\ me\n h)/dh kai\ pa/lai new\j o(mou=
stei/xwn a)\n h)= soi th=j e)mh=j, ei) mh\ pe/laj
)Odusse/a stei/xonta to/n t' )Axille/wj
go/non pro\j h(ma=j deu=r' i)o/nt' e)leu/ssomen.
Iambics, ionics, anapaests, aeolics, dactyls, and dactylo-epitrite-eveithing except cretics and
dochmiacs.
We do not know to what extent differnt metrical types were bound up with different musical modes,

114
 METRICA

but it is probable that the singers and accompanists of such passages had also to execute harmonic
modutiolations. These were a feature of the >new music = of the music = of the second halfof the fifth
century [cf I.Henderson in The New Oxford History of Music, i (1957), 393f]. A. Pers 694 to 702
{Xo.} se/bomai me\n proside/sqai, [str.] 2io
se/bomai d' a)nti/a le/cai 2io
se/qen a)rxai/% peri\ ta/rbei. enh
{Da.} a)ll' e)pei\ ka/twqen h)=lqon soi=j go/oij pepeisme/noj, 4mtr^
mh/ ti makisth=ra mu=qon a)lla\ su/ntomon le/gwn 4mtr^
ei)pe\ kai\ pe/raine pa/nta, th\n e)mh\n ai)dw= meqei/j. 4mtr^
{Xo.} di/omai me\n xari/sasqai, {[a)nt.} 2io
di/omai d' a)nti/a fa/sqai, 2io
le/caj du/slekta fi/loisin. enh

Sophocles Tr 1264-1278 2m an
{UL.} Ai)/ret', o)padoi/, mega/lhn me\n e)moi\
tou/twn qe/menoi suggnwmosu/nhn,
mega/lhn de\ qew=n a)gnwmosu/nhn
ei)do/tej e)/rgwn tw=n prassome/nwn,
oi(\ fu/santej kai\ klvzo/menoi
pate/rej toiau=t' e)forw=si pa/qh.
Ta\ me\n ou)=n me/llont' ou)dei\j e)for#=,
ta\ de\ nu=n e(stw=t' oi)ktra\ me\n h(mi=n,
ai)sxra\ d' e)kei/noij, 1m an
xalepw/tata d' ou)=n a)ndrw=n pa/ntwn
t%= th/nd' a)/thn u(pe/xonti. parem
{XO.} Lei/pou mhde\ su/, parqe/n', a)p' oi)/kwn,
mega/louj me\n i)dou=sa ne/ouj qana/touj,
polla\ de\ ph/mata <kai\> kainopaqh=:
kou)de\n tou/twn o(/ ti mh\ zeu/j. parem

EURIPIDES IA 1-15: an
)=W pre/sbu, do/mwn tw=nde pa/roiqen
stei=xe.
{PRESBUTHS} stei/xw. ti/ de\ kainourgei=j,
)Aga/memnon a)/nac; {Ag.}speu/seij; {Pr.}speu/dw.
ma/la toi gh=raj tou)mo\n a)/upnon
kai\ e)p' o)fqalmoi=j o)cu\ pa/restin.
{Ag.} ti/j pot' a)/r' a)sth\r o(/de porqmeu/ei;
{Pr.} Sei/rioj e)ggu\j th=j e(ptapo/rou
Pleia/doj #)/sswn e)/ti messh/rhj.
{Ag.} ou)/koun fqo/ggoj g' ou)/t' o)rni/qwn
ou)/te qala/sshj: sigai\ d' a)ne/mwn
to/nde kat' Eu)/ripon e)/xousin.
{Pr.} ti/ de\ su\ skhnh=j e)kto\j a)i/sseij,
)Aga/memnon a)/nac;
e)/ti d' h(suxi/a tv=de kat' Au)=lin
kai\ a)ki/nhtoi fulakai\ teixe/wn.

Euripidis, Hippolytus - a)moibai=on 58-71 Schema metricum lyricum (W.Stockert, Lipsia 1994)
58 e(/pesq' a)ei/dontej e(/pesqe v---vv-v enh
ta\n Dio\j ou)rani/an -vv-vv- hem
60 )/Artemin, #(= melo/mesqa. -vv-vv- hem x
XOROS KUNHGWN
61 po/tnia po/tnia semnota/ta, _v vv_vv v-vv- Wilam Barett: gl^
Zano\j ge/neqlon, --vv- colarium vel --v--
xai=re, xai=re/ moi, w)= ko/ra - v - v v - v - gl
65 Latou=j )/Artemi kai\ dio/j, ---vv-v- gl
kalli/sta polu\ parqe/nwn, - - - v v - v - gl

115
 METRICA

a(\ me/gan kat' ou)rano\n -v-v -v- lk

nai/eij eu)pate/reian au)- - - - v v - v - gl +
la/n, Zhno\j polu/xruson oi)=kon. - - - v v - v - - || hip vel - - - v v - v - - | - - v v - v - - || hip / hen
70 xai=re/ moi, w)= kalli/sta kal- - vv - - - arist
li/sta tw=n kat' )/Olumpon. - - - - v v - x || enh Schroeder et Barett:
[parqe/nwn, )/Artemi.] - v v - - - - - | - - - v v - x || gl a / pher b

pa/rodoj 121-169 schema [str. a 121s = 131s

121 )Wkeanou= tij u(/dwr sta/zousa pe/tra le/getai, - vv - v v - - - v v - v v - 6da^
bapta\n ka/lpisi r(uta\n pa- ---vv-
123 ga\n proiei=sa krhmnw=n: 123 = 133 West maec. (colarion) +
124 o(/qi moi/ tij h)=n fi/la 124 = 134 hip
porfu/rea fa/rea 125 = 135 (tel.)
potami/# dro/s% 126 = 136 hypod (colarion)
te/ggousa, qer- 127 = 137 hypod (colarion)
ma=j d' e)pi\ nw=ta pe/traj eu)- 128 = 138 ia + arist
ali/ou kate/ball': o(/qen 129 = 139 ^ wil + ba
moi prw/ta fa/tij h)=lqe despoi/naj: 130 = 140 tel + sp

133 teirome/nan noser#= koi/t# de/maj e)nto\j e)/xein [ant. a

oi)/kwn, lepta\ de\ fa/rh can-
qa\n kefala\n skia/zein:
trita/tan de/ nin klu/w
ta/nd' a)brwsi/#
sto/matoj a(me/ran
Da/matroj a)-
kta=j de/maj a(gno\n i)/sxein, kru-
pt%= pe/nqei qana/tou qe/lou-
san ke/lsai poti\ te/rma du/stanon.

141 h)= su/ g' e)/nqeoj, w)= kou/ra, [str. b 141ss = 151ss gl - -
ei)/t' e)k Pano\j ei)/q' (Eka/taj 142 = 152 wil
h)\ semnw=n Koruba/ntwn foi- 143 = 153 gl - - +
t#=j h)\ matro\j o)rei/aj; 144 = 154 ph
su\ d' a)mfi\ ta\n polu/qhron Di/- 145 = 155 ^wil +
ktunnan a)mplaki/aij a)ni/e- 146 = 156 wil
roj a)qu/twn pela/nwn tru/xv; 147 = 157 wil + sp
foit#= ga\r kai\ dia\ li/mnaj 148 = 158 ^wil +
xe/rson q' u(pe\r pela/gouj 149 = 159 wil
di/naij e)n noti/aij a(/lmaj. 150 = 160 gl - -

151 h)\ po/sin, to\n )Erexqeida=n [ant. b

a)rxago/n, to\n eu)patri/dan,
poimai/nei tij e)n oi)/koij kru-
pta\ koi/ta lexe/wn sw=n;
{} h)\ nauba/taj tij e)/pleusen Krh/-
taj e)/cormoj a)nh\r lime/na
to\n eu)ceino/taton nau/taij,
fh/man pe/mpwn basilei/#,
lu/p# d' u(pe\r paqe/wn
eu)nai/a de/detai yuxa/;
161 filei= de\ t#= dustro/p% gunaikw=n [epod. 161-169 ia cr ba
162 a(rmoni/# kaka\ edit. colarium
163 du/stanoj a)mhxani/a sunoikei=n, wil + ba
164 w)di/nwn te kai\ a)frosu/naj. wilam
165 di' e)ma=j v)=ce/n pote nhdu/oj a(/d' 2 an +
166 au)/ra. ta\n d' eu)/loxon ou)rani/an 2 an
167 to/cwn mede/ousan a)u/teun 2 an^

116
 METRICA

168 )/Artemin, kai/ moi poluzh/lwtoj ai)ei\ 3 tr (epitr)

169 su\n qeoi=si foit#=. ith [Barett 162-164: ph a / 10sy alc. / 32 da]

117
 METRICA

METRA COMOEDIAE GRAECORVM

EUPOLIS 4m chor^
159 a)lla\ di/aitan h(\n e)/xous' oi( ko/lakej pro\j u(ma=j
le/comen: a)ll' a)kou/saq' w(j e)sme\n a(/panta komyoi\
a)/ndrej: o(/toisi prw=ta me\n pai=j a)ko/louqo/j e)stin
a)llo/trioj ta\ polla/, mikro\n de/ ti ka)mo\n au)tou=.
i(mati/w de/ moi du/' e)sto\n xari/ente tou/tw,
oi(=n metalamba/nwn a)ei\ qa/teron e)celau/nw
ei)j a)gora/n. e)kei= d' e)peida\n kati/dw tin' a)/ndra
h)li/qion, ploutou=nta d', eu)qu\j peri\ tou=ton ei)mi/.

ARISTOPHANES Aves 254-324

255 oi)wnw=n tanaodei/rwn.
(/Hkei ga/r tij drimu\j pre/sbuj
kaino\j gnw/mhn
kainw=n e)/rgwn t' e)gxeirhth/j.
)All' i)/t' ei)j lo/gouj a(/panta,
deu=ro deu=ro deu=ro deu=ro:
torotorotorotorotic,
kikkabau kikkabau,
torotorotorolililic.
{PI.} (Or#=j tin' o)/rnin;
{EU.} Ma\ to\n )Apo/llw 'gw\ me\n ou)/.
Kai/toi ke/xhna/ g' ei)j to\n ou)rano\n ble/pwn.
{PI.} )/Allwj a)/r' ou(/poy, w(j e)/oik', ei)j th\n lo/xmhn
e)mba\j e)pw=ze xaradrio\n mimou/menoj.
{ORNIS} Torotic torotic.
{PI.} )=Wga/q', a)ll' <ou)=n> ou(tosi\ kai\ dh/ tij o)/rnij e)/rxetai.
{EU.} Nh\ Di/' o)/rnij dh=ta. Ti/j pot' e)sti/n; Ou) dh/pou taw(=j;
{PI.} Ou(=toj au)to\j n%=n fra/sei. Ti/j e)stin o)/rnij ou(tosi/;
{EP.} Ou(=toj ou) tw=n h)qa/dwn tw=nd' w(=n o(ra=q' u(mei=j a)ei/,
a)lla\ limnai=oj.
{EU.} Babai=, kalo/j ge kai\ foinikiou=j.
{EP.} Ei)ko/twj <ge>: kai\ ga\r o)/nom' au)t%= 'sti\ foiniko/pteroj.
{EU.} Ou(=toj, w)=se/ toi.
{PI.} Ti/ bwstrei=j;
{EU.} (/Eteroj o)/rnij ou(tosi/.
{PI.} Nh\ Di/' e(/teroj dh=ta xou)=toj e)/cedron xw/ran e)/xwn.
Ti/j pot' e)/sq' o( mouso/mantij, a)/topoj o)/rnij, o)reiba/thj;
{EP.} )/Onoma tou/t% Mh=do/j e)sti.
{EU.} Mh=doj; )=Wnac (Hra/kleij.
Ei)=ta pw=j a)/neu kamh/lou Mh=doj w)\n ei)se/pteto;
{PI.} (/Eteroj au)= lo/fon kateilhfw/j tij o)/rnij ou(tosi/.
{EU.} Ti/ to\ te/raj touti/ pot' e)sti/n; Ou) su\ mo/noj a)/r' h)=sq' e)/poy,
a)lla\ xou)=toj e(/teroj;
{EP.} Ou(tosi\ me/n e)sti Filokle/ouj
e)c e)/popoj, e)gw\ de\ tou/tou pa/ppoj, w(/sper ei) le/goij
(Ippo/nikoj Kalli/ou ka)c (Ipponi/kou Kalli/aj.
{EU.} Kalli/aj a)/r' ou(=toj ou(/rnij e)sti/n. (Wj pterorruei=.
{PI.} (/Ate ga\r w)\n gennai=oj u(po/ <te> sukofantw=n ti/lletai,
ai(/ te qh/leiai pro\j e)kti/llousin au)tou= ta\ ptera/.
{EU.} )=W Po/seidon, e(/teroj au)= tij bapto\j o)/rnij ou(tosi/.
Ti/j o)noma/zetai/ poq' ou(=toj;
{EP.} Ou(tosi\ katwfaga=j
{EU.} )/Esti ga\r katwfaga=j tij a)/lloj h)\Klew/numoj;
{PI.} Pw=j a)\n ou)=n Klew/numo/j g' w)\n ou)k a)pe/bale to\n lo/fon;
{EU.} )Alla\ me/ntoi ti/j poq' h( lo/fwsij h( tw=n o)rne/wn;

118
 METRICA

)=H 'pi\ to\n di/aulon h)=lqon;

{EP.} (/Wsper oi( Ka=rej me\n ou)=n
e)pi\ lo/fwn oi)kou=sin, w)=ga/q', a)sfalei/aj ou(/neka.
{PI.} )=W Po/seidon, ou)x o(r#=j o(/son sunei/lektai kako\n
o)rne/wn;
{EU.} )=Wnac )/Apollon, tou= ne/fouj. )Iou\ i)ou/,
ou)d' i)dei=n e)/t' e)/sq' u(p' au)tw=n petome/nwn th\n ei)/sodon.
{PI.} Ou(tosi\ pe/rdic.
{EU.} )Ekeinosi\ de\ nh\ Di/' a)ttaga=j.
{PI.} Ou(tosi\ de\ phne/loy.
{EU.} )Ekeinhi\ de/ g' a)lkuw/n.
Ti/j ga/r e)sq' ou(/pisqen au)th=j;
{PI.} (/Ostij e)sti/; keiru/loj.
{EU.} Keiru/loj ga/r e)stin o)/rnij;
{PI.} Ou) ga/r e)sti Sporgi/loj;
{EP.} Xau)thi/ ge glau=c.
{EU.} Ti/ fv/j; Ti/j glau=k' )Aqh/naz' h)/gagen;
{EP.} Ki/tta, trugw/n, korudo/j, e)lea=j, u(poqumi/j, peristera/,
ne/rtoj, i(e/rac, fa/tta, ko/kkuc, e)ruqro/pouj, keblh/purij,
porfuri/j, kerxnv/j, kolumbi/j, a)mpeli/j, fh/nh, dru/oy.
{PI.} )Iou\ i)ou/, tw=n o)rne/wn.
{EU.} )Iou\ i)ou/, tw=n koyi/xwn.
{PI.} Oi(=a pipi/zousi kai\ tre/xousi diakekrago/tej.
{EU.} )=Ar' a)peilou=si/n ge n%=n;
{PI.} Oi)/moi, kexh/nasi/n ge/ toi
kai\ ble/pousin ei)j se\ ka)me/.
{EU.} Tou=to me\n ka)moi\ dokei=.
{XOROS} Popopopopopo pou= m' o(\j e)ka/lese; Ti/na to/pon a)/ra ne/metai;
{EP.} Ou(tosi\ pa/lai pa/reimi kou)k a)postatw= fi/lwn.
{XO.} Tititititititi ti/na lo/gon a)/ra pote\ pro\j e)me\ fi/lon e)/xwn;
{EP.} Koino/n, a)sfalh=, di/kaion, h(du/n, w)felh/simon.
)/Andre ga\r leptw\ logista\ deu=r' a)fi=xqon w(j e)me/.
{XO.} Pou=; p#=; pw=j fv/j;
{EP.} Fh/m' a)p' a)nqrw/pwn a)fi=xqai deu=ro presbu/ta du/o:
h(/keton d' e)/xonte pre/mnon pra/gmatoj pelwri/ou.
{XO.} )=W me/giston e)camartw\n e)c o(/tou 'tra/fhn e)gw/,
pw=j le/geij;
{EP.} Mh/pw fobhqv=j to\n lo/gon.
{XO.} Ti/ m' h)rga/sw;
{EP.} )/Andr' e)deca/mhn e)rasta\ th=sde th=j cunousi/aj.

119
 METRICA

METRA FABVLARVM COMICARVM LATINORVM

Versus iambici et trochaici sequuntur legem brevis breviantis.
Omnes pedes in omnibus sedibus, praeter ultimam solvi possunt.
Caesura communior est penthemimera.
Exitus finales breves -es, ter, hoc, producuntur ante vocalem, fortasse quia geminae
pronuntiabantur ut in Italica lingua a mare = ammare.
Saepe -e (breve) ante consonantem et -s (si praecedat breve) cadunt.
Saepe longa corripitur si accentu enclisis ditetur:

Plauti, Captivi: Prologus senari iambici

Hos quòs vidètis | stàr(e) hic càptivòs duòs, 6. v - ||

illi qui H astant, hi stant ambo, non sedent; 6. v - ||
hoc vos mihi testes estis me verum loqui. 2. v v - ; 6. v - ||
senex qui hic habitat Hegio est huius pater. 6. v - ||
5 sed is quo pacto serviat suo sibi patri,
id ego hic apud vos proloquar, si operam datis.
seni huic fuerunt filii nati duo;
alterum quadrimum puerum servos surpuit
eumque hinc profugiens vendidit in Alide -vv
10 patri huius. iam hoc tenetis? optume est.
nega/t hercle ille ultimus. accedito.
si non ubi sedeas locus est, est ubi ambules, 1. - - ; v v -
quando histrionem cogis mendicarier.
ego me tua causa, ne erres, non rupturus sum...
SCHEMA METRICUM
Comoediae Aulularia23
Argumentum I et II senari iambici
vv. 1-119 senari iambici
vv. 120-160 canticum polymetrum
vv. 161-279 septenari trochaici
vv. 280-405 senari iambici
vv. 406-409 octonari trochaici
v. 410 octonarius anapesticus
vv. 413-414 octonari iambici
vv. 411-412 quaternari trochaici^
v. 412a quaternarius anapaesticus^
vv. 415-446 reiziani
vv. 447-474 septenari trochaici
vv. 475-586 senari iambici
vv. 587-660 septenari trochaici
vv. 661-712 senari iambici
vv. 713-719 octonari anapaestici
v. 720 septenarius anapaesticus
vv. 721-726 systema anapaesticum (xxii dipodiae)
vv. 727-730 systema trochaicum (xvi dipodiae)
vv. 731-802 septenari trochaici
vv. 803-807 septenari iambici
vv. 808-818
vv. 819-823 octonari trochaici
vv. 824-826 quaternari trochaici^
vv. 827-830 octonari trochaici
vv. 831-832 septenari trochaici (?)

23
F.LEO, Plauti Comoediae, I, Berolini 1985. Schema plurima in T.MACCI PLAUTI, Captivi,
curante Io.F. Kobler, Romae 1970 [PIAL, Bibliotheca "Vet.Sapientia", Commentaria, p.171-2].

120
 METRICA

Miles gloriosus (I, 1-79)

PYRGOPOLINICES. Curate ut splendor meo sit clipeo clarior
quam solis radii esse olim quom sudumst solent,
ut, ubi usus veniat, contra conserta manu
præstringat oculorum aciem in acie hostibus.
Nam ego hanc machæram mihi consolari volo,
ne lamentetur neve animum despondeat
quia se iam pridem feriatam gestitem,
quæ misera gestit fartum facere ex hostibus.
Sed ubi Artotrogus hic est? ARTOTROGUS. Stat propter virum
fortem atque fortunatum et forma regia.
Tam bellatorem Mars se haud ausit dicere
neque æquiperare suas virtutes ad tuas.
PYRG. Quemne ego servavi in campis Curculionieis,
ubi Bumbomachides Clutumistharidysarchides
erat imperator summus, Neptuni nepos?
ART. Memini; nempe illum dicis cum armis aureis
cuius tu legiones difflavisti spiritu
quasi ventus folia aut paniculum tectorium.

Schema metricum
Comoediae Miles gloriosus (desunt cantica).
Arg. I et II senari iambici
vv. 1-155 senari iambici
vv. 156-353 septenari trochaici
vv. 354-425 septenari iambici
vv. 426-480 septenari trochaici
vv. 481-595 senari iambici
vv. 596-812 septenari trochaici
vv. 813-873 senari iambici
vv. 874-946 septenari iambici
vv. 947-1010 septenari trochaici
vv. 1011-1093 septenari anapaestici
vv. 1094-1136 senari iambici
vv. 1137-1215 septenari trochaici
vv. 1216-1283 septenari iambici
vv. 1284-1310 senari iambici
vv. 1311-1377 septenari trochaici
vv. 1378-1393 senari iambici
vv. 1394-1437 septenari trochaici

Terentius, Heauton timorumenos, prol.

1 Nequoi sit vostrum mirum quor partis seni
2 poeta dederit quae sunt adulescentium,
3 id primum dicam, deinde quod veni eloquar.
4 ex integra Graeca integram comoediam
5 hodie sum acturus H[e]auton timorumenon,
6 duplex quae ex argumento facta est simplici.
7 novam esse ostendi et quae esset: nunc qui scripserit
8 et quoia Graeca sit, ni partem maxumam
9 existumarem scire vostrum, id dicerem.
10 nunc quam ob rem has partis didicerim paucis dabo.
11 oratorem esse voluit me, non prologum:
12 vostrum iudicium fecit; me actorem dedit.

121
 METRICA

Hecyra, prol.
1 Hecyra est huic nomen fabulae haec quom datast
2 nova, novom intervenit vitium et calamitas
3 ut neque spectari neque cognosci potuerit:
4 ita populu' studio stupidus in funambulo
5 animum occuparat. nunc haec planest pro nova,
6 et is qui scripsit hanc ob eam rem noluit
7 iterum referre ut iterum possit vendere.
8 alias cognostis eiu' quaeso hanc noscite.
9 Orator ad vos venio ornatu prologi:
10 sinite exorator sim <eo>dem ut iure uti senem
11 liceat quo iure sum usus adulescentior,
12 novas qui exactas feci ut inveterascerent,
13 ne cum poeta scriptura evanesceret.
14 in i=s quas primum Caecili didici novas
15 partim sum earum exactu' partim vix steti.

MIMUS LATINUS
Publilius Syrus, Sententiae
Ab alio expectes, alteri quod feceris.
Animus uereri qui scit, scit tuto ingredi.
Auxilia humilia firma consensus facit.
Amor animi arbitrio sumitur, non ponitur.
Aut amat aut odit mulier, nihil est tertium.
Ames parentem, si aequus est, si aliter, feras.
Amici uitia si feras facias tua.
Alienum aes homini ingenuo acerba est seruitus.
Absentem laedit, cum ebrio qui litigat.
Amans iratus multa mentitur sibi.
Auarus ipse miseriae causa est suae.
Amans quid cupiat scit, quid sapiat non uidet.

CANTICA

I metri dei cantica (assoli e duetto lirici, rari in Terenzio) sono per lo più 2m e 3m (catalettici e
acatalettici) ia, tr, an, bacchei e cr, talora cor, gl e io; ad essi va aggiunto il colon r (x -/ x -/ x), il
quale quando è preceduto da un 2mia, dà il versus reizianus.
Il rapporto tra accento e ictus, le soluzioni, lo iato e la tolleranza dei piedi impuri variano a
seconda dei metri. Negli anapesti è usuale il conflitto tra accento e ictus, pur essendo comune
l'abbreviamento per la brevis brevians; nei bacchei e nei cretici si evita la pronuncia popolare, ma
l'accento coincide generalmente con l'ictus; la I parte del baccheo può avere la forma v oppure v v
oppure -; raramente sono risolte entrambe le sillabe lunghe di un plede ( x - -); anche i cretici hanno la
forma v v v v v, raramente v v x v v. Alcuni cantica sono composti in un solo metro, o lo variano con
le emozioni espresse, o se è introdotto un nuovo argomento. Talvolta è incerta la divisione in cola.
In un certo numero di cantica si può distinguere la rispondenza di strofe e antistrofe specie
quando a un argomento generale segue l'applicazione a un caso particolare (cf. Plaut. Amph. 633-44).

122
 METRICA

EVOLUTIO METRICAE ARTIS GRAECAE

Accentus influxus in metris conficiendis multifariam exhibetur:
a.Hellenistica seriore aetate in vitanda sy acuita in peculiaribus positionibus, ut in fine versus vel
membri; b.Saeculo III p.Ch.n. cum poetae longum interdum faciant breve acuitum et breve longum non
acuitum; c.Saeculo IV-V cum saltem apud Christianos tantum accentus venerentur potae in novis
formis lyricis; d.Imperiali Romano aevo cum debilitetur synapheia in non excultis carminibus, ut post
Lucianum numquam synapheia inveniatur inter lineas consecutivas versus: e.Cola in linea interdum
formas metricas absolutas induunt.
Hexameter potissimum apud Callimachum femininis caesuris utitur, neque linea caret caesura
in III pede; biceps raro contrahitur in longum potissimum in IV pede; finis verbi post d quarti pedis
apud Homerum ratione 47% linearum, fit 63% apud Callimachum et 74% apud Theocriti carmina
bucolica [diaeresis bucolica).
Call. H. 1.1-5:
Zhno\j e)/oi ti/ ken a)/llo para\ spondv=sin a)ei/dein
lw/i+on h)\ qeo\n au)to/n, a)ei\ me/gan, | ai)e\n a)/nakta,
Phlago/nwn e)lath=ra, dikaspo/lon | Ou)rani/dvsi; 4sy
pw=j kai/ nin, Diktai=on a)ei/somen | h)e\ Lukai=on; 4sy
e)n doiv= ma/la qumo/j, e)pei\ ge/noj | a)mfh/riston. spondeia/zwn
Verbi finis inter brevia IIi et IVi pedis diligentur vitatur, licet apud Homerum inveniatur:

Mh=nin a)/eide qea\ Phlhi+a/dew )Axilh=oj

)Apo/llwni a)/nakti, to\n h)u/komoj te/ke Lhtw/,
h)= ga\r o)i/omai a)/ndra xolwse/men, o(/j me/ga pa/ntwn,
oi(/ q / (Upoqh/baj ei)=xon e) kti/menon ptoli/eqron.
Item verbi finis generaliter post quintum priceps vitatur. In summa innumerae restrictiones et
coarctationes additae sunt a poetis decursu temporum, quae fere leges sunt habitae a poetis
recentioribus. E.c. tantum unum biceps contrahitur ante caesuram, numquam post eam.
Elisio fit tantum verbis non declinabilibus. Trochaici tetrametri fere silentio pratereuntur si excipias
gnomica carmina et versus et paucae inscriptiones.
Trimetri iambici adhibentur quoque in epigrammatibus, in philosophicis, didacticis, narrativis
et satiricis carminibus. A saeculo IV hymni, encomia, et huiusmodi utuntur 3mia.
In hexametricis carminibus saepe praefatio iambis utitur. Iambicus trimeter potior forma est omnium
carminum.
Amissa quantitate versus fit Byzantinus dodecasyllabus:
x x x x x | x x x x x x' x
vel x x x x x x x | x x x x' x

[The effect of accent on metre appears in three forms:

1. From the late Hellenistic period it is observable that some poets, while writing in strict
quantitative metre, seek or avoid an accented syllable in certain positions at or near the colon- or
line-end.
2. From the third century AD we encounter some unskilful verse in which the poet appears to
have a definite quantitative scheme in view, but offends against it, particularly by treating an
accented short syllable as long or an unaccented long as short.
3. In the fourth or fifth century new forms of metre come into use, at least in the Church, in
which only accents, not quantities, are regulated.
A further general phenomenon that deserves remark in verse of the Imperial period is the
weakening of synapheia in unsophisticated poetry. After Lucian we never find synapheia between
successive lines of verse. Even cola within a line are sometimes treated as metrically independent.
Unskilled writers more often leave hiatus between words than elide them, and skilled ones, while
avoiding hiatus, generally make less use than earlier poets of the various ways of r lifying the
prosody of words through juxtaposition (elision, correption, synecphonesis, consonant clusters).
Later, myuric paroemiacs were popular, ass in this little piece from about 200 AD (GDK 3):
vαυ/ται βαθυκυματoδρo/μoι,  -  - v v v/ -
α(λι/ωv Τρι/τωvεj u(δα/τωv,

123
 METRICA

kai\ Neilw=tai glukudro/moi,

ta\ gelw=ntra ple/ontej u(da/th,
th\n su/gkrisin ei)/pate fi/loi
pela/gouj kai\ Nei/lou goni/mou. v
Note that each line ends with a paroxytone, and that in the last line the unaccented -oυ of Νει/λoυ is
treated as if short.

TRADITIONAL STICHIC METRES

The hexameter
Hexameters remain the usual medium of narrative, didactic, and oracular verse, besides being used
for hymns, bucolic poetry, satire, laments, and other things. From the early third century BC many
poets, at Alexandria and elsewhere, strive for greater smoothness in their versificatiòn by avoiding
unusual rhythms and too many short words, and by restricting licences such as hiatus. Individual poets
differ a good deal in the restraints which they impose upon themselves. In many respects
Callimachus represents the peak of refinement attained in this period.
The main features of the Callimachean hexameter are as follows:
1. A high proportion of feminine caesuras; no lines without a caesura in the third foot.
2. Sense-pauses normally limited to the following positions: - v v | - | v v - | v | v - v v | - v v - - |.
3. A higher proportion of 'dactylic' feet (uncontracted biceps) than in Homer, especially in the
fourth foot. Word-end after a dactylic fourth foot, already quite frequent in Homer (47% of lines),
becomes a conspicuous feature of Alexandrian and later versification (63% in Callimachus, 74% in
Theocri- tus' bucolic poems), and is known as the bucolic caesura. [or bucolic diaeresis; but this is
a mcdern pedantry. See CQ 32 (1982) 292] Call. H. 1.1-5:
Zhno\j e)/oi ti/ ken a)/llo para\ spondv=sin a)ei/dein
lw/i+on h)\ qeo\n au)to/n, a)ei\ me/gan, ai)e\n a)/nakta,
Phlago/nwn e)lath=ra, dikaspo/lon Ou)rani/dvsi;
pw=j kai/ nin, Diktai=on a)ei/somen h)e\Lukai=on;
e)n doiv= ma/la qumo/j, e)pei\ ge/noj a)mfh/riston.
The fifth line here is an example of a type affected by some Alexandrian poets, where the fourth-foot
dactyl is followed by a tetrasyllabic word scanning - - - x. This sort of line is known as
σπovδεια/ζωv.
The unusual rhythms that Callimachus avoids include:
1. Offences against Hermann's Bridge.
2. Word-end following contracted fourth biceps (Naeke's Law), as e.g. in the Homeric line
oυ/λoμε/vηv, η(\ μυρι/' /Αχαιoιj | α)/lge ) e)/θηκε.
3. Word-end between the shorts of the second foot, or at the end of the second foot, when there is no
word-end ât the end of the first foot. Each of the following Homeric lines would offend against this
principle:
Mh=nin a)/eide | qea\ Phlhi+a/dew )Axilh=oj
)Apo/llwni | a)/nakti, to\n h)u/komoj te/ke Lhtw/,
h)= ga\r o)i/omai | a)/ndra xolwse/men, o(/j me/ga pa/ntwn,
oi(/ q > (Upoqh/baj | ei)=xon e)ϋkti/menon ptoli/eqron.
4. Word-end after the fifth princeps except when the word scans | v - v v - |. Call. H. 4.311 is a striking
exception: Πασιφα/hj και\ γvαμπτo\n e(/doj σκoλιoυ= | λαβυρι/vθoυ.
5. │-¨ -│ ending in the fourth princeps unless bucolic caesura follows. Masculine caesura is normally
followed by | - - | v v | or | v v - | or  - v v |.
Elision of nouns, adjectives and verbs is restricted. There is only one instance in Call. H.
3.1-100, as against nineteen in Il. 1.1-100.
In the Imperial period the better poets continued to cultivate the refinement of the Alexandrian
hexameter, and in the fifth and sixth centuries Nonnus and his followers raised it to new heights. In
Nonnus, besides the above restrictions, the following apply (not all without exception):
1. Not more than one biceps is contracted before the caesura, nor after it. Contraction of the fifth
biceps is avoided altogether.
2. Elision is confined to indeclinable words.
3. Hiatus, and lengthening of a short open final syllable by an initial liquid consonant, are restricted to
certain stereotyped expressions and occasional borrowings from Homer or Apollonius Rhodius.
4. Words that naturally or potentially end - v | (e.g. πoλλα/, α)/lloj, τρηχει/αv) are hardly ever placed so
that the final syllable is lengthened, except for oxytone trisyllables at the beginning of the line, e.g.

124
 METRICA

Nonn. D. 42.43
)φθαλμo/\j πρoκε/λευθoj ε)γι/vετo πρoθmo\j ε)ρω/τωv.
A similar restriction applies to words with a long penultimate that end in -oι and -αι; so, for example,
Nonn. D. 8.349, ει)j γα/μov α/θρη=σαι mιvυω/ριoj ε)/λπετo vυ/μφη, is exceptional. In the case of
proparoxytones the embargo is absolute. Evidently such words had quite lost the length of their final
syllables in ordinary speech, and it went too much against the grain to scan them according to classical
rules.
Other details of the versification of Nonnus and his followers reflect the importance of the
accent and its influence on quantity. When they contract the biceps, they show a bias in favour of
accented rather than unaccented long syllables; the latter must have tended to sound too short. Before a
masculine caesura we normally find a paroxytone word with a long vowel in the final syllable. Before
a feminine caesura oxytones are avoided unless there is word-end after the second princeps, - v v - |
 | - v/ |. At line-end proparoxytones are avoided, and so are oxytones of more than two syllables in
which the last vowel is short.

The elegiac couplet

Elegiacs are the standard metre for epigram, and until the first century AD are often chosen for longer
poems, especially ones drawing on sub-heroic legend or containing medical prescriptions.
In the Hellenistic period, versification is in general rather stricter than in hexameter poets.
Hiatus is restricted, and less use is made of correption in the case of words which will fit into the verse
without it, i.e. those shaped (... v v) - -. In particular, the place before the feminine caesura in the
hexameter is normally taken by a word that naturally ends - v | not by one that only attains this shape
by correption or elision. Similarly, at the caesura of the pentameter there is after the late third century
BC a perceptible tendency to favour syllables containing a long vowel or diphthong rather than those
whose length depends on a suitable word following the caesura.
At the same time there is a gradually increasing tendency to avoid ending the pentameter with
an accented syllable. After about AD 50 standards of versification become rather laxer; in the third and
fourth centurieS a surprising freedom develops with regard to hiatus or brevis in longo at the caesura
of the pentameter. The phenomenon is analogous to failures of synapheia between cola noted
elsewhere in this chapter. The sixth-century poets collected in Agathias' Cycle return to a much stricter
technique, showing in their hexameters the same tendencies as Nonnus. But they are not as strict as he,
and Agathias himself is less strict in his epigrams than in the hexameters in his preface to the
collection.
The iambic trimeter and trochaic tetrameter
Trochaic tetrameters disappear from literary use except for gnomic verse, mainly composed in the
name and manner of Epicharmus. They also occur occasionally in inscriptions.
The iambic trimeter, on the other hand, remains in regular use, not only for drama (for as long
as that went on) but also for epigrams, philosophical and satirical poems, and sometimes didactic
poems on technical subjects. From the fourth century AD it came into more general use for hymns,
encomia, narrative poems, and other things. Between the fourth and sixth centuries it was common
practice for hexameter poems to be preceded by iambic prologues, sometimes short, sometimes quite
lengthy. In the early seventh century George Pisides wrote predominantly in iambics.
In Hellenistic tragoedy and epigram, and in Lycophron's Alexandra, the metre is in general
rather strictly treated, with only occasional examples of resolution. One difference from classical
techniques is that a short final syllable is sometimes lengthened by initial stop + liquid. An example
occurs in the famous papyrus fragment o drama about Gyges (TrGF ii, Adesp. 664.21f.):
ε)πει\ δ'ε/τι ε)γρη/σσovτα Καvδαυ/ληv o)ρω=,
τo\ δρασθε\v ε)/γvωv και\ τι/j o( dρα/σαj a)vη/ρ,
and this is one of a number of reasons for considering the piece post-classical.
In philosophical, satirical, and didactic poems, trimeters in the freer style of comedy were used,
and the trimeter as found ~: in general use in late antiquity is essentially of the comic type. But by
then the distinction between the two types was no longer well understood. Those who attempted
tragic composition under the Empire, like Lucian in his little parody Podagra, and whoever wrote
the dreadful stopgap ending that we find in our texts of Euripides' Iphigeneia in Aulis (1578-629),
admitted several features that belong to the comic trimeter (anapaestic feet, breach of Porson's Law,
and in pseudo-Euripides' case lines without caesura, not to mention false quantities).
From the first century sc there developed a tendency to avoid an accented syllable at the

125
 METRICA

end of the trimeter. For a long time paroxytone and proparoxytone endings were found equally
acceptable; but in the time of George Pisides (and perhaps under his influence) the paroxytone
alternative became standard. [Pisides also shows accentual preferences within the verse. He seldom
puts a proparoxytone word before penthemimeral caesura, but prefers them before hephthemimeral
caesura, unless the verse ends proparoxytone. The syllable following a hephthemimeral caesura is
regularly unaccented. The predominant forms of his trimeter are thus (' = accented, `= unaccented):
x - v\ - x | - v - x - v/ -
x - v - x/ - v/ | -/ x - v/ -.
The choliambic
The 'limping' tnmeter was revived in the late four[h century sc. It was associated specifically with
Hipponax, and used in poems felt to carry on the spirit of the Ionian iambus (Call. Iamb. 1-4 and 13,
Herondas) as well as for various other purposes.
Pure iambic endings no longer appear, with one doubtful exception in Phoenix of Colophon.
The ischiorrhogic ending - - - - || occurs only about once in 24 lines in Herondas, and is avoided
altogether by Callimachus. Callimachus also avoids anapaestic feet, and is very sparing with
resolution.
In the first century AD Babrius adopted this metre for his Aesopic fables. [It also appears in
parts of the Alexander Romance, and in a number of epitaphs and other inscriptions down to the early
third century AD.] He admits anapaests freely in the first foot, but only rarely elsewhere. He does not
use ischiorrhogics. The influence of the accent is very clear: he invariably has an accented
syllable in the penultimate position. This syllable usually, and the final syllable nearly always,
contains a long vowel or diphthong. Thus the verse of Hipponax quoted
πα/λαι γα\ρ αυ)τoυ\j πρoσδε/κovται χα/σκovτεj,
is un-Babrian in four respects: ischiorrhogy, proparoxytone ending, and short
vowels in the last two syllables.

CONCLUSION
The period covered by this short survey reaches down to the seventh century (George Pisides).
Subsequently the iambic trimeter remained the main verse-form, and Pisides an influential model;
but prosody as correct as his was never achieved again. Long before his time it had become an
academic requirement with no meaning for the ear. The metre became in effect
x x x x x | x x A x x x x/ x,
no longer an 'iambic trimeter' but 'the Byzantine dodecasyllable'. With the loss of distinction
between long and short, resolution became incomprehensible, an unwelcome disturbance of the
rhythm by supernumerary syllables, and after Pisides it scarcely occurs.
Thus Greek metre came full circle. It developed in the beginning by the imposition of
quantitative patterns upon neutral, syllable-counting verses marked only by a regular cadence. Now,
two thousand years later, quantity ceased to be significant and the patterns dissolved. So far as the
ear was concerned, all that was left was the count of syllables--in the case of the trimeter, 5 + 7 or 7
+ 5 - and a habitual cadence now marked by accent. The way was clear for new patterns to form,
based on the contrast of unaccented and accented.

126
 METRICA

METRORUM LATINORUM EVOLUTIO

Latini auctores ad rhythmum potius inclinant aetate recentiore.
Elegia legibus severioribus vincitur. Pro iambo tribrachus v v/ v , spondeus - -/ , dactylus - v/ v ,
anapaestus v v -/ , procelemeumaticus v v v/ v in omnibus sedibus invenitur praeter ultimam, qui,
parum gratus, plerumque in initio versus est.
Quinta et ultima sedes arcta lege vinciuntur: - -, v -.
Caesurae senarii magis ordintae et fere semper penthemimerae seu semiquinariae.
Vincit omnes Plautus, qui 'numeris innumeris' polymetriam Graecam auxit maxima libertate.24
Senecae cantica tragica lyricam Horati sapiunt et Plautum, sed novas edidit formas ac varias
systematum. E.c. a) dimetri anapaestici; b) sapphici minores monostichi (Herc. fur. 830-874; Phaedr.
274-324; 1149-1153), raro adonio interrumpente (Oed. 110-153; 316-328; Phaedr. 736-752; Tro. 814-
805; 1009-1017; Oed. 607-669; Thy. 546-622; Herc. Oet. 1518-1606); c) asclepiadei minores kata\
sti/xon (Phaedr. 753-823; Thy. 122-175; 766ss.; Herc. Oet. 104-172; Herc. fur. 524-591; Tro. 371-
408; Med. 56-74; 93-109); d) glyconei monostichi (Herc. fur. 875-894; Med. 75-92; Thy. 336-403;
Herc. Oet. 1031-1130), spondeo pro dactylo in II sede (Oed. 885-886), iuxta Horatium non iuxta
Catullum; e) strophae 3mia et 2mia (Med. 771-786); f) metra mixta 6mda et 4mda, 3mia, 11saphh,
adonii; e.c. Oed. 403-508; Ag. 589-637; 808-866.25

[I METRI DEL PERIODO POSTAUGUSTEO

[ Introduzione, cit. II, 588ss.]

Seneca tragico - La tragedia di Seneca presenta una struttura particolare. Predominano gli elementi
della tragedia classica, ma è palese nei cantici l’influsso della lirica di Orazio e, per la varietà metrica,
anche della commedia plautina. Lirica è la struttura di versi noti e largamente diffusi come
l'endecasillabo saffico, alcaico, l'adonio. Dissolve in una serie di versi lirici le strofe del Venosino,
variandone i metri per creare nuovi speciosi sistemi.
Nei monologhi e nel dialogo usa il trimetro giambico e il tetrametro trocaico catalettico. Il
primo è il più frequente e nelle sedi dispari ammette risoluzioni, L'uso dello spondeo nelle sedi dispari
segue lo stile tragico (in 50 sede è comune lo spondeo). Nel tetrametro trocaico catalettico solo in
alcune sedi si trova la sostituzione al trocheo dello spondeo irrazionale. Per dare colore epico al
racconto ricorre talvolta ad una serie di esametri dattilici epici (Oed. 233-238; 403-404). Nei cori
ricorrono: a) dimetri anapestici; b) saffici minori in serie stichica (Herc. fur. 830-874; Phaedr.
274-324; 1149-1153), talvolta intervallati o interrotti da un adonio (Oed. 110-153; 316-328; Phaedr.
736-752; Tro. 814-805; 1009-1017; Oed. 607-669; Thy. 546-622; Herc. Oet. 1518-1606), in serie
strofiche in Med. 579-606; c) asclepiadei minori kata\ sti/xon (Phaedr. 753-823; Thy. 122-175;
766ss.; Herc. Oet. 104-172; Herc. fur. 524-591; Tro. 371-408; Med. 56-74; 93-109); d) gliconei in
serie monostica (Herc. fur. 875-894; Med. 75-92; Thy. 336-403; Herc. Oet. 1031-1130), con spondeo
al posto del dattilo nella seconda sede (Oed. 885-886), secondo la tecnica oraziana, non catulliana; e)
strofe di trimetri e dimetri giambici (Med. 771-786); f) metri vari misti (esametri e tetrametri dattilici,
trimetri giambici, endecas. saff. adoni); per es. Oed. 403-508; Ag. 589-637; 808-866. [G.B. PIGHI,
Seneca metrico, Riv. filol. cl. 41, 1963, 170-181; De rei metricae Annaeanae origine quaestiones:
*Eos+ 53(1963)147-170.

L’epigramma di Marziale - Marziale usa per lo più il distico elegiaco. Frequenti sono i componimenti
in endecasillabi falecei in serie monostica, con base sempre spondaica (come in Seneca). Molti sono i
componimenti coliambici. Non mancano composizioni in esametri dattilici in serie continua. In I 49;
III 14; IX 77; XI 59 il sistema epodico è costituito, come in Orazio, di un trimetro giambico seguito da
un dimetro. In I 61, sull’esempio del V Giambo di Callimaco, usa il coliambo (libero, come il senario
giambico) e il dimetro giambico.
Hic est quem legis ille, quem requiris, 3m ia^
Toto notus in orbe Martialis
Argutis epigrammaton libellis:

24
S. BOLDRINI, Gli anapesti di Plauto. Metro e ritmo, Urbino 1984.
25
G.B. PIGHI, Seneca metrico, Riv. filol. cl. 41, 1963, 170-181; De rei metricae Annaeanae origine
quaestiones: «Eos» 53(1963)147-170.

127
 METRICA

Cui, lector studiose, quod dedisti

Viventi decus atque sentienti,
Rari post cineres habent poetae.

3.58 Baiana nostri villa, Basse, Faustini schazontes

Non otiosis ordinata myrtetis
Viduaque platano tonsilique buxeto
Ingrata lati spatia detinet campi,
Sed rure vero barbaroque laetatur.
Hic farta premitur angulo Ceres omni
Et multa fragrat testa senibus autumnis;
Hic post Novembres imminente iam bruma
Seras putator horridus refert uvas.
Truces in alta valle mugiunt tauri
Vitulusque inermi fronte prurit in pugnam.
Vagatur omnis turba sordidae chortis,
Argutus anser gemmeique pavones
Nomenque debet quae rubentibus pinnis
Et picta perdix Numidicaeque guttatae
Et impiorum phasiana Colchorum;
Rhodias superbi feminas premunt galli;
Sonantque turres plausibus columbarum,
Gemit hinc palumbus, inde cereus turtur.

Papinio Stazio - Le Selve di Stazio sono un tipico esempio di trasformazione del gusto poetico e del
tentativo di innovare rispetto alla tradizione formale. Al posto di distici elegiaci usa esametri in serie
continua (II 1 e 4; III 3 e V 5). L'endecasillabo falecio è usaato in serie monostica con base spondaica
(I 6; II 7; IV 3 e 9). Nella lirica segue Orazio, come nella strofa alcaica (Silv. IV 5) e nella saffica
minore (IV 7).

Ode lyrica ad Septimivm Severvm

Parvi beatus ruris honoribus, alcaica
qua prisca Teucros Alba colit lares,
fortem atque facundum Severum
non solitis fidibus saluto.
iam trux ad Arctos Parrhasias hiems
concessit altis obruta solibus,
iam pontus ac tellus renident
in Zephyros Aquilone fracto.
nunc cuncta veris; frondibus annuis
crinitur arbos, nunc volucrum novi
questus inexpertumque carmen,
quod tacita statuere bruma.
nos parca tellus pervigil et focus
culmenque multo lumine sordidum
solantur exemptusque testa
qua modo fervuerat Lyaeus.
non mille balant lanigeri greges,
nec vacca dulci mugit adultero,
unique siquando canenti
mutus ager domino reclamat.
sed terra primis post patriam mihi
dilecta curis, hic mea carmina
regina bellorum virago
Caesareo peramavit auro,
cum tu sodalis dulce periculum
conisus omni pectore tolleres,

128
 METRICA

ut Castor ad cunctos tremebat

Bebryciae strepitus harenae...

Ode lyrica ad Vibivm Maximvm sapphica

Iam diu lato sociata campo
fortis heroos, Erato, labores
differ atque ingens opus in minores | contrahe gyros,
tuque regnator lyricae cohortis
da novi paulum mihi iura plectri,
si tuas cantu Latio sacravi, | Pindare, Thebas.
Maximo carmen tenuare tempto;
nunc ab intonsa capienda myrto
serta, nunc maior sitis et bibendus | castior amnis.
quando te dulci Latio remittent
Dalmatae montes, ubi Dite viso
pallidus fossor redit erutoque| concolor auro?...

Petronio - Le parti epigrammatiche o liriche del Satyricon sono in distici elegiaci, in 3mia, in 11sy
falecei (sempre con base spondaica). I grammatici antichi presentano come verso tipicamente
petroniano una tetrapodia giambica catalettica con il seguente schema: x - v - v - x.
Sat 4,5,3 1 artis severae si quis ambit effectus
2 mentemque magnis applicat, prius mores
3 frugalitatis lege poliat exacta.
4 nec curet alto regiam trucem vultu
5 cliensque cenas impotentium captet,
6 nec perditis addictus obruat vino
7 mentis calorem, neve plausor in scaenam
8 sedeat redemptus histrionis ad rictus.
9 sed sive armigerae rident Tritonidis arces
10 seu Lacedaemonio tellus habitata colono
11 Sirenumve domus, det primos versibus annos
12 Maeoniumque bibat felici pectore fontem.
13 mox et Socratico plenus grege mittat habenas
14 liber et ingentis quatiat Demosthenis arma.

Pervigilium Veneris - Strofe ineguali di settenari trocaici divise dal verso intercalare. Il settenario
ammette solo sostituzioni di spondei irrazionali nelle sedi pari e mantiene puri i trochei delle sedi
dispari.
Cras amet qui numquam amavit quique amavit cras amet.
Ver novum, ver iam canorum, vere natus orbis est,
vere concordant amores, vere nubunt alites,
et nemus comam resolvit de maritis imbribus.
Cras amorum copulatrix inter umbras arborum
inplicat casas virentes de flagello myrteo:
cras Dione iura dicit fulta sublimi throno.
Cras amet qui numquam amavit quique amavit cras amet.
Tunc cruore de superno spumeo pontus globo
cærulas inter catervas, inter et bipedes equos
fecit undantem Dionem de maritis imbribus.
Cras amet qui numquam amavit quique amavit cras amet
Ipsa gemmis purpurantem pingit annum floridis,
ipsa surgentes papillas de Favoni spiritu
urget in notos penates, ipsa roris lucidi,
noctis aura quem relinquit, spargit umentis aquas.

129
 METRICA

En micant lacrimæ trementes de caduco pondere:

gutta præceps orbe parvo sustinet casus suos.
En pudorem florulentæ prodiderunt purpuræ:
umor ille, quem serenis astra rorant noctibus,
mane virgineas papillas solvit umenti peplo.
Ipsa iussit mane ut udæ virgines nubant rosæ:
facta Cypridis de cruore deque Amoris osculis
deque gemmis deque flammis deque solis purpuris
cras ruborem, qui latebat veste tectus ignea,
unico marita nodo non pudebit solvere.
Cras amet qui numquam amavit quique amavit cras amet.

AUSONIUS (s.IV) - Notevole è la polimetria. Saffici minori senza l'adonio in III 1 e XVI 8. Normale
l'esametro della Mosella. Evidente è il virtuosismo del Technopaegnion, dove gli esametri terminano
con un monosillabo.

Parentalia 4mda + 3mda^

Te quoque Dryadiam materteram, | flebilibus modulis,
germana genitus, prope filius, | ore pio veneror,
quam thalamo taedisque iugalibus | invida mors rapuit
mutavitque torum feretri vice | exequialis honor.
Discebas in me, matertera, | mater uti fieres.
Unde modo hoc maestum tibi defero | filius officium.

Bissula praef. octonari tr^

Ut voluisti, Paule, cunctos Bissulae versus habes [ùtvoluìstipàule-cùnctosbìssulèversùsabès]
lusimus quod in Suebae gratiam virgunculae,
otium magis foventes quam studentes gloriae.
Tu molestus flagitator lege molesta carmina.
Tibi, quod intristi, exedendum est: sic vetus verbum iubet,
compedes, quas ipse fecit, ipsus ut gestet faber.

1-4 3p chor + bacch

Delicium. blanditiae, ludus, amor, voluptas, [dèliciùm-blànditiè-lùdusamòr | volùptas]

barbara, sed quae Latias vincis alumna pupas,
Bissula, nomen tenerae rusticulum puellae,
horridulum non solitis, sed domino venustum.

Commodiano: il passaggio dalla metrica quantitativa a quella accentuativa. Psalmus contra partem
Donati di Agostino è in 4mtr, ma la quantità non si avverte e domina l'accento verbale. L'esametro di
Commodiano è una grossolana imitazione del verso, con la stessa lunghezza degli esametri, con un
numero di sillabe che va da 13 a 17 e presentano una cesura dopo le prime 5, 6, 7 sillabe (cesura dopo
l'arsi del 3 piede). Nella chiusa non tralascia la coincidenza dell’accento con l’arsi del 5° e 6° piede.
[B.Luiselli, Metrica della tarda antichità. I Salmi di Agostino e Fulgenzio e la versificazione trocaica:
Quaderni Urbinati 1(1966), pp. 29-61.]

130
 METRICA

GRAECA CHRISTIANORUM CARMINA

Quantitativa26
ANTHOLOGIA GRAECA - ΤΑ ΤΩΝ ΧΡIΤIΑΝΩΝ ΕΠIΓΡΑΜΜΑΤΑ
Graeca AG 1.5 {Ei)j to\n nao\n tou= a(gi/ou a)posto/lou Qwma= e)n toi=j )Amanti/ou}
To/nde Qe%= ka/mej oi)=kon, )Ama/ntie, messo/qi po/ntou,
toi=j poludinh/toij ku/masi marna/menoj.
ou) no/toj, ou) bore/hj i(ero\n se/o dw=ma tina/cei,
nh%= qespesi/% t%=de fulasso/menon.
zw/oij h)/mata polla/: su\ ga\r neoqhle/a (Rw/mhn
po/nt% e)pai/+caj qh/kao faidrote/rhn.

GREGORIUS NAZIANZENUS
Hexametri in carminibus theologicis (tonus epicus), distichi elegiaci in meditationibus, trimetri
iambici in invectivis, in satyris, in autobiographia, metra lyrica nova alibi.
1.51
Te/traton h)=mar e)/hn, kai\ La/zaroj e)/greto tu/mbou.

1.92 [ )En Kaisarei/# ei)j to\n nao\n tou= a(gi/ou Basilei/ou]

)=Hn o(/te Xristo\j i)/auen e)f' o(lka/doj e)/mfuton u(/pnon,
tetrh/xei de\ qa/lassa kudoimoto/koisin a)h/taij,
dei/mati/ te plwth=rej a)ni/axon: “1 )/Egreo, sw=ter:
o)llume/noij e)pa/munon.”2 a)/nac de\ ke/leuen a)nasta\j
a)treme/ein a)ne/mouj kai\ ku/mata, kai\ pe/len ou(/twj:
qau/mati de\ fra/zonto Qeou= fu/sin oi( pareo/ntej.
8.p { )EK TWN EPWN )
8.1 )Enqa/de tu/mboj e)/xei qeoeide/aj a)ne/raj e)sqlou/j,
qei=on )Iwa/nnhn, to\n pa/nu Qeudo/sion,
w(=n a)reth\ polu/olboj e)j ou)ranou= a)/ntugaj h)=lqe
kai\ fwto\j meto/xouj dei=cen a)khrasi/ou.
8.2 Sw=ma di/xa yuxh=j zw/ein pa/roj h)\ e)me\ sei=o,
Basi/lie, Xristou= la/tri fi/l', w)io/mhn:
a)ll' e)/tlhn kai\ e)/meina. ti/ me/llomen; ou)/ m' a)naei/raj
qh/seij e)j maka/rwn sh/n te xorostasi/hn;
mh/ me li/pvj, mh/, tu/mbon e)po/mnumi: ou)/pote sei=o
lh/somai, ou)d' e)qe/lwn. Grhgori/oio lo/goj.
8.3 (Hni/ka Basili/oio qeo/fronoj h(/rpase pneu=ma
h( Tria\j a)spasi/wj e)/nqen e)peigome/nou,
pa=sa me\n ou)rani/h stratih\ gh/qhsen i)o/nti,
pa=sa de\Kappadokw=n e)stona/xhse po/lij:
ou)k oi)=on, ko/smoj de\ me/g' i)/axen: “1 )/Wleto kh=ruc,
w)/leto ei)rh/nhj desmo\j a)riprepe/oj.”

Accentuativa
Rhythmicam structuram Byzantinorum Carminum nonnulli tractatus, catechismi instar, περι\
πρoσ%διω/v, pervestigant, fortasse ad mentem Theodosii Alexandrini ceterorumque commentatorum
Dionysii Thracis. Sed locus classicus doctrinae hymnographicae Byzantinae est anonymi
sententia, quam Pitra (Hymnographie de l’Eglise grecque, Rome 1867, 32) vulgavit:
)Ea/n tij qe/lv poih=sai kano/na, prw=ton dei= melh=sai to\n ei)rmo/n,
ei)=ta e)pagagei=n ta\ tropa/ria, i)sosullabou=nta kai\ o(motonou=nta tw= ei)rmw=,
kai\ to\n sko/pon a)posw/zonta.
[Si quis velit facere canonem, primum debet componere musicam hirmi, postea perficere troparia,
quae pares syllabas et tonos habeant ac hirmum, et scopum demum servet.]
Canon est series octo vel novem hymnorum, quae in celebratione Officii Divini apud Graecos
locum habet certum in festis anni liturgici. Singuli hymni vocantur Odes. Hic fortasse auctor agit de

26
G.AGOSTI et G.GONNELLI, Materiali per la storia dell’esametro nei poeti cristiani greci, in
Struttura e storia dell’esametro greco, Roma 1995, pp. 289-434.

131
 METRICA

una ode canonis.

Primum igitur componendus est hirmus, id est musica strophae cuiusque, vel potius stropha
ipsa, quae insistit eius musicae. Deinde addendae sunt ceterae strophae, sc. troparia, quae eundem
numerum syllabarum et accentuum reponsionem habeant ac hyrmus. Quae omnia tendant ad unitatem
hymni faciendam iuxta finem statutum.
De significatione verbi skopo/j non una est sententia, cum quidam habeant melodiam, ut apud
Graecos coaevos, alii autem ut finem.
In sententia laudata deest magni momenti divisio strophae in rhythmica membra, quae sunt
κω=λα et περι/oδoι antiquae artis metricae, ut lineae et versus nostrae aetatis. Hoc spectat phrasem
musicalem, quia omnes strophae hymni canendae sunt eadem melodia, iuxta hyrmi lineas, cum
paribus syllabis et locis accentus. Poeta melodus libere componit hirmum sed hymnus aedificatur super
eum. Alii poetae possunt componere novum hymnum servata musica, cum incipit hirmi antiqui
suprascriptum.
Accentus acutus, circumflexus, gravis eandem habent vim ad rhythmum quod attinet. Hiatus
permanet. Sine quantitate 3ia fit syllabicus:
x x x x x , x x , x x x x/ x scilicet 5sy + 7sy, vel 7sy + 5sy.
Ex Hymnis Guelferbytanis (E.R. SMOTHERS)
)Ωιδη/ γ // τειρωθε/vτα
[Ad superscriptionem. Hirmos S.Andreae Cretensis: τειρωθε/vτα μoυ τo/v voυ/v

Stauroqe/ntojσoυ Sωτη=ρ [sw=ter] - - -/ - - - -/

συvεσκo/τασεv τo\ φω=j - - -/ - - - -/
η( γη= ε)σει/σθη: - -/ - -/ -
και\ ε)κ τα/φoυ oι( vεκρoι/ - - -/ - - - -/
συvαvε/στησαv πoλλoι/ - - -/ - - - -/
fo/b% tou= kra/touj sou. - - - -/ - - vel -/ - - -/ - -/

Romanus Melodus Hymnographus

Akathistus Hymnus27
Akathistos est hymnus laudis 24 peculiaribus strophis compositus, cum canticis et salutationibus
[Heretismoi) ad Virginem Mariam Theotokos.
A
.)/Aggeloj prwtosta/thj
ou)rano/qen e)pe/mfqh
ei)pei=n tv= qeoto/k% to\”xai=re”:
kai\ su\n tv= a)swma/t% fwnv=
swmatou/meno/n se qewrw=n, ku/rie,
e)ci/stato kai\ i(/stato
krauga/zwn pro\j au)th\n toiau=ta:
“Xai=re, di' h(=j h( xara\ e)kla/myei:
xai=re, di' h(=j h( a)ra\ e)klei/yei:
xai=re, tou= peso/ntoj )Ada\ mh( a)na/klhsij:
xai=re, tw=n dakru/wn th=j Eu)/aj h( lu/trwsij:
xai=re, u(/yoj dusana/baton a)nqrwpi/noij logismoi=j:
xai=re, ba/qoj dusqew/rhton kai\ a)gge/lwn o)fqalmoi=j:
xai=re, o(/ti u(pa/rxeij basile/wj kaqe/dra:
xai=re, o(/ti basta/zeij to\n basta/zonta pa/nta:
xai=re, a)sth\r e)mfai/nwn to\n h(/lion:
xai=re, gasth\r e)nqe/ou sarkw/sewj:
xai=re, di' h(=j neourgei=tai h( kti/sij:
xai=re, di' h(=j proskunei=tai o( pla/sthj:
¨xai=re, nu/mfh a)nu/mfeute”.

[A hymn of praise comprised of twenty-four stanzas and sung at the Salutation Services, dedicated to
27

Virgin Mary Theotokos. It is divided into four parts, one part sung on each Friday of the Great Lent.
On the fifth Friday, the entire set is sung in commemoration of a miracle by the Virgin in
Constantinople (626 A.D.). The hymn is also known as "Salutations" (Gr. Heretismoi)].

132
 METRICA

B
Ble/pousa h( a(gi/a e(auth\n e)n a(gnei/#
fhsi\ t%= Gabrih\l qarsale/wj:
“To\ para/doco/n sou th=j fwnh=j
duspara/dekto/n mou tv= yuxh= fai/netai:
a)spo/rou ga\r sullh/yewj
th\n ku/hsin prole/geij kra/zwn:
“ )Allhlou/i+a”.
G
Gnw=sin a)/gnwston gnw=nai
h( parqe/noj zhtou=sa
e)bo/hse pro\j to\n leitourgou=nta:
“ )Ek lago/nwn a(gnw=n u(i+o\n
pw=j e)sti\ texqh=nai dunato/n; le/con moi.”
pro\j h(\n e)kei=noj e)/fhsen
e)n fo/b% pri\n krauga/zwn ou(/tw:
“Xai=re, boulh=j a)porrh/tou mu/stij,
xai=re, sigv= deome/nwn pi/stij:
xai=re, tw=n qauma/twn Xristou= to\ prooi/mion,
xai=re, tw=n dogma/twn au)tou= to\ kefa/laion:
xai=re, kli=mac e)poura/nie, di' h(=j kate/bh [o(] qeo/j:
xai=re, ge/fura meta/gousa tou\j e)k gh=j pro\j ou)rano/n:
xai=re, to\ tw=n a)gge/lwn poluqru/lhton qau=ma:
xai=re, to\ tw=n daimo/nwn poluqrh/nhton trau=ma:
xai=re, to\ fw=j a)rrh/twj gennh/sasa:
xai=re, to\”pw=j” mhde/na dida/casa:
xai=re, sofw=n u(perbai/nousa gnw=sin:
xai=re, pistw=n katauga/zousa fre/naj:
xai=re, nu/mfh a)nu/mfeute.”
D
Du/namij tou= u(yi/stou e)peski/ase to/te
pro\j su/llhyin tv= a)peiroga/m%:
kai\ th\n eu)/karpon tau/thj nhdu\n
w(j a)gro\n a)pe/deicen h(du\n a(/pasi
toi=j qe/lousi qeri/zein
swthri/an e)n t%= ya/llein ou(/twj:
)Allhlou/i+a.
E
)/Exousa qeodo/xon h( parqe/noj th\n mh/tran
a)ne/drame pro\j th\n )Elisa/bet:
to\ de\ bre/foj e)kei/nhj eu)qu\j
e)pignou=n to\n tau/thj a)spasmo\n e)/xaire
kai\ a(/lmasin w(j #)/smasin
e)bo/a pro\j th\n qeoto/kon:
“Xai=re, blastou= a)mara/ntou klh=ma:
xai=re, karpou= a)qana/tou kth=ma:
xai=re, gewrgo\n gewrgou=sa fila/nqrwpon:
xai=re, futourgo\n th=j zwh=j h(mw=n fu/ousa:
xai=re, a)/roura blasta/nousa eu)fori/an oi)ktirmw=n:
xai=re, tra/peza basta/zousa eu)qhni/an i(lasmw=n:
xai=re, o(/ti leimw=na th=j trufh=j a)naqa/lleij:
xai=re, o(/ti lime/na tw=n yuxw=n e(toima/zeij:
xai=re, dekto\n presbei/aj qumi/ama:
xai=re, panto\j tou= ko/smou e)ci/lasma:
xai=re, qeou= pro\j qnhtou\j eu)doki/a:
xai=re, qnhtw=n pro\j qeo\n parrhsi/a:
xai=re, nu/mfh a)nu/mfeute.

Versio Latina - INCIPIT HYMNUS

133
 METRICA

Alpha (Stanza I)
1. Angelus primi status | celitus missus est
2. dicere Dei Genitrici: Ave;
3. et cum incorporea voce | incorporantem te videns,
4. Domine,
5. pavescebat et stabat * clamans ed eam talia:
1. Ave, per quam gaudium splendebit.
2. Ave, per quam maledictio deficiet.
3. Ave, cadentis Adam resurrectio.
4. Ave, lacrimarum Evae redemptio.
5. Ave, altitudo inascensibilis | humanis cogitationibus.
6. Ave, profunditas invisibilis | et Angelorum oculis.
7. Ave, quae es | Imperatoris solium.
8. Ave, quae portas | portantem omnia.
9. Ave, stella demonstrans Solem.
10. Ave, uterus divinae incarnationis.
11. Ave, per quam renovatur creatura.
12. Ave, cum qua adoratur Plasmator.
6. Ave, Sponsa insponsata.

Beta (Stanza II)

1. Videns Sancta | seipsam in castitate,
2. iniquit Gabrieli fiducialiter:
3. Quod excellet tuae voci | insusceptibile animae meae
4. apparet;
5. absque enim semine conceptionis * partum predicis, clamans:
6. Alleluia.

Gamma (Stanza III)

1. Notitiam ignotam noscere | Virgo querens,
2. clamavit ad ministrantem:
3. Ex lumbis ingenerantibus Filium, | nasci quomodo est possibile?
4. Dic mihi.
5. Ad quam ille locutus est, * sicut consequebatur in timore clamans:
1. Ave, consilii arcani initiatrix.
2. Ave, honore superior omni.
3. Ave, mirabilium Christi primitae.
4. Ave, dogmatum ejus capitulum.
5. Ave, scala celestis,|per quam descendit Deus.
6. Ave, sponsatrix |transducens terrenos in celum.
7. Ave, angelorum | multirumigerulum miraculum.
8. Ave, demoniorum | multimodum lamentans vulnus.
9. Ave, lucem arcanam generans.
10. Ave, quomodo neminem docens.
11. Ave, sapientium suprascendens scientiam.
12. Ave, fidelium splendens prudentia.
6. Ave, Sponsa insponsata.

Delta (Stanza IV)

1. Virtus altissimi | obumbravit tunc
2. ad conceptionem Innuptam;
3. et fructiferum ejus alvum | sicut agrum ostendit dulcem
4. omnibus
5. volentibus metere * salutem, in psallendo sic:
6. Alleluia.

Epsilon (Stanza V)

134
 METRICA

1. Habens Dei susceptibilem |Maria matricem

2. cucurrit ad Elisabeth;
3. et infans illius continuo,|cognoscens ipsius salutationem
4. gaudebat;
5. et ex saltationibus, sicut canticis, * clamabat ad Dei Genitricem:
1. Ave, germinis immarcescibilis vitis.
2. Ave, fructus intonsilis possessio.
3. Ave, agricolans humanum.
4. Ave, plantatorem vitae nostrae germinans.
5. Ave, arvum pullulans | copiam miserationum.
6. Ave, mensa gestans | abundantiam propitiationum.
7. Ave, redolentiam | escae reflorens.
8. Ave, portum | animarum preparans.
9. Ave, acceptabile intercessionis thimiama.
10. Ave, omnis orbis propitiatio.
11. Ave, Dei ad mortales bona voluntas.
12. Ave, mortalium ad Deum fiducia.
6. Ave, Sponsa insponsata.

135
 METRICA

CHRISTIANA CARMINA LATINA28

[La poesia cristiana Latina ritorna a forme classiche. Prudenzio fa rivivere metri e strofe
classiche, usando strofe saffiche, strofe formate da quattro trimetri giambici, strofe di endecasillabi
falecei. In serie monostica adopera l'asclepiadeo maggiore, il gliconeo (anche in strofe pentastiche),
l'alcaico. Imita Orazio. Regolarità delle norme si trova negli Inni di Ambrogio. I quattro
componimenti, che si ritengono autentici, sono composti di strofe tetrastiche in dimetri giambici: è
ammessa la sostituzione del giambo con lo spondeo irrazionale solo nel primo e nel terzo piede. L'inno
ha un numero fisso di strofe. Le poesie di Prudenzio sono scritte per la lettura, gli Inni di Ambrogio
sono composti per la liturgia.]
Ex poematibus Prudentii (s.IV), Sedulii et Elpidii (s.V), hymni liturgici oriuntur.
Rhythmus quantitativus corripitur.
Auspicius (s.V) primus metricam deserit, quem secuti sunt fere omnes ceteri hymnographi.
In Liturgia hymni prohibiti a Synodo Bragoensi (a.563) a Toletana (a.633) Hispaniae et Galliae
impositi sunt. Romanae tantum s.XI-XII sunt recepti in sollemnibus officiis. Regula S.Benedicti in
omnibus canonicis horis posuit.
Hymnarii a s.V, teste Gennadio, sunt innumeri, ut collecta est a d.v. DREVES-BLUME,
Analecta hymnica medii Aevi, Leipzig 1881-1922, 150 voll.
Latinitas inaequalis ad sublime interdum pervenit. Recentiores classicis innituntur et minus
sinceri videntur. Anima sentitur praesertim in melodia gregoriana perfecte adhaerente stropharum
formis.
Idem metrum [4tr] in hymno Dedicationis Ecclesiae: Urbs Ierusalem beata, qui mutatus est:
“Caelestis urbs Ierusalem”, cuius origo et tempus non sunt nota. Strophae maiestate et simplicitate
evocant splendidam imaginem Ierusalem novae, electos, lapides viventes.
Carolingia aetate anonimi hymni editi: Sanctorum meritis, Iste Confessor. Pauli Diaconi est
hymnus Ut queant laxis, a quo Guido Aretinus (s.XI) nomen notarum desumpsit in scala musicali.
Eiusdem fere aetatis sunt hymnus Veni Creator Spiritus et antiphonae marianae: Alma
Redemptoris Mater et Salve Regina (HIER. Ep.22,10; filii Evae apud Aug. Conf.1,16,25; in hac
lacrimarum valle in Psalmis et apud Patres).
Paulatim s.IV-V longae et breves (v.gr. in Africa) videntur non distingui et paulatim accentus
vicit necnon extremarum syllabarum consonantia.
Humanistae poetarum antiquitatis verba mythologica inducunt (Olympus, Styx, Avernus).
Urbanus VIII (+ 1644), poeta, mandavit ut hymni Breviarii ad metricam formam
emendarentur. Leo XIII egregia carmina conscripsit. In Missali Romano manent: Veni Sancte
Spiritus (Rhabanus Maurus, Fuldensis abbas, postea Maguntinus episcopus s.IX: 784-856), Victimae
Paschali laudes (fortasse Notcker Balbuli s.X), Lauda Sion (Thomae Aquinatis), Dies irae (ultima
redactio Tomae Caelano s.XII), Stabat Mater (Iacobi Tuderti s.XIII).
Concilium Vaticanum II statuit: “Hymni, quantum expedire videtur ad pristinam formam
reducantur, iis demptis vel mutatis, quae mythologiam sapiunt, aut christianae pietati minus
congruunt. Recipiantur quoque, pro opportunitate, alii, qui in hymnorum thesauro inveniuntur”
(S.Conc. 93).

AMBROSIUS
Hymni Ambrosii perfecta forma fruuntur metrica et poetica, octo strophis tetrastichis, monostichis
in dimetris iambicis, ubi pro iambo spondeus irrationalis tantum in primo et tertio pede invenitur.

Audi, benigne Conditor [Quadragoesimae hymnus ad Vesperas in Officio dominicali]

2mia [x - v - x - v x : 1.5.8 anceps; 3.7 brevis; 2.4.6 longa]
Audi, benigne Conditor
nostras preces cum fletibus,
sacrata_in abstinentia
fusas quadragoenaria.

28
M.LÜTOLF, Analecta Hymnica Medii Aevi, Index, Bernae-Monaci 1978; H.WALTER, Initia
carminum ac versuum medii aevi posterioris Latinorum, Guttingis 1959; W.BULST, Hymni latini
antiquissimi, Heidelberg 1956; S.FELICI, La poesia latina di Leone XIII e la lirica di Orazio: S
56(1994)333-353.

136
 METRICA

Scrutator alme cordium,

infirma tu scis virium;
ad te reversis exhibe
remissionis gratiam.
Multum quidem peccavimus,
sed parce confitentibus,
tuique laude nominis
confer salutem languidis. medelam
Sic corpus extra conteri
dona per abstinentiam, [acc + inf]
ieiunet ut mens sobria [ieiuno ab = abstineo: AUG. serm. 125,7]
a labe prorsus criminum.
Praesta, beata Trinitas,
concede, simplex Unitas,
ut fructuosa sint tuis
haec parcitatis munera.

Aeterne rerum Conditor 2mia

1.Aeterne rerum Conditor 2.Nocturna lux viantibus
[etèr-nerè-rum | còn-ditòr] [noctùr-nalùx | viàn-tibùs]
noctem diemque qui regis, a nocte noctem segregans,
et temporum das tempora praeco diei iam sonat,
ut alleves fastidium. iubarque solis evocat.
3.Hoc excitatus lucifer 4.Hoc nauta vires colligit,
solvit polum caligine: pontique mitescunt freta:
hoc omnis erronum cohors hoc, ipsa petra_Ecclesiae,
viam nocendi deserit. canente, culpam diluit.
5.Surgamus ergo strenue: 6.Gallo canente spes redit,
gallus iacentes excitat, aegris salus refunditur,
et somnolentos increpat mucro latronis conditur,
gallus, negantes arguit. lapsis fides revertitur.
7.Iesu, labantes respice, 8.Tu, lux, refulge sensibus,
et nos videndo corrige: mentisque somnum discute:
si respicis, labes cadunt te nostra vox primum sonet
fletuque culpa solvitur. et vota solvamus tibi.

PAULINUS NOLANUS
Carmina (25, 1-26)
Epitalamium [nuptiae Iuliani, Memoris flii, episcopi Capuani et Titiae] distichi elegiaci
Concordes animæ casto sociantur amore,
virgo puer Christi, virgo puella Dei.
Christe Deus pariles duc ad tua frena columbas;
et moderare levi subdita colla jugo.
Namque tuum leve Christe jugum est, quod prompta volüntas
suscipit, et facili fert amor obsequio.
Invitis gravis est castæ pia sarcina legis:
dulce piis onus est vincere carnis opus.
Absit ab his thalamis vani lascivia vulgi,
Juno, Cupido, Venus, nomina luxuriæ.

137
 METRICA

Sancta sacerdotis venerando pignora pacto

junguntur: coëant pax, pudor, et pietas.
Nam pietatis amor simul est, et amoris honestas.
Paxque Deo concors copula coniugii.
Foederis huius opus proprio Deus ore sacravit,
divinaque manu par hominum statuit.
Quoque individuum magis assignaret amorem,
ex una fecit carne manere duos.
Nam sopitus Adam costa privatus adempta est,
moxque suo factam sumpsit ab osse parem:
nec lateris damnum, suppleta carne vicissim,
sensit, et agnovit quod geminatus erat;
seque alium ex sese sociali in corpore cernens,
ipse propheta sui mox fuit ore novo.
“Hæc, inquit, caro carne mea est: os ab osse
nosco meis: isthæc est costa mei lateris”.

PRUDENTIUS29
Exemplaria pagana reviviscunt in Prudentio, qui nova creat in strophis sapphicis, strophis
quattuor trimetrorum iamborum, strophis 11ph. In serie monostica invenitur asclepiadeus Maior,
gliychoneus, alchaicus. In strophis pentastichis item invenitur glychoneus. Maxima utitur libertate
in quantitate nominum propriorum, in verbis Graecis, in dilatandis brevibus in arsi et corripiendis
longis in thesi, in extremis syllabis.

Peristephanon I, vv. 1-18 4mtr^

Scripta sunt caelo duorum martyrum vocabula,
aureis quae Christus illic adnotavit litteris;
sanguinis notis eadem scripta terris tradidit.
Pollet hoc felix per orbem terra Hibera stemmate,
hic locus dignus tenendis ossibus visus Deo,
qui beatorum pudicus esset hospes eorporum.
Hic calentes hausit undas caede tinctus duplici,
inlitas cruore sancto nunc arenas incolae
confrequentant obsecrantes voce, votis, munere.

Per. 13: Cyprianus Arch

Punica terra tulit quo splendeat omne quidquid usquam est,
inde domo Cyprianum, sed decus orbis et magistrum.
Est proprius patriae martyr, sed amore et ore noster;
incubat in Lybia sanguis, sed ubique lingua pollet,
sola superstes agit de corpore, sola obire nescit,
dum genus esse hominum Christus sinet et vigere mundum.
Dum liber ullus erit, dum scrinia sacra litterarum,
te leget omnis amans Christum, tua, Cypriane, discet.
Spiritus ille Dei, qui fluxerat auctor in prophetas,
fontibus eloquii te caelitus actus irrigavit.

29
L.STRZELECKI, De Horatio rei metricae Prudentianae auctore, in Commentationes Horatianae,
Cracovia 1935, p.36-49.

138
 METRICA

Pych. Praef. 3mia

1. Senex fidelis prima credendi uia
2. Abram, beati seminis serus pater,
3. adiecta cuius nomen auxit syllaba,
4. Abram parenti dictus, Abraham Deo,
5. senile pignus qui dicauit uictimae,
6. docens ad aram cum litare quis uelit,
7. quod dulce cordi, quod pium, quod unicum
8. deo libenter offerendum credito,
9. pugnare nosmet cum profanis gentibus
10. suasit, suumque suasor exemplum dedit,
11. nec ante prolem coniugalem gignere
12. deo placentem, matre uirtute editam,
13. quam stragoe multa bellicosus spiritus
14. portenta cordis seruientis uicerit.

Per XII PASSIO APOSTOLORVM PETRI ET PAVLI. epod arch: arch + 3mia^.
`Plus solito coeunt ad gaudia; dic, amice, quid sit!
Romam per omnem cursitant ouantque'.
`Festus apostolici nobis redit hic dies triumphi,
Pauli atque Petri nobilis cruore.
Vnus utrumque dies, pleno tamen innouatus anno,
uidit superba morte laureatum.
Scit Tiberina palus, quae flumine lambitur propinquo,
binis dicatum caespitem tropeis,
et crucis et gladii testis, quibus inrigans easdem
bis fluxit imber sanguinis per herbas.

Per. VI Beatissimorum Martyrum Fructuosi Ep. Augurii et Eulogii Diaconorum 11sy ph

Felix Tarraco, Fructuose, uestris
attollit caput ignibus coruscum
leuuitis geminis procul relucens.
Hispanos deus aspicit benignus,
arcem quandoquidem potens Hiberam
trino martyre trinitas coronat.
Ardens Augurius capessit aetram
nec non Eulogius simul supermum
Christi lucidus ad sedile tendit.

Contra Symmach lib. 1. -. de Cruce 6mda

Christus purpureum gemmanti textus in auro
Signabat labarum. Clypeorum insignia Christus.
Scripserat. Ardebat summis Crux addita cristis.

Metra Prudentii carminm

1. 2mia acat: C I, II, XI, XII; Pe. II, V (cf. A pr. II).
2. 2mia^: C VI.
3. 3mda h^: C III; Pe. III.
4. Phal vel 11sy: C IV; Pe. VI.
5. Asclep m: C V; S I, pr. (cf. Pr.).

139
 METRICA

6. Sen ia: C VII; Pe. X (cf. A pr. II).

7. 11sapph: C VIII; Pe. IV.
8. Adon: C VIII; Pe. IV.
9. Septen tr (4mtr^): C IX; Pe. I.
10. 2m an^: C X.
11. Glic: Pe. VII; S II, pr. (cf. Pr.).
12. Dist. eleg: Pe. VIII, XI.
13. Epod (6mda et sen ia): Pe. IX.
14. Epod archil (archil et 3mia^): Pe. XII.
15. Archil: Pe. XIII (cf. Pe. XII).
16. 11sy alc: Pe. XIV.
17. 3m ia: H pr.; Ps. pr.
18. 2m tr^: E.
19. 3m ia^: E.
20. Ascl M: Pr.
21. 6m: A pr. I; A; H; Ps.; S I, II; D (cf. Pe. VIII, IX, XI).
Strophae Prudentii carminum
1) distichae
1. A pr. I: epod ia, sen ia et 2m ia.
2. Pe. IX: epod, 6mda et 3mia.
3. Pe. XII: epod arch, arch et 3mia^.
4. Pe. VIII, XI: dist eleg, 6mda et 5mda.
5. E: epod tr ia, 2m tr et 3m ia^.
2) tristichae
1. Pr.: gl, ascl m et ascl M [auctor primus Prudentius].
2. C IV; Pe. VI: 11sy.
3. C IX; Pe. I: septen tr.
3) tetrastichae
1. C I, II, XI, XII; Pe. II, V: 2m ia acat.
2. C V: ascl m.
3. C VI: 2m ia^.
4. C VIII; Pe. IV: sapph (3 hendec et adon).
5. C X: 2m anap^.
6. D: hexam da.
4) pentastichae
1. C III; Pe. III: 3mda h^.
2. C VII; Pe. X: sen ia.
3. Pe. VII: gl.
5) monostichae [kata\ sti/xon]
1. A pr. I; A; H; Ps.; S I, II: hex da.
2. H pr.; Ps. pr.: 3m ia.
3. S I pr.: ascl m.
4. S II pr.: gl.
5. Pe. XIII: arch (4mda ac et itif).
6. Pe. XIV: 11 alc.
Innovationes Prudentii metrorumn
a) forma monosticha contra usum strophicum Horatii:
 S II pr. (gl).
 Pe. XIII (arch).
 Pe. XIV (11sy alc).
b) non classicae ex classicis:
 C IV; Pe. VI (3sticha cum 11sy).
 C VI (4sticha cum 2m ia^); metrum postclassicum.
 C VII; Pe. X (5sticha cum sen ia).
 C IX; Pe. I (3sticha cum septen tr).
 C X (4sticha cum 2m an^).

140
 METRICA

 C III; Pe. III (5sticha cum 3mda h^); metrum postclassicum.

 Pe. VII (5sticha cum gl).
 Pr. (3stica cum gl, ascl m et ascl M).

CAELIUS SEDULIUS30
Paschale carmen - Nativitas Iesu (II, 48-67) hexametri dactylici
Quae nova lux mundo, quae toto gratia coelo!
Quis fuit ille nitor, Mariæ quum Christus ab alvo
processit splendore novo! velut ipse decoro
sponsus ovans thalamo, forma speciosus amoena
præ filiis hominum, cuius radiante figura
blandior in labiis diffusa est gratia pulchris.
O facilis pietas! Ne nos servile teneret,
peccato dominante, iugum, servilia summus
membra tulit Dominus, primique ab origine mundi
omnia qui propriis vestit nascentia donis,
obsitus exiguis habuit velamina pannis:
quemque procellosi non mobilis unda profundi,
terrarum non omne solum, spatiosaque lati
non capit aula poli, puerili in corpore plenus.
Mansit, et angusto Deus in præsepe quievit.
Salve, sancta parens, enixa puerpera regem,
qui coelum terramque tenet per sæcula, cuius
nomen, et æterno complectens omnia gyro
imperium sine fine manet; quæ ventre beato
gaudia matris habens cum virginitatis honore,
nec primam similem visa es, nec habere sequentem:
sola sine exemplo placuisti femina Christo!

BLOSSIUS AEMILIUS DRACONTIUS

De laudibus Dei - Nativitas Evae (I, 360ss) 6mda
Viderat omnipotens hæc illum corde moventem
et miseratus ait: “demus adiutoria facto
participem generis”. Tamquam si diceret auctor:
“Non solum decet esse virum, consortia blanda
noverit, uxor erit, cum sit tamen iste maritus;
coniugium se quisque vocet, dulcedo recurrat
cordibus innocuis et sit sibi pignus uterque,
velle pares et nolle pares, stans una voluntas,
pax animi concors paribus concurrere votis,
ambo sibi requies cordis sint, ambo fideles
et quicumque datur casus, sit causa duorum”.
Nec mora, iam venit alta quies oculosque supinat
somnus et in dulcem solvuntur membra soporem.
Sed cum iure deus nullo prohibente valeret
demere particulam de quo pius ipse pararat
(sed si ablata daret iuveni sua costa dolorem,

30
F. CORSARO, Sedulio poeta, Catania 1956.

141
 METRICA

redderet et tristem subito, quem lædere nollet),

fur opifex vult esse suus. Nam posset et illam
pulvere de simili princeps formare puellam,
sed quo plenus amor toto de corde veniret,
noscere in uxorem voluit sua membra maritum.
Dividitur contexta cutis, subducitur una
sensim costa viro, sed mox reditura marito.
Nam iuvenis de parte brevi formatur adulta
virgo decora rudis matura tumentibus annis,
coniugii subolisque capax quo nata probatur,
et sine lacte pio fit mox infantia pubes.

142
 METRICA

HYMNI LITURGICI QUANTITATIVI LATINORUM

Venantius Fortunatus - 2ia

1.Vexilla Regis prodeunt: 2.Quae vulnerata lanceae 3.Impleta sunt quae concinit
fulget Crucis mysterium, mucrone diro, criminum David fideli carmine,
qua vita mortem pertulit, ut nos lavaret sordibus, dicendo nationibus
et morte vitam protulit. manavit undavet sanguine. Regnavit a ligno Deus.

4.Arbor decora_et fulgida, 5.Beata, cujus brachiis 6.O Crux, ave, spes unica,
ornata regis purpura, pretjum pependit saeculi, hoc passionis tempore
electa digno stipite statera facta corporis, piis adauge gratiam,
tam sancta membra tangere. tulitque praedam Tartari. reisque dele crimina.

7.Te, fons salutis Trinitas,

collaudet omnis spiritus:
quibus Crucis victoriam
largiris, adde praemium.

Venantius Fortunatus - metrum triumphale: 4mtr^

15sy = 2 cola = 2mtr acat + 2mtr^ = - v - x - v - x | - v - x - v x^
1.Pange, lingua, gloriosi lauream certaminis,
et super Crucis tropaeo dic triumphum nobilem:
qualiter Redemptor orbis immolatus vicerit.
2.De parentis protoplasti fraude Factor condolens,
quandŏ pomi noxialis in necem morsu ruit: x
ipse lignum tunc notavit, damna ligni_ut solveret.
3.Hoc opus nostrae salutis ordŏ depoposcerat, ō
multiformis proditoris ars ut artem falleret,
et medelam ferret inde,Hhostis unde laeserat.
4.Quandŏ venit ergŏ sacri plenitudo temporis, xō
missus est ab arce patris natus, orbis conditor,
atque ventre virginali carne_amictus prodiit.
5.Vagit infans inter arcta conditus praesepia:
membra pannis involuta virgŏ mater aligat: ō
et Dei manus pedesque stricta cingit fascia.
6.Lustra sex qui iam peregit, tempus implens corporis,
sponte libera Redemptor passioni deditus,
Agnus in Cruce levatur immolandus stipite.
7.Felle potus ecce languet: spina, clavi, lancea
mite corpus perforarunt: unda manat, et cruor:
terra, pontus, astra, mundus, quo lavantur flumine!
8.Crux fidelis, inter omnes arbor una nobilis:
silva talem nulla profert fronde, flore, germine:
dulce ferrum, dulce lignum, dulce pondus sustinent.
9.Flecte ramos, arbor alta, tensa laxa viscera,
et rigor lentescat ille, quem dedit nativitas;
et superni membra Regis tende miti stipite.
10.Sola digna tu fuisti ferre mundi victimam,
atque portum praeparare/ arca mundo naufrago,
quam sacer cruor perunxit, fusus Agni corpore.
11.Sempiterna sit beatae Trinitati gloria:

143
 METRICA

aequa Patri, Filioque; par decus Paraclito:

unius Trinique nomen laudet universitas.

Theodulfus Aurelianensis (Orléans) - Hymnus, Elegia.

1.Gloria, laus, et honor, tibi sit Rex Christe Redemptor:
cui puerile decus prompsit Hosanna pium.
2.Israel es tu Rex, Davidis et inclita proles: e pro η
nomine qui_in Domini, Rex benedicte, venis.
3.Coetus in excelsis te laudat caelicus omnis
et mortalis homo,_et cuncta creata simul.
4.Plebs Hebraea tibi cum palmis obvia venit:
cum prece, voto,_hymnis, adsumus ecce tibi.
5.Hi tibi passuro solvebant munia laudis:
nos tibi regnanti pangimus ecce melos.
6.Hi placuere tibi, placeat devotiŏ nostra: ō
Rex bone, Rex clemens, cui bona cuncta placent.

IOANNES PONTANUS
Laudes Beatiss. Virg. Mariae, quae Iesum Salvat. nostrum peperit. Elegia
O votis spes una piis, o dulce levamen,
praesidium et miseris, diva Maria, reis,
in cuius gremio vagivit parvulus infans,
arrisitque pio dulcis in ore Deus,
blandaque materno suspendit brachia collo,
figens divinis oscula sacra genis,
et modo carpebat nitidis alimenta papillis
infantique tuum lac bibit ore Deus,
et modo blanditias puerili expresserat ore
inque sinu grata membra quiete levat.
Tu pia, tu virgo non ulli obnoxia culpae,
non ullum casto pectore crimen erat;
hinc tibi delapsus suprema nuntius arce
ac celeste uterum voce replevit onus
et quem non spatiis immensus colligit aether,
non totum coeli circuiere novem,
hunc tu virginea conceptum mater in alvo
fovisti, menses post paritura novem...
Tu, dea, tu praesens nostris succurre periclis
et facilem natum tu, dea, redde tuum;
aspice nos propius inimicisque eripe vinclis
et populi exaudi vota precesque tui,
sit bellum pestisque procul, pax candida nobis
assit, nec fructus terra benigna neget.
Testo latino Traduzione italiana
Lauda Sion Salvatórem Sion, loda il Salvatore
Lauda ducem et pastórem la tua guida, il tuo pastore,
In hymnis et cánticis. con inni e cantici.

144

Quantum potes, tantum aude:
Quia major omni laude,
Nec laudáre súfficis.
Laudis thema speciális,
Panis vivus et vitális,
Hódie propónitur.
Quem in sacræ mensa cœnæ,
Turbæ fratrum duodénæ
Datum non ambígitur.
Sit laus plena, sit sonóra,
Sit jucúnda, sit decóra
Mentis jubilátio.
Dies enim solémnis ágitur,
In qua mensæ prima recólitur
Hujus institútio.
In hac mensa novi Regis,
Novum Pascha novæ legis,
Phase vetus términat.
Vetustátem nóvitas,
Umbram fugat véritas,
Noctem lux elíminat.
Quod in cœna Christus gessit,
Faciéndum hoc expréssit
In sui memóriam.
Docti sacris institútis,
Panem, vinum, in salútis
Consecrámus hóstiam.
Dogma datur Christiánis,
Quod in carnem transit panis,
Et vinum in sánguinem.
Quod non capis, quod non
vides,
Animósa firmat fides,
Præter rerum ordinem.
Sub divérsis speciébus,
Signis tantum, et non rebus,
Latent res exímiæ.
Caro cibus, sanguis potus:
Manet tamen Christus totus,
Sub utráque spécie.
A suménte non concísus,
Non confráctus, non divísus:
Integer accípitur.
Sumit unus, sumunt mille:
Quantum isti, tantum ille:
Nec sumptus consúmitur.
145
METRICA
Sii ardita, quanto puoi:
egli supera ogni lode,
non vi è canto degno.
Pane vivo, che dà vita:
questo è tema del tuo canto,
oggetto della lode.
Veramente fu donato
ai dodici riuniti
in fraterna e sacra cena.
Lode piena e risonante,
gioia nobile e serena
sgorghi dallo spirito.
Questa è la festa solenne
nella quale celebriamo
la prima sacra cena.
È il banchetto del nuovo Re,
nuova Pasqua, nuova legge;
e l'antico ha termine.
Cede al nuovo il rito antico,
la realtà disperde l'ombra:
luce, non più tenebra.
Cristo lascia in sua memoria
ciò che ha fatto nella cena:
noi lo rinnoviamo.
Obbedienti al suo comando,
consacriamo il pane e il vino,
ostia di salvezza.
È certezza a noi cristiani:
si trasforma il pane in carne,
si fa sangue il vino.
Tu non vedi,
non comprendi,
ma la fede ti conferma,
oltre la natura.
È un segno ciò che appare:
nasconde nel mistero
realtà sublimi.
Mangi carne, bevi sangue:
ma rimane Cristo intero
in ciascuna specie.
Chi lo mangia non lo spezza,
né separa, né divide:
intatto lo riceve.
Siano uno, siano mille,
ugualmente lo ricevono:
mai è consumato.

Sumunt boni, sumunt mali:
Sorte tamen inæquáli,
Vitæ vel intéritus.
Mors est malis, vita bonis:
Vide paris sumptiónis
Quam sit dispar éxitus.
Fracto demum Sacraménto,
Ne vacílles, sed memento,
Tantum esse sub fragménto,
Quantum toto tégitur.
Nulla rei fit scissúra:
Signi tantum fit fractúra:
Qua nec status nec statúra
Signáti minúitur.
Ecce panis Angelórum,
Factus cibus viatórum:
Vere panis fíliórum,
Non mittendus cánibus.
In figúris præsignátur,
Cum Isaac immolátur:
Agnus paschæ deputátur
Datur manna pátribus.
Bone pastor, panis vere,
Jesu, nostri miserére:
Tu nos pasce, nos tuére:
Tu nos bona fac vidére
In terra vivéntium.
Tu, qui cuncta scis et vales:
Qui nos pascis hic mortales:
Tuos ibi commensáles,
Cohærédes et sodales,
Fac sanctórum cívium.
Amen. Allelúja.
146
METRICA
Vanno i buoni, vanno gli
empi;
ma diversa ne è la sorte:
vita o morte provoca.
Vita ai buoni, morte agli empi:
nella stessa comunione
ben diverso è l'esito!
Quando spezzi il sacramento,
non temere, ma ricorda:
Cristo è tanto in ogni parte,
quanto nell'intero.
È diviso solo il segno,
non si tocca la sostanza;
nulla è diminuito
della sua persona.
Ecco il pane degli angeli,
pane dei pellegrini,
vero pane dei figli:
non va gettato ai cani.
Con i simboli è annunziato,
in Isacco dato a morte,
nell'agnello della Pasqua,
nella manna dei padri.
Buon Pastore, vero pane,
Gesù, pietà i noi;
nutrici e difendici,
portaci ai beni eterni
nella terra dei vivi.
Tu che tutto sai e puoi,
che ci nutri sulla terra,
conduci i tuoi eredi
alla tavola del cielo,
nella gioia dei tuoi santi.
Amen. Alleluia.
 METRICA

HYMNI LITURGICI ACCENTUATIVI LATINORUM

DIES IRAE
Dies iudicii (Soph 1,15) Thomae Celanensi (1190?-1260) perperam tribuitur. Hebdomada
XXXIV per annum tripartite ad libitum recitatur in Off. Lectionum, ad Laudes et ad Vesperas.
Stropha tristicha, octonarii 8sy, exitum habent: A A A, B B B, C C C [illa - favilla - Sybilla],
vv. 44-46 [praesta-sequestra-dextra]; v.54 'reus' cum sequente consonat. Stropha quaeque sententiam
complet. Ultimae 3, breviores, aliud habent schema (recentius complementum).
Schema accentuativum: ò o ò o | ò o ò o [cf 4ptr]
1. Dies irae, dies illa, 2. Quantus tremor est futurus
solvet saeclum in favilla, quando iudex est venturus
31
teste David cum Sybilla. cuncta stricte discussurus!
3. Tuba, mirum spargens sonum 4. Mors stupebit et natura
per sepulcra regionum, cum resurget creatura
coget omnes ante thronum. iudicanti responsura.
5. Liber scriptus proferetur, [pleon.: Ap 5,1: librum scriptum]
in quo totum continetur, [omnia: βιβλι/ov γεγραmmε/vov intus et foras]
unde mundus iudicetur. [iudicabitur]
6. Iudex ergo cum sedebit, 7. Quid sum, miser, tunc dicturus?
quidquid latet apparebit: quem patronum rogaturus,
nil inumtum remanebit. cum vix iustus sit securus?
8. Rex tremendae maiestatis, 9. Recordare, Iesu pie, -e-
32
qui salvandos salvas gratis, quod sum causa tuae viae: -e-
salva me, fons pietatis! ne me perdas illa die! -e-
10. Quaerens me sedisti lassus,
redemisti crucem passus:
tantus labor non sit cassus.
11. Iuste iudex ultionis, [paronomasia, agnominatio]
donum fac remissionis
ante diem rationis.
12. Ingemisco tamquam reus, 13. Qui Mariam absolvisti
culpa rubet vultus meus: et latronem exaudisti,
supplicanti parce, Deus! mihi quoque spem dedisti.
14. Preces meae non sunt dignae, -e-
sed tu, bonus, fac benigne -e-
ne perenni cremer igne. -e-
15. Inter oves locum praesta
et ab haedis me sequestra,
statuens in parte dextra.
16. Confutatis maledictis,
flammis acribus addictis, [ex Graeco καταdικα/ζω, damnare]
voca me cum benedictis!
17. Oro supplex et acclinis [genuflexus]
cor contritum quasi cinis, [nominativus absolutus, pendens]
gere curam mei finis! [hapax]

31
Decem a Varrone traduntur Sybillae, quarum in Italia Cumana illa, cui Libri Sybillini tribuuntur.
Oracula Sybillina autem sunt Graeca carmina (L.XIV, hex da) Iudaeorum et Christianorum (s.II
a.Ch.-I p.Ch.). L.VIII (fere a.180) tricies a Lactantio laudatus habet acrosticum IXQUS.
32
Salvandi qui sunt digni (Ap. 6,11: "Qui interficiendi sunt" ~ oi( me/llontej a)poktei/sqai).

147
 METRICA

* * *[additi]***
18. Lacrimosa dies illa,
qua resurget ex favilla
iudicandus homo reus: [ut iudicetur]
19. huic ergo parce, Deus! [recentius additi]
Pie Iesu Domine,
dona ei(s) requiem. + Aeternam [vel Sempiternam.]

STABAT MATER [Iacobus Tudertinus +1306]

Strophae hexastichae (6 vv): 1, 2, 4, 5: cf 2mtr acat; 3, 6: cf 2m tr^. Schema: AABCCB
1. Stabat mater dolorosa 2. O quam tristis et afflicta
iuxta crucem lacrimosa, fuit illa benedicta
dum pendebat filius, mater unigeniti,
cuius animam gementem, quae maerebat et dolebat,
contristatam et dolentem et tremebat, dum videbat [pia Mater]
pertransivit gladius. nati poenas incliti.
3. Quis est homo, qui non fleret, 4. Pro peccatis suae gentis
matrem Christi si videret vidit Iesum in tormentis
in tanto supplicio? et flagellis subditum,
Quis non posset contristari, vidit suum dulcem natum
piam matrem contemplari [Christi matrem] morientem, desolatum, [moriendo]
dolentem cum filio? dum emisit spriritum.
5. Pia mater, fons amoris, [Eia] 6. Sancta mater, istud agas,
me sentire vim doloris crucifixi fige plagas
fac, ut tecum lugeam, cordi meo valide,
fac ut ardeat cor meum tui nati vulnerati,
in amando Christum Deum, tam dignati pro me pati,
ut sibi complaceam. poenas mecum divide.
7. Fac me vere tecum flere, [tecum pie] 8. Virgo virginum praeclara,
crucifixo condolere, mihi iam non sis amara,
donec ego vixero; fac me tecum plangere;
iuxta crucem tecum stare fac ut portem Christi mortem,
et me tibi sociare passionis fac consortem
in planctu desidero. et plagas recolere.
9. Fac me plagis vulnerari, 10. Fac me cruce custodiri,
cruce fac inebriari [fac me cruce] morte Christi praemuniri,
et cruore filii; confoveri gratia;
inflammatus et accensus [Flammis ne urar succensus] Christe, cum sit hinc exire
per te, virgo, sim defensus da per matrem me venire
in die iudicii. ad palmam victoriae;
quando corpus morietur,
fac ut animae donetur
Paradisi gloria.

AVE MARIS STELLA33 [Paulus Diaconus +799] - Str tetrasticha [ò o ò o ò o]

1.Ave, maris stella,
Dei mater alma,
atque semper virgo,
felix caeli porta.
3.Solve vincla reis,
profer lumen caecis,
mala nostra pelle,
bona cuncta posce.
2.Sumens illud Ave
Gabrielis ore,
funda nos in pace,
mutans Hevae nomen. [EVE = AVE <---> EVA]
4.Monstra te_esse matrem:
sumat per te preces,
qui pro nobis natus,
tulit esset tuus.

33
Hymnus vulgatus (Codex Sangallensis, saec. IX).

148

5.Virgo singularis,
inter omnes mitis,
culpis nos solutos, [nos culpis]
mites fac et castos.
LAUDA SION [Thomas Aquinas]
Str tristicha dicola accentuativa: I et II membrum ps.2m tr, III ps.2mtr^.
Strophae I-IX exitum et schema idem.
Strophae X-XI duas lineas addunt.
Stropha XII addit quattuor novas lineas ps.catalecticas.
Schema: A A (A) (A) B C C (C) (C) B
1.Lauda, Sion, salvatorem,
lauda ducem et pastorem
in hymnis et canticis.
3.Laudis thema specialis,
panis vivus et vitalis
hodie proponitur.
5.Sit laus plena, sit sonora,
sit iucunda, sit decora
mentis iubilatio.
7.In hac mensa novi regis
novum Pascha novae legis,
Phase vetus terminat.
9.Quod in cena Christus gessit,
faciendum hoc expressit
in sui memoriam.
11.Dogma datur Christianis,
quod in carnem transit panis,
et vinum in sanguinem.
13.Sub diversis speciebus,
signis tantum, et non rebus,
latent res eximiae:
15.A sumente non concisus,
non confractus, non divisus:
integer accipitur.
17.Sumunt boni, sumunt mali:
sorte tamen inaequali,
vitae, vel interitus.
***
19.Fracto demum sacramento,
ne vacilles, sed memento,
tantum esse sub fragmento
quantum toto tegitur.
21.Ecce panis angelorum,
factus cibus viatorum:
vere panis filiorum,
non mittendus canibus.
METRICA
6.Vitam praesta puram,
iter para tutum,
ut videntes Iesum,
semper collaetemur.
2.Quantum potes, tantum aude:
quia maior omni laude,
nec laudare sufficis.
4.Quem in sacrae mensa cenae,
turbae fratrum duodenae
datum non ambigitur.
6.Dies enim solemnis agitur,
in qua mensae prima recolitur
huius institutio.
8.Vetustatem novitas,
umbram fugat veritas,
noctem lux eliminat.
10.Docti sacris institutis,
panem, vinum in salutis
consecramus hostiam.
12.Quod non capis, quod non vides,
animosa firmat fides
praeter rerum ordinem.
14.caro cibus, sanguis potus,
manet tamen Christus totus,
sub utraque specie.
16.Sumit unus, sumunt mille:
quantum isti, tantum ille:
nec sumptus consumitur.
18.Mors est malis, vita bonis:
vide paris sumptionis
quam sit dispar exitus.
* * *
20.Nulla rei fit scissura:
signi tantum fit fractura:
qua nec status nec statura
signati minuitur.
22.In figuris praesignatur
cum Isaac immolatur:
agnus paschae deputatur,
datur manna patribus.
149
 METRICA

*** ***
23.Bone pastor, panis vere, 24.Tu qui cuncta scis et vales,
Iesu, nostri miserere: qui nos pascis hic mortales
tu nos pasce, nos tuere: tuos ibi commensales,
tu nos bona fac videre coheredes et sodales
in terra viventium. fac sanctorum civium.

PANGE LINGUA (Thomas Aquinas)

Str hexasticha dicola acc.: ps.4m tr^ (=Pange ... Lauream, addita rima: A B A B A B)

1.Pange, lingua, gloriosi | corporis mysterium,

sanguinisque pretiosi, | quem in mundi pretium,
fructus ventyris generosi | rex effudit gentium.
2.Nobis datus, nobis natus, | ex intacta virgine,
et in mundo conversatus, | sparso verbi semine
sui moras incolatus | miro clausit ordine
3.In supremae nocte cenae, | recumbens cum fratribus,
observata lege plene, | cibis in legalibus,
cibum turbae duodenae | se dat suis manibus.
4.Verbum caro panem verum | verbo carnem efficit,
fitque sanguis Christi merum | et si sensus deficit,
ad firmandum cor sincerum | sola fides sufficit.
5.Tantum ergo sacramentum | veneremur cernui;
et antiquum documentum | novo cedat rutui;
praestet fides supplementum | sensuum defectui.
6.Genitori genitoque | laus et iubilatiio,
salus, honor, virtus quoque | sit et benedictio:
procedenti ab utroque | compar sit laudatio.

150
 METRICA

Index metricvs Hymnorvm Litvrgicorvm

Liturgiae Horarum (I-IV)34

A Patre Unigenite [Ambros.? Anonymus, s.X] acc. [2mia]

A solis ortus cardine [Sedulius +450] 2mia
Ad cenam Agni providi [Anonymus, s.V-VI] acc. [2mia]
Ad preces nostras deitatis aures [Anonymus, s.X] acc. s
Adesto, Christe, cordibus [Beda ?] 2mia
Adesto rerum conditor [Prudentius ?] 2mia
Adesto, sancta Trinitas [Anonymus, s.X] acc. [2mia]
Adorna, Sion, thalamum [Petrus Abelardus 1079-1142] acc. [2mia]
Aeterna Christi munera [Ambrosius] 2mia
Aeterna coeli gloria [Anonymus, s.VII-VIII] 2mia
Aeterna imago Altissimi [Vitt. Genovesi sj +1967] 2mia
Aeterna lux, divinitas [Anonymus] 2mia
Aeterne lucis conditor [Anonymus, s.V-VI] acc. [2mia]
Aeterne rerum conditor [noctem] [Ambrosius +397] 2mia
Aeterne rerum conditor [qui] [Anonymus coaevus]
Aeterne rex altissime [Anonymus, s.V ?] 2mia
Aeterne sol, qui lumine ? 2mia
Agnes beatæ virginis [Ambrosius] 2mia
Agnoscat omne saeculum [Anonymus, s.VII-VIII] 2mia
Ales diei nuntius [Prudentius +405] 2mia
Ambrosi, doctor inclite [Anonymus] acc. [2mia]
Ambrosium pontificem [Io.B. Amalteo s.XVI] 2mia
Amoris sensus erige [Anonymus, s.X] acc. [2mia]
Angelus pacis Michael ad istam ? s
Anglorum iam apostolus [P.Dmiani] acc. [2mia]
Angularis fundamentum [Anonymus, s.VI-VIII] acc. [2mtr]
Antra deserti teneris sub annis [P.Diaconus] s
Apostolorum passio [Ambrosius] 2mia
Aptata, virgo, lampade [Anonymus, s.XIV] 2mia
Aterna Sapientia [Anonymus, s.XIII-XIV ?] acc. [2mia]
Auctor beate sæculi ? 2mia
Auctor perennis gloriæ [Anonymus] 2mia
Auctor salutis unice ? 2mia
Audi, benigne Conditor [gregor.] 2mia
Audi, Deus omnipotens [Haimo Hirschau ? s.XI-XII] acc. [2mia]
Audit tyrannus anxius [Prudentius] 2mia
Aurea luce et decore roseo [Anonymus, s.IX] acc. [3mtr]
Aurora iam spargit polum [Anonymus, s.VII-VIII] 2mia
Aurora lucis rutilat [Anonymus, s.IX] 2mia
Aurora soli praevia [Anonymus, s.XIX] 2mia
Aurora solis nuntia [E. D'Anversa] 2mia
Aurora surgit lucida [A.Lentini osb. s.XX] 2mia
Aurora velut fulgida [Petrus Damiani] acc. [2mia]
Ave, maris stella [Anonymus, s.VIII-IX] acc. [3ptr]
Ave, mundi spes, Maria [Anonymus, s.XII] acc. [2mtr]

Barnabæ clarum colimus tropæum ? s

Beata cæli gaudia [Anonymus, s.XX] 2mia
Beata Dei genetrix [Petrus Damiani] acc. [2mia]
Beata nobis gaudia [Anonymus, s.X] 2mia
Beate (Beata) martyr, prospera [Prudentius] 2mia

34
A.Lentini, Hymni instaurandi Breviarii Romani, Città del Vaticano 1968.

151
 METRICA

Bernarde, gemma caelitum ? 2mia

Caelestis aulae nuntius [Thom. Ag.Rucchini op, +1779] 2mia

Caelestis formam gloriae [Anonymus, s.XIII] acc. [2mia]
Cæli Deus sanctissime [Anonymus, s.VII-VIII] 2mia
Caelitum, Ioseph, decus atque nostrae [Io. a Conc. o.carm. +1700] s
Candor aeternae Deitatis alme ? s
Captator olim piscium ? 2mia
Celsae salutis gaudia [Anonymus, s.X] 2mia
Certum tenentes ordinem [Anonymys, s.VII-VIII] acc. [2mia]
Chorus novae Ierusalem [Fulbertus Chart. +1029] 2mia
Christe, caelorum Domine [Prudentius?] acc.
Christe, caelorum habitator alme [Anonymus, s.X ] s
Christe, cunctorum dominator alme [Anonymus, s.VII ?] s
Christe, cunctorum sator et redemptor [Anonymus, s.XV ?] s
Christe, lux vera, bonitas et vita [Anonymus, s.X ?] acc
Christe, pastorum caput atque princeps [Anonymus, s.XV] s
Christe, precamur adnuas [Marbordus Redonensis 1035-1123] acc
Christe, qui lux es et dies [Anonymus, s.V-VI] acc.
Christe, qui, splendor et dies [Beda?] acc
Christe, redemptor omnium [ex Patre] [Anonymus, s.IX] acc
Christe, redemptor omnium [conserva] ? acc.
Christe, sanctorum decus Angelorum [Anonymus, s.X] s
Christe, sanctorum omnium [Anonymus] acc.
Christe, splendor Patris [Ans. Lentini osb, s.XX] acc. 3mtr
Christe, tu Patris Patre teste oroles [Anonymus, s.IX ?] s
Christus est vita veniens in orbem [Anonymus, s.IX] s
Claro paschali gaudio [Anonymus, s.IX] acc. 2mia
Cohors beata Seraphim ? 2mia
Commune vos, apostoli ? 2mia
Concito gressu petis alta montis [A.Lentini osb s.XX] s
Conditor alme siderum [Anonymus, s.IX] acc
Conscendat usque sidera [Heribertus Rithemburg. +1042] acc.
Consors paterni luminis [Anonymus, s.VII-VIII] 2mia
Cor, arca legem continens ? 2mia
Corde natus ex Parentis [Prudentius] 4mtr 2mtr
Crux, mundi benedictio [Petrus Damiani +1072] acc. 2mia
Cuncta laudes intonant [Adamus a s.Victore 1112/30+1177/92] acc.
Custodes hominum psallimus [Anonymus, s.XVI] ascl 1

De profundis tenebrarum [Anonymus, s.XII] acc.

De sacro tabernaculo [card. Adam Easton +1397] acc.
Dei fide, qua vivimus [Anonymus, s.VIII] 2mia
Deo canamus cernui [gregor.] 2mia
Deus, creator omnium [Ambrosius] 2mia
Deus, de nullo veniens [Anonymus, s.XIV] acc. 2mia
Deus, qui cæli lumen es [Anonymus, s.VI-VI] acc. 2mia
Deus, qui claro lumine [Anonymus, s.VII-VIII] acc. 2mia
Deus, tuorum militum [Anonymus, s.V-VI] 2mia
Dicamus laudes Domino [Anonymys, s.VII-VIII] acc. 2mia
Diei luce reddita [Anonymus, s.VII-VIII] acc. 2mia
Dies ætasque ceteris [Aron, ante s.XII] acc. 2mia
Dies irae, dies illa [Th. a Caelano, s.XIII] acc
Digne te, sancte Domine [Anonymus, s.IX] acc.
Divina vox te deligit ? 2mia
Doctor æternus coleris piusque ? s
Doctor egregie, Paule, mores instrue [Anonymus, s.X] acc. 3mia

152
 METRICA

Doctor insigne, venerande praesul [Anonymus, s.IX ?] s

Dulce fit nobis memorare parvum [Leo XIII] s
Dulci depromat carmine [Anonymus, s.XV] acc. 2mia
Dulcis Iesu memoria [Bernardus Cl. ? +1153] acc.
Dum sacerdotum celebrant fideles [Mrbordus +1123] s
Dum tuas festo, pater o colende ? s

Ecce iam noctis tenuatur umbra [Anonymys, s.VIII] s

Eia, mater, fons amoris [Iacop. Tudert. +1306] acc. 2mtr
Emerge, dulcis pusio [Prudentius] 2mia
En acetum, fel, arundo [Venantius] 4mtr 2mtr
Ex more docti mystico [gregor.] 2mia
Excelsam Pauli gloriam ? 2mia
Exsultet cælum laudibus [Anonymus, s.X ?] acc. 2mia
Exsultet mentis iubilo [Anonymus, s.XIV] acc.

Fecunda sanctis insula [F.Le Bannier osb] 2mia

Felix per omnes festum mundi [Paulinus II Aq. +802] acc. 3mia
Festiva canimus laude Hieron. [A.Lentini osb s.XX] ascl 2
Festiva vos, archangeli ? 2mia
Festum celebre martyris [Anonymus, s.XIII] 2mia ?
Fidelis plebs cum angelis [P.Damiani] acc.
Fit porta Christi pervia [Anonymus] acc. 2mia
Fortem piumque praesulem ? 2mia
Fortem virili pectore [car. Sil. Antoniano +1603] 2mia
Fortis en praesul, monachus fidelis [Fr. Le Bannier osb +1867] s
Francisce, florens gratia [Rainerus Capoccio +1258] acc.
Fratres, alacri pectore [Paulus Diaconus] 2mia
Fulgentis auctor ætheris [Anonymus, s.V-VI] acc. 2mia
Fulget in caelis celebris sacerdos [Eckbert Schönau, s.XII] s

Galli cantu mediante [Gottschalk Fuldensis +869] acc. 2mtr

Gaude, fidelis concio [Anonymus] acc.
Gaude, mater Anna [Anonymus, s.XVI ?] acc.
Gaude, Mater Ecclesia [Const. Medici +1257] acc.
Gaudentes festum colimus [Anonymus, s.XV] acc. 2mia
Gaudium mundi, nova stella caeli [Petrus Damiani] s

Hae feminæ laudabiles [Anonymus, s.XV ?] acc. 2mia

Haec est dies, qua candidae [Urbanus VIII ? +1644] 2mia
Haec femina laudabilis [hae feminae]
Haec hora, quae resplenduit [Anonymus, s.XV-VI] 2mia
Hi sacerdotes Domini sacrati [Marbordus ?] s
Hic est dies verus Dei [Ambrosius] 2mia
Horis peractis undecim [Anonymus] 2mia
Hostis antiqui, Domine [Anonymys, s.V-VI] acc.
Hostis Herodes impie [Sedulius] 2mia
Hymnum canentes martyrum [Beda] 2mia

Iam, bone pastor, Petre [Anonymus, s.VIII] acc. 3mia

Iam caeca vis mortalium [Prudentius] 2mia
Iam, Christe, sol iustitiae [Anonymus, s.VI] 2mia
Iam Christus astra ascenderat [Anonymus, s.IV-V] 2mia
Iam lucis orto sidere ? 2mia
Iam morte, victor, obruta [Thom. Ag.Rucchini op, +1779] 2mia
Iam surgit hora tertia [Ambrosius] 2mia
Iesu, auctor clementiæ [Bernardus Cl.] acc. 2mia

153
 METRICA

Iesu, corona celsior [Anonymus, s.X ?] 2mia

Iesu, corona virginum [ambros.] 2mia
Iesu, decus angelicum [Bernardus Cl.] acc.
Iesu, nostra redemptio [Anonymus, s.VII-VIII] acc. .2mia
Iesu, quadragoenariae [Anonymus, s.X] 2mia
Iesu, redemptor omnium [Anonymus, s.VIII] 2mia
Iesu, redemptor saeculi [Anonymus, s.X] 2mia
Iesu, rex admirabilis [Bernardus Cl. ?] acc. 2mia
Iesu, salvator saeculi [Anonymus, s.IX ] 2mia
Iesus refulsit omnium [Anonymus, s.X] 2mia
Igne divini radians amoris [Alfanus Salernitanus 1015ca-1085] s
Illuxit alma saeculis [Beda] 2mia
Immensa et una, Trinitas ? 2mia
Immensæ rex potentiæ ? 2mia
Immense caeli conditor [Anonymus, s.VII-VIII] 2mia
Implente munus debitum [Anonymus, s.X] 2mia
In caelesti collegio [Anonymus, s.XV] acc. 2mia
In martyris Laurentii [Prudentius] 2mia
In monte olivis consito [Thom. Ag.Rucchini op, +1779] 2mia
In plausu grati carminis [Anonymus, s.XV] acc. 2mia
Inclitos Christi famulos canamus [Petrus Piacenza +1919] s
Inclitus pastor populique rector [Ordericus Vitale +1143] s
Inclitus rector pater atque prudens ? s
Inter æternas superum coronas [Petrus Ven. +1156] s
Ipsum nunc nobis tempus est [Anonymys, s.V] acc. 2mia
Iste confessor Domini sacratus [Anonymus, s.VIII] s
Iste, quem laeti colimus, fideles [Io.a Conc. o.carm.+1700] s

Laetare, caelum, desuper [Anonymus] 2mia

Laeti colentes famulum ? 2mia
Laude te cives superi coronant ? s
Laudem beati servuli [Valfr. Strabo osb] 2mia
Laudes crucis attollamus [Anonymus, s.XII] acc.
Legifer prudens, venerande doctor [Ans. Lentini osb s.XX] s
Legis sacratæ sanctis cæremoniis [Paulinus II Aquil.? +882] acc. 3mia
Lucis creator optime [Anonymus s.VII-VIII] 2mia
Lucis largitor splendide [Anonymys, s.X] acc. 2mia
Lumen aeternum moderator temporum [Anonymus] acc.
Luminis fons lux et origo lucis ? s
Lux æterna, lumen potens [Gotteschalk Fuld +869 ] acc. 2mtr
Lux iucunda, lux insignis [Adamus a s.Vict +1177/92] acc. 2mtr
Lux o decora patriae [Andr. Leonetti Sch.P. +1887] 2mia

Magdalæ sidus, mulier beata [A.Lentini osb. s.XX] s

Magi videntes parvulum [Prudentius] 2mia
Magna Ioannis merita [P.Damiani] acc.
Magnæ cohortis principem [A.Lentini osb, s.XX] 2mia
Magnæ Deus potentiæ [Anonymus, s.VII-VIII] 2mia
Magne pater Augustine [Anonymus, s.XI] acc.
Magnis prophetae vocibus [ambros.?] 2mia
Maria, quæ mortalium [Anonymys] 2mia
Maria, virgo regia ? 2mia
Martine confessor Dei [Anonymus, s.IX] 2mia
Martine, par apostolis [Oddo Clun. +943] acc. 2mia
Martyr Dei, qui (quæ) unicum [Anonymus, s.IX] 2mia
Martyris Christi colimus triumphum [Anonymus, s.X] s
Matthia, sacratissimo ? 2mia

154
 METRICA

Mediæ noctis tempus est [Anonymus, s.V] acc.

Mentibus laetis tua festa, Marce [Paul. Aquilegiensis + 802] s
Missus ab astris Gabriel innubae [Paulus Diaconus +799] alcM
Mole gravati criminum ? acc. ps.2mia

Nigrante tectam pallio [Ennodius +521] 2mia

Nobilem Christi famulam diserta [Franc. Reuss cssr +1924] s
Nobiles Christi famulas diserta [F. Reuss cssr] s
Nocte surgentes vigilemus omnes [Anonymus, s.VIII] s
Nocti succedit lucifer [Anonymus, s.XV] acc. 2mia
Novum cantate Stephano [Anonymus] acc.
Novus athleta Domini [Const. Medici op +1257] acc. 2mia
Nox atra rerum contegit [Anonymus, s.VII-VIII] 2mia
Nox et tenebræ et nubila [Prudentius] 2mia
Nunc, Sancte, nobis, Spiritus [ambros.] 2mia
Nunc tempus acceptabile [Anonymus, s.X] 2mia

O castitatis signifer [Anonymus] 2mia

O Christe, flos convallium [Anonymus, s.IX] acc. 2mia
O gente felix hospita [Leo XIII] 2mia
O gloriosa domina [Venantius] 2mia
O lux beata caelitum [Leo XIII +1903] 2mia
O lux beata Trinitas [Anonymys, s.VII-VIII, dox. ambr.] 2mia
O lux salutis nuntia [Anonymus] 2mia
O memoriale mortis Domini ? 3mtr
O nata lux de lumine [Anonymus, s.IX] 2mia
O nimis felix meritique celsi [P.Diaconus] s
O quam glorifica luce coruscas [Anonymus, s.IX] glic^ + ad
O redemptoris pietas colenda ? s
O rex aeterne, Domine [Anonymus, s.V-VI] acc. 2mia
O Roma felix, quæ tantorum principum [Paulinus II Aq.] acc. 3mia
O sacrosancta Trinitas ? 2mia
O sancta mundi domina [Anonymus, s.X] acc. 2mia
O sator rerum, reparator ævi [Anonymus, s.IX ?] s
O sempiternæ curiæ ? 2mia
O Trinitas laudabilis [Anonymus, s.XIV] 2mia
O vir beate, Apostolis ? 2mia
O virgo mater, filia [A. Lentini osb, s,XX] acc. 2mia
O vos, prudentes virgines [Anonymus, s.XIV] acc.
Omnis expertem maculae Mariam [Leo XIII ?] s
Omnis sanctorum concio [Anonymus] acc.
Optatus votis omnium [Anonymus, s.X] acc. 2mia
Orbis patrator optime ? 2mia

Pange, lingua gloriosi [corporis] [Th.Aquinas +1274] acc.

Pange, lingua, gloriosi [lauream] [Venantius] 4mtr 2mtr
Pater, Fili, Paraclite [Anonymus, s.XIV ?] acc.
Paule, doctor egregie [P.Damiani] acc.
Peccatricem qui solvisti [var. dies irae] acc. 2mtr
Per crucem, Christe, quaesumus ? 2mia
Pergrata mundo nuntiat [Th. A Celano?] 2mia
Petrus beatus catenarum laqueos [Paulinus II Aquil. +802] acc. 3mia
Philippe, summe honoribus ? 2mia
Plasmator hominis Deus [Anonymys, s.VII-VIII] 2mia
Plausibus, Luca, canimus ? s
Pontifex magnus, populo [F. Le Bannier osb] s
Praecessor almus gratiae [Beda +735] 2mia

155
 METRICA

Praeclara custos virginum [Anonymus, s.XVII] 2mia

Praeclara qua tu gloria ? 2mia
Precemur omnes cernui [Prudentius?] 2mia
Pressi malorum póndere [Anonymus, s.XVIII] 2mia
Primo dierum omnium ? 2mia

Qua Christus hora sitiit [Anonymus, s.X] 2mia

Quas tibi laudes ferimusque vota [ambros.?] s
Quæ caritatis fulgidum [A.Lentini osb, s.XX] 2mia
Quem terra, pontus, aethera [Venantius] 2mia
Quem terra, pontus, æthera ? 2mia
Qui lacrimatus Lazarum ? acc. -ps.2mia
Qui luce splendens ordinis ? 2mia
Qui Mariam absolvisti [Th. a Caelano, s.XIII] acc
Qui vivis ante sæcula ? 2mia
Quicumque Christum quaeritis [Prudentius] 2mia
Quid sum miser tunc dicturus [Th. a Caelano, s.XIII] acc. .2mtr
Quod chorus vatum venerandus [Rabanus M. +856] s

Radix Iesse floruit [Anonymus, s.VII-VIII] 2mia

Rector potens, verax Deus [ambros.] 2mia
Regis superni nuntia [Urbanus VIII ? +1644] 2mia
Relucens inter principes ? 2mia
Rerum creator optime [Anonymus, s.VII-VIII] 2mia
Rerum, Deus, fons omnium [Anonymys] 2mia
Rerum, Deus, tenax vigor [ambros.] 2mia
Rerum supremo in vertice [V. Genovesi sj, s.XX] 2mia
Rex gloriose martyrum [Anonymus, s.VI] 2mia

Sacra iam splendent decorata [Leo XIII] s

Sacra libertas ovibus redemptis [Fr. Le Bannier osb +1867] s
Sacrata nobis gaudia [Biagio Verghetti +1941] 2mia
Sacris sollemniis iuncta sint [Thomas Aquinas] acc. 3mia
Salva, Redemptor, plasma [Anonymus, s.X] acc. 3mia
Salve, crux sancta, salve [Heribertus Rothmburg. +1042] acc. 3mia
Salve dies, dierum gloria [Adamus a s.Victore] acc.
Salve, mater misericordiae [Anonymus, s.XIV ?] acc.
Salve, mater Salvatoris [Adamus a s.Victore] acc.
Salvete, flores martyrum [Prudentius] 2mia
Sanctorum chorus, Deus [Anonymus, s.IX] acc.
Sanctorum meritis inclita gaudia [Anonymus, s.XI ascl 1
Sator princepsque temporum [Anonymus, s.VII-VIII] acc. 2mia
Scientiarum Domino [Anonymus, s.XIII-XIV ?] acc.
Sedibus caeli nitidis receptos [Andreas Leonetti +1887] s
Senatus apostolici [P.Damiani] acc.
Signum crucis mirabile [Anonymus, s.X] 2mia
Sol angelorum, respice [Anonymys] 2mia
Sol, ecce, lentus occidens ? 2mia
Sol ecce surgit igneus [Prudentius] 2mia
Sol mundo fundes radios [P:Damiani] acc.
Solis, o virgo, radiis amicta [V.Genovesi sj s.XX] s
Somno refectis artubus [Anonymus, s.VII-VIII] 2mia
Spes, Christe, nostræ veniæ ? 2mia
Splendor paternæ gloriæ [Ambrosius] 2mia
Stabat mater dolorosa [Iacop. Tudert. +1306] acc. ps.2mtr
Stola regni laureatus [Adamus a s.Victore] acc.
Summæ Deus clementiæ [Anonymys, s.VII-VIII] 2mia

156
 METRICA

Summi parentis unice [Anonymus] acc.

Surgente lucis sidere [Anonymus, s.V-VI] 2mia

Te, Catharina, maximis [Alcuinus? 730ca-804] 2mia

Te Deum ? rhyth
Te dicimus praeconio [Leo XIII ?] 2mia
Te gestientem gaudiis [Eust Sirena op, s.XVIII] 2mia
Te gratulantes pangimus ? 2mia
Te, Ioseph, celebrent [Io a Conc. o.carm. +1700] ascl
Te lucis ante terminum [Anonymus s.V-VI] acc. 2mia
Te nostra lætis laudibus ? 2mia
Te, pater Ioseph, opifex colende [Evaristus Anvers. s.XX] s
Te Patrem summum genitumque Verbum ? s
Te saeculorum principem [V.Genovesi sj s.XX] 2mia
Telluris ingens conditor [Anonymus, s.VII-VIII] 2mia
Ternis horarum terminis [Anonymys, s.VII-VIII] acc. 2mia
Ternis ter horis numerus [Anonymus, s.X] 2mia
Tibi, Christe, splendor Patris [Anonymus, s.X] acc. 2mtr
Tibi, Redemptor omnium ? 2mia
Trinitas, summo solio coruscans ? s
Tristes erant Apostoli [Anonymus, s.IX] acc. 2mia
Tu, Christe, nos dulcedine [A.Lentini osb. s.XX] 2mia
Tu, Trinitatis Unitas [Anonymus, s.VII-VIII] 2mia
Urbs Ierusalem beata [Anonymus, s.VI-VIII] acc. 2mia
Ut queant laxis resonare fibris [P.Diaconus ?] s

Veni, creator Spiritus [Anonymus, s.IX] 2mia

Veni, præcelsa Domina [Anonymus, s.XII] acc. 2mia
Veni, redemptor gentium [Ambrosius] 2mia
Veniens, mater inclita [Prudentius?] acc. 2mia
Venite, servi, supplices [Anonymus, s.V-VI] 2mia
Verbum salutis omnium [Anonymus, s.X] acc. 2mia
Verbum supernum prodiens [Thomas Aquinas] acc. 2mia
Vexilla Christus inclita [V. Genovesi sj s.XX] acc.
Vexilla regis prodeunt [Venantius s.VII] 2mia
Vir celse, forma fulgida ? 2mia
Virginem stilo prosequi suavem ? s
Virginis Proles opifexque Matris [Anonymus, s.IX] s
Virginis virgo venerande custos [P.Damiani] s
Virgo prudentum comitata coetum [Anonymus] s
Virgo virginum praeclara [Iacop. Tudert. +1306] acc. 2mtr
Vita sanctorum, via, spes salusque [Valfr. Strabo, osb +849] s
Voces prophetarum sonant [Anonymus] 2mia
Vox clara ecce intonat [Anonymus, s.X] 2mtr^

Index metricus Canticorum piorum

Adoro te devote, latens Deitas [Th. Aquinas ?] acc.
Alto ex Olympi vertice [Anon. s. VI-III] acc. 3ia
Aspice, infami Deus ipse ligno [Th. Struzzieri +1780] s
Athleta Christi nobilis [Anon. s. XVIII] 2mia
Auctor beate saeculi [Anon. s. XVIII ?] 2mia
Ave, verum corpus [Innoc. IV s. XIII] acc. 2mia

Bella dum late furerent, et urbes [Eug. M.Poletti osm s.XX] s

Caelestis urbs Ierusalem [Anon. s. VI-III] acc. 3ia

Caelestis agni nuptias [Fr. Lorenzini s.XVIII] 2mia

157
 METRICA

Caelo Redemptor praetulit [Anon.] 2mia

Cerne de caelis tua, Paule, mira [Ph. Antonaroli cp +1830] s
Cor, arca legem continens [Anon. s. XIX] 2mia
Corpus domas ieiuniis [Anon.] 2mia

Domare cordis impetus Elisabeth [Urbanus VIII ?] 3mia + 3mda^

Dulce nobis Gabrielis [Ir. Pontremolesi cp +1945] 4mtr
Dum, nocte pulsa, Lucifer [card. Io.Bona +1674] 2mia

En ut superba criminum [Anon. s. XVIII ?] 2mia

Festivis resonent [card. Al. Tripepi? +1906] ascl

Gentis Polonae gloria [Anon.] 2mia

Gloria, laus et honor ? dist. eleg.
Golgothae cives, vigiles canamus [Ir. Pontremolesi cp +1945] s

Iam toto subitus vesper eat polo [Anon. s. XVII] ascl

In valle quisque aspera [Ph. Antonaroli cp +1830] 2mia
Ira iusta conditoris [Anon. s. XIX] 4mtr

Lauda, Sion, Salvatorem [Th. Aquinas a.1263] acc.

Maerentes oculi, spargite lacrimas [Th. Struzzieri +1780] ascl

Martinae celebri plaudite nomini [Urbanus VIII +1644] ascl
Martyr Dei Venantius [Anon.] 2mia
Matris sub almae numine [Anon. s. XVIII] 2mia
Mira Pauli sub terrenis [Ph. Antonaroli cp +1830] 4mtr

Nullis te genitor blanditiis trahit [Urbanus VIII] ascl

O quot undis lacrimarum [Anon. s. XVIII] 4mtr

Opes decusque regium reliqueras [Urbanus VIII] 3mia

Regali solio fortis Iberiae [Urbanus VIII] ascl

Saevo dolorum turbine [Th. Struzzieri +1780] 2mia

Salve, receptus candida [Ir. Pontremolesi cp +1945] 2mia
Salvete, Christi vulnera [Anon. s. XVIII] 2mia
Si quaeris miracula [Iulian. a Spira ofm +1235] acc.
Sica patres vitam peragunt in umbra [Eug. M.Poletti osm s.XX] s
Summe Deus clementiae [Anon. s. XVII ?] 2mia

Te, mater alma numinis [Anon. s. XVII ?] 2mia

Te deprecante, corporum [Anon.] 2mia
Tu natale solum protege, tu bonae [Urbanus VIII +1644] ascl

Veni, Sancte Spiritus [St. Langton osb +1228] acc.

Victimae paschali laudes [Vipo +1046] acc.

158
 METRICA

RHYTHMI IOCOSI
Carmen potatorium35

1. In taberna quando sumus,

non curamus quid sit humus,
sed ad ludum properamus,
cui semper insudamus.

9. Bibit hera, bibit herus

bibit miles, bibit clerus
bibit ille, bibit illa
bibit servus cum ancilla,
10. bibit velox, bibit piger,
bibit albus, bibit niger,
bibit constans, bibit vagus,
bibit rudis, bibit magus,
11. bibit pauper et aegrotus,
bibit exul et ignotus,
bibit puer, bibit canus,
bibit praesul et decanus.

1.Ave color vini clari,

ave sapor sine pari,
tua nos inebriari
digneris potentia.
2. Ave felix creatura,
quam produxit vitis pura,
omnis mensa fit secura
in tua presentia.
3.Ave, placens in colore,
ave, fragrans in odore,
ave, sapidum in ore,
dulcis linguae vinculum!
4.Felix venter, quem intrabis,
felix lingua, quem rigabis,
felix os, quod tu lavabis,
et beata labia!

5.Ergo vinum conlaudemus,

potatores exultemus.
non potantes confundemus
in eterna tristitia. Amen.

35
Cantica Burana ab poetis vagantibus tradita asservantur in codice [s.XIII] Burae Sancti Benedicti
[Benediktbeuern, in Bavaria]. Cantus 'goliardici' [gula], ante litteram veluti prima 'scapigliatura'
habentur, et antiqua forma 'contestationis' [gaudeamus].

159
 METRICA

Cert. Vat. XXIX, 1986: December (Abies)


De
stellis
descendis
Emmanuel
quem
terrae
Caelique
concelebrant
Adventum
Exspecto
S a l v a t o r i s
m u n d i n o s t r i
Magnus Rex
nascetur
in stabulo
Bethlehemi
Canit angelicus chorus
recinunt homines quoque
Et recitant simul unisoni
Maxima gloria lausque Deo
Adeste
Redemptor
Salusque
propinquat

-
--
---
-vv-
-
--
---
-vv-
---
---
----
----
---
---
-vv-
-vv-
vv-vv-vv
vv-vv-vv
-vv-vv-vv-
-vv-vv-vv-
v-v
v-v
v-v

160
 METRICA

Conclusio
Historia orationis solutae sequitur historiam carminum, diversis aetatibus
aptatam et gustibus necnon aestheticae evolutioni. Doctus vir Ussani in lucem ponit
elementum melodicum linguae Latinae et curam maximam qua institutores utantur
in vocis inflexionibus, quae musicalem exitum reddit ipsum rhythmum organicum
linguae.

Natura declamatoria musicalis quantitativa accentuativa

rhetorica tragoedia carmina vulgaria
vv. formulares caesurae pedes et metra vv. aeolici
incipit hiatus morae normalisatio
nomina propria cola irrationales exitus historici

161
 METRICA

BIBLIOGRAPHIA (selecta)
AILY H. The Prose Rhythm of Sallust and Livy, Stockholm 1979.
ALLEN W.S. Accent and Rhythm. Prosodic Features of Latin and Greek. A Study in Theory and
Reconstruction, Cambridge, 1973, 394 p. (Cambridge Studies in Linguistcs, 12).
ANGELO R. M. Fra trimetro e senario giambico: ricerche di metrica greca e latina, Rome 1983.
AUMONT J. Métrique et stylistique des clausules dans la prose latine. De Cicéron à Pline le Jeune et
de César À Florus, Paris 1996, 454 p. (Travaux de linguistique quantitative, 56).
BAERE W. Latin Verse and European Song. A Study in Accent and Rhythm, Londen 1957.
BERNARDI PERINI G. L'accento latino, Bologna 19672
BERS V. Greek Poetic Syntax in the Classical Age, London 1984
BIEHL W. Textkritik und Formanalyse zur euripideischen Hekabe, Heidelberg 1997
BINDER A. Einführung in Metrik und Rhetorik, Koenigstein/Taunus 1980
BINI M. Index Morelianus sive verborum omnium poetarum Latinorum qui in Moreliana editione
continentur, praefatus est A.Traina, Bologna 1980
BOLDRINI S. - HÄUPTLI von Saur Bruno W. Prosodie und Metrik der Römer. Stuttgart, Leipzig
1999; - La prosodia e la metrica dei romani, Roma, Carocci 19984
BORNECQUE H. Les clausules métriques latines, Lille, 1907, 616 p.
BROOKS Cl. Reading Latin Poetry Aloud, Cambridge 2007
CAIRNS F. Papers of the Liverpool Latin Seminar [Classical Latin Poetry, Medieval Latin Poetry,
Greek Poetry], Leeds 1977, II 1979, III 1981, IV 1983, V 1985, VI 1990
CALABRESE G. - CORTINI G. Prosodia e Metrica latina, Torino 1971
CAMILLI A. Trattato di prosodia e metrica latina, Firenze 1949: glottologica
CAMPBELL D.A. (Ed.), Greek lyrik. I-V. Cambridge-London
CASSANELLO M.T. Lessico erotico della tragedia greca, 1993
CECCARELLI L. Prosodia e metrica latina arcaica 1956-1990, in: Lustrum 33 (1991), pp. 227-400.
CECCARELLI L. Studi di metrica latina arcaica, L'Aquila 1990.
CERBO E. Proodi e mesodi nella teoria degli antichi e nella prassi teatrale tragica, 1994
CERVELLERA M. A. Studi di metrica e di versificazione latina, Lecce 1987.
CHATMAN S. A Theory of Meter, Den Haag 1965
CHRIST W. Metrik der Griechen und Römer, Leipzig 18792
CIVRA Ferr. Musica poetica. Introduzione alla retorica musicale, Torino 1991
CRUSIUS F. – RUBENBAUER H. Römische Metrik, Hildesheim, G. Olms 20068
CUPAIUOLO F. Bibliografia della metrica latina, Napoli 1995; Un capitolo sull'esametro latino,
Napoli 1963 (problemat. e prospettive).
CURTIUS F. Roemische Metrik,1955
D’ANGOUR A. How the dithyramb got its shape: Class. Quart. 47,2(1997)331-351
DAIN A. Traité de métrique grecque, Paris 1965
DALE A.M. The Lyric Metres of Greek Drama, Ca,bridge 19682
D'ANGELO M. Fra trimetro e senario giambico, ricerche di metrica greca e latina, 1983
DEL CASTILLO HERRERA M. La metrica latina en el siglo IV. Diomede y su entorno, Granada
1990; ID. Diomedes, Scriptores Latini de re metrica V, Granada 1989
DEL GRANDE C. La metrica greca, in EC 5/2, 1960, 126-513; Elementi di metr. latina e cenni di
ritmica e metrica greca, Napoli 1965
DEVINE A.M. STEPHENS D. The Prosody of Greek Speech, I-II, Oxford 1994
DI LORENZO Enrico (a cura), L’esametro greco e latino. Analisi, Problemi e Prospettive. Napoli,
Guida 2004
DREXLER H. Einführung in die römische Metrik, Darmstadt 19742, 1987
FABIANO G.F. Problemi e orientamenti di metrica greco-latina, in: Introduzione allo studio della
cultura classica, 2, 381-476
FANTUZZI M. PRETAGOSTINI R. Struttura e Storia dell'Esametro Greco, 2 vol. Roma 1995-1996
FRAENKEL E. Iktus und Akzent im lateinischen Sprechvers, Berlijn 1928.
FUHRMANN M. Die antike Rhetorik, München 1984
GARZYA A. Studi sulla lirica greca da Alcmane al primo Impero, Messina 1963
GENTILI A. B. - LOMIENTO L. Metrica e ritmica. Storia delle forme poetiche nella Grecia antica,
Milano, Mondadori Università 2003
GEORGIADES T. Musik und Rhythmus bei den Griechen, Hamburg 1949

162
 METRICA

GÉRARD J. La ponctuation trochaïque dans l'hexamètre latin d'Ennius à Juvénal. Recherches sur les
modalités de l'accord entre la phrase et le vers, Parijs 1980.
GETTY R.J. Classical Latin Metre and Prosody (index bibliogr. 1935-62): Lustrum 8(1964) pp.
103-160
GIANNOTTI A. La metrica di Rutilio Namaziano, Udine 1940
GIANOTTI G.F. Il canto dei Greci, Torino 1977
GRATWICK A.S. (Ed.), Plautus. Menaechmi. Cambridge 1993
GROOT A.W. de, Der antike Prosarhythmus, Groningen 1921 (La prose métrique des anciens, Paris
1926).
GROTJAHN R. ed. Hexameter Studies, Bochum 1981.
HABINEK T.N. The colometry of latin prose, 1985
HAGENDAHL H. La prose métrique d'Arnobe, Göteborg 1937.
HALLE M. & KEYSER S.J. Der iambische Pentameter, in: J.IHWE (ed.), Literaturwissenschaft und
Linguistik, 3, Frankfurt a.M. 1972
HALPORN J.W.-OSTWALD M. Latenische Metrik, Göttingen-Zürich 1994
HARDIE W.R. Res metrica, Oxford 1920, New Yotk 1978.
Harsh Ph.W. 'Early Latin Metre and Prosody 1904-1955', in : Lustrum 3 (1958), pp. 215-250.
HAVET L. Principes de métrique grecque et latine, Paris2, 1924
HERESCU N.I. La poésie latine. Étude des structures phoniques, Paris 1960
HERMANN G. De metris poetarum Graecorum et Latinorum, Lipsiae 1976
HOLTORF H. Grundzug der roemischen Metrik (1956)
JURET A.C. Principes de métr. gr. et latine, Paris2 1938
KOLAR A. De re metrica poetarum Graecorum et Romanorum, Pragae 1947
KORZENIEWSKI D. Griechische Metrik, Darmstadt, Wissenschaftliche Buchgesellschaft 1991
KOSTER W.J.W. Traité de métrique grecque, suivi d'un précis de métrique latine, Leiden 19664; De
studiis recentibus ad rem metricam pertinentibus: Mnemos. IV 3(1950)21-53 e 127-157
KYTZLER B. Römische Lyrik, Stuttgart 1994
LAVARENNE M. Initiation à la métrique et à la prosodie latines, Parijs 1948.
LEITNER Ch. Ognibene Bonisoli da Lonigo und sein Traktat über Metrik und Prosodie, Wien 1988
LENCHANTIN DE GUBERNATIS M. Manuale di prosodia e metrica greca, Milano, Principato
1993; ID. Manuale di prosodia e metrica latina, Milano, Principato 1991; ID. Problemi e
orientamenti di metrica latina, in: Introduzione allo studio della cultura classica, II, Milano
1973, 381ss
LEXIQUES et concordances et index sur les auteurs latins traitant de métrique: “Scriptores Latini
de re metrica. Concordantiae. Indices”.
LINDSAY W.M. Early Latin Verse, Oxford 1922 (1968).
LUISELLI B. Il verso saturnio, Roma 1967
LUQUE Moreno J. e.a. Estudios de métrica latina, 2 voll. Granada 1999.
MAAS P. Griechische Metrik, Leipzig-Berlin 19292; Greek Metre, Oxford 19662; Metrica greca,
Firenze, Le Monnier 1979
MARTINELLI M.Ch. Gli strumenti del poeta. Elementi di metrica greca. Bologna, Cappelli 1995
MARTINELLI N. Principi fondamentali di prosa metrica latina, Roma 1940
MARTINEZ - CABELLO G. De arte metrica latina, Madrid 1945
MASSARO M. Epigrafia metrica latina di età repubblicana, Bari 1992.
MAURENBRECHER R. Forschungen zur lateinischen Sprachgeschichte und Metrik, Hildesheim
1976
MELLADO Rodriguez J. Estudios de métrica y sintaxis latina, Cordoba 1994.
MIRGEL H. De synaloephis et caesuris in versu hexametrico latino, Göttingen 1910
MÖHLER G. Hexameterstudien bei Lukrez, Vergil, Horaz, Ovid, Lukan, Silius Italicus und der Ilias
Latina, Frankfurt a.M. 1988.
MORELLI G. Metrica greca e saturnio latino: gli studi di Gennaro Perrotta sul saturnio, Bologna
1996.
MORENO J.L. Un método para el tratamiento informatico de materiales latinos en verso: Emerita
55(1987)15-30
MUELLER L. De re metrica poetarum latinorum praeter Plautum et Terentium, Petropoli2 1894
NEUBOURG L. de, La base métrique de la locasition des mots dans l'hexamètre latin, Brussel 1986.
NOUGARET L. Traité de métrique latine classique, Paris, Klincksieck 1976

163
 METRICA

PARATORE E. Letteratura latina: studi di metrica: Doxa 1(1948)24-27; cf D. NORBERG in Eranos

51(1953)172-174.
PAREDI A. Thesaurus, Milano 19905, pp. 463-523
PARK Poe J. Caesurae in the Hexameter Line of Latin elegiac Verse, Wiesbaden 1974.
PAUSCH D. Römische Metrik, II, Übung SoSe 2008
PEROTTI P.A. Latinitas 34(1986)10-28
PERRET J. De l'hexametre grec à l'hexametre latin: l'emprunt, l'adaptation, Paris 1951
PERUSINO F. Il tetrametro giambico catalettico nella commedia greca, 1968
PIGHI G.B. La metrica latina, Torino 1968, in EC VI/II, Torino 1968 (bibl. p. 669-703); Studi di
ritmica e metrica, Torino 1970 (Bibl. degli scritti di G.B. Pighi a cura di E. Pasoli, p.
IX-XLV)
PLATNAUER M. Latin Elegiac Verse. A Study of the Metrical Usages of Tibullus, Propertius and
Ovid, Cambridge, Hamden, CT, 1971.
POLHEIM K. Die Lateinische Reimprosa, Berlin, 1925
PRATO C. I canti di Aristofane, analisi commento scoli metrici, 1962
QUESTA C. La metrica di Plauto e di Terenzio, Urbino, Università degli studi 2007
QUICHERAT L. Thesaurus poeticus linguae Latinae, Paris 18984
RABY F.J.E. A History of Christian-Latin Poetry, Oxford 1953; A history of christian-Latin poetry
the beginning to the close of the middle age, Oxford 1927)
RAMOUS M. La metrica, Milano 1984 (plurima exempla desumpsi)
RAVEN D.S. Greek Metre. An Introduction, London 19682; Latin Metre. An Introduction, London
1965
RAVEN D.S. Latin Metre. An Introduction, Londen 1965.
ROMANO C. Responsioni libere nei Canti di Aristofane, 1992
ROSENMAYER T.G. The Meters of Greek and Latin Poetry, London 1963
ROSSI L.E. Metrica e critica stilistica, 1963
SALVATORE A. Prosodia e metrica latina. Storia dei metri e della prosa metrica, Roma, Jouvence
1983 (generum et auctorum bibliographia pp.148-160)
SCHMID W. Über die klassische Theorie und Praxis des antiken Prosarhythmus, Wiesbaden 1959
SCHMIDT E.A. Sabinum. Horaz und sein Landgut im Licenzatal, Heidelberg 1997
SCHMITZER U. Studienbibliographie. “Metrik und Musik” (Homerus, Callimachus, Aeschylus,
Aristophanes, Euripides, Sophocles).
SCHROEDER O. Aeschyli Cantica (19162), Sophoclis Cantica (19232), Euripidis Cantica (19282) et
Aristophanis Cantica (19302); Nomenclator metricus, Heidelberg 1929
Schumann O. ed. Lateinisches Hexameter-Lexicon. Dichterisches Formelgut von Ennius bis zum
Archipoeta, 6 voll. München 1979-1983.
SCHUMANN O. KOTTKE D. VOLLMANN B.K. [e.a.], Lateinisches Hexamente-Lexikon, 7 vol.
München 1979-89: collectio formularum, vel binorum verborum saepe usitatorum.
SCRIPTORES latini de re metrica. Concordantiae, Indices, Granada 1989
SICKING C.M.J. Griechische Verslehre, Munich, 1993, (Handbuch der Altertumswissenschaft, II, 4).
SNELL B. Griechische Metrik, Göttingen 19824; Metrica Greca, Scandicci, La Nuova Italia 1990
SOUBIRAN J. Essai sur la versification dramatique des Romains: sénaire iambique et septénaire
trochaïque, Paris 1988
SOUBIRAN J. L'élision dans la poésie latine, Paris 1966; - Essai sur la versification dramatique des
Romains, Paris 1988 (coincidentia accentus/rhythmus)
SPITZMULLER H. Poésie Chrétienne du Moyen Age (s.III-XV), Desclée 1971
SZOVERFFY J. A Concise History of Medieval Latin Hymnody. Religious Lyrics between
Antiquity and Humanism, Leyden 1985
THRÄDE K. Der hexameter in Rom. Verstheorie und Statistik, München 1978.
VAN OPHUIJSEN J.M. Hephaestion on Metre. A translation and Commentary, Leiden 1987
van RAALTE M. Rhythm and Metre. Towards a Systematic Description of Greek Stichic Verse,
Assen/Maestricht 1986: non videtur apte considerare versus omnes esse rhythmatos per
alternationem thesis-arsis; sensu musico mensura quaeque habet tempora duo (genus par) et
incipit vel per thesim (rhythmus descendens) vel per arsim (ascendens).
VELLA H. C. R. Repeats and symmetrical clusters of metrical patterns in the first four feet in Latin
silver age poetry, Sliema 1987.
VOLLMER F. Römische Metrik, Berl.-Leipzig 1927 (app. E.BICKEL, Prosarythmus)

164
 METRICA

WAHLSTROM E. Accentual Responsion in Greek Strophic Poetry, Helsinki 1970

WEST M.L. Greek Metre, Oxford, Clarendon Press 1982; - Introduction to Greeke Metre, Oxford,
Clarendon Press 1987
WILAMOWITZ-MOELLENDORFF U.VON, Griechische Verskunst, Darmstad 19753
WILKINSON L.P. Golden Latin Artistry, Cambridge 1963.
WINBOLT S. Latin Hexametric verse, Londen 1903 (New York 1978).
ZIELINSKI T. Das Clausulgesetz in Cicero's Reden, Berlijn 1904.
ZIELINSKI T. Der konstruktive Rhythmus in Cicero's Reden, Berlijn 1914.
ZIRIN R.A. The Phonological Basis of Latin Prosody, The Hague 1970
z'IRMUNSKIJ V. Introduction to Metric, Den Haag 1966
ZUNZT G. Drei Kapitel zur Griechischen Metrik, Wien 1984

Auctores qui pertractaverunt de peculiaribus formis Latinae prosodiae in:

http://www.mgh.de/~Poetae/Prosodie.htm

Prosodia et metrica classicae Latinitatis (theodisce):

http://www.telemachos.hu-
berlin.de/materialien/ovidprojekt/prosodie_und_metrik/regeln.htm#
Anfang der Seite

Prosodiae et metricae glossarium (theodisce):

http://www.telemachos.hu-berlin.de/materialien/ovidprojekt/prosodie_und_metrik/glossar.htm

Graeca carmina
http://www.bibliopoiesis.it/Authors2003.htm#a

165
 METRICA

GLOSSARIUM DE RE METRICA GRAECA ET LATINA

Abusio seu catacresis est tropus, id est usus vocis figuratae pro concreta: pes montis.
Acatalecticus est versus vel kw=lon integrum, non interruptum, sc. nulla syllaba carens.
Accentus [*ad-cantus, proximus, similis cantui]: 1.tonicus - to/noj, pros%di/a - est quantitas
intensiva tenoris, elevatio aut expressio vocis ratio elevandae aut deprimendae, quoad tonum,
syllabae; est accentus intensitatis seu dynamicus appellatus quia intensius pronuntiat syllabam
quae dicitur tonica pro ceteris atonis; 2.metricus vel rhythmicus vel musicalis vel melodicus,
seu intonationis vocis, melodicas curvas perficit per plicas (it. corde) vocales iuxta diversas
sonorum altitudines; 3.graphicus est signum acutum - o)cei/a ( /), grave - barei/a (`),
circumflexum - perispwme/nh (^ vel ~), quod ponitur super syllabas longas tonicas;
4.barbarus vel vulgaris: respicit peculiarem pronuntiatus formam. Sedes accentus Francogallici
sermonis ultima est, phinnici in prima, polonici in paenultima. Mobilis vel liber est in Latino,
Graeco, Italico sermone, et accentuativi dicuntur; Africani et Asiatici nonnulli tonum habent ut
elementum distinctivum significationis, quia verbum mutat significationem iuxta altitudinem,
ascensum, descensum toni, et ideo tonales dicuntur. In accentuativis non desunt toni
(interrogationis, imperii) quin sensus mutet, et in tonalibus non desunt ictus, quin sensum
mutent.36 Lingua Graeca et Latina lege trisyllabismi utuntur: accentus numquam excedit
tertiam syllabam; Latina accentus ponit iuxta legem baritonèsis, qua nullum verbum habet
accentum in ultima, et legem penultimae, quae acuitur si longa sit sin autem acuitur tertia:
amāre = amàre, legěre = légere. Sed reliquiae archaicae sunt illìc, istùc, adhùc [*illice,
*istuce]; audìn, vidèn, satìn, [*audisne, videsne, satisne]; addìc, abdùc [*addice, *abduce];
Arpinàs, Maecenàs, Quirìs, Samnìs, Nostràs; audìt [*audìit, audivit], fumàt [fumavit].
Nomina in -ius et ium in genetivo et vocativo accentum servant: Vergìlius = Vergìli.
Encliticae -que, -ve, -ce, -met, -pte, -dum producunt paenultimam, non autem ìndidem,
tótidem, éadem, dénique, ìtaque (coniunctio), sed itàque (et ita)].
Bisyllaba composita verbi 'facio' in formis activis et passivis, accentum servant:
calefàcio - calefàcis, madefìo - madefìs.
In rhythmo accentuativo Italico sedes certa est in 2sy (I), 3sy (II), 4sy (I et III), 5sy (I
vel II et IV), 6n (II vel I et V), 7n (I-IV et VI), 8n (III et VII vel I, IV, VII), 9n (II, V, VIII),
10sy (III, VI, IX), 11sy (II vel III, VI, X, vel IV, VIII, X, vel IV, VII, X).
Accumulatio [Frequentatio] est consocitio ordinata vel caotica terminorum vel structurarum: domus
antiqua, alba, lata, sole plena, quam opto et amo.
Acephalus dicitur versus vel colon carens prima syllaba, magis frequens in vulgi carminibus: ex.g.
telesilleus dici potest gl acephalus.
Acrònimus est verbum compositum a litteris vel syllabis incipientibus rei descriptae, quae veluti
nomen efficiunt: ex.g. RADAR, UNO...
Acrostichum - a)krosti/xion, a)/kroj sti/xoj - summus versus, caput versus, est carmen revelans per
primas litteras vel versus vel strophae vel partis, linea recta lectas, nomen vel verbum vel
sententiam vel novum carmen. Ita Epicharmus (s.V a.Ch.) primus opera sua signavit.
Clara habentur acrosticha Commodiani (s.III p.Ch) et Iosephi Hymnographi.
Mesosticum dicitur si fiat per medias litteras, Telesticum si per ultimas.
Raro acrostichum est mesostichum quoque et telesticum:
Non necat ulla magis nos Nex, non unda necat, noN
Et necat igne modo, necat Et Iuppiter imbrE
Cum necor a lingua, mos Cui nescire loqui, neC
Attamen obturat tot hy- Antia dentibus orA
Te necat ore, necat ges- Tu, nece totus abundaT
Actant [it. attante, valenza] est complementum verbi (subiectum, obiectum, adiuncta).

36
[L'accento italiano può svolgere una funzione semanticamente distintiva in presenza di suoni uguali:
parlò rivòlto alla gente; il popolo si rivoltò; o di accento diverso della stessa sillaba: accétta, accètta;
bótte, bòtte. Una parola è bisdrùcciola se ha l'accento sulla quartultima sillaba: lìtigano, rècitano,
fàbbricano; è sdrùcciola o proparossìtona se ha l'accento sulla terzùltima sillaba: àmano, lèggono,
rìdono; è parossìtona o piàna se ha l'accento sulla penultima: verrànno, ripète, condòna; è ossitona o
tronca se ha l'accento sull'ultima sillaba: città, amò, virtù.]

166
 METRICA

Activa forma - e)nerghtikh\ fwnh/ - verbum spectat.

Adnominatio seu annominatio, paronomasia, affictio, denominatio, supparile = fere aequale, levis
immutatio, lusus verborum, est iteratio verbi interdum litteris mutatis: non tantum curiam
diligit quam Curiam [=nomen meretricis]
Adonèus [-ìum vel -ìus] - )Adw/neion me/tron - kwla/rion Adonis carminis = 2m da^ vel r
acephalus 5sy vel chor + anceps: -/ v v -/ x = w)= to\n )/Adwnin = òtonadònin,
Fàbriciùmque. Est kw=lon - clausola strophae Sapphicae: po/tnia qu/mon; - mòntis imàgo; -
ùrbis et òrbis.
Adýnaton - a)du/naton, a)du/nata, impossibile: est figura logica, qua dicuntur quae venire
nequeunt: si te non amavero statim descendant fulgura de coelo.
Aëdus - a)oido/j - poeta et cantor.
Aenigma - ai)/nigma - est allegoria obscura; aenigmata seu gri=foi sunt sententiae difficiles intellectu:
rarara es et in ramramram ii (=ter-ra es et in ter-ram i-bis);
Mitto tibi navem prora puppique carentem (n[ave]m);
Principium sum mundi et finis saeculorum; | sum trinus et unus, et tamen non sum Deus (m).
Aeolicum carmen adhibet metra et kw=la aeolica seu Lesbica: 1.isosyllabismus = certus syllabarum
numerus (natura archaica: longa non dissolvitur neque breves contrahuntur); 2.isodynamismus
= schema str iteratur; 3.asymmetria = positio da vel chor mutat: secundus locus in 11as, tertius
in 11s; 4.basis indifferens varia: 1-2sy ante chor; Horatius semper s (-/ -) praeter C. 1,15.36.
Metra Calcidica seu dactylo-epitrita dant versus aeolicos seu logaoedicos, quorum notio
incerta est. Scanduntur ratione dactylica vel choriambica. Praeter sapphica et alcaica
praecipua kw=la Aeolica sunt:
9sy x/ x -/ v v -/ v -/ - hipponacteum
8sy x -/ v v -/ v -/ - hagesichoreum = hi acephalum [tl hyperm]
8sy x/ x -/ v v -/ v -/ glychoneum = hi^
7sy -/ v v -/ v -/ - aristophanium = hag acephalum
7sy x/ x -/ v v -/ - pherecrateum = gl^
7sy x -/ v v -/ v -/ telesilleum = gl acephalum
6sy x -/ v v -/ - reitianum = tl^
6sy -/ v v -/ v -/ dodrans = ar^
5sy -/ v v -/ v -/ - adonium
4m Ae [sapphicus]: ba + 3p da (tantum Graece)
1.ac [11 sy: logaëd] = ba + 2p da + 2p tr^: x/ x -/ v v -/ v v -/ v x
)/Atqi, >soi\ d' e)/me>qen me\n a)>ph/xqeto (SAPPH. 18,3)
[àtti-sòideme-thèn | mena-pèchte-tò]
oi)=noj, w)= fi/le pai/, kai\ a)la/qea [òinos-òfile-pài | ka-làte-à]
2.ct2 [10 syl] x/ x -/ v v -/ v v -/ x
5m Ae [sapphicus]: ba + 4p da (tantum Graece) [14 sy = pher + teles]
1.ac [ba + 3d + 2p tr^] x/ x -/ v v -/ v v -/ v v -/ v x/
fre/naj w(j a)/nemoj kat' o)/roj dru=sin e)mpe/twn (SAPPH. 6,2)
[fréna-sòsane-mòs | cato-ròsdrusi-némpe-tòn]
w(/nhr ou)=toj o) maio/menoj | to\ me/ga kre/toj
[òner-ùtoso-màiome-nòs | tome-gàkre-tòs]
2.ct2 [13 syl] x/ x -/ v v -/ v v -/ v v -/ x
ti/% s', w)= fi/le ga/mbre, kalw=j e)ika/sdw; (SAPPH. 15,1)
[tìo-sòfile-gàmbre | ca-lòsei-càsdo]
6m Ae: x/ x -/ v v -/ v v -/ v v -/ v v -/ x
h)=roj a)nqemo/entoj e)p' a)/ion e)rxome/noio (ALC. 98 D)
[èros-àntemo-èntos | e-pàion-èrcome-nòio]
9sy Ae [hipponacteus] 9 sy: [1] 3 + chor + 2 vel [2] 2 + chor + 3
[1] x/ - x -/ v v -/ v -/ vel [2] x/ x -/ v v -/ v -/ x
[2] poime/nwn a)e/kati mh/lwn (BAC. Th. 18,9)
[pòimenòn | aekàtimèlon].
Ae. Dialecti - Thessalica, Baeotica, Lesbica (Asiae) - notae: 1.baritonesis - numquam acuitur
ultima sy: ta\j e)/maj = th=j e)mh=j; 2.psilosis - non datur aspiratio: w)j; 3. bro/xea =
braxe/a, xo/laisi = xalw=si, kre/toj = kra/toj, fw/naj = fwnh=j, )/Ermaij = )Ermh=j, za/ =
dia/, ai)/dwj = ai)dou=j, kh=noj = e)kei=noj, mo/xqhmmi = moxqe/w, peda/ = meta/, poti/

167
 METRICA

= pro/j.
Aetiologicum - ai)ti/a - carmen causas seu origines canit eventus vel nominis.
Agnitio - a)nagnwrismo/j - in fabula dramatica vel narrativa est declaratio personae.
Agnominatio seu paronomasia habetur cum duo verba ab eadem basi ducuntur: generavit genus.
Agoghé indicat certum rhythmi ductum quatenus vel tardior vel concitatior est. [Gravis institutio
Spartae].
Aischroneion est 2m ia^ x -/ v -/ x -/ v
Aition est genus quo causa et origo sive ritus sive caeremoniae declarantur
Akathistos v. Hymnus
Alcaicus est versus et stropha Ae ab Alcaeo (s.VI a.Ch.) appellatus.
9sy est III v strophae alc: 5p ia^ (x in disparibus) = r 5sy + 2tr = 2ia + r 5sy
x -/ v -/ x | -/ v -/ x silvae laborantes geluque (HOR. C. 1,9,3)
[silvé-labò-rantès-geslùque]
10sy est quartus versus strophae alcaicae: d (=ba) + hip vel 2p da + 2p tr
-/ v v -/ v v | -/ v -/ v = chor + r 6 sy -/ v v -/ | v v -/ v -/ v
Kwrali/w pota/mw pa\r o)/xqaij [còraliò-potamòparòchtais]
Flùmina cònstiterìnt acùto (HOR. C. 1,9,4)
11sy est I et II v str alc = 5p logaëd (da post V sy) = r 5sy [pentemimeres ia] + dod I = 3sy + gl
= 3p ia^ + 2da = 2ia + prosodiacus (io M + 2p tr^):
x -/ v -/ x | -/ v v -/ v x [-/ v x/]
nu=n xrh= mequ/sqhn kai\ tina pe\r bi/an
[nuncrèmetùsten | càitinapèrbian] [kàitinapèrbiàn]
pw/nhn, e)pei\ dh\ ka/tqane Mu/rsiloj[ponènepèide | càttanemùrsilos]
vides ut alta stet nive candidum [vidésutálta | stétnivecàndidum] [cándidùm].
Horatius caesuram post V sy semper servat.
12sy est r 5sy + arist [2ia + hip aceph: SNELL] (tantum Graece)
v -/ v -/ - | -/ v v -/ v -/ -
ϊ)o/plok' a)/gna | mellixo/meide Sa/pfoi (ALC. 4)
[iòplocàghna-mèllichomèidesàffoi]
Maiores alcaici [magni alcaici]: 2gl + 2ia (Graece tantum)
x/ x -/ v v -/ v x/ | x/ x -/ v v -/ v x/ | v -/ v x/
marmai/rei de\ me/gaj do/moj xa/lk%: pai=sa d' )/Arv keko/smhtai ste/ga
[màrmarèidemegàsdomòs | càlkopàisadarèkekò | smetàistegà] (ALC. 3,1)
pa\r de\ Xalki/dikai spa/qai, pa\r de\ zw/mata po/lla kai\ kupa/ssidej
[pàrdecàlkidicàispatài | pàrdezòmatapòllacài | cupàssidès]
tw=n ou)k e)/sti la/qesq' e)pei\ dh\ prw/tisq' u(po\ e)/rgon e)/stamen to/de
[tònukèstilatèstepèi | dèprotìstupoèrgonèstamèntodè]
Stropha alcaica est tetrasticha tricolon (bini 11sy alc + 9sy alc + 10sy alc)
x -/ v -/ x | -/ v v -/ v x [-/ v x/] 11sy alc [v in 3, 10]
x -/ v -/ x | -/ v v -/ v x [-/ v x/] 11sy alc
x -/ v -/ x | -/ v -/ x 9sy alc [v in 3, 7]
-/ v v -/ | v v -/ v -/ x 10sy alc
a)sunne/thmmi tw=n a)ne/mwn sta/sin (asùnnetèmmi-tònanemònstasìn)
to\ me\n ga\r e/nqen ku=ma kuli/ndetai, (tomèngarènthen-
kùmakulìdetai)
to\ d'e)/nqen, a)/mmej d'o(/n to\ me/sson (todènthenàmmesdòntomèsson)
na=ϊ forh/meqa su\n melai/nv (ALC.2,1-4) (nàiforèmetha sùnmelàina)
Odi profanum volgus et arceo [odìprofánum-vòlgusetárceò].
Favete linguis; carmina non prius [favételìnguis-cárminanònpriùs]
Audita Musarum sacerdos [audìtaMùsarùmsacérdos]
Virginibus puerisque canto [vìrginibùspuerìsquecánto (H. C. 3,1)
Alcmanius versus - )Alkma/n, ALCMAN (s.VII a.Ch.] - est 4mda
1.4mda -/ v v -/ v v -/ v v -/ v v
au)co/menai skieroi=sin u(f' e(/rnesin
oi)nare/oij qale/qoisin: e)moi\ d' e)/roj
2.4mda^ -/ v v -/ v v -/ v v -/ alcmanius proprie dictus
kakkabi/dwn sto/ma sunqe/menoj

168
 METRICA

[càccabidònstoma-sùntemenòs]
3.4mda^2 -/ v v -/ v v -/ v v -/ v archilocheus
ou)demi/an kata/koitoj w(/ran
Strophe Alcm: 4st 2colon = 6m + 4mda^2
Laudabunt alii claram Rhodon aut Mytilenem
[Làudabùnt aliì claràm Rhodon àut Mytilènem]
Aut Epheson bimarisve Corinthi
[àut Ephesòn bimarìsve Corìnthi]
moenia vel Baccho Thebas vel Apolline Delphos
[moènia vèl Bacchò Thebàs vel Apòlline Dèlphos]
Insignes aut thessala Tempe. (HOR. C. 1,7.1-4)
[ìnsignès aut Thèssala Tèmpe].
Allegoria est permutatio, seu metaphora continuata, seu personificatio ideae, virtutis vel vitii
(symbolum est obiectum reale). Aetate media finem didacticum habuit.
Allitteratio - o(moiopro/foron - est iteratio unius vel plurium phonematum (litterarum). Quae ex
iterata verbi radice promitur, figura etymologica dicitur:
Nascimur in lacrimis, lacrimabile ducimus aevum;
clauditur in lacrimis ultima nostra dies.
O Tite tute Tati, tibi tanta, tyranne, tulisti.
Lucida lucenti lucescis, Lùcia, luce:
lux mea lucescat, Lùcia, luce tua.
Invictis - victi - victuri.
Allotropus est verbum qui habet duo vel plures formas: orior -iris et orior -eris.
Allusio est breviata memoria, saepe iocosa, alicuius rei: si loqueris gallus canet.
Alogia - a)logi/a - est longum irrationale in sede pari metri trochaici et in dispari metri iambici.
Alphabetica carmina habent versus incipientes ordinate a litteris alphabeti. NeoGraeci in initio
singula, digammata vel trigrammata legunt: tsi = |ci|, tzi = |gi|, nt = |d|, mp = |b|, b = vita, g =
gama, z = zita, q = thita, l = lampta, t = taf.
Ambiguitas ex homophonia vel homographia vel mente oritur. Est 1.lexicalis: volo (volare et velle);
b.syntactica: canis ille Diogenis (animal et homo).
Amoebeus - a)moibai=oj - est rh=sij vel carmen dialogicum. Clara sunt carmina pastoralia, ei)du/llia
Theocriti et Bucolica Vergilii. Proodus, mesodus, epodus sunt partes carminis amoebei.
Amplificatio est expolitio figura logica, verba extollens per novas declarationes et narrationes: magis
magisque dies nova, sancta, fulgens.
Anabolai - a)nabolai/ - sunt versus qui carent responsione metrica in altera stropha.
Anaclasis - a)na/klasij - est rhythmi metathesis (inversio): breve cum longo vel viceversa in eodem
metro: tr - v - v fit chor - v v -, anacreonticum v v - v - v - - fit 2m io v v - - v v - -. Per
anàclisem iambus fit choliambus, claudus versus ia.
Anaclomenum est metrum cum anaclasi: chor pro tr - v v - pro - v - v vel io pro 2ia - - v v vel v - v -
Anacolython fit cum subiectum non sequitur, sc. pendens manet et ab alio interdum erronee
substituitur.
Anacreonticus versus est 2m io m anacl: v v -/ x -/ v -/ -
polioi\ me\n h(mi=n h)/dh
kro/tafoi ka/rh te leuko/n,
xari/essa d' ou)ke/t' h(/bh
qüŏnam cruenta maenas (SEN.).
Beda: “Metrum iambicum tetrametrum colophon, quod anacreontium dicitur, recipit
anapestum, duos iambos, et semipedem. Quo usus est Prosper Tiro in principio exhortationis
ad coniugem, ita dicens: Age iam precor mearum / comes inremota rerum, / trepidam
breuemque uitam / domino deo dicemus”.
Anacrusis - a)na/krousij - duce d.v. G.Hermann, Elementa doctrinae metricae, Leipzig 1816 dicitur
sy (-ae) extra tempus ante primum pedem; quod arbitrarium habetur, cum nequeat decerni
utrum vis metrica an musicalis sit.
Anacyclici sunt versus reciproci.
Anagnorismos est agnitio personae in fabulis.
Anagogia allegorice interpretatur sacros textus, ut rerum supernaturalium symbola.
Anagramma est permutatio litterarum verbi vel sententiae ad alium vel aliam conficiendam: ave - Eva.

169
 METRICA

Analexis est nimia iteratio verbi.

Analysis grammaticalis [Parsing] et logica (apud antiquos), semica (coaevi) et syntagmatica
[Zergliederung] est interpretatio phonematum et morphematum.
Anapaestus an - a)na/paistoj, retro procedens - est pes antida: v v -/ quo potissimum utuntur lyrica
choralis - anapaesti lyrici seu threnodici - et martialia carmina. Frequentes sunt paraemiaci et
longe abundant sy longae si forte omittatur diaeresis:
Ar. Ran. 372-7 (sollemnis incessus)
Xw/rei nun pa=j a)ndrei/wj - -/ - -/ - -/ - ognun s’avanzi risoluto
ei)j tou\j eu)anqei=j ko/lpouj - -/ - -/ - -/ - verso i prati fioriti
leimw/nwn e)gkrou/wn - -/ - -/ - -/ battendo il piede con
ka)piskw/ptwn - -/ - -/ ritmo, scherzando
kai\ pai/zwn kai\ xleua/zwn. - -/ - -/ - -/ - lanciando lazzi e satire.
)Hri/sthtai d' e)carkou/ntwj. - -/ - -/ - -/ - -/ Digiunammo abbastanza.
Eur. Ione 859-922 est querimonia: longae solutio (v v v v) dat procel. Interdum
iungitur cum iambis et trochaeis (Pind. Ol. II 1 v - v - | - v - -) vel cum anapaestis (Eur. El. 586,
588, 590). Transitus a iambis ad trochaeos suaves exitus exhibet (Eur. Hel. 361-3) et laetos
(Ar. Ran. 209-68).
2m an ac v v -/ v v -/ | v v -/ v v -/
o(/ti moi sunomai/mona to/nde do/moij [otimòisunomàimonatòndedomòis]
Minor in parvis Fortuna furit [minorìnparvìsfortùnafurìt]
Leviusque ferit leviora Deus [leviùsqueferìtleviòradeùs]
Servat placidos obscura quies [servàtplacidòsobscùraquiès]
Quanti casus humana rotant! [quantìcasùshumànarotànt]
2m an^ = paroemiacus [paroimi/a, proverbium]
v v -/ v v -/ v v -/ -
po/te d' )/Artemij ou)k e)xo/reuse [potedàrtemisùkecorèuse]
venient cito saecula cum iam [venièntcitosèculacùmiam]
3m an ac v v -/ v v -/ v v -/ v v -/ v v -/ v v -/
3m an^ v v -/ v v -/ v v -/ v v -/ v v -/ -
4m an ac v v -/ v v -/ v v -/ v v -/ v v -/ v v -/ v v -/ v v -/
)=Eroj au)=te me kuane/oisin u(po/ blefa/roij take/r' o)/mmasi derko/menoj
[erosàutemekùaneòisinupòblefaròistakeòmmasidèrcomenòs]
4m an^ = Aristophanius (si V pes sit s vocatur Laconicus)
vv - vv - , vv - vv - , vv - vv - , v v - - ||
Ar. Ach. 641-5:
tau=ta poih/saj pollw=n a)gaqw=n ai)/tioj u(mi=n gege/nhtai [ū]
[tautàpoiesàspollònagatònaitìosumìngheghenétai]
kai\ tou\j dh/mouj e)n tai=j po/lesin dei/caj w(j dhmokratou=ntai
[kaitùsdemùsentàispolesìndeixàsosdémokratúntai]
Toiga/rtoi nu=n | ou(k tw=n po/lewn | to\n fo/ron u(mi=n a)pa/gontej [ū]
h(/cousin i)dei=n | e)piqumou=ntej | to\n poihth\n to\n a)/riston,
o(/stij parekindu/neus' e)n )Aqhnai/oij ei)pei=n ta\ di/kaia. (Sine caesura)

7narius anapaesticus Latinorum constat 7 an + 1 sy (cf 4man^)

homo quìdamst quì scit quód quaerìs ubi sìt. | quem eg(o) hìc audìvi?
Comoedia hoc antiqua utitur; I princeps resolvi potest, raro II, rarissme omes quattuor.
8narius anapaesticus in ultimo pede numquam sunt duo brevia.
Anapaesti complicati - su/mptuktoi a)na/paistoi – contrahuntur ut spondeus.
Lex (zeu=gma - pons) anapaesti incisi: an qui sit pro ia non potest habere 2 breves vel
longam et breves divisas inter duo verba: neque v v , - (ut Pons Hermann-Lachmann) neque v , v
- (ut Pons Ritschl); sed
)Epi/skopoj? * h)/kw deu=ro t%= kua/m% laxw/n x -, v v * -
Nunc vidua, * nunc expulsa, nunc feror obruta
Synesii, Hymnus (734 an monom cum H vel brevis in longo in fine:
118 Ti/noj o)/mma sofo/n,
119 ti/noj o)/mma polu/,
120 tai=j sai=j steropai=j

170
 METRICA

121 a)nakopto/menon,
122 ou) katamu/sei;
123 a)tene\j de\ drakei=n
124 e)pi\ sou\j pursou\j
125 qe/mij ou)de\ qeoi=j:
Anaphora (rhetorica) est iteratio unius vel plurimorum verborum in initio sententiarum, versuum,
membrorum: alio loco, alio tempore testis et Oceani litora Santonici, / testis Arar (TIB. 1,7);
multis ista dabunt litora discidium, / litora quae fuerunt castis inimica puellis (PROP.
1,11.28-9); Omnes comprehendant quo lavacro abluti, quo spiritu regenerati, quo sanguine
sunt [sint] redempti. In linguistica coaeva anaphorica dicitur pars sermonis quae declaratur
tantum per aliam partem sermonis: si non pluit veniet. Iteratio in fine vocatur epiphora.
Anaploké sive copulatio vel duplicatio datur cum idem verbum geminatur cum emphasi in fine
positum: ad illum diem Memmius erat, Memmius...
Anaptyxis - a)na/ptucij - est epenthesis, id est additio vocalis inter consonantes.
Anastrophes - a)nastrofh/ - inversio ordinis verborum vel synthaxis: Romam versus - rebus in arduis.
Anceps vel communis - a)dia/foroj – indifferens, dicitur sy quae potest esse brevis vel longa: x
(indifferens), v ==  (fere semper longa) vel ū (fere semper brevis). Anceps biceps potest
dividi in duas breves: x = vv, id est ponitur sive ut elementum breve sive ut longum.
Angelicon est 2mtr.
Anisosyllabismus spectat carmen accentuativum, syllabarum numerum mutans.
Annominatio est figura etymologica, sc. iteratio verbi variata: amor, amatus.
Anomalia est discordantia cum verbo seu structuris traditis.
Anphibologia fit cum sententia plures habet significationes, ut ludus verborum: terror hostium (ab
hostibus vel hostibus).
An[m]phibrachus est pes quattuor morarum: v - v.
An[m]phimacrus est pes quinque morarum: - v -, qui est creticus.
Antanaclasis est traductio sive iteratio verbi mutato sensu: rationes vestrae nullae sunt rationes ad
me.
Anthologia est collectio seu selectio operum. Praeclara Anthologia [L.XV, 3.700 epigrammatum]
Palatina (Bibliotheca Palatina - Heidelberg) et Planudea (a Maximo Planude collecta atque
breviata s.XIV. Metra sunt distichi elegiaci. Item A. Latina a christiano viro Africano exarata
s.VI carmina colligit aevi Vandalici: potiores poetae Luxorius, Fl.Felix, Florentinus, Coronatus,
Sinphosius et anonyma Pervigilium Veneris et De concubitu Martis et Veneris.
Antibacchius vel palimbacchius est pes quinque morarum: - - v.
Anticipatio - pro/leyij - est: 1.processus syntacticus qui transfert in principalem verbum vel syntagma
subordinatae; 2.figura quae coaevum facit futurum eventum vel exitum actionis.
Anticlimax est figura gradationis descendens: tu es vir, homo, animal.
Antilabé - a)ntilabh/ - datur cum versus recitatur a diversis personis.
Antimetàbole - a)ntimetabolh/ - est chiasmus semanticus: ego tu sum, tu es ego, sc. Est quoque usus
eorundem verborum mutatis vinculis syntacticis: edimus ad vivendum non vivimus ad edendum.
Antiphràxis - a)nti/fracij - oppositio, est sententia vel verbum contraria significans: Pontus Euxinus
(mare inhospitale), Eumenides (Furiae); vulgus premit: “benedicta gens!”.
Antispastus est unio iambi cum trochaeo: v -/ -/ v.
Antistrophes est conversio, seu iteratio eiudem verbi in fine sententiarum (epiphora): Improbi
credunt, turbulentes credunt. In lyrica chorali est II pars structurae triadicae (str - ant - ep),
cum eadem metrica responsione ac stropha.
Antìthesis - a)nti/qeton, -qesij - est contentio, contrarium, contrapositum, oppositio vocum vel
sententiae: Et timeo et spero; Idem in publico accusatores, in occulto rei, in semet ipsos
censores pariter et nocentes (CYP. Don. 9).
Antonomasia - kat' e)coxh/n - est pronominatio, tro/poj qui per diversum nomen excelsum quendam
vel quiddam significat: Arpinas (Cicero).
Antonymia est oppositio nominum: presens - absens, maximus - minimus [oppositum est synonymia].
Aperta [syllaba] dicitur quae cum vocali desinit.
Aphaeresis - a)fai/resij - vel prodelision indicat elisionem vocalis vel diphthongi initialis in initio
vocis: h)/dh 'gw; )Io/lh [e]kalei=to, makrou= [a]popau/sw; Od. 1.226: ei)lapi/nh [h]e\
ga/moj: ` v v ` v v `; Sappho 1.11: w)ra/nw [ai]qeroj ` v ` v ` Ar. Ran. 509:
perio/yomapelqo/nta (ma[i a]). Metaplasmus est ademptio seu omissio vocalis vel syllabae

171
 METRICA

in initio vocis: pulchrumst da pulchrum est; temnere da contemnere.

Aphorisma est sententia brevis quae universalem modum agendi includit.
Aplographia et aplologia est error copistarum qui semel scrpserunt quod bis scribendum fuit:
tragicomicus = tragico-comicus.
Apo koinou - a)po\ koinou= - indicat vocem quae simul plura spectat.
Apocopes - a)pokoph/ - est abscissio vel omissio litterarum in fine verbi: kata\ lei/pw = kat lei/pw;
cum accommodatione phonetica: a)na\ ba/llw = a)mba/llw; cum assimilatione: kata\ lei/pw =
kallei/pw; fac pro fac(e); certum est = certust, fortunatus es = fortunatus=.
Apocroton est versus, diffusus s.II-III p.Ch.: \vv -/v v -/ v v -/ v -/ = ba + 2d + cr:
e)le/fantoj e)p'ou/ati kw/nwy parem. [in fine s pro cr]
ptero\n ou) ptero\n i)/stato sei/wn “ “
fa/to d' a)/frona mu=qon: “a)fi/ptamai, apocroton
ba/roj ou) ga\r e)mo\n du/nasai fe/rein. “
Apophonia est variatio vocalium.
Apophthegma est sententia vel brevis narratio quae includit universalem ac rectum agendi modum.
Aporia est dubium rhetoricum.
Aposiopèsis - a)posiw/phsij - est praecisio sermonis, rhetoricum silentium. )Aposiwphtika/ dicuntur
puncti silentii ”... ”.
Apòstrophes est sermo vel exclamatio ad personam (rem), veluti esset coram.
Apostrophos - a)po/strofoj - est elisio vocalis ante vocalem.
Archaismus est vox antiqua quae raro usitatur.
Archebuleus (ab Archebulo s.III a.Ch.) est pros + r [6p logaoed ^, ab Alcmane antea usitatus
(spondeus pro an in I sede): vv -/ v v -/ v v -/ v v -/ v v -/ v -/ 
a)ge/tw qeo/j, ou) ga\r e)gw\ di/xa tw=nd' a)ei/dein (CALLIM. fr.228, 1 Pf.2).
[agetòtheosùgaregò-dichatòndaèidein].
Caesius Bassus: “Archebuleus accepit nomen versus, non quod Archebulus eum invenerit. |
nam Stesichorus, antiquior illo poeta, et Ibycus et Pindarus et Simonides usi sunt eo, sed passim
et promiscue. Archebulus autem quia carmen ex hoc uno genere composuit, archebuleum
nominatum est. origo eius herous hexametrus est, exemplum
tibi nascitur omne pecus, tibi crescit herba,
quem facies heroum hexametrum adiectis duabus syllabis sic,
nam tibi nascitur omne pecus, tibi crescit et herba.
est autem hic versus anapaesticus, quia, cum primus heroi hexametri dactylus syllabam amittit,
reliquae duae breves iungunt se longae insequenti et deinceps ceterae in eandem formulam
veniunt. nec tantum heroo hexametro se iungit hic versus, sed etiam post tres anapaestos accedit
ad trimetrum. nam possis eum sic componere,
tibi crescit herba caelitum testor genus.
hic versus dactylicum melos summa cum voluptate aurium cludit, de quo, cum res coegerit,
plura dicentur. est autem pentametrus, ex anapaestis constat fere pedibus, recipit spondeos,
cluditur antibaccheo. de ultima syllaba, brevis an longa sit, supervacuum est monere”.

Archilocheus (ab Archilocho s.VII a.Ch.n.) Appellatur varius versus et stropha:

Maior: 4p da ac (= alcmanius) + 3p troch (= ityph)
-/ \vv -/ \vv -/ \vv -/ v v | -/ v -/ v -/ x
toi=oj ga\r filo\ thtoj e)/rwj u(po\ | kardi/hn e)lusqei/j (ARC. 27,1)
sòlvitur àcris hièms gratà vice | vèris èt Favòni (HOR. c. 1,4)
ac neque iam stabulis gaudet pecus | aut arator igni (HOR. C.1,4).
minor: 3m da^: arboribusque comae (HOR. C. 4,7,2) [àrboribùsquecomè]
Systema strophicum Arch est 4st dicolon et IV habet formas:
I. 6p da + 3p da^ [vocatur a quibusdam II]
Frigora mitescunt Zephyris, | ver proterit aestas
interitura simul (HOR. C. 4,7,9-12) [ìnteritùrasimùl]
Diffugere nives, | redeunt iam gramina campis
arboribusque comae. [àrboribùsquecomè]
II. 6p da + iambelegus (2m ia + 3m da^1) [vocatur a quibusdam V]
Horrida tempestas | caelum contraxit et imbres
[òrridatèmpestàs-celùmcontràxit et ìmbres]

172
 METRICA

nivesque deducunt Iovem; | nunc mare nunc silvae (H. epd 13).
[nivèsquedèducùntiovèm-nùncmarenùncsilvè]
III. 3p ia + elegiambus (3p da^1 + 2m ia) [vocatur a quibusdam IV]
Petti, nihil me, sicut antea iuvat [pettìniìlme-sìcutànteàiuvàt]
scribere versiculos | amore percussum gravi.
[scrìberevèrsiculòs-amòrepèrcussùmgravì]
Hic tertius december, ex quo destiti
Inachia furere | silvis honorem decutit (HOR. epod. 11)
[ìnachiàfurerè-silvìsonòremdècutìt]
IV. Versus I et III: arch M (4p da + 2m tr^) + II et IV: 3m ia^ [vocatur a quibusdam III]
Solvitur acris hiems | grata vice | veris et Favoni
[sòlvituràcrisièms-gratàvice-vèrisètfavòni] (HOR. C. 1,4.1-4)
trahuntque siccas machinae carinas, [traùntquesìccas-màkinècarìnas]
Ac neque iam stabulis | gaudet pecus | aut arator igni,
[àcnequeiàmstabulìs-gaudètpecus-àutaràtorìgni]
nec prata canis albicant pruinis. [necpràtacànis-àlbicàntpruìnis]
Aristophanium [- eum] - a)ristofa/neion me/tron - 7sy: da + 2 tr = 3m log ac = vel chor + bacch =
2m chor^: -/ v v, -/ v -/ x [-/ v v -/, v -/ x]
o)/lbie ga/mbre, soi\ me/n (SAPPH. 16,1) (òlbiegàmbresòimen).
Lydia dic per omnis (HOR. C. 1,8.1) (lìdiadìcperòmnis).
Sanguine viperino (HOR. C. 1,8.9) (sànguinevìperìno).
Aristophanius appellatur quoque 4m an^.
Arsis - a)/rsij, sublatio, elevatio - est tempus forte cum ictu apud Romanos et cum accentu apud
coaevos. Opponitur thesi, quod est tempus leve. At Graeci peculiari natura linguae fortem
thesim et levem arsim fecerant. Nam tempus breve seu sine rhythmico accentu (=debile) apud
Graecos dicitur a)/rsij et econtra syllaba quae habet ictum seu accentum (tempus firmum id
est forte) dicitur qh=sij. Apud Latinos autem arsis sonat 'elevatio' vocis ideoque syllabam
indicat quae intentiore voce enuntiatur et econtra thesis sonat 'positio' sc. vocis, quae
demissiore voce enuntiatur. Hodie fere omnes Latinos sequuntur, itaque -/ (arsis) v v (thesis); v
(thesis) -/ (arsis).
Articulus - a)/rqron o(ristiko/n, a)o/riston a)/rqron - forma utitur propria apud Graecos,
determinative et indeterminative.
Asclepiadeus - a)sklepia/deion - ab Asclepiade (s.III a.Ch.) appellatus:
Maior = V = 4pantisp (EPH.) = ba + 3 chor + ba (VICT.) = ascl m + chor post VI sy = ba
[2sy, s] + 3 chor + ia = 16 sy
-/ - -/ v v -/ | -/ v v -/ | -/ v v -/ v x/ [-/ v x] claus. gravis
te/gge pleu/monaj oi)/|n%, to\ ga\r a)/s|tron perite/lletai
[tènkeplèumonasòi-nòtogaràs-trònperitèlletài] [tònperitèlletai]
a) d' w)/ra xale/pa, pa/nta de\ di/yaij' u)pa\ kau/matoj
[àdoràcalepà-pàntadedì-psàiupacàumatòs] [psàiupacàumatos]
[ Sappho MELWN G 1.53-55]
brodopa/xeej a)/gnai Xa/ritej deu=te Di/oj ko/rai
e)/lqont' e)c o)ra/nw porfuri/an perqe/menon xla/mun ...
katqa/noisa de\ kei/shi ou)de/ pota mnamosu/na se/qen
tw\n e)k Pieri/aj: a)ll' a)fa/nhj ka)n )Ai/da do/mwi
foita/shij ped' a)mau/rwn neku/wn e)kpepotame/na.

quae tu neglegis ac | me miserum | deseris in malis (CAT. 30,5)

[quètunèglegisàc-mèmiserùm-dèserisìnmalìs] [dèserisìnmalis]
nullam, Vare, sacra vite prius severis arborem (HOR. c. 1,18)
[núllam, Vàre, sacrà | vìte priùs | séveris àrborèm] [sèverisàrborem]
minor = ba + 2 chor + ia = [b] + gl = dod II + dod I = b [s] + da + longum + da + 2ptr^ =
12 sy (2 kw=la aeolica)
x/ x -/ v v -/ | -/ v v -/ v x/ [-/ v x]
zw/w moi=ran e)/xwn | a)groϊwti/kan [zòomòiranèchòn- agroiòticàn]
pw/nwmen, to\ ga\r a)/stron perite/lletai]
[pòmomèntogaràstrònperitèlletài] [sine caesura
Maecenas atavis edite regibus

173
 METRICA

[mécenàsatavís-éditerégibùs (HOR. C. 1,1)

Vatum divitibus consecrat insulis
[vàtum dìvitibùs cònsecrat ìnsulis] (HOR. C. 4,8)

Systema asclepiadeum 5 formas habet:

I: tetrastichon monocolon = 4 asclep m (HOR. C. 1,1.1-4).
Maecenas atavis │ edite regibus, [mècenàsatavìs-èditerègibus]
o et praesidium et dulce decus meum, [òetprèsidièt-dùlcedecùsmeum]
sunt quos curriculo pulverem Olympicum [sùntquoscùrriculò-pùlverolìmpicum]
collegisse iuvat, metaque fervidis [còllegìsseiuvàt-mètaquefèrvidis]

II: tetrasticon dicolon = 3 asclep m + gl (HOR. C. 1,15.9-12)

Heu heu, quantus equis, quantus adest viris
sudor! quanta moves funera Dardanae
genti! tam galeam Pallas et aegida
currusque et rabiem parat [cùrrusquètrabièmparàt]

III: tetrastichon dicolon (2 asclep m + pher + gl)

Nuper sollicitum quae mihi taedium, as m
nunc desiderium curaque non levis, as m
interfusa nitentis pher
vites aequora Cycladas gl

IV: tetrastichon dicolon (1.3 gl + 2.4 ascl m)

Sic te diva potens Cypri gl [sìctedìvapotènsciprì]
Sic fratres Helenae lucida sidera, as m [sìcfratrèselenè-lùcidasìdera]
ventorumque regat pater gl
obstrictis aliis praeter Iapiga as m

V seu Maior: tetrastichon monostichon (4 ascl M)

Tu ne quaesieris (scire nefas) quem mihi quem tibi
finem di dederint, Leuconoe, nec Babylonios
temptaris numeros. Ut melius, quidquid erit, pati!
Seu pluris hiemes seu tribuit Iuppiter ultimam,
quae nunc oppositis debilitat pumicibus mare
Tyrrhenum: sapias, vina liques, et spatio brevi
spem longam reseces. dum loquimur, fugerit invida
aetas: carpe diem quam minimum credula postero. (HOR. C. 1,11)

Graeca: 1-2 = 2as m ac, 3 = hi, 4 = 11sy [3mioM^]

as m kai\ bo/llaj: ta\ pa/thr kai\ pa\ teroj pa/thr
as m kaggegh/ras' e)/xontej peda\ twnde/wn
9sy] tw=n a)llaloka/kwn poli/tan, [tònallàlocakònpolìtan]
11sy] e)/gwg'a)pu\ tou/twn a)pelh/lhmai [egògaputùtònapelèlemài].
Aspiratio Graeca et Latina (H) nullam vim habet (=gradus 0), quod spectat syllabae quantitatem.
Assonatio vel consonantia est iteratio quorundam litterarum similium: titubante tete
Astropha - a)/strofa poih/mata - sunt carmina sine structura responsoriali.
Asynartèta - a)suna/rthta me/tra, non connexa - metra diversos copulant hythmos. Sunt kaqara/:
elegiambus, giambelegus; e)pisu/nqeta: composita; mikta/, mixta: henoplium + ityph, 4m da
+ ityph = v. archilocheus, 3m da^ [penthemimeres] + 2ia ac, 3m da^ + 3m ia^ = elegiambus
seu encomiologicum metrum; 3m ia^ + 3m da^ = iambelegus, 2m ia ac + lk, 2m ia ac + ithyph,
3m da^ + 3m ia^ + 3m da^ = platonicus, 3m ia^ + 3m da^ + 3m ia^ = pindaricus.
Asyndeton est dissolutio, absentia vinculi et coniunctionum: est conclusivum ”vinum non accepimus,
pugnare non possumus”; explicativum ”potes sine vitio pati, peregrinationem eius tulisti”;
enumerativum ”veni, vidi, vici”; summativum ”aqua, terra, spiritus, omnia ista”; adversativum
”ex propinquitate benevolentia tolli potest, ex amicitia non potest”.
Ataxia est defectus coordinationis.

174
 METRICA

Atellana fabula fere quaedam est comoedia, quae eisdem utitur metris.
Attacco cletico - incipit cum invocatione ad deum vel ad deos: Tu, Regina potens, Diana –
(/Hra tima/essa, Laki/nion a(/ to\ quw=dej | polla/kij ou)rano/qen nisome/na kaqorh?=j.
Auxesis est incrementum, quod fit cum magna videntur etiam quae inferiora sunt, quoties gradibus
aliquot pervenitur, non modo ad summum, sed interim quodammodo supra summum.

Baccheus - Bakxei=oj - est pes ionicus a minore acephalus: v -/ -;

2m bacchius: v -/ - , v -/ -: )/Apollon, )/Apollon [apòllon, apòllon];
3m bacchius v -/- v -/- v -/- [contractus III pede habet ia vel s];
4m bacchius v -/- v -/- v -/- v -/-
Barbarismus est vox extranea [pronuntiatu vel scripto], vel pars orationis vitiosa. In poesi dicitur
metaplasmus, in peregrina barbarolexis. Soloecismus “est vitium partium orationis contra
regulam artis grammaticae”.
Baritonèsis est lex accentus Latini, qua numquam acuitur ultima syllaba. Est quoque nota peculiaris
dialecti Aeolicae.
Barrett Lex: Bacchilides potissimum in initio et in fine periodi non segregat - v - x, etiam cum
elementum anceps sit breve.
Bartolomae lex: aspiratio prioris duorum consonantium transit in alteram paq-skw = pa/sxw.
Basis hodie indicat partem liberam versus vel membri, quae praecedit rhythmum: Basis Aeolica
seu Hermanniana, libera forma utitur: | \x x | = \- - vel | - v | vel | v - | vel | v v (raro);
videtur esse reliquia libertatis metricae, cum versus tantum in fine legibus vincieretur.
Bentley-Luchs Lex: in versibus et membris iambicas formas habentibus polysy finalis si sit in ultimo
longo, anceps praecedens est longum vel bisy vv - | v ^.
Biceps est longum divisum in 2 breves, quae itaque habentur ut unitas vv. Dici quoque potest: duo
breves ante principem si producuntur in longam vocantur biceps, vel generaliter: tria longa in
membro fere semper biceps habent (praeter ultimum anceps). Lex tertii bicipitis est: in 6m non
datur caesura post III bicipitem, sc. numquam dividitur versus in duas partes pares.
Bilinguismus est scientia activa duorum systematum sermonum.
Blank verse est 5m ia Anglorum
Boiscus est octometer ia^: Boi/+skoj a(po\Kuzikou=, kainou= grafeu\j poih/matoj,
to\n o)kta/poun eu(rw\n sti/xon, Foi/b% ti/qhsi dw=ron.
Brachilogia non secus ac ellipsis est elocutio per breviores sententias expressa: coeperunt omnes
ludere, animalia currere, sidera lucescere.
Brevis - sullabh\ braxei/a - est mora brevis, sh=ma, tempus primum - xro/noj prw=toj. Brevis
declarat brevia tempora; in musica valet chroma ♪. Quintilianus (IX 4.47) docet “longam esse
duorum temporum, brevem unius, etiam pueri sciunt”. Breve divisibile est syllaba brevis quae
potest solvi in duas breves (irrationales). Brevitas [it. concisione] est peculiaris nota stili
asyndetici.

Caesura [caedo, recidere] - tomh/ [te/mnw] - seu pausa, divisio, partes rhythmi indicat in versu:
Titire|, tu patulae | recubans | sub tegmine fagi. Principalis fit in fine verbi, in medio pede;
dicitur masculina post arsim, feminina post thesim pedis; si autem fit in fine pedis et verbi
dicitur diaeresis | Titire |. Posita in medio versu fere pedes inter se componit et diversa membra
- kw=la - coordinat et coniungit. Secundaria caesura cohabitat cum principali. In 6m est
semiternaria vel trithemimera - triqhmimerh\j tomh/ - post III semipedem = post II longum,
sc. post arsim II pedis: -/ v v -/ | v v [ -/ - , -/ | -]; cohabitat cum semiseptenaria:
Xruso/qemij | kai\ Laodi/kh | kai\ )Ifia/nassa dsdsd
semiquinaria vel penthemimera - penqhmimerh/j - post V semipedem = post III longum, sc.
post arsim III pedis: -/ v v -/ v v -/ | vv ]; est principalis et dividit versus in duas partes
harmonicas et varias, quae habent eundem numerum temporum fortium:
mh=nin a)/eide, qea/, | Phlhia/dew )Axilh/oj ddsdd masc.
Arma virumque cano | Troiae qui primus ab oris (Aen. I,1) masc.
nos patriam fugimus: | tu, Tityre, lentus in umbra (VERG. b. 1,4). masc.
Feminina seu trochaica - kata\ to\n tri/ton troxai=on - cadit post sy brevem thesis:
-/ v v -/ v v -/ v | v = post III tr:
)/Andra moi e)/nnepe, Mou=sa, |t polu/tropon, |b o(/j ma/la polla/ [+buc.]
ò pas-sì gravi-òra, | da-bìt deus-hìs quoque-fìnem (Verg. Ae. I 199) fem.

175
 METRICA

labitur et labetur | in omne volubilis aevum (Hor. ep. 1,2,43) fem.

Feminina apud Homerum superat 40 %, apud Vergilium 85 %; abundat apud Ennium et
Lucretium. Rara est diaeresis post longum:
sparsis hastis longis | campus splendet et horret (ENN. sat. 15)
semiseptenaria vel hephthemimera - e)fqhmimerh/j - post VII semipedem =
post IV longum, sc. post arsim IV pedis:
non omnes arbusta iuvant | humilesque myricae (VERG. b. 4,4) |7
Tityre, tu patulae | recubans | sub tegmine fagi (b. 1,1) |5+ |7
Infandum, regina, | iubes | renovare dolorem (Aen. II,3). |t + |7
bucolica - tomh\ boukolikh/ - ante V longum (in Verg. Buc. 33 exempla):
namque erit ille mihi | semper deus;| illius aram + buc.
saepe tener nostris | ab ovilibus | imbuet agnus (b. 1,7-8) +“
Particulae w, kai, alla, neque ante caesuram neque in fine versus ponuntur;
postpositivae ara, gar, goun, de, men, mhn, oun, an, neque post caesuram.
Sine caesura rhythmus fit fere ineptum: aurea scribis carmina, Iuli, maxime vatum
Calcidica metra sunt Aeolica.
Canon - kanw/n, regula - Byzantinus est sequentia hymnorum, cuius plurimae strophae innituntur
stropha basi: sunt novem carmina (ut sunt 9 hymni biblici) varia et metro et melodia et numero
tropariorum (stropharum), sed metrice et melodice innituntur prima stropha typo seu irmo.
Postea carmina octo facta sunt, amissa str innitente cantico Moisis morientis, in quadragoesima
primum proclamata et postea amissa ex toto). Canon musicalis imitatur lineam melodicam,
quam instrumenta vel voces certis intervallis iterant.
Canticum -a in theatro canebantur extra scaenam, comitante fibula, dum actor in scaena tantum gestus
exhiberet. Innumeris metris fruuntur, potissimum apud Plautum. Huiusmodi carmina a solo vel
a duobus [it. duetto] lyrice recitata, sunt potissimum dimetri et tetrametri catalectici e
acatalectici sive iambici, sive trochaici, sive anapaestici, sive bacchei et cretici, interdum
quoque choriambi, glyconei et ionici. Addendum his est colon reizianum x -/ x -/ x, quod si
praecedat 2mia constituit versum reizianum. Raro anapaesti accentum et ictum sociant, e contra
bacchei et cretici saepe sociant accentum et ictum. Bacch in I sede pedis habet v aut v v aut -,
raro utrumque longum solvitur. Cretici quoque saepe habent formam v v v v v, raro v v x v v.
Saepe incerta est divisio membrorum et responsio strophae et antistrophae.
Cantus cf. Hymnus
Carmen est sermo numerosus legibus certis innixus, proximus musicae, cum qua peculiari vinculo
vincitur, ita ut iure asseverari possit utramque, Poesim scilicet et Musicam, nonnisi unum
illud aeternum Verbum exprimere conari, per quod omnia pulchre et harmonice - ko/smoj -
facta sunt: “Su questa via infinita che le unisce, vennero fondate due città: la Musica e la
Poesia. La prima sorse, in parte, da questo istinto al muoversi che attira il Suono verso il
Verbo, da questo desiderio vitale di uscire da se stessi. dal fascino dell'Altro, dall'avventura
che consiste nel voler prendere possesso di un senso che non è il proprio; la seconda scaturì da
questa salita o discesa del Verbo alla sua stessa origine, da questa urgenza non meno vitale di
rivisitare il luogo di terrore dove si passa dal non essere all'essere” (Em. Nunes). Igitur
fortasse conectenda perantiqua doctrina est de re metrica cum theoria musicali, ad carmina
melica quod attinet, cum theoria declamatoria, ad carmina quod spectat recitata, demum cum
otpica [visiva] arte, ad carmina uni lectori legenda. Apud Romanos carmen genus sollemne
indicabat:
- Carmen Arvale vel fratrum Arvalium a sacerdotibus in arvis lustrandis cantitatum s.VI-V
a.Ch. [a.218 adscribitur], bimembre (si responsorium habentur tres acclamationes):
Enos Lases iuvate Enos Lases iuvate Enos Lases iuvate
neve lue rue Mar Mar | sins incurrere in pleores [luem, ruinam, siveris]
[Lari, assisteteci: né peste o rovina, o Marte, o Marte, permetti che si abbatta sui più];
- Carmen Nelei versibus saturniis: Toppèr fortùnae | cómmutántur hominibus
[in un attimo cambiano le fortune degli uomini];
- Carmen Priami item versibus saturniis; - Carmen Saeculare Horati, strophis sapphicis;
- Carmen Saliare (VI-V s.), versibus rhythmicis a sacerdotibus Saliis cantitatum.
- Carmina convivalia, einsidlensia, figurata, lustralia, triumphalia.
Cato (De agr, 141) tradit integrum carmen Ambarvale [lustrale], quod paterfamilias in
ritu purificationis agrorum Marti fundebat, contra cuisque generis calamitates.

176
 METRICA

Mars pater, te precor quæsoque

uti sies volens propitius = ut sis
mihi domo familiæque nostræ.
Cf. Hymnus
Casus - ptw=sij: o)nomastikh/ nominativus, genikh/ genitivus, dotikh/ dativus, ai)tiatikh/
accusativus, klhtikh/ vocativus.
Catachrèsis - kata/xrhsij, abusus - fit si vox adhibetur pro alia: ingredi portas Inferi.
Catalecticus - a kata/lecij, cessatio - appellatur versus vel series metrica carens una vel pluribus
ultimis sy. Dicitur catalecticus^ (in syllabam) si ultimus pes habet unam sy, catalecticus^^ (in
dis(s)yllabum) si manent duo sy. Dicitur brachycatalexis si integrum metrum elidatur (elementa
omissa sunt duo: ex v -' v -' | - -' ^ ^), hypercatalexis si sy augeatur.
Sunt qui has voces fictitias ('unreal problems of terminology') habeant.37 In metris ia et tr
videtur omissum elementum breve: v - v -  - v - vel  v - - || - v - v  - v - vel - - v.
E.c. Ae. Ag. 385 bia=tai d' a( ta/laina peiqw/ v -' - -' v -' v -' - ^ ;
Eur. Phoen. 1025 xalai=si/ t' w)mosi/toij v -' v -' v -' - ^.
Interdum fit in duobus pedibus proximis: v - v - vel - v - v  - -.
E.c. Eur. Phoen. 1039 bronta=i de\ stenagmo/j ^ - ^ -' | -' v -' v.
Elementi amissio (syncopes) frequentior est in fine membri (colon) et vocatur catalexis vel
brachycatalexis si elementa omissa sunt duo. Catalexis communior est in metris ia et tr recitatis
vel cantitatis. Inscriptio apud Seikilos (post s.II a.Ch.) exempla exibet elementorum longorum,
productorum post elementa brevia amissa, et in catalexi et in corpore membri; item Mesomedis
(s.II p.Ch.?) hymni testantur de catalexi. Peana Berolinense procedit ultro in alterandis metricis
valoribus elementorum. Metricologorum sententia de productione brevium post amissa
confirmatur saltem quod spectat s.I p.Ch. hypothetice in anteactis.
Caudatus (versus) cf. versus.
Causam dicere est pati processum.
Cento est carmen quod constat versibus vel membris aliorum auctorum ad novum sensum struendum.
Clarissimus est Cento Vergilianus.
Cherileus seu Difilius est hem + prosodiacus dodecasemus [sapph]:
-/ v v -/ v v -/ v v -/ | - -/ v v -/ v v -/
Pleisqeni/daj Mene/laoj | ga/ruϊ qelciepei= (BACCH.15,48)
[Plèistenidàsmenelàos-gàruitèlxiepèi]
Chiasmus - xiasmo/j - est figura stili, sc. symmetrica collocatio verborum in modum litterae X
Graecae [crucis Graecae]: iustus vir et homo bonus; pro vita hominis nisi hominis vita
reddatur; iniquorum supplicia et praemia ac merita iustorum (CYP. ep. 58,11); fragile
corpus animus sempiternus movet. Chiasmus semanticus est antimetabole.
Choliambus - xwli/amboj, claudus - appellatur quoque Hipponacteus vel skazon - ska/zwn,
claudicans: est 3m ia in ultima sede habens s vel tr, itaque rhythmus improviso mutatur:
Miser Catulle, desinas ineptire (CATULL. 8,1) [misèrcatùlle-dèsinàsineptìre]
o(/kou to\n e)/rpin o( sko/toj kaphleu/ei. [okùtonèrpin-òscotòscapelèuei]
Choliambi dicuntur quoque 4m tr Graeci qui in penultima sede longam pro brevi ponunt,
ideoque versus claudicat (xw=loj).
Choralis lyrica appellatur quae a choro est canenda: ut Parthenion (Alcmanes), Dithyrambus,
Epinikion, Epithalamium, Hymnus, Odes, Paeana, Threnos.
Choriambus - xorei=oj, choreus + i)/amboj, iambus = -/ v v -/.
2mch habet duas formas: alteram rigidam: - vv - xx=xx=, vel xx=xx= - vv -; alteram flexibilem
polyschematicam: - v - v - v v - (4 elementa, interdum 5 vel 6, solutis longis, quae fortasse est
series dactylico-trochaica, cum tr in I parte, - v - v, et liberis variationibus quantitativis in
primis duobus elementis, ut fit in gl et da aeolicis. Saepe adhibet Corinna, Pindarus et
Sophocles (Phil. 204-8). Euripides utitur saepius cum gl, et Aristophanes probabiliter in
parodiam vertit in centone Ran. 1309-22. Non rado prima pars tribus elementis constat. Dantur
quoque systemata gl + 2m polyschematica, ut in Eur. Hel. 1031-18;
Phoen. 202-13 {Xo/roj}:
Tu/rion oi)=dma lipou=s' e)/ban [str. a
a)kroqi/nia Loci/#

37
A.M. DALE (The Lyric Metres of Greek Drama, Cambridge 1968, 18.

177
 METRICA

Foini/ssaj a)po\ na/sou

Foi/b% dou/la mela/qrwn,
i(/n' u(po\ deira/si nifobo/loij
Parnasou= katena/sqh,
)Io/nion kata\ po/nton e)la/-
t# pleu/sasa perirru/t%
u(pe\r a)karpi/stwn pedi/wn
Sikeli/aj Zefu/rou pnoai=j
i(ppeu/santoj, e)n ou)ran%=
ka/lliston kela/dhma.
4m chor - raro purus - vocatur epionicum comicum - kwmiko\n e)piw/nikon.
-/ v v -/ -/ v v -/ -/ v v -/ v v -/ [tantum Graece]
4m chor^ -/ v v -/ -/ v v -/ -/ v v -/ -/x eupolideus
Si in I sede est chor purus dicitur cratineus.
Saepe in ultimo choriambo anaclasis habetur:
-/ v v -/ -/ v v -/ -/ v v -/ v -/ v -/
nh/pluton ei)/luma kakh=j a)spi/doj a)rtopw/lisin
nèplutonèi-lùmakès-àspidosàr-topòlisìn
EUPOLIS 4m chor^
159 a)lla\ di/aitan h(\n e)/xous' oi( ko/lakej pro\j u(ma=j
le/comen: a)ll' a)kou/saq' w(j e)sme\n a(/panta komyoi\
a)/ndrej: o(/toisi prw=ta me\n pai=j a)ko/louqo/j e)stin
a)llo/trioj ta\ polla/, mikro\n de/ ti ka)mo\n au)tou=.
i(mati/w de/ moi du/' e)sto\n xari/ente tou/tw,
oi(=n metalamba/nwn a)ei\ qa/teron e)celau/nw
ei)j a)gora/n. e)kei= d' e)peida\n kati/dw tin' a)/ndra
h)li/qion, ploutou=nta d', eu)qu\j peri\ tou=ton ei)mi/.
Chorus - xo/roj- est coetus ad canendum deputatus. In theatro saepe agit velut persona dramatis cum
ceteris colloquens. In Graecorum Liturgia ''A marked feature of liturgical ceremony was the
active part taken by the people in its performance, particularly in the recitation or chanting of
hymns, responses and psalms. The terms choros, koinonia and ekklesia were used
synonymously in the early Byzantine Church. In Psalms 149 and 150, the Septuagint translated
the Hebrew word machol (dance) by the Greek word choros. As a result, the early Church
borrowed this word from classical antiquity as a designation for the congregation, at worship
and in song in heaven and on earth both. Before long, however, a clericalizing tendency soon
began to manifest itself in linguistic usage, particularly after the Council of Laodicea, whose
fifteenth Canon permitted only the canonical psaltai, 'chanters', to sing at the services. The
word choros came to refer to the special priestly function in the liturgy just as, architecturally
speaking, the choir became a reserved area near the sanctuary and choros eventually became
the equivalent of the word kleros''.
Circumitio est tropus, circuitus verborum ad vitanda verba quae sacra [tabù] habentur.
Classicismus augusteus extollit laborem limae et perfectionem formalem. Poeta conatur seipsum ut
tipum proponere, novam figuram, novum ei)=doj per cultum melodicum verborum et
proportionem partium carminis. Nascitur aesthetica decoris - pre/pon - quae extolllit
mediocritatem - meso/thj - inter excessus, qui sunt kaq’ u(perbolh/n et kat’ e)/lliyin; et
contraponuntur lepos (neotericorum) et decor (neoclassicorum). Veluti insigne fuit illud Horati:
simplex et unum.
Clausula respicit ultimas syllabas, quae concludunt sententiam vel membrum (ubi magis aures
consistunt), ordinatas iuxta peculiares leges rhythmicas quantitatis, id est iuxta peculiares
successiones syllabarum longarum et brevium. Rhythmus, seu numerus, datur assonantia,
parallelismo, contrapositione, sed potissimum clausulis in initio, in medio et in fine
sententiae,38 Praecipuae clausulae sunt:
1. dichoreus -v-x esse possit servituti (di)vina virtus
2. dispondeus -- -- commendetis effecisti immortales

38
“Versus aeque prima et media et extrema pars attenditur... in oratione autem pauci prima cernunt,
postrema plerique” (CIC. de or. 3,50,162).

178
 METRICA

3. creticus + s/tr -v-|-x prodeant ipsi esse consortes

4. creticus + dich - v - | - v - x obtinendae salutis (diu)tissime commoratur
5. dicreticus -v- -v- gloriam tradere (liber)tate decernitur
6. paeon 1 + s/tr - v v v | - x esse videatur
7. paeon 4 + s/tr v v v - | - x propria libertas voluit et audiri
8. spondaeus + cr --|-vx exspectabimus (adu)lescens nobilis
9. paeon 1 + cr - v v v | - v x esse patiemini
10. cr + 2s - v - | - - - - (in) servitutem ducuntur
11. tr + cr -v -v- saepe nobilis
12. tr + chor -v -vv- dona nostra deis
13. chor + tr -vv- -v dona eademque
14. s + chor -- -vv- certa laetitia
15. chor + s -vv- -- tempora commenda
16 da + tr -vv -v urbis et orbis [= adonius]
Rariores clausulae sunt:
17. tr + paeon I - v | - v v v tam brevi tempore lucem adferre rei publicae potuit
18. tr + cr + tr - v | – v - - x ante ostium Tiberinum classem hostium videbatis
Clausulis usi et abusi sunt quoque christiani auctores, ut Minucius, Cyprianus,
Lactantius, Augustinus, qui: “In meo eloquio - inquit (doctr.chr. 4,20,40).- quantum modeste
fieri arbitror, non praetermitto istos numeros clausularum”.
Cleomacheion appellatur di io purus: -/ v v v -/ v v v
Climax seu gradatio est progressio ascendens vel descendens verborum; simplex, cum homoeoteleuto
et polysyndeto vel asyndeto: gessisse se negant et gerere festinant (CYP. Don. 9); non tantum
respuimus verum et revincimus et quotidie traducimus et de hominibus expellimus; ut gladium
ignem crucem bestia tormenta contemnat.
Colarion - kwla/rion - parvum colon (=Kurzvers) ut adonius, dochmius, reizianum.
Collaterales dicuntur versus homoeoteleuti post caesuram penthemimerem et finem:
in commune precum | demus communia vota
nos velit ut secum | summa pia gratia nota.
Collisio fit cum vocalis abicitur vel etiam consonans cum vocali in congressu verborum: dicta alta =
dictalta, verum est = verumst, canem alliga = canalliga. Item in compositis adverbiis deinde,
deinceps, dehinc, proinde, qui in scansione leguntur dinde, prinde.
Colon - kw=lon [membrum] - est pars versus, fere numquam duodecim syllabas excedens.
Graeca carmina innituntur paucis colis communibus. Pedes vel metra in colon coalescunt. Cola
adhibentur ut versus arthrodici, ut glyconeus kata\ sti/xon. Syllaba finalis nequit esse anceps
neque habere hiatum. Cola praecipua sunt
2mtr -/ v -/ x -/ v -/ x
lecythius =2mtr^ -/ v -/ x -/ v -/
ithyph = lec^ -/ v -/ v -/ v
hypodochmius = ith^ -/ v -/ v -/
glychoneus x/ x -/ v v -/ x x/
pherecrateus = gl^ x/ x -/ v v -/ x
telesilleus = gl aceph x -/ v v -/ x x/
reizianum = tel^ x -/ v v -/ x
adonius = r aceph -/ v v -/ x
paremiacus v v -/ v v -/ v v -/ x
enhoplius = par aceph v -/ v v -/ v v -/ x
prosodiacus = enh^ v -/ v v -/ v v -/
alcmanius = 4mda -/ v v -/ v v -/ v v -/ v v
adonius = 2m da^ -/ v v -/ x
Comma seu incisum est colon quod habet seriem incompletam pedum vel metrorum vel sit colon^
(ex.g. commata pentametri da).
Commoratio est mora in sententia.
Communis sy - sullabh\ koinh/ - est sy anceps (x, o), quae sc. longa vel brevis esse potest: et tempus
medium pronuntiationis requirit. Geminae consonae potissimum apud Graecos debilem
positionem inducunt: tec-messa, Pro-cne, cy-cnus, smara-gdus; numquam corripitur in -bruo
(MART. 5,11). Breve est anceps cui sequatur h, nota aspirationis, vel duae consonae, quarum

179
 METRICA

prior s sit: unde spissa, vel in hiatu vel caesura et ante z: nemorosa Zacynthos. Plautus et
Terentius semper habent brevem mutam + liquidam, ceteri vero ancipitem, sed non bis in
eodem versu: magnus ab intěgro saeclorum nascitur ordo (VERG. b. 4,5)
quae pătribus pātre tradunt ab stirpe perfecta (LUCR. 4,1222)
et primo similis volŭcri, mox vera volūcris (OV. met. 13,607).
Commutatio (a)ntimetabolh/) est iteratio cum variationibus.
Comoedia est actio theatralis in bonam partem vertens: palaia/, prisca, cuius potiores auctores sunt
Epicharmus, Eupolis, Cratinus, Aristóphanes; me/sh, de qua fere nihil scitur; ne/a, quam
coluerunt Philemon, Menánder, Diphilus. Latini sine musica prolati constant senarii iambici,
declamati cum musicis instrumentis septenarii et octonarii iambici, septenarii trochaici.39
Praecipua comoediae metra: a.4mtr^ cum |p2m b.4mia^ cum ⁞p2m arcte conexus cum pni=goj,
c.4man^, metrum sollemne (Aristoph. Nub. 961 ss. Ran. 1006ss, cum Aeschylum loquentem
inducit de sermone iusto, econtra 4mia^ utitur cum Euripidem loquentem inducit in Nub. 1036
ss. Ran. 907ss), d.eupolideus e.2man
Compar est isocolon continens parem numerum syllabarum.
Computer-Lyrik est quoddam novum genus carminum, quod computatro utitur.
Conduplicatio, reduplicatio seu iteratio - epanadyplosis est cum finis est initium: ut si cum cadentia
inciperis periodum, et cum eadem cadentia finires
Conformatio saepe fit progymnasma seu exercitium compositionis.
Congeries - sunaqroismo/j - accumulatio, coacervatio est dictionum, res varias significantium
enumeratio.
Coniectura seu stoxasmo/j est inductiva actio ad reum detegendum.
Conscientia, cognitio, peritia, usus: est gradatio intellectus et actionis, cuius adiectiva sunt: conscius,
gnarus, peritus, prudens, consultus, providus, providens (rerum futurarum = it. del futuro),
rerum sciens, compos sui et contraria: imperitus, ignarus, rudis, inscius, fastidiosus [it.
annoiato] sui, imperitus (iuris).
Consonantes (articulationes) sunt occlusivae, bilabiales, dentales, simplices et geminae.
Consonantia [it. allitterazione, assonanza] est iteratio sonorum proxim, ut rima in fine vocis.
Contacium - konta/kion - est forma poetica carminum Byzantinorum, cuius a/kmh/ ponitur s.VI
[Romano Melodo, o( mel%=j]. Constat strophis plurimis coniunctis per acrostichum et clausis
per eundum rhythmum [ritornello] accentuativum, numero syllabarum et accentibus fixis. I
stropha est specimen [modello] ceterarum et dicitur hirmus, qui perfecte ab ceteris strophis
iteratur. Hymnus constat 18-30 vel pluribus oi=koi seu tropariis [stanze], quorum eadem est
structura rhythmica, idem versuum numerus metrice et melodice respondentium primo oi)=koj,
qui dicitur ei)rmo/j, et frui potest novo vel alieno rhythmo. Contacium incipit cum prooemio
seu koukou/lion, metrice ac melodice aliud ac ei)rmo/j et troparia, quo argumentum proponitur
cum precibus et concluditur cum e)fu/mnion [it. ritornello]. Structura est syllabica et
accentuativa, genus novum Graecum, magis proximum, praeter quantitatem, antiquis
carminibus lyricis et modis Syris, ut videtur. Canitur a solista, e)fu/mnion autem a choro
[fidelium]. Strophae nectuntur per acrosticum primae litterae, quod vel nomen auctoris indicat
vel tantum ordinem alphabeticum. Ad mentem d.v.Bosio contacium est homileticum carmen.
Contacarìa sunt collectiones contaciorum, sc. Hymnarii.
Contaminatio est ratio (Romana) conficiendi unam ex pluribus fabulis.
Contentio est antithesis.
Contractio metrica indicat duo breves longam factas: v v = -
Contradictio semantica est communior forma hoxymori.
Convivalia carmina Graeca et Latina sunt vulgata poemata conviviis apta.
Chorizontes - xori/zontej - separatistae, appellantur qui in Homerica quaestione auctorem Odysseae
alium habent ac Iliadis, qui econtra non separant, appellantur sumple/kontej, unionistae. Item
in metrica r(uqmikoi/, mousikoi/, appellabantur antiqui qui musicam rhythmicam a metrica
non separant, metrikoi\ grammatikoi/ econtra separatistae.
Correptio - e)pano/rqwsij - corrigit seu variat quantitatem: in Graeca et Latina lingua vocalis ante
vocalem corripitur (corrumpitur) seu fit brevis, nisi diphthongum constituat vel contractio
sit: dia/, du/w, ai)/tioj; meus, impius, facio. Correptio iambica seu brevis brevians est si

39
Plautus dividit carmen per partes, solutas a continuo sermonis. Cf. M.Lenchantin de Gubernatis,
Manuale di prosodia e metrica latina, MI-ME 1965, pp. 93-105.

180
 METRICA

iambus fit pirrichius in eodem verbo: ìnterclùde inimìcis còmmeàtum, munì viam (Mil. 223);
dì bene fàciant semper, quom àdvocatus mìhi bene es. Correptio attica fit in comoedia, si
longa breviatur in positione debili [thesi]. Correptio epica seu in iatu fit si longa corripitur in
fine verbi in thesi. Correptio per enclisim fit post ictum accentus. “Vocalem breviant alia
subeunte Latini”, praeter genetivum archaicum..
Crasis – kra=sij - est mixtio vocalium duorum verborum quae coronide - korwni/j, inflectio, curvitas,
linea curva - notatur: w(=ristoj = o( + a)/ristoj, ke)utuxou=sa = kai\ eu)tuxou=sa.
Craticium carmen versus diagonalibus et transversis directionibus ponit.
Cratineus - ktati/neion - a Kratino comico appellatur versus 2chor + 2chor^ anacl:
-/ v v -/ x x x x | x x x x -/ v -/
eu)/ie kissoxai=t' a)/nac, xai=r' e)/fask' )Ekfanti/dhj (CR. fr.324a Kock)
[èuiekìssocàitanàx-càirefàskekfàntidès].
Creticus - kretiko/j - habet formam -/ v -/. In comoedia saepe ponuntur (e.c. Ar. Eq. 304-10) cum
paeone primo, qui est creticus cum longa soluta - v v v; paeon autem quartus: v v v -.
{XO.} )=W miare\ kai\ bdelure\ kra=kta, tou= sou= qra/souj {str. 1.}
pa=sa me\n gh= ple/a, pa=sa d' e)kklhsi/a, - v -, - v - | - v -, - v -
kai\ te/lh kai\ grafai\ kai\ dikasth/ri', w)= - v -, - v - | - v -, - v -
borborota/raci kai\ th\n po/lin a(/pasan h(- - v v v, - v - | - v v v, - v -
mw=n a)nateturbakw/j, - v v v, - v -
Paeon II et III fere non occurrunt in Tragoedia. Aeschylus utitur belle paeone IV: Eum. 328-9
328 e)pi\ de\ t%= tequme/n% [e)fumn. a. vvv-,vvv-
329 to/de me/loj, parakopa/, vvv-,vvv-
330 parafora\ frenodalh/j, vvv-,vvv-
331 u(/mnoj e)c )Erinu/wn,
332 de/smioj frenw=n, a)fo/r-
333 miktoj, au(ona\ brotoi=j.
5m cr ac seu teopompeus
6m cr^ a)/kr'e)p'a)/nqh kabai/nwn, a(/ mh/ moi qi/ghij, tw= kupairi/skw
[àcrepàntècabàinòn-amèmòitighèis-tòcupàirìsco]
Cruciferi dicuntur versus omoeoteleuti in forma crucis in medio et in fine:
Angelico verbo castus tuus intumet alvus
ut fieret salvus homo tentus ab hoste superbo.
Cursus est structura rhythmica, accentibus ultimis innixa sententiae vel membri. Sententiae breviores
partes quoque, kw=la et ko/mmata, membra et incisa, iuxta leges de arte dictandi numerose
finguntur:

accentus 5 2
cursus planus x/ x x x/ x
nòstris infùnde omnìpotens Dèus
règna caelòrum requièscat in pàce

6 3
cursus tardus x/ x x x/ x x
sòrte partìcipes
èsse non pòssumus
dìgnos effìciant
[ecclesiasticus sive durus]
sacramènto miràbili
incarnatiònem cognòvimus
concède propìtius

7 2
cursus velox x/ x x x x x/ x glòriam perducàmur
Dòminum confitèmur saècula saeculòrum
remèdium sempitèrnum

6 2
trispondaicus x/ x x x x/ x
èsse videàtur mènte capiàmus
tèrra veneràtur

181
 METRICA

hilarianus nimis complexus: Nam nihil est incertius 8 sy

quam mors vel salus hominis, 8 sy
quia dum leti ludimus 8 sy
venit hora mortalibus - lacrimosa. 8 sy + 4sy [ c. velox]
NOTA - Decursu temporum clausulae factae sunt series syllabarum cum 2 certis accentibus:
clausula - v - | - x facta est cursus planus x/ x x x/ x:
nostris infunde (profu)tura concedas (pro)missa currentes
clausula cr.+ p I facta est cursus velox
saecula saeculorum, remedium sempiternum, efficaciter consequamur.
clausula - v - v v v facta est cursus tardus
esse non possumus, amore certantibus, incarnationem cognovimus.
clausula paeon I + ch facta est cursus trispodaicus
mente capiamus, dona sentiamus, nosse poterìtis
Synthetica Latinae linguae natura efficit ut in peculiari lumine collocentur voces, quibus maior
sermonis vis inest. Verba servilia nimium conferunt ad cursum:
poterit excusare c. velox
posset intellegi c. tardus
possit impleri c. planus
Item infinito praeponitur verbum, vel subiectum ei postponitur vel forma adhibetur peculiaris:
decreta servare c.planus
veritate sufficere c.tardus
domino gloriari c.velox.
fuerat praestituta c.velox.
fuerint confutati. c.velox.
Item et praedicari iussit et credi c.planus
et accepimus et tenemus c.velox
periculum religionis et fidei c.tardus
1.periodus bimembris cum duplici cursu veloci: “Propter quod sicut dominus maiestatis dicitur
crucifixus, | ita qui ex sempiternitate aequalis est Deo dicitur exaltatus” (LEO, ep. 165);
2.periodus trimembris cum triplici cursu plano: “In quo opere multum consacerdotis mei
devotione gaudebo, | et semper ipsius unanimitate laetabor, | quia fraterna pax non nisi in una
fidei confessione servatur” (LEO, ep. 30).40
Cyclicus pes vocatur ab antiquis anapaestus uti esset rhythmus irrationalis dactylicus.
Cyrenaicum metrum est 2p an + 2p ia ac [hemiasclep + r^]:
kate/lamyaj, e)/deicaj e)mfanh= (EUR. Elec. 586).
[catelàmpsasedèixas-èmfanè]

Dactylo-epitriti sunt versus mixti: da + tr / s cf Aeolicum.

Dactylus -/ v v est pes quattuor morarum et trium syllabarum: longum + biceps.
2mda - di/metroj - dactylicus seu dipodia dactylica habet formas:
2mda ac -/ v v -/ v v metrum hymenaicum
2mda^ -/ v v -/ v adonium ùrbis et órbis
3mda - tri/metroj [3p da] habet tres formas:
3mda -/ v v -/ v v -/ v v
3mda^ -/ v v -/ v v -/ penthemimeres seu hemiepes
3mda^^ -/ v v -/ v v -/ x henoplium
4mda - tetra/metroj - [4p da]:
4mda ac -/ v v -/ v v -/ v v -/ v v alcmani[c]um [metrum
4mda^ -/ v v -/ v v -/ v v -/
4mda^^ -/ v v -/ v v -/ v v -/ x archilochium
proceph. v -/ v v -/ v v -/ v v -/ x
5mda - pentameter - vocatur quoque metrum simonidium:

40
J.J. DELGADO, Latine scripta, Matriti 1978, 69-77; De numerosa S. Leonis magni oratione soluta:
Pal. Lat.180[1962]441-448; variae sunt clausulae leoninae, in quibus syllabarum quantitas congruit
cum verborum accentu: Fr. Di Capua, Il ritmo prosaico nelle lettere dei Papi e nei documenti della
Cancelleria Romana dal IV al XIV secolo, I, Roma 1937.

182
 METRICA

5mda ^ -/ v v -/ v v -/ v v -/ v v -/
5mda^^ -/ v v -/ v v -/ v v -/ v v -/ x simmi(e)um
Pentameter Elegiacus - penthemimeres vel hemieps - penqhmimere\j tri/metron, h(miepe/j
-/ \vv -/ \vv -/ | -/ v v -/ v v -/
Constat duobus hemistichiis vel membris, separatis a caesura-diaeresi, quae semper est
penthemimera, post IIIda^. In II hemistichio biceps numquam contrahitur. Inventor
traditur Ermesianactes Colophonius (s.III a.Ch.). Est II versus distici elegiaci, post hex.
Pentametri nomen a nonnullis reicitur, quia antiqui interpretabantur: 2p da + s + 2p an =
- \vv, - \vv, - | -, v v -, v v - [=5m]
kai/ tij a)poqnvskwn | u(/stat' a)kontisa/tw (CALL. 1,5)
[kàitisapòtnescòn-ùstatacòntìsatò]
labitur ex oculis | nunc quoque gutta meis (OV. tr. 1,3,4)
[lábituréxoculìs-nùncquoquegùttameìs]
Raro unum nomen in hemistichio datur:
audit falsiparens | Amphitryoniades (CATULL. 68,112)
Protesilaeam | Laüdamia domum (CATULL. 68,74)
Bellerophonteis | sollicitudinibus (RUTIL.NAM. 1,450)
Pulcherrimi concinna verborum positione:
sive ea causa gravis, | sive ea causa levis (PROP. 2,9,36)
semibovemque virum | semivirumque bovem (OV. a.a. 2,24)
6mda - hexameter - e(ca/metroj - dactylicus:
6mda ac -/ v v -/ v v -/ v v -/ v v -/ v v -/ v v metrum ibycium
6mda^1 -/ v v -/ v v -/ v v -/ v v -/ v v -/ m. choerilium seu diphilium
6mda^2 -/ \vv -/ \vv -/ \vv -/ \vv -/ \vv -/x hexameter dactylicus
qui appellatur quoque versus heroicus seu pythius seu delphicus seu epicus.
Constat 6p da^2 [5 da/s + s/tr]. Nonnulli habent 4p da + ad. Est I versus distici elegiaci.
Scansionis ratio fit, elisionibus ablatis: conticuer(e)omnesintentiqu(e)oratenebant et 2sy finali
amoto: conticueromnesintentiquorate -nebant
1. Distingue longas et breves per leges generaliores: duplex consona, correptio, accentus
conticu - erom - nesin - tentiqu - orate
2. Caesura semiquinaria (penthemimera): nes | in
3. Formula versus: d d s s d
cònticu - èrom - nès | in - tènti - quòrate - nèbant
Adhibetur: 1.in carminibus epicis (Aen. Statius, Silius Italicus, Val. Flaccus, Claudianus), 2.in
saturis (Lucil. Hor. Persius, Iuven.), 3.in carmine didascalico (Lucr.), 4.in carminibus
pastoralibus (Buc.), 5.in variis (Catullus).
Caesura seu incisio semiquinaria seu penthemimera fit post arsim (=longam) III pedis,
semiseptenaria seu hephthemimera post arsim IV pedis; trochaica post primam brevem III
pedis et bucolica in fine IV pedis. Igitur hex est dicolus si caesura est semiquinaria, tricolus si
semit. et semisept. Si abest caesura III pede, hephthemimera et trithemimera adsunt. Rara fit
diaeresis in IV pede cum mora sensus (caesura bucolica):
Pollio et | ipse fa|cit nova | carmina || pascite | taurum (Verg. ecl. III 86).
Habet 17 sy si omnes pedes sint da, 12 si omnes s (=6mda ac).
Vocatur dactylicus si V pes est da, spondaicus si s.
Spondeus ubique ponitur; da ubique praeter VI pedem; tr tantum in fine (6mda^^).
Schema generale cum caesuris:
1 2 3 4 5 6 caes
-/ vv -/ vv -/ | vv -/ vv -/ vv -/ x semiq = pent
-/ vv -/ vv -/ v | v -/ vv -/ vv -/ x troch = fem
-/ vv -/ vv -/ vv -/| vv -/ vv -/ x semisept
-/ vv -/ | vv -/ vv -/| vv -/ vv -/ x semi3 = trit + sem7 = hept
-/ vv -/ vv -/ vv -/ vv -/ vv -/ x bucolica
Accentus verborum ictibus metrorum consonant in versu
spàrsis hàstis lòngis | càmpus splèndet-et hòrret
Musicalis symmetria exprimitur in versibus
cùm subit ìlliùs | tristìssima nòctis imàgo
Tìtyre, tù patulaè │ recubàns sub tègmine fàgi

183
 METRICA

Rarus fluuiorùm rex Eridanùs | campòsque per òmnis (VERG. g.1, 482)
tenuia nèc lanaè | per caèlum vèllera fèrri (ib. 397)
Ùnus quì nobìs | cunctàndo rèstituìt rem (VERG. Aen. 6,846)
pàrturiùnt montès, nascètur rìdiculùs mus (Hor. p. 139).
Holodactyli pulcherrimi apud Alcmanem: fr 74 Garzya:
ou)/ m' e)/ti, parsenikai\ meliga/ruej i(aro/fwnoi,
gui=a fe/rhn du/natai: ba/le dh\ ba/le kh/ruloj ei)/hn,
o(/j t' e)pi\ ku/matoj a)/nqoj a)/m' a)/lkuo/nessi poth/tai
nhlee\j h)=tor e)/xwn, a(/lipo/rfuroj i(aro\j o)//rnij.
Imitativi quadrupedante putrem | sonitu quatit ungula campum (VERG. Ae. 8,596)
at tuba terribili | sonitu procul aere canoro / increpuit (Verg. Ae. 9,503)
Veloces dactyli fracti spondeo lentum motum oculorum Sinonis indicant:
constitit atque oculis | Phrygia agmina circumspexit (Verg. Aen. 2,68).
Artificiosi apparent rari | nantes in gurgite vasto (Verg. Ae. 1,118-9)
arma virum | tabulaeque et Troia | gaza per undas
Hypermetri (eliditur sy sequenti) effectum sonorum dant:
iactemur, doceas; | ignari hominumque locorum-que
erramus, vento huc | vastis et fluctibus acti.
In summa: arsis syllaba est longa, thesis duo breves; génos íson, rhythmus descendens; tempus
est 4 morae par spondeo (— —). Raro, in lyricis tantum, stat pro anapaesto ( ∪ ∪ —) cuius
rhythmus est ascendens, et pro proceleusmatico (∪ ∪ ∪ ∪), rhythmo carente.
Dactyli aeolici adhibentur a lyricis poetis monodicis.
Schema: 1. — ∪ ∪ , — ∪ ∪ monometer da = metrum hymenaicum
Δενδροκόμους ἳνα (Aristoph. Nubes, 280)
1a. — ∪ ∪ , X^; vel — , — ∪ ∪ , — anacrusis
1b. — ∪ ∪ , — ∪ ∪ , — ∪ ∪ tripodia da
τοιάδε σήματα, δείματα (Eur. Hel. 456)
1c. — ∪ ∪ : — ∪ ∪ X^ hemiepes o penthemimeres (= I pars 6mda)
αἰὲν ἀοιδέ, μέλος (Alcm. fr. 1 B)
1d. X , — ∪ ∪ , — ∪ ∪ , X^ anacrusis = prosodiacum
Ὁ τᾶς θεοῦ ὃν Ψαμάθεια 1x = ∪ (Pind. N. V, 13)
1e. X , — ∪ ∪ , — ∪ ∪ , — — , X anacrusis = paremiaco
Νικᾷ στεφαναφορίαν κρείσσω (Eur. Hel. 862)
1f. — ∪ ∪ , — ∪ ∪ , — — , X
μὲν βάσις ἀγλαΐα ἀρχά (Pind. P I, 2)
2. — ∪ ∪ , — ∪ ∪ | — ∪ ∪ , — ∪ ∪ 2mda
Μῶσ' ἄγε, Καλλιόπα, θύγατερ Διός (Alcm. Fr. 45 B)
2a. — ∪ ∪ , — ∪ ∪ | — ∪ ∪ , — — metrum archilocheum
Φαινόμενον κακὸν οἴκαδ' ἂγεσθαι (Arch. fr. 98 B.)
2b. — ∪ ∪ , — ∪ ∪ | — ∪ ∪ , X^ metrum alcmanium
πολλὰ βροτῶν διαμειβομένα (Aesch. Sup. 543)
2c. — ∪ ∪ , — ∪ ∪ , — ∪ ∪ , — ∪ ∪ , — ∪ ∪ 5pda = metrum simieum
Χαῖρε, ἅναξ, ἕταρε ζατέας μάκαρ Ἥβας (5= — —: Simi. fr. 6 D.)
2d. — ∪ ∪ , — ∪ ∪ , — ∪ ∪ , — ∪ ∪ , X^
τῶν μεγάλων Δαναῶν ὕπο κλῃζομέναν (Soph. A. 224)
2e. X , — ∪ ∪ , — ∪ ∪ , — ∪ ∪ , — ∪ ∪ , X ^ anacrusis
3. — ∪ ∪ : — ∪ ∪ | — ∪ ∪ : — ∪ ∪ | — ∪ ∪ — ∪ ∪ 3mda = metrum ibyceum
Ἄθλιον ὧδέ σοι οὐκετι χρησόμενον τὸ μεθύστερον (Soph. Phil. 1132-33)
4. X X |— ∪ ∪ — ∪ ∪ — ∪ ∪ — | ∪ X 5peolica= 11sy
Ἅ με ψισδομένα κατελίμπανε (Saffo, fr. 96, 3 D)
5. X X| — ∪ ∪ — ∪ ∪ — ∪ ∪ — | ∪ X 6peolica=14sy
(σαπφικὸν τεσσαρακαιδεκασύλλαβον)
Ἐράμαν μὲν ἐγὼ σέθεν, Ἄτθι πάλαι πότα (Saffo, fr. 40 D)
5a. X X| — ∪ ∪ — ∪ ∪ — ∪ ∪ — | X^
Ἦρος ἄγγελος ἰμερόφοντος ἀήδων (Saffo, fr. 121 D)
4. X X |— ∪ ∪ — ∪ ∪ — ∪ ∪ — ∪ ∪ — | X^ 7peolica
κέλομαί τινα τὸν χαριέντα Μένωνα κάλεσσαι (1 = ∪ ∪: Alceo, fr. 99 D.)

184
 METRICA

Epos homericum41
Mh=nin a)/eide qea\ Phlhi+a/dew )Axilh=oj ddsdd
[mènina-èidete-à | pe-lèia-dèachi-lèos]
Iram, dive, trucem Pelidae concine Achillei sdssd
[ìram-dìvetru-cèm | pe-lìde-còncina-chìllei]
ou)lome/nhn, h(\ muri/' )Axaioi=j a)/lge' e)/qhke,
innumeris horrenda olim quae pressit Achivos
polla\j d' i)fqi/mouj yuxa\j )/Ai+di proi/+ayen
luctibus; obscuro multas et compulit Orco
h(rw/wn, au)tou\j de\ e(lw/ria teu=xe ku/nessin
heroum forte animas; ac frigida leto Hero H um
oi)wnoi=si/ te pa=si, Dio\j d' e)telei/eto boulh/,
membra feris canibus praedam, alitibusque reliquit
e)c ou(= dh\ ta\ prw=ta diasth/thn e)ri/sante
omnigenis; (magni certo Iovis omnia nutu
)Atrei/+dhj te a)/nac a)ndrw=n kai\ di=oj )Axilleu/j.
ibant) ex quo, acres ad iurgia saeva coorti,
regnatorque virum Atrides et dius Achilles,
ruperunt pacquamque fidem et socialia vincla.
6mda kat'e)no/plion est varietas - diaforai/ - cum s in III et VI sede.
6m miurus - mei/ouroj - desinit cum iambo vel pyrrichio.
Romani que longum faciunt, ut te enclyticum in arsi.
Dactyli Aeolici, syllabarum numerum certum habent [breves v v non contrahuntur].
Debilis positio habetur ante binas consonas, quarum prima muta et altera liquida vel nasalis sit. Manet
brevis in oratione soluta, sed fit anceps in carminibus: Contrahit orator, variant in carmine
vates | si mutam liquidamque simul brevis una praeibit. E.g. tenebrae, refluo (=tene-brae, re-
fluo), non autem abripio, sublatum (ab-ripio, sub-latum).
Decasyllabus est versus aeolicus decem syllabarum, ut alcaicus.
Declamatio dicitur Graece mele/th.
Declinatio dicitur Graece kli/sij.
Demonstratio = hypotyposis, diatyposis, enargheia, evidentia, illustratio, suffiguratio, descriptio,
effictio, subiectio, fit quando persona, res, locus, tempus tum scripto, tum voce, ita declaratur, ut
cerni potius ac coram geri, quam audiri videatur, sc. ficta at viva et vehemens rei et eventus
repraesentatio. Deiktikon seu demonstrativum est genus oratorium peculiare.
Denotatio est nucleus semanticus qui permanet in quolibet contextu: usus verborum cum sua propria
communiore significatione; connotatio autem est summa valorum semanticorum quae verbum
notant, sc. est factum per quod verbum augetur nova significatione, quae priori additur: leo =
superbus, strenuus.
Descriptio - e)/kfrasij - est figura rhetorica, quae peculiarem locum extollit..
Deus ex machina in tragoedia est solutio difficilis conditionis dei auxilio.
Diachronia est ordo chronologicus (sermonis). Diachrònica est linguae pervestigatio per saecula,
synchronica econtra est pervestigatio spectans aevum peculiare.
Diacritica graphemata sunt symbola ad declarandas voces vel sententias.
Diaeresis - diai/rhsij - est distinctio syllabarum dyphthongi, per signum < ¨ > declarata, quod Graece
dialutika/ appellatur. In metrica diaeresis est mora quae fit in fine verbi et pedis. Caesura autem
fit in fine verbi sed in medio pede. Diaeresis separat elementa versus, caesura copulat. Incisio
est generalior terminus qui indicat finem verbi.
Dialecti sunt sermones provinciae, in lyrica magnum momentum habentes, quia genera carminum
peculiari sua dialecto utuntur: Ionica epos, elegia, iambus, epigramma, Aeolica melica
monodica, Dorica lyrica coralis, licet non desint mixtiones.
Ionicae dialecti est usus h pro a (xw/rh, geneh/, i)htro/j), formae solutae (xru/seoj, pai/zeai,
e)meu=), metathesis (kradi/h), syncopes (ti/pte = ti/ pote), apocopes (a/m pedi/on = a)na\
pedi/on), declinatio homerica, et similia.

41
Ira Achillis copulatur irae Agamemnonis, irae Iovis, irae deorum omnium, irae Herae. Item Ira Achillis
copulatur cum Acheorum doloribus, ira Agamemnonis adversus Achillem cum pestifera nece, Ira Crisis cum
morbis deorum.

185
 METRICA

Aeolicae [Sapphus et Alcaeus] sunt: psilosis, seu defectus aspirationis et spiritus aspri,
baritonesis accentus prope sy radicalem (po/tamoj), geminatio (sela/nna = sele/nh), F
initialis, verba in -mi (o)/rhmmi, ka/lhmmi), crasis...
Doricae potissimum a pro h (a(/ tu/xa), contractio (kh=noj), et similia.
Dialephes est disiunctio sive hiatus et opponitur synaloefi.
Diastoles - diastolh/ - in metrica quantitativa est dilatio, productio syllabae natura brevis:
omnia vincit amor, et nos cedamus amori (VERG. b. 10.69).
In metrica accentuativa est productio accentus: tenèbra, Asimìle a fosca notte giù venìa.
Diiambus vel dyiambus est geminus iambus: 2p ia.
Dimeter - di/metroj - est sequentia duorum metrorum eiusdem naturae.
Diminutio - meiòsis - est extenuatio personae vel rei persuadendi vel mitigandi gratia.
Diphilius idem est ac versus cherileus.
Diphthongus est unio vocalium in unam longam; apud Graecos: ai - ei - oi - ui - au - eu - ou - v - %
- hi - hu; apud Latinos: au - eu - ae - oe - ei - oi - ui - yi (a)rpui/a Harpyia, Ilityia); e.gr. ae ut
Aeneas, oe ut poena (poëma divisa est), au ut aurum, eu ut Eurus; ei apud antiquos
tantummodo deprehenditur, ut eitur.
Dipodia est sequentia duorum pedum eiusdem naturae.
Dispondeus est sequentia duorum spondeorum.
Dispositio seu taxis est ordinata series sententiarum.
Dissolutio habetur cum breves ponuntur pro longa, e.g. tribrachys pro iambo.
Dissolutum - asyndeton - est sermo copulis carens.
Distichus - duo versus - est stropha duorum versuum.
Distichus elegiacus 6mda et 5mda componitur.
hex -/ \vv -/ \vv -/ | \vv -/ \vv -/ \vv -/ x
pent -/ \vv -/ \vv -/ | -/ vv -/ vv -/
Teqna/menai ga\r | kalo\n | e)/ni proma/xoisi peso/nta
a)/ndr' a)/gaqo\n peri\ v(= | patri/di marna/menon
[tètnamenàigarkàlon-enìpromacòisipesònta]
[àndragatònperiè-pàtridimàrnamenòn]
Te bellare decet terra, | Messalla, marique,
[tèbel-làrede-cèt ter-rà | mes-sàllama-rìque]
ut domus hostiles | proferat exuvias.
[ùtdomus-òsti-lès | pròferat - èxuvi-às]
Me retinent vinctum | formosae vincla puellae,
[mèreti-nètvinc-tùm | for-mòsae - vìnclapu-èlle]
et sedeo duras | ianitor ante fores.
[ètsede-òdu-ràs | iànitor - antefo-ràs] (Tib. I,I 53ss)
Multas per gentes et multa per aequora vectus
Advenio has miseras, frater, ad inferias
[Mùltas pér gentés - et mùlta per aéquora véctus
ádvenihás miserás, - fráter, ad ìnferiás]
Usitatissimus est quoque distichus epodicus.
Dithyrambus - diqu/ramboj - est carmen Dionysiacum, cuius metra praecipua sunt da-ep. cr et bach.
Chorus festivus in honorem Dionysi fortasse origo tragoediae fuit (Aristot. Poetica)
Ditrochaeus (dichoreus) est sequentia duorum trochaeorum.
Dochmius - do/xmioj, doxmo/j, obliquus - est ia + cr vel bacch + ia vel 2bacchius^ vel huiusmodi.
Exstant 40 schemata per solutionem omnium longarum vel unius tantum: x -/ -/ x -/.
Dochmius kaibelianus: x -/ v -/ -/ v -/.
1m doc Mukh/na fi/la [mukénáfilá] (EUR. Iph.T. 842ss)
2m doc a)/topon h(dona\n e)/labon, w)/ fi/lai [atòponédonánelábonòfilái]
xa/rin e)/xw zwa=j, xa/rin e)/xw trofa=j [carìnecòzoás carìnecòtrofás]
Paraklausithyron Grenfell constat versibus dochmiacis (Heroticum Fragm.: CA 177).
Dodecasyllabus byzantinus non quantitate sed accentibus innititur.
Dodrans (tres partes = 3/4 di.chor.: x x - v v - vel - v v - x x) est colon a Schroeder invento ad
declarandum colarion pindaricum:
I -vv-v- édite régibùs = ar^ vel telesilleus acephalus;

186
 METRICA

II xx-vv- Maécenàs atavìs = ph^ vel hem.

Dorica lyrica innititur dactylis et ponit spondeos in sede pari.
Dubitatio seu aporia est simulatio quaerendi: unde incipiendum, ubi desinendum, quid potissimum
dicendum an omnino dicendum sit.
Duplicatio est Graeca anaploké, seu iteratio verborum.

Echoici versus seu epanalectici seu serpentini42 seu reciproci habent partem primam 6m non aliam ac
secundam partem pentametri:
Ordiar unde tuas laudes, o maxime Lari,
munificas dotes ordiar unde tuas?
Omnia casus agit. Fatum consulta sequuntur.
Cedamus fatis: omnia casus agit.
Ecloga vel egloga - e)klogh/, electio - dicitur carmen bucolicum.
Egoge - e)/gwge - lex est ab Vendryès declarata: retrocedit accentus si tertia ante ultimam syllaba est
brevis (praeter e)tai=roj). Appellatur quoque lex trochaei: nominativus swth/r accusativus
autem swth=ra.
Eidos - ei)=doj, ei)/dh seu diaforai/ - est species seu ordinatio (generis, versus).
Elegia est carmen distichis elegiacis exaratum: 6md^^ + 5mdbis^. Funebris, martialis, mythica, erotica
elegia primum calamo utebatur.
Elegiambus vocatur quoque encomiologicus et est versus compositus et d et ia.
Elementum dicitur in versu iuxta schema abstractum, si autem de versu peculiari agitur, vocatur sy:
primum elementum senarii est indifferens, sed sy potest esse longa vel brevis.
Elisio - e)kqli/yij - est truncatio vocalis vel diphthongi finalis ante vocalem verbi sequentis nisi hiatus
intersit: ille et = il-let, Troiano a = Troiana, id est pronuntiatio monca. Si vocales sunt duo
tantum ultima eliditur. Plures non eliduntur: a(/, ta/, ti/, etc. Elisio fit quoque si vocalis cum -m
componatur. H nullam habet vim: multum ille habet = mul-til-la-bet. Elisio fit apheresis cum
es, est: formosa est = for-mo-sast. Sed si me H amas fit si me| amas.
Ellipsis - e)/lliyij - synekdoches, est suppressio elementorum syntagmaticorum, quae interdum
obscuriorem reddunt sensum.
Elocutio est Graeca lexis.
Elogia sunt funebres tituli [canebantur cum carminibus triumphalibus].
Embateria sunt cantus [militares] agminis.
Emphasis est contraria ellipsi, sc. altiorem praebet intellectum quam quem verba per se ipsa declarant:
“Virum esse oportet”, “homo est ille”, “vivendum est”.
Enallages - e)nallagh/, mutatio - est permutatio sermonis, e.g. adiectivum pro adverbio, praesens pro
futuro: celer (=celeriter) venit.
Enantiosis est contrapositio duorum praedicatorum idem verbum spectantium.
Encomiologicus vel encomiologus est elegiambus: hem + r 5sy = 3md^ + 2m ia:
-/ vv -/ vv -/ | x -/ v -/ x -/ v -/
scribere versiculos | amore percussum gravi
[scrìberevèrsiculòs-amòrepèrcussùmgravì].
Encomium - e)gkw/mion - est carmen festivum in honorem vel laudem personae vel rei.
Endiades - e(/n dia\ duoi=n - per duo verba una vox.
Enjambement - hyperepidesis f. [it. inarcatura] - sive tmesis rhythmica est vox francogallica ad
indicandam continuitatem mentis vel phrasis ab uno ad alium versum.
En(h)oplius - e)no/plioj [r(uqmo/j] (in armis) – formam habet: 2m ia^, 2m an, hem, ithyph, lecyth;
numerus syl varius est 7-10 (non invenitur apud Latinos); tantum 3 longae certae:
v -/ x -/ v -/ x 7 sy
glu/kha ma=ter, ou)/toi [glukèamàterùtoi] = 2mia^
v v -/ v -/ v -/ x 8 sy
du/namai kre/khn to\n i)/ston [dunamàicrekèntonìston]
x -/ v v -/ v v -/ x 9 sy
a)e/rrete, te/ktonej a)/ndrej [aèrretetèctonesàndres]
Enneasyllabus aeolicus est gl procephalus (sy + gl): x - x - v v - v -
Epanadi[y]plosis vel Epanalepsis vel Epanaphora, vel Epifeuxis vel Geminatio est conduplicatio seu

42
Anonymi versus serpentini, recognovit Loriano Zurli, tr. Nino Scivoletto, Roma, Herder 2002.

187
 METRICA

iteratio eiusdem verbi, ut appositio in eodem vel sequenti versu: per tamen ossa viri... | semper
iudiciis ossa verenda meis (OV. her. 3,103-4);
Quis credat pueris non nocuisse feram? / non nocuisse parum est; Domine veni, Domine veni!
cum animus in coelo est totum hominem animus circumfert (TERT. mart. 2,10).
Epanalepsis v. epanalexis
Epanalexis est fere epanadyplosis sed tantum unius verbi: De profundis clamo ad te, Domine: Domine
exaudi vocem meam.
Epanaphora v. epanalexis
Epènthesis - e)pe/nqesij - est insertio litterae in medio verbo, quae anaptyssis - a)na/ptucij - vocatur,
id est expansio: drachma fit drachuma (it. utilemente).
Ephelcisticum <n > : le/gousin.
Ephymnion - e)fu/mnion - est versus intercalaris arcte coniunctum cum proximo, opponitur
epiphthegmatico.
Epicaedium est carmen funebre praesente cadavere, threnos autem absente. Metro utitur
dactylico-epitrito et, aetate alexandrina, elegiaco.
Epicoenum est nomen animalibus commune masculinis et femininis: aquila, crocodilus.
Epifeuxis v. epanalexis
Epiphonema idem est ac exclamatio.
Epigramma est beve carmen saepe uno disticho elegiaco constans quod floruit potissimum
Alexandrino aevo. Distinguitur [Reitzenstein] genus doricum (Pelopennesiacum) et ionicum
(Alexandrinum). Iuxta sententiam Cyrilli (A.P. IX, 369):
Pa/gkalo/n e)st' e)pi/gramma to\ di/stixon: h)/n de\ pare/lqvj
tou\j trei=j, r(ay%dei=j, kou)k e)pi/gramma le/geij.
Notam iocosam interdum habet (AGATH. AP 5,267):
A. ti/ stena/xeij;
B. file/w.
A. ti/na;
B. parqe/non.
A. h(= r(a/ ge kalh/n;
B. kalh\n h(mete/roij o)/mmasi fainome/nhn.
Epillion - e)pi/llion - est parvum poema (epos) fere semper hexametris exaratum..
Epinicium - e)pini/kion - est carmen victoriae, melicae choralis, pro ludis gymnicis vel bellis.
Epipàrodos - est alter ingressus chori in fabulis tragicis.
Epiphonema est exclamatio.
Epìphora - e)pifora/ - est iteratio eiusdem verbi in fine versuum: cui dedit? per quem dedit? quantum
dedit? - Quasi post Deum ambulat qui tepide sequitur, currit qui ferventer sequitur, perfecte
currit, qui perseveranter sequitur (GREG.M. exp.in cant. 25). Est quoque conclusio,
epistrophes seu conversio, reversio, antistrophe, desitio, sermonis in fine membrorum
consequentium. Inter epiphoras annumerantur acclamationes: laudate Dominum - invocate
Dominum - exaltate Dominum, alleluia; invocationes: ora pro nobis; conclusiones: amen.
Epiphthegmaticus - e)pifqegmatiko/j - est v. intercalaris disiunctus a proximo. Opponitur ephymnio.
Epìploce - e)piplokh/ - implicatio, est processus creandi novas formas metricas a ceteris apud
antiquos, sc. derivatio per ademptionem (aphaeresis) vel adiectionem (prosthesis) syllabarum.
Epirrhematica syzygies est stropha et antistropha quam sequitur par numerus 4m tr (16 vel 20).
Episodium est pars tragica a personis recitata.
Episynaliphe opponitur diaeresi, cum duo syllabae in unam funduntur.
Epitaphium - e)pita/fioj - est elogium funebre [apud Romanos: laudatio funebris].
Epithalamium - e)piqala/mioj - est nuptiale carmen oppositum himenaeo.
Epìthesis est additio vocalis in fine verbi ut in Paragoge: indùce.
Epitritus est pes 4sy qui dici potest 2m ia vel tr.: I = v - - -, II = - v - -, III = - - v -, IV = - - - v.
“Epitritus numerus est qui dum comparatus fuerit minori compraehendit ipsum in se totum et
tertiam ipsius partem ut quattuor ad tria: dictum quidem existimo ab epi quod est supra et
tritos tertia quasi minorem numerum uincens de tertia sui parte. Dicitur item sesquitertius a
sesqui quod semis iam interpretatum est et tertia: cum tertia pars alterius numeri aequalis addita
sit alteri numero: ut quattuor ad tria: diciturque proportio Epitrita seu sesquitertia.
Epitymbios est fere epitaphium vel epigramma. Epigramma sepulcrale (176 Kaibel) pro Athenodora
dialecto Attica utitur et 3m ia [solutiones comicae]

188
 METRICA

)Aqhnodw/ran th\n a)/gaqh/n, th\n )Attikh/n an

th\n Qaumasi/ou gunai=ka, th\n file/nqeon, an
paidi/a tekou=san kai\ tre/fousan nh/pia da
h( gh\ labou=sa th\n ne/an, th\n mhte/ra
kate/xei, ga/laktoj deome/nwn tw=n paidi/wn. an, da
Epizeuxis - e)pi/zeucij - est geminatio verbi in initio: cur, cur...; anaploké econtra est iteratio verbi in
fine. Subiectio, adiectio, subiunctio est amplificatio emphatica: iubilate, iubilate Deo omnis
omnis terra.
Epodus - o( e)p%do\j [sti/xoj], cantus additus - est brevior versus post longiorem (in systemate
epodico horatiano). III interpretatio choralis post Stropham e Antistropham. Versus non conexi
ad invicem dicuntur a)suna/rthta a grammaticis. Opponitur proodo. Disticha epodica varia
sunt:
2m ia + lecythium: x -/ v -/ x -/ v -/
Dh/mhtroj a(gnh=j kai\ Ko/rhj | th\n panh/gurin se/bwn
[demétrosàgneskàikorés-ténpanégurìnsebòn]
3m ia + 2m iaPa/ter Luka/mba, poi=on e)/fra/sw to/de;
ti/j sa\j parh/eire fre/naj;
Beátus ìlle quì procùl negòtiìs
ut prìsca géns mortáliùm (HOR. ep. 2,1-2).
3m ia + ithyph
3m ia + hem ka)\n Salmudhss%= gumno\n eu)frone/stata
[kansàlmudèssogùmnon-èufronèstatà] [Graece tantum]
Qrh/ikej a)kro/komoi (ARCH. 29,2-3)
[trèikesàcrocomòi]
6m da + 2m ia a)/yuxoj, xalepv=si qew=n o)du/nvsin e)/khti
peparme/noj di' o)ste/wn (ARCH. 26)
Nòx erat ét caelò fulgébat lùna seréno
intér minòra sìderá (HOR. epod. 15)
6m da + hem
6m da + 3p da^
ar M + 3m ia toi=oj ga\r filo/thtoj e)/rwj u(po\ kardi/hn e)lusqei/j
pollh\n kat' a)/xlun o/mma/twn e)/xeuen (ARCH. 27).
Sòlvitur ácris hiéms | gratá vice | véris ét Favòni
trahùntque sìccas máchinaé carìnas (HOR. C. 1,4)
In chorali lyrica h( e)p%do/j est III pars lyrica post str et ant.
Epos est poema narrativum heroicum.
Epyllion est parvum epos, ut Callimachi Hekale, Theokriti Herakliskos, Moschi Europa. Metrum est
da, hex, eleg.
Erotema est interrogatio rhetorica.
Erotica epigrammata pars sunt Anthologiae Palatinae.
Euphemismus est ratio per verba meliora tristia significandi: Transiit ad vitam meliorem!
Euphonia - eu)fwni/a - sonus gratus auribus habetur.
Eupolidaeus constat dimetro choriambico polyschematico
v v - x , - v v - , v v - x - v - vel x x x x - v v - , x x x x - v -.
In dialogis schema dignum est quod notetur, e.c. Ar. Nub. 518-62:
w)= qew/menoi, katerw= pro\j u(ma=j e)leuqe/rwj - v - v , - | v v - , v v - v - v -
ta)lhqh=, nh\ to\n Dio/nuson to\n e)kqre/yanta/ me. v - - - , - | v v - , - v - - - v v
ou(/tw nikh/saimi/ t' e)gw\ kai\ nomizoi/mhn sofo\j - - v - , - v , v - | - v v - - v v
w(j u(ma=j h(gou/menoj ei)=nai qeata\j deciou\j
kai\ tau/thn sofw/tat' e)/xein tw=n e)mw=n kwm%diw=n
prw/touj h)ci/ws' a)nageu=s' u(ma=j, h(\ pare/sxe moi
e)/rgon plei=ston: ei)=t' a)nexw/roun u(p' a)ndrw=n fortikw=n
h(tthqei\j ou)k a)/cioj w)/n. tau=t' ou)=n u(mi=n me/mfomai
toi=j sofoi=j, w(=n ou(/nek' e)gw\ tau=t' e)pragmateuo/mhn.
a)ll' ou)d' w(\j u(mw=n poq' e(kw\n prodw/sw tou\j deciou/j...
Euripideus sive lecythion trochaeis utitur.
Exclamatio seu echphonesis, inclamatio conficit significationem doloris: (Heu) me miserum! aut
indignationis per hominis, aut urbis, aut loci, aut temporis, aut rei cuiuspiam compellationem.

189
 METRICA

Exodium est brevis actio dramatica iocosa, quae concludit comoedias.

Exodus - e)/codoj - est pars finalis dramatis, cum chorus egreditur.
Expansio est dilatatio membrorum simpliciorum per praefixa, per suffixa, per utraque.

Fabula 1.est genus narrationis fictae, quo inducuntur homines, animalia, arbores quoque, ad quidlibet
agendum et dicendum, aedificationis, institutionis, admonitionis gratia, ut sunt fabulae Aesopi,
Phaedri, Igini, saepe metrica harmonia ditatae; 2.est scaenica repraesentatio (mythi), in quam
confluunt genus epicum, lyricum, et alia genera (mimus et pantomimus, tragoedia, comoedia).
Hodie coaeva linguistica ordinatam chronologice et logice narrationem habet [it. intreccio].
Faliscus est 3md + ia: -/ v v -/ v v -/ v v | v -/
liberat arva prius fruticibus, [lìberatàrvapriùs-fruticibùs]
falce rubos filicemque resecat, [fàlcerubòsfilicèmque-resecàt]
ut nova fruge gravis Ceres eat. [ùtnovafrùgegravìs-cereseàt]
Faunus versus est Saturnius.
Feminina - qhliko/j - caesura post tr -v | v opponitur masculinae - a)rseniko/j.
Fescennina licentia et versus fescennini sunt lasciva libertas et lasciva carmina.
Figura - sxh=ma - est orationis conformatio ad animi motus exprimendos, secus ac communis
loquendi modus. Tropi seu translata sunt metaphora, metonymia (Bacchus = vinum),
synecdoches (puppis = navis), litotes, hyperboles (totus nasus = vir), antonomasia,
euphemismus. Difficile distinguitur verbi a mentis figura. Figurae mentis habentur exclamatio,
interrogatio, reticentia, praeteritio, antithesis, oxymorum, apostrophes, prosopopoeia; figurae
nominis endiades, hyperbaton (inversio), correlatio, anaphora, epiphora, chiasmus,
duplicatio, congeries et distributio (verba synonymica vel non synonymica), climax,
brachylogia, zeugma, anacolyton, anastrophes, enallages, hypallages, hysteron proteron,
tmesis, allitteratio, paronomasia (ex oratore orator), homoteleuton, traductio, polyptotus,
ai)tiologi/a, meta/basij, paromologi/a - suffessio, pro/lhyij, parrhsi/a - inreticentia,
e)piti/mhsij - correctio, pleonasmo/j - exuperatio, e)pifwnou/menon - intersetio,
paronomasi/a - supparile, meta/basij - remeatio, polu/ptwton - multiclinatum, i)so/kwlon -
parimembre; figura etymologica est adnominatio: amico-amiciter. Sc[h]emata lexeos
[nominum] et figurae sensuum [cogitatus, dianoeas] verba et sensum spectant, sed schemata
dianoeas oratoris sunt, lexeos grammatici (DON. Ars M. 3,5).
Figurata carmina formam habent rei quam canunt: Pte/rugej = alae, Pe/lekuj = securis, Wio/n =
ovum [Simia Rhodiensis s.III a.Ch.], ara [Dosiada Cretensis], fistula Theocriti. Ex.gr.
SIMIAS: PTERUGES ERWTOS
Leu=sse/ me to\n Ga=j te baquste/rnou a)/nakt', )Akmoni/dan t' a)lludij e)dra/santa,
mhde\ tre/svj, ei) to/soj w)/n da/skia be/briqa la/xna? ge/neia:
ta=moj e)gw\ ga\r geno/man, a/ni/k' e)/krain' )Ana/gka,
pa/nta de\ ta\j ei=ke fradai=si lugrai=j
e(rpeta/, pa/nq' o(/s' ei=rpe
di' ai)/qraj.
Xa/ouj de/,
ou)/ti ge Ku/pridoj pai=j
w)kupe/taj h)d' )Areoj kaleu=mai,
ou)/ti ga/r e)/krana bi/a?, praϋno/% de\ peiqoi=:
ei)=ke de/ moi gai=a, qala/ssaj te muxoi/, xa/lkeoj ou)rano/j te:
tw=n d' e)gw\ e)knosfisa/man w)gu/gion ska=ptron, e)/krinon de\ qeoi=j qe/mistaj.

PELEKUS Simias
1 )Androqe/# dw=ron o( Fwkeu\j kratera=j mhdosu/naj h)=ra ti/nwn )Aqa/n#
2 w)/pas' )Epeio\j pe/lekun, t%= poka\ pu/rgwn qeoteu/ktwn kate/reiyen ai)=poj,
3 ta=moj e)pei\ ta\n i(era\n khri\ puri/pn% po/lin v)qa/lwsen
4 Dardanida=n, xrusobafei=j d' e)stufe/lic' e)k qeme/qlwn a)/naktaj,
5 ou)k e)na/riqmoj gegaw\j e)n proma/xoij )Axaiw=n,
6 a)ll' a)po\ krana=n i)qara=n na=ma ko/mize dusklh/j:
7 nu=n d' e)j (Omh/reion e)/ba ke/leuqon
8 sa\n xa/rin, a(gna\ polu/boule Palla/j.
9 Tri\j ma/kar o(\n su\ qum%=
10 i(/laoj a)mfiderxqv=j:

190
 METRICA

11 o(/d' o)/lboj
12 a)ei\ pnei=.
Vel (A.S.F. GOW, Bbucolici Graeci, Oxford 1952):
1 )Androqe/# dw=ron o( Fwkeu\j kratera=j mhdosu/naj h)=ra ti/nwn )Aqa/n#
3 ta=moj e)pei\ ta\n i(era\n khri\ puri/pn% po/lin v)qa/lwsen,
5 ou)k e)na/riqmoj gegaw\j e)n proma/xoij )Axaiw=n,
7 nu=n d' e)j (Omh/reion e)/ba ke/leuqon
9 Tri\j ma/kar o(\n su\ qum%=
11 o(/d' o)/lboj
12 a)ei\ pnei=.
10 i(/laoj a)mfiderxqv=j:
8 sa\n xa/rin, a(gna\ p olu/boule Palla/j.
6 a)ll' a)po\ krana=n i)qara=n na=ma ko/mize dusklh/j:
4 Dardanida=n, xrusobafei=j d' e)stufe/lic' e)k qeme/qlwn a)/naktaj
2 w)/pas' )Epeio\j pe/lekun, t%= poka\ pu/rgwn qeoteu/ktwn kate/reiyen ai)=poj,

Vel eadem forma in circulum digesta (Legrand-Buffière)

191
 METRICA

)Wio/n
Kwti/laj
m a t e/ r o j
th= to/d' a)/trion ne/on
D w r i/ a j a) h d o/ n o j:
pro/frwn de\ qum%= de/co: dh\ ga\r a(gna=j
li/geia/ nin ka/m' a)mfi\ matro\j w)di/j.
To\ me\n qew=n e)ribo/aj (Erma=j e)/kice ka=ruc
fu=l' e)j brotw=n, u(po\ fi/laj e(lw\n pte/roisi matro/j,
a)/nwge d' e)k me/trou monoba/monoj me/gan pa/roiq' a)e/cein
a)riqmo\n ei)j a)/kran deka/d' i)xni/wn, ko/smon ne/monta r(uqmw=n,
qow=j d' u(/perqen w)ku\ le/xrion fe/rwn neu=ma podw=n spora/dhn pi/fausken,
i)/xnei qenw\n ga=n, <parqe/nwn> panai/olon Pieri/dwn o(mo/doupon au)da/n,
qoai=j i)/s' ai)o/laij nebroi=j kw=l' a)lla/sswn, o)rsipo/dwn e)la/fwn te/kessin:
tai/ t' a)mbro/t% po/q% fi/laj matro\j r(w/ont' ai)=ya meq' i(mero/enta mazo/n,
pa=sai kraipnoi=j u(pe\r a)/krwn i(e/menai posi\ lo/fwn kat' a)rqmi/aj i)/xnoj tiqh/naj
blax#= d' oi)w=n polubo/twn a)n' o)re/wn nomo\n e)/ban tanusfu/rwn <u(p'> a)/ntra Numfa=n:
kai/ tij w)mo/qumoj a)mfi/palton ai)=y' au)da\n qh\r e)n ko/lp% deca/menoj qalama=n muxoita/t%
r(i/mfa petro/koiton e)klipw\n o)/rous' eu)na/n, matro\jplagkto\n maio/menoj balia=j e(lei=n te/koj:
k#)=t' w)=ka boa=j a)koa\n meqe/pwn o(/g' a)/far la/sion nifobo/lwn a)n' o)re/wn e)/ssutai
a)/gkoj:
tai=j dh\ dai/mwn kluto\j i)=sa qooi=j_ posi\ done/wn polu/ploka meqi/ei me/tra molpa=j.

Cert.Vat. XXVI 1983 - Sancta Trinitas (adatt.)

O
ter
sacra
Trinitas
Deitas unica
Pater et Filius
Spiritusque Sanctus
Splendet illa Veritas
O m n i p o p u l o tu O

Fontes carminum Graecorum potiores sunt Anthologia Palatina L.XV [3700 epigr. 500 a.Ch. - 1200
p.Ch.]; Antigonus Char. (s.III a.Ch.), (Istori/wn parado/cwn sunagogh/ [collectio mirorum
eventuum]; Apollonius Soph. (s.I p.Ch.); Athenaeus (s.II-III), Deipnosofistai/; Clemens Alex.
Strw/mata; Coricius Gaz. (s.VI), Crys. (s.III a.Ch.), Peri\ a)pofatixw=n [de sententiis
negativis]; Demetrius Phal. (s.IV-III a.Ch.), Peri\ e(rmhnei/aj [de interpretatione]; Diodorus
Sic. (s.I a.Ch.); Diogenes Laertius (s.III p.Ch.); Dio a Prusa (s.I-II); Dionysius Alicarnasseus
(s.I a.Ch.); Ephestio (s.II p.Ch.), )Egxeiri/dion peri\ me/trwn [manuale de metris]; Helianus
Praenestinus (s.II); Hermogenes Tarsensis (s.II), Peri\ i)dew=n; Herodianus (s.II), Peri\
sxhma/twn [de figuris rhetoricis]; Etymologicum Genuinum; EtymologicumGudianum;
Etymologicum Magnum; Eustatius (s.XII); Macrobius (s.V); Maximus Tyrius (s.II), Diale/ceij
[dissertationes]; Peri (/Uyouj [Sublime]; Proclus (s.V); Servius (s.IV); Synesius (s.IV),
Stephanus (s.V), Stobaeus (s.VI), Strabo (s.I a.Ch.); Suda (s.X), Lexicon; Themistius (s.IV);
Theophrastus Heresius (s.IV a.Ch.); Theo Alexandrinus (s.I-II), Progumna/smata [exercitia];
Tzetze Ioannes (s.XII).
Fränkel Lex: In 6m verbum desinit antea vel cum II longo; sin autem, verbum quod incipit ante II
longum ad caesuram vel diaeresim desinit:
-1 vv -2 vv _| -3 vv -4 vv -5 vv -6 v
namque fluentisono prospectans litore Diae (CAT. LXIV, 52).
Functio carminum conativa est si per exhortationes et quaestiones auditores conatur movere; emotiva
si poetae animi motus declarat; metalinguistica si codicibus innititur; poètica vel aesthetica si
nuntio innititur; referentialis seu denotativa si innititur scientiis, technicis, ephemeridibus.

Galliambus - galli/amboj - a Gallis sacerdotibus Cibelis appellatus, est 4m io m^

Forma pura: v v -/ - v v -/ - | v v -/ - v v x/
Solutiones innumerae et inversiones (a)naklo/menoi) magnam varietatem pariunt:

192
 METRICA

to/ ge mh\n cei/nia dou=saj, lo/goj w(=sper le/getai (FRINIC. fr.14 N2);
ibi mària vàsta visèns | lacrimàntibus òculìs (CAT. 63.48).
Est autem huic metro cognatio cum sotadeo, quia facta translatione modica et sotadeus qui fuit
transit in galliambum et eodem modo galliambus in sotadeum. Ex galliambo in sotadeum:
Phrygium nemus citato cupide pede tetigit gall
Phrygium cupide pede tetigit nemus citato sot
E sotadeo in galliambum:
Galli timidi semianimes tergora versant sot
Galli tergora versant timidi semianimes gall
Genera metrica sunt versuum formae: hexameter, pentameter, et reliqua.
Genera litteraria sunt rhetoricae formae: carmina, orationes, historia...
Genera morphologica sunt masculinum, femininum, neutrum...
Genera peculiaria: pater m. mater f. periculum n.
Genera mobilia: filius m. filia f.
Genera communia: incola, sacerdos m./f.
Genera epicèna: corvus m. aquila f. aquila mas (masculus), corvus fémina.
Genera eterogenea: palatus / palatum, f. et n. papyrus m.f. finis m. f.
Genera variantia: alternatur genus sed variat sensus: professio m. et f.
Genera tipus: gallus / gallina.
Gisecke Lex: in 6mtris Callim. et Nonni verbum incipiens ante II longum non desinit cum II bicipe.
Glyconìus seu Glyconèus (a Glico) - glukw/neion me/tron - 4p logaëd^ =
ba + chor + ia x/ x -/ v v -/ v x/ [... -/ v x]
teqna/khn d' a)do/lwj qe/lw (SAPPH. 9,1) [tètnakèndadolòstelò]
sìc te dìva poténs Cyprì; Àudax òmnia pèrpetì.
In stropha As IV est I et III membrum: 1.3.gl cum 2.4.as m; in stropha As II est IV membrum:
1.2.3 as m cum 4.gl; in stropha As III est IV membrum: 1.2 as m cum 3.ph et 4.gl.
Est quoque stropha 1.2.3 gl cum 4.ph (ANACR. 4)
Sfai/rv dhu=te me porfure/v sfàiredèutemepòrfurè
Ba/llwn xrosoko/mhj )Erwj bàlloncròsocomèseròs
nh=ni poikilosamba/l% nènipòikilosàmbalò
sumpai/zein prokalei/tai sùmpaizèinprocalèitai
Dianae sumus ìn fidé breves basis accentu carent
puellae ét pueri ìntegrì;
Dianám pueri ìntegrì
puellaéque canámus (CATULL. 34)
Alia systemata varie glyconeis utuntur.
Gnome - gnw/mh - est sententia moralis, vel integrum genus ut Phocylidis gnw=mai.
Gradatio est climax ascendens vel descendens verborum virtutis.
Grassmann lex: Ex 2 aspiratis consecutivis prior amittit aspirationem praeter in desinentiis
coniugationum: pe-feuga ex fe-feuga, sed e)xu/qhn.
Gregorianus cantus modus est psallendi ecclesiae Latinae. Nomen assumpsit de Gregorio Magno, qui
plurima fecit pro musica et liturgia. Cantus sunt fixi pro omnibus missae partibus, et etiam pro
omnibus diebus liturgici anni. Unam tantum vocem habet, et octo modos (duobus tantum utimur
in musica moderna). Sensus, carmina, metra et cantus in unam coalescunt Dei laudem.
Griphoi - gri=foi - seu aenigmata: e.gr.
ra ra ra es et in ram ram ram ii (ter 'ra' es et in ter 'ram' 'i' bis).

Hagesichoreus est colon: x -/ v v -/ v -/ - o( d' o(/lbioj, o(/stij eu)/frwn

Hapax legòmenon - a(/pax lego/menon - est verbum quod semel invenitur.
Havet (Aloisii) Lex: est generalis facta lex Porson: sy anceps 2m vel 4mtr [primum 'anceps'] si sit finis
verbi ( ante pausam rhythmicam) nonnisi brevis esse potest:
bouqutou=nta m'a)mfi/bwmon e)sxei Havet (I anc.) Porson (III anc.)
Bùtutùnta màmfibòmo èskei... - v - x_ - v - x - v - x_- v -
Hemiasclepiadeum membrum idem est ac dodrans.
Hemiepes vel penthemimeres est dimidia pars hexametri et pentametri dactylici; masculinus est si post
longam desinit, femininus si post brevem; 5m da fruitur 2 hem.
Hemistichium - h(misti/xion - est dimidia pars versus.

193
 METRICA

Hendecasyllabus - e(ndekasu/llaboj - appellatur versus 11 syllabarum. Usitatissimi sunt:

alcaicus x -/ v -/ x | -/ v v -/ v x [-/ v x/]
falaecius x/ x -/ v v -/ | v -/ v -/ x
sapphicus -/ v -/ x -/ | v v -/ v -/ x
Hephthemimera est caesura quae saepe cum trithemimera comitatur.
Heptameter est versus 7 metrorum
Hermann - Lex Hermanniana, pons H. (Gottfried Hermann +1805): perraro in 6m finis fit verbi post
IV trochaeum. Homerus tantum 26es (1:550) violat cum venerentur archaici, Callimachus et
Nonnus. Proclyticae copulantur cum verbo sequente, enclyticae cum praecedente:
a)/mfw o(mw=j qumw=i file/ousa/_te khdome/nh te
sed h( de\ Xi/mairan e)/tikte pne/ousan _| a(maima/keton pu=r
Hermann - Lachmann Lex vetat frangere anapaestum Latinum v v │ -
Heroicus versus est hexameter dactylicus.
Hexameter - e(ca/metroj - est versus 6 metrorum.
Hiatus [hiare = aperire] seu xasm%di/a, est hiulca compositio seu dialephes, figura contraria
synaloephe: in congressu vocales duo syllabae manent:
et sucus pecori H et lac subducitur agnis (VERG. buc. 3,6).
a) hiatus prosodicus fit in monosyllabis + longum: non eliditur, sed corripitur
vólup est convenìsse | quid iam? H a  t quìd negoti est? fàc sciem
b) hiatus metricus: brevis ante hiatum vel diaeresim producitur
eu hèrcle praesens sómni  m! | ab(i) ìntr(o) et comprecàre
c) hiatus stilisticus emphasim tribuit alterutro verbo, potissimum si locutor mutat: ópsecro
vos! sólvite ìstunc. gràtiam │ habeó tibi
Hilberg Lex: non datur finis verbi cum fine II spondei. Sed: conubia laeta | ou)lome/nhn, h)/ | muri/'
)Axaioi=j | a)/lge' e)/qhke +Naeke lex
Hipponacteus est gl hypermetr [gl + sy] quo Alc. ut III v. str asclep utitur [non invenitur apud
Latinos] x x -/ v v -/ v -/ -
i(me/rrwn a)go/raj a)/kousai (ALC. 16,3).
Systema hip 2mtr^ nòn ebùr nequ(e) áureùm
3mia^ meà renìdet ìn domò lacùnar.
Caesius Bassus: HIPPONAX “trimetron scazonta fecit, id est claudicantem, cuius lex talis est,
ut proxima ultimae syllaba utique sit longa et pro iambo pede versus spondeo finiatur aut
trochaeo, quoniam nihil interest, novissima syllaba brevis an longa sit. cuius exemplum
sella in curuli struma Nonius sedet:
fac pro sedet sedit, erit scazon
sella in curuli struma Nonius sedit.
rursus permutatio verborum et hunc faciet iambicum rectum,
sella in curuli struma sedit Nonius,
et illum scazonta,
nec excitatur classico truci miles,
iambicum rectum sic,
nec excitatur classico miles truci.
hoc autem ita fieri observabimus, si aut ultimi duo pedes ex disyllabis absolutis verbis
constabunt, aut quartus semipes posterior | cum insequente pede trisyllabum perficit verbum,
tamquam Nonius, utique autem sextus pes perfectum habeat disyllabon, tamquam sedit fecit
dixit. sed cum facile rectus iambicus admittat quinto loco spondeum, hic scazon pessimus erit,
qui habuerit alium quinto loco quam iambum; quo tamen sine religione usus est Hipponax. eius
exemplum
nec excitatur classico miles rauco:
at si feceris
nec excitatur classico pedes rauco,
probabilem facies choliambum, de quo plura alias.
Idem fecit Hipponax in scazonte quadrato quod in trimetro, cuius exemplum est
pro pudor sella in curuli struma Nonius sedit;
item aliter
haesitat nec excitatur classico truci miles.
de quo plura dicere supervacuum est, cum omnia quaecumque accidunt trimetro scazonti huic

194
 METRICA

quoque accidere possint.

Holodactylicus est versus qui habet tantum dactylos.
Holophrasticus est verbum, quod ponitur pro integra sententia: animas!
Homoeoteleuton fit cum phonema par ponitur in fine verborum, cadens vel desinens consonantia
perfecta vel imperfecta: quod prius difficile videbatur, quod impossibile putabatur (CYP. Don.
2). Interdum comitantur antitheton et isocolon: accipe quod sentitur antequam discitur nec per
moras temporum longa agnitione colligitur sed compendio gratiae maturantis hauritur;
prophetia expulit, et haeresim intulit (TERT. Prax. 1,4).
Homoiòptoton, homoeoptoton, homoiotèleuton fit cum clausulae syllabis iisdem cadunt.
Homophonia est phonica aequalitas verbi diversa significantis: dona donum et da.
Hymenaios est carmen nuptiale
Hymnus - u(=mnoj - a grammaticis declaratur per voces u(pomonh/ et mnh/mh, sc. ad recolendum
eventum vel virum in saecula. Hymnus Graecus schema liturgicum suscepit in ritibus et
mysteriis, narrativum autem in publicis actis. Narratio media fuit inter invocationem -
e)pi/klhsij - et vota - eu)xh/. Metra sunt varia. In honorem deorum sunt Hymni Homerici,
Carmen Arvale, Saliare, Saeculare, et hymni christiani. Synonyma sed generica sunt voces:
carmen, cantus. In honorem clarorum virorum, auctoritate pollentium sunt hymni et cantus.
Peana est hymnus in honorem Apollinis, Dithyrambus autem carmen in honorem Dionysi.
Threnos est cantus funebris, epitalamium econtra carmen nuptiale. Epinicium celebrat
athletam victorem. Prosodium est cantus processionalis. Scholium est carmen conviviale.
Hypallages - u(pallagh/, substitutio - ponit voces grammaticales vel semanticas pro aliis, sc. est
mutatio relationis inter verba: dare ventos velis. Item anastrophe, metonymia est nominis pro
nomine positio: mecum.
Hyperbaton - u(pe/rbaton, transpositio - est inversio sive anastrophes seu traiectio seu transgressio
per seiunctionem verborum: hunc omnium inventorem artium ferunt;
Da, Domine, hanc tuis fidelibus voluntatem
per seiunctionem semanticam: dare classibus austros [= dare classes austribus].
Hyperboles - auctio et superlatio - est dictio quae fidem excedit augendi minuendive gratia.
Hypercatalecticus est versus excedens unam vel plures syllabas (procephalus excedit in initio).
Hyperepidesis v. Enjambement
Hypermetrus - u(pe/rmetroj, superabundans - dicitur versus, qui pedum superat numerum, ideoque
sequens versus a vocali incipiat necesse est, ut possit fieri collisio, vel vocalis excluditur sola.
Hypodochmius - u(podo/xmioj - est doch anacl: - v - v - [3ptr^]: e)/sti tij lo/goj
porfu/rea fa/rea [pòrfuréafaréa] (EUR. Hip. 126).
Hypophora est ratiocinatio.
Hyporchema - u(po/rxhma - est chorea similis peanae.
Hypostasis est personificatio, substitutio.
Hypotaxis est subordinatio.
Hypoti[-y]posis est demonstratio vel repraesentatio efficax.
Hysteron-proteron - u(/steron pro/teron - est immutatio ordinis logici: statuerat ac deliberaverat;
moriamur et in media arma ruamus.

I in christianis vocibus haberi potest vocalis I-esus vel consona: Ie-su; in derivatis a Graecis est brevis:
i-aspis, i-ambus.
Iambèlegus est 2m ia ac + 3md^1: x -/ v -/ x - x / | -/ v v -/ v v x/
prw=ton me\n eu)/boulon | qe/min ou)ra/nian
[protònmenèubulòn-tèminùraniàn]
tu vina Torquato move | consule pressa meo (HOR. epod. 13,6).
Iambus - i)/amboj - pes est v -/, metrum x -/ v -/: te/knon e)mou= = tecnònemù.
Iambicum metrum videtur primum esse usitatum ad rabiem exprimendam,
demum in fabulis tragicis pro tr, ut metrum solutum proximum sermoni.
2p ia v -/ v -/ = diiambus (dyambus)
2m ia ac x -/ v -/ x -/ v -/ = 2 diiambi
kai\ mai/nomai kou) mai/nomai (ANACR.79,2.) [kemènomèkumènomè] neogr
[kaimàinomàikumàinomài]
du/sthnoj e)gkeimai po/q% (ARCH. 26,1) [dusténoséncheimáipotò]
amice, propugnacula (HOR. epod. 1,2) [amìcepròpugnàculà]

195
 METRICA

sanguinea iactant verbera (SEN. Ag. 759-60) [sanguìneaiàctantvèrberà]

Aeterne rerum conditor, (AMBR.) [etèrnerèrumcònditòr]
noctem diemque qui regis [noctèmdièmquequìregìs]
et temporum das tempora [ettèmporùmdastèmporà]
ut alleves fastidium. [utàllevèsfastìdiùm]
2m ia^ [anacreonteus = enhopl]: x -/ v -/ x -/ -
Frenàre nèscit ìras.
3m ia ac est 6pia, in tragoedia potissimum usitata: in I, III, V sede longa pro brevi usurpari
potest, interdum da et an pro ia, potissimum cum nominibus:
1 2 3
v -/ v -/ v -/ | v -/ v -/ v -/ 3mia purus, caesura semiternaria
x -/ v -/ x -/ | v -/ x -/ v -/ 3mia forma communior
x -/ v -/ x -/ v | -/ x -/ v -/ 3mia |t caesura trochaica
(feminina)
mh\ th\n tekou=san | tv= filandri/#, gu/nai
[metèn-tekù-san | tè-filàn-drià-gunài] 3mia |t
ei)/ tij kaqei/rxai | xruso\n e)n do/moij polu\n
[itìs-katìr-che | chrì-sonèn-domìs-polìn] 3mia |t neogr
Te/knon tuflou= ge/rontoj, | 'Antigo/nh, ti/naj 5. v v -
[teknòn-tuflù-geròn-tos | àn-tigonè-tinàs]
Senarius ia Latinus respondet 3mia Graecorum sed, ut nomen indicat, pes non metrum est
mensura versus, quia longae in omnibus sedibus, praeter ultimam, solvi possunt:
Phaselus ìlle, quem vidètis, hospitès, lectio more trimetri
[phasèlus ìlle quèm vidètis hóspitès] lectio more senarii
ait fuìsse naviùm celerrimùs, [aìtfuìssenàviùmcelèrrimùs]
Nullum verbum integrum in:
Desèrt(um) abièct(um) adflìct(um) exànim(um) expèctorànt [Men. 598]
Iam iam efficaci do manus scientiae [iamièfficàcidòmanùsscièntiè]
Praeter spondeum et iambum in primis quinque pedibus, in Phaedri fabulis invenitur
quoque in quattuor primis syllabis tribrachus et in disparibus (1,3,5) proceleumaticus.
Aesopus ductor quam materiam repperit, - v/ v
hanc ego polivi versibus senariis. -vv
3m ia^ 1.x -/ v -/ 2.x -/ | v -/ 3.x -/ x
pollh\n kat' a)xlu\n o)mma/twn e)/xeuen (ARCH. 27,2) [hapax]
trahùntque sìccas | màchinaè carìnas (Hor. C. 1,2)
nec pràta cànis | àlbicànt pruìnis (HOR. C.. 1,4,4)
Choliambus - xwli/amboj a xwlo/j, claudus - vel Hipponacteus vel ska/zwn, claudicans - est
3ia ac quod in ultima sede s vel tr habet, itaque rhythmus improviso interrumpitur:
1.x -/ v -/ 2.x -/ | v -/ 3.v -/ -/ x
do\j xlai=nan )Ippw/nakti kai\ kupassi/skon
[dosclàinanìpponàcti-kàikupassìscon]
Miser Catulle, desinas ineptire, [misércatulle - désinàsineptìre]
paene insularum, Sirmio, insularumque [penìnsulàrumsìrmiìnsularùmque]
Ischiorrhogicus - i)sxiorrwgiko\n me/tron - habet coxas fractas - est skazon qui habet
spondeum etiam in quinta sede: 1.x -/ v -/ 2.x -/ | v -/ 3. -/ - -/ x
palai ga\r au)tou\j prosde/xontai xa/skontej
[palàigaràutuspròsdecòntáicaskòntes] (HIPP.10,1D)
xruso\n le/gei Pu/qermoj w(j ou)de\n ta)=lla
[crusònleghèiputèrmos-osùdentàlla]
4m ia ac de/cai me kwma/sdonta, de/cai, li/ssomai/ se, li/ssomai
4m ia^ 1.x -' v -' 2.x -' v -' | 3.x -' v -' | 4.v -' - [hipponacteus vel aristophanius]
t%= kai\ pepoiqw\j a)cioi=j | e)mou= le/gein e)/nanta.
Solutiones in comoedia frequentes sunt, ut in Ar. Eq 342-5
{PA.} T%= kai\ pepoiqw\j a)cioi=j | e)mou= le/gein e)/nanta; ta - brevis in longo
{AL.} (Otih\ le/gein oi(=o/j te ka)gw\ | kai\ karukopoiei=n. 1 vv -, oios = --, vel v-
{PA.} )Idou\ le/gein. Kalw=j g' a)\n ou)=n su\ | pra=gma prospeso/n soi
w)mospa/rakton paralabw\n | metaxeiri/saio xrhstw=j. 3 vvv 5 vv -

196
 METRICA

7narius ia Latinus [omnes longae solvi possunt]

remitte pallium mihi meum, quod involasti (CATUL. 25,6) purus
at mètu(o) ut sàtis sis sùbdolà. | cedo vèl dec(em) èdocèbo (PL. Mil. 355)
Dracón(em) aurìfer(am) óptut(u) àdsevèrant(em) àrborèm (Acc. S. fr.1,43)
8m ia^ vocatur boiscius.
8narius iambicus [8 iambi] ultimam brevem semper habet; item quarta ante diaeresim. Duobus
membris constituitur cum enjambement et rima interna:
quia meo amico amiciter | hanc commoditatis copiam
[quiamèamìcamìciter-àncommòditàtiscòpiàm]
De metris iambicis cf M.Lenchantin de Gubernatis, Manuale di prosodia, cit.
9sy alcaicus est pentapodia ia^.
Dorici iambi- dwrikoi\ sti/xoi - habent spondeum in sedibus paribus.
Ianuarii sunt versus, ut Ianus, bifrontes et leguntur horizontaliter et verticaliter:
Virgineum lumen te ditat nectare numen
lumen solare genitor te comit honore
te genitor peramat plasmator culmine sacrat
ditat te plasmator amor promit populorum
nectare comit culmine promit caelica turba
numen honore sacrat populorum turba salutat.
Meliambi sunt versus dactylo-epitriti.
Parossitonus Byzantinus accentibus innititur: x x x - x | x x x x x v/ [5sy + 6sy]
Item Politicus - sti/xoj politiko/j - byzantinus: x x/ x x/ x x/ x x/ x | x/ x x/ x x/ x [8sy + 7 sy]
Systema iambicum: 3mia + 2mia Ibis Liburnis inter alta navium,
amice, propugnacula (Hor. ep. 1).
Ibyceus metris et colis asymmetricis constat potissimum glyconeo cum basi dactylica vel chor + r^ vel
2pd + 2p tr^ [4p logaoedica^]: - v v - v v - v -
=Hri me\n ai)/ te kudw/niai [èrimenàitecudòniài]
mhli/dej a)rdo/menai r(oa=n
e)k potamw=n, i(/na Parqe/nwn [ékpotamòn - inapàrtenòn]
kh=poj a)kh/ratoj, ai(/ t' oi)nanqi/dej (Ib. fr. 5 P)
4pdactylotrochaica^ (Ib. fr. 6, 1-3, ante 4pdactylicas);
in tragoedia et comoedia probabiliter ibyceus nonnisi gl habendus cum basi dactylica.
Iconologia est locutio per imagines.
Ictatus est pes cum ictu.
Ictus indicat dynamicam vim, percussionem, qua saepe in arsi brevis fit longa. Qui negant ictum
extare non declarant rationem qua saltatio ceterique motus qui carminibus sociantur,
distinguantur, quia, amoto ictu, da idem est ac an, neque declaratur cur prolatio brevis apud
Homerum in arsi frequentior sit quam in thesi. Sine ictu nulla quoque est diversitas seriei
longarum et brevium.
Idyllion - ei)du/llion - est parvum carmen pastorale vel bucolicum.
Imeneion est carmen recitatum in ritu nuptiarum.
Inarcatura (it.) est quod Gallice enjambement vocatur.
Indifferens est syllaba quae potest esse longa vel brevis ut in fine hexametri.
Instrumenta musicalia - aulòs commune instrumentum in ritibys dionysiacis usurpatum, aerophonum
lingula (it. ad ancia) utens simplici vel duplici, duobus fistulis (it. tubi) cylindricis, vel leviter
coni formis, constans, ex ligno, ossibus, et similibus factum; lyra in ritibus Apollinis usurpata,
cordiphona est ekèjone munita, digitis vel plectro agitata; cithara (it. cetra) varietas haberi
potest lyrae, qua maior est.
Interclusio est parémptosis.
Interrogatio - erotema - rhetorica asseverat, miseretur, indignatur.
Iocosum carmen risum movet: Echo, si voces tibi pectore mitto... - remitto.
Dic igitur: mundi gloria stabit?... - abit.
Ionicus - i)oniko\n me/tron - pes dicitur a minore vel a Maiore prout a brevibus vel a longis incipit:
a minore v v - - vel a Maiore - - v v. Formae communiores sunt:
2mio M ac = Cleomacheus
3mio M^ = Praxilleus
4mio M ac
4mio M brachy^ seu Sotadeus: - - v v - - v v -| - v v - x
2mio m ac purus seu anacreonteus (-ticus): vv-- vv--

197
 METRICA

glukerou= d' ou)ke/ti pollo/j (ANACR. 9,5) [glukerùduketipòllos]

patruaé verbera lìnguae (HOR. C.3,12,3)
2mio m^ poti\ ta\n mate\r' e)/fa [potitánmaterefá]
2mio m inversus (anaclomenus) v v - x - v - -
fe/r' u(/dwr, fe/r' oi)=non, w)= pai= (ANACR. 6,1) [ferudòrferòinonòpai]
quonam cruenta maenas hapax Sen.
3mio m ac purus v v - - v v - - v v - -
a)ganw\j oi)=a/ te nebro\n neoqhle/a (ANACR. 7,1)
[aganòsoiatenèbronneotèlea]
3mio m brachycat: ni/ka nin kle/ye ma/khra Rei/a [nikanìnclepsemakérareià]
3mio m inv anacl vel anacr: v v - v - v - - v v - - vel v v - - v v - v - v - -
galaqhno/n, o(/j t /en u(/lv keroe/sshj (ANACR. 7,2)
[galatènonòstenulèkeroèsses]
a)poleifqei\j a)po\ mhtro\j e)ptoh/qh (ANACR.) Tantum Graece
4mio m ac vv- -vv- - vv- -vv- -
e)/me dei/lan, e)/me pai/san | kakota/twn pede/xoisan (ALC. 14)
miserárumst neque amòri | dare lùdum neque dùlci (Hor. C. 3,12,1)
Necessitate typographica 2, 3, 4 lineis distribuitur:
miserarum est | neque amori 1 vel
dare ludum, | neque dulci 2 1
mala vino | lavere, aut exanimari, metuentis 3 2
patruae verbera linguae. 4 3
4mio m^ seu mhtr%ako/n, matrem [Cìbelem] spectans, seu me/tron galliambiko/n
Gallorum [sacerdotum Cibelis] = 2m ac + 2m^
10mio m “in rhythmo et satis prolixum et satis molle, sicuti eiusdem gentis homines
adseverantur” (VICT. 2,8,7).
Ironia seu dissimulatio est antiphrasis.
Ischiorrhogicus est structura metrica ia duplici spondeo desinens: lěvāv(i) ĕt ē-mātū-rēscō
Isocolon est compar numerus sylllabarum.
Isometrica seu monometrica stropha est ea quae versus aequales habet
Isomorphicus est versus eiusdem formae.
Isosyllabismus est nota versus aeolici, qua longum non potest solvi in breves.
Istriones seu ludiones sunt actores in fabulis.
Ithyphallicus - i)qufalliko/j - in honorem Dionysi, est lecythius^ = 3p tr ac:
h)=lqej, h)=lqej, w)/fqhj (ARISTOPH. av. 680).
Bacche, Bacche, Bacche.
Ave maris stella accentuative
Felix caeli porta.

Jachmann Lex : correptio iambica non fit in ultimo longo 3mia et 3m tr, in III longo in VII sede iambi
et in VIII cum diaeresi.

Kaibelianus dochmius habet formam x - v - v -

Kanon v. kontakion
Klimax - kli=mac - est gradatio rhetorica verborum vel sententiarum.
Knox - lex seu pons: I.mora irritum reddit effectum sequentis vel extantis morae minoris; II. non
datur finis verbi bisyl et trisyl: ... x - v | - v | - v -.
Kommos - kommo/j - est lamentatio Chori.
Kontakion –v. Contacium.

Laconicum metrum dicitur 4m an^ (aristophanius) cum s in V sede.

Lebuini 1.rhythmici sunt versus, qui ab initio ad finem leguntur 2.metrici autem si a fine ad initium:
Lebuine, confessorum
regna scandis ardua,
linquens orbem, validorum
tu pandis miracula.
............. miracula pandis;

198
 METRICA

tu morum portasti plenum cor validorum,

orbem linquens ardua scandis regna polorum,
qui flos praecellens confessorum, Lebuine.
Lectio distichi elegiaci
Hexameter pentametrum praecedit.
Ex.: Cat. carmen 85
: Odi et amo. | Quare id faciam, | fortasse requiris.
[Òdeta-mò | qua-rìdfaci-àm | for-tàssere-quìris]
Nescio, sed fieri | sentio et excrucior.
[Nèscio-sèdfie-rì | sèntiet-èxcruci-òr]
Tibul. elegia I, I 53ss
Te bellare decet terra, | Messalla, marique, [tèbel-làrede-cèt | ter-ràmes-sàllama-rìque
ut domus hostiles | proferat exuvias. [ùtdomus-òsti-lès | pròferat - èxuvi-às
Me retinent vinctum | formosae vincla puellae, [mèreti-nètvinc-tùm | for-mòsae - vìnclapu-èlle
et sedeo duras | ianitor ante fores. [ètsede-òdu-ràs | iànitor - antefo-ràs

Ov. tristia I 3,1ss

Cum subit illlius | tristissima noctis imago, [cùmsubit-ìlli-ùs | tri-stìssima-nòctisi-màgo
qua mihi supremum | tempus in urbe fuit, [quàmii-sùpre-mùm | tèmpusin-ùrbefu-ìt
cum repeto noctem, | qua tot mihi cara reliqui, [cùmrepe-tònoc-tèm | qua-tòtmii-càrare-lìqui
labitur ex oculis | nunc quoque gutta meis. [làbitur-èxocu-lìs | nùncquoque-gùttame-ìs
Lekythion 2mtr^ dicitur quoque euripideus.
Lesbici versus spectant Aeolica carmina.
Lex - zeu=gma - pons. Plurimae sunt leges huiusmodi, quae quantitatem vel verba in versu spectant a
suis inventoribus nuncupatae. Potiores sunt: lex anapaesti incisi, Lex Barrett, Lex
Bentley-Luchs, Lex III bicipitis, Lex Fränkel, Lex Gisecke, Lex Havet, Lex Hermann -iana,
Lex Hilberg, Lex Jachmann, Lex Knox, Lex Maas, Lex Marx, Lex Meineke, Lex Meyer, Lex
Morelli, Lex Naeke, Pons bucolicus, Lex Perrotta, Lex Porson, Lex Ritschl, Lex Rupprecht,
Lex Tiedke et Meyer, Lex Verner, Lex Weil, Lex Wernicke, Lex Wifstrand, Lex
Wilamowitz-Knox, Lex Zuntz.
Lexis seu elocutio est summa virtutum elocutionis, quae apud Aristotelem esse potest dieiremh/nh seu
fracta et katestrammh/nh seu vinculata.
Licentia poetica est immutatio quantitatis prout necessitas versus requirit: apud Homerum sequentiae
v v v vel v - - v aptantur hexametro: a)podi/wmai ex v v fit - v v, kuaneoj ex v v v v fit -v v
; o)/noma fit ou)/noma, geno/menoj fit geino/menoj, u(pe\r a(/la fit u/pei\r a(/la, e)n fit ei)n.
Linguistica generalis et theoretica pervestìgat notas generales sermonis verbalis, descriptiva autem
vel applicata inquirit de notis peculiaribus sermonis, classici vel coaevi. Cum sit sermo de
sermone vocatur metasermo [metalinguaggio]. Lingua est sermo abstractus, verbum est vox
concreta. Idiolectum est concreta personalis electio circa modum exprimendi et aliud est ac
stilus quo significatur systema expressivum quod denotat auctorem litterarium.
Litotes est attenuatio seu imminutio sensus per opposita verba: Natus non est cum leonis corde.
Loci communes - koinoi\ to/poi - sunt: quis, quid, quibus auxiliis, ubi, cur, quomodo, quando.
Logaoedici - logaoidika/, sermo-cantus - versus asymmetricum rhythmum habent: da et an in eodem
membro cum tr et ia comitantur vel in serie tr / ia inseritur da [as, sapph, alc]. Dain et alii
logaoedicum silentio tradendum esse putant (O.m. p.832ss). Ibyc est 4mlog^; Praxill est 5mlog.
Longa - sullabh\ makra/ - valet in metrica mora duorum temporum, in musica semiminima .
Ludi Olympici a lyricis choralibus potissimum extolluntur. Zeus, deus Olympiae, nuntios mittebat
cunctis urbibus Graecis, qui bella prohiberent pacemque imponerent. In hebdomada certabatur
a) pedibus, b) saltu, pondere, discobolo, iaculo, cursu, pugna, c) caestu, bello, d) pueris, e)
equis. Ludi scaenici apud Latinos recentiores sunt et creati medio s.IV more Etruscorum ad
iram deorum placandam. Genera potiora sunt satyrae, fabulae palliatae (= fortasse
crepidatae), togatae (tabernariae vel trabeatae quoque appellatae), praetextae, mimus (fabula
riciniata), quorum metra varia sunt et incerta.
Ludiones seu istriones appellati sunt qui in theatris agebant.
Ludus verborum est immutatio vocis: sw=ma-sh=ma, AVE-EVA.
Lyrica - lu/ra - antiqui carmina dixerunt, quae ad lyrae vel similis instrumenti [it. a corda] (magadis,
kitharis, barbiton, phorminx) sonum canebantur vel dicebantur, atque distinxerunt in monodica

199
 METRICA

et choralia prout a singulis vel a choro dicerentur. Poetae generice dicuntur elegiaci, gnomici,
iambographi, melici monodici et melici chorales, alexandrini. Lyrica prosa spectat magis
elementa semantica quam metrica: etenim concinne nititur dicere quae carmina imaginibus
et selectis verbis, altera suavitatem consequitur clausolis, altera versibus harmoniam. Scansio
potest esse elementum fundamentale ad intellegendum poeticum carmen, eo modo quo musica
saepe extollit optimam sententiam. Metra Lyrica innumera Latina, simpliciora quam Graeca.

Maas(iana) Lex: apud Bacchilidem potissimum post anceps interpositum longum finis verbi non
admittitur neque post membrum, quod est in initio neque ante idem quod est in fine periodi;
quod commode illustrari potest: (x) - v - - | - ... et - - | - v - (x).
At Pin. P.12,13: Palla\j e)feu=re qraseia=n | Gorgo/nwn - v v - v v - - | - v -
Macheronici versus s.XVI metra et rhythmos classicos adhibent non autem verba. E.g. Theophili
Foligno Mantuani (Merlin Coccaio), La gioia della solitudine:
Solus solettus stabam colegatus in umbra,
pascebamque meas virda per arva capras.
Nulla travaiabant vodam pensiria mentem, [laborabant vacuas cogitat.]
nullaque cogebat cura gratare caput.
Madrigale est carmen idillicum Italicum 8 versuum [3 + 3 + 2].
Makrologia est elocutio quae innitur sententiis complexis.
Marx - lex, pons: respicit longum bisyllabicum iambi in IV et VI sede, necnon tr in VII sede: nullum
duorum elementorum bisyllaborum potest habere II sy brevem correptionis iambicae causa.
Masculina caesura semper post ictum fit.
Meineke seu Lachmann Lex : omnia carmina Horati sunt tetrastica, praeter IV,8 34 vv, qui 32 sunt,
ablatis vv. 17 et 33, vel 36 fiunt si duos amissos esse [Orellius] putamus; versus autem sunt
monocòli, dycoli, tricòli, tetracoli.
Meliambi sunt carmina dactylo-epitrita.
Melica poesis - melikh\ poi/hsij - sunt carmina, quae canuntur.
Membrum - kw=lon - est membrum versus.
Menippea satura constat oratione soluta et versibus.
Mesomede era il musico di Creta alla corte dell’imperatore Adriano, cultore di musica e poesia. Li lui
oltre l’inno al Sole, che si apre con sei versi in ritmo spondiaco, sono attribuite anche le
Invocazioni alle Muse e ad Apollo, e l’Inno a Nèmesi.
Mesosticus est acrosticus in medio versu.
Mesymnion - mesu/mnion - est versus intercalaris [refrain] inter cola.
Metàbasis - meta/basij ei)j a(/llo ge/noj - est saltus categorialis, transgressio; transitio cum paucis
monemus quid dictum sit et quid postea dicturi sumus.
Metalepsis est transumptio, qua ex antecedente intelligitur consequens, aut ex consequente antecedens.
Metaphora - metafora/ - est translatio (=transvectio) sensus: “unum verbum”; logica si a genere ad
speciem vel a specie ad genus vel a genus ad aliud spectat; lexicographica si vocem supplet
quae deest; euphemistica si vocem vulgarem devitat; iconica si est imago, quae vocem supplet.
Metaplasmus est transformatio recti solutique sermonis in alteram speciem metri ornatusve causa.
Metastasis seu metathesis - meta/qesij - est traspositio sive quantitatis [quantitativa: po/lhoj pro
po/lewj], sive litterae [consonantica vel hyperthesis - u(pe/rqesij: kradi/a pro kardi/a.
Metonymia est mutatio nominis, quae confunditur saepe cum metaphora et synekdoke; est autem
denominatio: Vulcanus (= ignis).
Metrica - metrikh\ te/xnh - classica vocatur peculiaris scientia spectans versuum compositionem et
prosae numerosae creationem antiquorum auctorum Graecorum et Latinorum, innixa in
syllabarum quantitatis successione iuxta schemata, quae syllabas longas et breves ordinant ad
audientium aures titillandas. Inquirit ergo structuram, metra, pedes, leges ordinandi longas et
breves syllabas, carminum genera. Rhythmi forma legibus arctioribus a Graecis et Latinis
coarctata est quam ab indoeuropeis et ariis, qui dicuntur, libertate maxima fruentibus. E.c.
perlege Vedicos (Indorum) hymnos, potissimum in opere Rgveda collectos fere annis
1200-1000 a.Ch. (Rg 1, 2):vāyav ā yāhi darśateme somā araṃkṛitāḥ – teṣām pāhi śrudhī
havam: “O Vayav [Spiritus - ventus], (ad)veni, pulcher: soma [dona] parata [sunt] - eorum [ex
eis] bibe, exaudi precem”.43 Praehomerica et vulgata carmina hirundinis, convivialia, et

43
Cf. http://www.sanskritweb.de/rigveda/index.html.

200
 METRICA

huiusmodi primaeva habentur, nulla arte metrica sed tantum expressione rhythmica ditata, item
nulla differentia inter melicam monodicam (ad recitationem) et choralem (ad cantum). Antiqui
tractatus contradictionibus sunt referti. In opere peri\ sunqe/sewj o)noma/twn (de
dispositione verborum 1-3) Dionysius Alicarnasseus docet: )/Esti toi/noun pa=sa le/cij v(=
shmai/nomen ta\j noh/seij h( me\n e)/mmetroj, h( de\ a)/metroj: w(=n e(kate/ra kalh=j
me\n a(rmoni/aj tuxou=sa kalo\n oi(=a t'e)sti\ poiei=n kai\ to\ me\ tron kai\ to\n
lo/gon “est igitur sermo omnis, quo cogitationes nostras exprimimus, sive metricus sive
solutus a metris; uterque pulchram harmoniam si consequatur pulchrum facere potest et
carmen et sermonem solutum”. Metrica synonymum prosodiae nemo hodie habet, quia
prosodia inquirit leges de quantitate syllabarum in oratione soluta et in carminibus; metrica
autem est ars propaedeutica ordinandi quantitatem vel accentus ad carmina componenda
(=versificatio).
Neque ut systema a priori ponitur sed ut scientia deductiva. Itaque praeiudicium contra novas
versuum formas novosque poetas et nova genera reicit, neque leges universales habet ad omnia
genera, ad omnia tempora, ad omnes culturas aptas. Successio alternata syllabarum brevium et
longarum, rhythmum declarat. Saturnius versus utrum fuerit accentuativus an quantitativus sub
iudice adhuc est. Fortasse natura accentuativa (in recitatione) praecessit quantitativam
(melodicam et musicalem) et influxus Graecorum auctorum in Romanos non solum
morphologiam Latinam immutavit sed etiam metricam disciplinam. Sunt qui theoria musicali
artis metricae utantur, sunt qui declamatoria classica una. Metrica artificiositatem declarat
necnon sublime ingenium poetae, cum rhythmos eiusque leges altius pervestigat.
METRUM - me/tron - est unitas rhythmica minima in successione pedum in versu, quem dividit in
series eiusdem vel paris quantitatis. Metrum est mensura qua metitur. Versus esse potest
dimeter, trimeter, tetrameter, secundum eorum numerum. Metrum ultimum saepe breviatur una
vel duobus syllabis, et ita versus fit catalecticus; si autem ultimum metrum est integrum, versus
est acatalecticus. Metra iambica bina integra: x - v - , x - v - fiunt 2mia acatalecticus; non
integra: x - v - , x - v^ fiunt 2mia catalecticus. Item bina metra trochaica integra: - v - x , - v -
x fiunt 2mtr acatalecticus; non integra autem: - v - x , - v -^ fiunt 2mtr catalecticus. Colon
dicitur hypercatalecticum si una vel pluribus syllabis augeatur. Pedes utuntur lege isochroniae:
singuli vel bini dipodias et syzygies creant id est metra. Nomen me/tron indicat elementum
quoque rhythmicum, quod iteratur in versu, servata quantitate. Igitur pedes in metra coalescunt
et versuum genera declarant. Metra autem in strophas et systema coalescunt. Metra sunt
hexameter et pentameter dactylicus, dimeter et trimeter iambicus, dimeter et tetrameter
trochaicus, et huiusmodi. Cetera autem carmina monodica vel choralia habentur rhythmi.
Metra sunt partes rhythmi: r(uqmou= kai\ ta\ me/tra tmhta/ (AR. rh. 8,2; poet. 4,7), minima
sequentia rhythmi, qua versus fit dimeter, trimeter, tetrameter.
Metrum est syllabicum, quantitativum, accentuativum, tonematicum, prout syllabae iterantur vel
quantitas, vel accentus, vel toni ad rhythmum creandum. Nuclei (cellulae dynamicae) rhythmici
sunt metra et pedes, qui concurrunt ad versum efformandum. Metra bina, terna, quaterna
dicuntur dimetri, trimetri, tetrametri.
DIMETRI sunt: trochaici 2m trochaicus^ = lekytion
iambici 2m iambicus ac = quaternarius [2elegiambus]
dactylici 2m da^^ = adonius
anapaestici 2m an^ = paroemiacus
ionici m 2m io m^ = anacreontici
choriambi 2m chor^ = cratineus [Aristophanius]
TRIMETRI iambici 3m ia^ et ac = senarius iambicus
dactylici 3m da^ = archilochius m
choriambi 3m chor^ = anacreontius
TETRAMETRI dactylici 4m da^ et ac = archilochius et alcmanius
anapaesti 4m an^ = aristophanius
PENTAMETRI dactylici 5m da^ = elegiacus
HEXAMETRI dactylici 6m da^^
metrorum formae “standard”
HEXAMETER DACTYLICUS
genera epos poetae gr. Homerus - Cyclici - Apollonius - Nonno
“ lat Ennius - Vergilius - Statius - Lucanus - Valerius

201
 METRICA

Flaccus - Silius Italicus

carmen didascalicum Esiodus
Lucretius - Vergilius - Manilius - Namatianus
carmen bucolicum Theocritus
Vergilius
hymnus Hymni homerici, orphici, etc.
Satyrae Horatius - Persius - Iuvenalis
Epistulae Horatius
DISTICHUS ELEGIACUS
genera elegia paraenetica-politica Tirtaeus - Callinus - Focylides - Solon -
erotica Theognis - Xenophanes - Mimnermus -
Callimachus - Philita - Phanocles
Catullus - Tibullus - Propertius - Ovidius
epigramma epitymbicum
anathematicum
eroticum Callimacus - epigrammatistae Anth.
Martialis
TRIMETER IAMBICUS
genera carmina Arch. - Ipponax - Simon. Amorg. - Callim.
Horatius
dityrambus Timotheus
tragoedia Aeschylus - Sophocles - Euripides
Livius Andronicus - Seneca
fabulae Aesopus
Fedrus
mimiambi
METRA LYRICA monodica Alcaeus - Sappho - Anacraeon
Catullus - Horatius
choralis Simonides - Bacchilides - Pindarus
comoedia Aristophanes - Menander
Caecilius Statius - Plautus - Terentius Afer
METRA CHRISTIANA
quantitativa Gregorius Nazianzenus
Ambrosius - Prudentius - Paulinus - Commodianus
accentuativa Romanus
Hilarius - Victorinus – sequentiae
Metrum harmonicum sequitur numerum syllabarum peculiariter dispositum:
Iste Confessor Domini sacratus metricus saphhicus versus
Pie Confessor deprecare Deum harmoniosus versus 11sy
Sanctus Confessor Oratores audit. harmoniosus versus 11sy
Meyer Lex: In 6m Callimachi et Nonni verbum incipiens ante II longum - vv | - v v non desinit cum I
elemento brevi II bicipitis 2sy: est ocu|los ausus primusque obsistere contra; non datur finis
verbi simul post 2 tr et 3 longum (non datur verbum ia ante caes penth.). Oritur necessitudine
componendi rhythmum verborum (verba) et rhythmum versus (pedes)-
Mimiambus - mimi/amboj, iambus mimorum - ad lectionem magis quam ad recitationem exaratus,
metro utitur choliambo.
MIMUS est sive sive actio imitandi, sive actor vel actrix (mima).44
MNEMONICE rhythmus metrorum accentibus vel ictibus musicalibus aptatus:
a.Kata\ sti/xon - singuli versus
2mtr trònco trònco | trònco trònco = tàntum èrgo | sàcramèntum 8sy
2mia gettò gettò | gettò gettò = memènto rèrum Cònditòr 8sy

44
Cf. L.CECCARELLI, La norma di Meyer nei versi giambici e trocaici di Plauto e Terenzio, Roma
1988; C.QUESTA, Introduzione alla metrica di Plauto, Bologna 1967, p.194: "Nel IV e nell'VIII
elemento di ia6, nel IV e XII di ia7 e ia8 (se con cesura dopo il nono elemento), nel VII e nell'XI
elemento di tr7 e tr8, è vietata fine assoluta di polisillabo se l'elemento immediatamente precedente è
lungo o bisillabico". At: ou)pw mh=naj * a)/gwn * e)/kam' ou)rano\j ou)=d' e)niautou/j (TH.16).

202
 METRICA

6mholoda vèrsi velòci darà | una fìlza di dàttili pùri 17

6mholosp vèrsi lènti sòn | spondèi tùtti quànti 12
asclepiadea m (I) àsclepìade è | pìccolo pìccolo [oppure: ròcocò] 12
asclepiadea M (V) àsclepìade è | dìmmi perchè | màssimo màssimo [o: ròcocò] 16
Phalaecius tànti vèrsi farà | per mè Falèco
[còntro chì comporrò | un tàle vèrso] 11
b.Di/stixoj - bini versus
eleg holoda 1.vèrsi velòci darà | una fìlza di dàttili pùri 17
2.còla perfètti farà | nèlla secònda metà 14
eleg holosp 1.vèrsi lènti sòn | spondèi tùtti prìma 12
2.mà non sè ne dà | nèlla secònda metà 12
c. Strofh\ tetrastixh/ - 4 versus
alcaica 1. o sàlve sàlve | càndida vèrgine
[Alcèo sòmmo, | òttimo principe 11
2. o sàlve sàlve | càndida vèrgine
[cantòre dòlce | càntami, rècita: 11
3. o sàlve sàlve sàlve sàlve
[la vìta bèlla lùnga cànta 9
4. càndida vèrgine sàlve sàlve
[rèndi felìce la gènte sànta 10
asclepiadea II 1.2.3. as m 4. àsclepìadenònmorì [gl] 8
asclepiadea III 1.2. as m 3. àsclepìadevènne [ph] 4. àsclepìadenònmorì 7 + 8
asclepiadea IV 1.gl 2.as m 3.gl 4.as m 8+12 | 8 +12
sapphica 1. vèrsi bèlli sò | della grànde Sàffo [cesura comune] 11
2. vèrsi bèlli lèggo |t di Sàffo gránde [cesura femminile] 11
3. vèrsi bèlli scrìvimi, ⁞ Sàffo grànde, [dieresi] 11
4. quàndo ti svègli [adonio] 5sy
Molossus est pes sex morarum: - - -
Monometer - mono/metroj - est membrum vel pars membri unius metri.
Monosyllabi desinentes in consona sunt breves, praeter cor, cras, cur, en, fac, fel, mel, nec, non, os
[ossis], quin, vir; desinentes in vocali sunt longae, praeter enclyticae -que, -ne, -ve.
Mora - keno\j braxu/j, k. makro/j (2 tempora), xro/noj prw=toj - est segmentum quod acuitur:
1 mora =v xro/noj mono/shmoj = monosémon (tempus)
2 morae = vv xro/noj di/shmoj = disémon (tempus)
3 morae = vvv xro/noj tri/shmoj = trisémon (tempus) [a brevi
4 morae = vvvv xro/noj tetra/shmoj = tetrasémon si = v -]
Morelli Lex: ad unitatem redigit leges Wilamowitz-Knox, II Knox, Perrotta: In 3mia et in 4mtr si II
pars versus non constat verbo uno, post caesuram principalem (penth. vel ephth.) et ante finem
versus permittitur tantum una finis verbi.
Musica et cantus carmina saepe comitantur (melica). Instrumenta praecipua fuerunt: kiqa/ra (caetra),
tri/gonon (harpa), lu/ra.
Myuricus versus - mu/ouroj vel mei/ouroj - ultimum pedem 6m ponit ia pro – x: IB’ 208 o)/fin = v -

Naeke Lex, pons bucolicus: in IV pede non fit finis spondei et verbi. Semel apud Call.: a)lla/, fi/lh,
du/nasai ga\r, a)mu/nein | po/tnia dou/loij
Neniae sunt lamentationes pro defuncto a propinquis vel praefica factae.
Neologismus vox nova est (computatrum), renovata (grex), novo sensu ditata (ascensor): exitus
mutationis semanticae.
Neutrum - ou)de/teron - est genus.
Nicarcheus est colon Phalaecium^: x x - v v - x - v - :
)Ina/xou r(ododa/ktuloj ko/ra (BACCH. 19,19) [inacùrododàktulòskorà]
Noema 1.in linguistica est unitas minima significationis [di significato], 2.in rhetorica est tecta
significatio, quam auditor ex sese detegat, obscurum dictum alicui oppositum.
Nomos est hymnus in honorem Apollinis no/mioj (no/mimoj, pastor vel a scala musicali), cuis leges
sequendae sunt. Apud Terpandrum schema est: a)rxa/, metarxa/, katatropa/,
metakatatropa/, o)mfalo/j, sfragi/j, e)pi/logoj. No/moj kradi/aj [melodia fici = l'aria del
fico] peculiaris forma fuit nomi, et in ritu qui a farmakoi appellabatur triste canebatur.

203
 METRICA

Numeralia cardinalia et ordinalia - a)riqmhtika\ a)po/luta, taktika/ - litteris declarantur.

Numerus - a)riqmo/j est rhythmus metrorum (kw=la) et commatum (ko/mmata) seu incisorum
versus vel periodi. Rhythmus distinguit solutam orationem a lyricis carminibus: perai/netai de\
a)riqm%= pa/nta: o( de\ tou= sxh/matoj th=j le/cewj a)riqmo\j r(uqmo/j e)stin ou) kai\ ta\
me/tra tmhta/: (de)finiuntur autem numero omnia; sed formae orationis numerus rhythmus est
cuius etiam metra partes sunt (AR. rhet. 3,8,2). Motus versus est symmetricus vel
asymmetricus: ... - v v - v v - ... = rhythmus symmetricus
vel ... - v - x - v - ... = commixtio rhythmorum symmetricorum
... - v v x - v - ... = rhythmus asymmetricus
vel ... - v - x - v v - ... = rhythmus asymmetricus
Sequentia incipit rhythmo ascendente vel descendente; desinit perfectis pedibus (acatalectice),
vel imperfecto pede (catalectice).

Occultatio est praeteritio vel paralipsis.

Odes - %)dh/ - est carmen, aliud ac 'Ode' Italicorum poetarum.
Omoeoptoton est similiter cadens.
Onomatopoea sunt verba imitantia rem significatam.
Orchestra - o)rxh/stra - est pars theatri, ubi movitur chorus.
Orphici hymni dialecto ionica recentiore exarata sunt et metro utuntur 6mda.
Osthoff lex: longa corripitur ante liquidam vel nasalem vel i,u in diphthongis: gnw=nai - gno/ntej.
Oxymōrum - o)cu/mwron - est unio verborum contrariorum: patere clausa | lucere tenebrosa.

Paeana - paia/n, sanans [Apollo] - est hymnus in honorem Apollinis salautem ferentis, postea quoque
cantus victoriae, vel cantus ad hortandos milites ad bellum: “Paian” iterabatur.
Paeon - paiw/n vel paia/n - 4 formas habet: 1. -/ v v v, 2. v - v v, 3. v v - v, 4. v v v - | Paeon epibatus -
paiw\n e)pibato/j: -/ - -/ -/ -
Paeonicus versus quadratus ab Aristophane comico compositus est ex eo paeone, qui constat
longa syllaba et tribus brevibus. cluditur autem cretico, qui et ipse [constat] eiusdem generis et
temporum totidem quot ille, una parcior syllaba est, ne, si fluat eodem numero, rhythmos, non
metrum fiat. huius exemplum
egregia percoluit ingenia musice,
carminis in ore tenet ingenium
sic Tiberis implacidus in maria labitur.
Palimbacchaeus seu antibaccheus: - -/ v:
3mpal soi/, Foi=be, Mou=sai/ te su/mbwmoi [soifòibemusáitesumbòmoi]
Palinodia - palin%dika\ poih/mata - fit cum ordo versuum in stropha sit ABBA.
Palillogia est iteratio verborum non alia ac anadiplosis et reduplicatio.
Palliata est fabula in qua personae pallio utebantur.
Parabasis est libera pars comoediae, in qua chorus colloquitur cum populo.
Paraclausithyron - paraklausi/quron - est carmen quod canitur ante ostium, variis metris exaratum.
Paradoxon - para/docon - est sententia quae admirationem parit.
Paraenesis - parai/nesij - est exhortatio.
Paragliconeus versus est gl aceph hyper^: x - v v - v - x
Paragoges - supplementum, manubrium - est additio syllabae in fine verbi: induce. Si additur in initio
vocatur adiectio vel prosthesis, si in medio, epenthesis.
Parakataloge est declamatio ad sonum fistulae trimetrorum inter strophas, 4tr et systematum
anapaestorum.
Paralipsis est occultatio.
Parallelismus est symmetrica dispositio membrorum periodi ut concinna sit. Syntheticus cum polyptoto
vel antitheticus: ubi erit cor tuum illic erit et thesaurus tuus; Habet tenebras sed lumen estis
ipsi, habet vincula sed vos soluti deo estis, triste illic expirat sed vos odor estis suavitatis, iudex
expectatur sed vos estis de iudicibus iudicaturi (Tert. mart.2,4).
Paranomasia est adnominatio.
Paraphrasis est sententiam vel quandam vocem amplioribus verbis declarare. Apud poetas christianos
paraphrasis Evangeliorum maximi fuit momenti.
Parasclepiadeus M est versus 16 sy.
Parembolé est interiectio alius sensus medio sermone.

204
 METRICA

Paremptosis est interclusio vel tmesis.

Parentalia sunt in rhetorica elogia propinquorum defunctorum.
Parodos - pa/rodoj - est cantus Chori ingredientis in orchestram.
Paroemiacus est 2m an^: vv -/ vv -/ v v -/ - [forma myurica: vv-/ vv-/ v v v/-]
po/te d' )/Artemij ou)k e)xo/reuse
venient cito saecula cum iam.
Paronomasia est adnominatio seu agnominatio, id est iunctio vocum eiusdem fere sonus sed non
sensus: grata gratitudo; Quibus occidere non licet sed occidi necesse est; Qui vivit in aeternum
et vivificat servos suos (CYP. ep.58,4).
Parrhèsia - licentia - est loquendi libertas.
Parsing [angl.] est analysis grammaticalis verborum.
Parthenius - parqe/noj - carmen est deabus dicatum a choro puellarum cantitatum. Parteneum colon
est 2mchor aceph vel 2mio m^: v v -/ -/ v v -/
ti/ ga\r h)/ Labdaki/daij (SOPH. Oed.tyr. 489) [tigarè-làbdakidàis]
Partitiones rhetoricae sunt: inventio, elocutio, dispositio, pronuntiatio, memoria.
Passiva forma - paqhtikh\ fwnh/ - verbum spectat.
Pastorale carmen sive bucolicum personas pastorales inducit loquentes.
Pattern [angl.] est exemplar schematicum cum variationibus.
Pentameter constat 5 metris. Usitatissimus est 5mda (elegiacus).
Pentapodia est metrum 5 pedum.
Penthemimera est caesura principalis in hexametro; Penthemimerum colarion habet formam: x -/ v -/
x.
Performance est Anglica vox quae indicat executionem ante spectatores..
Periodus - peri/odoj - indicat unitatem rhythmicam maiorem versu sed minorem stropha.
Periphrasis est circonlocutio.
Permutatio est tropus, qui esse potest commutatio vel allegoria.
Perrotta Lex: non datur monosyl orthotonicum post caesuram penth vel ephth.
Personae sunt actores qui fabulas interpretantur; communiores: Bucco (loquax), Cicirrus (gallus),
Dossenus (terga deformia), Maccus (manducare), Manica, Manduco, Pappus (senex demens).
Personificatio idem est ac Prosopopaea.

205
 METRICA

PES - h( ba/sij - est fundamentalis unitas rhythmica, syllabarum et temporum certa dinumeratio.
MORAE NOMEN GRAECUM NOMEN LATINUM SPECIMEN
2 vv purri/xioj pyrrichius fŭrŏr
3 vvv tribraxu/j tribrachys făcěrě
-/ v troxai=oj trochaeus, chorìus, choreus ārmă
v -/ i)/amboj iambus vĭrōs
4 vvvv prokeleusmatiko/j proceleu(s)maticus ăbĭětě
-/ - spondei=oj spondeus pōssūnt
-/ v v da/ktuloj dactylus cōrpŏra
v v -/ a)na/paistoj anapaestus ănĭmōs
v -/ v a)mfi/braxuj amphibrachys pŏēmă
5 -/ v -/ krhtiko/j, a)mfi/makroj creticus, amphimacrus māxĭmōs
- -/ v palimba/kxeioj palimbacchìus [-eus], antib. dionysius āūdīssě
v -/ - bakxei/oj bacchìus vel baccheus părābūnt
-/ v v v pai/wn prw/toj paeon primus īntěrĭŏr
v -/ v v pai/wn deu/teroj paeon secundus rěpūllŭlăt
v v -/ v pai/wn tri/toj paeon tertius pěrěgrīně
v v v -/ pai/wn te/tartoj paeon quartus Tĭběrĭō
vv v vv o)rqioj a)ri/qmioj arduus, altus numerandus, pentabrachys
6 -/ v v -/ xori/amboj choriambus tēmpěrĭēs
v -/ -/ v a/nti/spastoj antispastus sěpūlcrālě
-/ - v v i/wniko\j a/po/ mei/zon ionicus a maiore cālcārĭbŭs
v v -/ - i)wniko\j a/p' e/la/ssonoj ionicus a minore fŭgĭēndōs
--- molosso/j molossus cōntēndūnt
7 v -/ - - e)pi/tritoj prw=toj epìtritus primus rěpūgnārūnt
-/ v - - e)pi/tritoj deu/teroj epitritus secundus cōndĭtōrēs
- -/ v - e)pi/tritoj tri/toj epitritus tertius dīscōrdĭāē
-/ - - v e)pi/tritoj te/tartoj epitritus quartus fōrtūnātŭs
8 v -/ -/ v -/ do/xmioj dochmius sěpūlcrālĭūmst
Binarii sunt: IAMBUS — TROCHAEUS — SPONDEUS — —
Ternarii sunt: ANAPAESTUS —
DACTYLUS — TRIBRACHYS 
Phalaecìus - falai/kion (-keion) - est 11s aeolicus, de cuius varia natura Caesius Bassus testatur
septem tradens scansiones: ba + d/s + 3 tr = dod + r 5sy = phaer + 2tr [=r aceph.] = dodrans II +
r 5sy. Potissimum adhibitus est a Catullo:
scansio dactylica x/ x -/ v v | -/ v -/ v -/ x ba d 3ptr
scansio choriambica x/ x -/ v v -/ | v -/ v -/ x ba chor 3pia^
i)/swj kai\ poluanqe/moij a)rou/raij [S. 10,9: ìsoskàipoluànthemòisarùrais]
Lugete, o Veneres, Cupidinesque, [lùgetòvenerès-cupìdinèsque]
et quantum est hominum venustiorum [ètquantèstominùm-venùstiòrum]
Stropha mediaevalis: ò quam glòrificùm / solùm sedère.
De metro falleucio Beda: Est igitur - inquit - metrum dactylicum falleucium pentametrum, quod
constat ex spondeo et dactylo et tribus trocheis. Huius exemplum: cantemus domino deoque
nostro, / cui gloria cum honore pollens.
Caesius Bassus hendecasyllabon phalaecium a cultore suo, non inventore, nomen accepisse
autumat. “Hic versus apud Sappho frequens est, cuius in quinto libro complures huius
generis et continuati et dispersi leguntur. huius hendecasyllabi varia divisio est et omnis aut
ex se efficiens aut ad aliquod pertinens metrum. sed prima vulgaris quidem illa divisio, quae
docet eum partem habere ex heroo, partem ex iambo, cuius exemplum
castae Pierides meae Camenae.
ex heroo sic dividitur
castae Pierides sonitum dedit aere canoro;
ex iambico sic
meae Camenae caelitum testor genus.
Altera divisio est,
siccas ducite machinae carinas.
nam primi duo pedes reliquis quattuor adsumptis faciunt heroum sic,

206
 METRICA

siccas ducite remigio subeunte carinas;

reliqua pars ithyphallicum facit,
machinae carinas.
Tertia divisio est
castae Pierides meae Camenae.
Detracto enim ‘Camenae’ fit anacreonteon metrum syllabarum octo, quod musici
bacchicon vocant, grammatici choriambicon qui duplex constat ex longa et duabus
brevibus et longa, id est ex choreo et iambo. hoc metrum incrementum accipit et totum ab
Alcaeo tractatum est et ab Horatio”. nam quod est
castae Pierides meae,
id est apud Horatium
intermissa Venus diu.
demus illi incrementum, id est pro uno duos choriambos, fiet
intermissa Venus missa Venus diu
et
castae Pierides Pierides meae.
huic simile
Maecenas atavis edite regibus
o et praesidium et dulce decus meum.
hic etenim, qui disyllabo verbo absoluto finitur, si amiserit choriambum, erit illi metro
par, cuius exemplum
castae Pierides meae:
fiet enim
o et praesidium meum.
rursus adcrescat choriambus, fiet
castae Pierides Pierides meae
et
o et praesidium et dulce decus meum
et
intermissa Venus missa Venus diu.
demus etiam nunc illi unius choriambi incrementum, fiet
castae Pierides Pierides Pierides meae,
quale est illud apud Horatium, quod et ipsum ab Alcaeo sumpsit,
tu ne quaesieris, scire nefas, quem mihi, quem tibi.
hoc ipsum imminuendo paulatim tria haec metra quae rettuli manifestiora faciam,
tu ne quaesieris quem mihi quem tibi:
hoc par est illi,
Maecenas atavis edite regibus.
alterum detraham choriambum, fiet
tu ne quaesieris tibi:
hoc par est illi
intermissa Venus diu
et
castae Pierides meae.
Pherecratì[è]us - ferekrate=ion - a Pherecrate com. s.V a.Ch. est gl^ = s + da + s = s + ch + sy:
x/ x -/ v v -/ - vel x/ x -/ v v -/ -
a)/ndrej pro/sxete to\n nou=n [àndrespròsketetònnun]
xeimw=nej patageu=si [kèimonèscataghèusi]
crás donáberis haédo (HOR. C. 3,13,3)
pùellaèque canàmus (CAT. 34,4).
Est III versus str as V: 1.2 ascl m + 3.ph + 4.gl.
Philicius versus ex duplici pede constat, quem bacchicon musici, choriambicon grammatici vocant.
habet longam et duas breves et longam, id est trochaeum et iambum. hoc autem Philicus
conscripsit hymnos Cereri et Liberae, tali genere metri, quod scilicet † est acri salis et arcanae
deorum venerationi credidit convenire. apud nostros hoc metrum non reperio. exemplum eius
tale est,
frugiferae sacra deae quae colitis mystica iunctaeque Iovi nefasto.

207
 METRICA

Hunc hexametrum ex numero bacchico composuit Philicus, quo usus est etiam Archebulus, de
quo auctore supra rettuli; clusit autem antibaccheo. numerus hic frequens est apud lyricos et
praecipue apud Alcaeum, Sappho, Anacreonta. nascitur tamen et hic ab heroo, cuius dactylo
primo, qui constat ex longa et duabus brevibus, si iunxeris sequentis dactyli vel spondei
syllabam primam, facies choriambum hoc modo, ‘arma virum’, et in sequenti versu ‘Italiam’.
Ad summam pentametrum heroum, qui habet dactylos primos duos, velut hunc,
unde meus veniat mollis in ora liber,
adiectis duabus syllabis longis facies choriambicum ex heroo pentametro sic,
unde meus nunc veniat mollis in haec ora liber,
et
dum meus assiduo luceat igne focus
sic,
dum meus hic assiduo luceat hoc igne focus. (Caesius Bassus)
Phonosymbolicus est onomatopeicus.
Pindaricus versus est 3pia^ + 3pd^ + 3pia^ = 2 r 5sy in initio et in fine, in medio autem hemipes:
v -/ v -/ v | -/ v v -/ v v -/ | - -/ v -/ -
sofoi\ de\ kai\ to\ mhde\n a(/gan e(/poj ai)/nhsan perissw=j (Pind.)
Platonicus (a Platone comico) est 3pda^ + 3p ia^ + 3da^ = hem + r 5sy + hem
-/ v v -/ v v -/ | - -/ v -/ - | -/ v v -/ v v -/
xai=re palaiogo/nwn | a)ndrw=n qeatw=n | cu/lloge pantoso/fwn
Pleonasmus est redundantia verborum: ut principium inciperet, ab exordio incipiendo, perfecta
absolutio, usitata consuetudo, taciturna silentia.
Pluralis - plhquntiko/j - opponitur singulari - e(niko/j.
Pnigos est longa periodus cum rhythmo uniformi. E.c. post 4mia^ x -' v -' | x -' v -' || x -' v -' | v -' -
Ar. Ran. 971-91:
{EU.} Toiau=ta me/n tou)gw\ fronei=n
tou/toisin ei)shghsa/mhn,
logismo\n e)nqei\j tv= te/xnv
kai\ ske/yin, w(/st' h)/dh noei=n
a(/panta kai\ dieide/nai
ta/ t' a)/lla kai\ ta\j oi)ki/aj
oi)kei=n a)/meinon h)\ pro\ tou=
ka)naskopei=n: “Pw=j tou=t' e)/xei;
Pou= moi todi/; Ti/j tou=t' e)/labe;”
{DI.} Nh\ tou\j qeou/j, nu=n gou=n )Aqh-
nai/wn a(/paj tij ei)siw\n
ke/kragoe pro\j tou\j oi)ke/taj
zhtei= te: “Pou= 'stin h( xu/tra;
Ti/j th\n kefalh\n a)pedh/doken
th=j maini/doj; To\ tru/blion
to\ perusino\n te/qnhke/ moi;
Pou= to\ sko/rodon to\ xqizino/n;
Ti/j th=j e)la/aj pare/tragoen;”
Saepe invenitur conexio (enjambement), ut Ar. Eq. 911 -40:
{AL.} )Emou= me\n ou)=n.
{PA.} )Emou= me\n ou)=n.
)Egw/ se poih/sw trih- +
rarxei=n, a)nali/skonta tw=n
sautou=, palaia\n nau=n e)/xont',+
ei)j h(\n a)nalw=n ou)k e)fe/- +
ceij ou)de\nauphgou/menoj:
diamhxanh/somai/ q' o(/pwj
a)\n i(sti/on sapro\n la/bvj.
Poetismus est vox propria sermonis poetici.
Polymetria habetur cum versus habent variam naturam.
Polyptoton (-otus) est pluritas seu variatio casus vel rationis eiusdem verbi: Pater hic tuus? Patrem
nunc appellas? Patris gloriam non vides?
Polyschematicus est versus (potissimum aeolicus) anaclasi et liberate basis fruens.

208
 METRICA

Polysyndetum est abundantia coniunctionum. Opponitur asyndeton - dissolutio.

Pons seu zeugma non sinit dari posse simul finem pedis et verbi.
Popularia carmina varia adhibent metra et formas.
Porson (1759-1808) Lex respicit 3m ia (anceps in ultimo metro) et II partem 4m tr^: si ultima 2p
incipit cum longo - - v - , haec sy non potest esse finis verbi [polysy], vetatur rhythmus -4 - | -5 v
- sicut in Lege Havet III anceps [quartultima sedes] ia vel tr si coincidit cum fine verbi debet
esse brevis, nisi sit ante caes. vel diaer. At EUR. Ion: )Atlaj, o( xalke/oisi nw/toij |
ou)rano/n.
Prae prae praepositum vocali breve est: prae – ustus: v - x.
Praecisio est interruptio, quae si sit cruda aposiòpesis appellatur: Quos ego...
Praeficae sunt mulieres quae praecedunt tumulum defuncti, lacrimantes et crines suos evellentes.
Praeteritio est occultatio, figura qua simulatio tacendi maior fit vis dicendi: Caesarem pratereo, qui...
Praxilleus est pentapodia logaëdica -/ v v -/ v v -/ v v -/ v -/ -
pa/rqene ta\n kefala/n, ta\ dene/rqe nu/mfa
vel Plh/rhj me\n e)fai/net' a) sela/nna [Phalaecius acephalum]
vel )W dia\ tw=n quri/dwn | kalo\n e)mble/poisa (PRAX. fr. 3 D.)
[òdiatònturidòn-calonèmlepòisa].
Priamel (f. = Beispielreihung, id est series exemplificativa) seu preambulum, est enumeratio seu series
elementorum parallelorum, quae habet suam unitatem et adhibetur artis gratia: aqua, aurum,
sol, in Pind. O. I, vel CIC. Ver. 5,66,170:
Chi ha argento, il suo cuore gode
chi ha orzo, il suo fegato è lieto
chi ha bestie a 4 zampe, non può dormire.
Priapeius - pria/peion me/tron - constat 15 sy (gl + ph): x x - v v -v | x x - v v - x
h)ri/sthsa me\n i)tri/ou | leptou= mikro\n a)pokla/j (An. 11,1)
O Colonia quae cupis ponte ludere longo (CATUL. 17,1).
Caesius Bassus de priapeo metro: priapeus versus habet exemplum apud Catullum
hunc lucum tibi dedico consecroque, Priape.
nam cum in duo commata hic versus dividatur, superius comma octo syllabarum erit, sequens
septem deminuta superioris commatis parte, ut si facias
mater saeva Cupidinum mater saeva Cupido.
sed adeo totus hic ex heroo venit hexametro, ut et apud Homerum nullo immutato verbo
complures inveniantur priapei et apud Vergilium, quorum unum in praesentia posuimus, qui
forte succurrit, credo et alios inveniri posse complures,
cui non dictus Hylas puer et Latonia Delos.
quod apparet ita esse, quoniam ita huius versus exigit natura, ut inter duo commata exiguam
pronuntiando interponas moram. nam ‘cui non dictus Hylas puer’ par est huic, ‘hunc lucum tibi
dedico’, sequens autem comma ‘et Latonia Delos’ huic, ‘consecroque Priape’. non ignoro autem
variari primas et secundas syllabas utriusque in priapeo commatis, ut modo ab iambo incipiat,
modo a trochaeo, tamquam
hunc lucum tibi dedico consecroque, Priape,
libens hoc tibi dedico, libens, sancte Priape.
nam et hendecasyllabus, quem phalaecium vocamus, apud antiquos auctores eodem
modo solebat incipere alias a spondeo, alias ab iambo, alias a trochaeo, ut apud Catullum
[hendecasyllabus] a spondeo
passer deliciae meae puellae,
a trochaeo
arido modo pumice expolitum,
ab iambo
meas esse aliquid putare nugas.
quae omnia genera hendecasyllabi Catullus et Sappho et Anacreonta et alios auctores secutus
non tamquam vitiosa vitavit, sed tamquam legitima inseruit. ex quibus quoniam priapeus
nascitur, necesse est easdem habeat varietates.
Quarta divisio est hendecasyllabi talis,
castae quas veneramur o sorores.
nam priore commate Callimachus in epigrammatibus usus est et Bacchylides in carminibus et
alii. heroi autem dactylici pars est hoc modo

209
 METRICA

castae quas veneramur Olympia templa tenentes.

Quinta divisio est hendecasyllabi hoc exemplo,
castae Pierides novem sorores.
nam secundum primum spondeum insertus huic hendecasyllabo anapaestus ionicum sotadeum
facit sic,
castae dociles Pierides novem sorores.
ex quo non est mirandum quod Varro in cynodidascalico phalaecion metrum ionicum trimetrum
appellat, quidam ionicum minorem.
Sexta divisio est hoc exemplo,
cui dono lepidum novum libellum.
pars enim prior est ‘cui dono’, quae accidit heroo metro sic,
cui dono titulum Troiae qui primus ab oris.
reliqua pars hendecasyllabi, ‘lepidum novum libellum’, anacreonteon facit metron octo
syllabarum iambicum ab anapaesto incipiens, quale est illud apud Laevium,
mea Vatiena amabo.
Princeps est prima pars pedis, e. gr. in dactylo: - (princeps) v v (biceps).
Proceleu(s)maticus est anapaestus resolutus v v v v. Constat ex duobus pariambis, id est quattuor
brevibus syllabis, cuius exemplum et in pedum demonstratione posui et nunc referam,
sedet ibi Bromia dea pede mulier,
modo pecora rapida caper agitat humi,
caput inanime tepet avida neque manus.
Habet hic versus proceleumaticos tres, quartum pariambum, semipede cluditur, ita ut detracta
proceleumatico syllaba in tribrachum cadat et insistat, ne numerus sit, non metrum.
Prodelision est aphaeresis.
Prolepsis est anticipatio.
Pronominatio est nomen, puta Arpinas, quod pro alio adhibetur, ad extollendam peculiarem
qualitatem.
Prologus - pro/logoj - est prima pars dramatis praecedens ingressum Chori.
Pronomina - a)ntqonumi/ai -, demonstrativa - deiktikai/, interrogativa - e)rwthmatikai/, possessiva -
kthtikai/, indefinita - posotikai/, personalia - proswpikai/, relativa -a)naforikai/.
Proodos - pro%do/j - est distichus cum II versu longiore I. Opponitur epodo.
Propria nomina utuntur peculiari licentia in metris.
Prosodia - pros%di/a (accentus, ad cantum) - pervestigat syllabarum quantitatem, spirituum,
positionem accentus, et est pars grammaticae phoneticae. Voces Latinae accentus acutus,
gravis, circum)flexus resonant Graecorum pros%di/a o)cei=a, barei=a, perispwme/nh.
Definitur rationum complexus ad metricam spectans, qui docet quantitatem seu tempora
syllabarum distinguere ac metiri. Licet accentu non quantitate innixi sint versus linguarum
plurimarum coaevarum tamen adhuc spectat versuum compositionem. In re linguistica prosodia
appellatur pervestigatio omnium phaenomenorum phonicorum, quae innituntur segmentis
sententiae verbalis, quaeque habent partem peculiarem in versibus exarandis,45 inter quae
phaenomena potissimum accentus et quantitas declaranda sunt. Ergo notio coaeva prosodiae est
magis extensa quam antiqua, quia praeter phaenomena melodica antiquorum pervestigat quoque
intensitatem [accentus] et moras [tempora]. Legum caterva tanta est ut prosit magis poetas
inquirere, quam omnia complecti leges: usus plura docet.
Prosodiacus - proso/dion - est processionalis versus: x - x - x - , cuius variae sunt formae,
communiores autem enh^ et 8sy:
au)=ta de\ su\ Kallio/pa (S. fr.155 D) [autàdesuKàlliopà]
w)= du/smoroj, o(\j xeri\ me/n [odùsmorosòskerimèn]
Prosopopoeia est personarum ficta inductio; saepe fit progymnasma seu exercitium compositionis.
Prò(s)thesis est additio litterae in initio verbi: a)/-paj (it. istòria).
Protagonistes est prima in dramatis personis, cui opponitur Antagonistes.
Proteron-hysteron est immutatio ordinis logici.
Prototypa - prwto/tupa - et derivatio sunt systemata metrica scholasticorum, quae pedem habent
mensuram metrorum: brevis - braxei/a sullabh - in versu, mora in musica = tempus primum -
xro/noj prw=toj.

45
R.JACOBSON, Questions de poétique. Saggi 1919-1972, Paris 1973.

210
 METRICA

Psylosis - yilw=sij - est unius spiritus lenis - yilo/j - usurpatio, apud Lesbicos.
Pyrrhichius - purri/xioj - constat duobus brevibus v v.
Pythius seu versus delphicus est 6mda.
Pythiambica I est systema quod constat 6mda + 2m ia ac.
Nox erat et caelo | fulgebat luna sereno
inter minora sidera (HOR. epod. 15,1-2).
Pyth. II constat 6mda + 3mia puro
Altera iam teritur | bellis civilibus aetas
suis et ipsa Roma viribus ruit (HOR. epod. 16,1-2)

Quadratus est versus 4m tr^.

Quantitas est metrum seu numerus morae temporis in pronuntianda syllaba: brevis - sullabh\
braxei=a - appellatur quae pronuntiatur tempore in uno (mora brevis, sh=ma, xro/noj
prw=toj, tempus primum); syllaba longa - sullabh\ makra/ - pronuntiatur duobus moris;
syllaba anceps seu communis - sullabh\ koinh/ - pronuntiatur tempore medio, itaque longa
aut brevis haberi potest. Saepe vocalium quantitas mutat in medio verbi: xru/seoj, xruso/j,
q_eo/j (1sy. quoque!). “Omnium longitudinum et brevitatum in sonis sicut acutarum
graviumque vocum iudicium ipsa natura in auribus nostris collocavit” (Cic. or. 1,173). Ex
quantitate distinguitur fructus et arbor navis; capillus et sagitta; gens et arbor.
Verba “Graeca per Ausoniae fines sine lege vagantur”, sed generaliter quantitas servatur:
Simois, Medea, Darius, Academia, Aeneas, sophia (apud christianos sophia, platea, elegia).

Reciproci seu anacyclici sunt versus quorum verba vel litterae a laeva et a dextra legi possunt:
Alme pater, mesto pugili palmae dator esto 1 1-2
esto dator palmae pugili mesto, pater alme 2 2-1
esse bonus si vis, cole divos, optime Pansa, A A-C
omine felici, Pansa, precare deos. B B-D
Pansa optime, divos cole, si vis bonus esse, C C-A
deos precare, Pansa, felici omine. D D-B
Roma, tibi subito motibus ibit amor ˂--˃
Sole, medere pede, ede perede melos <-->
Recitatio est ratio declamandi sine vel cum musica - parakatalogh/ - recitativus vel in cantu.
Recurrentes sunt versus reciproci qui legi possunt a laeva et a dextera.
Recusatio est figura rhetorica modestiae.
Redundantia est abundantia verborum.
Reduplicatio, conduplicatio vel anadiplosis, est figura rhetorica et musicalis, quae est iteratio verbi.
Anadiplositi dicuntur versus quorum exitus initium fit sequentis:
In ecclesia sol iustitiae, sola gratia, luxit hodie.
Luxit hodie lumen coelitus et redemptus est homo perditus;
homo perditus restituitur liber penitus et efficitur...
Reizianum est kw=lon nimis varium et complexum, in honorem magistri F.W. Reiz (1733-90) ab
Hermann appellatus: est 3p ia^:
5sy x -/ v -/ x pa/ntwn gene/qlan (Alc. 15,7) [pantòngenètlan]
6sy v v -/ v -/ - peri\ tw\ dikai/w (Saph. 19,6) [peritòdicàio]
- -/ H - -/ v v ac té intérimat
7sy v v -/ v v -/ v e)pi\ gaste/ra leuka/ [epigàsteralèuca]
7sy^ \v v -/ v v -/ dolero\n me\n a)ei/ (AR. av. 451) [dolerònmenaèi]
ac te_interimat [actìnterimàt]
Vocatur versus reizianus 2mia + r.
Repetitio - figura rhetorica et musicalis - unum idemque verbum plurium membrorum principium fit,
id est eadem vox in plurium clausularum initio iteratur.
Resolutio est duas breves pro longa vel ancipiti ponere.
Responsio habetur inter stropham et antistropham.
Reticentia seu aposiopesis est sub silentio quiddam tenere.
Rhetorica syntagmata [partes] sunt: eu)/rhsij inventio, ta/cij dispositio, le/cij elocutio, mnh/mh
memoria, u(po/krisij pronuntiatio. Syntagma aliud est ac paradigma [figura].
Rhopalici - r(o/palon, clava - sunt versus 5 verborum in ordine crescente: 1sy, 2sy, 3sy, 4sy, 5sy.

211
 METRICA

AUSONII Oratio versibus rhopalicis (vv.1-9):

Spes, Deus, aeternae stationis conciliator:
si castis precibus veniales invigilamus,
his, pater, oratis placabilis adstipulare.
Da, Christe, specimen cognoscier inreprehensum,
rex bone, cultorum famulantum vivificator,
H
cum patre maiestas altissima ingenerato.
Da trinum columen paraclito consociante,
ut longum celebris devotio continuetur:
ad temet properant vigilatum convenienter.
Rhythmus est sonus quidam proportionatus ex tardis et velocibus motis, est variatio (sequentia) fluxus
syllabarum longarum et brevium, vel tonicarum et non tonicarum: dicitur ascendens si incipit
cum thesi (x -) ut in iambo, descendens si incipit cum arsi (- x) ut in trochaeo. Rhythmus
semper musicae copulatur, licet breves protrahi possint (longas quoque) citra valorem suum.
Oritur (Plat. Symp. 187 b) e)k tou= taxe/oj kai\ brade/oj, a celeri id est longa et a lenta id est
brevi quantitate, non ictu accentus intensivo vel musicali. Aliud est ac metrum: etenim eidem
metro inniti possunt rhythmi diversi, necnon versus 'liberi', coaevi quoque, qui possunt esse sine
metro at non sine rhythmo. In versum confluunt sequentiae rhythmicae et schemata metrica.
Aristoxenus Aristotelis discipulus in opere (Ruqmika\ stoixei=a, elementa artis rhythmicae,
rhythmum definit: xro/nwn ta/cij a)forisme/nh, temporum ordo definitus, temporum ordinata
definitio, successio ordinata secundum tempora (cf Quintilianus, Inst. 9,4,55), brevius:
“Rhythmi, id est numeri, spatio temporum constant”. Teste Diomede (fr. 286): “Varro dicit
inter rhythmum, qui Latine numerus vocatur, et metrum, hoc interesse, quod inter materiam et
regulam”. Rhythmi liberis intervallis, metra definitis constant. Horatius vocat 'modos' carmina
lyricae poesis. 'Modus' ad harmoniam potius spectat sed aevo classico tamquam synonymum
rhythmi (numeri) et metrorum habebatur. Videtur - ait Beda - rhythmus metris esse consimilis,
quae est uerborum modulata conpositio, non metrica ratione, sed numero syllabarum ad
iudicium aurium examinata, ut sunt carmina uulgarium poetarum. Et quidem rithmus per se sine
metro esse potest, metrum uero sine rhythmo esse non potest. Quod liquidius ita definitur:
metrum est ratio cum modulatione, rhythmus modulatio sine ratione.
Ringkomposition [Germ.] est compositio rhetorica anularis: ab A, ad B, ad B, ad A.
Ritornello (it.) est versus vel stropha che interponitur ceteris strophis.
Ritschl Lex vetat dividere anapaestum post primam brevem v | v - : elementum bisyllabum non
dividitur in duas voces (v | v).
Rota vergiliana est ordinata figura trium stilorum:
AENEIS BUCOLICA GEORGICA
gravis stilus humilis stilus mediocris stilus
miles dominans pastor otiosus agricola
Hector, Aiax Tityrus, Meliboeus Triptolemus
equus ovis bos
gladius baculus aratrum
urbs, castrum pascua ager
laurus, cedrus fagus pomum
Rufulianum (in honorem A.M. Des Riusseax) est reitianus: x-v-x
Rupprecht Lex: post longum anceps, quod non sit in initio vel fine versus neque coincidat cum
caesura vel diaeresi principali, finis verbi raro fit; si econtra datur finis verbi, anceps est
generaliter breve, sc. si brevis invenitur post tres longas quarum altera sit anceps longa (- - | -)
vel biceps longa (- \vv | - ) in sequentiis dactylicis et anapaesticis, finis verbi post hoc anceps
generaliter vitatur.

S littera est saepe caduca apud antiquos poetas: Nos sumus Romani qui fuimus ante Rudini.
Sandhi est vox indica, qua syllabae in sequela declarantur: cum pono = compono, rosasom = rosarum.
Sapphicus versus formas communiores habet 11sy [minor] et 15sy [Maior unius Horati].
Maior = 2tr + chor + arist -/ v -/ x -/ | v v -/ | -/ v v -/ v -/ x [15sy] v 2, 13
minor = 2tr + arist -/ v -/ x -/ | v v -/ v -/ x [11sy] v 2, 9
poikilo/qron' | a)qana/ta )Afro/dita [pòikilòtron-átanatáfrodìta]
dulce ridentem Lalagen amabo [dùlcerìdentém-Lalagénamàbo]

212
 METRICA

Sapphica stropha Maior constat arist et sapphico m bis iteratis [distica dicolon]
Lydia dic per omnes [Lìdiadìcperòmnes]
te deos oro, | cur properes amando [tèdeòsorò-sibarìn-cùrproperèsamàndo]
perdere, cur apricum [pèrderecùraprìcum]
oderit campum | pulveris atque solis [òderìtcampùm-patièns-pùlverisàtquesòlis]
Sapphica stropha minor constat 3 11sm + ad [tetrasticha dicolon]
Fai/netai/ moi kh=noj i)/soj qe/oisin Ille mì par ésse deò vidétur,
e)/mmen' w)nhr, o)/ttij e)na/ntio/j toi ìlle, sì fas ést, superáre dìvos,
i)sda/nei kai\ pla/sion a)=du fwnei/- quì sedéns advérsus idéntidém te
saj u)pakou/ei (SAPPH. 2) spéctat et aùdit (CATUL. 51).
Alcaeus
Xai=re, Kulla/naj o( me/deij, se\ ga\r moi káirekùllanàs-omedéissegàrmoi
qu=moj u(/mnhn, to\n koru/faij e)n au)/taij tùmosùmnentòn-korufàisenàutais
Mai=a ge/nnato Kroni/dv mi/geisa màiagènnatò-kronidèmigèisa
pambasi/lhϊ. pàmbasilèi
Horatius Hymnus liturgicus
Alme sòl, currù │ nitidò dièm qui Iste Cònfessòr, Dominì colèntes,
promis èt celàs aliùsque et ìdem quèm piè laudàt populùs per òbem
nàscerìs, possìs │ nihil ùrbe Ròma hàc diè laetùs meruìt suprèmas
vìsere màius... scàndere sèdes
Satura est carmen didascalicum et actio dramatica in qua varia elementa miscentur: dialogi, cantus,
musica, saltationes. Satura Menippaea alternatim componitur versibus et oratione soluta.
Saturnius vel Faunius est versus antiquus Romanorum, cuius naturam I.B. Pighi ponit in rhythmo
verbi et successione arsium et thesium, cum alii in rhythmo accentuativo per 2 hemistichos et 5
accentus: virùm miì Camèna | ìnsecè versùtum 2mia^ + ith
malùm dabùnt Metèlli | Naèviò poètae.
Caesius Bassus tradit formas incertas, quibus usi sunt Livius Andr. (Odyssia), Naevius (Bellum
Poen./Pun.), Elogia Scipionum, aliique.
Scansio est lectio metrica versus. Versus innititur syllabis, schema autem positionibus in quibus
accommodandae sunt syllabae. Positio est longa, brevis, anceps, saepe ad poetae martem.
Lectio scholastica ictu metrico utitur, iuxta Priscianum et Martianum Capellam, inter antiquos,
et scholam Anglicam et Germanicam saeculi elapsi (Bentley, Hermann, Boeckh).
Indifferens seu anceps datur si quantitas pendet ab poeta. In IE poesi videtur quantitas tantum in
fine versus adstricta esse, alibi autem libera. Cuius reliquiae fortasse in Aeolicis metris patet,
cum versus incipiat duobus ancitibus, quae basis vocantur. Sed fere semper positio certa est et
anceps raro apparet. Sequentia est ascendens x - v or vv - vel descendens - v.
Princeps positio solvi potest duobus brevibus syllabis, item duo breves consecutivae contrahi in
principem. Ergo vv est quaedam unitas, biceps. Tres consecutivae breves esse possunt brevis et
biceps vel brevis et anceps. In quibusdam metris datur traspositio quantitatis, v - pro - v et vice
versa. Ergo v - v - mutatur cum - v v -; item x x - v v - v - cum x x - x - v v - vel - v v - v - v -;
item v v - - v v - - cum v v - v - v - -. Quae mutatio vocatur anaclasis.
Aliis verbis metrum - v v - alternatur cum v - - v et - v - v.
Lex generalis numquam ponit particulas praepositivas ante caesuram vel finem periodi, neque
postpositivae post eandem. Licentia maior datur nominibus propriis in versu.
Viva voce in http://www.latinovivo.com/autori/teoriametrica.htm
Scazontes - ska/zw, claudico - vel hipponactei, vel choliambi - xolo\j i)/amboj - sunt 3m ia qui s pro
ia habent in VI sede.
Schemata dianoeas sunt sententiarum exornationes. Schemata lexeos sunt verborum exornationes:
prolepsis, zeugma, hyposeuxis, syllepsis, anadiplosis, anaph. epanalepsis, epizeuxis,
paronomasia (adnom.), schesis onomaton, parhomoeon, homoeoptoton (similiter cadens),
homoeoteleuton (simil. desinens), polyptoton (adnom.), hirmos, polysyndeton, dialyton
(asyndeton, dissolutum).
Scholiastes - sxoliasth/j - est commentator; sxo/lion est commentarius.
Scholium, Skolia, sunt cantus conviviales qui forma peculiari carent: philosophici vel morales.
Semiconsonae |i| et |u| ante vocalem interdiu consonae fiunt: e-ius, ma-ius; non autem bi-iu-gus, i-
a-spis, i-am-bus; item Iesus, Ioseph: ie-sus, io-seph vel i-e-sus, i-o-seph.
Senarius est versus 6m, qui “propter similitudinem sermonis sic saepe sunt abiecti ut non numquam

213
 METRICA

vix in eis numerus et versus intellegi possit” (CIC. or. 55,184).

Septenarii sunt versus 7 pedum.
Sequentia est hymnus plurimis strophis rhythmice compositis, cum consonantia syllabarum in fine
cuiusque versus. Auspicius primus auctor videtur. Sequentiae extremae syllabae vocis alleluia
in longum productae aptabantur. Fere quinque millia carminum supersunt s. XII-XIII, quorum
dicuntur auctores s.Bernardus, Adamus a Sancto Victore, Iacobus Tudertinus [Todi], Alfanus
Salernitanus, Ioannes Peckam et Thomas Aquinas.
Serpentini versus seu decisi: Martinus mirus more | ore laudavit Deum...
Ave, porta poli, noli te claudere mota,
vota tibi grata data suscipe, dirige mentem
Tu es filia novella, simplex, clara columbella,
stella excellentiae, fiscella clementiae.
Signa morae sunt: punctum (.) telei/a, virgula (,) ko/mma, virgula punctata (;) a)/nw telei/a (:),
bipunctum (:), exclamatio (!) qaumastiko/n, interrogatio (?) e)rwthmatiko/n (;), citatio (“...”
vel *...+) ei)sagwgika/, linea parenthetica (-), uncini parenthetici ((...) vel [...] vel <...>)
pare/nqesij, dialutika/ (A), a)po/strofoj ('), a)posiwphtika/ (...). Diacritica sunt: h(
para/grafoj, strophae finis, h( korwni/j, triadis strophicae finis, * a)steri/skoj, carminis finis, <
h( diplh\ h( e)/cw ble/pousa, rhythmi variatio, > h( diplh\ h( e)/sw ble/pousa, separatio
strophae.
Silloi sunt carmina satyrica Graeca versibus hexametris.
Silvae sunt carmina sine ratione et ordine collecta.
Similitudo est comparatio et necessitudo imaginum.
Simmiacus est versus 17 sy.
Solutae orationis genera: narrativum (historia, fabula romantica, novella, fabula), drammaticum,
demonstrativum, oratorium, epistulare...
Solutio dicitur in metro, quotiens pro una longa duas ponimus breves (SERV. gr. 4,425,13). Longa
potest dissolvi in duas breves.
Sonetto est Italicum carmen, quod habet 14 versus 11sy (M): binae strophae quattuor versuum
(quartine) et binae trium versuum (terzine).
Sotadeus dici potest 4mio^ variorum. A Sotade (sec. III a.Ch.) versus hic al lubrica adhibebatur.
Caesius Bassus: “…secundus pariambus, tertius spondeus, quartus pariambus, quintus
tribrachus, sextus item tribrachus, ultimus spondeus. et quod magis mirum videri potest, totus
sotadeus numerus ex trochaeis potest constare pedibus, ut duo habeat ithyphallica metra et
unum trochaeum pedem sic,
Bacche Bacche Bacche Bacche Bacche Bacche Bacche.
quibus si interposueris aliquos brachysyllabos, eiusdem scilicet rationis erit etiam mollior sic,
Bacche Bromie Bacche Bromie Bacche Bromie Bacche.
nam ithyphallicum metrum saepe recipit hunc tribrachum, ut etiam apud Menandrum in
Phasmate et apud Callimachum in epigrammatibus ostendi potest. cuius exemplum subieci, quo
notius sit eum, cum sit sex syllabarum, adcrescere modo una syllaba modo duabus, per
tribrachum scilicet pedem, sic,
huc ades, [o] Lyaee
Bassareu bicornis
Maenalie bimater,
crine nitidus apto.
luteis corymbis:
hedera te coronis
hasta viridis armet,
placidus ades ad aras,
Bacche Bacche Bacche. ||
Schema v v - v v - v v - v v
- - v - - - v - - - - - ||
v v - v v - - - - v - vv - v
v v v v v - v vv v v v vv v
Ps.-Sotad. 8:

214
 METRICA

Mimou= to\ kalo/n, kai\ menei=j e)n brotoi=j a)/ristoj.

No/moj e)sti\ qeo/j. tou=ton a)ei\ pa/ntote ti/ma.
Ce/noj o)fei/leij ei)=nai tw=n ou) kalw=j fronou/ntwn.
Ou(= kalw=j bioi=j para/mene, keu)tuxei=j ta\ pa/nta.
Parath/rei ta\ pa/ntwn kala/, kai\ tau=ta su\ mimou=.
(Rh=sin d' a)gaqh\n dedome/nhn <eu)=> fu/lasse saut%=.
Soi\ tou=to gene/sqw fi/lon, <e)j> mhde\n a)taktei=n.
Th\n h(suxi/an kata\ bi/on i(/na pa/ntote thrv=j.
(Ugiai/nein eu)/xou toi=j qeoi=j, e)f' o(/son e)/xeij zh=n.
(Ugiai/nein eu)/xou toi=j qeoi=j, e)f' o(/son e)/xeij zh=n.
8 Th=j tu/xhj skopei=n dei= to\ me/giston w(j e)/latton,
kai\ to\ mh\ paro\n mh\ qe/lein: ou)de\ ga\r so/n e)stin.
)Amfo/tera me/nein ou)k oi)=den: e(/sthke ga\r ou)de/n.
)\An plou/sioj w)\n kaq' h(me/ran skopv=j to\ plei=on,
e)j tosou=ton ei)= penixro/j, e)j o(/son ei)= perisso/j.
(Wj pe/nhj qe/lei sxei=n, kai\ plou/sioj ple/on sxei=n,
i)/son e)/xousin au)tw=n ai( yuxai\ to\ merimna=n.
Spiritus lenis - yilo/n, et fortis - dasu/, vocales denotant.
Spondeus - spondei=oj (libare) - constat duabus longis, et est pes quo referti sunt carmina ad
libandum vel sollemniter orandum. Series spondeorum auget gravitatem et sollemnitatem
hexametri: Olli respondit rex Albai Longai (ENN.). Holospondaicus est:
spe/ndwmen tai=j Mna/maj paisi\n Mou/saij.
Item: Zeu= pa/ntwn a)rxa=, pa/ntwn a)gh/twr.
Stasimus - sta/simoj - est cantus Chori post ingressum in orchestram.
Stesichoreus dicitur 3mtr ac qui pro ancipiti semper longam ponit: -v - -, -v - -, -v - -. Et Stesichoreum
systema constat stropha, antistropha et epodo.
Stichica dicuntur metra quae iterantur sine structura strophica, ut 6mda et 3m ia.
Stichomythia est series versuum qui ponuntur alternatim in ore plurium actorum, ut fere dialogus fiat.
Stigme - stigmh/ - est punctum super notas musicales.
Stilema est processus stilisticus qui saepe adhibetur.
Stilus est ratio peculiaris exarandi orationem solutam vel carmina.
Stochasmos est coniectura.
STROPHA est systema versuum quod iteratur bis vel pluries. Est structura longior quam versus.
Periodi iterantur eadem forma bis, ter, vel decies et pluries.
-Antistrophe est secunda stropha quae iterat (responsio) fere ad amussim schema strophae.
Responsio includit iterationem rhythmi complexarum sententiarum, cum musica conexarum.
Lyrica choralis Graeca maxima ex parte habet formam strophicam.
Item tragoedia (semel), satyricum et comoedia (interdum pluries: Eur. Cyc. 495ss; Ar. Pax
346ss).
-Partenium Alcmanis, primum systema strophicum pluries iterat, ut Pindarus, qui addit epodon
iteratque structuram triadicam, qua utitur Hybicus, fr. 1.
-Suda Stesichorum inventorem facit structurae triadicae.
-Epoda sunt quoque in Tragoedia (Ae. Pers. 897-906; Sof. Ant. 876-82).
-In kommo/j Coeph. (315-475) structura est complexa, et antistrophae non sequuntur
immediate strophas.
-In ephymnion (it. ritornello) iterantur verba quoque (Ae. Supp. 117-75; Ag. 455-550). Metrum
iambicum syncopatum probabiliter respondet metro integro (e.c. Eur. El. 1185 = 1201).
Responsiones mirae sunt dimetri polyschematici cum gl: Corinna, fr. 5 passim, et saepe apud
Euripidem, e.c. El. 146 = 163).
Responsio elastica habetur in Comoedia (Wilamowitz, Verskunst, 470-86).
-Carmina a)/strofa et a)polelume/na sunt libera, carent strophis.
-Carmina metrika\ a)/takta sine ordine metrico sunt disposita.
-Carmina e)c o(/moi/wn elementa habent similia sed non definita.
-Carmina disposita kata\ sxe/sin, kata\ o(moio/thn, kata\ a)naku/klwsin strophas
constituunt.
-Praeterea iterari potest idem versus vel diversa genera versuum.
-Versus recitativi ordinantur kata\ sti/xon, lyrici kata\ strofh/n.
-Forma strophae est -stichica, si kata\ sti/xon quattuor vel quinque hexametri, ut in II Idillio

215
 METRICA

Theocriti, ordinantur, et versu intercalari separantur; est -disticha si constat diversis versibus,
qui alternantur, ut in elegiaco et epodibus Archilochi.
-Alexandrini grammatici carmina Sappho et Alcei variis rationibus ordinaverunt.
-Unitas musicalis strophae melodicam structuram iterat.
-Stropha est isometrica si iteratur idem versus, secus dicitur heterometrica.
-Monosticha eundem schema versus iterat, disticha duo versus diversi generis, tristicha tres,
tetrasticha quattuor, pentasticha quinque.
-Carmina monosticha sunt potissimum 6mda, 3mia, 4mia^, 11sy phal, as m seu I, as M seu V,
priap. galliamb. 10m io a minore.
-Sunt disticha:
1. systema elegiacum: 6mda^2 + pentameter da.
2. systema asclepiadeum IV: glichoneus + asclepiadeus.
3. systema archilocheum I: alcmanius = 6mda + 4mda^2.
4. systema archilocheum II: 6mda + 3mda^1.
5. systema archilocheum III seu M: ityph (=4m da + 3p tr) + 3mia^.
6. systema archilocheum IV: 3m ia arch + elegiambus.
7. systema archilocheum V: 6mda + iambelegus
8. systema hipponacteum: 2mtr^ + 3m ia^.
9. systema sapphicum Maius: aristophanius + sapphicus Maior.
10.systema iambicum: 3mia + 2mia (senari + quaternari ia).
11.systema pythiambicum I: 6mda + 2mia.
12.systema pythiambicum II: 6mda + 3m ia puri.
-Dantur Tristicha quoque sed tantum Graeca:
1. Systema a. gl || b. gl || c. 4m aeol
2. Systema a. creticus + glyc || b. glyc || 3c. phalec
3. Systema a. 4mchor || b. 4mchor || c. 2m ia
nh/pluton ei)/luma kakh=j a)spi/doj, a)rtopw/lisin
ka)qelopo/rnoisin o(mile/wn o( ponhro\j )Arte/mwn,
ki/bdhlon eu(ri/skwn bi/on,
polla\ me\n e)n douri\ tiqei\j au)xe/na, polla\ d' e)n troxw=i,
polla\ de\nw=ton skuti/nhi ma/stigi qwmixqei/j, ko/mhn
pw/gwna/ t' e)ktetilme/noj:
-Dantur Tetrasticha:
1. systema sapphicum minus: tres 11sy sapphici + adonius.
2. systema asclepiadeum II: tres asclepiadei minores + glychoneus.
3. systema asclepiadeum III: duo asclepiadei m + pher + glychoneus.
4. systema alcaicum: duo 11sy alc + 9sy alc + 10sy alc.
5. Systema 3gl + pher.
-Stropha Pentasticha constat 4gl + pher.
-Epodica structura strophas cum aliis diversae structurae alternare potest.
Communior est trias - tria\j e)p%dikh/, quae constat stropha, strofh/, antisptropha,
a)ntistrofh/, et epodo, e)p%do/j.
-Systema dicitur proodicum, pro%do/j, vel mesodicum, mes%do/j, prout formam ABB' vel
ABA' sumat.
-Ephymnion - u(pakoh/ - est versus qui claudit strophas, et vocatur e)pifqegmatiko/n si
solutus sit a contextu.
-Notae, shmei=a, structurae strophicae sunt: h( para/grafoj in fine strophae, h( korwni/j in
fine triadis, o( a)steri/skoj in fine carminis, h( diplh/, ad novum colloquentem indicandum, et
ad novam satructuram strophae declarandam.
-In lyrica chorali structura triadica vel monadica adhibetur; in scenicis carminibus primae
responsioni str et antistr additur dias alius generis rhythmici.
-Rara est conclusio a)/strofa extra responsionem: AA BB CC... (n).
-Kola inter strophas et antistrophas vocantur mesodi, si praecedunt vocantur proodi.
-Apud Horatium sunt strophae
Monosticae: 3m ia, ascl m, ascl M
Distichae: systema ia purum: systema epodicum
systema da purum: systema alcmanicum, arch.I
systema ia-da: syst arch.II-III, pyth. I-II

216
 METRICA

systema logaoed-ia: systema arch IV

systema ia-tr: systema hippon.
systema chor-ia: systema ascl.III, sapph. M
Tetrastichae: ascl.I et II, sapph. m, alcaica
hypermetricae: decam io m
Substitutio fit si pes pro pede adhibeatur (- - pro v -); dissolutio si duo breves ponantur pro longa, ut
tribrachys pro iambo.
Superlatio est hyperboles sive accrescivita - au)/cesij - sive deminutiva - tapei/nwsij: Vento velocior,
tardior testugine.
Syllaba - sullabh/ - est unitas phonetica, quae simul pronuntiatur: monosyllabum (monosyllaba -ae
[s.VI]) si una sy constat; disyllabum (disyllaba -ae) si duobus; polysy si pluribus. Anceps -
koinn/ - communis, si longa vel brevis sit pro membri vel versus sede [in fine semper]. Clausa
est si desinit cum consonante: ad, per, ast; secus aperta: de, me, tu.
Syllepsis est concordantia ad sensum.
Sylloges gnomica: est collectio carminum, vulgi quoque, ad modum sententiae vel moralis hortationis.
Symplecontes in metrica opponuntur separatistis.
Synaeresis - sunai/resij - est contractio duarum vel plurium syllabarum in unam.
Synaloephe - sunaloifh/ vel sunalifh/ fusio, confusio, commixtio - unam syllabam facit (h neglecta)
vocalem finalem verbi cum initiali sequentis verbi: a)/lgea e)/qhke (algheteke), monumentum
et (monumentet): Conticuere_omnes intentique_ora tenebant. Figura contraria est dialoephe
(hiatus).
Synaphìa - suna/feia, coniunctio - est tam arcta unio membrorum, ut ancipitem non admittat neque
hiatum inter membra, sc. syllaba finalis arcte unitur sequenti, etiam si verbum dividatur in duas
partes, quarum altera stet cum membro finali altera cum initio membri sequentis:
i)sda/nei kai\ pla/sion a)/du fwnei/-
saj u|pakou|ei (SAPPH. 2, 3-4).
Simile sed non idem est id quod dicitur enjembement. Metrica et prosodica continuitas Colon a
Versu - sti/xoj - distinguit; synapheia interdum extenditur per plures lineas, quae constituunt
periodum. Ultima syllaba potest esse longa vel brevis; si brevis stat pro longa habetur syllaba
brevis in elemento longo. Periodus - || - definitur ut segmentum compositionis - quadraginta vel
tantum quattuor syllabae, quae habent prosodicam continuitatem.
Synartèsis - suna/rthsij - est unio membrorum sine caesura; synartetica sunt metra quae conexa sunt,
asynarteta quae sunt diversi generis.
Synathroismos - sunaqroismo/j - est recapitulatio sententiarum.
Synaeresis est coactio duorum syllabarum in unam.
Syncopatio, syncopes - sunkoph/, ligatura - contusio, detractio, suppressio, est litterae vel syllabae
amissio: domne (domine), ti/pte ( ti/ pote); saeclum (saeculum); spirto (spirito).
Clausulae syncopatae finem versus saepe concludunt.
Syndeticus opponitur asyndetico.
Synecdoche - sunekdoxh/ - seu comprehensio, intellectio: pars pro toto, totum pro parte, singulare
pro plurali, genus pro specie et viceversa: ad tectum (= domum) venis, mundus est caecus.
Synecphonèsis - sunekfwnh/sij - crasis, est unio vocalium in unam syllabam: maria omnia
(mariomnia), curam hanc (curanc), bonum est (bonumst), bona es (bonas), locuta est (locutast).
Interdum synizesis, synaloepha, vel crasis appellatur. Graphice saepe notatur. Facilius fit inter
verbum monosyllabum et relativa pronomina kai/, h(/, dh/, mh/, e)gw/, e)pei/.
Prodelision vel aphaeresis est elisio initii verbi: makrou= (a)popau/sw (macrùpopàuso).
Potissimum utitur Sappho, Hipponax eiusque Alexandrini imitatores, priscam comoedia,
interdum Homerus: Od. I 226 ei)lapi/nh h)e\ ga/moj -vv-vv-
Sappho 1. 11 w)ra/nw ai)/qeroj -v-v-
Ar. Ran. 509 perio/yoma)pelqo/nta (mā ex ma(i) a)).
Synecphonesis pluries fit si prima vocalis est e: q\eo/j, \e)/ason, po/l\ewj.
Voces contiguae leguntur ut una sy. Synecphonesis, synizesis, synaloepha, crasis fere idem.
Synizèsis - suni/zhsij - seu synaeresis - sunai/resij - est coniunctio syllabarum in unam: déinde,
próinde, duoi=n [bisy]; sed quoque: de-in, de-in-de, de-in-ceps, de-hinc, su-a-de-o, su-a-vis.
Pronntiatio distincta voccalium.
Synkretismus - sunkretismo/j - societatem gentium Cretensium indicavit, et postea, falsa etymologia
[misceo et socio] religiosum quoque sensum.

217
 METRICA

Synonimum est verbum habens similem significationem.

Syntagma est neologismus, qui coetus verborum indicat arcte vinctorum, ut sunt morphemata et verba.
In linguistica est electio certa, quae contraponitur paradigmati: SN = syntagma nominale
(nomen + complementa), SP = praedicativum (SN + verbum), SV = verbale, SA =
adtributivum.
Systema seu periodus metrica est unio membrorum quae organicitatem habent. Dicitur dicòlon,
tricòlon, tetracòlon prout 2, 3, 4 membris constet. Latini habent versus quoque membra et
appellant monostichum, distichum, 3st, 4st, 5st. Kata\ sti/xon sunt exarata poemata epica,
tragoediae, et plurima alia.
Systoles - sustolh/ - est correptio syllabae natura sua longae: dederunt: Matri longa decem tulerunt
fastidia menses (VERG. buc. 4,61).
Syzygies - suzugi/a, coniugatio, unio pedum - communiter pro dipodia adhibetur; nonnulli unionem
pedum diversorum opponunt dipodiae; epirrhematica habetur cum singulas strophas et
antistrophas sequuntur tetrametri trochaici.

Tautologia est iteratio vocis in declaranda notione.

Taxis est dispositio, quae post heuresim fit.
Technopaegnion est ludicrum [passatempo] 6mda, quod incipit et desinit 1sy et finis est initium
alterius, et ultimus 1sy idem ac primus est:
Res hominum fragiles alit et regit et perimit fors.
Fors dubia aeternumque labans, quam blanda fovet spes.
Spes nullo finita aevo: cui terminus est mors.
Mors avida inferna mergit caligine quam nox...
Vis tamen hic nulla est: verum est iocus et nihil res. [AUS. ad Paul.N]
Telesilleus seu telesillianum est glychoneus acephalus: x - v v - v -
i)w\ geneai\ Brotw=n (SOPH. O.T. 1186) [iògeneàibrotòn]
Telestichus est acrostichus finalis.
Tempus - xro/noj podiko/j - est mora syllabarum.
Terentianeus est dodrans II + ad: -/ x -/ v v x/ | -/ v v -/ x.
Termini de re metrica sequendi videtur quos d.v. Paul Maas (Griechische Metrik) proposuit: termini
exclusive metrici (elementum) longum, breve, anceps; termini prosodici longa, brevis, anceps.
Tetrameter - tetra/metroj - est versus 4 metrorum; tetrapodia constat 4 pedibus; tetraseme fere idem
est ac 4 tempora; tetrasticha est str 4 versuum.
Thema / rhema sunt elementa sententiae quorum alterum quod 'cognitum' est significat, alterum
'novum': si diligis me [th], pasce agnos [rh] - amoenissima civitas [th] incendio est deleta [rh] -
veni [th] quia vocasti me [rh]).
Thesis - qe/sij, positio - est tempus debile apud Romanos forte autem apud Graecos.
Thi[y]asus est pompa bacchantium.
Threnos - qrh=noj - est fere epicaedion, cantus querimoniae in honorem defunctorum.
Tiedke et Meyer Lex: apud Callimachum et Nonnum non datur finis verbi simul cum IV et V longo.
Tituli archaici Graeci et Latini inscriptiones sunt.
Tmesis - tmh=sij - est sectio, scissio, separatio compositi verbi in sua elementa, interposita alia voce:
quod iudicium cumque. Dicitur quoque diacopè, intercisio. Tmesis rhythmica valet
Enjambement.
Toné - tonh/ - est productio melodica syllabae ultra duo tempora.
Topos - to/poj - est locus communis.
Tractatus metrici antiqui: de Harmonia L.3 Aristoxenis Tarentini (s.IV a.Ch.), Manuale Efestionis (s.II
p.Ch.); De litteris, de syllabis, de metris L.3 Terentiani Mauri (s.III); Ars grammatica de
orthographia et de metrica ratione C.Mari Victorini (s.IV).
Tragoedia - trag%di/a - est conflictus humanitatis, est dra=ma non narratio, ut est e)/poj. Lexis est
una sermo et melopea. Nectuntur mythus, peripe/teia, mutatio improvisa, a)nagnw/risij
(recognitio), pa/qoj (catastrophe, dolor), h)/qh [mores, it. caratteri], dia/noia [it. pensiero],
qewri/a [it. spettacolo], ka/qarsij tw=n paqw=n [it. passioni represse], ma/qhsij. Aristotelis
Poetica XII enumera partes: prologus, ante ingressum chori, parodos (saepe anapaesticis
versibus), cum ingreditur chorus, fere semper quattuor episodia, quae sunt dialogi personarum,
numquam excedentium ternarium numerum, simul in scaena loquentium, stasymi, qui sunt
cantus chori inter episodia, et si sint valde lacrimosi, ko/mmoj vocantur, exodus, cum chorus

218
 METRICA

egreditur a scaena, epilogus, qui est narratio postrema, post exitum chori.
Transgressio, transiectio seu hyperbaton est tropus, transpositio verborum.
Translatio seu translatum est metaphora.
Translinguisticus valet qui excedit systema linguisticum usitatum.
Translitteratus valet transcriptus a diverso systemate alphabetico.
Transphrasticum est quidquid superat fines sententiae.
Triadica compositio habetur, ex.gr. in str, ant, ep.
Tribrachus est pes 3 brevium syllabarum.
Trigramma est unio trium litterarum ad indicandum unum sonum (sch =  ).
Trilogia et Tetralogia sunt tria vel quattuor opera che in unum coalescunt.
Trimeter est versus trium metrorum: 3mia dicebantur, versus lyrici canebantur, 3m inter strophas,
4mtr, systemata anapestica declamabantur ad sonum fistulae [parakatalogh/].
Trinini salientes dicuntur versus omoeoteleuti post caesuram trit et ephtem:
stella maris, quae sola paris sine coniuge prolem.
Tripertiti versus sunt: 1. adonii: dextera Christi, nos rapuisti, de nece tristi. 2. da: Hora novissima,
tempora pessima sunt, vigilemus: ecce minaciter imminet arbiter ille supremus.
Tripodia constat 3 pedibus.
Triseme fere idem est ac tria tempora.
Tristicha est stropha 3 versuum. Propria apud Graecos:
1. gl +gl + 4m aeol || 2. (cr + gl) + gl + fal || 3. 4mchor + 4mchor + 2mia
Trochaeus - troxai=oj, velox - seu choreus habet rhythmum descendentem - v . Pedes coalescunt in
dipodias, tripodias, etc.; metra in 2m, 3m, etc. Ditrochaeus est dipodia trochaica: Gàbrièlis.
Usitatus in partibus lyricis comoediae, rarior in Tragoeedia.
2m tr constat duobus dipodiis trochaicis: - v - x - v - x
metrice accentuative
e)mfe/rhn e)/xoisa mo/rfan Dies irae dies illa / Stabat mater dolorosa
2m tr^ est Lekythius - lhku/qion - seu Euripideus [cr + 2pia] [solutiones]
e)/sti tij qiw=n ti/sij (ALCM. fr.1 D2, 36) [èstitìstiòntisìs]
lhku/qion a)pw/lesen -q   n  [lekutìonapòlesèn]
Ka/dmoj e)/mole ta/nde ga=n [kàdmosèmoletàndegàn]

nòn ebùr neque aùreùm (HOR. C. 2,18.1)

metrice accentuative
Sàlve! Dì dent quaè velìs dùm pendèbat fìliùs
2mtr^ sequitur parthenium Alcmanis et vocatur lekytius quia formam solutam exhibet
lhku/qion a)pw/lesen (Ar. Ran. 1208): - v v v v - v -. Series lek in Eur. Phoen. 239-45:
qou/rioj molw\n )/Arhj Ora davanti alle mura Ares è giunto con la
ai(=ma da/ion fle/gei Sua furia, accende contro la città sangue di
t#=d', o(\ mh\ tu/xoi, po/lei: strage in campo, l’evento lo tenga
koina\ ga\r fi/lwn a)/xh, lontano. Comune è il dolore per
koina\ d', ei)/ ti pei/setai chi ci è caro: se il male tocchi
e(pta/purgoj a(/de ga=, Questa terra dalle sette torri,
Foini/ss# xw/r#. feu= feu=. La sua sorte sarà comune alla terra fenicia.
3ptr id est 2mtr brachycatalecticus dicitur ityphallicus: - v - v - -.
xrh=ma/ toi geloi=on. [krèmatòighelòion]. Ae. Ag. 160-6 et Eur. Hel. 348-59 habent
formas solutas et syncopem - - v et - - :
Zeu/j, o(/stij pot' e)sti/n, ei) to/d' au)- [str. b
t%= fi/lon keklhme/n%,
tou=to/ nin prosenne/pw.
ou)k e)/xw proseika/sai
pa/nt' e)pistaqmw/menoj
plh\n Dio/j, ei) to\ ma/tan a)po\ fronti/doj a)/xqoj
xrh\ balei=n e)thtu/mwj.
Cf E. Hel 348-359.
3mtr ac: arva sicca Nilus intrat, ite laeti. [àrvasìccanìlusìntratìtelèti]
3mtr^: Zeu= pa/ter ga/mon me\n ou)k e)daisa/mhn [zéupatérgamònmenúkedéisamén]
4mtr ac (non apud Latinos):pw=le Qrvki/h, ti/ dh/ me loco\n o)/mmasin ble/pousa

219
 METRICA

[pòletrèkiè-tidèmelòxon-òmmasìnblepùsa] (AN. 12,1 [.3.5]) apax

4mtr^ -' v -' x , -' v -' x | -' v -' x , -' v -'
105 Glau=x', o(/ra: baqu\j ga\r h)/dh ku/masin tara/ssetai
po/ntoj, a)mfi\ d' a)/kra Gur<4e/w>4n o)rqo\n i(/statai ne/foj,
sh=ma xeimw=noj, kixa/nei d' e)c a)elpti/hj fo/boj...
114 ou) fil<e/w> me/gan strathgo\n ou)de\ diapepligme/non
ou)de\ bostru/xoisi gau=ron ou)d' u(pecurhme/non,
a)lla/ moi smikro/j tij ei)/h kai\ peri\ knh/maj i)dei=n
r(oiko/j, a)sfal<4e/w>4j bebhkw\j possi/, kardi/hj ple/wj.
115 nu=n de\L<ew/>filoj me\n a)/rxei, L<ew>fi/lou d' e)pikratei=n,
L<ew>fi/lwi de\ pa/nta kei=tai, L<ew/>filon d' _a)/koue.
116 <e)/a> Pa/ron kai\ su=ka kei=na kai\ qala/ssion bi/on.
Est versus antiquior dialogi tragoediae (ARIST. poet. 1449a 21), cui postea successit 3m ia et
tragoedia facta est severior (a)pesemnu/nqh). Tragici usurpant in concitatis actionibus,
ut e.c. Ae. Ag. 1649-73, ubi post II metrum semper diaeresis datur:
{Ai.} a)ll' e)pei\ dokei=j ta/d' e)/rdein kai\ le/gein, gnw/sv ta/xa:
ei)=a dh/, fi/loi loxi=tai, tou)/rgon ou)x e(ka\j to/de.
{Xo.} ei)=a dh/, ci/foj pro/kwpon pa=j tij eu)trepize/tw.
{Ai.} a)lla\ ka)gw\ mh\n pro/kwpoj ou)k a)nai/nomai qanei=n.
{Xo.} dexome/noij le/geij qanei=n se: th\n tu/xhn d' ai(rou/meqa.
{Kl.} mhdamw=j, w)= fi/ltat' a)ndrw=n, a)/lla dra/swmen kaka/.
a)lla\ kai\ ta/d' e)camh=sai polla\ du/sthnon qe/roj:
phmonh=j d' a(/lij g' u(pa/rxei: mhde\n ai(matw/meqa.
Aesch. Pers 219-234
kai\ po/lei fi/loij te pa=si. deu/teron de\ xrh\ xoa\j
gv= te kai\ fqitoi=j xe/asqai: preumenw=j d' ai)tou= ta/de
so\n po/sin Darei=on, o(/nper fv\j i)dei=n kat' eu)fro/nhn,
e)sqla/ soi pe/mpein te/kn% te gh=j e)/nerqen e)j fa/oj,
ta)/mpalin de\ tw=nde gai/# ka/toxa maurou=sqai sko/t%.
tau=ta qumo/mantij w)/n soi preumenw=j parv/nesa:
eu)= de\ pantaxv= telei=n soi tw=nde kri/nomen pe/ri.

Annius Florus 244 (251R) 4mtr^

Tam malum est habere nummos, non habere quam malum est.
tam malum est audere semper, quam malum est semper pudor.
tam malum est tacere multum, quam malum est multum loqui.
tam molum est foris amica, quam malum est uxor domi.
4m tr^ skaz habet in VII sede spondeus pro trochaeo (non est apud Latinos):
-/ v -/ x -/ v -/ x | -/ v -/ x -/ - x/
a)mfide/cioj ga/r ei)mi kou)k a(marta/nw ko/ptwn (HIPP. 9,2).
7narius et 8narius tr innituntur pede non metro, quia omne longum solvi potest praeter
ultimua duo elementa. Septenarius est est igitur 8narius tr^, appellatus quoque versus
quadratus (7+1/2 ia), diaeresim saepius habens post IV pedem.
scis amorem, scis laborem, scis egestatem
àdcuràtot(e) ùt sine tàlis dóm(i) agitènt convìviùm
Respondit mihi paucis verbis | atque adeo fideliter
[réspondìtmii pàucisvérbis | àtquadeòfidélitér].
Poenico bello secundo Musa pinnato gradu
intulit se bellicosam in Romuli gentem feram.
Septenarius trochaicus adhibetur a Plauto potissimum in vv. recitatis fistula comitante. Habet 7
tr + x = 4p + 4p^ [penultimus pes semper est purus]
-= v, -= -, -= v, -= v | v= vv, -= -, -= v, v=
Nùnc petìt quom pòllicètur: | ìnhiat àur(um) ut dèvorèt
-= v, -= v, -= -, v=v -, -= -, -= v, -= v, -=
àlterà manù fert làpidem pàn(em) os tèntat àlterà.
Ooctonarius trochaicus^ omnes pedes solutos rationales et irratinales exhibere potest:
1 2 3 4
-/ v -/ x -/ v -/ x | -/ v -/ x -/ v x/

220
 METRICA

vvv vvv vvv vvv vvv vvv -v-

-- -- -- -- -- -- -v-
vv- vv- vv- vv- vv- vv- -v-
toi=j qeo=j tiqei=n a(/panta: polla/kij me\n e)k kakw=n
ou) file/w me/gan strathgo/n ou)de\ diapepligme/non [ùde|dìape: -v, vv -]
Ecce Caesar nunc triumphat | qui subegit Gallias (SU. Iul. 49)
Pange, lingua, gloriosi | proelium certaminis
Caesura duos versus breviores effecit: 2m tr ac + 2m tr^:
Stesichorius vocatur si in sedibus paribus omnes spondei stant pro trochaeo.
Cetera metra trochaica pervestigavit M.LENCHANTIN (o.l. p.88-91).
Trochaei lex (swth=ra): verbum desinens trochaeo (- v) est semper perispomenum (-= v).
Tropus - tro/poj - seu translatum est figura semantica, translata a propria significatione ad non
propriam ornatus necessitatisve causa:
1.figurae mentis (cogitationis) sunt litotes, hyperboles, antiphrasis;
2.figurae constructionis syntaxis sunt ellipsis, zeugma, parataxis;
3.figurae verborum (tropoi) sunt methaphora, allegoria, synecdoches.

U esse potest vocalis (in sy clausa), semivocalis (si praecedat vocalem), merum signum graphicum
(liquescit, si sequatur q: equus =ecus, quie-sco, quo-modo; vel g: distinguunt = -ngunt, lin-gua,
lan-gui-dus) vel s (su: sua-vis = swavis, as-sue-sco).
Unisoni versus dicuntur qui sunt omoeoteleuti continuative:
Festa sonans mando, cum funere proelia pando,
meque fugit, quando resono, cum fulmine grando.
Univerbatio est fusio verborum disiunctorum: terraemotus.

Vendryès lex: respicit accentus retrocessionem. Appellatur quoque lex e)/gwge.

Verbum auxiliare - bohtiko/n - praesens e)nesto/j, imperfectum paratatiko/j, futurum me/llwn,
praeteritum proximum parakei/menon, activum e)nergetikh\ fwnh/, indicativum o(ristikh/.
Verner Lex est phonetica responsio consonarum sanskritarum cum gothicis et Latinis: pitàr father
pater | bhràtar brothar frater.
Versificatio est complexus legum 1.phoneticarum (rhythmus et sonoritas), 2.synthacticarum (structura
sententiarum), 3.stropharum.
Versus - sti/xoj - costituitur ordinata successione metrorum, quae iterari possunt. Syllaba finalis est
anceps et hiatu fruitur, non autem synapheia. Series pedum, metrorum, membrorum constituit
periodum rhythmicam. Si breve stat pro longo datur brevis in longo id est sy brevis in elemento
longo. Versus verbum continuum habetur: sko/toj e)mo\n fa/oj = skotosemonfaos v v v - v -
Scansio fit acuendo quantitatem, tempora fortia (arsim et thesim), caesuram si adsit. Versus in
stropham confluunt. Structura spectata, dicuntur dactilici, trochaici, iambici; syllabarum vel
elementorum (pedum) numero spectato dicuntur quaternari, quinari, senari, septenari...;
numero pedum spectato, dicuntur dipodiae, tripodiae, quadripodiae, pentapodiae...; metrorum
autem numero dimetri, trimetri, tetrametri, pentametri, hexametri, et huiusmodi.
Leonini sunt versus, quorum hemistichia similiter desinunt:
Laudo Deum verum, plebem voco, congrego clerum.
Tempore felici, multi numerantur amici; | si fortuna perit, nullus amicus erit.
Caudati similiter finiunt eisdem verbis alternatis:
Fert pira nostra pirus, sine vino sunt pira virus;
si pira sunt virus, sit maledicta pirus.
Aeolici enneasllabi, decasyllabi, hendecasyllabi et huiusmodi sunt versus, qui numerum
syllabarum non mutant, ut alcaicus, phalecius, asclepiadeus minor, sapphicus.
Catalecticus est versus carens syllabis in fine: catal in syl unam syllabam servat; catal in disyl
duas servat; dicatalecticus catalexim in medio et in fine versus habet; acatalecticus est v.
integer.
Vitia dictionis sunt Barbarismus, soloecismus, acyrologia, cacophaton, pleonasmos, perissologia,
macrologia, tautologia, eclipsis, tapeinosis, cacosyntheton, amphibolia.
Vocales a, e, i, o, u breves esse possunt vel longae; diphthongi Latinae semper sunt longae; vocalis
correptio est breviatio quantitatis ante vocalem. In Graeco accentus circumflexus longam notat.
Circumflexus stat in penultima, si ultima est brevis: mh=nin. Penultima longa cum accentu

221
 METRICA

acuto indicat ultimam esse quoque longam: deikn\u/s\ᾱj. Vocalis contracta est longa: Dῑ/filoj
(= Dii\ filoj).
Volatus Pyndaricus est abruptio continuitatis sermonis ad aliud declarandum: “Et populus meus bonis
meis adimplebitur, ait Dominus. Haec dicit Dominus: Vox in excelso audita est lamentationis,
luctus, et fletus Rachel plorantis filios suos”. (Ier. 31,14-16).

Weil Lex: “Lorsque, dans un dimètre dochmiaque, la finale longue d'un mot enjambe d'un dochmie à
l'autre, elle est toujours suivie de deux brèves” - in 2mdocm verbum qui dividit alterum ab
altero cum duobus brevibus comitatur:
nu=n o(/te soi pare/staken: e)pei\ dai/mwn - v v - v - | - v v - x -
lh/matoj a)/n tropai/v xroni/v metal- - v v - v - | - v v - v -
lakto\j i)/swj a)\n e)/lqoi qelemwte/r% - v v - v - | - v v - v -
Wernicke Lex: IV metrum in 6m non potest desinere cum verbo longam quantitatem habens positione
(corollarium legis Naeke): verba desinentia cum trochaeo ponuntur ubi ita scandi possint vel in
fine versus; monosyllabi computantur cum proximo verbo.
Ita (HES. Th. 135): ... Qe/min te Mnhmosu/nhn te.
ma/nti kakw=n, ou)/ pw/ pote/ moi to\ krh/guon ei)=paj.
Wifstrand Lex: in 2m an non datur 1sy in fine metri, si praecedens verbum desinit 2 longis:
v v - -^- | v v - -^-.
Wilamowitz-Knox Lex: non datur caesura simul post antepenultimum et penultimum longum:
... - v - | x - | v -. At Aesch. Pers. 682: Pe/rsai geraioi/, ti/na po/lij | ponei= | po/non;
Wilamowitzianus est 2mchor seu gl anacl x x - x - v v -

Xenion est distichus variae naturae.

Zeugma est pons et opponitur caesurae: finis verbi prohibetur ex.c. in II pede utriusque membri
pentametri. Zeugma est quoque verbum plures spectans sententias: cerne tu itinera latronibus
clausa, maria obsessa praedonibus cruento horrore castrorum bella ubique divisa.
Zuntz Lex: in stropha dactylo-epitrita elementa finiuntur cum epitritis.

222
 METRICA

Poetae apud editorem Zanichelli

Ablabius, epigramma
Accius, carminum fragmenta
Accius, praetextarum fragmenta
Accius, tragoediarum fragmenta
Aedituus] Valerius Aedituus, epigrammata
aegritudo Perdicae
Afranius, comoediarum fragmenta
Agrestius, uersus de fide
Albinouanus Pedo, carminis fragmentum
Albinus, carminum fragmenta
Alcimus Auitus, poematum libri
Alcimus Auitus, carminum appendix
Alcestis Barcinonensis
Alfius Auitus, carminum fragmenta
Ambrosius, e Graecis conuersa
Ambrosius, hymni
Ambrosius, *uersus de naturis rerum
Ambrosius, *carmen de ternarii numeri excellentia
Annianus, carminum fragmenta
anthologia Latina, carmina in codicibus scripta
Appius Claudius, carminum fragmenta
Aprissius, Atellanae fragmentum
Apuleius, carminum fragmenta
Apuleius, *fragmentum poeticum in Apul. flor. c. 7 insertum
Arator, de actibus apostolorum
Arator, epistula ad Florianum
Arator, epistula ad Parthenium
Arator, epistula ad Vigilium
Arbonius Silo, carminis fragmentum
argumenta Plautina, Amphitruo
argumenta Plautina, Asinaria
argumenta Plautina, Aulularia
argumenta Plautina, Captiui
argumenta Plautina, Casina
argumenta Plautina, Cistellaria
argumenta Plautina, Curculio
argumenta Plautina, Epidicus
argumenta Plautina, Menaechmi
argumenta Plautina, Mercator
argumenta Plautina, Miles gloriosus
argumenta Plautina, Mostellaria
argumenta Plautina, Persa
argumenta Plautina, Poenulus
argumenta Plautina, Pseudolus
argumenta Plautina, Rudens
argumenta Plautina, Stichus
argumenta Plautina, Trinummus
argumenta Plautina, Truculentus
Arnobius, uersus Orphici
Atilius, comoediarum fragmenta
Atta, carminis fragmentum
Atta, togatarum fragmenta
Augustinus, *carmina (AL 484a, 487d, 489, 870 Riese2)
Augustinus, *ignoti uersus ap. Aug. mus. 5, 13, 27
Augustinus, *precatio ad Christum

223
 METRICA

Augustinus, psalmus contra partem Donati

Sentius Augurinus, carmen
Auianus, fabulae
Auienus, Aratea
Auienus, carmen ad Flauianum
Auienus, carmen ad Nortiam
Auienus, ora maritima
Auienus, orbis terrae
Marcus Aurelius, carminis fragmentum
Ausonius, Bissula
Ausonius, de XII Caesaribus
Ausonius, cento nuptialis
Ausonius, Cupido cruciatus
Ausonius, eclogae
Ausonius, ephemeris
Ausonius, epicedion in patrem
Ausonius, epigrammata
Ausonius, epistulae
Ausonius, epitaphia heroum
Ausonius, de fastis
Ausonius, genethliacos
Ausonius, griphus ternarii numeri
Ausonius, de herediolo
Ausonius, ludus septem sapientium
Ausonius, Mosella
Ausonius, *carmen in notarium
Ausonius, oratio
Ausonius, parentalia
Ausonius, uersus Paschales
Ausonius, *periocha Iliadis
Ausonius, *periocha Odyssiae
Ausonius, praefationes
Ausonius, precationes
Ausonius, commemoratio professorum
Ausonius, protrepticus
Ausonius, technopaegnion
Ausonius, ordo urbium nobilium
Caesius Bassus, uersus metrici
Furius Bibaculus, carminum fragmenta
Boethius, consolatio Philosophiae
Caecilius Statius, comoediarum fragmenta
Caelius Aurelianus, e Parmenide conuersa
Iulius Caesar, carminum fragmenta
Calpurnius, eclogae
Licinius Caluus, carminum fragmenta
carmen Aruale
laudes Domini
carmina Saliaria, fragmenta
carmen Sibyllinum
Catullus, carmina
Catullus, carminum fragmenta
carmina epigraphica
Chalcidius, e Graecis conuersa
Cicero, fragmenta poetica
Heluius Cinna, carminum fragmenta
Claudianus, carmina
Claudianus, carmina minora

224
 METRICA

Claudianus, epigramma
Claudianus, de raptu Proserpinae
Columella, de re rustica, liber X
comoediae incertorum, Atellanae fragmentum
comoediae incertorum, palliatae fragmenta
comoediae incertorum, togatae fragmentum
Commodianus, carmen de duobus populis
Commodianus, instructiones
Corippus, panegyricus in laudem Anastasii
Corippus, Iohannis
Corippus, panegyricus in laudem Iustini Augusti
Cornelius Gallus, carminum fragmenta
Cornelius Seuerus, carminum fragmenta
Cornificius, carminum fragmenta
Cyprianus Gallus, deuteronomium
Cyprianus Gallus, exodus
Cyprianus Gallus, deperditorum carminum reliquiae
Cyprianus Gallus, liber geneseos
Cyprianus Gallus, Iesu Naue
Cyprianus Gallus, iudicum
Cyprianus Gallus, leuiticus
Cyprianus Gallus, numeri
Damasus, epigrammata
Domitius Marsus, carminum fragmenta
Dorcatius, carminis fragmentum
Dracontius, de laudibus dei
Dracontius, Orestes
Dracontius, Romulea
Dracontius, satisfactio
Egnatius, de rerum natura fragmenta
elogium Asbadi
Ennius, annalium fragmenta
Ennius, comoediarum fragmenta
Ennius, annalium fragmenta dubia
Ennius, uersus falsi
Ennius, praetextarum fragmenta
Ennius, saturarum fragmenta
Ennius, annalium fragmenta spuria
Ennius, tragoediarum fragmenta
Ennius, fragmenta uaria
Ennodius, carmina
Ennodius, Castitas, opusc. 6
Ennodius, dictiones, 12, 24, 28, uersus inserti
Ennodius, epistulae, 5, 7-8, uersus inserti
Ennodius, epistulae, 7, 21-29, uersus inserti
Ennodius, Fides, opusc. 6
Ennodius, Grammatica, opusc. 6
Ennodius, laus uersuum, opusc. 6
Ennodius, opuscula, 6, uersus inserti
Ennodius, Rhetorica, opusc. 6
Ennodius, Verecundia, opusc. 6
epigrammata Bobiensia
epigrammata Bobiensia, appendix
ignoti epigramma de Crassitio
Eugenius Toletanus, carmina
Eugenius Toletanus, carminum appendix
Eugenius Toletanus, hexaemeron
Eugenius Toletanus, satisfactio

225
 METRICA

Eugippius, hymnus in laudem Seuerini

Felix, carmina (AL 210-14, 254 Riese 2)
Flauius, hymnus
Florus, carmina (AL 87, 245-52 Riese2)
Florus, ad Hadrianum
Florentinus, carmen (AL 376 Riese2)
Fronto, carminum fragmenta
Fulgentius, mythologiae, uersus inserti
Fulgentius, Virgiliana continentia, uersus inserti
Furius Antias, fragmentum
Gaetulicus, carminis fragmentum
Asinius Gallus, epigramma
Gannius, carminum fragmenta
Germanicus, Aratea
Germanicus, Arateorum fragmenta
Gracchus, tragoediarum fragmenta
Grattius, cynegeticon
Hadrianus imperator, carminum fragmenta
Hieronymus, carminum fragmenta
Hilarius Pictauiensis, *de euangelio
Hilarius Pictauiensis, *in genesin
Hilarius Pictauiensis, *hymnus de Christo
Hilarius Pictauiensis, *de martyrio Maccabaeorum
Hilarius Arelatensis, carminis fragmentum
historia Apollonii, uersus inserti
uersus in Caesares ex historia Augusta
Ilias Latina
Honoratus, uita Hilarii Arelatensis, uersus inserti
Horatius, ars poetica
Horatius, carmina
Horatius, carmen saeculare
Horatius, epistulae
Horatius, epodi
Horatius, saturae
Horatius, *ignoti uersus Hor. sat. 1, 10 praemissi
Hosidius Geta, Medea tragoedia
Hostius, belli Histrici fragmenta
hymni Christiani anonymi
incertorum uersus
Isidorus, carmina
Iulius Valerius, e Graecis conuersa
Iuuenalis, saturae
Iuuencus, euangeliorum libri
Iuuentius, comoediarum fragmenta
Lucius Manilius, carminum fragmenta
Attius Labeo, carminis fragmentum
Decimus Laberius, mimorum fragmenta
Lactantius, e Graecis conuersa
Lactantius, *de passione domini
Lactantius, de aue Phoenice
Laeuius, carminum fragmenta
Tullius Laurea, epigramma
laus Pisonis
Licinius Imbrex, comoediae fragmentum
Licentius, carmen ad Augustinum
Liuius Andronicus, *carminum fragmenta
Liuius Andronicus, comoediarum fragmenta
Liuius Andronicus, tragoediarum fragmenta

226
 METRICA

Lucanus, Pharsalia
Lucanus, carminum fragmenta
Lucilius, saturarum reliquiae
Lucilius Iunior, carminum fragmenta
Lucretius, de rerum natura
Luscius Lanuuinus, palliatae fragmentum
Lutatius Catulus, epigrammata
Luxurius, carmina (AL 18, 37, 203, 287-375 Riese2)
Lygdamus, corpus Tibullianum 3, 1-6
Aemilius Macer, carminum fragmenta
Macrobius, carminis fragmentum
Maecenas, carminum fragmenta
Manilius, astronomica
Marius Auenticensis, epitaphium
Marius Victor, alethia
Marcus Casinensis, uersus in Benedicti laudem
Marcellus, de medicamentis
Marcius uates, carminum fragmenta
Marianus, carminis fragmentum
Martialis, epigrammata
Martialis, liber de spectaculis
Martinus Bracariensis, epitaphium
Martinus Bracariensis, uersus in basilica
Martinus Bracariensis, uersus in refectorio
Martianus Capella, de nuptiis Philologiae et Mercurii
Marullus, fragmentum
Matius, Iliadis fragmenta
Maximianus, elegiae
Maximianus, elegiarum appendix
Memmius, carminum fragmenta
Merobaudes, carmina
Merobaudes, carmen de Christo
Merobaudes, panegyricus poeticus
Metelli, uersus in Naeuium
mimographi incerti, mimi
Iulius Montanus, carminum fragmenta
Mummius, Atellanarum fragmenta
Naeuius, carminum fragmenta
Naeuius, comoediarum fragmenta
Naeuius, epitaphium
Naeuius, praetextarum fragmenta
Naeuius, tragoediarum fragmenta
Naeuius iunior, Cypriae Iliadis fragmenta
Nemesianus, de aucupio
Nemesianus, cynegetica
Nemesianus, eclogae
Nero Imperator, carminum fragmenta
Ninnius Crassus, Iliadis fragmenta
uersus de nominibus litterarum
Nouius, Atellanarum fragmenta
Obtrectatores Vergilii
incerti odarium
Optatianus Porfyrius, carmina
Optatianus Porfyrius, epigrammata
Orientius, carmina minora
Orientius, commonitorium
Ouidius, amores
Ouidius, *argumenta Aeneidos

227
 METRICA

Ouidius, ars
Ouidius, phaenomenon fragmenta
Ouidius, *consolatio ad Liuiam
Ouidius, epistulae heroides
Ouidius, fasti
Ouidius, halieutica
Ouidius, Ibis
Ouidius, Medea, fragmentum
Ouidius, medicamina faciei
Ouidius, metamorphoses
Ouidius, *nux
Ouidius, ex Ponto
Ouidius, remedia amoris
Ouidius, tristia
Paconianus, carminum fragmenta
Pacuuius, *epigramma
Pacuuius, praetextarum fragmenta
Pacuuius, tragoediarum fragmenta
Palladius, de insitione
panegyricus in Messallam, corpus Tibullianum 3, 7
Papinius, epigrammation
Parthenius Presbyter, carminum fragmenta
Paulinus Baeterrensis, epigramma
Paulinus Nolanus, carmina
Paulinus Nolanus, carminum appendix
Paulinus Nolanus, carmina epist. 32 inserta
Paulinus Nolanus, carmen epist. 8 insertum
Paulinus Pellaeus, eucharisticos
Paulinus Pellaeus, oratio
Paulinus Petricordiae, de uita Martini
Paulinus Petricordiae, uersus de orantibus
Paulinus Petricordiae, de uisitatione nepotuli sui
Paulus Quaestor, carminum fragmenta
Pentadius, carmina (AL 234-235, 265-268 Riese2)
Persius, saturae
Persius, choliambi
peruigilium Veneris
Petronius, satyricon
Petronius, bellum ciuile
Petronius, fragmenta
Phaedrus, fabulae
Phaedrus, appendix
Phocas, carmen de uita Vergilii
Plautus, Amphitruo
Plautus, Asinaria
Plautus, Aulularia
Plautus, Bacchides
Plautus, Captiui
Plautus, Casina
Plautus, Cistellaria
Plautus, Curculio
Plautus, Epidicus
Plautus, epigramma
Plautus, fragmenta
Plautus, Menaechmi
Plautus, Mercator
Plautus, Miles gloriosus
Plautus, Mostellaria

228
 METRICA

Plautus, Persa
Plautus, Poenulus
Plautus, Pseudolus
Plautus, Rudens
Plautus, Stichus
Plautus, Trinummus
Plautus, Truculentus
Plautus, Vidularia
Marcus Plautius, Ardeatis templi inscriptio
Plinius, carmina epistulis inserta
Pollio, carminis fragmentum
Pompilius, epigramma
Pompilius, tragoediae fragmentum
Lucius Pomponius, Atellanarum fragmenta
Pomponius Secundus, praetextae fragmentum
Pomponius Secundus, tragoediarum fragmenta
Porcius Licinus, epigrammata
precatio omnium herbarum
precatio Terrae matris
carmina Priapea
Priscianus, carmen in laudem Anastasii imperatoris
Priscianus, carminis fragmentum
Priscianus, perihegesis
Priscillianistae, praeceptum
Proba, cento Vergilianus
Propertius, elegiae
Prosper, *carmen de prouidentia
Prosper, epigrammata
Prosper, in obtrectatorem Augustini
Prosper, de ingratis
Prosper, de ingratis, argumentum
Prudentius, apotheosis
Prudentius, contra Symmachum
Prudentius, contra Symmachum, praefationes
Prudentius, cathamerinon
Prudentius, dittochaeon
Prudentius, epilogus
Prudentius, hamartigenia
Prudentius, peristephanon
Prudentius, praefationes
Prudentius, psychomachia
pseudo Cato, disticha
pseudo Cato, distichorum appendix
pseudo Cato, uersus ex Columbano
pseudo Cyprianus, carmen ad quendam senatorem
pseudo Cyprianus, de Iona
pseudo Cyprianus, de pascha
pseudo Cyprianus, de passione domini
pseudo Cyprianus, de resurrectione mortuorum
pseudo Cyprianus, de Sodoma
Publilius Syrus, mimorum fragmenta
Publilius Syrus, sententiae
Pupius, epigramma
Rabirius, de bello Aegiptiaco
Rabirius, carminum fragmenta
Reposianus, de concubitu Martis et Ueneris
Rusticius Helpidius, de Christi beneficiis
Rusticius Helpidius, tristicha

229
 METRICA

Rutilius Namatianus, de reditu suo

Rutilius Namatianus, fragmenta duo
Santra, tragoediarum fragmenta
Scaeuola, carminum fragmenta
Scaeuus Memor, tragoediae fragmentum
Sedulius, carmen paschale
Sedulius, hymni
Seneca, Agamemnon
Seneca, apocolocyntosis
Seneca, carminum fragmenta
Seneca, *epigrammata
Seneca, Hercules furens
Seneca, Hercules Oetaeus
Seneca, Medea
Seneca, *Octauia
Seneca, Oedipus
Seneca, Phaedra
Seneca, Phoenissae
Seneca, Thyestes
Seneca, Troades
Septimius Serenus, carminum fragmenta
Serenus, liber medicinalis
Seuius Nicanor, saturae fragmentum
Sextilius Ena, carminis fragmentum
Sidonius Apollinaris, carmina
Sidonius Apollinaris, epistulae
Silius Italicus, Punica
Statius, Achilleis
Statius, belli Germanici fragmentum
Statius, siluae
Statius, Thebais
Strabo, tragoediarum fragmenta
Sueius, carminum fragmenta
ex Suetonio, uersus in Augustum
ex Suetonio, uersus in Caesarem
ex Suetonio, uersus in Caligulam
ex Suetonio, uersus in Neronem
ex Suetonio, uersus in Tiberium
Sulpicius, *epigramma ap. Don. u. Uerg.
Sulpicius, hexasticha in Aeneidos libris
Sulpicius, Adelphoe, periocha
Sulpicius, Andria, periocha
Sulpicius, Eunuchus, periocha
Sulpicius, Hautontimorumenos, periocha
Sulpicius, Hecyra, periocha
Sulpicius, Phormio, periocha
Sulpicia, carminis fragmentum
Symmachus, carmina epistulis inserta
Symmachus pater, Aradius Rufinus
Symmachus pater, Anicius Iulianus
Symmachus pater, Petronius Probianus
Symmachus pater, Valerius Proculus
Symmachus pater, Verinus
Symphosius, aenigmata
Terentius, Adelphoe
Terentius, Andria
Terentius, Andria, alter exitus
Terentius, Eunuchus

230
 METRICA

Terentius, Hautontimorumenos
Terentius, Hecyra
Terentius, Phormio
Terentianus Maurus, carmina
Terentianus Maurus, carminis fragmentum
Tertullianus, *carmen aduersus Marcionem
Tertullianus,*ignoti uersus ap. Tert. apol. 25, 8
Tibullus, elegiae
Tibullus, carminis fragmentum
Tiberianus, carmina
Tiberianus, carminum fragmenta
Ticidas, carminum fragmenta
Titinius, togatarum fragmenta
Trabea, palliatarum fragmenta
tragici incerti, fabulae
tragici incerti, fabulae incertae
Turnus, saturarum fragmenta
Sextus Turpilius, palliatarum fragmenta
Vagellius, carminum fragmenta
Valerius, comoediae fragmentum
Valerius Flaccus, Argonautica
Valerius Soranus, carminum fragmenta
Valgius Rufus, carminum fragmenta
Varius Rufus, carminum fragmenta
Varius Rufus, tragoediarum fragmenta
Varro Atacinus, carminum fragmenta
Varro Reatinus, carminum fragmenta
Varro Reatinus, saturae Menippeae, fragmenta
Venantius Fortunatus, carminum libri
Venantius Fortunatus, carminum appendix
Venantius Fortunatus, spuriorum appendix
Venantius Fortunatus, uita Martini
Verecundus, de satisfactione paenitentiae
Vergilius, Aeneis
Vergilius, *uersus Aeneidos libro primo praemissi
appendix Vergiliana, Aetna
appendix Vergiliana, catalepta
appendix Vergiliana, ciris
appendix Vergiliana, copa
appendix Vergiliana, culex
appendix Vergiliana, dirae
appendix Vergiliana, Maecenas
appendix Vergiliana, moretum
appendix Vergiliana, Priapeia
appendix Vergiliana, quid hoc noui est
appendix Vergiliana, de rosis nascentibus
Vergilius, eclogae
Vergilius, epitaphium
Vergilius, georgicon
Verginius Rufus, epigramma
Verrius Flaccus, carminis fragmentum
uersus populares
Vespa, iudicium coci et pistoris
Victorinus, de Iesu Christo
Victorinus, de lege domini
Victorinus, de natiuitate
Volcacius Sedigitus, carminum fragmenta
Volumnius, carminis fragmentum

231
 METRICA

EXERCITIA
1.De versibus antiquis accentuativis
Verso saturnio = antico verso Latino, probabilmente accentuativo.
Versus quadratus = verso antico, di incerta struttura, diviso in quattro unità minori.
2.De versibus classicis quantitativis
a.Metrica integralmente greca.
b.L’unità ritmica minima di ciascun verso è chiamata piede, formato da due, tre o quattro sillabe ed
è suddiviso in due semiunità, una forte (arsi) portatrice di accento (ictus); e una debole (tesi) senza
accento.
c.Piede discendente = l’ictus cade sulla prima semiunità (  )
Piede ascendente = l’ictus cade sulla seconda semiunità ()
I piedi più noti sono:
trocheo =  (a durata tre)
giambo =  (a durata tre)
dattilo =   ( a durata quattro)
anapesto =  ( a durata quattro)
spondeo =  (a durata quattro)
coriambo =  (a durata sei)
d.L’ultimo piede di ogni verso può essere completo (verso acatalettico); oppure ridotto a una sola
sillaba (catalettico in syllabam), o a due sillabe (catalettico in disyllabum).
e.L’ultima sillaba di ogni verso può essere ancipite (cioè lunga o breve indipendentemente dalla
struttura tipica dell’ultimo piede).
f.Sinalefe è la fusione tra la sillaba finale di una parola terminante in vocale (o vocale + m) con la
sillaba iniziale della parola seguente iniziante per vocale o h; cade la vocale finale, o la vocale + m,
della prima parola.
g.Aferesi è la fusione tra la sillaba finale di una parola terminante in vocale o vocale + m con le
voci es ed est del verbo sum; cade la e- iniziale di es, est.
h.Iato (o dialefe): è il fenomeno opposto alla sinalefe, si evita la sinalefe, ma essa non si verifica).

3.De Prosodia
a.Accento, tono di voce: aiuta a riconoscere la quantità delle sillabe nelle parole.
b.Il latino è una lingua basata sulla quantità delle sillabe, sulla durata dei suoni e della emissione
della voce. Noi italiani oggi abbiamo una lingua basata soprattutto sull’accento delle singole
parole.
c.La metrica (dal greco metron = misura) è l’applicazione delle leggi della prosodia alla poesia.
La metrica riguarda la versificazione, cioè la struttura dei singoli versi e il loro raggruppamento in
composizioni strofiche. Lla metrica analizza i suoni, la loro successione nel verso, ordinata al
punto che il risultato di questo ordine è il ritmo (dal greco ritmos = ritmo, tempo).
La musica si basa sul ritmo, necessario per gli effetti armoniosi. Gli stessi effetti di ritmo e armonia
sono presenti nella poesia, in quella antica come nella moderna.
d.La prosodia riguarda la quantità delle sillabe. Le sillabe, secondo la quantità, possono essere
brevi, lunghe o ancipiti. Le sillabe brevi hanno come segno grafico un semicerchio () sulla vocale
e indica la durata minima, detta mora. Le sillabe lunghe hanno come segno grafico a lineetta (—)
sulla vocale, e si pronunciano in un tempo doppio delle brevi, cioè equivalgono a due more.
e.Le sillabe ancipiti hanno i due segni sovrapposti () e possono essere, secondo le necessità dei
verso, ora brevi ora lunghe; esse presentano la cosiddetta positio debilis.
f.Le sillabe possono essere brevi o lunghe per natura, o brevi o lunghe per posizione, cioè per il
posto che la vocale occupa rispetto alle vocali o consonanti successive.
g.Sono lunghe per natura:
a) le sillabe che contengono una vocale lunga (a, e, i, o, u); es. Carthago, delere, audere, redùco;
b) le sillabe in cui vi sia un dittongo; es. poena, caedes, audax;
c) le sillabe in cui vi sia una vocale derivata dalla contrazione di vocali: nil (da nihil), bus o bubus
(da bovibus).
h.Sono lunghe per posizione le sillabe che contengono una vocale seguita:

232
 METRICA

a) da due o più consonanti: es. rectus, passus, nostrum.

La sillaba è lunga per posizione anche se una delle consonanti è finale di parola e l’altra iniziale
della parola successiva; es. cantus tuus; servus fidelis;
b) da una consonante doppia (x, z): Ulixes, Mezentius;
c) da i intervocalico: maiores, deiectus.
Sono brevi per natura le sillabe che contengono una vocale breve; la prosodia in questo caso non
può aiutarci a riconoscerle, per cui si deve ricorrere ai dizionari normali, che registrano con
precisione la quantità delle sillabe di ogni parola.
Sono brevi per posizione le sillabe che contengono una vocale seguita da un’altra vocale con la
quale non costituisca dittongo (vocalis ante vocalem corripitur): deus, filius, rapuit.

4.Hexameter
L'esametro dattilico è un verso composto da sei piedi. Si chiama dattilico se il quinto piede è un
dattilo, si dice spondaico se il quinto piede è uno spondeo.
L'ultimo piede può essere trocheo o spondeo.
Schema con pausa (cesura) a metà del terzo piede = cesura semiquinaria

  

1 2 3 4 5 6
Schema con pausa (cesura) a metà del quarto piede = cesura semisettenaria

  

1 2 3 4 5 6
Il numero delle sillabe dell'esametro può variare: da un minimo di 13, a un massimo di 17.
Il distico elegiaco è una strofa di due versi. Il primo verso è un esametro; il secondo è un
pentametro (verso di cinque piedi).
Si chiama elegiaco perché impiegato nelle elegie: opere poetiche improntate a motivi di
confessione autobiografica o di sfogo sentimentale.
Schema
Esametro  
1 2 3 4 5 6
Pentametro   
La seconda parte del pentametro, dopo la cesura, ha sempre lo stessa schema metrico:
 

5.Sintesi di prosodia in lingua italiana per le esercitazioni:

http://www.sampognaro.it/metrica.htm

6.Distingue metra
Hom. ia 1ss Ἀΐδης

Αὐτὰρ ἐπεί ῥ΄ ἐπὶ νῆα κατήλθομεν ἠδὲ θάλασσαν͵ νῆα μὲν ἂρ

πάμπρωτον ἐρύσσαμεν εἰς ἅλα δῖαν͵ ἐν δ΄ ἱστὸν τιθέμεσθα καὶ ἱστία
νηῒ μελαίνῃ͵ ἐν δὲ τὰ μῆλα λαβόντες ἐβήσαμεν͵ ἂν δὲ καὶ αὐτοὶ
βαίνομεν ἀχνύμενοι͵ θαλερὸν κατὰ δάκρυ χέοντες. ἡμῖν δ΄ αὖ
κατόπισθε νεὸς κυανοπρῴροιο ἴκμενον οὖρον ἵει πλησίστιον͵ ἐσθλὸν
ἑταῖρον͵ Κίρκη ἐϋπλόκαμος͵ δεινὴ θεὸς αὐδήεσσα.
Hes. Th. 113ss Γένεσις

Ἤτοι μὲν πρώτιστα Χάος γένετ΄· αὐτὰρ ἔπειτα Γαῖ΄ εὐρύστερνος͵

πάντων ἕδος ἀσφαλὲς αἰεὶ ἀθανάτων οἳ ἔχουσι κάρη νιφόεντος
Ὀλύμπου͵ Τάρταρά τ΄ ἠερόεντα μυχῷ χθονὸς εὐρυοδείης͵ ἠδ΄ Ἔρος͵ ὃς

233
 METRICA

κάλλιστος ἐν ἀθανάτοισι θεοῖσι͵ λυσιμελής͵ πάντων τε θεῶν πάντων

τ΄ ἀνθρώπων δάμναται ἐν στήθεσσι νόον καὶ ἐπίφρονα βουλήν. ἐκ
Χάεος δ΄ Ἔρεβός τε μέλαινά τε Νὺξ ἐγένοντο· Νυκτὸς δ΄ αὖτ΄ Αἰθήρ τε
καὶ Ἡμέρη ἐξεγένοντο͵ οὓς τέκε κυσαμένη Ἐρέβει φιλότητι μιγεῖσα.
Aristophanes Aves 255…324
[know that a clever old man has come to us, bringing an entirely new idea and proposing
great reforms. Let all come to the debate here, here, here, here. Torotorotorotorotix,
kikkabau, kikkabau, torotorotorolililix.]
(/Hkei ga/r tij drimu\j pre/sbuj
kaino\j gnw/mhn
kainw=n e)/rgwn t' e)gxeirhth/j.
)All' i)/t' ei)j lo/gouj a(/panta,
deu=ro deu=ro deu=ro deu=ro:
torotorotorotorotic,
kikkabau kikkabau,
torotorotorolililic.
***
{PI.} )Iou\ i)ou/, tw=n o)rne/wn.
{EU.} )Iou\ i)ou/, tw=n koyi/xwn.
{PI.} Oi(=a pipi/zousi kai\ tre/xousi diakekrago/tej.
{EU.} )=Ar' a)peilou=si/n ge n%=n;
{PI.} Oi)/moi, kexh/nasi/n ge/ toi
kai\ ble/pousin ei)j se\ ka)me/.
{EU.} Tou=to me\n ka)moi\ dokei=.
{XOROS} Popopopopopo pou= m' o(\j e)ka/lese; Ti/na to/pon a)/ra
ne/metai;
{EP.} Ou(tosi\ pa/lai pa/reimi kou)k a)postatw= fi/lwn.
{XO.} Tititititititi ti/na lo/gon a)/ra pote\ pro\j e)me\ fi/lon e)/xwn;
{EP.} Koino/n, a)sfalh=, di/kaion, h(du/n, w)felh/simon.
)/Andre ga\r leptw\ logista\ deu=r' a)fi=xqon w(j e)me/.
{XO.} Pou=; p#=; pw=j fv/j;
{EP.} Fh/m' a)p' a)nqrw/pwn a)fi=xqai deu=ro presbu/ta du/o:
h(/keton d' e)/xonte pre/mnon pra/gmatoj pelwri/ou.
{XO.} )=W me/giston e)camartw\n e)c o(/tou 'tra/fhn e)gw/,
pw=j le/geij;

7.TROCHAEUS
Il trocheo è un piede usato nella poesia sia greca che latina.
Si compone di un elementum longum e di uno anceps (schema: ∪∪ X).
Nella forma pura: — ∪.
Nella codificazione metrica classica: piede di tre morae, bisillabo, di ritmo
discendente, del γένος διπλάσιον (proporzione tra arsi e tesi di 2:1).
a.Origini
Gli antichi designavano il trocheo tanto con il nome τροχαῖος (dal verbo
τρέχειν, correre) che χορεῖος, (da χορός, danza), in relazione alle

234
 METRICA

caratteristiche ritmiche del metro, che si presta tanto al movimento rapido

che alla danza. I primi versi trocaici a noi noti compaiono in Archiloco.
b.Uso
Come il giambo anche il trocheo è normalmente contato in metri o sizigie.
Le soluzioni degli elementa di arsi e tesi rendono possibile la sostituzione
del trocheo con

 il tribraco (∪ ∪ ∪) raramente;

 lo spondeo (— —) frequentemente (nelle sizigie è di solito ammessa solo nel

secondo piede: — ∪ — —);

 l'anapesto (∪ ∪ —) per necessità;

 il dattilo (— ∪∪) eccezionalmente.

I piedi in sostituzione del trocheo, metro di ritmo discendente, conservano

il tempo forte sempre sulla prima sillaba.

Inoltre il trocheo, come il giambo, è soggetto a sincope o ad anaclasi in

alcuni schemi metrici complessi, dando origine alle seguenti variazioni:

 per sincope:

1. — — ∪ = — [∪] — ∪

2. — ∪ — = — ∪ — [∪]

3. — — = — [∪] — ∪ [∪]

 per anaclasi:

1. — ∪ ∪ — = — ∪ — ↔ ∪

2. ∪ — — ∪ = — ↔ ∪ — ∪

I versi trocaici più lunghi, in particolare il tetrametro trocaico, sono usati

nella poesia recitata, e specialmente nella commedia e nella tragedia.
Secondo Aristotele, l’uso del tetrametro trocaico sarebbe più antico del
trimetro giambico, che lo soppianta in epoca classica. I κῶλα trocaici sono
usati anche nella poesia lirica corale, e nelle parti liriche della tragedia.
c.Versi trocaici
Monometro trocaico]
—∪—∪

Il monometro trocaico compare principalmente in periodi eterogenei,

come le strofe eolocoriambiche. Può ammettere varie forme di risoluzione

235
 METRICA

in uno o entrambi i piedi e talvolta appare come clausola alla fine di un

periodo.

Es. Ἄμμε πότμος (Pindaro, Nemea, VI 6b)

Quando appare nella forma — ∪ — — (equivalente all'epitrito secondo) è

uno dei costituenti base dei versi dattilo epitriti.

Il monometro trocaico catalettico è, nella sua forma — ∪ — equivalente a

un cretico: lo si incontra a fianco di altri κῶλα più estesi, prevalentemente
dello stesso metro, e soprattutto in clausola.
Tripodia trocaica
—∪—∪—∪

La tripodia trocaica è rara: tutti i κῶλα trocaici che sembrano averne

l'aspetto sono in realtà degli itifallici.

Es. Εἰ δὲ δή τιν' ἄνδρα (Pindaro, Olimpica I, 54)

La forma catalettica, al contrario è molto più frequente, sia nella forma

forma standard che con varie sostituzioni:

—∪—∪—

A causa della sua somiglianza con il docmio, tale metro è chiamato

ipodocmio, e si trova spesso in associazione con i metri docmiaci.
Lo si incontra anche κατὰ στίχον o con versi eolo-coriambici.

Es. πορφύρεα φάρεα (Euripide, Ippolito, 126)

Dimetro trocaico
Il dimetro trocaico nella sua forma acataletta è il κῶλον di cui
ordinariamente sono composti i periodi e sistemi trocaici.
Dimetro trocaico acataletto
—∪—X|—∪—∪

Es. κλαύσεταί τις τῶν ὄπισθεν (Aristofane, Vespe, 1327)

Questo verso si incontra tanto nella commedia che nella tragedia.

Può essere solo o unito con il dimetro trocaico catalettico.
In Sofocle è raro.
Numerose sono le sostituzioni; rari i casi di sincope, con o senza
protrazione.

236
 METRICA

Può apparire in serie di cola trocaici, in unione con versi eolo-coriambici, o

nei dattilo epitriti. La sincope, con o senza protrazione, è rara; invece
frequente è l’anaclasi, con un dimetro che inizia con un giambo
— ∪ — ∪ diviene ∪ — — ∪

È un metro di uso antico, che si trova già in Alcmane.

Dimetro trocaico catalettico o lekythios
—∪—X|—∪∪

Il dimetro trocaico catalettico è un verso di ampio uso, sia in sistemi con il

dimetro trocaico acataletto che in sistemi misti. È anche detto lecizio o
euripideum, per il famoso passaggio delle Rane di Aristofane (v. 1200 e
seguenti), in cui il poeta ridicolizza il trimetro giambico euripideo
aggiungendo dappertutto, dopo la cesura, la formula

ληκύθιον ἀπώλεσεν (perse il vasetto),

formula che è, appunto, un dimetro trocaico catalettico.

Questo κῶλον si incontra già in Archiloco, che lo usò in un asinarteto,

preceduto da un dimetro giambico; è presente in Alcmane e nella lirica
corale, e nella poesia drammatica; può essere usato come verso
indipendente o strettamente associato al colon successivo. In generale,
comunque, non ammette molte soluzioni.

Talvolta il piede iniziale subisce anaclasi (come in Eur., Troiane, v. 560ss).

Il κῶλον è utilizzato da Plauto come tetrapodia piuttosto che come

dimetro, mentre Orazio imita più da vicino l'uso greco usandolo nel
cosiddetto "sistema ipponatteo" in coppia con il trimetro giambico
catalettico in Carm. II, 18
Dimetro trocaico brachicatalettico o itifallico
—∪—∪——

Nel dimetro trocaico brachicatalettico, anche il penultimo piede perde la

sua arsi. Questo κῶλον è tradizionalmente noto con il nome di itifallico, in
quanto utilizzato nei canti delle processioni per il dio della fertilità.

Es. δεῦρο δηῦτε Μοῖσαι (Saffo, fr. 84 B)

La sua forma potrebbe far pensare a una tripodia, ma poiché lo si incontra

anche in responsione con dimetrici trocaici acataletti, si deve pensare a una
sincope del penultimo piede.

237
 METRICA

I suoi usi sono molteplici: esso compare come secondo elemento di molti
asinarteti o come clausula alla fine di sistemi di κῶλα trocaici e non.

Tale verso ammette soluzioni nel primo metro e il qualche caso anaclasi
(anche se in tal caso si confonde con un dimetro bacchiaco).
Pentapodia trocaica
—∪—X—∪—X—∪

La pentapodia trocaica è un metro che appare piuttosto raramente.

Es. Ἱμέρῳ χρίσασ' ἄφυκτον οἰστόν (Eur., Medea, 634)

Appena un po' più frequente è la sua versione catalettica

—∪—X—∪—∪—

entrambi appaiono solo nei periodi e sistemi lirici; le sostituzioni in genere

non sono molte.

Es. νῦν πρόπεμπ' ἀπ' οὐρανοῦ θόαν (Bacchilide, XVII, 55)

Trimetro trocaico
—∪—X|—∪—X|—∪—∪

Anche il trimetro trocaico acataletto non è un verso di uso molto comune.

Non compare mai come verso stichico, ma è usato occasionalmente nei
periodi trocaici, anche se spesso in tali contesti viene considerato un
monometro + un dimetro.

Es. δεῖ δὲ ταύτης τῆς ὕβρεως ἠμῖν τὸν ἄνδρα (Aristofane, Tesmoforiazuse,
465)

Nella sua forma epitritica

—∪——|—∪——|—∪—∪

si incontra nei dattilo epitriti. Questo schema è definito dagli scolii metrum
stesichorium (dal poeta arcaico Stesicoro).

Es. ἀφθόνων ἀστῶν ἐν ἰμερταῖς ἀοιδαῖς (Pindaro, Olimpica VI, 7)

trimetro catalettico
—∪—X|—∪—∪|—∪—

si incontra più di frequente. La sua prima attestazione è in Archiloco;

appare in seguito insieme ad altri κῶλα trocaici in sistemi lirici.

Es. Ζεῦ πάτερ γάμον μὲν οὐκ ἐδαισάμην (Archiloco, fr. 99 B)

238
 METRICA

Tetrametro trocaico
— ∪ — X | — ∪ — X || — ∪ — X | — ∪ ∪

È il verso principale delle parti dialogate dei drammi sia greci che latini.
Nel dramma latino il verso è chiamato settenario trocaico, ammettendo
sostituzioni in tutte le sedi. La forma più documentata è quella catalettica,
che deriva da una forma acataletta di origine lirica.
Pentametro trocaico
— ∪ — X | — ∪ — X |— ∪ — X | — ∪ — X | — ∪ ∪ Callimaco sperimenta in
un suo epigramma questo tipo di verso

Es. Ἔρχεται πολὺς μὲν Αἰγαῖον διατμήξας ἀπ' οἰνηρῆς Χίου (Callimaco,
Frag. 400 Pfeiffer)

239
 METRICA

INDEX

Sommario

LA0112. Metrica greca e latina .............................................................................................................. 2

SYMBOLA ET BREVIATA................................................................................................................. 3
 Semiografia gregoriana - I neumi .............................................................................................. 6
Hymnus vedicus....................................................................................................................................... 9
Le figure musicali .................................................................................................................................. 10
Notiones metricae praecipuae ............................................................................................................... 12
Prosodia.................................................................................................................................................. 13
Tractatus Bedae ..................................................................................................................................... 16
De littera ........................................................................................................................ 16
De Syllaba ..................................................................................................................... 17
De primis syllabis .......................................................................................................... 19
De mediis syllabis.......................................................................................................... 20
De vltimis syllabis ......................................................................................................... 20
Verborum et aduerbiorum ............................................................................................. 22
Coniunctionum, praepositionum, interiectionum .......................................................... 22
De synalipha .................................................................................................................. 23
De episynalipha vel diaeresi .......................................................................................... 24
Nota - Doctrina d.v. Pighi.............................................................................................. 27
EXEMPLARIA METRICA .................................................................................................................. 29
HEXAMETER DACTYLICUS GRAECORVM ................................................................................ 29
Lectio vulgata hexametri da........................................................................................... 29
Epos ............................................................................................................................... 29
Carmina didactica .......................................................................................................... 32
Bucolica carmina ........................................................................................................... 33
HEXAMETER DACTYLICUS LATINORVM ................................................................................. 34
Epos ............................................................................................................................... 34
Carmina Didactica ......................................................................................................... 36
Poematia Bvcolica ......................................................................................................... 39
Carmina bucolica: Arcadia ........................................................................................ 40
Satyra............................................................................................................................. 41
DISTICHUS ELEGIACUS GRAECORUM ....................................................................................... 43
Elegia............................................................................................................................. 43
Epigramma .................................................................................................................... 44
Versiones neolatinae ................................................................................................. 45

240
 METRICA

DISTICHUS ELEGIACUS ROMANORUM ..................................................................................... 47

Elegia............................................................................................................................. 47
Epigramma .................................................................................................................... 49
METRA IAMBICA Graecorum ........................................................................................................... 50
IAMBOGRAPHI LATINI - Senarii iambici ....................................................................................... 50
Satyrae ........................................................................................................................... 51
Fabulae .......................................................................................................................... 51
TRIMETER IAMBICVS IN FABULIS GRAECORVM ................................................................... 52
METRA IN LATINIS FABULIS ......................................................................................................... 53
Seneca tragico................................................................................................................ 54
METRA LYRICA MONODICA ET CHORALIA ............................................................................. 56
Ionici epodici versus ...................................................................................................... 57
Lesborum peculiaria metra ............................................................................................ 58
Doctrina d.v. West [Anglico sermone] .......................................................................... 58
Strutture liriche greche [Italico sermone] ...................................................................... 59
LYRICI GRAECI .................................................................................................................................. 61
Alcmanes ....................................................................................................................... 61
Stesichorus .................................................................................................................... 61
Ibycus ............................................................................................................................ 62
Anacreon ....................................................................................................................... 64
SIMONIDES CEIUS ..................................................................................................... 65
BACCHY/LIDES .......................................................................................................... 66
PINDARUS ................................................................................................................... 66
Nota: Simonides, Bacchylides, Pindar ....................................................................... 70
METRA LYRICA ROMANORVM .................................................................................................... 74
Catullus ......................................................................................................................... 74
Carminum Catulli schema metricum ............................................................................. 75
Carminum Catulli metra iuxta ordinem numericum ...................................................... 76
Carminum Catulli ordo alphabeticus [INCIPIT] ........................................................... 79
HORATIUS................................................................................................................... 82
Composizione strofica e composizione monostica .................................................... 83
Enjambement ............................................................................................................. 84
Corrispondenza e rapporto fra metro e contenuto .................................................... 84
Carmina ......................................................................................................................... 85
Carminum Horati schema metricum .............................................................................. 89
Horati Carminum syllabus adiecto metro ...................................................................... 90
SYSTEMA STROPHARUM ............................................................................................................... 93

241
 METRICA

STROPHA SAPPHICA GRAECA ............................................................................... 93

STROPHA SAPPHICA LATINA ................................................................................. 93
STROPHA ALCAICA GRAECA................................................................................. 96
STROPHA ALCAICA LATINA .................................................................................. 96
STROPHAE ASCLEPIADEAE GRAECAE ................................................................ 98
STROPHAE ASCLEPIADEAE LATINAE ................................................................. 99
EPODI GRAECI ......................................................................................................... 102
EPODI LATINI ........................................................................................................... 103
METRA SCAENICARUM FABULARUM GRAECORUM .................................... 105
CANTICA ................................................................................................................... 106
METRA COMOEDIAE GRAECORVM ................................................................... 118
METRA FABVLARVM COMICARVM LATINORVM .......................................... 120
SCHEMA METRICUM .......................................................................................... 120
MIMUS LATINUS ..................................................................................................... 122
CANTICA ................................................................................................................... 122
EVOLUTIO METRICAE ARTIS GRAECAE ................................................................................. 123
METRORUM LATINORUM EVOLUTIO ...................................................................................... 127
GRAECA CHRISTIANORUM CARMINA ..................................................................................... 131
Quantitativa ................................................................................................................. 131
Accentuativa ................................................................................................................ 131
Romanus Melodus Hymnographus .......................................................................... 132
Versio Latina - INCIPIT HYMNUS Alpha (Stanza I) 1. Angelus primi status |
celitus missus est ..................................................................................................... 133
CHRISTIANA CARMINA LATINA ................................................................................................ 136
AMBROSIUS ............................................................................................................. 136
PAULINUS NOLANUS ............................................................................................. 137
PRUDENTIUS ............................................................................................................ 138
Metra Prudentii carminm ......................................................................................... 139
Strophae Prudentii carminum .................................................................................. 140
Innovationes Prudentii metrorumn .......................................................................... 140
CAELIUS SEDULIUS ................................................................................................ 141
BLOSSIUS AEMILIUS DRACONTIUS ................................................................... 141
HYMNI LITURGICI QUANTITATIVI LATINORUM ................................................................. 143
HYMNI LITURGICI ACCENTUATIVI LATINORUM ................................................................ 147
Index metricvs Hymnorvm Litvrgicorvm .................................................................... 151
Index metricus Canticorum piorum ............................................................................. 157

242
 METRICA

RHYTHMI IOCOSI ............................................................................................................................ 159

Conclusio ............................................................................................................................................. 161
BIBLIOGRAPHIA (selecta) ............................................................................................................. 162
GLOSSARIUM DE RE METRICA GRAECA ET LATINA .......................................................... 166
Lectio distichi elegiaci ................................................................................................. 199
Poetae apud editorem Zanichelli ................................................................................. 223
EXERCITIA ........................................................................................................................................ 232
INDEX ................................................................................................................................................. 240

243