Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
Kaqchikel Choltzij PDF
Kaqchikel Choltzij PDF
CHOLTZIJ
Kaqchikel Cholchi’ K’ulb’il Yol Twitz Paxi
Rupam wuj II
Nab’ey peraj
Retamab’alil ch’ab’äl 7
Retamab’alil kajulew 41
II
Ruka’n peraj
Matemáticas 307
Informática 347
Cholwuj 389
NAB ’ EY TAQ TZIJ
1
rubini’an “Retamab’alil Kematz’ib’, K’ak’a’ taq tzij”, re jun peraj re’
nuk’üt taq tzij ri ye’okisäx pa ruwi’ kematz’ib’ chuqa’ ri jalajöj taq
tzij yeqïl chupam ri jalajöj taq rusamajib’al ri kematz’ib’.
Rik’in rutz’uk’ik re k’ak’a’ taq tzij re’, nqaya’ jun, ka’i’, oxi’ taq
xak richin nqajotob’a’ ruk’u’x ri kaqchikel ch’ab’äl, po k’a nik’atzin
rukanoxik ri k’ak’a’ taq tzij richin nqanimirisaj chuqa’ nqajunumaj
ri qach’ab’äl achi’el rub’anon ri kaxlan ch’ab’äl, ruma ri’, k’atzinel
rutaluxik ri k’ak’a’ taq tzij chupam ri jalajöj molojri’ïl, pa taq tijob’äl,
pa taq k’ayib’äl chuqa’ pa qochoch richin niqetamaj chuqa’ niqokisaj
ri chwa’q kab’ij apo.
NAB ’ EY PERAJ
KAQCHIKEL ⇒ KAXLAN
5
RETAMAB ’ ALIL CH ’ AB ’ ÄL
k’ak’a taq tzij
7
ak’axab’äl b’eyalil wakami
8
b’eyanel ch’ob’onem na’ojb’äl
9
ch’ob’otzij cholajin
10
cholanem itzq’ajanil
11
ixoqilal jalq’ajanil ch’akultz’ib’
12
jalt’as ju’unem, nimanem
13
ju’unïk k’a
to junawäch cognado
ju’unïk inducir junem relativo
jub’anel sujeto simple (k’) junil singular
jub’anoj verbo intransitivo junil katz’ib’ monosílaba
juch’ línea junilal singularidad
juch’ab’äl lenguaje general junilem neutralización
juch’b’i’aj firma junumach’ab’äl tipología
juchi’ soltzij diccionario mono- junumach’ab’äl contrastivo
lingüe junumaj asimilación
jujalel modificador directo junumanel comparativo
jujap monosílaba (k’) junumanem coherencia
jujik afirmativo junumaq’ij democracia
jujik positivo junumatzij símil
jujik k’ajtzij partícula determi- junumaxïk katzij paronimia
nante junumaxïk tzij parónima
jujunal individual juq’ajanil homonimia
juk’atinamital internacional juq’ajarïk monosemia
juk’axaj facilitación juq’ajarïk tzij acepción
juk’uxatz’ib’ vocal corta juq’ajan homónima
junab’ey previo jutaqil frecuencia
junam similitud jutaqmul,jutaqil frequentativo
Junam ruxe’el raíz similar jutijonel unidocente
junamanel equilibrado jutijonïk área
junamaq’ajuj sinónimo, sinoni- jutz’ib’anem homografía
mia jutz’ib’ homógrafa
junamaq’ajuj soltzij diccionario jutzij q’ajanem zeugma
de sinónimos juxunïk rayar
junaq’ajanil asonancia juxunïk subrayar
junaq’ajarïk variación libre k’a hasta, desde, pues
14
k’ajb’ab’ k’ojlemal
15
k’ojlib’äl jalb’anoj k’utb’anel
16
k’utel kajux
17
kak’u’x kowilem
18
kulwachitajnäq mejikil
19
mejikil k’exeb’i’aj molot’as
20
motzaj nojel
21
nojelem petenil
22
petenil t’as q’axab’äl
23
q’axanel na’oj rajq’ajel
24
ralaxinem retamab’alil nak’uxaj
25
retamab’alil nimawinäq rub’eyal jalb’anoj
26
rub’eyal k’aslem rucholajem kemchi’
27
rucholajem samaj ruk’isib’äl tzijonem
28
ruk’iyinem rukamulunem samajib’äl
29
rukamulunem ya’om runuk’ ewanem
30
runuk’ retamab’alil na’oj ruq’ajanil q’ajanijitz
31
ruq’ajanil q’ajatz’ib’ rutz’aqat ch’akultz’ib’
lar narración
ruq’ajanil q’ajatz’ib’ sonido fri- rusamaj rol
cativo rusamaj q’ajarik papel semánti-
ruq’ajanil setech’ut sonido ovu- co
lar rusamajinem manipulación
ruq’ajanil tz’apik’oxom sonido rusamajixik función
africado rusilonem agilidad
ruq’ajanil tz’apiq’ajanil sonido rusilonem k’oxomal sonoro
oclusivo rusotz’ib’ criptolexemia
ruq’ajanil xakaq’ajajil sonido rusutil medio
resonante rut’ factura
ruq’ajarik ch’ab’äl propiedad rutaqen marco
ruq’ajarik ojer ch’ab’äl cultis- rutaqil jalb’anoj pajtzij cláusu-
mo semántico la adverbial de condición
ruq’ajatz’ib’ ch’ab’alil fonética rutikersaxik q’ajanem punto de
preceptiva articulación
ruq’ajatz’ib’ xikinaj fonética rutikirib’al principio, comienzo
acústica rutikirib’al ch’ob’olil principio
ruq’ij valor filosófico
ruq’ij nuk’na’oj fundamento le- rutikirib’al samaj aprestamiento
gal rutikirisaxik b’anelil incoativo
ruq’ijonem valoración rutikirisaxik pajtzij concatena-
ruq’ijul época ción
ruq’ijul jalb’anoj adverbio de rutunem na’oj connotativo
tiempo rutz’aqät complemento
ruq’ijul jalb’anoj pajtzij cláusu- rutz’aqat b’anayom antipasivo
la adverbial de tiempo de incorporación
ruq’ijul juna’ ciclo rutz’aqat ch’akultz’ib’ conso-
ruq’ijul lemotzij momento de la nante compuesta
32
rutz’aqat pajtzij ruxe’ retamab’alil tzijoxikil
33
ruxe’el soloj na’oj
34
solonem tijonïk
35
tijonil tz’etelil
36
tz’etenem tzijonel
37
tzijonem witzij
38
wixal yuqutz’ib’
39
RETAMAB ’ ALIL KAJULEW
kolon chuqa’ k’ak’a taq tzij
41
achwi’ amoröy
42
amuley atz’am
amuley chichicaste go
amuley, k’ik’ache’ ortiga (de ho- aq’omäy k’ayena’oj psiquiatra
ja pequeña) aq’omäy kik’b’äl cardiólogo
anima alma aq’omäy kinäq’ hepatólogo
anin, chanin, aninäq acelerado aq’omäy nima’ixkolöb’ colo-
anix anís proctólogo
antun ch’ök clarinero, zanate ma- aq’omäy oki’unum endocrinólo-
cho go
anx ajo aq’omäy q’aych’a’k oncólo-
aq cerdo go(a)
aq’a’l carbón aq’omäy sachjotay cancerólogo
aq’aj lengua aq’omäy tutz’ ginecólogo(a)
aq’alil carbono aq’omäy tz’ikïn urólogo
aq’awinäq mapache aq’omäy uxlab’äl neumólogo
aq’om medicina, medicamento aq’omäy xikinaj otorrino
(general) aq’omäy xikitzamaqul otorrino-
aq’omab’äl jay clínica, hospital, laringólogo
centro de salud aq’omäy yab’ichi’ estomatólogo
aq’omajayil hospitalario aq’omäy yab’itz’umal dermató-
aq’omak’ul lienzo logo
aq’omak’wal pediatría aq’omikex caseína
aq’omak’walal pediátrico aq’omixöq ginecología
aq’omanel médico aq’omiya’ suero
aq’omaqanel podólogo aq’alil orgánico
aq’omawäch oftalmólogo. ocu- aqaj panal (avispas P.G.41)
lista aqanaj piernas, inferiores, pie
aq’omäy ak’wal pediatra aqati’ij jamón
aq’omäy b’eykïk’ angiólogo atiyalil aluminio
aq’omäy ilinib’äl gastroenterólo- atz’am sal
43
atz’amipoqolaj b’okpowo’
atz’amipoqolaj bicarbonato de ra
sodio b’anöy tzaqoj aborto criminal
atz’amya’ sales minerales b’anq’oloj simulador
awäj doméstico (animal) b’aq aguja
awäs, runaq’ grano (alimentos) b’aq hueso
aws haba b’aqak’im grama (P.G.19)
axalin cangrejos de mar (P.G.42) b’aqamalax esfenoides
ayi’ saurio o lagarto (reino) b’aqchi’ maxilar
b’a’ bolo alimenticio (Saenz 51) b’aqib’äl sistema óseo
b’ajb’äl martillo (oído) b’aqijolom cráneo
b’ajib’äl martillo b’aqilel vertebrado (animal)
b’alam tigre b’aqtza’j tortilla (masa ordinaria)
b’alam pamalax mariposa gran- b’aqwachaj frontal
de (de monte) b’ätz’ hilo
b’alam kinäq’ frijol pinto b’atz’ib’äl libélula
b’ana’oj actitud b’ayb’onem vibrión
b’anachib’anel radiológico b’ayb’ot k’uxaj arritmia
b’anelal hábito b’enäq k’uxaj adicción, obses-
b’anikem técnica sión
b’anikil forma b’eyaje’m transitorio
b’anikilal factor b’eyich’at camilla
b’aniwäch modelo b’eyichulaj uretra
b’anob’aq osificación b’eyike’enal tubo digestivo
b’anoch’ab’q’aq’ radiografía b’iq’ ingerir
b’anotzaqoj abortifaciente b’iq’ib’a’ deglución
b’anöy chi’achäq colostomía b’is tristeza
b’anöy jotakik’elal hematopoye- b’o’j algodón
sis b’ok glóbulo
b’anöy k’ojleq’anal lipoescultu- b’okpowo’ fibrina
44
b’olo’s kinäq’ ch’amikäq’
45
ch’amikaxlit ch’ilakan
46
ch’imach’öy chojichi’
47
chojiq’anya’ etatzopib’äl
48
etawosb’äl ixk’ale’t, ixtutz’
49
ixk’äq jikoj
50
jiq’ junamaq’ajuj
51
junelïk k’atöy q’ijolaq’om
52
k’atzinel k’iyuchuq’a’ ch’amichäq
53
k’iywäch k’ixachi’
54
k’ixawuch’ kaqab’ok
55
kaqach’ojch’ïk kinäq’
56
kinäq’ kupuki’ij
57
kuruchïch, tuk tuk may
58
mayoj mena’onem
59
menel chulaj much’
60
muj nik’ajal ak’axab’äl
61
nïm nojisan
62
noxti’ peq
63
peqës punpün
64
punpuna’ q’atowi’
65
q’atöy ch’ojch’ïk q’eq saqikïy
66
q’eqak’anti’ qaji’ub’u’il
67
qaji’uchuq’ab’ rachchajixik yawa’ixöq
68
rachtzatzq’or raxakinäq’
gía bral
rachtzatzq’or cerebelo (cerebro) ralaxpüj xul absceso de laringe
rachwa (tzatzq’or) lóbulo fron- ralaxq’anal ti’ojil celulitis
tal ralaxya’ pospo’y edema pulmo-
rachwi’ (tzatzq’or) lóbulo parie- nar, absceso pulmonar
tal ralaxya’ xepamaj ascitis
rachxe’ (tzatzq’or) lóbulo tem- raq juyu’ coche monte, puerco
poral de monte, jabalí (P.G.31)
ral embrión raq’ masat hongo (clase)
ral äk’ pollito (P.G.45) raq’ochamen, chameb’äl cal-
ral ik’ satélite mante
rala’s wachaj pupila (vista) raq’om qajch’amich’äq anties-
ralal ch’akul peso corporal corbútico
ralal kaq’ïq’ presión atmosférica raq’om tiko’m insumo agrícola
ralaxib’äl ya’ nacimiento de raq’om ya’ cloro
agua raq’omaj ch’a’k tretinoína
ralaxil meq’enal fuente de calor raq’omajay nimawinäq geria-
ralaxil saqil fuente de luz tría
ralaxpüj k’ay absceso biliar raq’omaqul pospo’y broncodila-
ralaxpüj laqul absceso artrifluen- tador
te raq’omawäch colorio
ralaxpüj meske’l absceso axilar raqän extremidad inferior
ralaxpüj pospo’y empiema pul- raqän jäb’ hongo (clase)
monar raqän q’ayïs herbáceo (tallo)
ralaxpüj ti’ey absceso gingival raqän ya’ río
ralaxpüj ti’ojil supuración räx verde
ralaxpüj tz’umaj absceso de ma- raxab’äj piedra de río
ma raxakan víbora (clase)
ralaxpüj tzatq’oril absceso cere- raxakinäq’ soya
69
raxaq’än retal na’il
70
retal yab’il retamab’alil winaqilem
71
retamab’alil xikitzamaqul rixk’äq köj
72
rixk’äq tz’ikïn rub’aqil q’ab’aj
73
rub’aqil q’ab’aqanaj ruchoxoj tzatzq’or
74
ruchoxokïk’ chi’aj ruk’amal uxlab’äl
75
ruk’amal wachaj, k’amawach rukamisel chikopil
76
ruka’n te’ej rume’utzil na’oj
77
rumeki’il sinanem runum wachaj, ruxe’ wachaj
78
runum ya’ ruq’ajik b’aqchi’
79
ruq’ajik jolomaj ruq’ij
xilar tico
ruq’ajik jolomaj fractura de crá- ruq’axo’ib’öch’ q’ab’aj bra-
neo quialgia
ruq’ajik q’ab’aj fractura del bra- ruq’axomal b’aqijolom cefalea
zo ruq’axomal ch’ekaj gonalgia
ruq’ajik tz’ikaj fractura del codo ruq’axomal ruche’el ijaj ra-
ruq’anal q’atb’ey kïk’ émbolo quialgia
líquido ruq’axya’ k’amib’öch’ presote-
ruq’anaya’ kinäq’ bilis rapia
ruq’aq’al ch’akul ib’öch’ flebo- ruq’ayitz’eb’ kinaq’il oncocito-
grafía ma renal
ruq’atb’ey chun antagonista de ruq’aytz’eb chi’aj queilonco
calcio ruq’aytz’eb’ b’aqil osteoma
ruq’atik sachjotay quimiotera- ruq’aytz’eb’ b’uyuti’ojil rabdo-
pia miosarcoma
ruq’atik tz’ujachul uropatía obs- ruq’aytz’eb’ k’amab’äl ganglio-
tructiva neuroma
ruq’atik tz’ujakïk’ hemostasia ruq’aytz’eb’ lemwäch queracele
ruq’atik tz’ujakïk’ shock ruq’aytz’eb’ tepamaj mioma,
ruq’atk’iyilem ak’walil aborto miometrio
electivo ruq’aytz’eb’ ti’ojil miomosarco-
ruq’atowi’ tzamil abstemio ma
ruq’atsanäm kolwinaqil tamoxi- ruq’aytz’eb’ tzatzq’or tumor ce-
feno rebral
ruq’axch’äq tz’umal absorción ruq’eteb’al che’ij abrazadera
cutánea cernv
ruq’axich’äq panixkolöb’ absor- ruq’eteb’al ruqul sama-
ción intestinal jich’akul abrazadera cervical
ruq’axk’amal wäch quiasma óp- ruq’ij valor (cumpleaños, impor-
80
ruq’ijolaq’om iq’ rusachoj nuk’una’oj
81
rusachoj pamaj rusipojik ruchi’ tepamaj
82
rusipojik ruk’ojlib’al ija’tz ruti’ojil aqanaj
83
ruti’ojil k’uxaj rutz’etb’al nima’ixkolöb’
84
rutz’etb’al pamaj rutz’uja kïk’
85
rutz’ujal k’asya’al ruwi’ eyaj
86
ruwi’ juyu’ ruxla’ ya’
87
ruxul qulaj sachoj rikilal
88
sachonem saqikumätz
89
saqil siloch’akul
90
siloch’akulem t’impisob’äl
91
t’oqo’ toch’ich’
92
tojob’är tz’aqatisanem
93
tz’aqatzaqoj tzalawäch, yalyöt
94
tzamaj uchuq’amil
95
uchuq’an wayjal
96
wayläj che’ xikixul
97
xilichi’ ya’ pamaj
98
ya’aj yayöj, paq’pöj
99
yejotayin yuqxarib’öch’
100
RETAMAB ’ ALIL AJILANEM
k’ak’a taq tzij
101
ajuk’an b’olob’ïk etab’äl
102
b’olob’ïk ruchi’ q’oq’il chajil
103
chajiq’aq’ cholajib’äl
104
cholajib’alil etab’äl
105
etab’äl chi’uchuq’a’ iris
106
irisaxan jalsaqib’äl
107
jalsaqil jeq’onel
108
jeq’onem jujikilem
109
jujunïk junaper
110
junaq’e’el k’ajimanem
111
k’ajin k’ulub’enïk
112
k’ulwachinem kajtz’ikil
113
kajtz’uk kasamab’alil
114
kaset kotokïk
115
kotosetesïk liq’il
116
liq’ilem mejunam rajil
117
mejunam rajil molöy uchuq’a’
118
moltaqotzij nik’aset
119
nik’asetesïk nuk’ulem
120
nuk’ulem paranto
121
parenjet q’aq’al
122
q’aq’il qupijuch’
123
qupijuch’il raqän
124
raqän etab’äl retalil
125
retalil rik’in
126
rikisib’äl ruchanil tz’uk
127
ruchaq’ al rujuch’ cholwäch
128
rujuch’ tzoliwachib’äl ruk’u’x tzalajuch’
129
ruk’uxal runuk’ulem etab’äl lajujil
cipal vectores
ruk’uxal nucleido rukotz’olem yuqtz’uk coordena-
ruk’uxal núcleo das rectangulares
ruka’n secundaria rulaj décimo
ruka’n segundo rulaj ik’ octubre
ruka’n k’uxuchuq’a’ subatómi- rulajulal xo’al decena de millar
ca rulewal área
ruka’n tzalajuch’ diagonal se- rulewal geográfico
cundaria runa’otzij jachelil criterio de di-
rukab’ ik’ febrero visibilidad
rukab’alaj decimosegundo runik’ajal mediana
rukab’laj docena runik’ajalem1 semi
rukab’laj ik’ diciembre runik’al oxtz’uk centroide
rukaj ik’ abril runimab’eyal ulewachib’äl mé-
rukamulunem waqwäch dupli- todo de exhaución
cación del cubo runimal al, arowa arroba
ruki’il sabor runimersaxik tikilem crecimien-
rukojol alternado to exponencial
rukojolem dimensional runimil homotecia
rukojolil espacio runimilem escala
rukojolil etal espacio muestral runimilem b’i’aj escala nominal
rukojolil siloj amplitud runimilem cholajib’äl escala or-
rukokal plano dinal
rukolojil molaj diferencia de runojisaxik ri kajtz’uk comple-
conjuntos tar el cuadro
rukolojil nimirisanem pa runuk’ujuch’ regresión lineal
ruk’u’x ajilanïk diferencia de runuk’ulem b’itz tipificación
una progresión aritmética runuk’ulem etab’äl lajujil siste-
rukolojil raqab’äl diferencia de ma métrico decimal
130
runuk’ulem q’anchi’ rusetech’util Permat
131
rusilonem liq’il ruwi’ q’ab’aj
132
ruwi’ tikoj silojil
133
silokaq’ib’al tikïl
134
tikilem tusaj, pisaj
135
tuwi’k tzakaj
136
tzalajuch’ uk’wasilonem
137
uk’wöy uchuq’a’ wo’il
138
wo’o’ juna’ xolem
139
xolïk yutz’uk
140
RETAMAB ’ ALIL WINÄQ
kolon chuqa’ k’ak’a taq tzij
141
ajk’ot asumache’
142
ati’t, atitaj ch’ijonïk
143
ch’ob’ na’ojil chitüy ajq’attzij
144
chitüy ajsamaj jalwachij
145
jam kajuch’wuj
146
kamelal mepab’al
147
mes, q’ayïs okib’äl säq/oksäq
148
okisab’äl qajonel
149
qajonem ruk’iyal ajlab’al
150
ruk’iyal ruwach’ulew
151
ruwaq rupalb’al taluxïk nimab’äl k’u’x
152
täp tojtob’äl tijonem
153
tojtob’äl xanil xamanil tob’äl
154
xan yuqki’
les nunte
xan adobe xukulem culto religioso
xara jarro ya’ab’äj mineral
xcha’ul, xojb’äl tz’o’ colador de ya’ab’ajb’äl minería
nixtamal ya’öl na’oj orientador
xib’alom hermano (de mujer) yak’ayïk ulew, yutz’uyïk ulew
xikin atitaj bisabuela istmo
xikin iyaj bisnieto de mujer yakb’äl bodega
xikin mama’aj bisabuelo yako’n kuchuj
xitpwaqb’äl/pwaqb’äl banco yakonïk, ruk’u’x ahorrar
xokon izquierda yojib’äl almohadilla, borrador
xokon mulül partido de izquierda yojinïk borrador
xot comal yoq’yöt, ruk’u’x pemech perla
xotal jay teja yujri’ influencia
xuk’u’, xuk’ub’ tenamaste, te- yuqki’ cadena
155
RETAMAB ’ ALIL KEMATZ ’ IB ’
k’ak’a taq tzij
157
b’a’y ch’omochi’
158
ch’oy chiköp
159
chiköp elesan, chi rij
160
elesanel jalajonïk
161
jalïk jitz’öy samaj
162
jotel juxub’äl
163
juxun k’ulïk
164
k’ulun, ja’ kemwachib’äl
165
kik’ajtz’ïk molonem
166
molonïk nimil
167
nimilem oq’omachiköp, chajinel
168
oyob’enïk piskonlin
169
piso’n q’ijb’äl
170
q’isamaj relesaxik chuyub’äl
171
relesaxik k’ajtz’ïk rij
172
rij taqowuj rom
173
ronojel rub’eyal tz’ib’atzij
174
rub’eyal ewawäch ruch’ab’äl ruch’akul ch’ob’oj
175
ruch’akul ruchapik wächaj
176
ruche’ cha’osamaj rucholajem pa xulan
lla dibujo
ruche’ cha’osamaj árbol de me- rucholab’al nimajunan barra de
nú hiperbalances
ruche’ cholajib’äl árbol de direc- rucholab’al nojsawuj formula-
torio rio tabular
ruche’el vertebral rucholab’al nuk’ub’ey barra de
ruche’el q’alasanem columna fórmulas
vertebral rucholab’al rub’eyal barra de
ruche’el, pacholaj columna formato
ruchi’ borde rucholab’al samaj plantillas
ruchi’ contorno rucholab’al samajib’äl barra de
ruchi’ margen herramienta
ruchi’ puerta rucholab’al samajib’äl jikib’an
ruchi’ cholaj sangría barra de herramientas estándar
ruchi’ jotok’am marco flotante rucholab’al samajib’äl wa-
ruchi’ rij borde exterior chib’äl barra de herramientas
ruchi’ ruxaq wuj márgenes de de dibujo
página rucholab’al surib’äl barra de en-
ruchi’ suriyakb’äl puerta de uni- rrollado
dad rucholab’al yaxule’ yajote’ ba-
rucholab’al asamaj barra de es- rra de desplazamiento vertical
tado rucholab’alwachtz’ib’ gráfica
rucholab’al cha’osamaj barra de barras
de menú rucholajem pa jotöl alinear arri-
rucholab’al chuqa wuj planti- ba
llas y documentos rucholajem pa runik’ajal ali-
rucholab’al etatzij barra de sím- near al centro
bolos rucholajem pa xulan alinear aba-
rucholab’al iwachib’äl barra de jo
177
rucholajem pan ajkiq’a’ rujamilchojmisan
178
rujaqik k’ak’a’ samaj pa wort ruk’ojlib’äl k’a’m
179
ruk’u’x rukanoxik pa kikajtz’ïk
180
rukanoxik pa ronojel ruxaq runanoxik ronojel
181
runik’ajal runuk’ik
182
runuk’ik runimilem runuk’unem la chayub’äl xml
183
rupalib’äl ch’oy ruramaj kanoxïk
184
rurik’on isa rusaqiläj
185
ruseteb’äl yakb’äl rutununem b’anikil
186
rutunuxik rij taq tzij rutzijik kematz’ib’
187
rutzijik rom ruwachixik kotz’onem
188
ruwachsaqil seteyakb’äl ruxlaxik chuqa’ katzijixik
189
ruxojoxik yakb’äl ruyonil tz’ib’atzij
190
ruyonil tzolitzij silonel
191
silonel tikirib’äl
192
tikirisanem tz’eteb’äl
193
tz’eteb’äl tzijoxikil
194
tzijoxikil pa ruwi’ winaqirïk
195
winowx yakosamajib’äl
196
yaksamaj yuquyakb’äl
197
••
RUKA’ N PERAJ
KAXLAN ⇒ KAQCHIKEL
199
ARTES DEL IDIOMA
neologismos
201
adjetivo posicional alomorfo
jalt’as jalb’anoj
adjetivo posicional ruk’ojlemal adverbio distributivo jacholil
jalt’as jalb’anoj
adjetivo radical ruxe’ jalt’as adversativo q’atq’ajarïk
adjetivo superlativo läj jalt’as afectividad ajowanil
adjunto ach afectivo ajowanel
adjunto adverbial weqot’as aféresis qupik’oxom
jalb’anoj afianzamiento q’etenem
adjuntos nominales weqot’as afijo xiltzij
t’as afijo de flexión ruwixal xiltzij
admiración mayoj afirmación (adverbio) jikinem
admirativa (oración) mayel afirmativa jikïl
adstrato jachon ch’ab’äl afirmativo jujik
adverbial jalb’anojil africado tz’apik’oxom
adverbializador jalb’anelil agente b’anel
adverbio jalb’anoj agentivo k’utb’anel
adverbio de cantidad jaru’il agilidad rusilonem
jalb’anoj agradecimiento k’awomanem
adverbio de duda kak’u’x agrupación moloj
jalb’anoj agudo ruk’isib’al k’oxom
adverbio de lugar k’ojlib’äl álbum mol
jalb’anoj alegoría mek’utb’äl na’oj
adverbio de manera rub’anikil alfabetización tijonïk
jalb’anoj alfabeto choltz’ib’
adverbio de modo rub’eyal alfabeto unificado tunül
jalb’anoj choltz’ib’
adverbio de negación meqel aliteración rukamuluxik k’oxom
jalb’anoj alófono jalb’itz’il
adverbio de tiempo ruq’ijul alomorfo jaljitz
202
alveolar apócope
203
apódosis aula
204
aumentativo cartel
205
casilla coarticulación
206
codificación concienciación
207
concinidad control
208
convencionalismo cúmulo
209
cuña diagnóstico
210
diagrama división occidental
211
división oriental enseñanza
212
enseñar estructura gramatical
213
estructura sintagmática figura literaria
214
figura retórica generador
215
género (gramatical) hecho
216
hegemonía individualista
217
inducción introducción
218
intuición librero
219
libreta metalenguaje
220
metátesis negación del beneficiario
221
negación del dativo onda sonora
222
onomasiológica párrafo
223
parresia persona gramatical
224
personaje presente (tiempo)
225
préstamo prótasis
226
protomaya (k’) regla ortográfica
227
regular sentido figurado
228
señal sociolingüística
229
sociología sustantivo cambia vocal
230
sustantivo colectivo texto
231
tiempo (verbal) verificación
232
versificación zeugma
233
AMBIENTE NATURAL
palabras rescatadas y neologismos
235
aborto habitual acidez
236
ácido águila pequeña
237
aguja ambiente (salud)
238
ambulancia anorexia
239
anorexia nerviosa aparato circulatorio
240
aparato digestivo asteroide
241
astigmatismo bañarse (temascal)
alch’umil k’expüm
astigmatismo yojil tz’etb’äl avispa amarilla q’atz’utuj
astrágalo ruwaqtz’ik aqanaj avispa delgada y negra tok’öy
astro ik’ch’umil avitaminosis qajuchuq’alil
astronomía retamab’alil axila, sobaco k’alk’a’x, meske’l
ik’ch’umil (P.G.58)
asustar xib’inïk axón q’axöy k’amal
ataque cerebral, apoplejía ruka- ayote k’um
mik tzatzq’or ayuda to’ïk
ataque de corazón, infarto de ayudante, auxiliar to’onel
corazón rukamik k’uxaj ayunador ajmeway
ataque, infarto rukamik ayunar mewayjanem
ataxia menuk’uti’ojil ayuno meway
atelectasia ruwon k’olopospo’y azacuán al
atmósfera kaq’iq’al azucena saqkotz’i’j
atomizador ya’ajb’äl azufre chuwab’äj
átomo/molécula mech’arel ch’äq babosa liq’liq’, jiliq’, kolkob’
atrofia ch’uti’ojil bacteria, germen (general), ci-
audiometría retz’etik xikinaj rrosis mek’iyil chikopil
audiómetro retab’al xikinaj bacteriostático mek’iyil chikopil
aurícula k’ulukïk’ bahído (vértigo) desmayo
aurílavo ch’ajixikib’äl baja qajnäq
ausencia meq’aläj balanitis rusipojik ruwi’ kowil
autismo rusachoj jachonem balismo me’ajowan silonel
autoclave laqich’ich’b’äl ballena mataq’tami’ (P.G.43)
auxilio to’em balón, pelota k’olaj
ave (todo genero de) tz’ikïn banana saq’ul
aventura mek’uxb’en banquete nimawa’im
avispa (hace panal en pared) bañarse (temascal) tujanem
242
baño bosque, selva, montaña
243
botánica calvo
244
calzado cartílago (oído)
245
cartucho chilacayote
246
chilca cirujano pediatra
247
cirujano(a) collar
248
colmena convulsiva
249
coordinación, sistema cucaracha (otro género)
250
cucaracha casera deportiva
251
depresión, distimia, psicatenia diente de león
252
dieta edema pulmonar, absceso pulmonar
253
educación bucodental encefalopatía
254
encefalosclerosis epitálamo
255
equilibrado espinaca
256
espinilla extraño
257
extravasación flebografía
258
flebotomía frontal
ib’öch’ maj
flebotomía julib’öch’ fractura de maxilar ruq’ajik
flexión q’ochonem b’aqchi’
flor (comestible, choreque) fractura del brazo, mano
tz’ureq ruq’ajik q’ab’aj
flor (toda clase) kotz’i’j fractura del codo ruq’ajik tz’ikaj
flor de dolores saqpör fractura del pie ruq’ajik aqanaj
flor de izote rusi’j parkïy frambuesa kaqatokan
flor de muerto parutz’ frecuencia jutaqil
flora intestinal rumolochikopil frecuentemente jantape’
nima’ixkolöb’ fresa saqatokan
floripondio q’otzüm (P.G.6) frigorífico ch’uch’ub’äl
flujo tz’ujal frijol kinäq’
flujo sangre rutz’uja kïk’, rucho- frijol (colores) matz’itz’, syan ki-
xik kïk’ näq
flúor eyalil frijol blanco saqakinäq’
folleto sik’iwuj frijol de culebra rukinaq’ ulew,
fonendoscopio k’oxomak’uxb’äl rukinaq’ kumätz
fonocardiograma ruwa- frijol de milpa rij awän
chk’oxom k’uxaj frijol de suelo rach’ulew, k’ajlik
forma b’anikil frijol negro q’eqakinäq’
fosa nasal rujulil tzamaj frijol pinto b’alam kinäq’
fosfatasa alcalina yajaqkekoj frijol redondo b’olo’s kinäq’
fósforo q’aq’anil frijol rojo kaqakinäq’, k’ajlik
fotoalergia saliwachib’äl frijol silvestre, frijol de arroz ru-
fotocoagulación yojoti’ojil kinaq’ ch’oy
fotofobia Xinb’iri’ïl wachib’äl frío tew
fractura q’ajïk frontal achwach
fractura de cráneo ruq’ajik jolo- frontal b’aqwachaj
259
frontal-occipital, frente gato de monte
260
gavilán glóbulo blanco
261
glóbulo rojo gusano genérico
262
gusano medidor hierba buena
263
hierba mora hongo (clase)
264
hongo (clase) impétigo
265
impulso intracraneana
266
intravascular leche
267
lechuga lluvia
268
lluvia con viento malva
269
mama aumentativa materia, sustancia
270
material mialgia
(P.G.1678) tzatzq’or
material samajib’äl meningitis yab’tas
matriz, vientre, útero rute’ pa- menisco pamilaqul
maj, tepamaj menopausia q’atch’ajo’n
maxilar b’aqchi’ menstruación ch’ajo’n
maxilar inferior wi’xikib’aq menta achixk’i’j, achalawina
maxilar superior xexikib’aq mental na’ojinal
mayonesa saqatzep mentalidad na’ojinem
mayor nïm mente na’ojin
mayor riesgo nima’etzelal mentón kaxkate’
medicina, medicamento (gene- mentoplastia k’iyikaxkate’
ral) aq’om meñique ch’i’p
médico aq’omanel mercurio k’olöl
medida de masa para una torti- mercurio q’anch’umil
lla q’oral mesa ch’atal
medida del codo a la munuera mesencéfalo ruwi’ tetzatzq’oril
juchumay (P.G.57) mesocarpio ka’ijal
medio salado (sabor) tzaytzöj metabólico na’il
médula keb’e’ metabolismo basal ruk’atanal
médula espinal Rukeb’e’ kumätz jok’ke’em
médula o tuétano rupam b’aq metacarpiano q’ab’ib’aq
médula oblonga punkeb’e’ metal ch’ich’
mejilla q’otzaj metamorfosis jalem
mejorana q’anjub’ q’ayïs metatarsiano qanib’aq
melón q’anaq’oq’ método k’utik’
membrana tas metroplastia pitz’iq’aytz’eb’
membrana sinovial pisolqul mezquino, verruga pixnak’,
membrillo käch’ xu’y (P.G.50)
meninges (arteria) rutas mialgia q’axoti’ojilal
271
miastenia mucosa
272
mucosidad nacimiento de agua
273
nacimiento, parto neurotransmisor
274
neutro oído medio
275
ojo óseo (sistema)
276
osificación pancreatitis
277
panela, dulce, azúcar pelamano
278
pelo absorbente pielonefritis
279
piernas, extremidades inferiores, pie polen (semilla)
280
polía psiquiatra
281
psiquiatría queso crema
282
queso de capa reconstrucción oreja unilateral
283
recto ronrón (que agujerea las tapias)
284
ronrón (que come las rosas) sartorio (músculo)
285
satélite síndrome neurocutáneos
286
sinónimo taltuza
287
tamal tierra blanca
288
tierra negra trastorno de estrés agudo
289
trastorno de pánico universo
290
uña vendar (herida)
291
vendas virión
292
viruela zumbadora (culebra)
293
AMBIENTE SOCIAL
palabras rescatadas y neologismos
295
alumno bombilla
296
bondad cinta adhesiva
297
ciudad, municipio, pueblo cruel, repulsivo
298
cuaderno economía
299
edificio evangelización
300
expedición hermano (de mujer)
301
hermano mayor (del mismo sexo) laica
302
lamí luz militar
303
mineral ola común
304
oleaginosos pintor
305
pintura recursos humanos
306
recursos materiales sobrino (de varón)
307
sobrinos/a (de mujer) tortuga
308
trueque zona militar
309
MATEMÁTICAS
neologismos
311
acotada amplificación
312
amplificación año sagrado de 260 días
313
ápice barometría
314
barométrico calcular
315
cálculo centilitro
316
centímetro cociente
317
código condición
318
condición suficiente continuo
319
contorno criterio
320
criterio de divisibilidad de diez en diez
321
de dos en dos dependiente
322
derivable diatérmano
323
diciembre dispositivo
324
disruptiva ecuación de la circunferencia
325
ecuación de la elipse electrostática
326
elemental escuadra
327
esfera exhuación
328
existencia fonón
329
forma función cóncava
330
función continua haz
331
hectágono identidad
332
identificación interés
333
interfase kilotón
334
kilovatio magnético
335
magnetismo medidas de tiempo maya
336
medidas inglesas moda
337
modelo nucleación
338
nuclear odógrafa
339
oeste parcial
340
paréntesis platónicos
341
plegado producto notable
342
profundidad raíz doble
343
rama reología
344
repetición sección
345
sector sistema decimal
346
sistema inglés tamaño, volumen
347
tangencia transitiva
348
transportador unilateral
349
unión zona
350
INFORMÁTICA
palabras rescatadas y neologismos
351
aceptar o rechazar alineación
352
alineación a la derecha aplicar el siguiente formato a los
353
aplicar modificación artículo (acuerdo)
wäch molaj
aplicar modificación rokisaxik ri archivo por lotes ruyakb’al pa
jaloj molaj
aplicar negrita área peraj
aportar ya’ïk área superior de memoria ruwi’
aprobar jikib’axïk peraj yakb’äl
aprobar el usuario rujikib’axik argumento tz’ib’ana’oj
okisanel arquitectura cholch’akul
aprovechar okisanïk arquitectura cerrada tz’apich’akul
apuntador tz’ib’anel arquitectura de redes de siste-
árbol (informática) che’ mas ruch’akul ruya’l b’anikil
árbol de directorio ruche’ chola- arrancar tzijïk
jib’äl arrancar dual rutzijik
árbol de menú ruche’ arrancar en caliente meq’otzijïk
cha’osamaj arrancar en frío tewtzijïk
archivar k’olïk arrastrar qirirexïk
archivo yakb’äl arrastrar datos ruqirirexik tzij
archivo de audio ruq’ajanib’al arrastrar la barra de herra-
yakb’äl mientas ruqirirexik cholsama-
archivo de autoextracción rele- jib’äl
sayonil yakb’äl arrastrar y soltar qirirexïk chu-
archivo de respaldo ruyako’n qa’ isq’opixïk
yakb’äl arreglar nuk’uxïk
archivo de texto ruyakb’al arriba pa ruwi’, pa jotöl
tz’ib’atzij arroba suritz’ib’
archivo de transacciones ru- arte weqna’oj
yakb’al q’axanem arte de recortes ruweqna’oj qu-
archivo maestro rute’ yakb’äl piwachib’äl
archivo por grupo ruyakb’al pa artículo (acuerdo) tzijonib’äl
354
ascendente barra de fórmulas
355
barra de herramienta bribones
356
búfer cambio
357
campo cerrar ventanas
358
chat (conversación en linea) color de la pestaña
kajtz’ïk kon
chat (conversación en linea) clic sostenido jumul pitz’o’n
ya’l tzijonem clip molwachib’äl
chip ch’ib’ coaxial tunuk’amal
ciclo (informática) k’aslem codificación nuk’unem
ciclo del sistema ruk’aslem codificador nuk’unel
b’anikil código nuk’
científica na’owinaqil código binario runuk’ wajun
cinta yuquyakb’äl código de acceso runuk’ okinem
circuito moluchuq’a’ código de autorización runuk’
circuito digital rukemil molu- okisanem
chuq’a’ código de barras runuk’ chola-
circuito integrado ch’utich’ib’ jiïk
clase ruwäch código de solo lectura runuk’
clasificación cha’onem sik’ixïk
clasificar cha’oxïk código fuente ruxe’el nuk’
clave (ocultar) ewatzij código universal runuk’ kajulew
claves duplicadas kamulun ewat- colector q’axanel
zij colocar ya’ïk
clic pitz’ colocar el puntero ruya’ik
clic derecho jupitz’ pan ajkiq’a’ k’utb’äl
clic en jupitz’ pa color b’onil
clic en archivo jupitz’ pa ruwi’ color de carácter rub’onil la
yakb’äl tz’ib’
clic en el menú jupitz pa color de fondo rub’onil rupam
cha’osamaj color de fondo de carácter
clic en guardar jupitz’ pa ruwi’ rub’onil ruxe’ la tz’ib’
yakoj color de fuente rub’onil la tz’ib’
clic izquierdo jupitz’ pan ajxo- color de la pestaña rub’onil ruwi’
359
color del borde concepto
360
concepto de programa almacenado conversión de hangui/hanja
361
convertidor de documento cualquier registro
362
curso detección
363
detección de portadora disco de video digital
364
disco destino edición de pantalla completa
365
editar energía de respaldo
366
energía sucia espacio
367
espacio de no separación examinar, revisar, diagnosticar
368
excel flecha de enrrollado
369
flotante grabar macros
370
gráfica identificación
371
idioma insertar columna
372
insertar hipervínculo lápiz lector
373
largo manipulador
374
manipulador de arranque medios de almacenamiento
375
mejorado mostrar detalles
376
mostrar funciones de dibujo nuevo documento en blanco
377
numeración orden acendente
378
orden descendente parte superior
379
paso powerpoint
380
predeterminado programa de ventanas
381
programa ejecutable puerto serial
382
pulgada reflejar verticalmente
383
registro ruby
384
rutina servicio
385
servidor suave
386
subdirectorio tecla de interrupción
387
teclado todos los indices
388
todos los niveles utilizar
389
utilizar barra de desplazamiento volcado de pantalla
390
volcar zona
391
CHOLWUJ
393
CHOLWUJ CHOLWUJ
394