Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
G026 VocabularioPurepecha TSZ PDF
G026 VocabularioPurepecha TSZ PDF
DEL
IDIOMA PURPECHA
Maxwell Lathrop
Publicado por el
Instituto Lingstico de Verano, A.C.
Hidalgo 78, Colonia Nio Jess
14080 Tlalpan, D.F. , Mxico
Tel. (55) 5573-2024
2007
Preparacin de la segunda edicin (electrnica)
Emily Stairs
Doris Bartholomew
Barbara Allen
Albert Bickford
Scott Starker
Thomas Willett
ii
CONTENIDO
iii
Introduccin a la segunda edicin
En 1973, Maxwell Lathrop, lingista de campo trabajando bajo el apoyo del Instituto
Lingstico de Verano, public la primera edicin del presente trabajo con el ttulo
Vocabulario del Idioma Tarasco. l fue uno de los primeros miembros del ILV que
trabaj en Mxico, iniciando en 1935. Desde entonces hasta finales de la dcada de los 70
y 80, vivi entre la gente purpecha de Michoacn, aprendi su idioma y elabor muchos
materiales en el purpecha y acerca de l, publicados por una editorial llamada Literatura
Tarasca misma que estableci en cooperacin con el gobierno mexicano en Chern,
Michoacn.
Desafortunadamente mucho de su trabajo solamente existe en ediciones limitadas
que son difciles de encontrar y estn deterioradas por el paso del tiempo. Debido al
continuo inters en el idioma purpecha y en el trabajo de Lathrop, el Instituto se
complace en volver a publicar este vocabulario en forma electrnica con la autorizacin
del autor. A pesar de que otros diccionarios de purpecha ms extensos han sido
publicados en los aos recientes, este trabajo ha sido siempre relevante, especialmente
para los lingistas, ya que documenta una forma antigua del idioma.
En el ltimo cuarto del siglo XX, una serie de nuevas reglas ortogrficas fue
integrada al uso comn en la regin purpecha, por lo que hemos transcrito las palabras
de entrada para incluir estos cambios. Sin embargo, tambin hemos preservado la
escritura original entre corchetes cuando difiere de la actual. (Vase la pgina vi para una
explicacin de las diferencias.)
Otro desarrollo significativo posterior a la primera edicin, es el difundido uso del
nombre indgena para el idioma (purpecha) en lugar del nombre en espaol (tarasco). El
purpecha fue uno de los primeros grupos indgenas de Mxico en promover el uso del
nombre con el que ellos conocen su idioma. Hoy en da, el nombre tarasco se usa
principalmente por las personas que no pertenecen a esa cultura y est empezando a ser
considerado como semidespectivo.
Por ltimo, mencionamos otros dos cambios realizados en esta edicin. Primero,
hemos intentado encontrar aquellas palabras que aparecan solamente en una parte del
vocabulario para agregarlas a la otra. Segundo, unos cuantos errores menores fueron
corregidos a base de otros trabajos publicados y a la experiencia directa de varios
intelectuales. Agradecemos especialmente a Fernanado Nava, a Kari Ranta, a Dale
Savage y a Alan Wares por su ayuda en la elaboracin de esta edicin.
iv
La escritura del purpecha
El sistema de escritura utilizado en los materiales publicados por Literatura
Tarasca estaba basado en un sistema de transcripcin fontica usado por muchos
lingistas de Amrica durante los aos 1940 y 1950, y era recomendado por varios de los
principales lingistas que trabajaban en Mxico.1 Sin embargo, se requera el uso de
algunos smbolos que no se encuentran comnmente disponibles en mquinas de escribir
o en fuentes estndar para computadora. Ms recientemente la gente ha tendido a utilizar
otras letras que estn ms fcilmente disponibles. La siguiente tabla muestra las
diferencias entre los dos sistemas de escritura junto con el valor fontico aproximado de
cada sonido del Alfabeto Fontico Internacional (AFI).
1
Vase el artculo de Joe Benton, How the Summer Institute of Linguistics has developed orthographies
for indigenous languages of Mexico, que est disponible en el sitio de internet del ILV-Mxico
(http://www.sil.org/mexico/ilv/L001a-ILVOrto.htm), especialmente la seccin 3.1 (Linguistic
Orthographies).
v
palabras. Esperamos que la transcripcin usada en esta edicin sea til, pero de ninguna
manera pretendemos que sea determinativa, ya que son los purpechas mismos quienes
deben decidir cmo desean escribir su propio idioma.
Adems de haber ajustado las letras, tambin hemos ajustado el uso del acento
grfico para que corresponda ms al sistema propio del idioma purpecha. Es decir,
puesto que normalmente se acenta la segunda slaba de la palabra, solamente hemos
indicado el acento con tilde cuando se acenta otra slaba, mayormente la primera.
vi
Purpecha Espaol
andangutani [andagutani] acabalar,
completar
1
arhintani Purpecha Espaol
2
Espaol Purpecha ikiani
Ch
exekuarhintani [eekuaintani] encontrarse,
hallarse (alguna cosa)
exeni [eeni] ver
chanakua juego, deporte exentani [eentani] hallar, encontrar
chanakua uandakua chiste exerani [eerani] ensear, mostrar
chanani jugar
chanarakua juguete
chatarani machucar
cherapiti spero, rasposo
I
chti cola i este
iajchakua almohada
iaminduecha todos
3
ikiani exeni Purpecha Espaol
4
Espaol Purpecha jimbanhi
jantsiri pie ji yo
5
jimbo Purpecha Espaol
6
Espaol Purpecha kuanini
7
kuanitani Purpecha Espaol
K
kuiparhatani [kuipaatani] cargar (a
otro en la espalda)
kuixurhini [kuiuini] arrodillarse
kamakuarhini [k'amakuaini] acabarse
kmu tuza
kamanharhintskua [k'amaaintskua]
kunajkani tragar
culpa, pescado
8
Espaol Purpecha kutitsini
9
ma, maechakua Purpecha Espaol
M
misitu gato
miskuarhita [miskuaita] tristeza
mtakua llave
ma, maechakua uno
mtakuarhini [mitakuaini] abrirse
ma iojkurhakua [ma iojkuakua] una
cuarta mtani abrir
manamani batir mitini conocer, saber
manamatarakua batidor moantani arrepentirse
manatakuni batir, mover mjtakuni cambiar
manatakata batido, movido mndani vaciar
manatani mover, menear mnharhi [mai] rabioso
marhoani [maoani] servir moskuni cambiar (de lugar), mudar
mru algunos, unos motsini mudarse
mtakuni pegar murutani arrancar
mtakata pegado
mteru otro
matirhini [matiini] pellizcar
media dinero
N
meiampikua pago na xani [ani] cunto?
10
Espaol Purpecha pirenchi
O perejkuni voltear
perents jukua [perents jukua] tosferina
orhemani [oemani] adelantarse petani sacar
orhepani [oepani] adelantarse, adelante petantani expulsar
pexu kua [peu kua] espalda
piani comprar
P piiuni desgranar
pimbinhas [pimbias] limpio, santo
pakarani quedarse, sobrar pimbinhaxikua [pimbiaikua] santidad
pmbini acompaar pimbinhaxiti [pimbiaiti] santo
pmpiri compaero pmu palma
pndi sordo pinandikua paz, calma
pni llevar; tener diarrea pinandini silencio (estar en)
pntani acarrear, transportar pindani espiar
pnts, pntsta [pints, pintsta] espiga de
maz
ppi jemba hermano
pirekua cancin
pirenchi hermana (de hombre)
11
pireni Purpecha Espaol
P punitani soplar
pakchakuni empujar
pamekua dolor, dolencia
pamenchakua enfermedad
R
pamenchati enfermo rengest [regest] cojo
pamojkperakua misericordia
pamondakuarhini [p'amondakuaini]
lamentar
12
Espaol Purpecha tarhemu
S
srangua [sragua] raz
srijtakua [srijtakua] naguas, vestido
srikuni [srikuni] coser
sni algo, un poco
srpiri [srpiri] rayo
snititu muy poco, poquito
sruki [sruki] hormiga
sapichu chico
sruki sapichu [sruki sapichu]
sarochani ronco (estar) hormiguita
seperi polilla sruri [sruri] uva, bejuco
ssi bien, bueno sturhi [stui] tripa, estmago, barriga
ssi arhikuarhini [sesi aikuaini] suamani [suamani] ahumarse
alabarse, tener bonito nombre
suangua [suagua] cuerno
ssi js [sesi jas] bonito, hermoso
suangua jimbo atani [suagua jimbo
ssi jatsintani acomodar bien, componer atani] cornear
ssi jimbo de verdad, verdadero suari [suari] sucio
skuami [skuami] hechicero, brujo suini [suini] remolino
skuamikua [skuamikua] hechicera, sununda lana, cobija de lana
brujera
sutupu bolsa, morral (de pita)
skuapu [skuapu] araa
sutupu sapichu bolsa de pita chica
skuiri [skuiri] piel, cuero
skuitani [skuitani] pelar
sndari [sndari] reata
snduni [snduni] espeso (estar) T
sndurani [sndurani] espesar
taa [t] casa
sni [sni] diente
taati [tti] padre
sni xexarakua [sni earakua] muela
taati kri [tti k'eri] abuelo
spakuarhini [spakuaini] huir
takus [takus] tela, trapo, ropa viejo
spani [spani], spatspini [spatspini] robar
takus ni [takus uni] remendar
spatani [spatani] traicionar
tamapu viejo
spatspiri [spatspiri] ladrn
tambonharhini [tamboaini] derrumbar
spiani [spiani] apestar
tanants [tanants] tbano
spiari [spiari] apestoso
tanhaparhakuni [taapaakuni] atrancar
spiata [spiata] medicina
tarharani [taarani] levantar, alzar
spiata jatsikuni [spiata jatsikuni] curar
tarhemu [taemu] sauce
spiruni [spiruni] oler
sraata [srta] humo
sranda [sranda] papel
sranda arhini [sranda aini] leer
13
tarheni Purpecha Espaol
14
Espaol Purpecha tsumindi
T tsikintsti retoo
tsimani dos
tmu cuatro tsinapini curar
tnktenktsni [t'kt'ektsni] cabecear tsinharhini [tsiaini] despertarse
tepani regar tsintani resucitar, revivir
tireni comer tsintskua resurreccin
tu t tspa maana
tuatani escupir tsipikua vida
tupunts [t'upunts] canudo tsipikuarhini [tsipikuaini] alegrarse,
tupuri polvo divertirse
Ts tsirintsirijkuni temblar
tstantani resucitar
tsajpani tostar tsitarani exprimir
tsakapindu pedregal tskiata [tskiata] cesto
tsakapu piedra ts/nchini [tsnchini] tirarse, perderse
tsnda Sol ts/ndi [tsndi] viuda, viudo
tsandini hacer calor tsntskata [tsntskata] muro, pared
tsanguanhini [tsaguaini] palpitar tsntsri snicheri [tsntsri snicheri] enca
tsanguarani [tsaguarani] brincar tspambiti [tspambiti] amarillo
tsanharhikua [tsaaikua] sueo tsreri [tsreri] masa, harina
tsanharhini [tsaaini] soar ts/tani [tstani] tirar, perder
tspki gaviln tstski [tstski] flor
tsarhantani [tsaantani] colar tstss [tstss] avispa
tsarharakua [tsaarakua] cedazo, cernidor tskandini resbaloso
tsepuni picar tskanduni resbalarse
tserhukua [tseukua] frente tskijkurha [tskijkua] miserable, avaro
tsikakuarhini [tsikakuaini] doblarse tskua estornudo
tsikakuni doblar tsmba pestaa
tsikata gallina tsumindi esquina
15
tsni Purpecha Espaol
U
uarhas [uaas] camote
uarhiiti [uaiiti] mujer
uarhikua [uaikua] muerte
uacharhitakua [uachaitakua] sarampin
uarhini [uaini] morir
ujpa hijo
uarhiperakua [uaiperakua] pelea, guerra
uakas [uakas] buey
uarhipini [uaipini] pelear
umba marido, esposo
uarhiri [uairi] muerto, cadver
uanaakurhani [uankuani] pasearse
uarhokua [uaokua] red (para pescar)
uanakuni cruzar
uarhoni [uaoni] pescar
uandajpani saludar, hablar
uarhotani [uatani] sacudir, rozar
uandajtskpini [uandajtskpini] predicar
uass [uass] murcilago
uandakua palabra
uatsotakua cerca de madera
uandakuntani acusar (descubrirle un secreto
a una persona) uatsotani cercar
uandanhiakuarhini [uandaiakuaini] uauapu abeja
afligirse
uauapu kri abeja grande, abejn
16
Espaol Purpecha uxuta
17
xakua Purpecha Espaol
X
xurhata [uata] algodn
xurhijki [uijki] curandero
xuxumarhata [uumaata] roco
xakua [aku] quelite
xanharani [aarani] caminar, andar
xanharapani [aarapani] caminando
xanharu [aaru] camino, calle
xanirani [anirani] marchitar
xanoata [anoata] granizo
xapo [ap] jabn
xaramita [aramita] bofe, pulmn
xarhantani [aantani] aparecer
xarhatani [aatani] mostrar, hacer aparecer
xarhiani [aiani] nadar
xrhini [ini] temprano
xarhiperani [aiperani] agriar, leudar
xarhipini [aipini] agrio (ponerse)
xarhipiti [aipiti] agrio
xarhis [ais] rata
xatini [atini] tarde
xenchakuarhini [enchkuaini] balancearse
xengua [egua] capuln
xepiti [epiti] perezoso, flojo
xerentani [erentani] descomponer, derribar
xeretani [eretani] alborotar
xexakua [eakua] chicle
xexani [eani] masticar
xirhimikua [iimikua] cosquillas
xukani [ukani] regaar
xukuparhakua [ukupaakua] ropa
xukuparhakua pirani [ukupaakua
p'irani] desnudarse
xukuparhantani [ukupaantani] vestirse
xmu [umu] neblina
xunhanda [uanda] resina
xunhanda kuajtstakua [uanda
k'uajtstakua] copal
18
Espaol Purpecha aguja
Espaol Purpecha
adentro incharini
adobe iauarhukata [iauukata], iauarhikata
A [iauikata]
abajo ktsikua
abeja uauapu, kolmena
abeja grande, abejn uauapu kri
abrazar kamachani
abrazar a un nio kamanarhini adorar kri ambe arhini [keri ambe aini],
[kamanaini] komarhini [komaini]
abrazar por el cuello kamachakuni adornar ntskantani, pirirantani
abrazar por la cintura kamapakuni
adulterio sku jngua [isku jagua]
abrir mtani
abrirse mtakuarhini [mtakuaini] afilar uarhamukuni [uaamukuni],
uarhamukuntani [uamukuntani]
abuela nanita, naandi kri [nndi k'eri]
afligirse uandanhiakuarhini [uandiakuaini]
abuelo tatita, taati kri [tti k'eri]
aflojar chkrani
aburrirse kuatantani
agacharse kutitsini
ac axuani [auani]
agachado juruncha
acabalar andangutani (completar)
agarrar jupikani
[andgutani]
agradar jeiapanhintani [jeiapaintani]
acabar kamatani, jatsierani
acabarse kamakuarhini [k'amkuaini] agregar kparhatani [kpaatani], krhutani
[kutani], krhitani [kitani]
acarrear pntani
agriar xarhiperani [aperani]
acercar andarhiterani [anditerani]
agrietado charari
acomodar ssi jatsintani (bien)
agrio xarhipiti [apiti]
acompaar pmbini, pmbitani
ponerse agrio xarhipini [aipini]
acordarse mintani, mini
agua its [its]
acostar ichapani; ichantskani (cosa larga) agua para beber itsmakua [itsmakua]
acostarse ichapini aguacate kupanda
acusar uandakuntani
aguacero kri janikua
adelantarse orhemani [oemani], orhepani
aguantar tekaantani [tekntani]
uerani [opani urani]
aguja pikukua
adelante orhepani [oepani]
19
agujerar Espaol Purpecha
20
Espaol Purpecha bejuco
B
bailador uarhari [uaari]
bailar uarhani [uaani]
armar ntani baile uarhakua [uaakua]
arrancar murutani bajada ktsimakua, ktsimandu
arrastrar antsikuni bajar ktsini
arrepentirse mantani balancearse xenachakuarhini
arriba karhakua [kakua] [xenachakuaini]
arrimar andarhiterani [andaiterani] balanza tsritarakua
arrodillarse tinguixurhini [tiguuini], banco uaxantskua [uantskua]
kuxurhini [kuuini] banquito uaxantskua sapichu [uantskua
sapichu]
arroyo iorhekua sapichu [ioekua sapchu]
baar jikuarani, jupajtstani [jupajtstani]
arruga, arrugarse chinini
baarse jikuakuarhini [jikukuaini],
asar uirikani jikuani, jupajtsni [jupjtsni]
ascender karharani [karani] bao jimanga jikuanhajka [jimaga
jikuaajka]
asco ikichani (tener)
barba tismikua [tismikua]
as s [is], aris [ars]
barbudo tismi [tismi], tismikua jukari
asiento uaxantskua [uantskua] [tismikua jukari]
spero cherapiti, choperi barranco kauaru
asustar cherani barrer karhatani [k'atani]
atajar kurhukuni [kuukuni], atarhukuni barriga sturhi [stui]
[atukuni], arhirukuni [arukuni]
bastante knikua
atole kamata
bastimento tirekua pkuarhikua [pkuaikua]
atrancar tanhaparhakuni [tapaakuni],
uanhaparhatani [uapaatani] bata anhanhikua [aaikua]
aullar kuaunchini batidor manatatarakua
avaro tskijkurha [tskijkua] batir manamani, manatakata
avisar eianguni [eiguni], uandantani, bautizar its atajtskuni [its atjtskuni]
aianguni [aiguni] beb charhaku [chaaku]
avispa tstss [tstss] beber itsmani [itsmani]
ayer uitsindikua bebida itsmakua [itsmakua]
ayuda jarhoajpikua [jaojpikua] bejuco sruri [sruri]
21
bendecir Espaol Purpecha
C
bendecir jchakurani
besar putimukuni
beso putimukua
cabecear tnk tenk tsni [t'kt'ektsni]
bien ssi
cabello jauiri
estar bien ssi jatsini
bigote tismikua [tismikua] cabeza jpu
22
Espaol Purpecha comer
23
comer algo sin ayuda Espaol Purpecha
24
Espaol Purpecha dormir
Ch
desatar kueratani, kuerakuni
descansar mintsikuarhini [mintskuaini]
descender ktsini
chachalaca kakats [kakats]
descomponer xerentani [erntani]
chaparro no istarhari [no istaari]
desgranar piiuni
chapeado charhonharhi [chaai]
deshacer nombe rantani [nomberantani]
chayote apopu
desnudarse xukuparhakua pirani
chicle xexakua [eakua] [ukpaakua p'irani]
chico sapichu despacio iatsistakuarhu [iatsstakuau]
chicote kuikirhpitarakua [k'uikpitarakua] desparramar etsakuni
chiflar kumuni despedirse uandanuntani, axantani [aantani]
chilacayote tikats [t'ikats] despertarse tsnharhini [tsaini]
chile kauas [k'auas] despreciar sku eratani
chispa misiri despus ttsikua
chiste chanakua uandakua destilar iurhuntani [iuuntani]
chupar chuparhini [chupini], tsuparhini deuda kntsperata
[tsupini]
devolver kuanhkskuntani [k'uakskuntani],
kuanhaskuntani [k'uaaskuntani]
da jurhiakua [juakua], jurhiatikua
D [juatikua]
dicho uandakata
dar ntskuni, intspini diente s/ni [sni]
dar aviso eianguni [eiaguni]
diez tmbini
dar prestado kuanitkuarhini [kuanitkuaini]
deber kntspini dinero media, tumina
25
dos Espaol Purpecha
E
engao karhaperakua [k'aperakua],
karhapikua [k'aapikua]
engordar tepani, pukuni
echar jtsirani enojarse ikiani
edad jatiri enriquecer jatsikuarhiri ni [jatsikuairi uni]
tener edad madura jatirini
enrollar irhini [iini], irhintani [intani]
l ima
enseanza jorhengua [jogua]
elote tiriapu
ensear jorhendani [joendani], exerani
[erani]
ensuciar ikichakueni jjkuni
entender jnhaskani [jaskani], kurhandini
[kuandini], kurhanguni [kuaguni]
hacer entender janhastani [jaastani]
enterrar tskuni, jatsintani
ellos tsma [ts'm], imeecha [imcha]
entonces jimajkani
embarrar jjkuni, atarhini [atini]
entrar inchani
embarrarle de algo en las narices
atarhukuni [ataukuni] hacer entrar incharani
26
Espaol Purpecha fumar
27
gallina Espaol Purpecha
G H
gallina tskata hablador uandari, uandauandamiti
gallinero tskata jatakua hablar uandani
garganta kuengua [k'uegua] hablarle uandajpani
hacer ni
garrapata turhikata [tuikata]
hacha jacha
gatear uiskurhini [uiskuini]
hallar exentani [entani]
gato misitu
hallarse exejperantani [ejperentani],
gaviln tspki exekuarhintani [ekuaintani]
gemelo kuti hambre karhingua [k'aigua]
gemelos kuticha harina tsreri [tsreri]
gente kuiripu
hechicera skuamikua [skumikua]
glorificar kri ambe arhini [keri amb aini]
hechicero skuami [skuami]
gobernante juramuti
helar iauani
golpear atani, atajpini
hembra kts [kts], ktsti [ktsti]
gordo tepari, pukuri, pukurakata
hermana
gordura pukukua
hermana de hombre pirenchi
gotear iurhuntani [iuntani], tsorhenani hermana de mujer jingonikua [jignikua]
[ts'onani]
hermano ppi jemba
gracia kntperata
hermoso ssi js [jas]
grande kri
hervir puruani, puruatani
grande de edad jatiri
hielo iauakua
granizo xanuata [anuata], chanoata,
chanuata hierro tiamu
grasa pukukua, tamari hgado tauas [tauas]
grillo tirhijki [t'iijki], nipiri hijo ujpa
gritar jiuakuarhini [jiukuaini] hilar piruani
grito jiuakuarhikua [jiukuaikua] hilo piruakua
grueso tepari, teiapiti hinchar karhajpini [kajpini]
guajolote kuruku hipo jikikua
guardar patsani historia uandantskua
guayaba enandi hollar tauajchakuni
guerra uarhiperakua [uaperakua] hombre achaati [achti]
guisar jurhixani [juiani], jurhixakata homicida undikpiti
[juiakata]
homicidio undikpini
gusano karhas [kaas]
hondo jauanhini [jauini]
gustar spimuni, jeiapanhintani hondo jauamini (agua)
[jeipaintani]
28
Espaol Purpecha lamer
I jugar chanani
juguete chanarakua
iglesia tiosta juntar kurhitani [kuitani]
juntarse knguarhini [kguaini]
juntarse otra vez kunguarhintani
[kuguaintani]
juntura kutukua
29
lana Espaol Purpecha
LL
lana sununda
langosta chchu
largo isti
llaga uxuta [uuta]
laringe kuengua [k'uegua]
llamar iarhini [ioaini]
lastimar teiarhini [teiini], atani
llave mtakua
ltigo kuikirhitarakua [k'uikiitarakua]
llegar nirani, nintani
lavar jupani, juparhini [jupini]
llenar uinirani
lavarse la cabeza jupajtsni [jupajtsni]
lavarse su ropa jupakuarhini [jupakuaini] llenarse uinini, uiniarhani [uiniani]
lavado jupakata (ropa) lleno uiniri
lazar eperuni llevar pni
lazo sndari [sndari] llevar a su lugar pntani
M
lea chkri, iuikua
lear iuini
leudar sarhiperani [saiperani] macizo choperi, uinhamu [uiamu]
levantar jauatani, tarharani [tarani], machucar pucharani, chatani, chatarani
tarhatani [tatani], karhatani [katani]
levantarse jauarani, jauarakuarhini madera chkri
[jauarakuaini] madera resinosa kueramu
librar kujchakuni, kujpintani madre naandi [nndi]
liendre chixunda [chiunda] madrugada kri xarhintku [aintku]
limpiar ambarhini [ambaini], ambakerani madurar ninirani
madurarse ninini
limpio pimbinhas [pimbias]
maduro niniri
loco mnharhi [mai]
maguey akamba
lodo astmu [astmu]
loma kmsta
lombriz tsirakua
lucirnaga chpri etets [etets]
lumbre chpri
luna nana kukula, nana kts [nana kts]
luz eramarhandikua [eramaandikua] maz tsri
mal no ssi
30
Espaol Purpecha mucho
maldad no ssi js kua [no sesi jas ukua] meter incharani, incharantani
mam naandi [nndi] mezclar jeuetani, itani
mamar itsukua akuni miedo chta, chtapu
manantial its urati [its urati] miel tkua
mancebo tumbi milpa tarheta [taeta]
mandado nchperata ministerio ukua enga enkargarinhaka [ukua
ega ekargariaka]
mandar juramuni, axani [aani]
mirar eraani [erni]
mano jjki
miserable tskjkurha [tskjkua], enga komu
manso kaxumbiti [kambiti]
nitamajka [ega komu nitmajka]
manuscrito jajki jimbo karakata, karakata
miseria komu nitamakua
jajki jimbo
misericordia pamojkperata, pamojkperakua
maana pauani, tspa
misterio ambe enga no mitinhajka [ambe
marchitar xanini [anini], xanirani [anirani]
ega no mitiajka]
marido umba
mitad terojkani
mariposa parakata
mojado kuekari, kuakari
masa tsreri [tsreri]
mojar kuakarani
mscara knharhikua [kaikua]
molendero urhuri [uuri]
masticar xexani [eani], xaxani [aani]
moler urhuni [uuni]
matador undikuri, uandikuti molido urhukata [uukata]
matar undikuni molinillo parhajtskutarakua
[p'ajtskutarakua]
mazorca xanini [sanini]
montar jatani
mediador teroakuri
monte juta
medianoche terojkani chrikua
morada kumanchikua
medicina spiata [spiata]
morder katsarhini [katsini]
medida tseritatarakua
mordido katsarhikata [katsaikata]
medidor tseritarakua
morir uarhini [uaini]
medio terojkani (mitad)
morral sutupu
medioda teroxutini [terutini]
mosca tndi
medir tsritani
mosquito tkpu
meditar eratsini, eratsintani
mostrar exerani [eerani], xarhatani [atani]
menear manatani
mover manatani, manatakata, manatakuni
mentir chkuanderani
mozo jntspiri
mentira chkuanderakua
muchacha nanaka, iurhitskiri [iutskiri]
mentiroso chkuanderari
muchacho tataka, tumbi
mes kts [kuts]
mucho knikua
metate iauarhi [iauai]
muchos unikua
31
mudar Espaol Purpecha
O
mudar moskuni
mudarse mrhikuarhini xukuparhakua
[mikuaini ukpaakua], mtsini
mudo nunuxi [nunui] obedecer janhanharhini [jaaini]
nosotros jucha
novia tembunha [tembua]
novio tembucha
nube janikua
P
nuevo jimbanhi [jimbai] paciencia tekaantskua [tekntskua]
32
Espaol Purpecha piedra
33
piel Espaol Purpecha
R
kunitani
primero ueenani anapu [unani anapu]
principiar ueenani [unani]
rabioso mnharhi [mai]
principio ueenakuarhu [unakuau]
raz srangua [sragua]
probar tsjkuni
rajar arhakuni [akuni]
probar el sabor tsmuni
prometer eiakuni rana kuanhas [kuaas]
34
Espaol Purpecha salero
35
salir Espaol Purpecha
36
Espaol Purpecha tumbar
37
tuza Espaol Purpecha
U
nico jandiajku
unir kuturani
vida tspikua
uno ma, maechakua
ni uno no ma vieja kutsmiti [kutsmiti], tamapu
unos mru viejo tarhepiti [t'apiti], tamapu
untar atarhini [atini]
viento tarhiata [taiata]
ua tjki
viruela kuaroxikua [kuarikua]
usar rani viruela loca kaxikuarhita [kaikuaita],
ustedes cha kuaroxikua uanaakurhari [kuarikua
uankuari]
utensilio rakua
visin janhaskua [jaaskua]
uva sruri [sruri] (silvestre)
visitar porhembini [p'ombini]
viudo, viuda ts/ndi [tsndi]
vivir irekani
V vivo tspiti
volar krani
vaciar mndani
voltear juantskuastani [juantskuastani],
vaco nombe jatari perejkuni, pirhkuni [p'ikuni], menanhani
vagar sku jmani [menani]
38
Espaol Purpecha zorrillo
Z
zacate uitsakua
zancudo tkpu
zapote rhuata [uuata]
zarza tsurhumbini [tsumbini]
zopilote kurhitsi [kuitsi]
zorrillo kuitsiki
39