Está en la página 1de 45

VOCABULARIO

DEL
IDIOMA PURPECHA

Maxwell Lathrop

Segunda edicin (electrnica)

Publicado por el
Instituto Lingstico de Verano, A.C.
Hidalgo 78, Colonia Nio Jess
14080 Tlalpan, D.F. , Mxico
Tel. (55) 5573-2024
2007
Preparacin de la segunda edicin (electrnica)

Emily Stairs
Doris Bartholomew
Barbara Allen
Albert Bickford
Scott Starker
Thomas Willett

2007 Instituto Lingstico de Verano, A.C.


Derechos reservados conforme a la ley.
Puede reproducirse para fines no lucrativos
siempre que no se altere en forma alguna.

Anteriormente publicado por Editorial Literatura Tarasca, bajo el nombre Vocabulario


del idioma tarasco, 1973
Chern, Michoacn, Mxico

Vocabulario del Idioma Purpecha


Segunda edicin (electrnica), 2007
Instituto Lingstico de Verano, Mxico, D.F.
http://www.sil.org/mexico/tarasca/G026-VocabularioPurepecha-tsz.htm

ii
CONTENIDO

Introduccin a la segunda edicin...................................................................................... iv

La escritura del purpecha ...................................................................................................v

PURPECHA ESPAOL ................................................................................................1

ESPAOL PURPECHA ..............................................................................................19

iii
Introduccin a la segunda edicin
En 1973, Maxwell Lathrop, lingista de campo trabajando bajo el apoyo del Instituto
Lingstico de Verano, public la primera edicin del presente trabajo con el ttulo
Vocabulario del Idioma Tarasco. l fue uno de los primeros miembros del ILV que
trabaj en Mxico, iniciando en 1935. Desde entonces hasta finales de la dcada de los 70
y 80, vivi entre la gente purpecha de Michoacn, aprendi su idioma y elabor muchos
materiales en el purpecha y acerca de l, publicados por una editorial llamada Literatura
Tarasca misma que estableci en cooperacin con el gobierno mexicano en Chern,
Michoacn.
Desafortunadamente mucho de su trabajo solamente existe en ediciones limitadas
que son difciles de encontrar y estn deterioradas por el paso del tiempo. Debido al
continuo inters en el idioma purpecha y en el trabajo de Lathrop, el Instituto se
complace en volver a publicar este vocabulario en forma electrnica con la autorizacin
del autor. A pesar de que otros diccionarios de purpecha ms extensos han sido
publicados en los aos recientes, este trabajo ha sido siempre relevante, especialmente
para los lingistas, ya que documenta una forma antigua del idioma.
En el ltimo cuarto del siglo XX, una serie de nuevas reglas ortogrficas fue
integrada al uso comn en la regin purpecha, por lo que hemos transcrito las palabras
de entrada para incluir estos cambios. Sin embargo, tambin hemos preservado la
escritura original entre corchetes cuando difiere de la actual. (Vase la pgina vi para una
explicacin de las diferencias.)
Otro desarrollo significativo posterior a la primera edicin, es el difundido uso del
nombre indgena para el idioma (purpecha) en lugar del nombre en espaol (tarasco). El
purpecha fue uno de los primeros grupos indgenas de Mxico en promover el uso del
nombre con el que ellos conocen su idioma. Hoy en da, el nombre tarasco se usa
principalmente por las personas que no pertenecen a esa cultura y est empezando a ser
considerado como semidespectivo.
Por ltimo, mencionamos otros dos cambios realizados en esta edicin. Primero,
hemos intentado encontrar aquellas palabras que aparecan solamente en una parte del
vocabulario para agregarlas a la otra. Segundo, unos cuantos errores menores fueron
corregidos a base de otros trabajos publicados y a la experiencia directa de varios
intelectuales. Agradecemos especialmente a Fernanado Nava, a Kari Ranta, a Dale
Savage y a Alan Wares por su ayuda en la elaboracin de esta edicin.

iv
La escritura del purpecha
El sistema de escritura utilizado en los materiales publicados por Literatura
Tarasca estaba basado en un sistema de transcripcin fontica usado por muchos
lingistas de Amrica durante los aos 1940 y 1950, y era recomendado por varios de los
principales lingistas que trabajaban en Mxico.1 Sin embargo, se requera el uso de
algunos smbolos que no se encuentran comnmente disponibles en mquinas de escribir
o en fuentes estndar para computadora. Ms recientemente la gente ha tendido a utilizar
otras letras que estn ms fcilmente disponibles. La siguiente tabla muestra las
diferencias entre los dos sistemas de escritura junto con el valor fontico aproximado de
cada sonido del Alfabeto Fontico Internacional (AFI).

Escritura reciente Escritura original AFI


aa a
ee e

k k', k k
ng, nk g, k , k
nh
p p', p p
rh
t t', t t
ts ts', ts ts
x

La columna titulada Escritura reciente y las transcripciones en esta edicin del


vocabulario constituyen un intento por seguir la prctica actual de la regin purpecha.
Aun as, la escritura utilizada aqu podra diferir de la que se utiliza en otros materiales
recientemente publicados, debido a tres factores: 1) que el cambio ortogrfico est
todava en proceso; 2) que an hay desacuerdo en cuanto a la mejor manera de escribir el
idioma; y 3) que las diferencias entre variantes son reflejadas en la escritura de algunas

1
Vase el artculo de Joe Benton, How the Summer Institute of Linguistics has developed orthographies
for indigenous languages of Mexico, que est disponible en el sitio de internet del ILV-Mxico
(http://www.sil.org/mexico/ilv/L001a-ILVOrto.htm), especialmente la seccin 3.1 (Linguistic
Orthographies).

v
palabras. Esperamos que la transcripcin usada en esta edicin sea til, pero de ninguna
manera pretendemos que sea determinativa, ya que son los purpechas mismos quienes
deben decidir cmo desean escribir su propio idioma.
Adems de haber ajustado las letras, tambin hemos ajustado el uso del acento
grfico para que corresponda ms al sistema propio del idioma purpecha. Es decir,
puesto que normalmente se acenta la segunda slaba de la palabra, solamente hemos
indicado el acento con tilde cuando se acenta otra slaba, mayormente la primera.

vi
Purpecha Espaol
andangutani [andagutani] acabalar,
completar

A andarhiterani [andaiterani] arrimar,


acercar
anhajtarhakua [aajtaakua] cadera
achaati [achti] hombre
anhanchakua [aanchakua] pescuezo,
ajus [ajus] ajo cuello
akamba maguey anhanhikua [aaikua] bata, camisa, vestido
akuitsi vbora, culebra, serpiente anhaparhakua [aapaakua] espinazo
amanhejchakua [amaejchakua] fruta, anhatapu [aatapu] rbol
antojitos
amats [amats] tejn
ambajtskuni [ambajtskuni] peinar
ambajtstakua [ambajtstakua] peine,
escobetilla
ambakerani limpiar, pelar
ambakerantani sanar
anhaxurhini [aauini] pararse
ambakiti bueno
anhejchakuarhini [aejchakuaini]
ambamandini amanecer, esclarecer antojarse
ambarhini [ambaini] limpiar, labrar antsijkuni estirar
(madera o piedra)
antsikuni arrastrar
ambe enga erokani jarhajka [ambe ega
erokani jaajka] esperanza antsitani jalar

ambe enga no mitinhajka [ambe ega no aparhikuarhini [apaikuaini] hacer calor


mitiajka] misterio aparhini [apaini] tener calor, sudar,
ambokuta calle quemarse

anchikuarhini [anchikuaini] trabajar apeenda [apnda] jilote

anchikuarhiri [anchikuairi] trabajador apopu chayote

anchikuarhita [anchikuaita] trabajo arhakuni [aakuni] rajar

anchperata mandado arhani [aani] comer, tragar, tomar

andajpinuni nacer arhijperani [aijperani] disputar, reir

andanguni [andaguni] alcanzar arhijtskpini [aijtskpini] predicar


arhini [aini] decir

1
arhintani Purpecha Espaol

arhintani [aintani] leer chekakua canoa


arhirukuni [airukuni] atajar chekamiti espina
arho [ao] rastrojo chekarhitani [chekaitani] espinar
arhukuni [aukuni] repartir, dividir, partir cherani asustar
aspiti sabroso cheremikua red (para pescar)
atajpini golpear, pegar (a una persona) chta susto, miedo
atajperani pelea chinini arrugarse
atani pegar, golpear, lastimar chixunda [chiunda] liendre
atantani pintar chkri lea, madera
atarantani vender chkri uirhipiti [chkari uiipiti] palo
atarhini [ataini] embarrar, untar chkrani aflojar
atarhukuni [ataukuni] atajar, embarrarle chkuanderakua mentira
(de alguna cosa en las narices)
chkuanderani mentir
atskuarhini [atskuaini] quejarse, comer
chkuanderari mentiroso
(alguna cosa sin ayuda del otro)
chkurhini [chkuini] picar
auani conejo
chchu langosta
axamu [aamu] horcn
axani [aani] enviar, mandar
axu [au] aqu
axuani [auani] ac
axuni [auni] venado
choperi duro, macizo
chpri lumbre, brasa
chpri etets [chpiri etets] lucirnaga
chpri kri fogata
chuparhini [chupaini] chupar
chri anoche
churikua de noche

Ch chtakuarhini [chutakuaini] ahuyentarse


chutani corretear
cha ustedes chutantani expulsar, corretear
chanoata granizo chuxani [chuani] seguir
charani tronar, reventar, hacer una explosin
charari reventado, agrietado
charhaku [chaaku] criatura, beb
charhapiti [chaapiti] rojo
chatani clavar

2
Espaol Purpecha ikiani

Ch
exekuarhintani [eekuaintani] encontrarse,
hallarse (alguna cosa)
exeni [eeni] ver
chanakua juego, deporte exentani [eentani] hallar, encontrar
chanakua uandakua chiste exerani [eerani] ensear, mostrar
chanani jugar
chanarakua juguete
chatarani machucar
cherapiti spero, rasposo
I
chti cola i este
iajchakua almohada
iaminduecha todos

E iarhatsikata [iaatsikata] orines


iarhatsini [iaatsini] orinar
echeri tierra, terreno is [is] ahora, hoy
echerindu suelo iatsistakuarhu [iatsistakuau] despacio,
eiakuni ofrecer, prometer lento
eianguni [eiaguni] avisar, dar aviso iauakua hielo
jpu cabeza iauani lejos, helar
ekuakuni doblar iauarhi [iauai] metate
ekuarhu [ekuau] patio iauarhukata [iauaukata] adobe
enandi guayaba ichantskani acostar (cosa larga)
eperuni lazar ichapani acostar
eraani [erni] mirar ichapini acostarse
erakuni escoger icharhuta [ichauta] canoa (de remar)
eramarhandikua [eramaandikua] luz ichuki plano
eramarhaskutani [eramaaskutani] ichupani, ichuskuni tortillar
iluminar, alumbrar
eranchini alzar (la vista)
erandini amanecer
eratsintani pensar, meditar
erhutani [eutani] encender
erokani esperar
eroks [eroks] comal ichuskuta tortilla
skua ojo ietani mezclar, revolver
etsakuni desparramar, extender ijada ahijada
etskuni prender (lumbre) ikiani enojarse

3
ikiani exeni Purpecha Espaol

ikiani exeni [eeni] odiar


ikiata, ikiatapu ira, coraje
ikichakueni jajkuni ensuciar
ikichakueni js [jas] bochornoso, feo
ikichani asco (tener)
ima l, aqul irhandurhakua [ianduakua] taln,
calcaar
imeecha [imcha] ellos
irhini [iini] enrollar, envolver
inchakuni saquear, penetrar
irhintani [iintani] envolver (otra vez)
inchani entrar
isingua [isigua] armadillo
incharani hacer entrar, meter
s [s] as
incharhini [inchaini] penetrar
sku eratani despreciar
incharini adentro
sku jmani vagar
inchatiru tarde
sku jngua [isku jagua] adulterio
inde se
itukua sal
intsmperakua [intsmperakua] regalo
itukua jatarakua salero, tobillo
intsmpini [intsmpini] regalar
itumiti salado
intskuni, intspini dar
its [its] agua
intskuntani entregar
its atajtskuni [its atajtskuni] bautizar
intspikuarhini [intspikuaini] vender
its uerati [its uerati] fuente de agua,
ioantani llorar (a gritos)
manantial
ioarhini [ioaini] llamar
itsmakua [itsmakua] agua (para beber)
iondakuarhu [iondakuau] tarde
itsmani [itsmani] beber
iondani tardar
itsukua leche
indera jarra, jarro
itsukua akuni mamar
intki hace tiempo
itsutani fumar
intki anapu antiguo
iuikua lea
iorheatani [ioeatani] regar
iuini lear
irhekua [iekua] ro, creciente
iunuri curva
irhekua sapichu [iekua sapichu]
iurhiri [iuiri] sangre
arroyo, corriente
iurhiri tstani [iuiri tstani] sangrar
isti largo
iurhitskiri [iuitskiri] soltera, muchacha,
iotati alto
jovencita
irekani vivir
iurhuntani [iuuntani] gotear, destilar
irepita cuatrocientos
iurhurani [iuurani] colar
ireta pueblo
iurhuntani [iuuntani] colar (por
ireta kri pueblo grande, ciudad segunda vez)

4
Espaol Purpecha jimbanhi

iurhuratarakua [iuuratarakua] coladera, jarhakuni [jaakuni] excavar


colador
jarhani [jaani] estar
iurhurukua [iuurukua] catarro
jarhoajpikua [jaoajpikua] apoyo, ayuda
iurhutsiti [iuutsiti] flaco
jarhoatani [jaoatani] ayudar
iusrhukua [iusukua] catarro
jatani montar
ixu [iu] aqu
jatatsikua cama
jatiri grande (de edad)
jatirini edad madura (tener)
J jatsierani acabar, terminar
jatsikuarhini [jatsikuaini] tener
jaakuarhini [jkuaini] apurarse
jatsikuarhini ni [jatsikuaini uni]
jacha hacha enriquecer
jajchutakua calzones jatsikuni poner
jjki mano jatsintani sepultar, plantar
jjki jimbo atani pegar (con la mano) jatsirani echar
jjkundini apestar; tener olor jauanhini [jauaini] hondo
jajkundiri apestoso jauamini hondo (agua)
jajkuni embarrar, ensuciar jauarakuarhini [jauarakuaini], jauarani
jakajkuni creer levantarse

jamani cocer; andar jauiri pelo, cabello

jandiajku solo, nico jaxiti [jaiti] sucio

janhanharhini [jaaaini] obedecer jeiaki ratn

janhaskani [jaaskani], janhastani jeiaki iuiri rata


[jaastani] entender jeiapanhintani [jeiapaintani] gustar,
janhaskua [jaaskua] visin agradar

janhastakua [jaastakua] explicacin jnchekua temblor

janikua lluvia, nube jncheni temblar

janintserakua llovizna jeuetani revolver, mezclar

jantsiri pie ji yo

jantspini servir jikikua hipo

jantspiri sirviente, criada, mozo jikuani baarse

japonda laguna, lago jimajkani entonces

jpu nixtamal jimanga [jimaga] donde

jpu tupuri ceniza jimanga jikuanhajka [jimaga


jikuaajka] bao (donde se baa)
jarhaakuni [jakuni] agujerar, escoplear
jimbanherantani [jimbaerantani] renovar
jarhaakutarakua [jakutarakua] escoplo,
formn, broca jimbanhi [jimbai] nuevo

5
jimbo Purpecha Espaol

jimbo por jukakuarhini [jukakuaini] ponerse (as


mismo)
jimini all
jukari demasiado
jingoni [jigoni] con
jukarini puesto
jingonikua [jigonikua] hermana (de mujer)
jukskani sembrar
jini all
jkua tos
jirejtani respirar
jni toser
jirikuarhini [jirikuaini] esconderse
jupajtsni [jupajtsni] baarse, lavarse la
jirinhani [jiriani], jirinhantani
cabeza
[jiriantani] buscar
jupakata lavado (ropa)
jiskani esconder
jupakuarhini [jupakuaini] lavar (su ropa)
jiuakarhini uerani [jiuakaini uerni] llorar
a gritos jupani lavar
jiuakuarhikua [jiuakuaikua] grito jupikani agarrar
jiuakuarhini [jiuakuaini] gritar jurajkuni dejar
jiuani vomitar juramuni ordenar, mandar
jiuats [jiuats], tsame coyote juramuti gobernante, jefe, amo
jo s juramuti jantspiriri patrn, amo
jokuni amarrar jurhani [juani] venir
jonguarhikua [joguaikua] faja jurhiakua [juiakua] de da
jonguarhitini [joguaitini] fajado jurhiata [juiata] Sol
jorhenani [joenani] saber jurhiatikua [juiatikua] da
jorhendani [joendani] ensear jurhijkandani [juijkandani] derecha
jorhengua [joegua] enseanza, sabidura jurhimberantani [juimberantani]
enderezar
jorhenguarhini [joeguaini] aprender
jurhimbiti [juimbiti] derecho
jorhenguarhiti [joeguaiti] discpulo
jurhintskua [juintskua] rodilla
jorhentani [joentani], jorhepintani
[joepintani] calentarse jurhixakata [juiakata] guisado, frito
jorheperani [joeperani] calentar jurhixani [juiani] guisar, frer
jorhepiti [joepiti] caliente juruncha agachado
jsku estrella
jua jua arhini [aini] ladrar
juni traer
juantskuastani [juantskuastani] darle
K
vuelta, voltear ka y
juta cerro, monte kachukuni cortar, trozar
juatarhu anapu [juatau anapu] silvestre
jucha nosotros

6
Espaol Purpecha kuanini

kajtskua [kajtskua] sombrero karhamakua [kaamakua] subida, cuesta


arriba
karhamani [kaamani] subir
karharani [kaarani] ascender, subir
karhas [kaas] gusano, tejocote
karichi borrego
karukuni romper
kakats [kakats] chachalaca katamba lengua
kamachani abrazar katsarhini [katsaini] morder
kamachakuni abrazar (por el cuello) katsarhikata [katsaikata] mordido
kamanarhini [kamanaini] abrazar (a un katsikuni prensar, apretar
nio)
kauaru barranca
kamapakuni abrazar (por la cintura)
kauini emborracharse
kamata atole
kauicha borracho
kamatsta [kamatsta] sesos
kaxumbini [kaumbini] manso, humilde
kambanu campana
kaxurhakua [kauakua] ala
kndi sordo
kekua escalera
kanguarhinhani [kaguaiani] nacer
kstakuni apartarse, quitarse
kanguarhinhantani [kaguaiantani]
renacer kestatani, kenditani quitar

knharhikua [kaikua] mscara, cara ktsikua abajo

kni cundo? ktsimakua bajada

kanikua mucho, bastante ktsini bajar, descender

kanindi, kanimu cesto, canasta kojti ancho

kantsperata deuda kki sapo

kantspini deber komarhikua [komaikua] oracin

kapindikua obscuridad komarhini [komaini] adorar, orar, pedir

kapindini obscuro, obscurecer kmu nitamakua miseria

kapindu en lo obscuro kmu nitamani ser pobre

karakata escrito, escritura kntperata gracia

karakata jajki jimbo manuscrito kujchakuni librar

krani volar kujpini defender

karani escribir kujpintani salvar, defender, librar

karari escritor kuakarani mojar

karhajpini [kaajpini] hinchar kuakari mojado

karhakua [kaakua] arriba kuanhas [kuaas] rana


kuanini pedir prestado

7
kuanitani Purpecha Espaol

kuanitani prestar kunguarhini [kuguaini] juntarse


kuanitkuarhini [kuanitkuaini] dar prestado kunguarhintani [kuguaintani] juntarse
(otra vez)
kuaraki ardilla
kuntani encontrar
kupanda aguacate
kuparhatani [kupaatani], kurhutani
[kuutani] agregar
kurhajkuarhini [kuajkuaini] pedir
kurhandini [kuandini] or, escuchar,
entender
kuaras [kuaras] pato kurhanguni [kuaguni] entender,
kuarhaakuni [kuakuni] convencer comprender

kuarhakuni [kuaakuni] quebrar kurhini [kuini] quemarse

kuarhukpiti [kuaukpiti] ladrn kurhirakua [kuirakua] cal

kuarhukuni [kuaukuni] atajar, robar kurhirani [kuirani] quemar

kuaroxikua [kuaroikua] viruela kurhitani [kuitani] agregar, juntar

kuatantani aburrirse kurhitsi [kuitsi] zopilote

kuatapiti blandito kurucha pescado

kuatarani cansarse kurucha pimani pescar

kuti gemelo kuruku guajolote

kuatsita excremento kuskani sonar

kchi puerco kustakua instrumento de msica

kuechenda saliva kustani tocar

kuenarhini [kuenaini] lamer kutukua, kuturhutani [kutuutani]


coyuntura, juntura
kuendekurhini [kuendekuini] doblarse
kuturani aadir, unir
kuenta ni contar
kutsari arena
kuenta ri contador
kts [kts] mes; hembra
kueraakata [kuerkata] criatura
kutskua [kutskua] oreja, odo
kueratani faltar, desatar
kutsmiti [kutsmiti] vieja
kuinguis [kuiguis] codo
ktsti [ktsti] hembra
kuiparhakua [kuipaakua] carga
kuiparhani [kuipaani] cargar

K
kuiparhatani [kuipaatani] cargar (a
otro en la espalda)
kuixurhini [kuiuini] arrodillarse
kamakuarhini [k'amakuaini] acabarse
kmu tuza
kamanharhintskua [k'amaaintskua]
kunajkani tragar
culpa, pescado

8
Espaol Purpecha kutitsini

kamatani acabar, terminar (totalmente) kuanhaskuntani [k'uaaskuntani] regresar,


devolver
kamerani amargar
kuanhatsintani [k'uaatsintani] regresar,
kameri amargoso
volver
kamukua cntaro
kuanikuni tirar
karhakuarhini [k'aakuaini] engaarse
kuarani roncar
karhanchini [k'aanchini] suspirar
kuarapu alacrn
karhani [k'aani], karhapini [k'aapini]
kuaunchini aullar
engaar
kuengua [k'uegua] garganta, laringe
karhapikua [k'aapikua] engao
kueramu ocote, madera resinosa
karhatani [k'aatani] barrer
kuetsaperakua pesa
karhichakua [k'aichakua] sed
kuetsaperani pesar
karhichani [k'aichani] tener sed
kuetsapiti pesado
karhingua [k'aigua] hambre
kuikirhini [k'uikiini] azotar
karhini [k'aini], karhirani [k'airani]
secar kuikirhitarakua [k'uikiitarakua] ltigo,
chicote
karhintani secarse
kuikuarhini [k'uikuaini] dormirse
karhiri [k'airi] seco
kuimuni chiflar, silbar
karhis [k'ais] flaco
kuinchikua fiesta
kauas [k'auas] chile
kuinhchakua [k'uichakua] sueo
kuni dormir
kuirakua petate
kuiriperani criar
kuiripini crecer
kuiripita carne
k'ni crecer
kuiripu persona, gente
kri grande
kuitsiki zorrillo
kri ambe arhini [keri ambe aini]
kumanchikua casa, morada
glorificar, alabar, adorar
kumanda sombra
kri ireta pueblo grande, ciudad
kumbunharhikua [k'umbuaikua]
kri janikua aguacero
cachete
kri ma chpri fogata, fogn
kumsta loma chica
kri xarhintku [keri aintku] muy de
kuratsikua vergenza
madrugada
kurhanguarhini [k'uaguaini] preguntar
kes [k'es] ala
kurhu [k'u] codorniz
kirhimikua [k'iimikua] cosquillas
kutitsini inclinarse, agacharse
kuanhapiti [k'uaapiti] tieso

9
ma, maechakua Purpecha Espaol

M
misitu gato
miskuarhita [miskuaita] tristeza
mtakua llave
ma, maechakua uno
mtakuarhini [mitakuaini] abrirse
ma iojkurhakua [ma iojkuakua] una
cuarta mtani abrir
manamani batir mitini conocer, saber
manamatarakua batidor moantani arrepentirse
manatakuni batir, mover mjtakuni cambiar
manatakata batido, movido mndani vaciar
manatani mover, menear mnharhi [mai] rabioso
marhoani [maoani] servir moskuni cambiar (de lugar), mudar
mru algunos, unos motsini mudarse
mtakuni pegar murutani arrancar
mtakata pegado
mteru otro
matirhini [matiini] pellizcar
media dinero
N
meiampikua pago na xani [ani] cunto?

meremerejkuni brillar naandi [nndi] madre

mini pensar naandi kri [nndi k'eri] abuela

mitani acordarse nakinterku cualquiera

miiuni contar, conocer nana kts [kuts] luna

miiuri contador nanaka sapichu nia

mikani tapar, cerrar nani dnde?

mkua tapn nanina cmo?

minhani [miani] encerrar nanita abuela

mintsikani tener fe, confiar ne quin?

mintsikuarhini [mintsikuaini] descansar, niarani llegar


reposar ninirani madurar, cocer
mintsinharhikueni [mintsiaikueni] ser niniri cocido, maduro
fiel
nipiri grillo
mintsita corazn
nirani ir
mintsita jatsikuntani alentar, animar,
consolar nitamani de paso, pasar

mirikuarhini [mirikuaini] perder el sentido, no mbe [nombe] nada


olvidarse de alguna cosa no istarhari [no iostaari] chaparro
misiri chispas (de lumbre) no isti corto

10
Espaol Purpecha pirenchi

no kni ambakiti corriente parakata mariposa


no kosti angosto
no ma ni uno, ninguno
no mni nunca
no nema nadie
no ssi mal
no ssi js [no ssi js] feo
parhakpini [paakpini] mundo
no ssi js kua [no ssi js ukua]
iniquidad, maldad parhangua [paagua] piedra de fogn

no ssi ri impo parhants [paants] clavo

nombe nada pasri [pasri] pellejo

nombe jatani vaco patakuarhini [patakuaini] apagarse

nombe jauiri jukari calvo, peln patani apagar

nombe rantani borrar, deshacer patsajtsni [patsajtsni] aprender

ntki todava no patsani guardar

nunuxi [nunui] mudo patsnts [patsnts] calvo, peln


pauani maana
penchumikua boca

O perejkuni voltear
perents jukua [perents jukua] tosferina
orhemani [oemani] adelantarse petani sacar
orhepani [oepani] adelantarse, adelante petantani expulsar
pexu kua [peu kua] espalda
piani comprar

P piiuni desgranar
pimbinhas [pimbias] limpio, santo
pakarani quedarse, sobrar pimbinhaxikua [pimbiaikua] santidad
pmbini acompaar pimbinhaxiti [pimbiaiti] santo
pmpiri compaero pmu palma
pndi sordo pinandikua paz, calma
pni llevar; tener diarrea pinandini silencio (estar en)
pntani acarrear, transportar pindani espiar
pnts, pntsta [pints, pintsta] espiga de
maz
ppi jemba hermano
pirekua cancin
pirenchi hermana (de hombre)

11
pireni Purpecha Espaol

pireni cantar pangua [p'agua] escoba


pireri cantador pangua sapichu [p'agua sapichu]
escoba chica
parhajtskuni [p'aajtskuni] torcer hilo
parhini [p'aini] tocar
patamu carrizo
pikuarherani [p'ikuaerani] sentir
pikukua aguja
pirirantani adornar pikuni cortar
piritakua relmpago, rayo pikuntani cosechar
piritani relampaguear pimutantani salvar
piruakua hilo pimutantskuarhini [p'imutantskuaini]
piruani hilar salvarse

pitsijkuni caer (de la mano) pimutantspiti salvador

pitsnduni [pitsnduni] resbalarse pindintani cicatrizar

pixini [piini] ampollar pindiri cicatriz

porhechi [poechi] olla pirani recibir, tomar, quitarse

putspintani perdonar pitajkuarhini [p'itajkuaini] citar

putspintsti perdonador pitani sacar

pucharani machucar, aplastar porhe [p'oe] indgena

puchurku tierno porhembini [p'oembini] visitar

purhu [pu] calabaza porhota [p'oota] fosa, agujero

puruani hervir pukukua gordura, grasa

puruata espuma pukuni engordar

putimukua beso pukuri gordo, pino

putimukuni besar pmu palma


pundanchatakua corva
punguari [p'uguari] pluma de ave

P punitani soplar

pakchakuni empujar
pamekua dolor, dolencia
pamenchakua enfermedad
R
pamenchati enfermo rengest [regest] cojo

pamojkperakua misericordia
pamondakuarhini [p'amondakuaini]
lamentar

12
Espaol Purpecha tarhemu

S
srangua [sragua] raz
srijtakua [srijtakua] naguas, vestido
srikuni [srikuni] coser
sni algo, un poco
srpiri [srpiri] rayo
snititu muy poco, poquito
sruki [sruki] hormiga
sapichu chico
sruki sapichu [sruki sapichu]
sarochani ronco (estar) hormiguita
seperi polilla sruri [sruri] uva, bejuco
ssi bien, bueno sturhi [stui] tripa, estmago, barriga
ssi arhikuarhini [sesi aikuaini] suamani [suamani] ahumarse
alabarse, tener bonito nombre
suangua [suagua] cuerno
ssi js [sesi jas] bonito, hermoso
suangua jimbo atani [suagua jimbo
ssi jatsintani acomodar bien, componer atani] cornear
ssi jimbo de verdad, verdadero suari [suari] sucio
skuami [skuami] hechicero, brujo suini [suini] remolino
skuamikua [skuamikua] hechicera, sununda lana, cobija de lana
brujera
sutupu bolsa, morral (de pita)
skuapu [skuapu] araa
sutupu sapichu bolsa de pita chica
skuiri [skuiri] piel, cuero
skuitani [skuitani] pelar
sndari [sndari] reata
snduni [snduni] espeso (estar) T
sndurani [sndurani] espesar
taa [t] casa
sni [sni] diente
taati [tti] padre
sni xexarakua [sni earakua] muela
taati kri [tti k'eri] abuelo
spakuarhini [spakuaini] huir
takus [takus] tela, trapo, ropa viejo
spani [spani], spatspini [spatspini] robar
takus ni [takus uni] remendar
spatani [spatani] traicionar
tamapu viejo
spatspiri [spatspiri] ladrn
tambonharhini [tamboaini] derrumbar
spiani [spiani] apestar
tanants [tanants] tbano
spiari [spiari] apestoso
tanhaparhakuni [taapaakuni] atrancar
spiata [spiata] medicina
tarharani [taarani] levantar, alzar
spiata jatsikuni [spiata jatsikuni] curar
tarhemu [taemu] sauce
spiruni [spiruni] oler
sraata [srta] humo
sranda [sranda] papel
sranda arhini [sranda aini] leer

13
tarheni Purpecha Espaol

tarheni [taeni] arar trani endulzar


terekua hongo
terekuarhikua [terekuaikua] risa
terekuarhini [terekuaini] rer
tereni podrirse
teretsikua tifoidea

tarheta [taeta] milpa tri dulce

tarhiani [taiani] hacer aire terojkani medio, mitad

tarhiata [taiata] aire, viento terojkani churikua medianoche

tarhiata jatsirani [taiata jatsirani] inflar teronukua patio

tata seor teroxutini [teroutini] medioda

tatita abuelo texarhini [teaini] picar

tataka muchacho tiamu fierro, hierro

tataka sapichu nio tikuilichi lagartija

tatsikua despus tndi mosca

tauas [tauas] hgado tinguixurhini [tiguiuini] arrodillarse

taxindi [taindi] sordo tinhakua [tiakua], tinharakua [tiarakua]


calentura
taxinharhi [taiai] ciego, tuerto
tiosta templo, iglesia
teiarhini [teiaini] lastimar
tirhindikua [tiindikua] arete
tjki ua
tirhipani [tiipani] colgar
tekaantani [tekntani] aguantar, sufrir
tiriapu elote
tekaantskua [tekntskua] paciencia
tiski [tiski], tisrhikuarhiti [tisikuaiti]
tekarakua angaro, cincel velludo, peludo
tekarhini [tekaini] carpintear, cincelar tismikua [tismikua] bigote, barba
teksarhutani [teksautani] tropezar tismikua jukari [tismikua jukari]
tkua miel, dulce barbn, barbudo

tmba esposa tixatani [tiatani] prender (lumbre)

tembini diez tkpu mosquito, zancudo

tembucha novio toma chixukua [chiukua] tomate

tembuchakua casamiento tukuru tecolote

tembuchani casarse (hombre) tumbi soltero, joven, mancebo

tembunhani [tembuani] casarse (mujer) tumina dinero

teni olote tpu ombligo

tni dulce (estar) turhikata [tuikata] garrapata

tepari grueso, gordo turhipiti [tuipiti] negro

tepeni tejer turhiri [tuiri] brasa, carbn

14
Espaol Purpecha tsumindi

tuskuni enterrar tsikata jatakua gallinero


tsikini brotar
tsikintani brotar, retoar

T tsikintsti retoo
tsimani dos
tmu cuatro tsinapini curar
tnktenktsni [t'kt'ektsni] cabecear tsinharhini [tsiaini] despertarse
tepani regar tsintani resucitar, revivir
tireni comer tsintskua resurreccin
tu t tspa maana
tuatani escupir tsipikua vida
tupunts [t'upunts] canudo tsipikuarhini [tsipikuaini] alegrarse,
tupuri polvo divertirse

turhari [t'uari] jilote tsipini alegre (estar)

turuntskani empinar tspiti crudo, vivo


tspku temprano
tsri pulga; maz

Ts tsirintsirijkuni temblar
tstantani resucitar
tsajpani tostar tsitarani exprimir
tsakapindu pedregal tskiata [tskiata] cesto
tsakapu piedra ts/nchini [tsnchini] tirarse, perderse
tsnda Sol ts/ndi [tsndi] viuda, viudo
tsandini hacer calor tsntskata [tsntskata] muro, pared
tsanguanhini [tsaguaini] palpitar tsntsri snicheri [tsntsri snicheri] enca
tsanguarani [tsaguarani] brincar tspambiti [tspambiti] amarillo
tsanharhikua [tsaaikua] sueo tsreri [tsreri] masa, harina
tsanharhini [tsaaini] soar ts/tani [tstani] tirar, perder
tspki gaviln tstski [tstski] flor
tsarhantani [tsaantani] colar tstss [tstss] avispa
tsarharakua [tsaarakua] cedazo, cernidor tskandini resbaloso
tsepuni picar tskanduni resbalarse
tserhukua [tseukua] frente tskijkurha [tskijkua] miserable, avaro
tsikakuarhini [tsikakuaini] doblarse tskua estornudo
tsikakuni doblar tsmba pestaa
tsikata gallina tsumindi esquina

15
tsni Purpecha Espaol

tsni estornudar uandanhiata [uandaiata] tristeza


tsntsu olla uandani hablar
tsuntsu indera jarra uandantani avisar
tsuparhini [tsupaini] chupar uandantskua historia, cuento
tsurhumbini [tsuumbini] zarza uandanuntani despedirse
uandari hablador
uandatsikuarhini [uandatsikuaini] rezar

Ts uandauandamiti hablador (persona que


platica mucho)

tsame coyote undikpiti homicida

tsauapiti delgado uandikuni matar

tsjkuni probar, calar uandikuti matador

tsemuni probar (el sabor) uandontskuarhini [uandontskuaini]


platicar
tseritani medir
uandontskuarhita [uandontskuaita] pltica
tseritarakua medidor, medida
uanhamukuni [uaamukuni] orilla
tsirakua lombriz
unikua muchos
tsirapini fro (estar)
uanojtakuni rebasar
tsirapintani enfriarse, refrescarse
uanokuni cruzar
tsirari fro
uaparhikua [uapaikua] cedro
tsma [ts'm] ellos
uarhamukuni [uaamukuni] afilar
uarhani [uaani] bailar

U
uarhas [uaas] camote
uarhiiti [uaiiti] mujer
uarhikua [uaikua] muerte
uacharhitakua [uachaitakua] sarampin
uarhini [uaini] morir
ujpa hijo
uarhiperakua [uaiperakua] pelea, guerra
uakas [uakas] buey
uarhipini [uaipini] pelear
umba marido, esposo
uarhiri [uairi] muerto, cadver
uanaakurhani [uankuani] pasearse
uarhokua [uaokua] red (para pescar)
uanakuni cruzar
uarhoni [uaoni] pescar
uandajpani saludar, hablar
uarhotani [uatani] sacudir, rozar
uandajtskpini [uandajtskpini] predicar
uass [uass] murcilago
uandakua palabra
uatsotakua cerca de madera
uandakuntani acusar (descubrirle un secreto
a una persona) uatsotani cercar
uandanhiakuarhini [uandaiakuaini] uauapu abeja
afligirse
uauapu kri abeja grande, abejn

16
Espaol Purpecha uxuta

uauarhini [uauaini] sacudir uirhipiti [uiipiti] redondo


uaxakani [uaakani] sentarse uiriani correr
uaxantskua [uaantskua] silla, asiento, uiriari corredor, persona que corre
banco
uiriatani hacer correr, corretear
uaxantskua sapichu [uaantskua
uirikani asar
sapichu] banquito
uitsakua zacate
ueenakuarhu [unakuau] principio
uitsindikua ayer
uenani [unani] principiar
uitsindikua chuskuni anteayer
uenani anapu [unani anapu] primero
uixujtstakua [uiujtstakua] peine
ueerani [urani] salir (a un viaje)
ujchakurani bendecir
uekajchakua collar (de mujer)
kua trabajo, obra, quehacer
uekamini caer (al agua)
kua enga enkargarinhaka [ukua ega
uekani querer
ekargiriaka] ministerio
uekorhini [uekoini] caer
kuri tlacuache
uekperakua amor
umirhukuni [umiukuni] ahogar
uekpini amar
umirhuni [umiui] ahogarse
uekua lgrima
ni hueso; hacer, poder
uembini querer mucho (a una persona)
ntani armar, componer
uramani en la salida, en la orilla de un
ntskantani adornar
pueblo
upaskuni sumir, hundir
uerandu jupindi hurfano
rakua utensilio
urani salir (de la casa)
uraperantani blanquear
uerani llorar
urapiti blanco
uexurhini [ueuini] ao
urhani [uani] jcara
uchu perro
urhi [ui] nariz
uikixkandani [uikikandani] izquierda
rhuata [uuata] zapote
uinani recio
urhukata [uukata] molido
uinatani envolver
urhuni [uuni] moler
uinhamarhini [uiamaini] exigir
urhuri [uuri] molendero
uinhapikua [uiapikua] poder, fuerza
utas [utas] todava
uinhapini [uiapini] fuerte, tener fuerza
utuks [utuks] concha, caracol
uinhapiti [uiapiti] fuerte
uxuta [uuta] llaga
uiniarhani [uiniaani] llenarse (el estmago)
uinirani llenar
uiniri lleno
uiramu laja
uirhijpini [uiijpini] rodar

17
xakua Purpecha Espaol

X
xurhata [uata] algodn
xurhijki [uijki] curandero
xuxumarhata [uumaata] roco
xakua [aku] quelite
xanharani [aarani] caminar, andar
xanharapani [aarapani] caminando
xanharu [aaru] camino, calle
xanirani [anirani] marchitar
xanoata [anoata] granizo
xapo [ap] jabn
xaramita [aramita] bofe, pulmn
xarhantani [aantani] aparecer
xarhatani [aatani] mostrar, hacer aparecer
xarhiani [aiani] nadar
xrhini [ini] temprano
xarhiperani [aiperani] agriar, leudar
xarhipini [aipini] agrio (ponerse)
xarhipiti [aipiti] agrio
xarhis [ais] rata
xatini [atini] tarde
xenchakuarhini [enchkuaini] balancearse
xengua [egua] capuln
xepiti [epiti] perezoso, flojo
xerentani [erentani] descomponer, derribar
xeretani [eretani] alborotar
xexakua [eakua] chicle
xexani [eani] masticar
xirhimikua [iimikua] cosquillas
xukani [ukani] regaar
xukuparhakua [ukupaakua] ropa
xukuparhakua pirani [ukupaakua
p'irani] desnudarse
xukuparhantani [ukupaantani] vestirse
xmu [umu] neblina
xunhanda [uanda] resina
xunhanda kuajtstakua [uanda
k'uajtstakua] copal

18
Espaol Purpecha aguja

Espaol Purpecha
adentro incharini
adobe iauarhukata [iauukata], iauarhikata

A [iauikata]

abajo ktsikua
abeja uauapu, kolmena
abeja grande, abejn uauapu kri
abrazar kamachani
abrazar a un nio kamanarhini adorar kri ambe arhini [keri ambe aini],
[kamanaini] komarhini [komaini]
abrazar por el cuello kamachakuni adornar ntskantani, pirirantani
abrazar por la cintura kamapakuni
adulterio sku jngua [isku jagua]
abrir mtani
abrirse mtakuarhini [mtakuaini] afilar uarhamukuni [uaamukuni],
uarhamukuntani [uamukuntani]
abuela nanita, naandi kri [nndi k'eri]
afligirse uandanhiakuarhini [uandiakuaini]
abuelo tatita, taati kri [tti k'eri]
aflojar chkrani
aburrirse kuatantani
agacharse kutitsini
ac axuani [auani]
agachado juruncha
acabalar andangutani (completar)
agarrar jupikani
[andgutani]
agradar jeiapanhintani [jeiapaintani]
acabar kamatani, jatsierani
acabarse kamakuarhini [k'amkuaini] agregar kparhatani [kpaatani], krhutani
[kutani], krhitani [kitani]
acarrear pntani
agriar xarhiperani [aperani]
acercar andarhiterani [anditerani]
agrietado charari
acomodar ssi jatsintani (bien)
agrio xarhipiti [apiti]
acompaar pmbini, pmbitani
ponerse agrio xarhipini [aipini]
acordarse mintani, mini
agua its [its]
acostar ichapani; ichantskani (cosa larga) agua para beber itsmakua [itsmakua]
acostarse ichapini aguacate kupanda
acusar uandakuntani
aguacero kri janikua
adelantarse orhemani [oemani], orhepani
aguantar tekaantani [tekntani]
uerani [opani urani]
aguja pikukua
adelante orhepani [oepani]

19
agujerar Espaol Purpecha

agujerar jarhaakuni [jakuni] amarillo tspambiti [tspmbiti]


agujero porhota [p'oota] amarrar jtani, jkuni
ahijada ijada amo juramuti jantspiriri
ahogar umirhukuni [umukuni] amor ukperakua
ahogarse umirhuni [umuni] ampollar pixini [piini]
ahora ias [ias]
ancho ksti, kjti
ahumarse suamini [sumini],
andar xanharani [arani]
suamikuarhini [suamikuaini]
angaro tekarakua
ahuyentar chtani
ahuyentarse chtakuarhini [chtakuaini] angosto no ksti
aire tarhiata [taiata] animar mintsita jatsikuntani
hacer aire tarhiani [taiani] anoche chri
ajo jus [jus]
anteayer uitsindikua chskuni, jiniani
ajustar uinhamu jatsini [uiamu jatsini] uitsindikua
ala kes [k'es], kxurhakua [kuakua] antiguo intki anapu
alabar kri ambe arhini [keri ambe aini] antojarse anhejchakuarhini [ajchakuaini]
alabarse ssi arhikuarhini [sesi aikuaini] antojitos amanhejchakua [amajchakua]
alacrn kuarapu
aadir kuturhutani [kututani], kuturani
alborotar xeretani [ertani]
ao uxurhini [uuini]
alcanzar andanguni [andaguni]
apagar ptani
alegrarse tspikuarhini [tspikuaini] apagarse ptakuarhini [ptakuaini]
alegre tspini (estar) aparecer xarhantani [antani]
alentar mintsita jatsikuntani hacer aparecer xarhatani [aatani]
apartarse kstakuni, kendikuni
algo sani
apestar spiani [spiani], jjkundini
algodn xurhata [uata]
apestoso spiari [spiari], jjkundiri
algunos mru
aplastar pucharani
almohada ijchakua
apoyo jarhoajpikua [jaojpikua]
alto itati
aprender jorhenguarhini [joguaini],
alumbrar eramarhaskutani [ermaaskutani],
patsajtsni [patsjtsni]
tmarhaskutani [t'imaaskutani]
apretar katsikuni, tskikuni
alzar tarhatani [tatani]
alzar la vista eranchini apurarse jkuarhini [jkuaini], jaakuarhini
[jkuaini], chkapintani
all jini
aquel ima, inde
all jimini
aqu axu [a], ixu [i]
amanecer erandini, ambamandini
araa skuapu [skuapu]
amar ukpini
arar tarheni [taeni]
amargar kamerani
rbol anhatapu [atapu]
amargo kameri
ardilla kuaraki

20
Espaol Purpecha bejuco

arena kutsari ayudar jarhoatani [jaotani], jarhoajpini


[jaojpini]
arete tirhindikua [tindikua]
azotar kuikirhini [k'uikini]
armadillo isingua [isigua]

B
bailador uarhari [uaari]
bailar uarhani [uaani]
armar ntani baile uarhakua [uaakua]
arrancar murutani bajada ktsimakua, ktsimandu
arrastrar antsikuni bajar ktsini
arrepentirse mantani balancearse xenachakuarhini
arriba karhakua [kakua] [xenachakuaini]
arrimar andarhiterani [andaiterani] balanza tsritarakua
arrodillarse tinguixurhini [tiguuini], banco uaxantskua [uantskua]
kuxurhini [kuuini] banquito uaxantskua sapichu [uantskua
sapichu]
arroyo iorhekua sapichu [ioekua sapchu]
baar jikuarani, jupajtstani [jupajtstani]
arruga, arrugarse chinini
baarse jikuakuarhini [jikukuaini],
asar uirikani jikuani, jupajtsni [jupjtsni]
ascender karharani [karani] bao jimanga jikuanhajka [jimaga
jikuaajka]
asco ikichani (tener)
barba tismikua [tismikua]
as s [is], aris [ars]
barbudo tismi [tismi], tismikua jukari
asiento uaxantskua [uantskua] [tismikua jukari]
spero cherapiti, choperi barranco kauaru
asustar cherani barrer karhatani [k'atani]
atajar kurhukuni [kuukuni], atarhukuni barriga sturhi [stui]
[atukuni], arhirukuni [arukuni]
bastante knikua
atole kamata
bastimento tirekua pkuarhikua [pkuaikua]
atrancar tanhaparhakuni [tapaakuni],
uanhaparhatani [uapaatani] bata anhanhikua [aaikua]
aullar kuaunchini batidor manatatarakua
avaro tskijkurha [tskijkua] batir manamani, manatakata
avisar eianguni [eiguni], uandantani, bautizar its atajtskuni [its atjtskuni]
aianguni [aiguni] beb charhaku [chaaku]
avispa tstss [tstss] beber itsmani [itsmani]
ayer uitsindikua bebida itsmakua [itsmakua]
ayuda jarhoajpikua [jaojpikua] bejuco sruri [sruri]

21
bendecir Espaol Purpecha

C
bendecir jchakurani
besar putimukuni
beso putimukua
cabecear tnk tenk tsni [t'kt'ektsni]
bien ssi
cabello jauiri
estar bien ssi jatsini
bigote tismikua [tismikua] cabeza jpu

blanco urapiti cachete kumbunharhikua [kumbaikua],


charhonharhikua [chaaikua]
blando kuatapiti
cada mndani
blanquear uraperantani, urapiti atani
cadver uarhiri [uairi]
boca penchumikua
cadera anhajtarhakua [ajtaakua]
bochornoso ikichakueni jas [ikchakueni
jas] caer uekorhini [uekini]
caer en el agua uekamini
bofe xaramita [armita] carsele de la mano pitsijkuni
bolsa cal kurhirakua [kurakua]
bolsa de pita sutupu
calabaza purhu [puu]
bolsa de pita chica sutupu sapichu
bonito ssi js [sesi jas], kuauk js [kuauk calar tsjkuni
jas] calcaar irhandurhakua [induakua]
borracho kauicha calentar jorheperani [joperani]
borrar nombeerantani [nombrantani] calentarse jorhepintani [jopintani],
jorhentani [jontani]
borrego karichi
calentura tinhakua [tiakua], tinharakua
[tirakua]
caliente jorhepiti [jopiti]
calle xanharu [aaru], ambokuta
calma pinandikua
calor
brasa chpri, turhiri [tuiri] hacer calor tsndini, aparhikuarhini
[apikuaini]
brillar meremerejkuni tener calor aparhini [apini]
brincar tsanguarani [tsagurani] calvo patsnts [patsnts], nombe jauiri
jukari
broca jarhaakutarakua [jakutarakua]
calzones jjchutakua, tipijchukua
brotar tsikini
cama jatatsikua, kantsri [kantsri]
brujera skuamikua [skumikua]
cambiar mskuni, mstakuni
brujo skuami [skuami]
cambiarlo de lugar moskuni
bueno ambakiti, ssi
caminar xanharani [arani]
buey uakas [uakas] caminando xanharapani [aarapani]
burlar teresamurhani [tersamuani] camino xanharu [aaru], ambokuta
buscar jirinhani [jirani], jirinhantani camisa anhanhikua [aikua], kamisa
[jirantani]

22
Espaol Purpecha comer

camote uarhas [uaas] cedro uparhikua [upaikua]


campana kambanu cenar tireni
canasta kanindi, kanimu ceniza japu chkari, japu tupuri, tupuri japu
cerca uatstakua (de madera)
cercar uatsotani
cernidor tsarharakua [tsarakua]
cerrar mkani
cerro juata
cesto kanindi, tskiata [tskiata], kanimu
cancin pirekua
cicatriz pindiri
canoa chekakua,
canoa de remar icharhuta [ichuta] cicatrizar pindintani
canoso tupunts [t'upunts] ciego taxinharhi [taai]
cansarse kuatarani cielo auanda
cantador pireri cincel tekarakua
cantar pireni cincelar tekarhini [tekini]
cntaro kamukua citar pitajkuarhini [p'itjkuaini]
canudo tupunts [t'upunts] ciudad ireta kri
caa ismba [ismba] clavar chtani
capuln xengua [egua] clavo parhants [paants]
cara knharhikua [kaikua] cobija sununda (de lana)
caracol utuks [utuks] cocer ninirani
carbn turhiri [tuiri] cocido niniri, ninirakata
carga kuparhakua [kupaakua] codo kuinkuis [kuikuis]
cargar kuparhani [kupaani], srurutani codorniz kurhu [k'u]
[srurutani]
cojo rengets [regets]
cargar a otro en la espalda kuparhatani
[kupaatani] cola chti
carne kuiripita colador iurhuratarakua [iuratarakua],
tsarharakua [tsarakua]
caro jukaparhakua [jukpaakua]
colar iurhurani [iurani], iurhurantani
carpintear tekarhini [tekaini]
[iurantani] (por segunda vez); tsarhani
carrizo patamu [tsaani], tsarhantani [tsaantani]
casa kumanchikua, taa [t] colgar tirhipani [tipani]
casamiento tembuchakua collar uekajchakua
casarse tembuchani (hombre); tembunhani colmena uauapu, kupu
[tembani], uambuchani (mujer)
comal eroks [eroks]
catarro iurhurukua [iurukua], isrhukua
comer arhani [aani], tireni
[isukua]
cedazo tsarharakua [tsaarakua]

23
comer algo sin ayuda Espaol Purpecha

comer algo sin ayuda atskuarhini corto no isti


[atskuaini]
corva pundanchatakua
comida tirekua
cosechar pikuntani
cmo nanina?
coser srikuni [srikuni]
compaero pmpiri
cosquillas xirhimikua [imikua],
completar andangutani [andgutani] kirhimikua [k'imikua]
componer ssi jatsintani, ntani coyote jiuats [jiuats], tsame
comprar piani coyuntura kutukua
comprender kurhanguni [kuaguni] crecer kni, kuiripini, tarhexini [t'aeini]
con jingoni [jigoni] creciente iorhekua [ioekua]
concha utuks [utuks] creer jakajkuni
conejo auani criada jntspiri
criar kuiriperani, tarhexerani [t'aerani]
criatura kueraakata [kuerkata], charhaku
[chaaku]
crudo tspiti
cruzar uanokuni, uanakuni
cualquiera nakinterku
confiar mintsikani
cundo kni?
conocer mtini (persona), miiuni (lugar)
cunto na xani? [na ni?]
consolar mintsita jatsikuntani
cuarta ma ijkurhakua [ma ijkuakua] (una)
contador kuenta pikuri, kuenta ri, miiuri
cuatro tmu
contar kuenta ni, miiuni
cuatrocientos tmu sientu, ma irepita
convencer kuarhaakuni [kuakuni]
cuello anhanchakua [anchakua]
copal xunhanda kujtstakua [uanda
k'ujtstakua] cuento uandantskua

coraje ikiata, ikiatapu cuerno suangua [suagua]

corazn mintsita cuero skuiri [skuiri]

cornear suangua jimbo atani [suagua cuesta arriba karhamakua [kaamakua]


jimb atani] culebra akuitsi
corredor uiriari (persona) culpa kamanharhintskua [k'amaintskua]
correr uiriani curandero xurhijki [uijki]
hacer correr uiriatani, chtani
curar spiata jatsikuni [spiata jatskuni],
corretear uiriatani, chtantani tsinapini
corriente no kni ambakiti curva iunuri
corriente iorhekua sapichu [ioekua sapichu]
(arroyo)
cortar pikuni, kachukuni

24
Espaol Purpecha dormir

Ch
desatar kueratani, kuerakuni
descansar mintsikuarhini [mintskuaini]
descender ktsini
chachalaca kakats [kakats]
descomponer xerentani [erntani]
chaparro no istarhari [no istaari]
desgranar piiuni
chapeado charhonharhi [chaai]
deshacer nombe rantani [nomberantani]
chayote apopu
desnudarse xukuparhakua pirani
chicle xexakua [eakua] [ukpaakua p'irani]
chico sapichu despacio iatsistakuarhu [iatsstakuau]
chicote kuikirhpitarakua [k'uikpitarakua] desparramar etsakuni
chiflar kumuni despedirse uandanuntani, axantani [aantani]
chilacayote tikats [t'ikats] despertarse tsnharhini [tsaini]
chile kauas [k'auas] despreciar sku eratani
chispa misiri despus ttsikua
chiste chanakua uandakua destilar iurhuntani [iuuntani]
chupar chuparhini [chupini], tsuparhini deuda kntsperata
[tsupini]
devolver kuanhkskuntani [k'uakskuntani],
kuanhaskuntani [k'uaaskuntani]
da jurhiakua [juakua], jurhiatikua

D [juatikua]
dicho uandakata
dar ntskuni, intspini diente s/ni [sni]
dar aviso eianguni [eiaguni]
diez tmbini
dar prestado kuanitkuarhini [kuanitkuaini]
deber kntspini dinero media, tumina

dbil iurhitsiti [iutsiti], no uinhapiti discpulo jorhenguarhiti [joguaiti]


[uipiti] disputar arhijperani [ajperani]
decirle arhini [aini] divertirse tsipikuarhini [tsipikuaini]
defender kujpini, kuajpintani dividir arhukuni [aukuni]
dejar jurajkuni doblar ekuakuni
delgado tsauapiti doblarse tsikakuni, tsikakuarhini
[tsikkuaini], kuendekurhini
demasiado jukari [kuendekuini]
deporte chanakua dolencia pamekua
derecha jurhijkandani [jujkandani] doler pameni
derecho jurhimbiti [jumbiti], jurhimbitku dolor pamekua
[jumbitku]
donde jimanga [jimaga]
derribar xerentani [erntani]
dnde nani?
derrumbar tambonharhini [t'ambaini],
uekopantani dormir kuni

25
dos Espaol Purpecha

dormirse kukuarhini [k'uikuaini] enfermedad pamenchakua


dos tsimani enfermo pamenchati
dulce tni, tkua, tri enfriarse tsirapini, tsirapintani
duro choperi engaar karhani [k'ani], karhapini
[k'aapini]
engaarse karhakuarhini [k'aakuaini]

E
engao karhaperakua [k'aperakua],
karhapikua [k'aapikua]
engordar tepani, pukuni
echar jtsirani enojarse ikiani
edad jatiri enriquecer jatsikuarhiri ni [jatsikuairi uni]
tener edad madura jatirini
enrollar irhini [iini], irhintani [intani]
l ima
enseanza jorhengua [jogua]
elote tiriapu
ensear jorhendani [joendani], exerani
[erani]
ensuciar ikichakueni jjkuni
entender jnhaskani [jaskani], kurhandini
[kuandini], kurhanguni [kuaguni]
hacer entender janhastani [jaastani]
enterrar tskuni, jatsintani
ellos tsma [ts'm], imeecha [imcha]
entonces jimajkani
embarrar jjkuni, atarhini [atini]
entrar inchani
embarrarle de algo en las narices
atarhukuni [ataukuni] hacer entrar incharani

emborracharse kauini entregar ntskuni, ntskuntani

embrocar tarhanhini [t'aini] enviar axani [ani]

empezar uenani [unani] envolver irhini [ini], uinatani


envolver otra vez irhintani [iintani]
empinar turuntskani
equivocarse karhakuarhini [k'akuaini]
empujar pkchakuni
escalera kkua
encargar patsajkuarhini [patsjkuaini]
esclarecer ambamandini
encender tinatani, tixatani [tiatani], erhutani
[eutani] escoba pngua [p'gua]
escoba chica pngua sapichu [p'gua
encerrar mnhani [mani], onhani [oani] sapichu]
enca tsntsri snicheri [tsntsri snicheri] escobetilla ambajtstakua [ambajtstakua]
encontrar exentani [entani], kntani escoger erakuni
encontrarse exekuarhintani [eekuaintani]
esconder jskani
(alguna cosa)
esconderse jirikuarhini [jirkuaini]
enderezar jurhimberantani [jumberantani]
escoplear jarhaakuni [jakuni]
endulzar trani
escoplo jarhaakutarakua [jakutarakua]
enfermar pamenchani
escribir karani

26
Espaol Purpecha fumar

escrito karakata explicacin jnhastakua [jastakua]


escritor karari explosin charani (hacer)
escritura karakata exprimir tsitarani
escuchar kurhandini [kuandini], kurhandini expulsar chtantani, petantani
ambe [kundini ambe]
extender etsakuni
escupir tutani
se inde
espalda pxu [pu]
espantar chrani
F
esperanza ambe nga erokani jarhajka [ambe faja jnguarhikua [jguaikua]
ega erkani jajka], ambe nga
fajado jnguarhitini [jguaitini]
erokuarhini jarhajka [amb ga erkuaini
jajka] faltar kueratani

esperar erokani fe mintsikani (tener)

espesar sndurani [sndrani] feo ikichakueni js [js], no ssi js [js]

espeso snduri [snduri] fiel mintsnharhikueni [mintsaikueni] (ser)


estar espeso snduni [snduni] fierro tiamu
espiar pndani fiesta kunchikua
espiga de maz pnts [pnts], pntsta flaco karhis [k'ais], iurhutsiti [iutsiti]
[pntsta]
flojo xpiti [piti]
espina chekamiti
flor tstski [tstski]
espinar chekarhitani [chekitani]
fogata, fogn kri ma chpri, chpri kri
espinazo anhaparhakua [apaakua]
fogn parhangua [paagua] (piedra de)
esposa tmba formn jarhaakutarakua [jakutarakua]
esposo umba fosa porhota [p'oota]
espuma puruata, kuruata frer jurhixani [juani]
esquina tsumindi frente tsrhukua [tsukua]
estar jarhani [jaani] frijol tatsni [t'atsni]
ste i, ari fro tsirapiti, tsirari
estirar antsijkuni estar fro tsirapini
estmago sturhi [stui] frito jurhixakata [juakata]

estorbar jkutani fruta amanhejchakua [amajchakua]

estornudar tsni fuente its uerati [its uerati] (agua)

estornudo tskua fuerte uinhapiti [uipiti], uinhapini


[uiapini]
estrella jsku
fuerza uinhapikua [uipikua]
excavar jarhakuni [jakuni]
tener fuerza uinhapini [uiapini]
excremento kuatsita fumar itsutani
exigir uinhamarhikuni [uimaikuni]

27
gallina Espaol Purpecha

G H
gallina tskata hablador uandari, uandauandamiti
gallinero tskata jatakua hablar uandani
garganta kuengua [k'uegua] hablarle uandajpani
hacer ni
garrapata turhikata [tuikata]
hacha jacha
gatear uiskurhini [uiskuini]
hallar exentani [entani]
gato misitu
hallarse exejperantani [ejperentani],
gaviln tspki exekuarhintani [ekuaintani]
gemelo kuti hambre karhingua [k'aigua]
gemelos kuticha harina tsreri [tsreri]
gente kuiripu
hechicera skuamikua [skumikua]
glorificar kri ambe arhini [keri amb aini]
hechicero skuami [skuami]
gobernante juramuti
helar iauani
golpear atani, atajpini
hembra kts [kts], ktsti [ktsti]
gordo tepari, pukuri, pukurakata
hermana
gordura pukukua
hermana de hombre pirenchi
gotear iurhuntani [iuntani], tsorhenani hermana de mujer jingonikua [jignikua]
[ts'onani]
hermano ppi jemba
gracia kntperata
hermoso ssi js [jas]
grande kri
hervir puruani, puruatani
grande de edad jatiri
hielo iauakua
granizo xanuata [anuata], chanoata,
chanuata hierro tiamu
grasa pukukua, tamari hgado tauas [tauas]
grillo tirhijki [t'iijki], nipiri hijo ujpa
gritar jiuakuarhini [jiukuaini] hilar piruani
grito jiuakuarhikua [jiukuaikua] hilo piruakua
grueso tepari, teiapiti hinchar karhajpini [kajpini]
guajolote kuruku hipo jikikua
guardar patsani historia uandantskua
guayaba enandi hollar tauajchakuni
guerra uarhiperakua [uaperakua] hombre achaati [achti]
guisar jurhixani [juiani], jurhixakata homicida undikpiti
[juiakata]
homicidio undikpini
gusano karhas [kaas]
hondo jauanhini [jauini]
gustar spimuni, jeiapanhintani hondo jauamini (agua)
[jeipaintani]

28
Espaol Purpecha lamer

hongo terekua izquierda uikixkandani [uikkandani]


horcn axambi [aambi], axamu [aamu]
hormiga sruki [sruki]
hormiguita sruki sapichu [sruki sapichu]
hoy is [ias]
J
hoyo porhota [p'oota] jabn xapo [ap], juparakua
hurfano uerandu jupindi jalar antsitani
hueso ni jarra, jarro tsntsu indera
huir spakuarhini [spkuaini] jefe juramuti
humilde kaxumbiti [kambiti] jcara urhani [uani]
humo sraata [srta] jilote turhari [t'uari], apeenda [apnda]
hundir upaskuni joven tumbi
hundirse uekamini jovencita iurhitskiri [iuitskiri], iurhitskiri
sapichu [iutskiri sapichu]
juego chanakua

I jugar chanani
juguete chanarakua
iglesia tiosta juntar kurhitani [kuitani]
juntarse knguarhini [kguaini]
juntarse otra vez kunguarhintani
[kuguaintani]
juntura kutukua

iluminar eramarhaskutani [ermaaskutani]


impo no ssi ri
L
imputar labrar ambarhini [ambini]
imputado kuenta kata ladrar jua jua arhini [juajua aini]
inclinarse kutitsini
ladrn spatspiri [sptspiri], kurhukpiti
incrdulo no jakajkuti [kuukpiti]
indgena porhe [p'o] lagartija tikuini, tikuilichi
inflamar karhajpini [kajpini] lago japonda
inflar tarhiata jatsirani [taiata jatsrani] lgrima uekua
iniquidad pekadu, kamanharhintskua laguna japonda, japonda sapichu
[k'amaaintskua], no ssi js kua [no
laja uiramu
sesi jas ukua]
lamentar pamondakuarhini
instrumento kstakua (musical)
[p'amndakuaini]
ir nirani
lamer kuenarhini [kuenini]
ira ikiata, ikiatapu

29
lana Espaol Purpecha

LL
lana sununda
langosta chchu
largo isti
llaga uxuta [uuta]
laringe kuengua [k'uegua]
llamar iarhini [ioaini]
lastimar teiarhini [teiini], atani
llave mtakua
ltigo kuikirhitarakua [k'uikiitarakua]
llegar nirani, nintani
lavar jupani, juparhini [jupini]
llenar uinirani
lavarse la cabeza jupajtsni [jupajtsni]
lavarse su ropa jupakuarhini [jupakuaini] llenarse uinini, uiniarhani [uiniani]
lavado jupakata (ropa) lleno uiniri
lazar eperuni llevar pni
lazo sndari [sndari] llevar a su lugar pntani

leche itsukua llorar uerani


llorar a gritos ioantani, jiuakarhini uerani
leer arhintani [antani], sranda arhini [jiuakaini uerni]
[sranda aini]
llovizna janintserakua
lejos iauani
lluvia janikua
lengua katamba
lento iatsistakuarhu [iatsstakuau]

M
lea chkri, iuikua
lear iuini
leudar sarhiperani [saiperani] macizo choperi, uinhamu [uiamu]
levantar jauatani, tarharani [tarani], machucar pucharani, chatani, chatarani
tarhatani [tatani], karhatani [katani]
levantarse jauarani, jauarakuarhini madera chkri
[jauarakuaini] madera resinosa kueramu
librar kujchakuni, kujpintani madre naandi [nndi]
liendre chixunda [chiunda] madrugada kri xarhintku [aintku]
limpiar ambarhini [ambaini], ambakerani madurar ninirani
madurarse ninini
limpio pimbinhas [pimbias]
maduro niniri
loco mnharhi [mai]
maguey akamba
lodo astmu [astmu]
loma kmsta
lombriz tsirakua
lucirnaga chpri etets [etets]
lumbre chpri
luna nana kukula, nana kts [nana kts]
luz eramarhandikua [eramaandikua] maz tsri
mal no ssi

30
Espaol Purpecha mucho

maldad no ssi js kua [no sesi jas ukua] meter incharani, incharantani
mam naandi [nndi] mezclar jeuetani, itani
mamar itsukua akuni miedo chta, chtapu
manantial its urati [its urati] miel tkua
mancebo tumbi milpa tarheta [taeta]
mandado nchperata ministerio ukua enga enkargarinhaka [ukua
ega ekargariaka]
mandar juramuni, axani [aani]
mirar eraani [erni]
mano jjki
miserable tskjkurha [tskjkua], enga komu
manso kaxumbiti [kambiti]
nitamajka [ega komu nitmajka]
manuscrito jajki jimbo karakata, karakata
miseria komu nitamakua
jajki jimbo
misericordia pamojkperata, pamojkperakua
maana pauani, tspa
misterio ambe enga no mitinhajka [ambe
marchitar xanini [anini], xanirani [anirani]
ega no mitiajka]
marido umba
mitad terojkani
mariposa parakata
mojado kuekari, kuakari
masa tsreri [tsreri]
mojar kuakarani
mscara knharhikua [kaikua]
molendero urhuri [uuri]
masticar xexani [eani], xaxani [aani]
moler urhuni [uuni]
matador undikuri, uandikuti molido urhukata [uukata]
matar undikuni molinillo parhajtskutarakua
[p'ajtskutarakua]
mazorca xanini [sanini]
montar jatani
mediador teroakuri
monte juta
medianoche terojkani chrikua
morada kumanchikua
medicina spiata [spiata]
morder katsarhini [katsini]
medida tseritatarakua
mordido katsarhikata [katsaikata]
medidor tseritarakua
morir uarhini [uaini]
medio terojkani (mitad)
morral sutupu
medioda teroxutini [terutini]
mosca tndi
medir tsritani
mosquito tkpu
meditar eratsini, eratsintani
mostrar exerani [eerani], xarhatani [atani]
menear manatani
mover manatani, manatakata, manatakuni
mentir chkuanderani
mozo jntspiri
mentira chkuanderakua
muchacha nanaka, iurhitskiri [iutskiri]
mentiroso chkuanderari
muchacho tataka, tumbi
mes kts [kuts]
mucho knikua
metate iauarhi [iauai]
muchos unikua

31
mudar Espaol Purpecha

O
mudar moskuni
mudarse mrhikuarhini xukuparhakua
[mikuaini ukpaakua], mtsini
mudo nunuxi [nunui] obedecer janhanharhini [jaaini]

muela sni xexarakua [sni earakua] obra kua

muerte uarhikua [uaikua] ocote kueramu


muerto uarhiri [uairi] odiar ikiani exeni [eeni]
mujer uarhiiti [uati] ofrecer eiakuni
multitud unikua kuiripu odo kutskua [kutskua]
mundo parhakpini [pakpini] or kurhandini [kundini]
murcilago uass [uass] ojo skua
muro tsntskata [tsntskata] oler spiruni [spruni]
olote tni
olvidarse mirikuarhini [mirkuaini]

N olla tsntsu, porhechi [poechi]


ombligo tpu
nacer andajpinuni, knguarhinhani oracin kmarhikua [kmaikua]
[kguaiani]
orar kmarhini [kmaini]
nada no mbe [nombe]
ordenar juramuni
nadar xarhiamini [aimini], xarhiani
[aiani] ordear itsukua pikuni

nadie no nema oreja kutskua [kutskua]

naguas srijtakua urapiti [srijtakua urpiti] orilla uanhamukuni [uaamukuni]


en la orilla uramani (de un pueblo)
nariz urhi [u]
orina iarhtsikata [iatsikata]
neblina xmu [mu]
orinar iarhatsini [iatsini]
negro turhipiti [tupiti]
orines iarhatsikata [iaatsikata]
ninguno no m oscurecer kpindini
nia nanaka sapichu oscuridad kpindikua
nio tataka sapichu oscuro kpindini
nixtamal jpu en lo oscuro kpindu
noche chrikua otro mteru

nosotros jucha
novia tembunha [tembua]
novio tembucha
nube janikua
P
nuevo jimbanhi [jimbai] paciencia tekaantskua [tekntskua]

nunca no mni padre taati [tti]


paga, pago meiampikua, meiamperakua

32
Espaol Purpecha piedra

pagar meiampini pellejo pasri [pasri]


palabra uandakua pellizcar matirhini [matini], tsintsirhini
[ts'intsini]
palma pmu, pmu
penetrar inchakuni, incharhini [inchini]
palo chkri uirhipiti [chkri uiipiti]
pensar eratsini, eratsintani
palpitar tsanguanhini [tsaguini]
perder ts/tani [tstani]
pap taati [tti]
perderse ts/nchini [tsnchini]
papel sranda [sranda] perder el sentido mirikuarhini [mirikuaini]
parar anhaxustani [austani] perdonador putspintsti
pararse anhaxurhini [aauini] perdonar putspintani
pared tsntskata [tsntskata]
perezoso xpiti [piti]
partir arhukuni [akuni], kachukuni
perro uchu
pasar nitamani
de paso nitamani
pasear uanaakurhani [uankuani],
uanarhitsini [uanitsini]
patear tauarhini [t'auini], tauarhpini
[taupini]
patio teronukua, ekuarhu [ekuau]
perseguir chxani [chani]
pato kuaras [kuars], kuiris [kuiris]
persona kuiripu
patrn juramuti jntspiriri
persona que platica mucho
paz pinandikua uandauandamiti
pecado kamanharhintskua [k'amaaintskua] pesar kuetsaperani
pedir komarhini [komaini], kurhajkuarhini pesa kuetsaperakua
[kujkuaini] pesado kuetsapiti
pedir prestado kunini, kuntpini pescado kurucha
pedregal tsakapindu
pegar mtakuni, atani
pegar a una persona atajpini
pegarle con la mano jjki jimbo atani
pegado mtakata
peine ambajtstakua [ambajtstakua],
uixujtstakua [uijtstakua]
pescar uarhoni [uaoni], kurucha pmani
pelar ambakerani, skuitani [skutani]
pescuezo anhanchakua [aanchakua]
pelea uarhiperakua [uaperakua]
pestaa tsmba
pelear uarhipini [uaipini], atajperani
petate kurakua
pelo jauiri
picar chkrhini [chkini], texarhini
peln patsnts [patsnts], nombe jauiri [teaini], tsepuni
jukari
pie jantsiri
peludo tisrhikuarhiri [tisikuairi], tiski
piedra tsakapu
[tiski]

33
piel Espaol Purpecha

piel skuiri [skuiri] puerco kchi


pino pukuri
pintar atantani
piojo ambus [ambus]
pisar tauajchakuni, tauandurhini
[t'auanduini]
plano ichuki
pulga tsri
plantar jatsintani
pulmn xaramita [armita]
pltica uandontskuarhita [uandntskuaita]
platicar uandontskuarhini [uandntskuaini]
pluma punguari [p'uguari]
pobre kmu nitamani Q
poco, poquito snititu
un poco sni quebrar kuarhakuni [kuakuni], kakani

poder ni, uinhapikua [uipikua] quedar pakarani

podrirse tereni quehacer kua

polilla seperi quejarse atskuarhini [atskuaini]

polvo tupuri quelite xakua [aku]

poner jatsikuni quemar kurhirani [kurani]


ponerse jukakuarhini [jukkuaini] quemarse aparhini [apini], kurhini
puesto jukarini [kuni]
por jimbo querer ukani
querer mucho a una persona uembini
predicar arhijtskpini [aijtskpini],
uandajtskpini [uandajtskpini] quin ne?

preguntar kurhanguarhini [k'uguaini] quitar kstakuni, knditani, euakuarhpini


[eukuapini]
prender pirani
quitarse pirani, kstakukuarhini
prender lumbre etskuni, tixatani [titani] [kstakukuaini]
prensar katsikuni
prestar kunitkuarhini [kunitkuaini],

R
kunitani
primero ueenani anapu [unani anapu]
principiar ueenani [unani]
rabioso mnharhi [mai]
principio ueenakuarhu [unakuau]
raz srangua [sragua]
probar tsjkuni
rajar arhakuni [akuni]
probar el sabor tsmuni
prometer eiakuni rana kuanhas [kuaas]

pueblo ireta rasposo cherapiti


pueblo grande ireta kri rastrojo arho [a]
rata xarhis [ais], jeiaki iuiri

34
Espaol Purpecha salero

ratn jeiaki retoar tsikintani


rayo srpiri [srpiri], piritakua retoo tsikikua
reata sndari [sndari] reventar charani
rebasar uanojtakuni reventado charari
revivir tsntani
rebelin no janhanharhikua [no jaaikua]
revolver itani, jeuetani
recibir pirani
rezar uandatsikuarhini [uandtsikuaini]
recio uinani
rico jatsikuarhiri [jatskuairi]
recoger pkuntani
ro iorhekua [ioekua]
red uarhokua [uaokua]
red para pescar cheremikua, uarhokua risa terekuarhikua [terkuaikua]
[uaokua] robar spani [spani], spatspini [spatspini]
redondo uirhipiti [uipiti] robarle kuarhukuni [kuaukuni]
refrescarse tsirapintani roco xmarhata [maata], xuxumarhata
[umaata]
regalar intsmpini [intsmpini]
rodar uirhijpini [uijpini], uirhijpani
regalo intsmperakua [intsmperakua]
[uijpani]
regaar xukani [ukani]
rodilla jurhintskua [juintskua], jurhinhkskua
regar tepani, iorheatani [ioatani], etsakuni [juikskua]
regresar kuanhatsintani [k'uatsintani] rojo charhapiti [chapiti]
rer terekuarhini [terkuaini] romper karukuni
relmpago piritakua roncar kuarani, sarochani
relampaguear piritani ronco sarochani (estar)
remedio spiata [spiata], spiati [spiati] ropa xukuparhakua [ukpaakua]
remendar takus ni [taks uni], maiarani ropa lavada jupakata, jupakua
ropa vieja takus [takus]
remolino suini [suini]
rozar uarhotani [uatani] (trigo, etc.)
renacer knguarhinhantani [kguaiantani]
renovar jimbanherantani [jimbaerantani]
reir arhijperani [aijperani]
repartir arhukuni [aukuni]
S
reposar mintsikuarhini [mintskuaini] saber mtini, jorhenani [joenani]
resbalar tsruni [ts'rni], tsuruani sabidura jorhengua [joegua]
resbalarse tskanduni, pitsnduni
[pitsnduni] sabroso spiti

resbaloso tskndini sacar petani, pitani

resina xunhanda [uanda] sacudir uarotani, uaratani

respirar jirestani, jirejtani sal itukua

resucitar tsntani salado itumiti


resucitar a otro tstantani salero itukua jatarakua
resurreccin tsntskua

35
salir Espaol Purpecha

salir urani sesos kamatsta [kamtsta]


salir a un viaje ueerani [urani] s jo
en la salida de un pueblo uramani
silbar kumuni
saliva kuechenda
silencio pnandini, pnasku
saludar uandajpani
silvestre jutarhu anapu [jutau anapu]
salvador pimutantspiti
silla uaxantskua [uaantskua]
salvar pmutantani, kujpintani
salvarse pmutantskuarhini sirviente jntspiri
[p'mutantskuaini] sobrar jukari, pakarani
sanar ambakerantani
sol jurhiata [juita], tsnda
sangrar iurhiri tstani [iuri tstani]
sangre iurhiri [iuiri]
santidad pimbinhaxikua [pimbiaikua]
santo pimbinhas [pimbias], pimbinhaxiti
[pimbiaiti]
sapo kki
solo jandiajku
soltera iurhitskiri [iuitskiri]
soltero tumbi
sombra kumanda
sombrero kjtskua [kjtskua]
sonar kskani
saquear inchakuni
soar tsnharhini [tsaini]
sarampin uacharhitakua [uachitakua]
soplar punitani
sauce tarhemu [taemu]
sordo kndi, pndi, taxindi [taindi]
secar karhini [k'aini]
suave kuatapiti, no choperi
secarlo karhirani [k'arani]
secarse karhintani [k'aintani] subida karhamakua [kamakua], karhamandu
seco karhiri [k'airi] [kamandu]

sed karhichakua [k'achakua] subir karhamani [kamani], karharani


[karani]
seguir chxani [chani], chxapani
[chapani] sucio jaxiti [jaiti], suari [suari]

sembrar jkskani sudar aparhini [apini]

sentarse uaxakani [uakani] suelo echerindu

sentir pikuarherani [p'ikuerani] sueo kunhchakua [k'uchakua],


tsnharhikua [tsaikua]
seor tata
sufrir tekaantani [tekntani]
sepultar jatsintani
sumir upaskuni
serpiente akuitsi
suspirar karhanchini [k'anchini],
servir marhoani [maoani], jatsirani, jntspini karhanguntani [k'aguntani]

36
Espaol Purpecha tumbar

susto chta tlacuache kuri


tobillo itukua jatakua, itukua jatarakua
tocar kstani, prhini [p'aini]

T todava tas [tas]


todava no ntki
tbano tanants [tanants] todo iminduecha (plural)

taln irhandurhakua [induakua] tomar itsmani [itsmani], arhani [aani],


pirani
temblar jencheni
tomate toma, toma chixuparha [chipaa],
tapa, tapn mkua toma chixukua [chiukua]
tapar mkani, jchakurani torcer parhakuni [p'akuni], matskuni
tardar indani [matskuni]
torcer hilo parhajtskuni [p'aajtskuni]
tarde inchatiru, indakuarhu [indakuau],
xatini [atini] tortear ichuskuni, ichupani

tecolote tukuru tortilla ichuskuta

tejer tepeni tortillar ichupani, ichuskuni

tejocote karhas [kaas] tos jkua

tejn amats [amats] toser jni

tela takus [takus] tosferina perents jkua [perents jkua]

temblar tsirindtsirijkuni, jncheni tostar tsjpani, uanini

temblor jnchekua trabajador nchikuarhiri [anchikuairi]

templo tiosta trabajar nchikuarhini [nchikuaini]

temprano tspku, xrhini [aini] trabajo nchikuarhita [nchikuaita], kua

tender etsakuni traer juni

tener jatsini, jatsikuarhini [jatsikuaini] tragar arhani [aani], kunajkani


tener bonito nombre ssi arhikuarhini [sesi traicionar spatani [sptani]
aikuaini]
transportar pntani
tener diarrea pni
tener fe mintsikani trapo takus [takus]
tener olor jjkundini
trasplantar jatsintani
tener sed karhichani [k'aichani]
terminar jatsierani, kamatani (totalmente) tripa sturhi [stui]

terreno, tierra echeri tristeza uandanhiata [uandiata], mskuarhita


[mskuaita]
tiempo iontki (hace)
tronar charani
tierno puchurku
tropezar tksarhutani [tksautani]
tieso kuanhapiti [k'aupiti]
trozar kachukuni
tifoidea teretsikua
t tu
tirar kuanikuni, tstani [tstani]
tuerto taxinharhi [taai]
tirarse tsnchini [tsnchini], kuanikuarhini
[k'uankuaini] tumbar kuskuni

37
tuza Espaol Purpecha

tuza kmu vbora akuitsi

U
nico jandiajku
unir kuturani
vida tspikua
uno ma, maechakua
ni uno no ma vieja kutsmiti [kutsmiti], tamapu
unos mru viejo tarhepiti [t'apiti], tamapu
untar atarhini [atini]
viento tarhiata [taiata]
ua tjki
viruela kuaroxikua [kuarikua]
usar rani viruela loca kaxikuarhita [kaikuaita],
ustedes cha kuaroxikua uanaakurhari [kuarikua
uankuari]
utensilio rakua
visin janhaskua [jaaskua]
uva sruri [sruri] (silvestre)
visitar porhembini [p'ombini]
viudo, viuda ts/ndi [tsndi]
vivir irekani
V vivo tspiti
volar krani
vaciar mndani
voltear juantskuastani [juantskuastani],
vaco nombe jatari perejkuni, pirhkuni [p'ikuni], menanhani
vagar sku jmani [menani]

varios unikuecha volver kuanhatsintani [k'uatsintani],


kuanhatsini [k'uatsini]
velludo tisrhikuarhiti [tisikuaiti], tiski
[tiski] vomitar jiuani

venado axuni [auni] vuelta juantskuastani [juantskuastani]


(darle)
vender ntspikuarhini [ntspikuaini],
atarantani
venir jurhani [juani]
ver exeni [eeni], skani Y
verdad, verdadero ssi jimbo
y ka
vergenza kuratsikua
yo ji
vestido anhanhikua [aaikua], srijtakua
[srijtakua]
vestirse xukuparhantani [ukpaantani]

38
Espaol Purpecha zorrillo

Z
zacate uitsakua
zancudo tkpu
zapote rhuata [uuata]
zarza tsurhumbini [tsumbini]
zopilote kurhitsi [kuitsi]
zorrillo kuitsiki

39

También podría gustarte