Está en la página 1de 10

Pablo Gonzlez Casanova

Cuentos indgenas

Miguel Len-Portilla (prlogo)

Cuarta edicin
Mxico
Universidad Nacional Autnoma de Mxico, Instituto
de Investigaciones Histricas
2001
120 p.
(Serie Cultura Nhuatl - Monografas, 7)
ISBN 968-36-8964-7

Formato: PDF
Publicado en lnea: 17 de agosto de 2016
Disponible en:
http://www.historicas.unam.mx/publicaciones/publicadigital/libros/
cuentos_indigenas/iee.html

DR 2016, Universidad Nacional Autnoma de Mxico-Instituto de


Investigaciones Histricas. Se autoriza la reproduccin sin fines lucrativos,
siempre y cuando no se mutile o altere; se debe citar la fuente completa y su
direccin electrnica. De otra forma, requiere permiso previo por escrito de la
institucin. Direccin: Circuito Mtro. Mario de la Cueva s/n, Ciudad
Universitaria, Coyoacn, 04510. Ciudad de Mxico
CENTE COUATL HUAN TLACATL

LA CULEBRA Y E L HOMBRE

DR 2016. Universidad Nacional Autnoma de Mxico, Instituto de Investigaciones Histricas


Disponible en: http://www.historicas.unam.mx/publicaciones/publicadigital/libros/cuentos_indigenas/iee.html
Cecpa, cente couatl, opanotaya itzallan orne huey quame
totomaque. I n iquac inin opanotaya omallauh quahuitl, ipan
ohuetzico; imn otillin yocueloquiz, i m n open mocuellohua,
mocuellohua. Zan nenca ocachi ipan opachitaya, ye iyomiqua,
ihuan cente tlacatl ochanta amo hueca canin oyeya quauhtlatli,
oquilnamic oquaquahuizqua, tlen oquichin: ocan intepoznecochtli
oya oquaquahuito. Inin oacito quauhtla opanotaya ica nica oyeya
couatl oquicac tlazanatza omocuep ontlachix couatl ompon oyeya
couatl oquitzatzilli quilhua:
Qualli tlacatl xihualla xinechiquanilliqui i n i n quahuitl,
nechmictitica.
Amo timitziquanilliz tlamo tinechquaz.
Couatl onahuatl quilhua:
Amo timitzquaz, xinechiquanilliqui, yotimitzilhui amo
timitziquanilliz, amitla timitzchihuilliz; tle amo timoyolcocoa?
X i h u a l l a xinechiquanilliqui, timitztlatlata!
Zazan oquitlatlati couatl, i m n tlacatl omopacho, open
quitequi ica tepoznecochtli in quahuitl; oncan o q u q u a n i l l i ,
oquiz couatl; open motenpapalohua; y o q u i n e q u a tlaquaz;
oquipiaya ce tonalli amo otlaquaya. I m a quitohua:
Qualli tlacatl, ye napizmiqui, axan nia timitzquaz, nicpa
ce tonalli amo nitlaquatica. T l e n tiquitohua, qualli tlacatl?
Q u n i n ! T i a tinechquaz! Q u n i n zazan iquin? I n o n yo
timitziquanilli quahuitl ica otimiquizqua ihuan axcan ticnequi
tinechquaz!
T l e tehua qualli tlacatl, amo ticmati que ce qualli ica ce
amoqualli moxtlahua?
Amo.
Occepa onahuat couatl:
T l e amo timoneltoca?
Amo, amo noneltoca tlen tiquitohua.
T a amo timoneltoca, xiqumhuallica nahui tlaca ihuan
mixtla niquintlatlaniz, ihuan tiquitaz que mellahuac, que ce qualli
ica ce amoqualli moxtlahua.
Niman oya qualli tlacatl, oquitemoto nahui oquichyolcame. Amo

2
DR 2016. Universidad Nacional Autnoma de Mxico, Instituto de Investigaciones Histricas
Disponible en: http://www.historicas.unam.mx/publicaciones/publicadigital/libros/cuentos_indigenas/iee.html
U n a vez, una culebra cruzaba entre dos grandes troncos muy
gruesos. Cuando iba pasando, se resbal un tronco yendo a caer
sobre ella. Apretse y ya no pudo salir. Luego c o m e n z a retor-
cerse, pero era intil; cada vez se apretaba m s y ya se estaba
ahogando. Y sucedi que un hombre, que habitaba no lejos del
bosque, record que deba salir a cortar lea; y as lo hizo. Cogi
su tepoznecochtli1 y se fue a cortar lea. Cuando lleg al bosque e
iba pasando por donde estaba la culebra, oy ruido; se volvi, y
vio a la culebra que estaba all. L a culebra lo llam y le dijo:
Buen hombre, ven ac, q u t a m e este rbol que me est
matando.
No te lo quito porque me comeras.
L a culebra le contest dicindole:
No te comer; qutamelo.
Y a te dije que no te lo quitar.
No te h a r nada! Cmo!, no te compadeces? Ven, quta-
melo; te lo ruego.
Mucho le r o g la culebra, que luego el hombre se acerc y
comenz a cortar el rbol con su tepoznecochtli. Luego que a p a r t
el rbol, sali la culebra y c o m e n z a lamerse los labios, quera
comer. Ya tena u n da sin comer. Entonces le dijo:
Buen hombre, me muero de hambre, ahora voy a comer-
te; tengo un da sin comer. Qu dices a eso, buen hombre?
Cmo! Quieres comerme? Cmo es posible? Yo te qui-
t el rbol que te estaba matando y ahora quieres comerme!
Q u , buen hombre, no sabes que u n bien con u n mal se
paga?
No.
De nuevo r e s p o n d i la culebra:
Q u no crees?, no ests convencido?
No estoy de acuerdo.

1
Especie de hacha.

3
DR 2016. Universidad Nacional Autnoma de Mxico, Instituto de Investigaciones Histricas
Disponible en: http://www.historicas.unam.mx/publicaciones/publicadigital/libros/cuentos_indigenas/iee.html
4 C U E N T O S INDGENAS

hueca onene, zan ica nepa oquinnextito, oquinhuallicac cente


quacue, cente cauayo, cente hueymiztli ihuan cente coyotl. Couatl
open quintlatlana occequin yolcame ixtlan qualli tlacatl cecentiacan:
Qualli hueymiztli, amo mellac que ce qualli ica ce amoqualli
moxtlahua?
Quema.
Qualli quacue, amo mellac que ce qualli ica ce amoqualli
moxtlahua?
Quema.
Qualli cahuayo, amo mellac que ce qualli ica ce amoqualli
moxtlahua?
Quema.
I m n nin qualli tlacatl oquicac nochi tlen inin yolcame oconi-
toque, que nochi qualli ica ce amoqualli moxtlahua, omocamic. Za
coyotl opollihua quitlatlaniz ta mellac onoce amo mellac tlen
oquitohuaya couatl. Oacito couatl itech coyotl:
Qualli coyotl, amo mellac que ce qualli ica ce amoqualli
moxtlahua?
Pollihui niquitaz que otieya huan icn qualli timitzilhuiz ta
mellac onoce amo mellac tlen tiquitohua, ta qualli tiquaz nin qualli
tlacatl onoce amo. Tlaximotlalli que ochtopa otieya.
Occequin yolcame onahuatque tlamach:
Man motlalli, ta tiquittacan!
Niman omotlalitihuetz occepa itzallan quame, oncan quilhua
coyotl:
A x a n ompa ximocahua, tehuan ye tiaui.
Oquicateque, mocuellotica ihuan pitzatzi, que i m n oqui-
nextito qualli tlacatl.
Qualli tlacatl oquitlazocamachilli qualli coyotl.
A x a n , qualli coyotl, cepan tiacan nochan.
T l e n taitihue?
A x a n nicnequi timitzintlacolliz cequi p i m e .
Amo, xiccahua; nehuatl ica nican nia.
Amo, tiahue!
A x a n tlaxquita, ye tiotlac; ocachi qualli ta ticnequi tinechin-
tlacolliz, moztla, zan ocuatzinco, xinechinhualiquilli ipan inin
tlatlatelli, timitzcha, zan ocuatzinco, iquac ayemo quixohuatzin
tonnalli; i m n tzilliniz macuilli tepozcalapillolli ye oncan tez
iquin tocahua.

DR 2016. Universidad Nacional Autnoma de Mxico, Instituto de Investigaciones Histricas


Disponible en: http://www.historicas.unam.mx/publicaciones/publicadigital/libros/cuentos_indigenas/iee.html
LA CULEBRA Y E L HOMBRE 5

S i no ests de acuerdo, trae cuatro personas y delante de ti


les p r e g u n t a r y vers cmo es cierto que un bien con u n mal se
paga-
Fuese luego el buen hombre en busca de cuatro animales
machos. No tuvo que andar muy lejos, cerca de a h los e n c o n t r .
Llev un buey, un caballo, un len y un coyote. L a culebra co-
m e n z a preguntar a cada uno de los animales, delante del buen
hombre.
Buen len, no es cierto que un bien con u n mal se paga?
S.
Buen buey, no es cierto que un bien con un mal se paga?
S.
Buen caballo, no es cierto que un bien con un mal se paga?
S.
Cuando el buen hombre oy lo que decan aquellos anima-
les, que siempre un bien con un mal se paga, se asust. Slo fal-
taba preguntar al coyote si era o no cierto lo que deca la cule-
bra. Llegse la culebra al coyote:
Buen coyote, no es cierto que un bien con u n mal se paga?
Falta que vea yo c m o estabas y as p o d r decir si es o no
cierto lo que dices, y si est bien que te comas a este buen hom-
bre, o no. Ponte como estabas antes.
Los otros animales contestaron juntos:
Q u e se ponga; veremos!
Entonces, la culebra se coloc otra vez entre los rboles, y
luego le dijo el coyote:
Ahora, qudate! Nosotros ya nos vamos.
L a dejaron retorcindose y chillando, como cuando la encon-
tr el buen hombre. E l buen hombre le dio las gracias al buen
coyotito.
Ahora, buen coyotito, vamos juntos a mi casa.
A hacer qu?
Quiero regalarte algunos pollos.
No djalo; yo me voy por aqu.
No, vamos!
Mira, ahora ya es tarde; es mejor, si quieres regalrmelos,
que m a a n a temprano me los lleves sobre ese montculo; te es-
p e r a r muy de m a a n a ; cuando a n no sale el sol. A l dar las cin-
co ya estars ah. As quedamos.

DR 2016. Universidad Nacional Autnoma de Mxico, Instituto de Investigaciones Histricas


Disponible en: http://www.historicas.unam.mx/publicaciones/publicadigital/libros/cuentos_indigenas/iee.html
6 C U E N T O S INDGENAS

Amo ye, amo tihuallaz huan zan nenca nocuepaquin.


Amo, in ica, nican timitzcha, qualli tlacatl.
Omocacaque que coyotl que tlacatl.
Qualli coyotl oquiquitzque ixtlahuac, huan oya qualli tlacatl
no oquiquitzqui iohui. Oecoc ichan zan m o c a m a u h c a t l a c h a .
Quilhua izouan:
Tlenon mopan mochihua? Zan timocatlacha!
I m n ye open quinonotza, tlen ipan omochihuazquia:
Onicnextito cente couatl oquinequa nechquaz.
Niman omocamic zouatl.
Yotimitzilhuiaya amo otiani; amo otinechcac, tlamo amo
otimomotiani otiquittac que ica Dios ihuelitzin amitla mopan
omochin, icanica Dios omitztitlanilli inon yoyolcatl omitzpa-
Uehuito, tlamo axan nehuatl amo nicmatizqua tlenon mopan
omochihuani amo otiuallacallaquini.
A x a n oniquallicazqua qualli coyotl.
Mancamo Dios! Oncan quintlamiz nopiouan!
Amo oquinec oniquilhuiaya, oncan oquin tlapepeniani tlen
yehua oquinequini inon p i m e ocachi quaqualli, totomaque. A x a n
moztla zan ocuatzinco yotocaque ica nin yoyolcatl, niquinhui-
quilliz cequi p i m e ; xinech in tlapepenilli non quaqualli p i m e ;
moztla, yotimitzilhui, niquinhuicaz.
Moztla amo cana tiatica. Amo nicnequi ida ticuiquilliniz
inon xolopi yolcatl! Nian cente pioton! Yo nicnemilli occachi
qualli tlen ticchihuaz.
Tlenon? T a xinechilhui!
Amo x i ixquahuitl! T l e n ticchihuaz xiquincahua p i m e ,
xiquinhuiquilli non chichime occachi tlaquaquani, xiquintlalli itic
ichpoxatli ihuan zan que taciz canin mitzcha, amo zazan ximo-
pacho itlac zan hueca xiquincacahuilli.
T l e n oticnemilli amo qualli ca! Q u n i n ticnequi nicichhui-
caz tlen amo nicuiquilizquia? Zan nicquamanaz! Tleca amo qualli
tizohuatl? Nia niquinhuicaz p i m e .
Yotimitzilhui que amo, huan ta tiquinhuicaz niquallaniz
ihuan nichueicachihuaz.
Tlacatl amo oquinec quiquallaniz izouan, oquichin tlen oqui-
tequimacac. Moztlatica tlen oquichin oquinaqui itic ichpoxatli, zan
ocuatzinco oquiz. Oquinmamaten chichime oquinmacato nelli
p i m e que yeyalhua omocaque; tlacatl oquinequa amonpon oyeni

DR 2016. Universidad Nacional Autnoma de Mxico, Instituto de Investigaciones Histricas


Disponible en: http://www.historicas.unam.mx/publicaciones/publicadigital/libros/cuentos_indigenas/iee.html
LA CULEBRA Y E L HOMBRE 7

No, no vendrs y me hars regresar en balde.


No, aqu te esperar, buen hombre.
E n esto convinieron el coyote y el hombre.
E l buen coyote t o m por el llano y se fue; el buen hombre
tambin cogi su camino. Cuando lleg a su casa no m s vea
atontado. L e dice su mujer:
Q u te pasa? Nada m s ests mirando atontado.
Entonces c o m e n z a contarle lo que le haba pasado:
Me e n c o n t r con una culebra que quera comerme.
A l orlo se asust la mujer:
Y a te deca que no salieses. No me oste, si no, no te hubie-
ses espantado; ya viste que por la voluntad de Dios no te p a s
nada; porque Dios te m a n d a ese animalito para que te ayuda-
se. De otro modo, yo no hubiera sabido lo que te haba pasado;
no habras regresado a casa.
Ahora iba a traer al buen coyotito.
Dios no lo quiera! Acabara con mis pollos.
No accedi a lo que le deca que escogiese l mismo los
que quisiese entre los pollos mejores y m s gordos. M a a n a ,
muy temprano, q u e d con ese animalito en llevarle algunos
pollos. Escoge unos pollos buenos pues m a a n a , ya te dije, se
los llevar.
M a a n a no irs a n i n g n lado. No quiero que le lleves nada
a ese maldito animal: ni u n solo pollo. Ya se me ocurri q u es lo
que debes hacer.
Qu? Dmelo.
No seas tonto, qu ha de ser? Deja los pollos y llvale esos
perros que son de los m s mordelones; pnlos dentro del saco
de pita y en cuanto llegues a donde te espera, sin acercarte a l
demasiado, desde lejos, se los sueltas.
L o que has discurrido, mujer, no est bien. Cmo quieres
que le lleve lo que no debo llevarle? L o engaara. Por q u no
eres buena, mujer? Voy a llevarle los pollos.
Y a te dije que no, y si se los llevas, me enfadar contigo, y
a r m a r la gorda.
E l hombre no quiso disgustar a su mujer e hizo lo que ordena-
ba. A l da siguiente, meti los perros en el costal de pita y sali
muy temprano. Se carg los perros en lugar de los pollos que ha-
ba ofrecido el da anterior. E l hombre deseaba que no estuviese

DR 2016. Universidad Nacional Autnoma de Mxico, Instituto de Investigaciones Histricas


Disponible en: http://www.historicas.unam.mx/publicaciones/publicadigital/libros/cuentos_indigenas/iee.html
8 C U E N T O S INDGENAS

coyotl; yoacitaya tlacatl on moquequechtilana ta ye ompon oyeya


onoce amo coyotl, oquixtlallo zan hueca. Coyotl zan papaqui pa-
paxialohua, quincha ipiohuan, oecoc ipan tlatlatlelli canin ye oqui-
chaya cocoyotl, open huehuetzca coyotl, papaqui.
Qualli cocoyotl yonihualla, timitzincahuillico p i m e , A x a n ,
q u n i n ticnequi timitzincahuilliz, cecentiacan onoce tlamach?
Cecentiacan amo, ocachi qualli tlamach xinechcahua, man
nitlamahuizo.
Open quicamactotoma ichpoxatli. Coyotl yomotlalli za quin-
cha quizazque pime, on momamatti ye oquinquitzqui. Oquinca-
can chichime, non nacazhuihuilaxtique. Coyotl zan que oquimitac
ipan oyetaque, omocamic, iquion que omocamic noiqui omotlahuel-
cuitiquiz ica chichime motehua, motehua, chichime oquitla-
nitzpozteque coyotl, coyotl oquinquetzo nohuian, oquinmapopoztec
oquinnacazcocoton, que ce que occe omocoltique. Coyotl zan que
oquittac que oquixilique, ochollo ica itic quayo, amocehuitaya,
otlachiaya ica nica oquincan amoqualli tlacatl ica ichichihuan;
omataya canin oquicocoltique ihuan otlacolcho! ca ya coyotl
oquitohuaya:
Ua... ua... ua... ua... ua... ua... Qualli oquitohuaya couatl que
ce qualli ica ce amoqualli moxtlahua!

DR 2016. Universidad Nacional Autnoma de Mxico, Instituto de Investigaciones Histricas


Disponible en: http://www.historicas.unam.mx/publicaciones/publicadigital/libros/cuentos_indigenas/iee.html
LA CULEBRA Y E L HOMBRE 9

ah el coyote. Ya iba llegando el hombre, y estiraba el pescuezo


para ver si ya estaba ah el coyote. L o descubri desde muy lejos.
E l coyote, muy contento, iba y vena, esperando sus pollos. Lleg
arriba del montculo donde ya lo esperaba el coyotito. Este comen-
z a rer muy contento.
Bueno coyotito le dijo el hombre, ya que vine a traer-
te los pollos. Ahora dime: cmo quieres que los suelte? U n o a
uno, o todos juntos?
Que no sea uno a uno; es mejor que sea juntos, para que
yo me divierta cazndolos.
E l hombre e m p e z a soltar la boca del costal; mientras, el
coyotito se haba sentado a esperar que saliesen los pollos, ima-
ginndose ya que los cazaba, senta que los coga. Y he aqu que
le fue soltando los perros! De esos que arrastran las orejas! Y
apenas los vio el coyote, ya estaban sobre l. Primero se asust,
y a la vez que se asust, se revolvi furioso a reir con los perros.
Los perros le quebrantaron los huesos de las patas, mientras l
los m o r d a por dondequiera, r o m p i n d o l e s las manos y desga-
r r n d o l e s las orejas. Mutuamente se lastimaron. E n cuanto el co-
yote c o m p r e n d i que iban a ganarle, huy bosque adentro. Se
reposaba a trechos, volvindose a ver hacia donde haba dejado
al hombre con sus perros, y contemplando las heridas que le ha-
ban causado, exclam llorando:
Gua, gua, gua, gua... Con razn deca la culebra que u n
bien con un mal se paga!

DR 2016. Universidad Nacional Autnoma de Mxico, Instituto de Investigaciones Histricas


Disponible en: http://www.historicas.unam.mx/publicaciones/publicadigital/libros/cuentos_indigenas/iee.html

También podría gustarte