Está en la página 1de 116

El poder de las redes y las redes del

poder
Paradigmas emergentes para transformar
la morfologa social de sociedades y organizaciones
en el contexto del cambio de poca
1
Jos de Souza Silva
2
josedesouzasilva@gmail.com
San Jos, Costa Rica; junio de 2!
1
Versn revsada de Mduo Sstemas de Redes Organzaconaes que Operan en e Ambto de Desarroo
Humano, de a "aestr#a en $esarrollo %umano, Carrera de Gestin Social, Escuea de Traba|o Soca, Pontca
Unversdad Catca de Ecuador (PUCE). Outo, Ecuador, 12-15 de mayo de 2005. Este traba|o se ha benecado de
estudos hstrcos y prospectvos reazados por a Red Nuevo Paradgma para a Innovacn Insttucona, de
Insttuto Internacona de Investgacn sobre Potcas Amentaras (IFPRI), nancada por a Agenca Suza para e
Desarroo y a Cooperacn (COSUDE). Las opnones expresadas aqu son de a excusva responsabdad de autor,
no ree|ando necesaramente as opnones de IFPRI o de a COSUDE.
2
Ingenero Agrnomo braseo con Maestra en Socooga de a Agrcutura y Ph.D. en Socooga de a Cenca y a
Tecnooga; exGerente de a Secretara de Gestn Estratgca de a Empresa Brasera de Pesqusa Agropecura
(EMBRAPA) y actua Gerente de a Red Nuevo Paradigma para la Innovacin Institucional en Amrica Latina, de
Insttuto Internacona de Investgacn sobre Potcas Amentaras (IFPRI), con ocna regona ubcada en San |os,
Costa Rca.
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
%oja de Contenido
&ntroducci'n( El poder de los
signi)cados...................................
4
Ou es
desarroo?......................................................................................................................................
5
Descoonzando a dea de
desarroo.........................................
6
E poder de as redes
socaes.............................................
7
Las redes de poder
corporatvo............................................
7
Red: una cuestn de forma-no de
fondo.......................................
8
Ba|o a presn de un cambo de
poca........................................
9
Las redes de contexto y e contexto de as
redes..................................

1
0
Las premsas de cambo y e cambo de
premsas...................................
1
0
Marcos de referenca para nterpretar a emergenca de concepto de
red.....................
1
2
*+R,E-.( "arco interpretativo
El derec/o del m0s 1uerte, la dicotom#a superior-in1erior y la 2idea de
desarrollo3............

1
3
Dscursos y contra-dscursos, domnacn y
resstenca...............................
1
3
La dea de desarroo durante e
coonasmo....................................
1
7
La dea de desarroo durante e neo-
coonasmo..................................
1
8
Un nco sgncado-crecmento econmco-para muchos
rostros........................
2
0
*+R,E-2( "arco /ist'rico
4a 2idea de desarrollo3, del colonialismo imperial al imperialismo sin
colonias.............
2
3
Cuando e ms fuerte se auto-denomna
cvzado.................................
2
3
Descubrmento, encuentro o
nvasn?...........................................................................................
2
4
La nsttuconazacn nternacona de a
desguadad............................
2
5
E dscurso eurocntrco de a superordad
europea.............................
2
9
Estrategas de ntervencn
coona.....................................
3
0
Cuando e ms fuerte se autodenomna
desarroado...............................
3
1
La nvencn de Tercer Mundo y a nueva hpocresa
organzada...................
3
2
Un nuevo rgmen de acumuacn de capta y una nueva nsttuconadad para su
gestn.......
3
4
2
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
E n de Tercer Mundo y a reorganzacn de a hpocresa
organzada................
3
7
*+R,E-5( "arco prospectivo
El cam6io de poca y los paradigmas emergentes para la plani)caci'n y la
participaci'n.......
3
8
E concepto de cambo de poca
hstrca.......................................
3
9
La gness de cambo de poca
actua.........................................
4
0
La revoucn
tecnogca.......................................
....
4
0
La revoucn
econmca.......................................
...
4
0
La revoucn
cutura.........................................
....
4
1
Vsones de mundo en concto en e contexto de cambo de
poca.........................
4
2
Vsn cberntca de
mundo........................................
4
2
Vsn mercadogca de
mundo......................................
4
3
Vsn contextua de
mundo.........................................
4
3
Agunas evdencas de cambo de poca
actua...................................
4
4
Transformacones en as reacones de
produccn............................
4
4
Transformacones en as reacones de
poder...............................
4
5
Transformacones en os modos de
vda...................................
4
6
Transformacones en a
cutura.......................................
4
6
E modo csco y e modo contextua de generacn de
conocmento......................
4
7
Ontoogas: ob|etvsmo y
contextuasmo..................................
4
8
Epstemoogas: reducconsmo y
hosmo..................................
4
9
Metodoogas: postvsmo y
constructvsmo................................
5
0
Axoogas: neutradad y
comprometmento................................
5
1
De a ndferenca a a sensbdad osca, terca y
metodogca...................
5
2
o Conocmento
contextua.....................................
...
5
3
3
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
o Conocmento
compe|o......................................
...
5
3
o Conocmento
transdscpnaro..................................
..
5
3
o Conocmento
soca........................................
..
5
3
o Conocmento
tco........................................
...
5
3
o Conocmento
democrtco.....................................
..
5
4
Las reacones cambantes cenca-tecnooga-socedad-naturaeza-
nnovacn...................
5
5
Tecnocenca: e ecpse de a dcotoma cenca-
tecnooga........................
5
5
La presn haca a nteraccn: e ecpse de a nvestgacn no-
partcpatva...............
5
6
La presn tca: e ecpse de a neutradad
centca..........................
5
7
La dversdad cogntva: e ecpse de monopoo de conocmento
centco................
5
7
E cambo como rega: e ecpse de a nvestgacn de (y para) a
certdumbre.............
5
8
Poder asmtrco: e ecpse de a nvestgacn benca para
todos....................
5
9
La socedad de resgo: e ecpse de a cenca (apenas) para e avance de a
cenca..........
6
0
E ascenso de contexto: e ecpse de monopoo de a nvestgacn
postvsta.............
6
1
Escenaros futuros y paradgmas en concto para a
pancacn.........................
6
2
Escenaro-1: as mqunas en e comando-paradgma neo-raconasta (aenacn)
...........
6
2
Escenaro-2: e mercado en e comando-paradgma neo-evouconsta (domestcacn)
.........
6
3
Escenaro-3: a socedad en e comando-paradgma constructvsta-crtco
(transformacn)......
6
4
*+R,E-7( "arco tico
"apeando y movilizando nuestras potencialidades
locales.........................
6
6
Potencadades
bandas.............................................
...
6
7
La magnacn y e poder de taentos
humano.............................
6
7
La ndgnacn y e poder de a
tca.....................................
6
8
4
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
La sodardad y e poder de a ndgnacn
compartda.........................
6
8
Los sueos y e poder de a
emocn.....................................
6
9
E debate pbco y e poder de as
deas...................................
6
9
La memora y e poder de a
hstora....................................
7
0
Potencadades
duras..............................................
..
7
1
La educacn y e poder de a
pregunta...................................
7
1
La comuncacn y e poder de os
sgncados...............................
7
2
E desarroo y e poder de a
accn....................................
7
3
La socedad cv y e poder de a democraca
partcpatva.........................
7
3
Los movmentos socaes y e poder de a
esperanza...........................
7
5
E contexto y e poder de o
oca......................................
7
6
Conclusi'n( $e las redes corporativas de $avos a las redes sociales de *orto
+legre.........
7
6
Vsn de
mundo.............................................
.......
7
8
Desafos de
contexto.............................................
.....
7
8
Compromsos haca e
contexto............................................
7
9
8i6liogra1#a..........................................
............
8
1
+ne9os
Vsones de mundo en concto en e contexto de cambo de
poca........................
8
8
Paradgmas de desarroo en concto en e contexto de cambo de poca
8
9
Modos de nnovacn: e csco y e contextua........
.............................
9
0
5
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
&ntroducci'n( El poder de los signi)cados
Hay un sentdo en que e progreso econmco aceerado es mposbe sn a|ustes doorosos. Las
osofas ancestraes deben ser erradcadas; os azos de casta, credo y raza deben romperse; y
grandes masas de personas ncapaces de segur e rtmo de progreso debern ver frustradas sus
expectatvas de una vda cmoda. Muy pocas comundades estn dspuestas a pagar e preco de
progreso econmco (:aciones ;nidas, 1951; ctado en Escobar 1998:20)
Desarroo es una paabra que tuvmos que.usar para dsfrazar os cambos deseabes y
necesaros, pues es muy fc resstrse a cambo, pero nade se opone, cuando menos
pbcamente, a desarroo (Ro6erto +rtavia, Rector de Insttuto Centroamercano de
Admnstracn de Empresas-&:C+E, en e Perdco La Nacin, San |os, Costa Rca, 8 de mayo
de 2005, Seccn OPINION, pg. 30A. E subrayado es nuestro)
Toda nterpretacn de a readad es un acto potco. No hay una sno mtpes readades
dependentes de a percepcn de cada ntrprete. Como a forma de mrar a mundo
condcona a forma de actuar en , toda nterpretacn aceptada tene consecuencas para
os modos de vda en a readad nterpretada. Nnguna nterpretacn es neutra. La
magnacn de un ntrprete est mpregnada de vaores, ntereses y compromsos
nuencando su concepcn de readad. Una nterpretacn unversa y verdadera que
debe prevaecer sobre as dems, como a mpuesta ba|o a dea de desarroo
hstrcamente concebda por a potenca hegemnca de turno, es una mposbdad. E
desarroo no es unversa sno contextua.
E desarroo ha sdo a fuente de nspracn para crear, transformar y extngur
organzacones de desarroo, por o que no se puede comprender e sgncado de concepto
de red soca, gestn soca y desarroo humano sn comprender e sgncado de a dea
de desarroo. Como exsten razones para cuestonar a desarroo nternacona (Sachs et
al. 1992), hace fata descoonzar a dea de desarroo (Escobar 1998). Asocadas a
concepto de desarroo y de capta soca, as redes socaes emergen como a panacea
para todos os maes de a socedad cv, mentras redes corporatvas son estabecdas ba|o
a concepcn de o humano, o soca, o ecogco y o tco como obstcuos a desarroo.
S e concepto de red gana e status de paradigma organizativo de la interaccin humana
(Dabas 1993; Dabas y Na|manovch 1995; Castes 1996; Cebrn 1998; Chad 2000), hay
que nterpretar su ascenso en e contexto de a decnacn de a poca hstrca de
ndustrasmo y e ascenso de una nueva poca, porque dcho fenmeno est
metamorfoseando a msma dea de desarroo que, para egtmarse ante a nsatsfaccn
generazada, est sendo renventada como desarroo sustentabe. Adems, s e
desarroo es contextua, es mprescndbe generar premsas para nsprar un pensamento
comprometdo con as readades, necesdades, aspracones, saberes e hstoras ocaes
(NEPANTLA 2002 Mgnoo 2002). Sn este esfuerzo, e sgncado de concepto de red ser
6
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
reducdo a una dmensn nstrumenta, cuya comprensn y gestn requere apenas
conocmento tcnco, o que estara muy e|os de a readad.
Sn embargo, ms mportante que a dmensn ob|etva-dura-de una red es su dmensn
sub|etva-blanda. La dmensn dura de una red se reere a a dnmca de a nteraccn
humana dervada de su base matera-tecnogca y forma organzatva. La dmensn
banda se reere a a naturaeza de una red dervada de a motvacn, ntencn, nadad,
propsto, vaores, creencas, en n, de a dmensn sub|etva de a red. Pero, s se trata de
red para e desarroo, se debe cuestonar qu es e desarroo.
Ba|o dferentes nombres y con varados rostros, en Amrca Latna, e desarroo ha sdo,
desde 1492, a ms atractva dea gavanzando a gobernos, deres y socedades,
ndependente de raza, regn e deooga (Sachs 1999). Duda en redes de educacn,
comuncacn y pancacn, a dea ha sdo cutvada para factar a hpocresa organzada
para nes de domnacn. En a actua gobazacn neobera, e desarroo se egtma
dscretamente con e ad|etvo de sustentabe, en apoyo a orden munda-neo
mercantilista-emergente, que funcona a travs de redes de poder corporatvo.
<=u es desarrollo>
Ou sgnca desarroo? Nunca hubo, no hay n habr consenso sobre a respuesta a esta
pregunta. La dea de desarroo es una nvencn deogca hstrcamente concebda con
nes de domnacn (Sachs et al. 1992; Rst 1997; Escobar 1998; Sachs 1999; De Souza
Sva 2004). Sn embargo, as voces ocaes de a gobazacn neobera promueven dcha
dea como snnmo dsfrazado de crecmento econmco: nevtabe, natura y
terrbemente exgente para permtr e acceso a sus benecos.
En 1951, coordnando e desarroo nternacona en a forma de hpocresa organzada
para mantener os resutados de a Segunda Guerra Munda, a Organzacn de as
Nacones Undas (ONU) ctada en esta ntroduccn adverta que e progreso econmco-
desarrollo-exge cambos radcaes, |ustcando y egtmando a destruccn de as
economas ocaes, a erosn de a dversdad cutura, a voenca de os dseos gobaes
sobre as hstoras y saberes ocaes, a amputacn de as cosmovsones ancestraes, etc.
Cncuenta y cuatro aos despus de a decaracn de a ONU, e Rector de Insttuto
Centroamercano de Admnstracn de Empresas (INCAE), e brazo-neoliberal-de a
Escuea de Negocos de a Unversdad de Harvard en Amrca Latna, ama a este tpo de
cambos deseabes y necesaros-sin especi!car para "uines-, y conrma a estratega
7
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
de uso de a mentra como osofa de negocacn pbca en e mundo de desarroo
para engaar a as socedades. E Rector de INCAE ctado en esta ntroduccn reproduce a
mentra hstrca que nos presenta e desarroo como ago unversa y bueno para
todos.
Sn embargo, nnguna de as promesas hechas en nombre de desarroo ha sdo cumpda
(Danaher 1994). Los cambos que e Rector de INCAE consdera necesaro dsfrazar ba|o a
etqueta de desarroo ntegran a amado desarrollo internacional, que no es sno una
farsa para ocutar a verdadera agenda de a potenca hegemnca y sus aados: construr
mercados cautvos y acceder a matera prma abundante, mano de obra barata, mentes
obedentes y cuerpos dscpnados. Por o tanto, os cambos a que se reere e Rector de
INCAE no son deseabes n necesaros para nuestras socedades. Estos cambos
reestructuran a as socedades para servr a mercado goba, en beneco de as
corporacones e nversonstas transnaconaes-los m#s $uertes-que son os nuevos amos
de unverso (Bakan 2004).
En Amrca Latna, esta mentra ha sdo cutvada desde 1492, cuando a nvasn de
nuestro contnente fue eufemstcamente nombrada descubrmento, una ncatva
generosa de os mperos Europeos que tenan e mperatvo mora de cvzar-
%con"uistar&-a os prmtvos. Entonces, hace mucho sentdo a resstenca a estos cambos
que e Rector de INCAE adorna con os ad|etvos de deseables y necesarios.
$escolonizando la 2idea de desarrollo3
Una descoonzacn de a dea de desarroo, creada para factar e contro sobre recursos
-materiales ' simblicos-estratgcos, consdera necesaramente a dcotoma superior
in$erior usada por todos os mperos para conceptuar su superordad y a nferordad
natura de os subaternos, |ustcando su domnacn y egtmando as desguadades
nevtabes y sus correspondentes n|ustcas. As o hzo e mpero Crstano (crstanos-
paganos) y e mpero Romano (cvzados-brbaros). Durante e coonasmo mpera, os
mperos Europeos nos hceron creer que eos eran cvzados y nosotros prmtvos;
ahora, durante e mperasmo sn coonas, os Estados Undos nos hacen creer que son
desarroados y nosotros subdesarroados. E cuento es e msmo; a creatvdad resde
apenas en cambar os ad|etvos.
Camban os ad|etvos pero no sus efectos excuyentes. La nsttuconazacn de a
dcotoma superor-nferor naturaza certas prctcas y consecuencas de desarroo,
8
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
mentras borra de nuestra memora hstrca su orgen e ntenconadad. Todo pasa a
ntegrar a rutna y os magnaros. Los sstemas de educacn, medos de comuncacn y
regmenes |urdcos normatzan a percepcn y normazan e comportamento de
ndvduos, famas, comundades, grupos socaes y socedades (Dusse 2003).
En (he )evelopment )ictionar'* a guide to +no,ledge as po,er, Wofgang Sachs y otros
autores (1992) hacen una deconstruccn de a dea de desarroo y de sus conceptos
asociados-escasez, ayuda, necesdad, crecmento, pobacn, progreso, pobreza, etc.-
para demostrar que todo no pasa de una hpocresa organzada. En (he -istor' o$
)evelopment* $rom ,estern origins to global $aith, Gbert Rst (1997) dentca os
momentos crtcos que transformaron a dea de desarroo en a deooga de a
domnacn. Arturo Escobar (1998) adverte en La Invencin del (ercer .undo que e
dscurso de desarroo es parte de a coonzacn cutura necesara para a domnacn. Sn
embargo, a nco de sgo XXI, gnorando os crecentes cuestonamentos a a dea de
desarroo, un concepto se estabece como a panacea de todos os maes de desarroo
de a humandad y de paneta: a red.
El poder de las redes sociales
No hay uno sno mtpes sgncados cuturaes para e concepto de red. Como a red es
apenas un medo, una forma de organzacn, su concepto asume e sgncado dado por a
naturaeza de a motvacn (ntencn) que funda y sostene a red creada ba|o su
comprensn. Como no hay una sno mtpes vsones de mundo-concepcones de readad
-son varos os paradgmas que nuencarn a construccn de os muchos sgncados de
concepto de red. Ba|o un paradgma que percba a a readad como un entramado
cambante de redes de reacones entre dferentes modos de vda (Capra 1996, 2003), e
concepto de red ncorpora as dmensones soca, cutura, ecogca, econmca, potca,
tecnogca, nsttucona, tca, esprtua, etc., de a exstenca, y que responden por a
compe|dad, dversdad, nterdependenca, dferencas, etc., de a readad. En su dmensn
humana, as redes socaes movzan a magnacn, capacdad y compromso coectvo de
nuestras famas, comundades, grupos socaes y socedades, para a construccn de su
benestar oca (Dabas y Na|manovch 1995).
Dcho potenca tanto puede ser movzado tanto para reconstrur a socedad cv como
para construr una otra Amrca Latna, indignada, solidaria y soberana. Eso mpca crear
redes de democraca partcpatva, ya que a democraca representatva-la del d/a del voto
-no ogra representar a a mayora. Pero todo nca con ndgnacn coectva (Avarez
9
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
2004). Los que no se ndgnan coectvamente no son sodaros, porque apenas se moestan
ndvduamente y so con aqueo que es afecta drecta y personamente. Esperamos que
os movmentos socaes-muchos de os cuaes funconan en red-cutven a ndgnacn y
dr|a su energa humana haca a sodardad para construr soberana.
Las redes socaes pueden y deben exstr para reconstrur y fortaecer a dimensin
microsocial de a exstenca, ya que a dimensin macrosocial est sendo destruda por
cambos deseabes y necesaros para e desarroo gobazado. Sn embargo,
paraeamente, as redes socaes deben aceptar os desafos macrosocaes de acceso-a a
educacn, saud, |ustca, empeo, etc.-, inclusi'n-de os campesnos, ndgenas,
mu|eres, etc.-, sosteni6ilidad-de a agrcutura, economa, educacn pbca, factores
eco-ambentaes, modos de vda, etc.-, y so6eran#a-espacos de nteraccn y
oportundad para nuencar con autonoma e futuro que nos nteresa. Despus de negocar
os desafos desde e entorno para su mandato, una red soca presenta sus compromsos
haca e entorno ante dchos desafos.
4as redes del poder corporativo
La obsesin o!cial con e concepto de red soca ocurre prncpamente por causa de a
fragmentacn macrosoca creada por e desmanteamento de Estado benefactor, o que
exge una artcuacn mcrosoca. No por accdente, e Banco Munda y otros agentes
internacionales de los cam6ios nacionales promueven e concepto de capta soca
para mpusar a creacn de redes socaes que mnmcen os efectos negatvos de a
apcacn de a doctrna neobera-la ideolog/a de la e0plotacin con e0clusin-para
acomodar os excudos de os benecos de crecmento econmco (Burque 2001).
Mentras tanto, as corporacones transnaconaes crean sus redes de poder por donde uyen
nformacn, capta y decsones, con e ob|etvo de mercantzar a naturaeza y a vda para
a acumuacn-ilimitada ' sin sentido-de capta (Capra 2003). De as 100 ms grandes
economas de mundo, so 49 son nacones; 51 ya son corporacones. Con os avances
tecnogcos en as comuncacones y transporte, as corporacones se han transformado en
verdaderas redes de poder en os mundos de a produccn, transformacn y dstrbucn.
Para eso, estabecen sus redes arededor de cadenas transnaconaes, donde una a se
ubca donde hay matera prma abundante, que es envada para ser procesada en otra a
ubcada donde hay mano de obra barata, cuyos productos naes son venddos donde hay
opuenca. S estuvera vvo, Adam Smth ya no escrbra sobre a rqueza de as nacones
sno de as corporacones.
10
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
E Foro Econmco Munda de Davos, Suza, es e espaco especamente construdo para e
ntercambo entre os actores corporatvos cuyos ntereses son gobaes y cuyos sueos son
expansonstas. Dchos actores consderan os tratados nternaconaes que promueven a
reevanca de o humano, o soca, o ecogco y o tco como barreras a desarroo, y
estn sendo extosos en su ntento de ncur en os amados Tratados de Lbre Comerco
(TLCs) cusuas que es aseguran so derechos sn nnguna obgacn. En e mundo, e
con|unto de os varos TLCs representa a consttucn corporatva de paneta. De eos
emerge una red de regas corporatvas de |uego de desarroo (SIPAE 2005), cuyo poder
excede e de as redes socaes ya exstentes. Sn embargo, as redes socaes tenen un
poder dferente, que necesta ser comprenddo y potencado, para a construccn de un
otro mundo, dferente y me|or.
Red( una cuesti'n de 1orma?no de fondo

La red no es un n sno un medo-una $orma-para organzar a nteraccn humana (Dabas
1993; Castes 1996). La naturaeza de una red emerge de a motvacn e ntenconadad
que a funda y sustenta. Dcha raconadad se derva de a visin de mundo-concepcn de
readad-que prevaece en e magnaro de os ntegrantes de cada red. As, no hay dos
redes guaes. Cada red humana tene una dentdad soca-huella cultural-snguar que
responde por su dentdad partcuar. Por eso, e xto de una red no puede ser transferdo
para otra red que ntenta mtara, por a exstenca de eementos sub|etvos en a naturaeza
de una red, que van ms a de su forma, de su aparenca, porque son parte consttutva
de su esenca msma (Capra 2003).
A nve de a socedad (Dabas y Na|manovch 1995), e concepto de red no revea ms que
una metfora organzatva de a ntervencn soca, y una metodooga para a gestn y
accn en organzacones socaes. As, a creacn de redes no debe asumr e estatus de
panacea para todos os maes, porque no puede asegurar e xto de nnguna ncatva. E
xto de una ncatva organzada en forma de red no es |ams una cuestn de $orma. Lo
mxmo que hace esta morfooga soca-forma de organzar a nteraccn humana-es
factar dcho xto, s otras condcones-de $ondo-estn presentes. Mentras Manue
Castes asegura en (he Net,or+ Societ' que a red ser a morfooga soca de as
socedades de futuro, no puede asegurar que por eso habr ms benestar y que as
socedades sern ms feces.
8ajo la presi'n de un cam6io de poca
11
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
En a actuadad, la humanidad e0perimenta un cambio de poca histrica (De Souza Sva
et al. 2001). La humandad ha sado de la poca /ist'rica del e9tractivismo, en que su
exstenca dependa de a naturaeza, para la poca /ist'rica del agrarianismo, cuando
pas a depender de a agrcutura nventada en e Neotco. Con a emergenca y fusn de a
cenca moderna con e captasmo, dentro de huracn de a Revoucn Industra ncada a
medados de Sgo XVIII (H 1969; Hobsbawm 1969), a humandad ngres en la poca
/ist'rica del industrialismo, cuando a ndustra fue revouconada por e uso de
mqunas en e proceso productvo. A o argo de a segunda mtad de sgo XX, a
humandad empez a expermentar os mpactos de a decnacn de a poca hstrca de
ndustrasmo y de a smutnea emergenca de una poca hstrca nueva, pero no
necesaramente me|or-la poca /ist'rica del in1ormacionalismo, segn e Socogo
Espao Manue Castes (1996).
E concepto actua de red surge con a poca emergente, a partr de a vsn cberntca de
mundo que se est gestando arededor de a revoucn en a tecnooga de a nformacn y
su penetracn y transformacn de os medos de comuncacn. Pero esta no es a nca
vsn de mundo que surge con a nueva poca hstrca, porque otras revoucones tambn
estn en marcha, como a revolucin econmica que est estabecendo un nuevo rgmen
de acumuacn y representacn de capta, por a crss rreversbe de rgmen de
acumuacn y representacn de a poca de ndustrasmo. Tambn est en marcha una
revolucin cultural que emerge con os movmentos socaes surgdos en os aos 1960 para
rescatar a reevanca de o humano, o soca, o ecogco y o tco. Es en este contexto
hstrco cambante que nosotros abordamos e concepto de red y su apcacn en e mundo
de o soca. Las vsones-ciberntica, mercadolgica y conte0tual-de mundo, que
emergen con as revoucones-tecnolgica, econmica y cultural-en marcha, condconan
a construccn de os nuevos paradgmas-neoracionalista, neoevolucionista y
constructivista-que nuencarn a naturaeza de cuaquer red creada ba|o sus premsas.
E esfuerzo toma como referenca e contexto cambante.
4as redes del conte9to y el conte9to de las redes
La readad es una trama-red-de reacones (Capra 1996, 2003) entre actores humanos y
no-humanos (Latour 2004). E espaco en que dchas reacones emergen es e contexto, un
bro cuturamente codcado con a sabdura-cambiante-de as especes de paneta
sobre a dnmca cambante de a readad. Nuestro contexto es a referenca ms crtca
para a Sostenbdad de nuestros modos de vda y para a construccn de os sgncados
12
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
que dan sentdo a nuestra exstenca. Crece a teratura que demuestra a centradad de
contexto tanto para comprender a readad como para transformara.
Por e|empo, en 1984, Humberto Maturana y Francsco Varea demostraron en 1l 2rbol de
Conocimiento (1990) que a nca caracterstca comn a os seres vvos es a capacdad de
aprender en nteraccn con su contexto. En 1993, un encuentro sobre redes socaes en
Amrca Latna brnd eccones sobre cmo e contexto condcona a naturaeza y a
dnmca de cuaquer red, o que Ena Dabas y Dense Na|manovch (1995) artcuan en
Redes* el lengua3e de los v/nculos. En 1998, Arturo Escobar reve, en La Invencin del
(ercer .undo, a farsa de a unversadad de dscurso de desarroo, cuyas premsas y
promesas, creadas por e ms fuerte con nes de domnacn, mpcan a subaterndad de
as experencas y saberes ocaes. Para comprender e fenmeno de a vunerabdad-
Sostenbdad nsttucona que agoba a as organzacones de desarroo, en e 2001 De
Souza Sva y otros taentos atnoamercanos comprometdos en construr una otra
Amrca Latna nterpretaron La Cuestin Institucional en e contexto goba cambante. En e
2002, Catherne Wash y otros nvestgadores comprometdos con a transformacn crtca
de nuestra regn propuseron en Indisciplinar las Ciencias Sociales a reevanca de desaar
y superar a geopotca de conocmento y a coonadad de poder que hacen prevaecer
certos dseos gobaes sobre as hstoras ocaes en nuestro contexto regona. Las
preguntas ocaes reevantes prevaecen sobre as respuestas unversaes. E desarroo es
contextua.
4as premisas del cam6io y el cam6io de premisas
Una cosa son as premsas de cambo-verdades relevantes para demostrar la necesidad de
cambiar-; otra cosa es e cambo de as premsas que condconan cambos desde a vsn
-' para el bene!cio-de ms fuerte. Desde una perspectva de pensamento subaterno
(Escobar 2004a, 2004b; Fanon 1999; Ou|ano 1999; Mgnoo 2000; Wash et al. 2002; Dusse
2003; Lander 2005), e traba|o propone otras premsas para nsprar y orentar ncatvas
de nnovacn nsttucona en Amrca Latna.
1. 4ivir es aprender5 aprender es cambiar5 ' cambiar es vivir aprendiendo en interaccin con el
conte0to6 Lo coherente es exsto uego penso, no penso uego exsto, como propuso
equvocadamente Descartes. Para pensar prmero hay que estar vvo, y para segur vvendo
hay que segur aprendendo. E que de|a de aprender es un canddato a a extncn, porque
perde a sabdura mprescndbe para su Sostenbdad, que depende de a co/erencia de su
modo de vda, y de grado de correspondencia de ste con e conte0to: ugar donde vvmos,
de cua dependemos, e cua cambamos y donde somos (o no) reevantes. Ba|o esta premsa,
a Sostenbdad y e aprendza|e son fenmenos contextuaes e nterdependentes.
13
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
2. 1n el mundo del 7desarrollo85 no e0isten problemas ni soluciones universales. Por ncur seres
humanos, os probemas de desarroo no son resuetos; son probemas cambantes a ser
nterpretados contextuamente y mane|ados ocamente, creatvamente, por cada generacn,
a partr de su hstora oca, condconada por su formacn pasada, desafos presentes y
aspracones futuras. Los modeos unversaes son ocamente rreevantes. ;n modo de vida
socamente reevante, econmcamente vabe, cuturamente sgncatvo, esprtuamente
nsprador y tcamente defendbe es una propedad emergente de cada contexto.
3. 1l en$o"ue conte0tual implica innovar desde las historias locales. La nnovacn reevante para
un grupo de actores emerge de procesos de interacci'n social que ncuyen su
partcpacn, o que mpca generar conocmento sgncatvo en e contexto de su apcacn
e mpcacones. Asocado a aspracones ocaes, lo relevante emerge de o oca y no de
dseos gobaes cuyo unversasmo nvsbza e contexto crtco de os saberes ocaes. La
dctadura de a razn unversa puede ser fata. Por e|empo, a cvzacn occdenta nos
mpone un modeo unversa de produccn y consumo sn correspondenca con os mtes de
paneta, porque ha tratado a a readad goba como homognea, generando a peor crss
ecogca de a hstora de paneta, a partr de a gca de su ms predador sstema
econmco-el sistema capitalista (Kove 2002).
4. La universalidad de la 7idea de desarrollo8 $acilita la dominacin. *ara )nes de dominaci'n,
esta dea ha sdo dsfrazada con varos nombres (progreso, modernzacn), ocuta ba|o
muchos rostros (cvzacn, desarroo), adornada con ndas promesas (paz, benestar),
ofrecda hpcrtamente (ayuda, cooperacn), ba|o un enfoque evouconsta (fases, etapas), a
travs de dseos gobaes (coonzacn, gobazacn), que aseguran resover probemas de
toda a humandad (hambre, pobreza), con e apoyo natura de fuerzas extraordnaras (cenca,
tecnooga), y e uso de regas unversaes (eyes nternaconaes, tratados de bre comerco) e
nsttucones de contro (e|rctos, organsmos mutateraes), para nsttuconazar y egtmar
sus consecuencas (desguadad, n|ustca), mentras o que reamente promueve, a cuaquer
costo, es e crecmento econmco para e beneco de ms fuerte. En Amrca Latna esto ha
sdo a rega desde 1492. Para que a hpocresa organzada en e nombre de desarroo
funcone, e desarroo nternacona ha funconado a travs de redes de poder: redes
centcas, nsttuconaes, nanceras, tecnogcas, potcas, |urdcas, etc. Fnamente, fueron
creadas a cutura cnca, que permte a certos gobernos usar a mentra como osofa de
negocacn pbca, y a cutura de medo, para e caso de que a prmera fae.
5. La dicotom/a 7superiorin$erior8 trans$orma dominacin en hegemon/a. La domnacn se
caracterza por a prevaenca de a fuerza; a hegemona ocurre cuando hay aceptacn por
parte de os subaternos. Para egtmar as n|ustcas de su domnacn, un mpero crea una
dcotoma donde emerge como superor y os domnados como nferores. Cuando e dscurso
de domnador convence a os domnados de su nferordad, cuando os domnados aceptan a
generosdad de domnador, y cuando os domnados mtan a domnador, o que era
domnacn se transforma en /egemon#a, que es e poder de nuencar con a aceptacn de
os subaternos, que abandonan sus hstoras ocaes para aceptar dseos gobaes,
reproducendo as reacones de domnacn como s estas fueran naturaes y deseadas. Por
eso, un mpero empeza a perder su hegemona cuando usa ms e argumento de a fuerza
que a fuerza de argumento, porque os subaternos ya no o respetan sno apenas o temen.
Acaba a hegemona; vueve a domnacn.
6. (odo discurso hegemnico genera discursos contrahegemnicos9 toda dominacin genera
resistencia. No hay mpero eterno. E dscurso hegemnco no convence a todos os
subaternos; no todo domnado acepta a domnacn. La emergenca de os movmentos
socaes actuaes es a ms recente evdenca de esta premsa hstrca. Los grupos
subaternos aportaron a a cada de os mperos, con estrategas que gnoraban as regas de
|uego de ms fuerte, mnaban su hegemona y cutvaban a sodardad crtca para su
Sostenbdad. &gnorar, minar y compartir son verbos mprescndbes para nsprar
ncatvas de resstenca/beracn entre os subaternos que aspran a un futuro dferente y
me|or. Lo dea es cuando os subaternos ogran reazar sus aspracones gnorando e |uego
de ms fuerte, vaorzando su contexto, movzando sus potencadades ocaes, sendo
sodaros y vabzando aspectos de un futuro que es nteresa. Cuanto eso es mposbe, os
subaternos, sodaramente, mnan certas condcones que sostenen a hegemona de ms
fuerte. E poder no es ago que e domnador pos materamente. E poder emerge de
14
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
reacones entre verdades, ob|etos, prctcas, sgncados, etc. Los subaternos pueden
construr otras reacones-sociales, pol/ticas, culturales, ticas-que es proporconan un
poder dferente y muy efectvo.
"arcos de re1erencia para interpretar el conte9to glo6al cam6iante
E acceso a a nformacn no asegura comprensn. Este no es un traba|o sobre cmo se
construye una red, sno que nterpreta e contexto cambante de cua emerge e concepto
de red, y que condconar a naturaeza y dnmca de as redes de nnovacn para e
desarroo, a nterpretacn de a nformacn dsponbe se hace mprescndbe. Para eso, es
crtco dsponer de marcos de referenca para a nterpretacn. Ou marcos mnmos
necesta uno para una nterpretacn reevante que ncuya tambn eementos para nsprar
ncatvas de transformacn? A partr de as premsas artcuadas y sntetzadas en esta
ntroduccn, e traba|o comparte marcos de referenca-interpretativo, histrico,
prospectivo y tico-para nsprar y orentar a movzacn de a magnacn, capacdad y
compromso en a construccn de redes socaes comprometdas con a construccn de una
otra Amrca Latna.
E marco interpretativo-como mrar a a readad-expca por qu e ms fuerte
nsttuconaza su fuerza como derecho y a obedenca como deber, a travs de a dcotoma
superor-nferor, y cmo os subaternos construyen sus estrategas de resstenca y beracn.
Cuando e poder o tuvo Europa occdenta, a dcotoma superor-nferor fue presentada a
travs de bnomo cvzado-prmtvo; ba|o a hegemona de os Estados Undos, a
dcotoma se presenta a travs de bnomo desarroado-subdesarroado.
E marco histrico-que trae crteros desde e pasado para umnar e presente-hace una
descoonzacn de a hpocresa organzada arededor de a dea de desarroo que
condcona nuestros modos de vda a condconar su morfooga soca. Durante e coonasmo
mpera, a dea de desarroo fue organzada en red arededor de a dcotoma cvzado-
prmtvo; durante e actua mperasmo sn coonas, esta dea tambn ha sdo organzada
en red arededor de a dcotoma desarroado-subdesarroado.
E marco prospectivo-que trae crteros desde e futuro para nsprar y orentar e presente-
revea a gness y agunas caracterstcas de actua cambo de poca hstrca y os
paradgmas emergentes para a comprensn y uso de concepto de red. Ba|o as vsones
cberntca, mercadogca y contextua de mundo, estn emergendo tres paradgmas para
nuencar a concepcn y e mane|o de redes: e neo-raconasmo, e neo-evouconsmo y e
constructvsmo.
E marco tico-que se preocupa con a transformacn de a readad-sntetza un mapa de
nuestras potencadades-blandas ' duras-para nsprar ncatvas haca a construccn de
una Amrca Latna ndgnada, sodara y soberana, con e protagonsmo de redes socaes
comprometdas con un futuro dferente-' me3or-para nuestras socedades.
En a concusn, nosotros nsstmos en que e prmer paso para superar un desafo
compe|o es comprendero, pero no ba|o a percepcn y con os mtodos que o generaron.
En e caso de desarroo, ms a de a deconstruccin de sus premsas se debe hacer a
descolonizacin de su gness, naturaeza y transformacn (Sachs et al. 1992; Escobar
15
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
1998). Sn eso, a reconstruccn de nuestros modos de nterpretacn e ntervencn ba|o e
concepto de red ser estr. Ser rehn de a matrz epstemogca de os paradgmas-
eurocntricos-que nos domnan desde a nvasn de mundo tropca por a cenca
occdenta, y ser prsonera de a matrz deogca-neoliberal-de a potenca hegemnca
y sus aados. Dchos actores tenen nters en mantener os resutados de a Segunda
Guerra Munda, ba|o un paradgma de desarroo que es benece ms que a otros,
deamente ba|o e concepto de red.
16
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
*+R,E-.( "arco interpretativo
El derec/o del m0s 1uerte, la dicotom#a superior-in1erior y la 2idea de desarrollo3
E ms fuerte no o es |ams bastante, para ser sempre e amo o seor, s no transforma su
fuerza en derecho y a obedenca en deber (J. J. Rousseau, en 1l Contrato Social; Rousseau
1985:38)
E ms fuerte quere ms que ser apenas e ms fuerte en su reacn con e ms db;
institucionaliza redes de relaciones desiguales para egtmar a asimetr/a que e asegura
mayores benecos. Eso pasa cuando hay ntencn de domnacn, que se ocuta para
camuar sus n|ustcas. Para eso, e ms fuerte nventa una fasa dcotoma que nos
casca, compara y dvde en superores (os ms fuertes) e nferores (os ms dbes) (De
Souza Sva 2005), anuncando su ayuda como un mperatvo mora para promover a ms
db a su estado superor de cvzacn/desarroo: un derecho de ms db.
Donde hay domnacn hay e|ercco de poder para controar factores materaes y
smbcos estratgcos, y un dscurso para |ustcar a domnacn, como s sta fuera e
orden natural de as cosas, vabzando una agenda ocuta que es e banco de poder
hegemnco e|ercdo a travs de reacones que ocutan e msmo poder (Escobar 1998). As,
a trama de reacones dentro y entre socedades es rca en dscursos-' contradiscursos-
que a consttuyen y son por ea nuencados.
Ba|o e concepto de poder como relacin, agunos dscursos ogran ser hegemncos,
construyendo a ideolog/a de os domnadores y egtmando sus reacones de domnacn,
transformndoa en hegemona. Otros dscursos crean a utop/a de os subaternos y
egtman sus reacones de resstenca y para a beracn (Scott 1995). Entenddo como
reacn, e poder so puede ser e|ercdo en red, tanto por os domnadores como por os
domnados. Pero sern poderes dferentes. Mentras e poder de domnador es e|ercdo en
bsqueda de contro, e poder de subaterno es e|ercdo en bsqueda de a bertad.
Sn embargo, hstrcamente, una dea ha sdo comn a os dscursos de ambos,
domnadores y subaternos: a dea de desarroo. Esta dea ha sdo metamorfoseada
hstrcamente pos os dscursos-' contradicciones-que condconan os magnaros de
ambos, domnadores y subaternos.
$iscursos y contra-discursos, dominaci'n y resistencia
Un aspecto crtco para comprender el poder como relacin es su tendenca a ocutarse, a
negarse como poder. Mche Foucaut arma que e poder como reacn se presenta como
exgenca natura o soca. E poder se transforma en vaor que a su vez |ustca a poder,
17
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
negando su exstenca msma, camundose en as prctcas socaes y conguracones
nsttuconaes que genera. E dscurso de poder genera regas, prctcas, verdades y
arregos que son ncorporados en as nsttucones y e comportamento soca. La aanza
entre razn y poder se da como una mbrcacn entre saber y poder, entre dscurso y poder,
porque saber y poder se artcuan en e dscurso. En dcha reacn, poder produce saber y
saber genera poder; eos mpcan uno a otro. No exste una reacn de poder sn a
correspondente consttucn de un campo de conocmento, n exste conocmento que no
presuponga o consttuya reacones de poder.
Segn Escobar (1998), un dscurso es un rgimen de representacin que crea una certa
readad y un marco cutura para percbra y reproducra. Un dscurso crea una coherencia
para nformar modos de nterpretacn y genera prctcas que construyen correspondencia
entre e dscurso y os modos de ntervencn que o (re)producen y perpetan. Un rgmen
de representacn artcua vaores, ob|etos y prctcas que nsttuconazan a nterreacn y
mane|o de signi!cados, a msmo tempo que estabece un espacio tcnico que se
transforma en e mundo de los e0pertos, donde a cudadana tene poca o nnguna
nuenca. La exstenca se desarroa en medo a una trama de dscursos-y contra-
dscursos-que coexsten en una |erarqua de reacones donde agunos se vueven
hegemncos.
No es o msmo e poder de dscurso que e dscurso de poder. E poder del discurso se
nspra en a relevancia de a apcacn (dmensn prctca) e mpcacones (dmensn
tca) de su promesa para una mayora para a cua (y con a cua) e dscurso es construdo.
Ya e discurso del poder se basa en os intereses-agenda ocuta-de a te domnante, no
de a mayora representada, excepto de una te entre os domnados, que hace aanzas-
agenda ocuta-con os domnadores a cambo de prvegos prvados. E xto de poder del
discurso derva de a relevancia de os motvos humanos, socaes, cuturaes, esprtuaes,
ecogcos, tcos, etc., de sus autores, que prvegan a fuerza de argumento; e xto de
discurso del poder derva de poder de sus autores, que prvegan e argumento de a
fuerza.
E dscurso hegemnco-discurso del poder-ntenta |ustcar a n|ustca de a domnacn,
mentras e dscurso contra-hegemnco-poder del discurso-denunca y subverte e
dscurso hegemnco y sus correspondentes prctcas hegemncas, a a vez que genera
nuevas regas y prctcas. E dscurso de poder est asocado a una ideolog/a de los
dominadores donde e xto depende de a fata de escrpuos para cometer n|ustcas. E
poder de dscurso est asocado a una utop/a de los dominados cuyo xto depende de su
18
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
capacdad de ndgnarse coectvamente. Como rega, un discurso ideolgico ntenta hacer
nvsbe e e|ercco de poder. Pero no exste so un tpo de dscurso. Tampoco os dscursos
son una excusvdad de domnador. En Los )ominados ' el Arte de la Resistencia, |ames C.
Scott (1995) revea dstncones nspradoras entre e dscurso pbco y e dscurso ocuto de
ambos, domnador y domnado.
E discurso p:blico de domnador es una sntess de sus reacones expctas con os
domnados. Dcha construccn dscursva mpresona, arma y naturaza e poder de as
etes domnantes, y ocuta o eufemza a ropa suca de e|ercco de poder. Es e
autorretrato de os domnadores. Para egtmar su dscurso y hacer que este postvo
autorretrato tenga fuerza retrca frente a os subordnados, hacen concesones a stos,
para convenceros que gobernan en su nombre. Es pegroso para a domnacn que uno de
sus representantes acte pbcamente contradcendo un prncpo expcto de su poder, o
reveando parte de a agenda ocuta en e e|ercco de poder. Podra causar ndgnacn
coectva entre os subordnados. Cada forma de domnacn tene su espaco especco y su
propa ropa suca, que no debe ser avada en pbco. Los que domnan ba|o a premsa de
una nherente superordad dependen de a pompa, eyes, nsgnas, rtuaes, ceremonas
pbcas de trbuto, etc. Estos rtos pbcos crean e espectcuo de a unanmdad,
dedad y decsn entre os domnadores, para mpresonar a os domnados y parte de os
domnadores que necestan tener su convccn cutvada y sostenda.
E discurso oculto es contextua. Es especco de un ugar, de un certo espaco soca y de
un con|unto partcuar de actores. Es construdo de forma candestna, en espacos de a
ntmdad prvada. Contene actos de lengua3e y una extensa gama de prctcas que
contradcen e dscurso pbco, razn por a cua se es mantene fuera de a vsta y en
secreto. Los domnadores tenen mucho que esconder, mentras o subaternos tenen
muchos motvos para gnorar, mnar y compartr.
Ago seme3ante ocurre con os grupos subaternos, pero tcamente este caso no es idntico
a de os domnadores, porque se trata de una reaccn a a opresn, y no de una estratega
deberada para domnar, expotar, etc. E discurso oculto obga a domnadores y domnados
a actuar pbcamente a travs de una mscara para e mane|o de as aparencas; cuanto
ms amenazante sea e poder, ms gruesa ser a mscara. La subordnacn exge
representar convncentemente a humdad y e respeto, mentras a domnacn exge
actuar con atanera y domno. Para os subordnados, e pegro est en que sus rostros
pueden termnar dentcndose con a mscara usada por mucho tempo, porque a
prctca de a subordnacn genera, con e tempo, su propa egtmdad (Scott 1995).
19
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
La frontera entre e dscurso pbco y e ocuto es un espaco de conctos entre ambos,
domnadores y domnados. Gran parte de poder de os domnadores derva de su capacdad
de denr y (re)congurar o que es reevante dentro y fuera de dscurso pbco. Cada
grupo se famarza con ambos dscursos, pbco y ocuto, de su crcuo de reacones.
Generamente, a cama superca de a vda potca es una fasa prueba de armona entre
as cases socaes; cada una de as cases, por convenenca para su sobrevvenca, evta
prudentemente confrontacones pbcas rrevocabes. Segn Scott, para sobrevvr, os
domnados han desarroado e arte de a resstenca, a travs de cuatro formas de
dscurso, de os cuaes dervan dstntas estrategas y prctcas correspondentes:
1. 1l discurso de aceptacin de la dominacin. Este dscurso adopta ntegramente como vdo e
haagador autorretrato de as etes domnantes, sus premsas, promesas y soucones. Eso
ocurre con muchos nteectuaes que antes se decaraban de zquerda pero que captuaron
ante a deooga de mercado, como Fernando Enrque Cardoso, uno de os padres de a Teora
de a Dependenca en e pasado. Iguamente, a mayora de os sstemas de educacn, medos
de comuncacn y enfoques de pancacn ree|an, reproducen y sostenen hoy este tpo de
dscurso.
2. 1l discurso oculto. ste revea a emergenca de una cutura potca dsdente que nace de a
ndgnacn ndvdua y coectva con a n|ustca, a humacn y a fata de respeto a a
dgndad humana. Es o comn dentro y entre muchos de os grupos subaternos,
prncpamente cuando dchos grupos ncan su organzacn potca, y necestan de
estrategas para reazar sus sueos, sempre que sea posbe gnorando as regas de |uego
de ms fuerte.
3. 1l discurso ;' las pr#cticas< del dis$raz. Nace de a necesdad de proteger a sus
autores/smpatzantes; ncuyen chstes, cancones, eufemsmos, rtos y cdgos. Es muy
comn dentro de os grupos subaternos cuya Sostenbdad depende de su sodardad
nterna. Estas prctcas fueron comunes durante as dctaduras mtares en Argentna, Bras y
Che.
4. 1l discurso oculto hecho e0pl/cito. ste expresa un desafo o una oposcn aberta; se
transforma en un acontecmento potco exposvo de ruptura, de trasgresn de a frontera
entre e dscurso pbco y e ocuto. Es un acto desde a ndgnacn que rompe con a etqueta
de as reacones de poder, perturbando una superce de senco, con a fuerza de una
smbca decaracn de guerra, dcendo una verdad soca a poder, para mnaro. Los
dscursos de Fde Castro, os escrtos de Eduardo Gaeano y as conferencas de Noam
Chomsky son e|empos de dscursos ocutos hechos expctos.
En os espacos pbcos, domnadores y domnados se comuncan a travs de sus
respectvos dscursos pbcos, cada uno enando a expectatva de otro. En os espacos
prvados, domnadores y domnados actan con su dscurso ocuto. En certas crcunstancas,
e dscurso ocuto toma por asato a escena y crea tensn en as reacones de poder,
desaando a poder de dscurso de poder a romper as regas de |uego de a
domnacn, cuyo gun no ncuye actos de nsubordnacn pbca. Agunos actores de
grupo subordnado se senten con a msn resgosa de desaar a poder hegemnco
abertamente, mnndoo, creando precedentes para factar a osada de otros subaternos
en espacos pbcos.
20
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
Cuando e dscurso pbco de domnador es aceptado por a mayora de os domnados, su
domnacn se transforma en hegemona, porque a fuerza de argumento reempazar a
argumento de a fuerza. Sn embargo, eso no sgnca que a fuerza no ser usada, sno que
se queda ocuta y preparada, porque e ms fuerte necesta sempre dar demostracn de su
fuerza, una y otra vez. Por s acaso.
En sntess, e discurso p:blico del dominador es marcado por a generosdad, atanera,
fuerza, nobeza, superordad, rmeza, osada, promesas, auto-eogo, etc. En cambo, e
discurso p:blico del dominado es marcado por a humdad, respeto, prudenca, aceptacn,
medo, admracn, sometmento, dedad, compcdad, etc. 1l discurso oculto del
dominador es marcado por a hpocresa, cnsmo, egosmo, despreco, arroganca, fata de
escrpuos, etc. E discurso oculto del dominado ncuye a ndgnacn, orguo, ra, astuca,
sodardad, venganza, eatad, osada, esperanza, etc. Entonces, es posbe gnorar u
oponerse a e|ercco de poder con nes de domnacn. Pero hace fata precsar a dea
genrca ms utzada hstrcamente en os dscursos hegemncos de a cvzacn
occdenta: a dea de desarroo.
21
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
4a idea de desarrollo durante el colonialismo
La gness de a dea de desarroo se remonta a a Greca antgua, pasa por una
renterpretacn Crstana y expermenta otra transformacn durante a Iustracn. En e
dscurso pbco de os domnadores a dea de desarroo es artcuada ba|o una anaoga
evouconsta que mpca a exstenca de $ases, etapas, en n, estados de desarroo. Ba|o a
nuenca de a dcotoma superor-nferor-civilizadosprimitivos-que construye y vsbza
su nueva dentdad, e ms db es presonado a mtar a ms fuerte para acanzar su
estado superor de cvzacn. En .ethaph'sica, Arsttees den a a cenca como a
teora de a naturaeza, como snnmo de crecmento en e sentdo evouconsta de la
teor/a del ciclo de vida, que trae a a socedad a gca bogca: en a readad todo nace,
crece, decae y muere. En Cit' o$ God, San Agustn reconc a osofa de a hstora con a
teooga Crstana, ree|ando e cco de vda en a hstora de a humandad. En su dea de
a savacn como un pan de Dos, e mundo fue creado, haba crecdo y se haba
desarroado, pero estaba decayendo y egara a su na.
Fue a na de sgo XVIII, con a consodacn de a cenca moderna durante a Revoucn
Industra, que a dea de desarroo de| a pureza de a naturaeza y dspens a bendcn
de Dos para asumr e rostro tcnco de un progreso racona, mtado y bueno para
todos. Ahora a anaoga evouconsta ya no se refera a a teora de cco de vda, con
nacmento, crecmento, decnacn y muerte, sno a a posbdad de un desarroo-
progreso o crecimiento material-gradua, nea e mtado. La anaoga bogca fue usada
como marco heur/stico para expcar cmo as socedades se desarroan y para |ustcar a
forma de ntervencn que hace posbe e desarrollo (Rst 1997). Esta anaoga gan un
poder coonzador voento cuando os potcos pasaron a usara con nes de domnacn.
Sn embargo, este cambo de sgncado a na de sgo XVIII no ocurr sn oposcn, como
a de Rousseau, Hume y Ferguson que, a su vez, encontraron oposcn en Buhn y
Condorcet, quenes fueron guardanes de a dcotoma superor-nferor. Buhon crea que, en
e mundo de cma tempado, e hombre banco se vueve ms perfecto y que, por ser ms
cvzados, os europeos son responsabes de mundo en evoucn. Condorcet dvd a
hstora en dez fases, a tma de as cuaes permtra a abocn de a desguadad entre
nacones, e progreso de a guadad dentro de cada nacn y a rea perfeccn de a
humandad. Todo dependa de a asstenca-a'uda-de os cvzados a os prmtvos.
Naca en e corazn de occdente a dea de que e desarroo de as socedades, de
conocmento y de a rqueza responde a un principio natural con su fuente ndependente de
dnamsmo. Dos ha muerto, y e hombre o reempaza. En e bro de Adam Smth, =n
22
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
1studio sobre la Naturaleza ' Causas de la Ri"ueza de las Naciones, e progreso de a
opuenca es presentado como e orden natura de as cosas mpuesto por una necesidad
dervada de a ncnacn natural de hombre. E orden de as cosas-progreso, crecimiento
econmico-no puede parar. E desarroo no es una opcn sno una nadad-' $atalidad-
de a hstora.
Para consodar as premsas que perfecconaban e coonasmo mpera, gan egtmdad
en e sgo XIX e Darwnsmo Soca, que se estabec con Herbert Spencer, no con Chares
Darwn. Actores con os ms dferentes ntereses adoptaron e evouconsmo soca de
dferentes formas y para dstntos usos. An cuando sus perspectvas estaban en concto,
todos asumeron en comn a exstenca de $ases o etapas nevtabes de desarroo de a
humandad. Pero Chares Darwn haba habado de seleccin natural y no de evolucin
biolgica. Antes de Darwn, Herbert Spencer present su teora de a compe|dad crecente,
donde su evolucionismo social se vov una osofa de a hstora.
E evouconsmo soca de Spencer gan su egtmdad prncpamente por su seme|anza
semntca con e )ar,inismo (de ah, )ar,inismo Social). A nve terco, e evolucionismo
social reconc a dversdad de as socedades con e con|unto tota de a raza humana,
mentras a nve potco egtm a nueva oa de coonzacn en e na de sgo XIX. La
paabra desarrollo asum uso comn a partr de sgo XIX cargada de tantas connotacones
que su verdadero sgncado nunca pudo ser caramente comprenddo. En 1860, a
1nc'clopedia o$ All S'stems o$ (eaching and 1ducation pubcada en Aemana regstraba
que e concepto de desarroo se apcaba a cas todo o que e hombre tene y conoce. Uno
hababa tanto de desarrollo de la Constitucin de Atenas como (a nco de sgo XX) de
desarrollo urbano.
Con os mpactos negatvos de coonasmo mpera, e goberno Brtnco nnov en e uso
de concepto cuando transform su Le' del )esarrollo de las Colonias en a Le' del
)esarrollo ' del >ienestar de las Colonias, para dsfrazar as n|ustcas creadas por su
domnacn. La cutura de cnsmo se manfestaba a travs de cambo de nombre de una
Ley, que en su sustanca no haba cambado absoutamente nada. La aparenca contnuaba
prevaecendo sobre a esenca. E xto de os mperos europeos durante e coonasmo se
basaba en una forma muy efectva de organzacn de su poder. Eos actuaban a travs de
redes de poder en compcdad con a gesa Catca y as tes croas formadas por os
msmos nvasores para factar e saqueo de as rquezas naturaes, a construccn de
mercados cautvos y e acceso a matera prma abundante, mano de obra barata, mentes
dces y cuerpos dscpnados.
23
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
4a idea de desarrollo durante el neo-colonialismo
Despus de a Segunda Guerra Munda, a dea de desarroo pas por a ms vruenta
metamorfoss de toda su tormentosa pero extosa hstora. E 20 de enero de 1949
consttuye e punto de partda para comprender dcha transformacn y sus consecuencas
(Sachs et al. 1992, Escobar 1998). En su dscurso naugura, e Presdente Harry Truman
propuso, muy generosamente:
Nosotros debemos ncar un.osado programa para hacer dsponbe os benecos de nuestros
avances centcos y de nuestro progreso ndustra para a me|ora y e crecmento de as reas
subdesarroadas (%arry ,ruman, ctado por Rst 1997:71; subrayado nuestro)
Este dscurso cre a dcotoma superor-nferor, dvdendo a a humandad en socedades
desarroadas y subdesarroadas, en ugar de cvzados-prmtvos. Traducendo a
Presdente de a nueva potenca hegemnca, e dscurso de Truman tena e poder de
dscurso de poder. E trmno subdesarroado en e contexto potco de a posguerra, a
nco de a Guerra Fra entre os Estados Undos y a Unn Sovtca, cre un nuevo
sgncado para a dea de desarroo. En (he -istor' o$ )evelopment, Gbert Rst (1997)
concuye que e sustantvo subdesarroo fue una innovacin terminolgica que ater os
sgncados prevos de a paabra desarroo a reaconaro novedosamente a
subdesarroo.
La paabra desarroo estuvo asocada con a dmensn socoeconmca. Lenn escrb 1l
)esarrollo del Capitalismo en Rusia en 1899; Schumpeter pubc (eor/a del )esarrollo
1conmico en 1911; Rosensten y Rodan propuseron 1l )esarrollo Internacional de las 2reas
Rezagadas en 1944; y a Asambea Genera de as Nacones Undas aprob resoucones
apcando e trmno, como La Asistencia (cnica para el )esarrollo 1conmico. Todos
asumeron en comn que e desarroo es un $enmeno intransitivo que smpemente
ocurre; nada puede ser hecho para cambar a readad. E dscurso de Truman camb
radcamente este uso. E trmno subdesarroo propone a dea de cambo en a dreccn
de un estado na de desarroo, y a posbdad de reazar dcho cambo. Ya no es una
cuestn de cosas en desarroo: es posbe desarrollar una comundad, un pas, un
contnente entero. E desarroo asuma un sgncado transtvo-una accn reazada por
un agente sobre otro-, mentras subdesarroo se vov un estado de cosas que ocurre
naturamente, sn nnguna causa aparente (Rst 1997). Con e apoyo de redes de educacn,
cenca, tecnooga y comuncacn, e Banco Munda, e Fondo Monetaro Internacona y
otros agentes nternaconaes de os cambos naconaes nducen un certo patrn de
desarroo, uno que convene a ms fuerte (Tern 2003).
24
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
E trmno subdesarroado ater a forma de ver e mundo y a nosotros msmos. Antes, as
reacones Norte-Sur fueron artcuadas arededor de dcotomas de opuestos: cvzado vs.
prmtvo, coonzador vs. coonzado. La confrontacn era nevtabe. Ahora, a dcotoma
desarroado-subdesarroado respetaba a Carta de os Derechos Humanos y e sstema de
Estados. Desarroados y subdesarroados ntegraran una nca fama de nacones (as
Nacones Undas), con a dferenca que muchos se ubcaban ms atrs en a carrera haca
a perfeccn que es hara ngresar a cub de os desarroados.
Para acanzar a os desarroados se necesta desarroo. Ser subdesarroado no es e
opuesto de ser desarroado sno su etapa embronara. La aceeracn de crecmento
econmco es a forma de cerrar a brecha entre desarroados y subdesarroados. Las
eyes naturaes de desarroo permten que o que e pas a Europa en os sgos XVIII y
XIX sea repcado en e resto de mundo (Sachs et a. 1992; Rst 1997; Sachs 1999). Despus
de Truman, a dea de a exstenca de etapas de desarrollo gan ms egtmdad, como s
os desarroados no contnuaran desarrondose, a a espera de os rezagados. Pero
ba|o a premsa de desarroo como snnmo de crecmento econmco y desarroo
tecnogco, e ms fuerte se ae|a de ms db que ntenta mtaro.
E secreto de xto de a hegemona de os Estados Undos ha sdo a formacn de muchas
redes-$ormales e in$ormales-de poder, en contuberno con sus aados y certas tes
croas, para asegurares os benecos mayortaros de os resutados de a Segunda Guerra
Munda. Hoy da, dchas redes de poder estn cada vez ms frges, porque a arroganca y
e egosmo exagerados de os Estados Undos estn fragmentando a dedad genera de
sus aados, como en e caso de a nvasn de Irak, en que Franca y Aemana se
posconaron contra a nvasn de os Estados Undos, debtando a red de aados dentro a
Unn Europea. E mpero es un mpero en decadenca. Muchos o temen. Pocos o respetan.
;n signi)cado?crecimiento econmico?para 2muc/os rostros3
E mimetismo pol/tico, mprescndbe para a Sostenbdad de a hpocresa organzada, es
a capacdad para ncorporar os coores, oores, sabores, sondos, sgncados y
otros eementos de contexto, para confundrse con , ncuso para ser aceptado como s
fuera parte de . De ah emerge e camalen pol/tico, que depende de a hpocresa
organzada para avanzar su agenda. Sn embargo, esta prctca necesta ser factada por
un sgncado de referenca arededor de cua todo e esfuerzo creatvo de a mtacn es
construdo. Para e desarroo, e sgncado eecto fue crecimiento econ'mico (Sachs
25
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
1999), por a raconadad expansonsta de captasmo cuyo ob|etvo-acumular-no acepta
obstcuos para su ogro. Por esta razn, os tratados y acuerdos nternaconaes para e
rescate y promocn de a reevanca de o humano, o soca, o ecogco y o tco son
consderados barreras a desarroo.
Independente de os varos ad|etvos y rostros asumdos, prncpamente en os tmos
cncuenta aos, en tma nstanca, desarroo nunca de| de sgncar crecmento
econmco, como propuso W. Arthur Lews en 1944 en (he (heor' o$ 1conomic Gro,th, y o
que as Nacones Undas ncorporaron en 1947. E desarroo tampoco de| de ser una
sucesn de $ases prevamente conocdas, cuya egtmdad crec en 1960. En (he Stages o$
1conomic Gro,th* a NonCommunist .ani$esto, Water Rostow casc a as socedades en
cnco etapas de desarroo: () socedades tradconaes, () con as precondcones para e
despegue, () donde e despegue ya ocurr, (v) que habendo despegado camnan
haca a madurez de desarroo, y (v) que acanzaron a tma fase caracterzada por un ato
consumo de masa.
Ba|o su gca evouconsta, e desarroo contna su camno haca una catstrofe
anuncada. La rutna ha sdo apenas acomodar ad|etvos a a paabra desarroo, sn osar
cuestonar su naturaeza: apenas e adconan nuevos accesoros para satsfacer a os
crtcos. Ba|o crtca de os movmentos etno-soco-cuturaes desde os aos 1960, os
deres de a hpocresa organzada fueron rpdos en su mimetismo pol/tico, usando os
nuevos apellidos del desarrollo propuestos por sus crtcos: desarroo partcpatvo, otro
desarroo, desarroo ntegrado, desarroo endgeno, eco-desarroo, re-desarroo y,
desde 1992, desarroo sustentabe. Eso ocurr ba|o estrategas para e crecmento
econmco.
Pocos percben que e probema no son os ad|etvos de desarroo sno e desarroo
msmo. Eso es tan obvo que e desarroo sustentabe dendo por a Comisin >rundtland
apenas egtma e crecmento econmco sn mtes (Rst 1997; Sachs 1999). En vez de
reconocer mtes a crecmento, e nforme sugere e n de os mtes, reducendo a
cuestn de os mtes a una cuestn tecnogca y organzacona, para no cuestonar e
ob|etvo de sstema captasta-crecimiento econmico-sno para promover su
ndependenca y reevanca:
La humandad cuenta con a habdad para hacer sustentabe e desarroo - asegurar que e
msmo atenda a as necesdades de presente sn comprometer a habdad de futuras
generacones por atender a sus propas necesdades. E concepto de desarroo sustentabe
mpca mtes - no mtes absoutos sno mtacones mpuestas por e estado actua de a
tecnooga y de a organzacn soca sobre os recursos naturaes.Pero tecnooga y organzacn
soca pueden ser mane|adas y me|oradas para abrr espaco para una nueva era de crecmento
26
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
econmco. La Comsn cree que a pobreza.ya no es nevtabe.E desarroo sustentabe
mpca atender as necesdades bscas de todos y extender a todos a oportundad para ograr
sus aspracones de una vda me|or. Un mundo donde a pobreza es endmca ser sempre
susceptbe a catstrofes ecogcas y de otros tpos (&n1orme de la Comisi'n 8rundtland;
ctado por Rst 1997:181; subrayado nuestro)
As, os expertos en hpocresa organzada para e amado desarroo nternacona
trasforman desarroo partcpatvo en crecmento econmco con partcpacn, otro
desarroo en otro crecmento econmco, desarroo endgeno en crecmento econmco
endgeno, etc. Hasta e desarroo sustentabe ha sdo traducdo como crecmento
econmco que se sostene por muchas generacones. La Comsn Brundtand egtm e
ob|etvo de acumuacn de sstema, y su tendenca expansonsta ncesante, a cuaquer
costo. Todo o que mta esta expansn, mpdendo a acumuacn crecente e mtada, es
percbdo como barrera a desarroo, que debe ser derrumbada a cuaquer costo, como
as revndcacones humanas, socaes, ecogcas, tcas, etc.
E In$orme >rundtland no propone regas para a dstrbucn |usta de a nformacn, rqueza
y poder, vncuadas a as regas para a produccn. No se reere tampoco a as reacones
asmtrcas de poder nsttuconazadas; as egtma cuando cupa a os pobres-las
v/ctimas-por os desastres que asoan a a humandad y a paneta, reducendo a pobreza a
una endema cuya ocurrenca es ago natura que merece atencn especa-a'uda-. Eso
por a amenaza-el miedo-que a pobreza representa para os desarroados, y no por as
condcones nhumanas-in3ustas-para os subdesarroados, que emanan de msmo
proceso de desarroo. Muchos sstemas de educacn, medos de comuncacn y modeos
de gestn ya ncaron a adopcn de a perspectva de In$orme >rundtland en sus osofas
y prctcas.
Todo se mueve como s hubera un nco tren de desarroo-el tren del crecimiento
econmico-que sera a nca fuente de vda, e nco y e n de a exstenca. Lo que nos
resta es soamente uchar para que permtan a entrada de mu|eres y de otras mnoras a
tren, que sea posbe evar representantes de a ora y de a fauna en e tren, que se
respeten os derechos humanos dentro de tren, que os ndgenas puedan acceder a tren,
que haya |ustca tnca y equdad de gnero dentro de tren, etc. Pero no se puede
cuestonar para donde va e tren, aun cuando ste se est drgendo con una veocdad
vertgnosa haca un absmo donde todos perecern (De Souza Sva 2004).
A nco de sgo XXI, os cantos de srena nos mantenen rehenes de a dea de desarroo
como cortna de humo para a acumuacn matera y smbca de sstema econmco de
a civilizacin occidental. Somos rehenes de a cvzacn de tener, no de ser. Los cantos
de srena son: crecer, crecer y crecer, exportar, exportar y exportar, prvatzar, prvatzar y
27
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
prvatzar, acumuar, acumuar y acumuar. Su canto no ncuye e verbo compartir,
asumendo que e crecmento econmco es snnmo de benestar. Hasta deres vstos
como progresstas (por su pasado nteectua/potco), como Fernando Henrque Cardoso en
Bras y Tony Bar en Reno Undo, se rnderon y captuaron ante os cantos de srena. Eos
mpusaron a (ercera 4/a haca e cambo neobera apoyado por e Estado, para que su
dmensn pbca sea subvertda por e dscurso de mercado a n de promover os
ntereses partcuares de ms fuerte.
As como e xto de os Estados Undos y sus aados, despus de a Segunda Guerra
Munda, ha sdo a creacn de redes de poder, e xto de as corporacones transnaconaes
resde en a construccn de redes corporatvas vrtuaes cuya dnmca depende de a
creacn de una red de regas transnaconaes, como os Tratados de Lbre Comerco (TLCs)-
"ue no son tratados5 ni libres ni de comercio (Mora 2004; SIPAE 2005)-, que
nsttuconazan crteros guaes para capacdades desguaes.
Sn embargo, as redes de poder corporatvo no son as ncas en e pasa|e morfogco
emergente. Los movmentos socaes tambn funconan en red-redes de compromiso
social-cuyo poder sgnca a ta vez a tma esperanza de a humandad para construr un
mundo dferente y me|or. S eso no empeza a ocurrr de forma cara hasta e 2020, ta vez a
humandad enfrente una catstrofe de proporcones nunca vstas antes. Guados por e
nstnto de sobrevvenca, grupos de excudos se unrn para excur a os que os excuyen,
pero sn artcuarse entre s, de forma catca. Ante a mercantzacn de a exstenca, a
prvatzacn de os recursos estratgcos para a vda y e uso oca de a fuerza en su
contra para proteger ntereses prvados partcuares, os excudos ucharn por su derecho a
a vda, hasta a muerte.
28
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
*+R,E-2( "arco /ist'rico
4a 2idea de desarrollo3, del colonialismo imperial al imperialismo sin colonias
Los esfuerzos masvos para desarroar e Tercer Mundo.no fueron motvados por
consderacones puramente antrpcas sno por a necesdad de traer e Tercer Mundo a a rbta
de sstema comerca occdenta para crear un mercado en contnua expansn para nuestros |de
Estados Undos| benes y servcos y como fuente de mano-de-obra barata y matera-prma para
nuestra ndustra. Este fue |tambn| e ob|etvo de coonasmo especamente en su tma
fase.Exste una contnudad mpresonante entre a era coona y a era de desarroo, tanto en
os mtodos usados para ograr sus ob|etvos como en as consecuencas ecogcas y socaes de
apcaros (Ed@ard Aoldsmit/, )evelopment as Colonialism; en Godsmth 1996:253)
No mporta s os mperos se auto-denomnan cvzados o desarroados. S son
mperos, a fata de escrpuos para cometer n|ustcas es comn a todos eos. No se puede
e|ercer domnacn sn generar desguadades y sus correspondentes n|ustcas. Eso pas
durante e coonasmo mpera, y pasa ahora en e mperasmo sn coonas (Fanon 1999;
Dusse 2003; De Souza Sva 2004).
Los cvzados mperos europeos nsttuconazaron sus conqustas-invasiones-ba|o a
etqueta de descubrmento, creando redes nsttuconaes en sus coonas para ocutar su
domnacn, construyeron e dscurso hegemnco de di$usionismo europeo y
perfecconaron prctcas de ntervencn coona. Hoy, os desarroados Estados Undos
deran a hpocresa organzada de desarroo nternacona, desde a creacn de a red de
nsttucones de Bretton Woods y de a ONU (Born 2002), pasando por a apropacn de a
nvencn de Tercer Mundo (Escobar 1998), hasta e actua esfuerzo para estabecer e
nuevo rgmen de acumuacn de capta y a nueva red nsttucona de poder-
institucionalidad-para a gestn de neo-mercantsmo (Petras 2003). Pero e |oven mpero
empeza a emtr seaes de decadenca: ya no ogra ser respetado. So temdo. Sn
embargo, todos os mperos, antguos y modernos, cutvan en comn su forma de
actuacn en red, artcuando redes especcas de educacn, comuncacn, |urdcas y otras
redes que pueden contrbur para a movdad goba de a nformacn, rqueza y poder,
mentras a vunerabdad de os poderes ocaes aumenta cada da.
Cuando el m0s 1uerte se auto-denomina 2civilizado3
La coonzacn es una de as ms nobes funcones de as socedades que han ogrado un estado
avanzado de cvzacn (4eroy-8eaulieu, en )e la colonisation chez les peuples modernes;
ctado en Rst 1997:54)
|E ob|etvo de una potenca coona debe ser| desestmuar antcpadamente cuaquer sea de
desarroo ndustra en nuestras coonas, para obgar a nuestras posesones extran|eras a mrar
con excusvdad a pas centra en bsqueda de productos manufacturados y a enar, por a
fuerza s fuera necesaro, sus funcones naturaes, que es a de un mercado reservado para a
ndustra de pas centra ($elegado de la +sociaci'n Brancesa de la &ndustria y la
+gricultura, 1899; ctado en Rst 1997:61)
29
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
Pocos fueron ms nescrupuosos que os gobernos de os mperos de Europa occdenta
durante e coonasmo mpera. En su poca, eos fueron os campeones de la pr#ctica de
la mentira como !loso$/a de negociacin p:blica para presentar como natura as n|ustcas
de su domnacn coona. A partr de a gca de a dcotoma superor-nferor, as
mentras y eufemsmos de su dscurso pbco eran drgdos a sus socedades, para obtener
apoyo para su proyecto coona. Eos no se preocupaban por convencer a sus coonas; a
ecuacn de poder-$uerzadineroconocimiento-haca nnecesara a retrca, porque a
fuerza poda ser usada, y abusada.
Los deres de coonasmo construyeron un dscurso pbco para consumo domstco,
mentras en as coonas estos cvzados recurran a medos voentos para domnar a os
prmtvos. Impregnado por e Crstansmo, e dscurso coonzador utz a metfora de a
savacn para |ustcar su ayuda destnada a savar a os prmtvos de su sava|smo,
ncuyendo a savacn de sus amas. Por eso, a espada y a cruz se uneron para conformar
as redes de poder mpera, mentras e dscurso pbco doraba la p/ldora ba|o e
eufemsmo de mperatvo cvzador: a coonzacn es un deber nobe. Mentras tanto, os
cvzados hababan entre s-discurso oculto-sobre sus verdaderas ntencones:
.nosotros debemos encontrar nuevas terras de as cuaes podremos fcmente obtener
matera-prma, a msmo tempo que podremos expotar a mano-de-obra escava que est
dsponbe, de os natvos de as coonas. Las coonas sern tambn un ugar para os
excedentes de os benes producdos en nuestras fbrcas (Cecil R/odes, brtnco, hombre de
negocos, que us su nombre para nombrar a Rhodesa |hoy Zmbabwe|; ctado en Godsmth
1996:254).
%)escubrimiento5 encuentro o invasin&
Amrca Latna fue banco de proyecto coona de Europa Occdenta a partr de 1492, una
fecha que as voces coonzadoras aman descubrmento y que as voces concadoras
aman encuentro. Pero as voces ndgnadas de os subaternos aman nvasn. Las
paabras descubrimiento y encuentro no pasan de eu$emismos inaceptables para amenzar
as n|ustcas abomnabes cometdas en nombre de proyecto cvzador de Europa
Occdenta. La paabra descubrmento, cuando se apca a nuevas terras, sgnca e
descubrmento de terras no pobadas, desconocdas por todos, mentras a paabra
encuentro, cuando se apca a encuentro entre cvzacones, mpca un dogo aberto
entre partes que se reaconan ba|o regas mutuamente aceptadas. No hubo
descubrmentos, n encuentros. So nvasones.
Los nvasores no tenan e derecho de asumr como suyas as nuevas terras, n mucho
menos como sus srventes a os puebos autctonos. Lo vsbe no era a antropa sno e
30
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
abuso de poder de os coonzadores. Su dscurso pbco eran frecuentemente
desmorazado por e uso y abuso de a fuerza:
En 1670 |a Compa?/a -olandesa de India @ccidental| era a ms rca corporacn de mundo,
pagando a sus acconstas un dvdendo anua de 40% sobre su nversn, a pesar de nancar
50.000 empeados, 30.000 mercenaros y 200 navos, muchos de os cuaes estaban armados. E
secreto de su xto era muy smpe. No tena escrpuos (,/e Economist, 1998:51).
Los mperos europeos no aspraban a cvzar-desarrollar-a os prmtvos sno acceder a
a matera-prma abundante, mano-de-obra barata, mentes dces y cuerpos dscpnados.
S os prmtvos no ograban voverse cvzados a cupa era de as msmas vctmas. Su
gnoranca era tanta que se haca mposbe eevaros a nve de cvzacn de Europa. Pero,
os generosos europeos contnuaran con su nobe msn, aunque tuveran que usar a
fuerza con frecuenca. A na, como decan os franceses, a coonzacn no es una
cuestn de nters sno de deber (Rst 1997; Sachs 1999).
La institucionalizacin mundial de la desigualdad
Los coonzadores no fueron os prmeros, os ncos n os tmos en cometer n|ustcas. La
Igesa Catca ya era una maestra en a dstrbucn de n|ustca, como durante a
nquscn. Una de as ms escandaosas nsttuconazacones de a n|ustca, reazada por
e mpero Crstano, ocurr a nco de sgo XVI, cuando e mpero crstano actuaba ba|o a
dcotoma superor (crstano-catco-apostco-romano-banco)-nferor (e resto). E
Vatcano ocaz a posbdad de cometer trenta y cnco (35) pecados-cr/menes
contra la moral5 las costumbres ' hasta contra la vida-a cambo de dnero y poder.
En a (a0a Camarae promugada en 1517 por e Papa Len X, no haba deto, por horrbe
que fuese, que no pudese ser perdonado a cambo de dnero. En esta venta de ndugencas
para os rcos:
La absoucn de smpe asesnato.se |a en 15 bras, 4 suedos, 3 dneros.S e asesno
hubese dado muerte a dos o ms hombres en un msmo da, pagar como s hubese asesnado a
uno so.Por e asesnato de un hermano, una hermana, una madre o un padre, se pagarn 17
bras, 5 suedos. E que matase a un obspo o preado de |erarqua superor, pagar 131 bras, 14
suedos, 6 dneros. S e matador hubese dado muerte a muchos sacerdotes en varas ocasones,
pagar 137 bras, 6 suedos, por e prmer asesnato, y a mtad por os sguentes (Taxa
Camarae, pubcada como anexo de .entiras Aundamentales de la Iglesia Catlica; Rodrguez,
2000:453-457).
En una promocn comerca para aumentar a rqueza de mpero Crstano, e Papa Len X
estmu a prctca de asesnato con sus atractvas e n|ustas ofertas: mate dos en el
mismo d/a ' pague por el precio de uno9 es m#s barato matar $amiliares "ue sacerdotes9
ahorre matando sacerdotes en ocasiones variadas, etc. Como maestra en a artcuacn
entre saber y poder, a Igesa partcp de a coonzacn de varas formas, ncuyendo su
31
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
n|usta contrbucn a a creacn de a cutura de medo que fact a domnacn oca:
medo de pecado, de nerno, de prmtvsmo, de sava|smo, de Dos y de s msmos,
creando formas de ser, sentr, pensar y actuar adaptadas a a convenenca de os
domnadores.
Ms creatvos que a Igesa Catca, os mperos europeos crearon redes nsttuconaes
para naturazar a desguadad y asegurares e mayor beneco de a coonzacn,
conrmando que e ms fuerte nsttuconaza su fuerza como un derecho a ser respetado
por e ms db. La dimensin agr/cola del pro'ecto colonial ofrece evdencas hstrcas
para demostrar que una estratega de domnacn sempre fue a generosa transferenca de
tecnooga-para establecer hegemon/a-(De Souza Sva 2005).
Con a creacn de redes de |ardnes botncos y de estacones expermentaes agrcoas en
e pasado, y de Centros Internaconaes de Investgacn Agrcoa (CIIAs) y de Insttutos
Naconaes de Investgacn Agrcoa (INIAs) despus de a Segunda Guerra Munda, estas
estrategas nsttuconaes srveron para controar a agenda de desarroo de a
agrcutura tropca, y estuveron subordnadas a grado de desarroo de a cenca (Busch y
Sachs 1981; De Souza Sva 1988, 1996, 1997, 2005).
Cuando a botnca econmca poda apenas dentcar, cascar y comparar pero no
transformar, os mperos crearon |ardnes botncos en sus coonas para estudar a
adaptacn de pantas provenentes de coonas de dstntas attudes. E Bard/n >ot#nico de
Rio de Baneiro, cuyo nombre nca fue 1stacin de Aclimatacin, es un e|empo de a
desguadad en favor de ms fuerte. La ciencia imperial era practcada so por centcos
y naturastas europeos. Eos venan, vean, recoectaban y envaban o evaban consgo
nformacn y materaes botncos, sn compartros ocamente (Brockway 1979).
En 1800 ya exstan 1.600 |ardnes botncos ntegrando redes de poder mpera-
dis$razado detr#s de la 7neutralidad cient/!ca8-en as coonas tropcaes (Busch and Sachs
1981). E robo de pantas fue muy comn, como e caso de ssa de Mxco, a papa de os
Andes, y e caucho natura de Bras. Estos robos tuveron grandes mpactos econmcos y
socaes. Por e|empo, Bras, que abasteca e 95% de mercado munda de caucho natura,
que exsta soo en a Amazona, pas a mportar 60% de sus necesdades 50 aos despus
de robo de semas por un brtnco resdente en a Amazona, asesorado sobre cmo
proceder por centcos de os |ardnes Botncos de Kew, Ingaterra (Brockway 1979). E
mperasmo de pantas tropcaes (Brockway 1983) no conrma e concepto de venta|a
32
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
comparatva promovdo por os economstas sno a n|ustca de reacones asmtrcas de
poder nescrupuosas (De Souza Sva 1989).
Cuando e centco aemn |ustus von Lebg nvent a Oumca Agrcoa, os mperos
cambaron de estratega. Lebg descubr e prncpo de a nutrcn de as pantas donde
ntrgeno, fsforo y potaso son esencaes. Es posbe aterar e desempeo de as pantas
proveyndoes estos nutrentes. De nmedato, os mperos crearon redes de estacones
expermentaes agrcoas en sus pases para nvestgar as pantas de su nters que podan
ser cutvadas en cma tempado. Despus, de forma mpuesta, eos crearon redes de
estacones expermentaes agrcoas en sus coonas para nvestgar pantas de nters para
Europa, que so podan ser cutvadas en os trpcos. No por accdente, nuestras prmeras
estacones expermentaes nvestgaron productos guaes: caa de azcar, caf, cacao,
ssa, agodn, etc.; una homogenezacn productva forzada, que benec ms a os
mperos europeos que a sus coonas tropcaes (Busch y Sachs 1981).
Los mperos europeos capactaron a centcos de sus coonas para practcar una ciencia
colonial dependente de a tradcn y cutura centcas europeas. Con esta coonzacn
cutura, e ms fuerte contro as agendas de nvestgacn y de desarroo de sus
coonas. E Instituto Agronmico de Campinas (IAC), en San Pabo, Bras, cuyo nombre
orgna fue 1staCDo Imperial, es un e|empo de este arrego para nsttuconazar a
desguadad asocada a desarroo de a agrcutura tropca (De Souza Sva 1997).
En 1930 exstan ms de 1.400 estacones expermentaes ntegrando redes de nvestgacn
de poder mpera en as coonas tropcaes (Busch and Sachs 1981). Sn embargo, a nco
de sgo XX, a hpocresa organzada por os mperos europeos, ganara un nuevo derazgo,
e de os Estados Undos. La dmensn de desarroo de a agrcutura tropca era parte
cruca de su proyecto potco para a agrcutura munda, como se puede deducr de as
paabras de uno de os ustres representantes de a hpocresa organzada para e amado
desarroo nternacona:
Yo he escuchado.que.personas pueden quedar dependentes de nosotros para su
amentacn. Yo entendo que eso no debera ser una buena notca. Para m es una buena
notca, porque antes de hacer cuaquer cosa estas personas tenen que comer. Y s nosotros
estamos buscando una forma de hacer a as personas. dependentes de nosotros.me parece
que a dependenca amentara sera fantstca (Senador %u6ert %ump/rey, en =6S6 Senate
Comittee on Agriculture and Aorestr' -earing* Policies and @perations o$ PL EFG. 48
th
Congreso.
Frst Sesson. 1957, P129; ctado en Deo y Swanson 1991:193).
Con a posbdad de transferr certas caracterstcas gentcas entre pantas de a msma
espece, os Estados Undos apoyaron a retomada de a gentca mendeana y deraron a
creacn de una red de Centros Internacionales de Investigacin Agr/cola (CIIAs), y una red
33
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
de Institutos Nacionales de Investigacin Agr/cola (INIAs) como contrapartes de os prmeros,
para dsfrazar as nterferencas no nvtadas que haran en as agendas naconaes de a
cenca y a tecnooga agrcoa, pecuara y foresta.
No por accdente, os centros nternaconaes estn ubcados en as regones de orgen
gentco de os prncpaes cutvos de a agrcutura munda, o de mayor dversdad
gentca de paneta, para dsfrazar e acceso de os pases rcos-pero genticamente
pobres-de mundo tempado a os genes de os pases pobres-pero genticamente ricos-
de os trpcos. En Amrca Latna, e Centro Internacona de a Agrcutura Tropca (CIAT)
est en Coomba, e Centro Internacona de a Papa (CIP) en Per y e Centro Internacona
de Maz y Trgo (CIMMYT) en Mxco. En os bancos de germopasma de a red de os CIIAs,
nuestros recursos gentcos-de plantas5 microbios ' animales-son consderados
patrmono de a humandad, mentras os superores-desarrollados-pases de mundo
tempado tenen bre acceso a potenca gentco de os nferores-subdesarrollados-
pases de mundo tropca. Norte Amrca aporta apenas 0.01% de os recursos gentcos
depostados en os bancos de germopasma de os CIIAs, mentras usa cerca de 27% de
tota. Afrca, Asa y Amrca Latna, que |untos contrbuyen con 95% de tota, tenen a
capacdad centca para usar apenas cerca de 15% (Money 1983). En otras paabras, a
rega democrtca de bre acceso para todos funcona como un procedmento gua para
capacdades-cient/!cas ' tecnolgicas-desguaes. Eso no caracterza guadad,
prncpamente consderando que os pases superores tenen acceso grats a nuestros
tesoros tropcaes, mentras nos mponen un ato preco para e acceso a os productos
fabrcados con nuestros recursos togentcos.
Cuando Estados Undos apoy a creacn de una ciencia nacional, en Bras, a Empresa
Brasera de Pesqusa Agropecura (EMBRAPA) fue creada ba|o a nuenca de Dr. Eduard
Schuh, envado de a Fundacn Ford para asegurar que a arqutectura espaca y a
orentacn cutura de os centros de nvestgacn de EMBRAPA fueran seme|antes a as de
os centros nternaconaes (de Souza Sva 1997). De hecho, os INIAs e|ecutaron
naconamente certos expermentos regonaes dseados por os CIIAs para promover a
Revoucn Verde en a agrcutura de os pases nferores de mundo tropca, con
varedades de ata respuesta a os nsumos venddos por os pases superores de mundo
tempado. La conexn entre ayuda nternacona y reacones asmtrcas de poder a favor
de ms fuerte era obva, segn uno de os representantes de a hpocresa organzada:
La nvestgacn cooperatva con e Tercer Mundo beneca a a agrcutura de os Estados
Undos.a travs de a ntroduccn de materaes gentcos de ata productvdad en as semas
de nuestros cutvos. La asstenca tcnca y centca.a os pases en desarroo.en e argo
pazo proveer a expansn de oportundades comercaes para a agrcutura y a ndustra de os
34
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
Estados Undos.Pases como Tawan, Braz y Ngera, que fueran recpentes de a asstenca
tcnca de os Estados Undos, estn ahora entre os mayores compradores de os productos
amentaros de exportacn de os Estados Undos (:yle C. 8rady, Oca Prncpa para a
Cenca y a Tecnooga de Departamento de Agrcutura de os Estados Undos (USDA), y
exDrector Genera de Insttuto Internacona de Investgacn de Arroz (IRRI), en Science, 1 de
novembre de 1985:499).
Sn embargo, ahora que a booga moecuar penetra-' altera-e cdgo gentco de
pantas, anmaes, mcroorgansmos y personas, e ms fuerte camb a estratega pbca
de a anteror Revoucn Verde. Ahora as redes son menos vsbes pero ms efectvas. Son
redes de regas y de arregos nsttuconaes para mpementaras. La borevoucn en a
agrcutura y en a ndustra amentara tene e derazgo prvado de corporacones
transnaconaes (De Souza Sva 1989). Hoy as regas de |uego estn ubcadas en a
Organzacn Munda de Comerco-OMC (Waach y Wooda 2004) y en a Organzacn
Munda de a Propedad Inteectua-OMPI (Lander 2005).
Segn Busch (2001), a era de a booga moecuar empez a ser fabrcada cuando a
Fundacn Rockefeer don entre 1932 y 1957 a suma de USD 90 mones para que a
Booga fuera transformada hasta quedar seme|ante a a Fsca. S Europa domn a
occdente con a dctadura reducconsta de a Fsca, os Estados Undos domnaran e gobo
con a dctadura reducconsta de a Booga. Para que no hubera duda en cuanto a su tarea
reducconsta-hacer in$erencias5 desarrollar proposiciones ' construir generalizaciones
sobre el todo a partir de sus partes5 como si la din#mica del todo no dependiera de la trama
HredHde relaciones tangibles ' simblicas "ue atribu'en sentido a la e0istencia del todo '
sus partes-, e esfuerzo fue derado por os A/sicos. En e sgo XXI abundarn as vctmas
de esta ncatva.
Mentras e Informe Brundtand cncamente cupa a os pobres por a crss ecogca
panetara, en (he 1nem' o$ Nature* the end o$ capitalism or the end o$ the Iorld&, |oe
Kove (2004) demuestra que e sstema captasta es e prncpa responsabe por a mayora
de as catstrofes naturaes y socaes actuaes, con a partcpacn protagnca de a
cenca. Lander (2005) ama cenca neobera a esta ciencia comercial-ap#trida-sn
compromso con a hstora, e contexto o a humandad, sno apenas con e crecmento
econmco, e desarroo tecnogco, e ucro y a acumuacn de capta. Esta ciencia sin
consciencia (Morn 1984) est mercantzando a a naturaeza y a exstenca humana
(Lander 2005).
1l discurso eurocntrico de la superioridad europea
35
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
Durante e coonasmo, e dscurso de poder fue e discurso eurocntrico del di$usionismo
europeo, que promova a superordad de Europa sobre todas as cvzacones y socedades
en a poca de coonasmo (Dusse 2003). Innumerabes tess de postgrados y bros han
sdo escrtos sobre as causas de xto de Occdente en estabecer su hegemona como
cvzacn; a mayora asume de forma a-hstrca y a-crtca a superordad europea como
condcn natura. Este enfoque reproduce el discurso eurocntrico del di$usionismo
europeo, cudadosamente construdo por e ms fuerte.
En (he ColonizerJs .odel o$ the Iorld, |. M. Baut (1993) demuestra que la doctrina del
di$usionismo europeo, que promueve a superordad de raza, cma, cutura, mente y
esprtu de Europa para |ustcar su domnacn, no est fundamentada en evdencas
hstrcas o geografas sno apenas en a deooga de coonasmo. Esta deooga ha
ganado e estatus de paradgma soca-visin de mundo-que os mperos europeos
construyeron para expcar, |ustcar y fortaecer su expansn coona. Baut abunda en
evdencas sobre cmo os Estados de Europa occdenta, sus nteectuaes, organzacones y
prctcas, han creado y reproducdo este discurso p:blico. An hoy muchos todava creen
que Europa sempre fue reamente superor, cuando reamente os mperos europeos usaron
su superordad para desmorazar, subordnar, destrur o transformar a su convenenca as
socedades tradconaes y as economas de mundo tropca ba|o sus prctcas coonastas
y vaores occdentaes que voentaban a readad oca.
Incado en 1492, con a nvasn de Amrca, e coonasmo Europeo se ntensc en a
dcada de os 1870. E captasmo ndustra emergente seeccon a Afrca como su banco
prncpa, porque ah no haba restrccones egaes para ncorporar e contnente afrcano a
a rbta de sstema captasta. Eso ocurr porque Ingaterra y otros mperos europeos
estaban perdendo su compettvdad nternacona. Como a farsa de bre mercado ya no
funconaba para e ms fuerte, este construy nuevos mercados a partr de nuevas coonas.
Ingaterra so us e dscurso de bre mercado cuando era e ms compettvo de os
mperos, cosa que empez a decnar a partr de 1870.
En La Gran (rans$ormacin, Kar Poany escrb a ms sera crtca a a hpocresa
organzada arededor de a deooga de bre mercado. Poany demuestra que e bre
mercado no es bre-ni 3usto. E nco expermento de un mercado auto-reguado fue
ntentado por Ingaterra en e sgo XIX, pero sus resutados eran tan cruees que sus autores
o termnaron, seputando tambn e bre mercado, que e neo-mercantsmo ntenta
resuctar hoy en una versn peor que a de sgo XIX. La deooga de bre mercado es un
ornamento retrco de dscurso pbco de os guardanes de mperasmo sn coonas.
36
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
1strategias de intervencin colonial
No es necesaro ctar as prctcas ms voentas usadas durante a coonzacn, porque ya
son muy conocdas. Por e|empo, en Las 4enas Abiertas de Amrica Latina, Eduardo Gaeano
abunda sobre a voenca y a n|ustca coonaes cometdas sn escrpuos por os
coonzadores en a regn. Aqu ctamos soamente agunas pocas prctcas estabecdas
durante a coonzacn (Rst 1997), que se aseme|an mucho a agunas de as prctcas
actuaes que muchos pensan que son novedosas:
La $ormacin de inocentes :tiles. Esta prctca no fue de|ada a azar. Franca cre a 1scuela
Colonial e 23 de novembre de 1889 para ensear as ciencias coloniales, y ofrec un curso
grats en estudos coonaes en a Sorbonne, con un premo anua de 20.000 francos para e
me|or estudante, donado por a =nin Coloniale. Esta prctca es asumda hoy por una red de
institutos de estudios de desarrollo para formar expertos domestcados como
profesonaes a-potcos que creen que un modeo de desarroo es unversa, neutra y
benco para a socedad. Antes, os mperos tenan sus Mnsteros de as Coonas; ahora os
Mnsteros de Desarroo, de varados tpos y con dferentes nombres, son creados por os
msmos subdesarroados, factando a hegemona de ms fuerte e|ercda en nombre del
desarrollo.
1l establecimiento ' proteccin de lites locales. Para abrr mercados cautvos y factar e
acceso a matera prma abundante, mano de obra barata, mentes obedentes y cuerpos
dscpnados, se estabecen tes croas occdentazadas, y se nanca a consttucn de
fuerzas armadas para apoyar a dchas tes en su tarea de mponer un certo modeo de
desarroo econmco a su pobacn. An hoy, cerca de 2/3 de a ayuda de os Estados
Undos es para a asstenca en matera de segurdad, ncuyendo capactacn mtar, armas
y transferencas nanceras para os gobernos guardanes de sus ntereses y de sus aados.
En Amrca Latna, e conocdo-pero no invitado ni deseado-Comando Sur de os Estados
Undos mantene una red de undades mtares que funconan como centneas sencosas-
pero poderosas-guardando nuestros recursos, que concden con os ntereses de sus
corporacones y de as de sus aados.
La destruccin de la econom/a local. En una coona, prmero hay que destrur a estructura de
su economa. En Vetnam fue a sa, opo y acoho; en a Inda fue a ndustra text. En
Paraguay, su cas ndependenca ndustra ev e mpero brtnco a nducr a Argentna,
Bras y Uruguay a una guerra para destrur a autonoma de un desarroo ndustra
consderado un ma e|empo para otros pases de Sur. En Sudan fue cobrado un ato
mpuesto sobre os cutvos amentaros y anmaes domstcos; e puebo abandonaba sus
cutvos y anmaes para traba|ar en as mnas y en os cutvos de exportacn. Hoy e Banco
Munda prvega commodities de exportacn que ntegran redes transnaconaes de
produccn y dstrbucn, donde os granos de Sur son exportados para amentar a as vacas
de Europa, que ganan-cada una-USD 3 de subsdos daros, mentras cerca de 49% de a
humandad ntenta sobrevvr con menos de USD 2 por da. En resumen, e 8anco "undial
mpone e desarroo de una agrcutura cuyo ob|etvo no es amentar a os hambrentos donde
hay hambre sno hacer dnero donde hay opuenca.
La construccin de deudas !nancieras. Los coonzadores decderon que prestar grandes
sumas de dnero a as tes ocaes era e mtodo ms efectvo para controar dchas tes,
sus recursos naturaes, mano-de-obra y mercados. Como e dnero era empeado ms en as
vandades de as tes que en actvdades productvas, dchas tes quedaban rehenes de os
que es prestaban os recursos nanceros. Eso fue o que pas con Tns y Egpto en a mtad
de 1800, y es a prctca preferda de Bondo "onetario &nternacional en su msn de
recoonzar a Tercer Mundo a travs de a creacn de deudas externas-"ue deben ser
37
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
eternas-para e beneco de as corporacones e nversonstas nternaconaes. E con|unto de
os prstamos y sus correspondentes deudas externas fue te|do de forma pancada para que
su dnmca funcone como una red nevtabe de dependenca nancera. Ahora, a mayora de
os pases de Sur se ha transformado en exportadores de dnero para asegurar a acumuacn
en os pases de Norte.
La colonizacin cultural. Es muy reevante descacar, desmorazar, fragmentar o-
idealmente-destrur a cutura oca, a travs de a coonzacn de os sstemas de educacn
y medos de comuncacn. stos deben consttur una red de coonzacn cutura para
reproducr a dcotoma superor-nferor y prvegar as respuestas unversaes sobre as
preguntas ocaes, e mmetsmo sobre a creatvdad, a hstora oca sobre a hstora
subaterna, os hroes forneos sobre os hroes ocaes, o moderno sobre o tradcona, e
conocmento centco de os expertos sobre e conocmento tcto de os actores ocaes, os
dseos gobaes sobre as hstoras ocaes, etc. Aprovechando a deooga de !n de la historia
de Fukuyama, e 8anco "undial, en su Informe Anua Conocimiento para el )esarrollo, 1998-
1999, propone a educacn unversa, para homogenezar a domestcacn de as mentes y
corazones de as generacones futuras, que deben aprender prmero sobre a superordad
de bre mercado y de a democraca representatva, desde a vsn-' para el bene!cio-de
ms fuerte.
E hecho nsttucona ms reevante de coonasmo mpera fue a creacn de a Liga de
las Naciones, que egtm nternaconamente a prctca de a coonzacn (Rst 1997). A
na de a Prmera Guerra Munda, e Tratado de Versaes, rmado e 28 de |uno de 1919,
cre a prmera nsttucn potca nternacona para factar a hpocresa organzada
arededor de a dea de desarroo an en su msn cvzadora. Otra vez e ms fuerte
nsttuconazaba a n|ustca egazando su derecho a expotar a os ms dbes. Los
mperos transformaron su fuerza en derecho, nsttuconazando e derecho de decdr sobre
os nuevos terrtoros dsponbes de os perdedores de a guerra.
Los vencedores se regaaron a s msmos una cenca para coonzar o anexar os nuevos
terrtoros, y para controar y expotar a sus pobacones. Y as camnaba a humandad haca
a Segunda Guerra Munda, de donde una nueva potenca ndustra captasta emergera
hegemnca y transformara radcamente a dea de desarroo en su favor. La fuerza ya no
estara con e ms cvzado sno con e ms desarroado. Seran creadas nnovacones
para eevar a hpocresa organzada a nvees nunca antes magnados. Los Estados Undos
no tenan a case de os antguos mperos europeos, pero abundaban en a msma fata de
escrpuos para vabzar su ntencn de domnacn.
Despus de a Segunda Guerra Munda, as nnovacones nsttuconaes mpuestas por os
Estados Undos y sus aados conrmaron a posteror armacn de Foucaut de que a
potca nternacona es a contnuacn de a guerra por otros medos, para asegurar sus
resutados. Ba|o e concepto de poder como reacn, como sugere Foucaut, dcha
domnacn so puede ser e|ercda en a forma de red. La hpocresa organzada funcona
me|or a travs de redes de poder y de dsmuacn.
38
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
Cuando el m0s 1uerte se auto-denomina 2desarrollado3
.nosotros debemos embarcarnos en un.osado programa para hacer dsponbe os benecos
de nuestros avances centcos y.progreso ndustra para a me|ora y e crecmento de as
reas subdesarroadas.Debe ser un esfuerzo munda para acanzar a paz, a abundanca y a
bertad.E ve|o mperasmo-expotacn para e ucro extran|ero-no tene ugar en nuestro
pan.La mayor produccn es a cave para a prosperdad y a paz (%arry ,ruman, Presdente
de os Estados Undos, ctado en Rst 1997:72, 73)
Uno de os prncpaes ob|etvos de nuestro goberno es asegurar que os ntereses econmcos
de os Estados Undos se extendan en una escaa panetara ("adeleine +l6rig/t, exSecretara
de Estado de os Estados Undos, ctada por Ignaco Ramonet en Geopolitics o$ Chaos, 1998:48).
Nuestro ob|etvo con e ALCA es garantzar a as empresas norteamercanas e contro de un
terrtoro que va de poo rtco hasta a Antrtca, bre acceso, sn nngn obstcuo o dcutad,
para nuestros productos, servcos, tecnooga y capta en todo e hemsfero (Colin *o@el,
Secretaro de Estado de os Estados Undos, ctado en Mora 2004:3).
Esta crecente dvsn entre a rqueza y a pobreza, entre a oportundad y a msera, es tanto
un desafo a nuestra compasn como una fuente de nestabdad.Nosotros debemos ncur a
cada afrcano, cada astco, cada atnoamercano, cada musumn, en un crcuo crecente de
desarroo (Aeorge C. 8us/, Presdente de os Estados Undos, en su Dscurso sobre e
Desarroo Goba durante a cumbre de a OMC en Monterrey, Mxco, 14 de marzo, 2002).
Nunca antes en a hstora hubo tantos cncos como os asocados a a hpocresa organzada
para sustentar e imperialismo sin colonias. La descoonzacn ha sdo recoonzacn por
otros medos: deudas externas, prvatzacones, TLCs, ayuda nternacona, etc. Una mrada
atenta a nve de nterdependenca crecente entre os pases revea otros tpos de
dependenca ogrados con a convergenca tecnogca, fragmentacn potca, destruccn
ambenta y desntegracn soca. Nosotros estamos cada vez ms e|os de a ntegracn de
as socedades, promovda con e apoyo deogco de a metfora de a adea goba y con
a magen azu de a Terra fotograada desde e espaco como a nave comn de a
humandad (Sachs 1999).
La invencin del (ercer .undo ' la nueva 7hipocres/a organizada8
La educacn y a comuncacn domnantes nos ensean que, como os humanos, que
pasan por certas fases de desarroo-nfanca, adoescenca, etc.-, antes de ser adutos,
as socedades tambn pasan por certas etapas naturaes de desarroo. Iguamente, como
os nos y nas deben segur os conse|os de sus padres y madres, os subdesarroados
deben segur as orentacones de os desarroados, que ya conocen as recetas para e
desarroo. Cuando nos y nas no aceptan os conse|os de sus padres y madres, stos
tmos se senten con e derecho de mponeres formas de pensar y actuar, porque eos
sempre queren o me|or para os suyos. Iguamente, cuando os subdesarroados no
aceptan os modeos unversaes de desarroo, os desarroados tambn se senten con
e derecho de mponeres o que pensan que es o me|or para sus menores carentes, que
necestan ser ayudados. Incuso tenen e derecho de castgaros s no aceptan o que se
39
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
es propone con tanta generosdad. Eso prevaece en a educacn y a pancacn, en e
amado Tercer Mundo, prncpamente a partr de dscurso de Truman.
Mentras Truman no magn o que resutara de su dscurso a argo pazo, tuvo mucho
sentdo e Punto Cuatro de su dscurso en e contexto de os otros tres puntos: () contnuar
apoyando a a ONU; () mantener a reconstruccn de Europa a travs de Pan Marsha; ()
crear con|untamente con os aados una organzacn de defensa (OTAN); y (v) extender
para e resto de os pases ms pobres de mundo a asstenca tcnca que ya era provsta a
partes de Amrca Latna
3
. En e contexto de a Guerra Fra con a Unn Sovtca, os
Estados Undos tenan ahora una estratega perfecta: conqustar e Tercer Mundo.
Con (rois .ondes5 une plante, de demgrafo Francs Afred Sauvy, pubcado en
LK@bservateur de 14 de agosto de 1952, Franca nvent e Tercer Mundo: os pases que no
pertenecan a Prmer Mundo de os pases captastas ndustrazados n a Segundo Mundo
de os pases comunstas ndustrazados. La oportundad para reorganizar la 7hipocres/a
organizada8 qued perfecta para os Estados Undos: () promover a comunsmo como e
enemgo pbco de a humandad; () convencer de que su estado superor de desarroo
puede ser ogrado por todos; () derar vountaramente a proteccn contra e
comunsmo; y, (v) compartr su generosa ayuda para desarroar a os
subdesarroados.
La hipocres/a organizada que emerge de este proceso hstrco consste en que os
domnadores saben que os domnados no os acanzarn, pero hay que segur ngendo que
eso es posbe, deseado, natura e mperatvo que eo ocurra. En e dscurso pbco, e ms
db tene derecho al desarrollo, mentras e ms fuerte tene a obligacin moral de
ayudaro a desarroarse. Pero nade sabe qu es desarroo, porque e ms fuerte
reconstruye e concepto para ncorporar as crtcas de ms db, que otra vez pasa a creer
en sus buenas ntencones, para en seguda decepconarse, en un proceso que no tene
rumbo a segur n ugar donde egar, pero donde a dctadura de crecmento econmco se
mantene de forma mperturbabe. La verdad es que e ms fuerte no tene a menor
ntencn de que e ms db egue a ser como , hasta porque a homogenedad entre
socedades con cuturas, espacos geogrcos, contextos socaes y readades materaes
tan dstntas es una absouta mposbdad. Tampoco os subaternos ogran ser feces con a
concepcn de desarroo mpuesta. En tma nstanca, lo "ue el m#s $uerte realmente
3
Muchos de os servcos de asstenca tcnca y extensn rura de Amrca Latna fueron creados a a magen y
seme|anza de de os Estados Undos, emuando prncpamente su esenca: reproducr a dcotoma superor-
nferor en e mundo rura, que debera sentrse subdesarroado, pobre, cuando es rco-millonario-de
bodversdad y dversdad cutura.
40
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
"uiere de los dominados es e acceso, deamente sn nnguna restrccn, a matera prma
abundante, mano de obra barata, mentes obedentes y cuerpos dscpnados.
Con a desntegracn de a Unn Sovtca y e derrumbe de boque socasta de Este
europeo, est en marcha una estratega para reempazar a ideolog/a del 1stado por a
ideolog/a del mercado. A pesar de crecente poder de as corporacones transnaconaes,
este proceso ocurre centrado arededor de poder econmco-mtar de os Estados Undos,
porque a desaparcn de a Unn Sovtca ha creado as condcones temporaras para un
mundo unpoar. Agunos cambos gobaes estn transformando nuestra forma de ser,
sentr, pensar y actuar. Eso ocurre ba|o a nuenca de antguas y nuevas contradccones.
41
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
=n nuevo rgimen de acumulacin de capital ' una nueva red de poder para su gestin
Una economa nmatera est emergendo paraea a a economa productva; su factor
crtco es a nformacn y su nfraestructura esenca es a de a comuncacn (Castes
1996). Su dnmca vrtua ocurre a travs de redes cberntcas por donde uyen capta,
decsones e nformacn. Estas redes de poder, donde os rcos no necestan de os pobres,
gnoran a os que de eas no partcpan. Est en formacn e Cuarto Mundo-el mundo de
los innecesarios-que, en a era de acceso (Rfkn 2000) estarn desconectados de as
potcas pbcas y, por o tanto, de empeo, saud, educacn, |ustca, etc. E contrato
soca entre e capta y e traba|o se ha roto. Ba|o e eufemsmo de a Le0ibilidad laboral, as
egsacones aboraes de os pases estn sendo reestructuradas para factar a movdad
goba de capta y promover a vunerabdad oca de traba|o. E capta quere voar soo,
sn compromsos n responsabdades, ba|o e modeo neobera de crecmento econmco
con excusn soca (Dupas 2000).
Sn embargo, todo eso est sendo cnca y deberadamente camuado ba|o e concepto de
desarroo sustentabe. A travs de Informe Brundtand, os expertos en hpocresa
organzada ograron dsfrazar a obo con a pe de cordero ofrecda por e concepto de
desarrollo sustentable. Reccando sus prctcas dscursvas, eos ogran cooptar a muchos
de os actores que antes crtcaban as reacones asmtrcas de poder que generan a
pobreza, e hambre, a mercantzacn y destruccn de a naturaeza, etc. Lo nco que no
es reccado es e ob|etvo de crecmento econmco, renterpretado como a fuente mgca
de todas as soucones. La dea de desarroo fue resuctada ba|o e concepto de desarroo
sustentabe para eufemzar-' banalizar-su naturaeza n|usta, despus de 50 aos de
fracaso (Danaher 1994).
En este contexto, antguas nsttucones de a hpocresa organzada son reestructuradas y
nuevas son creadas, para estabecer una red de reglas iguales para capacidades desiguales.
Todo empez con una conferenca nternacona en Bretton Woods, New Hampshre, Estados
Undos, reazada entre e 1 y e 22 de |uo de 1944, donde fue creada a red de poder-
institucionalidad-que tene como msn cutvar y sustentar os resutados de a Segunda
Guerra Munda en beneco de a nueva potenca hegemnca y sus aados. Lderan esta
red e Banco Munda, e Fondo Monetaro Internacona y, ms tarde, e Acuerdo Genera
sobre Arancees y Comerco, que es a actua Organzacn Munda de Comerco, creada en
1994. Otra conferenca fue reazada en San Francsco, creando a Organzacn de as
Nacones Undas (ONU), en |uno de 1945. Con a sede de a ONU en Nueva York y de Banco
42
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
Munda y FMI en Washngton, no haba duda sobre quen era e nuevo der de a hpocresa
organzada arededor de a dea de desarroo.
Incamente, e FMI tena su foco en os pases ms ndustrazados de Norte, e BM deba
ocuparse de ayudar a a reconstruccn de a Europa, destruda por a Segunda Guerra
Munda, y a ONU se ocupara de a consodacn de a paz, seducendo a as nacones
desundas con un canto de srena que prometa prosperdad s todas eas aceptaban a
nueva normadad-nuevo orden econmico5 pol/tico ' militar mundial-denda por os
vencedores de a guerra, os nuevos amos de unverso. Despus, e BM y a ONU, prmero, y
e FMI, ms tarde, cambaron su foco haca e Sur. La agenda mpuesta por os Estados
Undos pas a ser a recoonzacn de Tercer Mundo por otros medos, ncuyendo a
estratega de crear una red de deudas e0ternas, pacentemente transformadas en deudas
eternas para for|ar as nuevas coonas econmcas. En nuestro contnente, fue extnguda a
Unn Panamercana y fue creada a Organzacn de os Estados Amercanos (OEA). La OEA
dera una red nsttucona hemsfrca de poder para factar a prevaenca de domno de
contnente por os Estados Undos, que necestaba estabecer mercados cautvos y asegurar
e acceso fc-' si necesario irresponsable-de sus corporacones, y de sus aados, a
matera prma abundante, mano de obra barata, mentes dces y cuerpos dscpnados.
Eso ocurra en e contexto de nco de a amada Guerra Fra entre e Prmer Mundo derado
por os Estados Undos y e Segundo Mundo derado por a Unn Sovtca. E comunsmo
fue a etqueta usada para construr una cutura de medo ante e ms recente enemgo
pbco de a humandad. Para contener a amenaza ro|a, fue creada a Organzacn de
Tratado de Atntco Norte (OTAN).
En nuestro contnente, fue creado e Tratado Inter-Amercano de Asstenca Recproca (TIAR)
y a Escuea Inter-Amercana de Defensa (EIAD), que egaron a apoyar cruees dctaduras
mtares, ba|o a estratega de confundr naconasmo con comunsmo (Born 2002).
Conrmando a naturaeza n|usta de su mandato, a EIAD era eogada por os Estados
Undos por su excepcona desempeo en a e|ecucn de su tenebrosa agenda ocuta:
ensear e arte de a tortura, de a represn armada y de convencer a braseos de matar a
braseos, a argentnos de matar a argentnos, a chenos de matar a chenos, etc.
Ms a de su mandato oca, a ONU fue usada por os Estados Undos y su red de aados,
por e|empo, para neutrazar a supuesta amenaza representada por e progressta Patrco
Lumumba, apoyar e crue e n|usto rgmen de Mobuto y toerar pasvamente e sabota|e a
proceso de paz en Angoa. Para nuencar a red de educacn y a red de comuncacn
43
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
goba subordnadas a poder de ms fuerte a ONU pubc en 1951 un documento
traducendo a dea de desarroo como progreso econmco dooroso pero nevtabe
para e ben de todos, conrmando a decaracn de Rector de INCAE ctado a nco de
este traba|o, quen d|o ser necesaro dsfrazar os cambos deseados y necesaros ba|o
e nombre de desarroo. No est demasado repetr cues eran estos cambos deseados y
necesaros:
Hay un sentdo en que e progreso econmco aceerado es mposbe sn a|ustes doorosos. Las
osofas ancestraes deben ser erradcadas; os azos de casta, credo y raza deben romperse; y
grandes masas de personas ncapaces de segur e rtmo de progreso debern ver frustradas sus
expectatvas de una vda cmoda. Muy pocas comundades estn dspuestas a pagar e preco de
progreso econmco (:aciones ;nidas, 1951; ctado en Escobar 1998:20)
Ms recentemente, a ONU fue desmorazada por os Estados Undos que, sn su
autorzacn, nvad egamente a Irak, destruyendo e pas n|ustamente para en seguda
aparecer como e poderoso generoso y |usto durante su reconstruccn, cuando ntenta
controar su petreo, debtar e poder de a OPEP y fragmentar a sodardad atente de
mundo rabe. Pero hubo ntentos de os pases de Tercer Mundo de utzar a ONU a su
favor. En 1974, a Asambea Genera de a ONU adopt a Carta de os Derechos y
Obgacones Econmcas de os Estados, un marco ega que estabeca e derecho de os
gobernos a reguar y e|ercer su autordad sobre as nversones extran|eras.reguar y
supervsar as actvdades de as empresas mutnaconaes.y para naconazar, expropar o
transferr a propedad de os nversonstas extran|eros (Born 2002:2). Hubo tambn a
eaboracn de un Cdgo de Conducta para as Empresas Transnaconaes y a creacn de
un Centro de Estudos de a Empresa Transnacona.
Los deres de a hpocresa organzada condenaron a ncatva con a etqueta de
Tercermundsmo. Los Estados Undos y e Reno Undo saeron de a UNESCO durante os
Gobernos de Reagan y Thatcher, e pago de as cuotas nanceras de a ONU fue retendo,
hubo recortes en os presupuestos de as Agencas de a ONU sospechosas de
Tercermundsmo, a Carta fue aboda, e Cdgo fue seputado y e Centro de estudos fue
extngudo. E nombre Nacones Undas es hoy un eufemsmo para suavzar su estructura
no-democrtca. Cnco pases tenen e poder de veto en e Conse|o de Segurdad de a ONU,
donde se presentan como os guardanes de a paz mentras sustentan una extosa ndustra
basada en a guerra, de|ando para a ONU una misin imposible: unr a as nacones
desundas.
Las funcones estratgcas de as organzacones acusadas de Tercermundsmo han sdo
transferdas a as organzacones de Bretton Woods (Born 2002). La educacn es ms
nuencada por e BM que por a UNESCO. La OMC quere berar a educacn para a
44
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
penetracn de corporacones transnaconaes en este negoco ucratvo. La potca abora
es |ada ba|o a nuenca de BM, e FMI y a OMC, y no de forma autnoma por a OIT. E BM
y e FMI, ms que a OMS, nuencan cuestones de saud.
Ya no se envan e|rctos para a recoonzacn; esta msn cabe a a red de agencas
mutateraes creadas para reproducr a nueva dcotoma superor-nferor-desarrollado
subdesarrollado-y cutvar as reacones de poder y as condcones materaes y smbcas
que aseguran os resutados de a Segunda Guerra Munda en beneco prncpamente de a
nueva potenca hegemnca y sus aados. E FMI, e BM y a OMC deran dcha red de poder
para a recoonzacn de Segundo y de Tercer Mundo.
Nuevas organzacones fueron creadas para a gestn de rgmen de acumuacn y
representacn de capta goba, como a Organzacn Munda de a Propedad Inteectua
(OMPI), que seaa un cambo desde os productos de naturaeza matera haca os
productos nmateraes, de naturaeza cutura; un ndcador de a reevanca de
conocmento en a ecuacn de poder. Sn embargo, e nuevo orden munda neobera
todava se resente de a ausenca de dos factores, uno asocado a acceso a matera prma
abundante, mano de obra barata, mentes dces y cuerpos dscpnados, y otro asocado a
a cutura de medo. Para e prmer caso, se ntent formuar e Acuerdo Mutatera sobre
Inversones (AMI) en secreto, que sera a constitucin corporativa de paneta (Born 2002):
as corporacones tendran so derechos y nnguna obgacn. Abortado e AMI, muchas de
sus cusuas estn sendo dscretamente ntroducdas en os TLCs. Para e segundo caso,
fue necesaro esperar por e 11 de septembre de 2001.
1l !n del (ercer .undo ' la reorganizacin de la 7hipocres/a organizada8
Reveando a fragdad de su nvencn, e Tercer Mundo tuvo su muerte potco-deogca
decretada en 1991, con a mposn de a potenca hegemnca de Segundo Mundo, a
Unn Sovtca. Hurfano precozmente, e Segundo Mundo empez a desmoronarse. En a
ausenca de Segundo Mundo, e Tercer Mundo perd a consteacn de sgncados que
|ustcaron su efmera exstenca, una exstenca que srv soamente a a convenenca de
a vountad de domnacn de as dos potencas mundaes (Busch y Gunter 1994). En e
escenaro de poder munda, esta ruptura deogca permt a emergenca de una
stuacn muy pegrosa: e monopolio del poder mundial por parte de os Estados Undos de
Amrca.
45
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
Despus de n de a Guerra Fra, os Estados Undos revearon a verdadera ntencn-
agenda ocuta-de su guerra contra e comunsmo: ser a nca potenca hegemnca de
gobo. Sn embargo, con e n de a Guerra Fra, a eti"ueta del comunismo qued obsoeta.
E nuevo mpero perd su me|or fuente de excusas para |ustcar su dscurso hegemnco y
egtmar sus prctcas mperastas. Pero e 11 de septembre cre una oportundad que
cay teramente de ceo: a eti"ueta del terrorismo.
Con un ato sentdo de oportunsmo, e goberno de os Estados Undos, apoyado por as
tes mtares, potcas y empresaraes, us una antgua estratega cuyo xto depende de
a cutura de medo-a construccn de un enemgo pbco-, y cuya raconadad fue
acarada por Hermann Goerng, asesor de propaganda de Hter, en os |ucos de Nuremberg
que sgueron a a Segunda Guerra Munda.
Como es natura, a gente comn no quere a guerra, pero. son os deres de un pas quenes
determnan su potca, y.es fc arrastrara, se trate de una democraca, o una dctadura
fascsta, o un paramento, o una dctadura comunsta. Con voz o sn voz, a a masa sempre se e
puede hacer que respade a sus deres. Es fc. Lo nco que hay que hacer es decr que estn
sendo atacados y denuncar a os pacstas por su fata de patrotsmo y por estar exponendo a
pas a un pegro. Funcona gua en todos os pases (%ermann Aoering, ctado en De Souza
Sva, 2004:84-85).
Como hoy se sabe, e 11 de septembre no fue una sorpresa para e Goberno de os Estados
Undos sno un acontecmento ansosamente esperado, que e goberno ng amentar
entre grmas en a teevsn mentras conmemoraba en a ntmdad de os crcuos de as
tes de poder mtar, potco y empresara. E 11 de septembre fue una oportundad
nca para reorganzar a farsa de desarroo nternacona, en a ausenca de Segundo
Mundo y de Tercer Mundo, y en a ausenca de comunsmo como e enemgo de a paz y de
a democraca munda. Sn embargo, como e terrorsmo moderno opera en a forma de red,
su combate est sendo guamente asumendo a msma morfooga soca. Nuestros
gobernos estn sendo presonados para ntegrar una red panetara de combate a
terrorsmo, que obvamente no estara sendo estabecda s o de 11 de septembre hubera
ocurrdo en un pas de Afrca, Asa o Amrca Latna. Sn embargo, e 11 de septembre
ocurr en os Estados Undos. Ahora una red munda ha sdo creada con cenca para matar
en e nombre de a paz, mentras expande a cutura de medo para ocutar as ncatvas
que avanzan y protegen os ntereses de sus corporacones y de as de sus aados.
E 11 de septembre permt a os Estados Undos nventar un nuevo enemgo pbco de a
humandad-el terrorismoH5 y presentarse vountaramente como canddato nco a
protector n:mero uno de la humanidad. A partr de ah |ustca nuevas nvasones, a
voacn de os derechos humanos dentro y fuera de su terrtoro, e caentamento de a
ndustra de a guerra, a asstenca mtar a pases donde tenen nters en su petreo y/o
46
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
agua y/o bodversdad y/o economa, a etqueta de terrorstas para os crtcos de
mpero, a voacn dpomtca de a soberana a|ena, a nvencn de nuevas mentras,
a renovacn de medo coectvo, e dao coatera de a muerte de nocentes, a
fragmentacn de a sodardad oca, a generacn de nuevas desguadades y sus
respectvas n|ustcas, etc. Perfecto!
En resumen, a hpocresa organzada combna a cutura cnca y a cutura de medo en un
dscurso pbco convenente para a manpuacn de socedades potcamente gnorantes,
hstrcamente sn memora, soco-pscogcamente vunerabes y/o deogcamente
domestcadas para creer en e dscurso pbco de ms fuerte. No por concdenca, ambas
cuturas estn sendo ntenscadas cuando as regas de |uego de desarroo de a poca
de ndustrasmo estn perdendo vgenca, seaando e ocaso de una poca hstrca y e
aborear de otra poca, nueva pero no necesaramente me|or.
*+R,E-5( "arco prospectivo
El cam6io de poca y los paradigmas emergentes para la plani)caci'n
Cuando tenamos todas as respuestas, cambaron as preguntas (&nd#genas +ymara; Regn
Andna)
S a humandad quere un futuro esperanzador, no o ograr proongando e pasado o e
presente. S nosotros ntentamos construr e Tercer Meno en esta base, fracasaremos. (Eric
%o6s6a@m; (he Age o$ 10tremes, 1994:585)
Cuando os ndgenas A'mara d|eron cuando tenamos todas as respuestas, cambaron as
preguntas, eos ree|aban su perpe|dad ante e actua cambo de poca hstrca. Eos
reconocen a mposbdad de comprender a readad de su contexto cambante con
antguos modos de nterpretacn. Los Aymara demuestran ms ucdez que os nteectuaes
que nssten en expcar os cambos de mundo con os mtodos de observacn que han
prevaecdo en os tmos sgos. Aqu se comparte un marco para nterpretar a gness de
actua cambo de poca, sus mpactos sobre as reacones cenca-tecnooga-socedad y os
escenaros emergentes para e futuro de as redes de nnovacn para e desarroo.
El concepto de 2poca /ist'rica3.
La dentdad de una poca hstrca es dada por un sstema de deas para nterpretar a
readad, un sstema de tcncas para transformar dcha readad y un sstema de poder-
institucionalidad (regas de |uego)-para controar a readad, que prevaecen subordnando
a otros sstemas de deas, sstemas de tcncas y sstemas de poder, e nuencando a
naturaeza de as reacones de produccn, reacones de poder, modos de vda y cutura.
Pero as pocas hstrcas no son eternas. Una poca hstrca camba cuando se
47
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
transforman, cuatatva y smutneamente, as reacones de produccn, reacones de
poder, modos de vda y cutura que han prevaecdo. Estos cambos transforman e sstema
de deas, sstema de tcncas y sstema de poder prevos, for|ando a emergenca de nuevos
sstemas de deas, sstemas de tcncas y sstemas de poder que compten entre s para
prevaecer en a nueva poca hstrca.
Hace 10-12 m aos os modos de nterpretacn/ntervencn de os cazadores-recoectores
de a poca hstrca de e9tractivismo-dependiente de la naturaleza-, fueron superados
por a gca de a poca hstrca de agrarianismo-dependiente de la agricultura. La
revoucn neotca-a nvencn de a agrcutura-, resut en a generacn de excedentes
agrcoas, a vda sedentara y a creacn de as cudades. A partr de a segunda mtad de
sgo XVIII, e sstema de deas, sstema de tcncas y sstema de poder de a poca de
agraransmo feuda fueron desaados, fragmentados y subordnados por e nuevo sstema
de deas, sstema de tcncas y sstema de poder que for|aron a poca hstrca de
industrialismo-dependiente de la industria. La revoucn ndustra, traducda por e
descubrmento y aprovechamento de fuentes de energa dferentes de a energa humana y
anma, hzo posbe a ntroduccn de mqunas en e proceso productvo de generacn de
rqueza y poder. Lo msmo sucede desde os aos 1960. La humandad est expermentando
un cambo de poca, no una poca de cambos.
Los cambos gobaes en marcha no pertenecen a a poca de ndustrasmo, sno que for|an
una nueva poca, a de in1ormacionalismo-dependiente de la in$ormacin-(Castes
1996). Un mundo dferente, pero no necesaramente me|or, est sendo construdo. La
computadora ya reempaza a a chmenea como smboo de desarroo. Nosotros tenemos
e prvego hstrco de presencar a ocaso de a poca hstrca de ndustrasmo y e
aborear de una nueva poca hstrca, que todava es una fotografa fuera de foco, cuyas
caracterstcas e mpcacones apenas empezan a denearse. Por eso, a mayora no ogra
comprender a gness de su vunerabdad n cmo ea se manesta.
4a gnesis del 2cam6io de poca3 actual
Desde hace dcadas, cambos cuatatvos y smutneos en as reacones de produccn,
reacones de poder, modos de vda y cutura de ndustrasmo estn transformando e
sstema de deas, sstema de tcncas y sstema de poder domnantes de dcha poca
hstrca. Los epcentros de os tembores que estn for|ando e actua cambo de poca, que
nos hace a todos vunerabes, de cudadano a paneta, son tres y se expresan a travs de
tres revoucones: tecnogca, econmca y sococutura.
48
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
Revolucin tecnolgica.
Estn en marcha muchas revoucones tecnogcas, como a botecnooga, nanotecnooga
y tecnooga de a nformacn, que tenen en comn o sguente: () son reducconstas, ()
estudan su ob|eto de nters como s eos fueran una mquna, y () son dependentes de
aporte terco de a cenca moderna para sus avances. Sn embargo, a revoucn en torno
a a tecnolog#a de la in1ormaci'n dere crtcamente de as otras por dos razones. Las
otras revoucones dependen de sta para sus avances. Adems, su gca dgta est
penetrando y transformando todos os medos y formas de comuncacn; por eso va a
mpactar a toda a humandad, sea por e acceso a a raconadad y os productos de esta
revoucn cberntca, o por a fata de acceso a dcha raconadad y productos.
Cuando habamos sobre redes y sobre cambos de naturaeza vrtua, dgta, nmatera o
eectrnca (Castes 1996; Cebrn 1998), nos refermos a cambos que no pertenecen a a
poca de ndustrasmo sno que estn for|ando una otra poca. Eso ocurre ba|o una
raconadad nstrumenta, donde os probemas son resuetos con nuevas tcncas. La
comuncacn est sendo afectada por esta revoucn, que aporta un en$o"ue ciberntico a
su prctca: todo es reducdo a una cuestn de nformacn. Ba|o esta raconadad
nstrumenta, as redes socaes son nnecesaras, porque a ecenca nos hace ndferentes
y nos reduce a autmatas bogcos, sn reconocernos como cudadanos. S agn beneco
ocurre ser como consecuenca no pancada, nunca como ob|etvo conscentemente
programado.
Revolucin econmica.
Despus de os choques en os precos de petreo en a dcada de os 70, todos habamos
de una crss econmca de proporcones gobaes, sn percbr que esta crss es un mero
ndcador de a crss ms ampa y ms profunda de rgmen de acumuacn de capta de
a poca de ndustrasmo. En a esfera econmca est en marcha un ntento panetaro de
estabecer un nuevo rgmen de acumuacn de capta y una nueva red de poder-nueva
institucionalidad-para su gestn (De Souza Sva et al. 2001)
As, a berazacn, desreguacn, prvatzacn, a|uste estructura, etc., que ntegran e
men de os cambos mpuestos por e Fondo Monetaro Internacona (FMI), Banco Munda
(BM) y Organzacn Munda de Comerco (OMC), son cambos que no pertenecen a a
poca de ndustrasmo sno que for|an una nueva poca (Castes 1996), ba|o una
49
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
raconadad econmca donde e mercado goba es a nca fuente pausbe de soucn
para todos os probemas de a humandad y de paneta, que son necesaramente causados
por e Estado, sector pbco y os pobres subdesarroados. Esta revoucn transforma a
comuncacn con su en$o"ue mercadolgico: todo es reducdo a una cuestn de
compettvdad. Ba|o esta raconadad econmca, as redes socaes son una
nconvenenca, porque a competenca nos hace egostas y nos reduce a smpes
proveedores, centes, productores, procesadores, consumdores, etc., sn reconocernos
como cudadanos (Burque 2001). A menos que as redes socaes sean creadas para paccar
a os excudos de os benecos de crecmento econmco, como as redes socaes creadas
en os programas de desarroo nancados por e Banco Munda y e BID en Amrca
Latna. S agn beneco ocurre ser como consecuenca, nunca como ob|etvo programado.
Revolucin cultural.
Los movmentos socaes, que proferaron a partr de os aos 1960, desaaron as premsas
de a cvzacn occdenta y cuestonaron os vaores de a socedad ndustra de consumo;
entre eos, e femnsmo y e ambentasmo, adems de os que revndcaron a mportanca
de os derechos humanos, |ustca tnca, ncusn soca, partcpacn de a socedad cv,
etc. Cada movmento desnud agn escndao asocado a a exstenca humana y de otras
formas de vda, y propuso su reconstruccn ba|o vaores, ntereses y compromsos
dferentes de aqueos que generaron os probemas por superarse. Los cambos que
prvegan o humano, o soca, o ecogco y o tco (gnero, desarroo sustentabe,
democraca partcpatva, cambo cmtco, cuestn ndgena, a bodversdad, a dversdad
cutura, etc.) no pertenecen a a poca de ndustrasmo sno que for|an una otra poca
(Castes 1996; Capra 2003). Eso ocurre ba|o una raconadad nteractva donde a soucn
de os probemas antropogncos requere reexn, debate, nteraccn, negocacn y a
radcazacn panetara de a democraca. Ba|o esta raconadad nteractva-relacional-,
as redes socaes emergen como mprescndbes, porque nuestra Sostenbdad nos hace
nterdependentes, y a nterdependenca nos transforma en ngees con apenas un aa, que
no ogran voar s no a hacen abrazados.
Esta revoucn asume que otro mundo es posbe y necesaro, y tendr profundo mpacto
sobre a comuncacn, por su en$o"ue conte0tual. La compe|dad de a readad no puede
ser reducda a apenas una de sus mtpes e nterdependentes dmensones. N e
desarroo se somete a frmuas o modeos unversaes, porque en cada comundad y
socedad e desarroo es un e0perimento social permanente, cuyos problemas cambiantes
son (re)nterpretados y (re)mane|ados de forma nnovadora por cada nueva generacn. E
50
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
desarroo no es unversa sno contextua. No es una sorpresa que os gerentes y sus
organzacones de desarroo estn ba|o os efectos de una crss de egtmdad y otra de
percepcn.
La crisis de legitimidad emerge de a prdda de vgenca de as regas de |uego de
desarroo de a poca de ndustrasmo, mentras a crisis de percepcin es creada por a
prdda de vgenca de sstema de deas de dcha poca hstrca, que hace obsoetos os
marcos nteectuaes que soan guarnos en nuestras nterpretacones e ntervencones,
for|ando una visin de mundo con a cua percbamos y mane|bamos os probemas y
desafos compe|os de dcha poca. Aquea visin mec#nica de mundo se ha vueto
obsoeta, mentras otras estn competendo para reempazar su monopoo hstrco. Y cada
vsn de mundo-concepcin de realidad-asgna un sgncado dferente a concepto de
red, con consecuencas guamente dstntas.
Disiones de mundo en conEicto en la poca /ist'rica emergente
Las revoucones en marcha construyen tres vsones de mundo-ciberntica5 mercadolgica
' conte0tual, que compten entre s en e ntento de nuencar de forma domnante e
sstema de deas, sstema de tcncas y sstema de poder de a poca emergente. Nnguna
de estas vsones exstr de forma pura. Pero una de eas prevaecer sobre as otras,
sometndoas a una certa |erarqua de vaores y ob|etvos donde coexstrn de forma
subordnada (De Souza Sva et al. 2001).
4isin ciberntica de mundo
Asumendo e mundo como una mquna cberntca-un sistema de in$ormacin auto
regulado-esta vsn crea un dscurso cuya raconadad nstrumenta prvega a
tecnocenca como soucn para probemas compe|os. A travs de esta metfora mecnca,
todo o que entra en a mquna es etquetado como recurso y todo o que sae es percbdo
como producto. Por esta razn, nos refermos a recursos naturaes, nanceros, materaes,
humanos, etc., mane|ados como meras pezas de engrana|e. Con a tecnooga de a
nformacn, esta vsn sostca e antguo modeo raconasta que estabece e renado de
a razn, un mundo sn emocn n sentmentos, donde a raconazacn nos presona haca
una bsqueda fra de ecenca, predccn, cuantcacn, precsn y contro.
Ba|o e concepto de e!ciencia, e neoracionalismo construye un mundo de redes vrtuaes,
donde nosotros nos reaconaremos ms con as mqunas que con nosotros msmos. Esta
51
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
vsn de mundo aporta un enfoque de red-ciberntica-cuya prncpa caracterstca es a
ndferenca ante o humano, o soca, o ecogco y o tco. Eso porque a metfora de una
mquna cberntca para comprender a mundo prvega a razn nstrumenta sobre a
emocn humana, y reduce e funconamento de a readad a smpe consumo,
procesamento y produccn de nformacn (Cebrn 1998).
4isin mercadolgica de mundo.
Vendo a mundo como un mercado auto-reguado, esta vsn construye un dscurso cuya
raconadad econmca prvega e mercado como soucn para probemas compe|os. A
travs de esta metfora econmca, todo o que entra en e mercado es etquetado como
capta y todo o que sae es percbdo como mercanc/a. Por eso, nos refermos a capta
natura, nancero, soca, humano, nteectua, etc. Con a contrbucn de a tecnooga de
a nformacn, esta vsn sostca a gca evouconsta de darwnsmo soca, ba|o a
antgua premsa de que a exstenca es una ucha por a sobrevvenca a travs de a
competenca. Ba|o e concepto de competitividad, e neoevolucionismo est dvdendo e
mundo en arenas econmcas y tecnogcas, donde as eyes de mercado prevaecen sobre
as eyes de as socedades y as transaccones comercaes sobre as reacones socaes
(Hed y McGrew 2000).
Ba|o esta vsn, todo se vende, desde prncpos hasta a naturaeza, y todo se compra,
desde escrpuos hasta e cuerpo humano, sus rganos y su DNA. Ba|o e cuto a dnero,
esta vsn de mundo aporta un enfoque de red cuya prncpa caracterstca es e egosmo,
que dene o humano, o soca, o ecogco y o tco como obstcuos a a compettvdad,
ege a mercado como e |uez que prema a os buenos-los competitivos-y castga a os
maos-los nocompetitivos, creando un magnaro tcnco y soca donde e xto persona e
nsttucona requere que nos transformemos todos en gadadores rehenes de a gca de a
arena: cada uno por s msmo, Dos por nade y e Dabo contra todos.
4isin conte0tual de mundo.
Asumendo e mundo como una trama de reacones entre dferentes formas de vda, esta
vsn crea un dscurso cuya raconadad comuncatva prvega a nteraccn conscente,
negocada y tca como forma de resover problemas antropognicos-creados por a accn
humana. La metfora de a trama de reacones revea as potencadades y mtes de todos
os modos de vda, donde nosotros somos percbdos como taentos humanos, porque
nuestra magnacn nos permte crear ms a de a experenca actua y de conocmento
52
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
prevo. Con su ato contendo tco, esta vsn prvega a creacn de 2goras-a forma
ms antgua de asambea que os Gregos crearon para e debate democrtco-como
soucn para a nterpretacn y e mane|o de nuestros probemas/desafos emergentes.
Ba|o e concepto de Sostenibilidad, e constructivismo est construyendo un mundo donde a
socedad cv prevaece sobre e Estado y e mercado (Sen et al. 2004), para dentcar y
superar contradccones generadas por reacones asmtrcas de poder: e hambre en un
mundo de abundanca, a pobreza en un mundo de opuenca, a escasez de Sur versus e
desperdco de Norte, a rqueza de as corporacones versus a pobreza de as nacones y a
prvatzacn de os benecos de a gobazacn versus a socazacn de sus resgos y
crss. Esta vsn aporta un enfoque de red que asume e contexto como referenca, a
ncertdumbre y a nestabdad como premsas, a nteraccn como cave, a sodardad
como prncpo y a tca como garante de a Sostenbdad de todos os modos de vda.
Una vez dentcadas as tres revoucones que dan orgen a estas tres vsones de mundo,
resuta fc comprender e surgmento de nuevas contradccones, porque se percbe con
facdad que no todos os cambos son compatbes entre s. Por e|empo, eso es o que
expca por qu os Estados Undos, os pretensos campeones de desarroo sustentabe, no
ratcan a Convencn de a Bodversdad, e Protocoo de Kyoto n a Corte Internacona de
|ustca. Sus corporacones transnaconaes no permten que su goberno os ratque,
porque desean construr mercados cautvos y tener acceso fc a matera prma abundante,
mano de obra barata, mentes dces y cuerpos dscpnados. Pero os Estados Undos
ratcan todos os acuerdos asocados a as revoucones tecnogca y econmca,
nuencndoos prevamente a su favor, ndependente de sus mpactos en o humano, o
soca, o ecogco y o tco.
A ree|ar a vsn de mundo de os gerentes y de os que nuencan su prctca, a
organzacn en red se encuentra en una encruc|ada tco-potco: servr a a socedad ba|o
a nuenca domnante de a ecenca, a compettvdad o a Sostenbdad, ya que uno de
estos conceptos prevaece sobre os dems, en correspondenca con a vsn de mundo que
prevaezca sobre as dems en a construccn de as nuevas redes para e desarroo.
+lgunas evidencias del 2cam6io de poca3 actual
Muchas son as evdencas de actua cambo de poca. La fata de espaco nos permte
compartr apenas agunas de estas evdencas. A contnuacn, sntetzamos agunos
53
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
cambos cuatatvos en as reacones de produccn, reacones de poder, experenca
humana y cutura.
(rans$ormaciones en las relaciones de produccin
Est emergendo una economa en torno a un factor ntangbe-in$ormacin-cuya dnmca
depende de a nfraestructura de a comuncacn. Esta economa funcona a travs de redes
vrtuaes que ecpsan eectrncamente a dmensn espaco-tempo, y escapan a contro
de os gobernos naconaes. En esta economa, donde os rcos ya no necestan de os
pobres, os que no partcpan de sus redes de poder son gnorados por eas. Est en
formacn e Cuarto Mundo, e mundo de los innecesarios: os desconectados de a era de
acceso. Puesto que sin ingreso no ha' acceso a:n cuando ha' e0ceso, e 80% de a
humandad est desconectada de as potcas econmcas y socaes, sn acceso a
educacn, saud, amentacn, empeo, esperanza, etc. (Castes 1996; Tern 2003; Kove
2004).
E contrato soca entre e capta y e traba|o se ha roto. Ba|o e eufemsmo de exbdad
abora, a nueva economa demanda a movdad goba de capta y a vunerabdad oca
de traba|o. E capta vuea so y posa en cuaquer punto de gobo para a expotacn de
matera prma abundante, mano de obra barata, mentes dces y cuerpos dscpnados. E
capta es gobamente coordnado para acumuar de forma descentrazada; e traba|o es
desagregado en su desempeo, fragmentado en su organzacn, dverscado en su
exstenca y dvddo en su accn coectva. Los captastas de a nueva economa son
corporacones transnaconaes, cuyos ntereses gobaes y ambcones expansonstas os
transforman en actores ap#tridas, que no son eaes squera a sus pases de orgen. La
educacn domnada apoya este proceso, y contna reproducendo a dcotoma superor-
nferor, con un nuevo nfass para a brecha dgta que nos dvde en conectados-
desconectados, eu$emizando otras desguadades, porque pasa a mpresn de que ahora
a nca dferenca entre as socedades es que agunas son entas y otras son rpdas,
reducendo a compe|dad de a probemtca de a domnacn a una mera cuestn de
veocdad.
(rans$ormaciones en las relaciones de poder
E rgmen de acumuacn de capta de a economa nmatera emergente (Hed y McGrew
2000) se organza en torno a regas transnaconaes, para cuya dnmca as regas
naconaes de os Estados-nacones son una nconvenenca, y son etquetadas de barreras
54
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
cuyo sgncado negatvo as hacen obstcuos que deben derrumbarse. As, a soberana de
os Estados es dsmnuda para funcones de rgmen de acumuacn de capta de a poca
de ndustrasmo, y fortaecda para funcones que egtman as regas transnaconaes
de nuevo rgmen de acumuacn. Por eso, a democraca representatva est en crss. Con
a formacn de un Estado-red supranacona, se est creando un goberno munda-sin
Presidente ni elecciones-que formua as potcas y toma as decsones ms crtcas para e
futuro de a humandad y de Paneta.
La democraca representatva ya no ogra representar a os ntereses de as socedades
naconaes, y se ha transformado en el arte de enga?ar al pueblo: os que decden no son
eectos, y os eectos no decden. Naconamente, a democraca representatva ha sdo
reducda a una espece de democracia de un d/a: e da de voto. La educacn domnada
contrbuye a a consodacn de un nueva red de poder para vabzar una nueva red de
deas y una nueva red de tcncas favorabes a nuevo orden econmco munda, que es
captasta, corporatvo, neo-mercantsta, nformacona y goba.
55
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
(rans$ormaciones en los modos de vida.
Nosotros vvmos a experenca humana a travs de reacones con nosotros, y entre
nosotros y e resto de a naturaeza (Capra 1996, 2003). Eso est cambando con os avances
en a cuestn de gnero, Sostenbdad, partcpacn de a socedad cv, respecto a os
derechos humanos, |ustca tnca, etc. Est en rpdo deteroro e concepto de fama, a
heterosexuadad ya no es e nco tpo de reacn sexua aceptada. E Paneta ya emte
seaes de fatga ecogca: una catstrofe anuncada. La autordad patrarca es
cuestonada despus de tres m aos sn ser desaada. La lgica de la mercanc/a-donde
todo se vende y todo se compra-penetra todas as esferas de a exstenca, se ntensca a
mercantzacn de a naturaeza, se estabece e mercado de as partes y de a nformacn
gentca de cuerpo humano. Se avecnan as guerras por recursos naturaes escasos, e
agua-que ser a mercanca de exportacn ms cara de a hstora-emerge como a
prncpa fuente de conctos nternaconaes.
La gentca moecuar promete una vda ms ongeva y ms sana pero no necesaramente
ms fez, os bogos moecuares nos proponen tener h|os sn hacer e amor, y a
Socobooga promueve una dscrmnacn gentca ms grave que a dscrmnacn raca,
por expcar comportamento soca a partr de a herenca gentca; estamos saendo de a
dictadura de la A/sica, a travs de su reducconsmo atmco, y entrando en a nueva
dictadura de la >iolog/a, a travs de su reducconsmo gentco. En este contexto, a
pancacn domnada es monopozada por expertos que asumen (ncorrectamente) que
eos tenen e derecho de pancar o que se debe hacer. Todo eso pasa e|os de
escrutno pbco y de a partcpacn cudadana, dentro de esquema de a hpocresa
organzada que caracterza e desarroo nternacona, y ba|o a nuenca cnca de
actores poderosos (Kove 2004) que tenen a posbdad de condconar a naturaeza,
rumbo y prordades de a educacn que es nteresa.
(rans$ormaciones en la cultura.
La facdad de acceso a a nformacn no encuentra precedentes en a hstora. Pero
nosotros vvmos a parado|a de estar ahogados en un mar de nformacn y an as no
comprender e contexto cambante, porque a nformacn no es un snnmo de
conocmento. Adems, so cerca de 6% de a humandad tene acceso a Internet, donde e
80% de os accesos provenen de os 24 pases ms rcos. Fnamente, a humandad camna
haca a cutura de a readad vrtua. Est en formacn a generacin puntocom, a quen
no mporta a hstora n e contexto, pues e mundo es una pantaa donde a vda se
56
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
presenta como espectcuo. Esta generacn tendr dcutad para dstngur entre a
readad rea y a readad vrtua; o que no aparece en una pantaa no exste, no es verdad
o no es reevante. Esta generacn vvr en un contnente vrtua donde se reaconar ms
con as mqunas que con sus seme|antes.
57
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
Todo es resueto por a tecnooga de a nformacn, que hace nnecesaras as reacones
socaes e nvsbes as reacones potcas. Rehn de a gca de a tecnooga dgta, a
generacin puntocom asumr que no es necesaro camnar para conocer e mundo y
transformaro, factando a domnacn de os ms poderosos, que ya no necestarn
enfrentar a as fuerzas vvas de a socedad, so mensa|es eectrncos, a os cuaes no
tenen a obgacn de reacconar. La comuncacn es renventada en este contexto sn
referenca a pasado o futuro, creando magnaros pancados para nuestra domestcacn
cutura, que nos for|ar como internautas y consumdores cberntcos, no ms como seres
humanos.
Obvamente, a educacn no sgue cen por cento a un patrn unversa en a actua
gobazacn, porque sempre hubo, hay y habr resstencas a os ntentos de domnacn y
homogenezacn. Los movmentos cuturaes emergentes son ndcadores de otras
posbdades. Pero muchas de as ncatvas consderadas dferentes de paradgma
domnante de a educacn estn sendo bocoteadas por stuarse fuera de a normadad
neobera. No soamente estn proferando as unversdades prvadas sno que ahora e
pasa|e nsttucona de a educacn est sendo rpdamente adornado con os coores de
as unversdades corporatvas. Sn embargo, son pocas pero muy mportantes as
experencas de educacn comprometdas con os modos de vda de os grupos socaes
vunerabes de Amrca Latna, como e caso de as ncatvas que ncorporan a pedagoga
crtca propuesta por Pauo Frere.
El 2modo cl0sico3 y el 2modo conte9tual3 de generaci'n de conocimiento
Una nueva poca estabece un sstema de deas, que generamente prvega modos
partcuares de nterpretacn e ntervencn, ncuso para a generacn de conocmento.
Durante a poca hstrca de ndustrasmo, e sstema de deas, creado ba|o a nuenca
de una vsn mecnca de mundo, for| e modo cl#sico de generacin de conocimiento. Las
caracterstcas de modo csco y as consecuencas negatvas de desarroo practcado ba|o
su nuenca estn ba|o cuestonamento generazado e nexorabe desde os aos 60
(Restvo 1988; Koppenburg 1991; Waersten 1998; Wash et al. 2002). Eso ocurre a partr de
a revoucn sococutura, que en e nve macro crtc os pares de a cvzacn
occdenta y desa os vaores de a socedad ndustra de consumo, cuestonando tambn
as formas de generacn, acceso y apropacn de conocmento (comprensn), poder
(fuerza) y rqueza (capta).
58
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
En e con|unto de estos anss crtcos, a cenca emerg smutneamente como factor de
desarroo y de desguadad. Las caracterstcas de modo csco de generacn de
conocmento fueron examnadas para revear sus mtes y dstorsones. Durante a segunda
mtad de sgo XX, se empez a percbr a decnacn de varos paradgmas centcos y de
desarroo, y e surgmento de varas ncatvas para construr nuevos modos de
nterpretacn e ntervencn, ncuso para a generacn de conocmento.
59
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
Como consecuenca, a cenca practcada ba|o a tradcn osca conocda como
*ositivismo ha sdo desaada (Bentz y Shapro 1998; Daz 2000; Bawden 2001; Busch
2001; Nowotny et al 2001; Rng 2001; Achnte 2005) para abrr espaco a surgmento de
nuevas premsas ontogcas (sobre a naturaeza de a readad), epstemogcas (sobre a
naturaeza de conocmento y de proceso de su generacn), metodogcas (sobre e
mtodo y a naturaeza de ndagar) y axogcas (sobre os vaores, tcos y esttcos, y a
naturaeza de a ntervencn).
E constructivismo, en su versn asocada a a Teora Crtca de a Escuea de Frankfurt, a
versn crtca de a teora de dscurso y a teora de a red de actores, es una de as
aternatvas emergentes que ms gana egtmdad (Dckens y Fontana 1994; Guba y Lncon
1994; Morn 2000; Capra 1996, 2003; |ordn 2005). Con su foco centrado en e contexto
(contexto-cntrco), e constructvsmo se caracterza por su potenca para a partcpacn
de a socedad en genera y de os actores de desarroo, con varadas, profundas y postvas
mpcacones para ncatvas de cambo nsttucona en as organzacones. Las redes de
nnovacn para e desarroo, no estn exentas de dchas mpcacones. En e futuro, a
humandad contar con e modo csco y otros modos-prncpamente e modo
contextua-de generacn de conocmento, que ocuparn espacos que e prmero no ogra,
porque as caracterstcas responsabes por as extraordnaras contrbucones de modo
csco son as msmas que mtan su ncursn en a compe|dad de a readad,
prncpamente en os procesos que ncuyen gente.
Se pueden comprender me|or as dferencas y compementaredades de modo csco y
modo contextua a partr de contraste entre as premsas que condconan cada una de as
dmensones-ontogca, epstemogca, metodogca y axogca-asocadas a esfuerzo
de generacn, acceso y apropacn de conocmento de cada uno de sus correspondentes
paradgmas.
@ntolog/as* ob3etivismo ' conte0tualismo
En su dimensin ontolgica, e modo cl#sico (postvsta) asume que a readad exste de
forma ob|etva, ndependente de nuestra percepcn, y que a msn de a cenca es
descubrr sta readad como ea reamente es, descrbndoa con precsn, en sus
mnmos detaes, para que seamos capaces de predecra, controara y expotara. Ba|o
estas premsas, a readad reevante es apenas o que puede ser vsto, pesado, meddo,
contado e deamente traducdo a engua|e matemtco. Caso contraro, no exste, no es
verdad o no es reevante.
60
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
Dferente de ob3etivismo de modo csco, e modo conte0tual (constructvsta) asume e
conte0tualismo, ba|o e cua no exste una sno mtpes readades, todas dependentes de
as dferentes percepcones de os dferentes grupos de actores socaes. No se nega a
exstenca de o que amamos de concreto, pero se asume que nuestro acceso a o
concreto ocurre de forma ntermedada por os sgncados que e atrbumos
cuturamente. Pero tambn se reconoce a exstenca de otras dmensones sub|etvas de a
exstenca, como a esprtua y a smbca, donde construmos os sgncados que dan
sentdo a nuestra msma exstenca. E modo contextua tambn asume que s a readad es
socamente construda puede ser socamente transformada por nuevas percepcones,
decsones y accones. Ba|o estas premsas, adems de a readad dura de os hechos
concretos, se asume a exstenca de una readad banda consttuda por una trama de
reacones, nteraccones, conexones, mpactos e mpcacones, que son ncuso fuente de
sgncados para os amados hechos concretos de a readad dura.
En sntess, e modo cl#sico es apropado para dentcar y descrbr os factores
responsabes de as reguardades de os fenmenos fscos-qumcos-bogcos que exsten
ndependentemente de a ntervencn humana. E modo conte0tual es reevante para
dentcar e nterpretar as dferentes readades construdas por as dferentes percepcones
de os dferentes grupos de actores socaes, ncuyendo a os fenmenos concretos cuya
comprensn dependa de os sgncados cuturaes que es atrbumos. La educacn ree|a
y reproduce as premsas de paradgma que e |ustca y sostene; en e presente e|empo,
de paradgma postvsta y de constructvsta, respectvamente. Las redes son guamente
dependentes de as premsas ontogcas, epstemogcas, metodogcas y axogcas de
paradgma domnante, ba|o e cua emergen como nnecesaras, nconvenentes, o
mprescndbes.
1pistemolog/as* reduccionismo ' holismo
En su dimensin epistemolgica, e modo cl#sico asume que o mportante es conocer as
eyes naturaes que rgen e funconamento de a readad natura y soca. Tambn asume
que e todo est contendo en as partes, o que permte dvdro en sus partes
consttuyentes, con e n de conocer cada una de eas en sus mnmos detaes. Eso permte
expcar e todo a partr de conocmento de su menor parte, de a msma forma como os
fscos prometeron expcar e unverso a partr de conocmento de #tomo, y ahora os
bogos moecuares prometen expcar a exstenca humana a partr de nuestro DNA.
61
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
Dferente de reduccionismo de modo csco, e modo contextua asume e holismo donde
es reevante comprender prncpamente os procesos de nteraccn a travs de os cuaes
os dferentes grupos de actores socaes, econmcos, potcos e nsttuconaes construyen
sus dferentes percepcones de a readad. De gua forma sstmca, tambn asume que e
conocmento de as partes es necesaro pero nsucente para comprender a dnmca de
todo, o que exge entender as reacones entre as partes, entre stas y e todo, entre e
todo y sus partes y entre e todo y otros sstemas de reacones que consttuyen, a su vez, su
contexto reevante. La dnmca de todo es de naturaeza cardca-caos ' orden-,
consttuyendo una propedad sstmca-propiedad emergente-que surge de con|unto de
sus nteraccones nternas y externas, y que no se reproduce de forma asada en nnguna de
sus partes.
En resumen, e modo cl#sico es mportante para crear conocmento especazado sobre
dferentes partes de a readad; e modo conte0tual dentca e nterpreta me|or a trama de
reacones responsabes por a dnmca, coherenca y contradccones de todo. E modo
csco produce anss especazados sobre partes especcas de a readad; e modo
contextua construye sntess sobre a dnmca de todo. La educacn ree|a y reproduce
as premsas de paradgma que e |ustca y sustenta; en e presente e|empo, de
paradgma postvsta y de constructvsta, respectvamente. La naturaeza y dnmca de
as redes de nnovacn para e desarroo son guamente dependentes de as premsas
ontogcas, epstemogcas, metodogcas y axogcas de paradgma domnante.
.etodolog/as* positivismo ' constructivismo
En su dmensn metodogca, e modo cl#sico asume que e nco mtodo apropado es
aque que reaza una asepsia ideolgica de os vaores, ntereses y compromsos de
nvestgador y de os actores de contexto de a nvestgacn. As, e mtodo expermenta,
as tcncas estadstcas y cuaquer estratega metodogca que permta traducr a readad
a engua|e matemtco son deaes para generar conocmento ob|etvo y, por o tanto,
verdades centcas vdas. E nvestgador debe usar cuaquer mtodo que o ae|a de
ob|eto y de contexto de a nvestgacn, para asegurar que sus resutados no estarn
mpregnados de sus vaores, ntereses y compromsos humanos, reveando apenas a
verdad centca. Adems, e mtodo centco debe ae|ar e ob|eto de a nvestgacn
de contexto de a nvestgacn, porque e contexto es demasado compe|o, ncuyendo
exceso de varabes sn asocacn con e fenmeno de causa-efecto que se quere conocer.
Para cada efecto exste apenas una-' una sola-causa. Es mprescndbe crear condcones
de contro (aboratoros, estacones expermentaes) que permtan estudar apenas a una o
62
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
quzs as dos o mxmo tres varabes dentcadas en a hptess centca como
responsabes ms probabes por e fenmeno a ser conocdo, para que ste pase a ser
predecbe y controabe. A na, a readad es para ser descuberta y descrta como
reamente es.
De forma dferente, e modo conte0tual asume que sn nteraccn no hay comprensn. Los
mtodos ms apropados son os que permten a nvestgador ncorporar, como parte
ntegra de a nvestgacn, a s msmo y a resto de contexto (e cua ntegra) con sus
actores. Con eso, a generacn de comprensn ncuye e entendmento de certos
procesos y reacones que ocurren en e contexto de a nvestgacn que so e
conocmento tcto de os actores ocaes puede compementar e esfuerzo de nvestgacn.
Para aumentar e grado de vadez de sus resutados y a reevanca de sus mpactos, a
nvestgacn debe ser nteractva, porque os actores socaes de contexto de a
nvestgacn son tambn ntrpretes actvos y permanentes de su readad; s eos no
partcpan actvamente de a nvestgacn dfcmente encontrarn motvos reevantes para
comprometerse con as consecuencas de sus resutados, pero s pueden quedarse
escptcos cuanto a sus resutados y moestos o hasta ndgnados con agunos de sus
mpactos y/o con a forma de su e|ecucn.
En resumen, e modo cl#sico es crtco para dentcar y descrbr fenmenos fscos,
bogcos y qumcos que no dependen de a hstora o de contexto, donde su contrbucn
no exge nterpretacones asocadas con a ntervencn humana, mentras que e modo
conte0tual es cruca para penetrar e mundo de os fenmenos que nvoucran gente, donde
a nteraccn de nvestgador con os actores de contexto de a nvestgacn
(nvestgacn-accn) es obgatora para a partcpacn de stos en a nterpretacn y
transformacn de su readad. Mentras a metodooga postvsta es comprometda con e
propsto de conocer para controlar, a metodooga constructvsta es comprometda con e
propsto de comprender para trans$ormar. La educacn ree|a y reproduce as premsas
de paradgma que e |ustca/sostene; en e presente e|empo, de paradgma postvsta y
de constructvsta, respectvamente. E concepto de red, cuando apcado a a generacn y
apropacn de conocmento, es tambn dependente de as premsas ontogcas,
epstemogcas, metodogcas y axogcas de paradgma domnante.
A0iolog/as* neutralidad ' compromiso
En su dmensn axogca, e modo cl#sico asume a neutradad de a prctca centca.
Ba|o esta premsa, e mtodo cient/!co (postvsta) es sucente para mpedr a penetracn
63
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
de vaores e ntereses humanos, de nvestgador y de os actores de contexto, porque nada
ogra romper su barrera de inmunidad ideolgica. No hay necesdad de negocacn
asocada a vaores tcos y esttcos. So os resutados centcos pueden ser manpuados
deogcamente; a prctca centca es nmune a sta manpuacn, porque e mtodo
centco asegura a neutradad de a prctca centca.
Dferente de neutralismo de modo csco, e modo contextua asume e activismo frente a
a necesdad de a nteraccn humana para crear consenso sobre a readad, e
conocmento para nterpretar e ntervenr en a readad, y os vaores, ntereses y
compromsos que deben prevaecer en e proceso de transformacn de a readad. Un
paradgma centco genera mpcacones ms a de su dmensn centco-tcnca,
ncuyendo aspectos potcos, tcos, nsttuconaes, etc. Hasta a seeccn de una teora es
un proceso potco, porque toda teora ree|a una visin de mundo-concepcn de readad
-que nuenca os modos de nterpretacn e ntervencn de os que a adoptan. Los
nvestgadores y os actores socaes de contexto de a nvestgacn deben hacer expctos
sus respectvos vaores, y negocar os vaores que deben prevaecer en a ntervencn para
comprender y transformar a readad.
64
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
En sntess, e modo csco es ms apropado para ntervencones en procesos fscos,
bogcos y qumcos donde os humanos no partcpen, mentras e modo contextua es
crtco en todos os procesos donde vaores e ntereses humanos estn necesaramente
presentes, porque son ntrnsecos a su dnmca. La educacn ree|a y reproduce as
premsas de paradgma que e |ustca y sostene; en e presente e|empo, de paradgma
postvsta y de constructvsta, respectvamente. E concepto de red es guamente
dependente de as premsas ontogcas, epstemogcas, metodogcas y axogcas de
paradgma domnante, ba|o e cua una red emerge como nnecesara, nconvenente o
mprescndbe.
Se puede deducr que e modo contextua asume un otro contrato soca para a cenca,
que a compromete con todos os grupos socaes de a socedad; una ciencia con conciencia
comprometda con as dmensones humana, soca, ecogca y tca, que subordnan e
crecmento econmco y e desarroo tecnogco como medos, no como nes. E modo
csco se presenta como una ciencia para la sociedad, ntermedada por a tecnooga, vsta
smpemente como a apcacn prctca de conocmento centco.
E modo contextua emerge como una ciencia de la sociedad, sn ntermedaros entre
ambas, hasta porque aquea entende ser parte de sta. La morfooga de a red no funcon
para a comunidad cient/!ca cartesiana-a a Descartes, que percba e centco
actuando de forma ndvdua-, pero est funconando para a comunidad cient/!ca
baconiana-a a Bacon, que propuso a Casa de Saomn en su novea Nueva Atl#ntida,
smbozando a actua cenca organzada en grandes equpos de traba|o-.
)e la indi$erencia a la sensibilidad !los!ca5 terica ' metodolgica
E modo contextua es apropado para ayudar a as organzacones a aproxmarse ms a a
socedad en genera y a os actores de desarroo en partcuar. E modo contextua ha sdo
desarroado para prvegar prncpamente as dmensones humana, soca, ecogca,
potca, nsttucona, tca, etc., de a readad, todas gnoradas por e modo csco por
rreevantes. Sn embargo, s e desarroo ncuye a seres humanos, a nvestgacn de/para
e desarroo debe ser presentar un ato grado de sensbdad osca, terca,
metodogca e ntercutura. Percbdo como un expermento soca de transformacn oca
permanente, e desarroo ocurre en un espaco para e encuentro dnmco entre socedad,
cutura y naturaeza, cuyo carcter contextua requere mucha sensbdad para a
comprensn de dcha dnmca. Con ste enfoque, as organzacones encontrarn ms
facdad para demostrar una nueva reevanca a a socedad. En trmnos prctcos, e
65
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
conocmento generado, a travs de modo contextua, asume varos atrbutos: conocmento
contextua, compe|o, transdscpnaro, soca, tco y democrtco.
66
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
Conocimiento conte9tual. Para e modo csco, e contexto es una nconvenenca,
porque ncuye ms varabes que as que e nvestgador necesta para traba|ar de
forma controada, razn por a cua fueron nventados e aboratoro y a estacn
expermenta: permtr e contro de as varabes escogdas por e centco. En
cambo, e modo contextua asume e contexto como fuente de comprensn
rrempazabe. So e contexto ayuda a nvestgador comprender por qu un
probema exste y por qu e msmo ocurre en a forma como se manesta. Ms a
de ayudar en e dagnstco, e contexto tambn ofrece muchas pstas para
entender cues entre varas de as opcones posbes para nterpretar y gerencar un
determnado probema es a ms adecuada en cada caso partcuar donde e
probema ocurre. E contexto es a cave, no soamente para a nvestgacn sno
tambn para a gestn de redes socaes.
67
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
Conocimiento complejo. Los probemas y desafos de contexto cambante son
sempre de naturaeza compe|a, cuya nterpretacn y mane|o demandan un
conocmento necesaramente compe|o. E modo csco traba|a con probemas
sencos de nvestgacn; e modo contextua nca su abor prmero dentcando
probemas compe|os para a nvestgacn. La compe|dad de a readad es a razn
para e surgmento de modo contextua, mentras que e modo csco-paradigma
de la simpli!cacin-estuda os probemas de nvestgacn asados de contexto de
su ocurrenca. Un probema compe|o para a cenca revea un gran nmero de
probemas de nvestgacn. Traba|ando con probemas sencos de nvestgacn, e
modo csco contrbuye de forma extraordnara a travs de esfuerzos dscpnaros,
que no es una fortaeza de modo contextua. ste reempaza a a mono-causadad y
a neadad por a mutcausadad y a no-neadad propas de os sstemas
compe|os (con sus mtpes dmensones, reacones, funcones, nterdependencas y
contradccones) cuya dnmca es cardca-caos y orden. La comple3idad es la
clave, tanto para a nvestgacn como para a gestn.
Conocimiento transdisciplinario. La compe|dad de contexto requere una
comprensn ampa, profunda y sstmca, mposbe de ser generada con esfuerzos
dscpnaros, que son tpcos de modo csco. E modo contextua ncuye pero
transcende a comuncacn entre as dscpnas dsponbes para ncorporar e
conocmento tcto de os actores ocaes, que conocen certas nteraccones de su
contexto, que an todas as dscpnas |untas no son capaces de percbras y mucho
menos de comprender sus mtpes sgncados cuturaes ocaes. So a
nterpenetracn de os saberes de os especastas y de os actores ocaes permte
una nterpretacn ntercutura negocada de a compe|dad de a readad. Por este
motvo, os dseos gobaes son rreevantes ocamente, porque su raconadad
unversa gnora os saberes (e conocimiento t#cito de os actores) ocaes. 1l di#logo
es la clave, no soamente para a nvestgacn sno tambn para a gestn.
Conocimiento social. E contexto no es un vaco soca, porque es socamente
construdo y reconstrudo por muchos actores socaes y sus organzacones. Mentras
e modo csco excuye su partcpacn, e modo contextua os ncuye, aumentando
e grado de correspondenca entre as ncatvas pancadas y e contexto de su
apcacn e mpcacones. En e modo contextua, a secuenca mecnca y nea de
modo csco, donde unos generan, otros transeren y muchos adoptan, es
reempazada por a apropacn soca de conocmento. Eso ocurre por parte de os
actores nteresados durante e msmo proceso de su generacn, que supera a a
ecuacn nea y reducconsta de a nvestgacn-transferenca-adopcn con e uso
de concepto de nnovacn como proceso, que ntegra de forma ndvsbe estos
terrtoros, compartmentazados por a vsn mecnca de mundo que os for|. E
modo contextua asume que e desarroo, como proceso contextua de
transformacn oca, ocurre en un espaco donde se ntegran, de forma convergente,
dvergente y hasta contradctora, socedad-cutura-naturaeza. La interaccin es la
clave, no soamente para a nvestgacn sno tambn para a gestn.
68
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
Conocimiento tico. Mentras e modo csco no hace autocrtca, porque se cree
neutra, e modo contextua es reexvo, se auto-anaza de forma permanente,
adems de exgr de os partcpantes a habdad de ponerse en os zapatos de os
otros para entender me|or sus motvos y aspracones. Fnamente, conscentes de a
no-neutradad de sus ntervencones, os practcantes de modo contextua asumen
que e conocmento contextuamente generado es un conocmento socamente
comprometdo con e contexto de su apcacn (dmensn prctca) e mpcacones
(dmensn tca). Eso mpca que, ba|o e modo contextua, os actores de contexto
son nvtados a partcpar de esfuerzo de pancacn, segumento y evauacn de
a nvestgacn desde e nco, antes de que sean formuadas as propuestas de
ntervencn, para que tengan a oportundad de nuencar a partr de momento de
a seeccn de probema para a nvestgacn. Es ms, a posbdad de su
partcpacn debe ser nsttuconazada, para evtar que sean nvtados soo cuando
concda a exstenca de gerentes e nvestgadores sensbzados para a nteraccn
negocada. 1l compromiso es la clave, no soamente para a nvestgacn sno
tambn para a gestn.
Conocimiento democr0tico. En e modo csco, a evauacn centco-tcnca de
os pares (peer revew) es sucente para denr a cadad de os resutados, en un
anss de a prctca centca que no ncuye sus mpactos en e contexto de su
apcacn e mpcacones. En e modo contextua, os crteros centco-tcncos son
mprescndbes pero nsucentes para denr a vadez de sus resutados y
reevanca de os mpactos de conocmento generado y apcado. S para cada modo
de ntervencn corresponde un modeo de evauacn, e surgmento de modo
contextua requere de a creacn de modeos sui generis de evauacn, que
reconozcan sus caracterstcas y vaorcen su contrbucn dferente. Como resutado,
otros actores de contexto sern ncudos como evauadores, y a matrz de
evauacn ncur otros tpos de crteros-ambentaes, econmcos, socaes,
potcos, nsttuconaes, tcos, etc.-que nteresan a a socedad en genera y a os
actores ocaes en partcuar. A contraro de a ndferenca de modo csco, causada
por su fasa neutradad frente a os vaores e ntereses humanos, e modo contextua
es deberadamente ncuyente de benestar de a mayora. La sociedad es la clave,
no soamente para a nvestgacn sno tambn para a gestn.
En concusn, una organzacn nteresada en a ncorporacn deberada de as
caracterstcas de modo conte0tual debe crear un espaco para a reexn, debate y
negocacn de as mpcacones de dcha decsn. No se trata so de adoptar un engua|e
dferente, o de so generar un nuevo documento, sno de crear un nuevo comportamento-
forma de ser, sentr, pensar y actuar-. Las mpcacones son mtpes, y os cambos
correspondentes son dfces de mpementar. Los cambos en esta dreccn deben ser
partcpatvos. Su xto depende de un ampo, argo y costoso esfuerzo nteractvo para a
construccn y apropacn coectva de un nuevo modo de nterpretacn-marco
conceptual-y un nuevo modo de ntervencn-teor/a de accin-usados smutnea y
compementaramente con e modo csco. Habr resstencas y conctos, sn embargo, os
procesos que cambian las personas "ue cambian las cosas son ms reevantes y sostenbes
que os que cambian las cosas para cambar as personas.
69
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
Ba|o e modo contextua, nngn proyecto es desarroado por un nco ndvduo, una nca
dscpna y, eventuamente, una nca organzacn. Como rega, ba|o ste enfoque, un
proyecto exge un equpo nterdscpnaro y eventuamente nternsttucona. Cmo
traba|ar en equpos, s somos evauados y promovdos por nuestro ndvduasmo? Cmo
traba|ar con os actores ocaes en una reacn horzonta, donde eos son tambn
su|etos de a nvestgacn? Cmo gerencar equpos y proyectos nternsttuconaes?
Cmo gerencar conctos en pequeos grupos? Cmo comportarse en una comundad
rura o en una $avela de a perfera urbana? Cmo negocar con otras organzacones, sobre
as cues no se tene ascendenca admnstratva n potca? Cmo desarroar estrategas
para e traba|o en equpo, donde centcos y actores ocaes traba|an |untos? Cmo
gerencar un esfuerzo transdscpnaro e nternsttucona? Estas pocas preguntas apenas
revean a compe|dad de a ncatva, o que mpca a comprensn y uso de pensamento
compe|o. Pero an esta dcutad no debe ser sucente para hur de desafo, porque su
retorno ser una mayor reevanca y, como consecuenca, una mayor Sostenbdad de a
organzacn en su entorno genera.
La red es, por o tanto, a me|or forma de organzar e modo contextua para a creacn de
nnovacones reevantes. La educacn y a comuncacn sern crtcas para e xto de
cuaquer ncatva para estabecer e modo contextua en cuaquer organzacn, porque
ste requere prmero un cambo de as personas que cambarn as cosas. No o contraro.
4as relaciones cam6iantes ciencia-tecnolog#a-sociedad-innovaci'n
Con e cambo de poca, todos estamos vunerabes, de cudadano a Paneta. Lo que vara
es e grado de vunerabdad, a forma como sta se manesta y a percepcn y capacdad
de os que reacconan en busca de Sostenbdad en dferentes contextos. No es, pues, una
sorpresa que todo est cambando. Incuso as reacones entre cenca, tecnooga y
socedad (Daz y Heer 1992; Dckens y Fontana 1994; Bentz y Shapro 2000; Busch 2001;
Nowotny et al. 2001), con profundas mpcacones para e desarroo, que emerge de dchas
reacones, a educacn, que as reproduce, a comuncacn, que as popuarza, y a gestn
que vabzar-o inviabiliza-todas as dems dmensones de desarroo.
(ecnociencia* el eclipse de la dicotom/a cienciatecnolog/a
Hstrcamente, a tecnooga surg mucho antes de a cenca, con a creacn de
herramentas de pao y pedra para a cacera, a pesca, etc. Despus, a cenca nace y crea
una trayectora paraea a a de a tecnooga, a punto de permtr que muchos nventos
70
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
mportantes ocurreran sn su aporte terco. Sn embargo, a partr de a Revoucn
Industra, as trayectoras de ambas empezan a converger, para uego fusonarse de forma
rreversbe. Ahora, a cenca moderna no ogra avanzar sn os aportes nstrumentaes de a
tecnooga moderna, n a tecnooga moderna avanza sn os aportes tercos de a cenca
moderna; Bruno Latour ama de tecnociencia a fusn que hace a ambas nseparabes.
Antes a tecnooga era percbda como a apcacn prctca de conocmento centco.
Ahora a fusn de ambas ya no permte esta separacn, porque ambas se nuencan
cambando a naturaeza y dnmca de proceso de su desarroo. Incuso, a separacn
entre nvestgacn bsca y apcada ya no se sostene, o que transforma as reacones
entre cenca, tecnooga y socedad.
E antguo proceso percbdo como nea, desde a cenca haca a tecnooga, y desde a
tecnooga haca a socedad, emerge hoy como un proceso compe|o sn dvsn cara entre
sus reacones consttuyentes. Sn a tecnooga como ntermedara entre a cenca y a
socedad, a nvestgacn y su gestn estn vncuadas a proceso de desarroo, pero no
ms como factores exgenos sno como parte msma de con|unto de factores de proceso,
nuencando y sendo nuencados en a nteraccn que construye e desarroo. La
prctca de a tecnocenca requere de os centcos una dnmca radcamente dferente
de a dnmca nea proveda por e modo csco. Los gerentes de desarroo no estn
exentos de mpacto de estos cambos, porque sus enfoques han sdo condconados por e
reducconsmo, neadad, ob|etvsmo, mecancsmo, mono-causadad, nstrumentasmo,
etc., que caracterzan e modo csco de generacn de conocmento. La gestn no
apenas ree|a sno que tambn reproduce sus premsas y promesas. Sn embargo, e
concepto de red tene e potenca para factar a prctca de a tecnocenca, porque su
dnmca es nteractva.
La presin hacia la interaccin* el eclipse de la investigacin nointeractiva
A emnar a tecnooga como ntermedara entre a cenca y a socedad, a tecnocenca
no ogra desarroarse de forma reevante en a ausenca de nteraccn con os actores
socaes de contexto donde aporta su contrbucn. Cuando se desarroaba asada de a
tecnooga, a cenca era nuencada prncpamente por a tradcn osca de
Postvsmo, que tambn a asaba de o humano, o potco, o cutura, o esprtua, o
smbco y o tco, o que guamente se ree|aba en a comuncacn de/para e desarroo
centco, tecnogco, econmco, etc. E mtodo postvsta exge a separacn de
nvestgador de ob|eto de a nvestgacn, para evtar a contamnacn de os
resutados de a nvestgacn con sus vaores e ntereses humanos. Separa tambn e
71
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
ob|eto de a nvestgacn de contexto de su exstenca, para permtr e mxmo contro
sobre as varabes que se desea observar.
Los probemas causados por esta dobe separacn son ahora vsbes y poco aceptabes;
muchos grupos socaes presonan a os nvestgadores haca una mayor nteraccn con os
su|etos y e contexto de a nvestgacn, para superar os mtes de a nvestgacn no-
partcpatva y descontextuazada. Lo msmo se puede decr de a gestn, cuando se exge
de a pancacn gerenca a mxma ob|etvdad, una msn mposbe ya que sta es una
actvdad humana mpregnada de vaores, ntereses y compromsos. As, os gerentes
debern nteractuar o mxmo posbe con a mayor dversdad de os actores socaes
nvoucrados en un certo proyecto o proceso, para consderar as dferentes perspectvas
nvoucradas, aun cuando tenen a obgacn tca de hacer expcta su perspectva, para
que otros actores no sean manpuados por e dscurso de a supuesta ob|etvdad de as
decsones gerencaes. E concepto de red no atera en nada a a sub|etvdad de una red,
porque est es ntegrada y dnamzada por humanos.
La presin tica* el eclipse de la neutralidad cient/!ca
La neutradad centca es ahora percbda como un mto. La socedad descubr que a
cenca ha sdo, hstrcamente, factor de desarroo, desguadad y vunerabdad. Despus
de experencas como e Hoocausto e Hroshma, e dscurso postvsta de a neutradad de
a cenca no convence a a socedad, a cua empeza a percbr a prctca centca como
una construccn soca y, por o tanto, est su|eta a a nuenca de vaores e ntereses
humanos. La gestn guamente nunca ha sdo neutra, porque esta prctca nos permte
cambar e futuro; todo o que provoca cambos, tene mpactos, no es neutra. Muchos de os
movmentos cuturaes de os aos 1960 cuestonaron a neutradad centca a denuncar
as consecuencas negatvas de desarroo practcado con a contrbucn de a cenca
moderna.
La contrbucn de a cenca-y de su gestn-a Hoocausto, a a fabrcacn deberada de
a bomba atmca para nes de domnacn, y a desastre causado por a Revoucn Verde
en a agrcutura tropca ba|o a premsa de que e conocmento centco es unversa y
puede ser apcado en cuaquer contexto, revean que as reacones entre cenca,
tecnooga y socedad deben ncur sempre un ato contendo tco. La prctca de a
gestn es tambn vaoratva, porque es una actvdad humana guamente mpregnada de
vaores, ntereses y compromsos. Eso no es bueno n mao; sgnca que a gestn debe ser
72
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
un proceso ntensvo de negocacn para denr os vaores tcos y esttcos que deben
prevaecer desde a concepcn hasta a evauacn de os mpactos de sus decsones.
La diversidad cognitiva* el eclipse del monopolio del conocimiento cient/!co
Para ecpsar otras formas de conocmento, e Postvsmo ogr estabecer e monopoo de
conocmento centco, a travs de a premsa de que e mtodo centco es a nca forma
apropada para generar conocmento vdo. Logr as emnar, por e|empo, a nuenca de
a superstcn, e poder de conocmento generado por a regn y a reevanca de
conocmento tcto de os actores ocaes (a|enos a a prctca centca). Inuencada por
os paradigmas de la ciencia eurocntrica, a comuncacn est condconada por a
msma doctrna postvsta. En este contexto monoposta, a nvestgacn-y su gestn-
ntervno en e desarroo sn e aporte de os saberes de as socedades ocaes. |unto
con a supuesta neutradad centca, a excusvdad de conocmento centco ofreca a
os postvstas una cenca para renar de manera absouta en e mundo de os expertos.
73
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
Sn embargo, e conocmento centco no ogr demostrar ser sucente para resover todos
os probemas de desarroo n para satsfacer a todos os mortaes en todas sus
necesdades materaes, cuturaes, esprtuaes, etc. Ahora se asste a una (re)vaorzacn
de muchos de os conocmentos gnorados o descacados por a cenca postvsta. La
homeopata, a acupuntura, a sabdura de os chamanes y e conocmento menaro de os
puebos ndgenas y de as comundades ruraes (sobre as pantas medcnaes, por e|empo)
cobran renovada mportanca. Por a msma razn, as reacones entre a cenca, tecnooga
y socedad estn ba|o presn para ncorporar e conocmento tcto de os actores (ocaes),
para aumentar a reevanca de os mpactos de desarroo por aumentar e grado de
correspondenca entre os resutados de a nvestgacn y e contexto de su apcacn e
mpcacones. La gestn de desarroo, con mucho ms razn, debe tambn vaorzar as
hstoras y saberes ocaes.
1l cambio como regla* el eclipse de la investigacin de ;' para< la certidumbre
La cenca moderna cre a (fasa) mpresn de que a readad es reatvamente estabe;
puede ser conocda con precsn y, por o tanto, su funconamento puede ser prevsto y
controado con un ato grado de certeza. Un mayor grado de contro sobre a naturaeza pas
a smbozar un mayor grado de certdumbre en cuanto a as posbdades de a humandad.
La estabdad era a rega y e cambo era a excepcn. La certdumbre basada en a
estabdad de contexto ha sdo a premsa domnante para a pancacn y a gestn, en
a prctca centca y en otras prctcas socaes.
Por eso, a mayora de os gerentes se dedc ncamente a a gerencia de la e!ciencia (y os
pancadores a a promocn de a ecenca) ya que no necestaban preocuparse por a
hstora n por e contexto. Esto suced hasta que a nvencn de a estadstca reve que a
certeza es un mto, y que so podemos habar de probabdad y, en muchos casos,
soamente de posbdad. E surgmento de a estadstca represent a confesn de a
cenca de su mposbdad para ofrecer certeza. En e presente, con e actua cambo de
poca, aumenta e nmero de os que ya asumen a ncertdumbre como a premsa para a
gerencia en la turbulencia.
Iya Prgogne anunca e n de a certdumbre, reveando que os sstemas vvos son
sstemas dnmcos y, por o tanto, con un comportamento no-nea, a prncpa
caracterstca de os sstemas compe|os. As, os nvestgadores deben nvestgar
conscentemente para reducr e grado de ncertdumbre exstente, pero nunca para revear
certezas que no exsten. Los gerentes deben segur e msmo camno. La gestn-y su
74
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
pancacn-de|a de ser un nstrumento de contro para ser un esfuerzo retrospectvo y
prospectvo para reducr a ncertdumbre nevtabe. Ya no se debe ntentar predecr e
futuro, ya que e futuro no es nco y certo, sno ntentar comprender os actores y as
reacones que eos artcuan para modear escenaros futuros, posbes pero nnguno
asegurado por antcpacn. En resumen, en a gestn, pancar ya no mpca predecr para
controar, como ha sdo e caso ba|o e paradigma racionalista, sno comprender para
transformar, como es e caso de paradigma constructivista emergente.

Poder asimtrico* el eclipse de la investigacin ben!ca para todos
|unto con a dea de desarroo (progreso, modernzacn, etc.) se promov tambn a dea
de que todo o desarroado por a cenca es necesaramente bueno para todos en cuaquer
socedad. Asocada a mto de a neutradad centca, esta dea tom fuerza a punto de
de|ar cega a a socedad en cuanto a a asocacn entre saber y poder y, por o tanto, entre
cenca y poder. Ahora a socedad entende que, por su dependenca de nancacn y por
su poder transformador, a prctca centca es vunerabe a a nuenca de os que a
nancan y a poder de os actores que son representados por os nancstas de desarroo
y/o por os que tenen e poder de denr y/o nuencar a naturaeza y/o e rumbo de
potcas y prordades centcas, tecnogcas y de desarroo. La gestn tambn ha sdo
promovda como necesaramente buena para todos os actores de contexto, como s su
prctca no reprodu|era os vaores, ntereses y compromsos de os que a controan e
nuencan.
Mche Foucaut fue probabemente quen me|or expc porqu as socedades modernas son
fracturadas por e e|ercco de poder que nos casca, compara y dvde: buenos y maos,
cvzados y prmtvos, modernos y tradconaes, normaes y anormaes, cudadanos y
dencuentes, sanos y enfermos, pacstas y terrorstas, desarroados y subdesarroados.
Esta fragmentacn, creada por e ms fuerte para a domnacn de os ms dbes, exge
a egtmacn de sstema de poder y contro de comportamento de a mayora domnada.
Ambas exgencas son ncorporadas por os dscursos pbcos hegemncos, que |ustcan a
raconadad de a forma desgua de organzacn soca, econmca, potca e nsttucona
de as reacones dentro y entre socedades, y que generan prctcas socaes que ocutan e
uso-' abuso-de poder a msmo tempo que aseguran sus efectos. E dscurso de a
neutradad centca-y de su gestn-muchas veces egtm dscursos hegemncos,
ayudando a poder a ocutarse en os propos mecansmos que genera. Las prctcas
dscursvas estn mpregnadas en procesos tcncos, en nsttucones, en patrones que
75
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
normazan e comportamento genera, en tcncas de pancacn, en formas de dfusn,
y en formas pedaggcas que, a msmo tempo, as mponen y sostenen.
Como revea e socogo francs Bruno Latour, a cenca se ha transformado en potca por
otros medos. Por o tanto, as como a paabra de os potcos es una paabra sempre ba|o
sospecha, a paabra de centco ya nos es aceptada a priori so porque es una paabra
avaada por a cenca. Iguamente, as promesas que hacen os gerentes raramente son
cumpdas. Nnguna de as promesas gobaes anuncadas en nombre de desarroo en os
tmos 50 aos fue cumpda, prncpamente as de Banco Munda, que a nco de os
aos 1970 promet erradcar e hambre y a pobreza hasta e ao 2000. La promesa hecha
por Robert McNamara, ex-maestro nteectua de a fracasada nvasn de Vetnam y
Presdente-gerente-de Banco Munda de turno, ha sdo ahora dsfrazada ba|o e nombre
de Ob|etvos de Desarroo de Meno (ODM), que prometen o msmo y mucho ms hasta e
2015. Estas promesas nunca sern cumpdas sno reccadas para e 2030, despus para e
2050, etc., ba|o a gca de a hpocresa organzada para egtmar y sustentar su
decadente hegemona en e nombre de desarroo.
La sociedad del riesgo* el eclipse de la ciencia apenas para el avance de la ciencia
Ba|o su supuesta neutradad, a cenca anuncaba que su esfuerzo era reazado para e
avance de msmo conocmento centco. La socedad ya no toera esta ndferenca haca
os probemas y desafos emergentes. La socedad de a poca emergente es una socedad
de resgo, conscente de que a cenca as como resueve tambn genera probemas. La
gestn guamente nos ha ayudado a resover muchos probemas, pero tambn ha
generado probemas muchas veces mayores y peores que os que resueve. Eso sgnca
que, s a gestn de redes socaes quere ayudar a socedad a reducr resgos, prmero
tendr que transformar a s msma, transformndose en una gestn comprometda con a
Sostenbdad de os dferentes modos de vda.
En a socedad de resgo a que se reere Urch Beck, a cenca debe someterse a un mayor
contro soca sobre a naturaeza, rumbo y prordades de su desarroo, as como debe
generar contrbucones para ayudar a a socedad a reguar as actvdades de desarroo.
La gestn de redes de nnovacn para e desarroo tambn. Exste una mayor concenca
de que e futuro estar repeto de probemas, donde e resgo pasa a ser a rega y no a
excepcn.
76
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
Ya no es soo e pasado que condcona e presente sno tambn a percepcn de os resgos
futuros. Por o tanto, gran parte de esfuerzo de nvestgacn-y de su gestn en red-
marcar e surgmento de una ciencia prospectiva ' regulatoria, para apoyar a a socedad
en su montoreo y anss de a formuacn e mpementacn de potcas y de accones de
desarroo de carcter estratgco. As, e an#lisis prospectivo-sobre e futuro-, a partr de
escenaros construdos para traer crteros desde e futuro para orentar a
revsn/formuacn de potcas, prordades y estrategas en e presente, ser a prctca
ms reevante en a poca emergente. Pero os gerentes de redes de nnovacn para e
desarroo no deben ovdar de reazar reconstruccones hstrcas, para comprender cmo
e presente ha sdo construdo, porque nuestra nterpretacn de pasado nuenca e
entendmento sobre por qu somos como somos y por qu estamos como estamos,
mentras ampa o mta nuestra magnacn en e momento de pensar, negocar, pancar,
comuncar y construr e futuro que aspramos.
77
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
1l ascenso del conte0to* el eclipse del monopolio de la investigacin positivista
E consenso postvsta sobre a naturaeza de a cenca y de a readad ya no es e par
esenca de a cenca. La cenca como creadora de verdades de!nitivas y de conocimiento
absoluto, como o queran os sofos de Crcuo de Vena, ha coapsado. Tampoco se
sostene a premsa de que e avance de a cenca es progresvo, acumuatvo e ndendo,
donde e nuevo conocmento representa sempre una adcn a conocmento anteror, en
un proceso nea, seme|ante a de a construccn de un edco, adro sobre adro, desde
aba|o haca arrba, sn desvarse de pan orgna de su fundacn.
La cenca postvsta ha sdo desaada dentro de a msma comundad centca, por autores
como Kar Popper con su tess de fascaconsmo, Thomas Khun con e ascenso y
decnacn de os paradgmas centcos, Pau Feyerabend con su probematzacn de
mtodo, Sandra Hardn y Donna Haraway con e desafo epstemogco desde una
perspectva femnsta de a cenca, y Bruno Latour demostrando que os hechos centcos
son nstrumentamente construdos, y que os resutados centcos no emergen de forma
natura sno son negocados en e proceso de a nvestgacn, a travs de prctcas
dscursvas de actores humanos nuencados por consderacones econmcas, potcas,
etc., de su contexto, adems de os aspectos centcos tradconaes. Los postvstas ya
estn construyendo un paradigma neopositivista, y otros paradgmas estn emergendo
para orentar a generacn de conocmento, como e paradigma constructivista cuya
sensbdad soca, potca, tca, terca, y metodogca consoda rpdamente su
egtmdad entre actores de a comundad centca y de fuera de ea.
En resumen, e desarroo no se somete a frmuas, recetas o modeos unversaes, porque
as frmuas, recetas y modeos son efectvos apenas para reproducr, de forma
absoutamente dntca, productos guaes que no dependen de a hstora o de contexto.
Este no es e caso de desarroo, porque ste ncuye personas y, por o tanto, ncuye
vaores, creencas, ntereses, compromsos, hstoras de vda, etc., o que vara con os
contextos hstrcos, socaes, materaes, potcos, econmcos, etc.
E desarroo es un expermento soca permanente cuyos probemas no son resuetos sno
renterpretados y mane|ados de forma nnovadora por nuevas generacones a o argo de
tempo. Por eso, e contexto es a cave, tanto para a cenca como para a gestn de redes,
para o que no exste modeo unversa de gestn. Y s a Sostenbdad de os dferentes
modos de vda est en cuestn, a tca es e nco garante de a nteraccn humana
necesara para superar os probemas antropogncos que nos agoban.
78
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
Escenarios 1uturos y paradigmas en conEicto para la plani)caci'n
No exste un futuro, nco y certo, que es una extensn de presente, como s fuera e
producto de tendencas nexorabes e rreversbes. Una tendenca emerge de a
combnacn de certas percepcones, decsones y accones convergentes de actores
socaes cuyos vaores, ntereses y compromsos son reaes y ree|an certos motvos
humanos. Las tendencas son socamente construdas pueden ser socamente
transformadas por otras percepcones, decsones y accones humanas. Cada tendenca
apunta haca un determnado futuro, posbe pero no asegurado por antcpacn.
Aqu no hemos desarroado os escenaros, n hemos caracterzado todos os paradgmas
posbes para a pancacn. Esta debe ser una tarea que a reacen os nteresados en a
transformacn de sus modos de nterpretacn e ntervencn y, por ende, de su prctca de
a pancacn. Los adutos no se comprometen con as respuestas o soucones que
escuchan sno con aqueas de as cuaes partcpan en su construccn, o que as
aprenden por descubrmento.
Las vsones de mundo-cibernticamercadolgicaconte0tual, y sus respectvos
paradgmas-neoracionalista, neoevolucionista y constructivista-, coexstrn en os
msmos espacos, a msmo tempo; en cada espaco, una de estas vsones prevaecer
sobre as dems, denendo a |erarqua de vaores y ob|etvos que subordnan os aportes
de as dems vsones. Incuso, coexsten en cada uno de nosotros, o que mpca tomar
decsones tco-potcas sobre cu entre eas prevaecer condconando nuestra
coherencia persona y profesona, y en a correspondencia entre nuestras decsones-
accones y as hstoras, necesdades, readades y aspracones de os actores ocaes de
contexto donde actuamos.
Muo vadis, gestn? En e momento hstrco de actua cambo de poca, exsten por o
menos tres respuestas posbes para esta pregunta. Compartmos a contnuacn una
sntess que artcua as premsas esencaes de os tres paradgmas que emergen de as
vsones de mundo en concto en e actua cambo de poca, condconando tres escenaros
futuros posbes para a gestn de redes socaes.
1scenarioN* Las m#"uinas en el comandoHgestin para la alienacin
Ba|o a visi'n ci6erntica de mundo se est consodando e paradigma neo-racionalista
donde as mqunas estn en e comando. En este escenaro, emerge una gestn ecente e
ndferente a a hstora y a contexto cambante, sn sensbdad para as necesdades de a
79
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
socedad. Basada en e concepto de ecenca, a gestn neo-raconasta prvega aspectos
cuantcabes de a readad, deamente expresados a travs de engua|e matemtco. Por
e|empo, as cuestones de orden potco y de naturaeza tca no son tratadas adecuadamente
o son gnoradas por rreevantes. Ba|o esta raconadad nstrumenta, os probemas compe|os
de desarroo son reducdos a una dmensn tcnca, de ta forma que a soucn apropada
es sempre una soucn tcnca. Presonada por a penetracn excesva de os dctmenes de
a raconazacn, a gestn promueve rgdez funcona y modos de actuacn centrados en a
oferta. No reconoce reacones asmtrcas de poder, y nos percbe como meros recursos,
ncapaces de pensar ms a de o regstrado en nuestras ho|as de vda. Reproducendo e
discurso de la e!ciencia, sus segudores se caracterzan por e individualismo indi$erente con
os mpactos de sus decsones. Ba|o esta perspectva, a nterdscpnaredad y a
nternsttuconadad son nnecesaras, ya que e todo es consttudo de partes y no de
reacones. Las mqunas no nteractan, y cada peza de engrana|e cumpe su funcn sn
sar de su terrtoro. La gestn neo-raconasta tene un carcter nstrumenta, y exste so
para maxmzar a ecenca productva. No reconoce a compe|dad de a readad y, por o
tanto, no cutva e pensamento compe|o. Es ndferente a o humano, o soca, o ecogco, o
tco, etc.
En este escenaro emerge una gesti'n para la alienaci'n cuya osofa es a !loso$/a de la
indi$erencia propa de pensamiento mecanicista, que es rehn de a bsqueda frentca de a
ecenca como n, perdendo a perspectva de a reevanca de o humano, o soca, o
ecogco, o potco, o tco, etc. En este mundo mecnco y vaco de vaores, os gerentes
optan por modeos nstrumentaes de gestn, donde a raconadad de a rengenera rena en
nombre de a razn, sn espaco para a emocn, ba|o a premsa de que o nco mportante
es ser ecente. La gestn de redes es percbda como actvdad excusva para gerentes
profesonaes, separando a decsn de a e|ecucn, e pensar de actuar, en una gca que
centraza e proceso de gestn, transformando as undades gerencaes en centros de poder
potco, nancero e nsttucona. La partcpacn nterna y externa es nnecesara, porque os
gerentes o saben y o poden todo. Con frecuenca, a gestn neo-raconasta adopta a
concepcn de readad de a cadad tota, que es e neo-Tayorsmo apcado a a me|ora de a
cadad de productos, procesos y servcos, y para estabecer e contro de traba|ador por e
traba|ador en os amados crcuos de cadad, que permten dsmnur o emnar a
probemtca case de os supervsores, aumentando e ucro de as empresas.
En este mundo indi1erente, donde generamente so unos pocos pensan y decden,
mentras a mayora soo obedece y e|ecuta, os excudos son percbdos como os necentes
de a socedad, un enfoque que cupa a a msma vctma. Se asume que cuanto mayor e
grado de ecenca de una organzacn o socedad mayor es su grado de Sostenbdad. La
gestin para la alienacin nos trata como recursos, porque en a mquna so entran
recursos (naturaes, nanceros, humanos, etc.) y so saen productos, en una readad sn
hstora n contexto. Como recursos, nosotros somos manpuados por gerentes
capactados para actuar en un mundo cberntco donde a nteraccn ocurre ms con/a travs
de as mqunas que con/a travs de as personas. Incapaces de ser creatvos, os recursos
humanos deben ser meros receptores de vaores, creencas, conceptos, modeos, teoras, etc.,
generadas por certos actores en otros contextos, ya que a readad es homognea y e
conocmento es unversa. La socedad no necesta debatr n reexonar sobre sus probemas
antguos y contemporneos; os gerentes-que o saben todo-decdrn o que es me|or para
os dferentes grupos de actores socaes. Las redes socaes son nnecesaras, porque en un
mundo sometdo a a aenacn de a raconadad cberntca nosotros contnuamos sendo
meros recursos humanos, ahora movzados por medos vrtuaes, a travs de mqunas
ntegentes, mucho ms mportantes que nosotros, que todava cometemos errores
humanos.
1scenarioO* 1l mercado en el comandoHgestin para la domesticacin6
Ba|o a visi'n mercadol'gica de mundo se est consodando e paradigma neo-
evolucionista donde e mercado est en e comando. En este escenaro, emerge una gestn
egosta centrada excusvamente en a satsfaccn de as demandas de mercado. Insprada en
e concepto de compettvdad, a gestin neoevolucionista prvega so a os nsumos,
productos, procesos y servcos capaces de agregar vaor econmco. La posbdad de agregar
vaor cutura, hstrco, coectvo, afectvo o esprtua es rreevante. Ba|o su raconadad
80
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
econmca, esta perspectva vaorza soo nuestros roes econmcos, donde somos apenas
proveedores, productores, procesadores, vendedores, centes, consumdores, competdores,
etc. Ba|o e concepto de compettvdad-eu$emismo sem#ntico para competencia-, a gestn
estabece una oa de darwnsmo soca, donde a supervvenca de ms apto de
evouconsmo es reempazada por a supervvenca de ms compettvo de
fundamentasmo de mercado. For|a un en$o"ue "ue culpa a la propia v/ctima: os pobres son
pobres porque no son compettvos, os hambrentos son hambrentos porque no son
compettvos, etc. Reproducendo e discurso del mercado, os gerentes se caracterzan por e
individualismo ego/sta que os transforma en gadadores cuyo entorno es percbdo como una
arena donde todos os dems son competdores a ser emnados. E neo-evouconsmo hace
probemtca a nteraccn nterdscpnara e nternsttucona. Para os gadadores neo-
evouconstas, a sodardad es una vrtud de os dbes. Los gerentes extosos son guerreros
despadados que hacen aanzas estratgcas que tenen a duracn efmera de su
convenenca econmca. Esta gestn tene un carcter comerca, y exste para maxmzar e
ucro y favorecer a a acumuacn. Reconoce a compe|dad de a readad, pero a reduce a
mercado, donde vaora e pensamento anatco. Recn usa e pensamento compe|o, con a
teora de caos apcada a mundo de mercado nancero. Lo humano, o soca, o tco y o
ecogco son percbdos como obstcuos a desarroo; esto es, barreras a a acumuacn,
que deben derrbarse.
En este escenaro emerge una gesti'n para la domesticaci'n cuya osofa es a !loso$/a
del ego/smo propa de pensamiento economicista. En este mundo con economas pero sn
socedades n cudadanos(as), os gerentes optan por a raconadad econmca que nos
percbe y vaora soamente en nuestro roes econmcos. Por eso, a gestn de redes asume a
msn nca de domestcarnos para cumpr dchos roes en a socedad. Con as posbdades
abertas por a revoucn en a tecnooga de a nformacn, esta msn es muy factada por
os medos de comuncacn, donde as pantaas de teevsn, computadoras, etc., srven
como medos para a prctca de a domestcacn cutura: nos(as), adoescentes, mu|eres,
hombres, ancanos(as), profesonaes, etc., nade escapa a os acosos pscogcos, cuturaes,
smbcos, pancados para domestcar mentes y conqustar corazones, a travs de a
manpuacn pancada de as emocones, sentmentos, experencas, mgenes, smboos,
etc. Hasta os centros comercaes modernos fueron concebdos por os capitanes de
conscienciaHgerentesHdel consumismo para domestcar a os vstantes, vstos apenas como
meros consumdores potencaes a ser atrapados, ncuso con a reazacn de espectcuos
pbcos, desarroados en espacos prvados pancados para reempazar a os espacos
pbcos tradconaes. Una de as abomnabes estrategas de a gest para a domestcacn
ocurre en organzacones educatvas. Los gerentes educatvos decden sobre a pedagoga que
domestca a os |venes-$uturos gerentes-con as respuestas que for|an a os seguidores
de caminos ya exstentes, y decden evtar as preguntas que forman e nspran a os
constructores de caminos que todava no exsten.
En este mundo peligroso, consttudo de arenas comercaes y tecnogcas, donde as eyes
de mercado prevaecen sobre as eyes de a socedad, os excudos son vstos como os no-
compettvos de a socedad, un enfoque que cupa a a msma vctma. Se asume que cuanto
ms ato es e grado de compettvdad de una organzacn o socedad ms ato es su
Sostenbdad. La gestin para la domesticacin nos trata como capta, porque en e
mercado so entra capta (natura, nancero, soca, humano, nteectua, etc.) y so sae
mercanca, en una readad donde o humano, o soca, o ecogco y o tco exsten como
obstcuo o como espaco para a acumuacn. Como capta, nosotros somos pancados
por os pancadores que son, en su mayora, economstas. Con sus maestras en negoco y
admnstracn, estos gerentes son domestcados a travs de estudos de casos que os forman
para percbr y mane|ar os dferentes tpos de captaes, ncuyendo capta humano, soca
e nteectua. Lo socedad no necesta reexonar; os gerentes, perfectamente nformados
sobre a dnmca de mercado, nformarn a os ndvduos de a socedad sobre como ser
compettvos, ya que a exstenca es una ucha por a sobrevvenca a travs de a
competenca: cada uno por s, Dos por nade y e Dabo contra todos. Las redes socaes son
nconvenentes, porque en un mundo sometdo a a domestcacn de a raconadad de
mercado nosotros no pasamos de capta humano. La sodardad podra unrnos en contra de
a trana de bre mercado, que nos homogenza como consumdores, y nos nvsbza como
cudadanos.
81
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
1scenarioP* La sociedad en el comandoHgestin para la trans$ormacin6
Ba|o a visi'n conte9tual de mundo se est consodando un paradigma constructivista
donde a socedad est en e comando. En este escenaro, emerge una gestn centrada en e
contexto de a apcacn (dmensn prctca) de sus decsones y de as mpcacones
(dmensn tca) de sus mpactos. Insprada en e concepto de Sostenbdad y basada en e
prncpo de benestar ncusvo (que decde a favor de as propuestas que benecan a
mayor nmero de ndvduos, famas, grupos socaes, comundades, socedades y/o formas
de vda), a gestn constructvsta negoca prmero os nes, que usa como crteros para
subordnar a contrbucn de os medos, como e crecmento econmco y e desarroo
tecnogco. Ba|o su raconadad comuncatva, e paradgma reconoce a compe|dad,
dversdad, nterdependenca, dferencas, contradccones, etc. La pancacn usa e
pensamento compe|o para artcuar e mundo de os hechos, e mundo de os fenmenos y e
mundo de as deas e deaes. Con su contendo tco, construye 2goras (antgua Asambea
Grega) para democratzar e debate, dencn de prordades, formuacn de preguntas y
bsqueda de respuestas. E conocmento tcto y as experencas ocaes son reevantes, y a
nteraccn es a cave para a generacn de conocimiento signi!cativo y para a construccn
de compromso coectvo. Los enfoques transdscpnaro, nternsttucona e ntercutura son
a rega de oro de paradgma constructvsta, que ampa a matrz de crteros externos a a
comundad centca para e contro soca ampado sobre a vadez de conocmento y a
reevanca de sus mpactos. Cutvando e dscurso de a accn contextuazada, sus
segudores se caracterzan por e compromso sodaro con os saberes e hstoras ocaes de
os actores socaes de contexto, para movzar su magnacn, capacdad y compromso
haca a construccn de a Sostenbdad de sus modos de vda.
En este escenaro emerge a gesti'n para la trans1ormaci'n cuya osofa es a !loso$/a de
la solidaridad propa de pensamento tco comprometdo con a Sostenbdad de todas as
formas de vda, donde o humano, o soca, o ecogco y o tco prevaecen sobre o
econmco, o potco, etc., que son apenas medos. En este mundo con mtpes e
nterdependentes dmensones, os gerentes optan por una raconadad comuncatva-
relacional-donde e contexto es a referenca y a nteraccn es a cave para superar
problemas antropognicos-construdos por a accn humana-a travs de aprendza|e soca.
Esta gestn parte de as hstoras, readades, necesdades y aspracones ocaes, y asume
que a nnovacn reevante emerge de procesos de nteraccn soca, con a partcpacn de
os que a necestan. Para eso, a gestn para a transformacn es percbda como una
actvdad de todos. Las undades gerencaes se transforman en nodos factadores de una
red de gestn, en a que os gerentes asumen varos roes en dferentes momentos:
educadores, capactadores, negocadores, pancadores, en n, factadores de a nteraccn
entre os actores socaes que necestan partcpar de a construccn de su futuro.
En este mundo socialmente construido y trans1ormado, os excudos son percbdos
como vctmas de reacones asmtrcas de poder que prevaecen en procesos desguaes de
generacn, acceso, dstrbucn y apropacn de nformacn, rqueza y poder. Se asume que
a organzacn o socedad sustentabe es a organzacn o socedad cambante, porque su
entorno reevante es cambante. La Sostenbdad emerge de un compe|o proceso de
nteraccn entre a organzacn o socedad y su entorno, donde su coherenca nterna es
necesara para aumentar su ecenca, pero su reevanca externa depende de grado de
correspondenca acanzado entre sus contrbucones y as readades, necesdades,
aspracones e hstoras de os actores socaes de contexto donde acta. Pero a gestn para
a transformacn nos trata a todos como taentos, porque nuestra magnacn nos permte
pensar, proponer y crear ms a de nuestras experencas prevas y de conocmento actua.
Lo dems representa dferentes potencadades (naturaes, nanceras, etc.). La socedad
necesta debatr/reexonar, porque os dferentes grupos socaes deben aumentar su
autonoma para comprender/transformar su readad. Para os gerentes que percben a s
msmos tambn como educadores, su esfuerzo debe ser cambar as personas que camban
as cosas, no o contraro. Las redes socaes emergen como mprescndbes, porque en un
mundo condconado por a dnmca de a trama de reacones entre todas as formas de vda,
a Sostenbdad de a humandad y de paneta es una propedad emergente de a nteraccn
humana. Nuestra nterdependenca nos transforma en ngees con apenas un aa, que no
ogran voar s no o hacen abrazados.
82
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
En resumen, a travs de as metforas de a mquna, arena y 2gora, a gestn percbe
futuros posbes, pero nnguno asegurado por antcpacn. En a mquna prevaece a
ndferenca aenante, en a arena e egosmo excuyente, y en e 2gora a sodardad
beradora. Ideamente, e 2gora debe prevaecer sobre a mquna y a arena, ya que en a
mquna prevaece a razn, en a arena e argumento de a fuerza, y en e 2gora a fuerza
de argumento.
Sn embargo, en Amrca Latna, a accn de certos agentes nternaconaes de os
cambos naconaes hace prevaecer a metfora de a arena, donde o humano, o soca,
o ecogco y o tco son percbdos como dmensones nconvenentes para a acumuacn
de capta. Los gerentes guardanes de sstema captasta no son sodaros, porque
soamente e egosmo mantene sustentabe un sstema cuyo ob|etvo-acumular-no
ncuye e benestar n a fecdad de a gente. E ugar para crear y cutvar redes socaes
comprometdas con una otra Amrca Latna-ndgnada, sodara y soberana-est en e
Agora, no en a mquna n en a arena.
83
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
*+R,E-7( "arco tico
"ovilizando nuestras potencialidades locales
7
Estar ndgnados no es una eeccn, es un ma sn opcn. La brecha de a n|ustca es tan
ampa que no hay manera de estar de otro modo. La ndgnacn es a manfestacn de a peste.
No se ege estar ndgnado. No devenmos, smpemente caemos.Ante e crecmento de a
n|ustca y a demenca de sstema, so nos queda a ndgnacn. Sn embargo, esta ma
herenca es a puerta de comenzo de un nmenso amor. Desde a ndgnacn amamos a partr de
a raba nevtabe, de a frustracn ms cruda, de a debdad ms vergonzosa. Amar y odar son
a msma cosa. Cada una es su reverso. Estar ndgnado es amar en a ms competa oscurdad e
mpotenca (Breddy J. Flvarez-Aonz0lez, La Qtica de la Indignacin; Avarez-Gonzez 2004:3)
Todo tene nco con a ndgnacn: sin indignacin no ha' solidaridad. E camno haca una
mayor soberana de a regn, para que podamos nuencar e futuro de nuestros modos de
vda, so puede ser construdo con sodardad regona. Sn embargo, exste un profundo
dct hstrco de ndgnacn en Amrca Latna. Desde a cutura coona, cada uno de
nosotros est programado para estar apenas moesto; |ams ndgnado, y mucho menos
ndgnados coectvamente. La ndgnacn coectva es nconvenente para e domnador,
porque puede hacer aorar a tca, que a su vez puede hacer nacer a sodardad, una
fuente de emocn, pasn y compromso coectvos haca a bertad. Por eso, a ideolog#a
li6eral-ideolog/a de la libertad individual-nos ense la indi$erencia de ndvduasmo
como una vrtud, y a ideolog#a neoli6eral-ideolog/a de la libertad comercial-nos ensea
que a vrtud es hoy el ego/smo de gadador que emna a sus competdores. Por eso, en e
actua fenmeno de a gobazacn econmco-nancera, la solidaridad es promovda como
una vrtud de os dbes.
Una gestn comprometda en construr una +mrica 4atina indignada con a desguadad
extrema que hoy a caracterza, una +mrica 4atina solidaria con e sueo de una regn
sn opuenca n msera, sn excusn n excudos, y una +mrica 4atina so6erana para
reazar dcho sueo, ser una gestn que se dstngur por e cora|e tco, que e permtr
a osada nteectua, potca e nsttucona, adems de a sensbdad humana, soca,
cutura, ecogca, nsttucona, etc. Es con este esprtu tco, fortaecdo desde a
ndgnacn, que e traba|o comparte un marco de referenca-ms que un mapa ob|etvo-
para nsprar a dentcacn de certas potencadades, y para orentar ncatvas
gerencaes para su movzacn haca a construccn de una otra Amrca Latna,
ndgnada, sodara y soberana.
Un mapa de nuestras potencadades no puede ser reducdo a una sta de fortaezas.
Nnguna sta de fortaezas es neutra; emerge de una visin de mundo-concepcn de
4
Esta parte se ha benecado de un esfuerzo prevo reazado para presentacn e da 4 de abr de 2005 en e
Semnaro/Taer La Comuncacn Radofnca en a Nueva poca que Vvmos: Mapa de as potencadades
potco-cuturaes de Amrca Latna, como parte de a RII Asamblea General de .iembros de la Asociacin
Latinoamericana de 1ducacin Radio$nica (ALER), reazada en Outo, Ecuador, 03-07 de 2005.
84
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
readad-que aporta crteros para dstngur o que es de o que no es reevante. Por eso,
nosotros no debemos smpemente fabrcar una sta de nuestras fortaezas sno debemos
prmero negocar a vsn de mundo que ndca a reevanca de certas potencadades
sobre otras. Desde a perspectva de este traba|o, nosotros aspramos una regn ms
soberana, con mayor grado de bertada para nuencar su futuro. Sn embargo, no toda
vsn de mundo percbe a soberana oca, nacona o regona como reevante. La vsn
contextua de mundo, dervada de a revoucn cutura en marcha, percbe, respecta y
promueve a autonoma de os modos de vda ocaes, reconocendo que e desarroo, e
benestar y a fecdad son contextuaes.
Nosotros sentmos a necesdad de dstngur aqu entre as potencadades bandas-
asociadas a las 7personas8-y as potencadades duras-asociadas a las 7cosas8-
exstentes en Amrca Latna. Ba|o os vaores, premsas y promesas de a vsn contextua
de mundo, a gestn de redes socaes debe movzar este y otros tpos de potencadades
seme|antes.
*otencialidades 6landas
Son pocas pero poderosas as potencadades humanas que contrbuyen a a construccn
de un camno dferente haca una mayor soberana Latnoamercana, para aumentar nuestra
posbdad de nuencar nuestro futuro. Entre eas estn a magnacn, a ndgnacn, a
sodardad, os sueos compartdos, e debate pbco y a memora hstrca. Pero dchas
potencadades son nterdependentes: a snerga entre eas me|ora sus respectvas
contrbucones. Estas potencadades estn en nosotros msmos.
La imaginacin ' el poder del 7talento humano8
Hasta Ensten reconoc que a magnacn es ms reevante que e conocmento. E
conocmento que ya exste, ya o tenemos; so nuestra magnacn nos permte hacer
preguntas que nunca fueron hechas, examnar antguos probemas desde nguos nunca
exporados, e nterpretar nuevos desafos desde nuevas perspectvas, para generar una
comprensn que todava no exste. Las estrategas para construr una Amrca Latna
soberana son ntensvas de creatvdad, o que mpca e uso ntensvo de a magnacn. A
contraro de a vsn cberntca de mundo, que nos percbe como recursos humanos, y de
a vsn mercadogca de mundo, que nos cataoga como capta humano o capta
nteectua, a vsn contextua de mundo nos revea tambn como taentos humanos,
85
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
con magnacn, capaces de pensar, proponer y crear ms a de a experenca preva y
de conocmento exstente.
Las estrategas deben gnorar en certos momentos-y mnar en otros-as regas
pedaggcas que nos domestcan como recurso o como capta, para compartr a
pedagoga de a esperanza que forma constructores-no segudores-de camnos. Sn usar
nuestra magnacn, no vamos a comprender-para superar-a hpocresa organzada, a
nsttuconazacn de a desguadad y a banazacn de a n|ustca, que exsten en
nombre del desarrollo. Aqu, as estrategas deben prvegar as preguntas (nterpretatvas)
sobre as respuestas (|as), para estmuar a magnacn ndvdua y coectva, para
movzar e poder de as deas autctonas, para exporar ms as hstoras, saberes y
aspracones ocaes.
La indignacin ' el poder de la tica
La ndgnacn y a tca exsten en reacn dactca, como nos ensea e sofo
coombano Freddy |aver Avarez-Gonzez en =na Qtica de la Indignacin (Avarez-Gonzez
2004). La ndgnacn puede hacer nacer a tca, mentras a tca puede estmuar a
ndgnacn. Nosotros podemos evar a os ndgnados descubrr a tca y a os tcos
descubrr a ndgnacn, reducendo e nmero de os que apenas se moestan. Este
esfuerzo es factado por a nsatsfaccn crecente y generazada por parte de os que son
afectados por-o "ue se indignan con-a hpocresa organzada, nsttuconazacn de a
desguadad y banazacn de sus n|ustcas. Aqu, as estrategas deben ser formuadas
para mnar as condcones que generan, cutvan, reproducen y sostenen a hpocresa, a
desguadad y a n|ustca.
Los ndvduos, famas, grupos socaes y socedades necestan descubrr e poder de a
tca. En os debates, protestas, negocacones, etc., pbcas, o tcamente defendbe tene
una fuerza rresstbe tanto para e convencmento como para a |ustcacn. La tca
tambn crea una energa humana mpresonante, que se transforma en e cora|e tco que
eva a muchos actores, ndvduamente y coectvamente, a desarroar ncatvas osadas
que eos propos no sospechaban ser capaces de hacer. La tca tene e poder de nsprar
crteros y prncpos para orentar decsones y accones.

La solidaridad ' el poder de 7la indignacin compartida8
86
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
La soberana de una fama, comundad, grupo soca o socedad, para nuencar su futuro,
depende de sodardad. E ntento de ser ms soberanos, para cutvar, me|orar y sostener
nuestros modos de vda, es un esfuerzo coectvo que revea a nterdependenca de todos
os actores nteresados. Cuando hay nterdependenca, e ntento requere sodardad. Las
estrategas para construr ms sodardad en Amrca Latna deben ncur aspectos que
revean razones para a ndgnacn y otros que revean e ato grado de nuestra
nterdependenca dentro/entre famas, comundades, grupos socaes y socedades.
Uno debe gnorar en certos momentos, y mnar en otros, as regas de ms fuerte: a rega
de a ndferenca de berasmo con su cuto a ndvduasmo, y a rega de egosmo de
neoberasmo con su cuto a a competenca. Debemos compartr razones/espacos para a
sodardad que nos har bres. So a ndgnacn compartda puede hacernos sodaros en
a construccn de una otra Amrca Latna. En eso somos nterdependentes, y la
interdependencia nos trans$orma en #ngeles con apenas un ala5 "ue no pueden volar si no
lo hacen abrazados.
Los sue?os ' el poder de la emocin
Sin emocin no ha' pasin5 ' sin pasin no ha' compromiso. Una de as ms reevantes y
poderosas fuentes de emocn coectva es un sueo compartdo. Sn embargo, as
socedades estn perdendo a capacdad de soar como socedades, prncpamente en
Amrca Latna donde os a|ustes estructuraes, derados por e Banco Munda, e Fondo
Monetaro Internacona y os gobernos neoberaes de turno, han amputado e esprtu
coectvo de nuestras socedades. Segn a raconadad orgna de Consenso de
Iashington, as socedades deben ser reestructuradas para servr a mercado, no o
contraro. Ba|o e concepto de compettvdad promovdo como snnmo de competenca, as
socedades estn asstendo a a emergenca de mundo de cada uno por s, Dos por nade y
e Dabo contra todos.
Una de as tareas reevantes de una gestn comprometda en construr una otra Amrca
Latna, ms sodara para ser ms soberana, es estmuar a construccn de sueos en e
magnaro soca de as famas, comundades, grupos socaes y socedades. Pero un sueo
compartdo, que es a fuente de energa coectva para e cambo soca. Como deca Dom
Hder Cmara, e faecdo Obspo de a cudad de Onda, estado de Pernambuco, Bras:
Cuando uno sue?a individualmente5 es apenas un sue?o9 cuando muchos comparten el
mismo sue?o5 es el inicio de la realidad. Pero no ser sucente construr un sueo
compartdo. Debemos cutvaro, coherente y consstentemente, porque, como en a vda
87
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
rea, cuando a emocn dsmnuye se reduce a pasn, y cuando se reduce a pasn e
compromso termna.
1l debate p:blico ' el poder de las ideas
La venta|a de os grupos y socedades subaternas est en e debate pbco. En pbco, os
domnadores no pueden revear sus agendas ocutas, o que hace muy vunerabes sus
argumentos para |ustcar sus ncatvas y para convencer a otros de a ncoherenca de sus
propuestas. Las deas subaternas ganan una fuerza tca snguar cuando son expuestas
en pbco, porque revean a reevanca humana, soca, ecogca, mora, etc., de su
ntenconadad, a msmo tempo que desnudan e egosmo y a codca que nspran as
deas domnantes. Con su dscurso ocuto hecho expcto, os subaternos dspan a
cortna de humo construda por e dscurso pbco que cubre a agenda ocuta de os
domnadores.
Desde a ndgnacn y e pensamento de frontera, os subaternos deben promover a
gobazacn de a sodardad, generando nterpretacones y propuestas aternatvas a as
nterpretacones y propuestas que nos egan con os dseos gobaes trados por os
agentes nternaconaes de os cambos naconaes. En e espaco pbco se debe compartr
otras nterpretacones y propuestas, y mnar a normadad domnante, denuncando a
hpocresa que a sostene, as contradccones que e son nherentes y as n|ustcas que de
ea emanan. As como a dea de desarroo ha sdo extosa en penetrar e nuencar e
magnaro soca de muchas socedades, otras deas deben ser popuarzadas y cutvadas,
a partr de debate pbco, en e seno de nuestros sstemas de educacn y medos de
comuncacn. Por e|empo, a dea de domnacn detrs de a dcotoma superor-
nferor debe ser expuesta pbcamente como a fuente deogca de manpuacn
cutura de todos os actores poderosos con ntencn de domnacn. Otras deas ocaes
deben reempazar a as deas unversaes.
La memoria ' el poder de la historia
Los que controan e pasado controan e presente y e futuro. No es nnguna sorpresa e
hecho de que a hstora oca sea contada sempre por e vencedor, por e ms fuerte. Esta
es a nca forma de asegurar que a dcotoma superor-nferor funcone a o argo de
tempo. E ms fuerte, e vencedor, sempre aparece como e hroe que nos ha savado o
como e generoso que emerge fuerte de a hstora para nos ayudar. Nuestra condcn de
subaterno sempre surge como condcn natura, porque os subaternos nacen, no se
88
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
hacen. Para nuestra suerte, y como una bendcn de Dos para nosotros, e poderoso es
sempre generoso, y nos quere ayudar sn exgr nada en cambo. Ledo engao.
Nuestros sstemas de educacn y medos de comuncacn son os responsabes por a
reproduccn de a hstora oca cuando, para nes de beracn, deberan ser a fuente de
a descoonzacn de a hstora oca y de a reconstruccn de as hstoras subaternas.
Nuestra memora hstrca est condconada por a hstora oca, que es una /istoria
Eurocntrica, como s nosotros furamos puebos sn hstora. Adems de funconar como
un marco heurstco, para generar comprensn, a hstora guarda otras potencadades. La
hstora es tambn una fuente de ndgnacn, porque revea cmo a hpocresa organzada
fact as n|ustcas cometdas en nombre de desarroo.
Por e|empo, basta que uno ea Las 4enas Abiertas de Amrica Latina, de Eduardo Gaeano,
para tener os coonzadores a desnudo, La Invencin del (ercer .undo, de Arturo Escobar,
para tener e desarroo a desnudo, y os bros de Noam Chomsky, para tener e mpero
estadoundense a desnudo. En otras paabras, una educacn y una gestn comprometdas
con a construccn de una Amrca Latna ndgnada, sodara y soberana deberan crear y
cutvar ago como un proyecto memora, para a descoonzacn de a hstora oca y a
reconstruccn de a hstora subaterna, todo desarroado desde una perspectva
Latnoamercana, desde o oca, nunca desde o goba.
89
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
E ema pensar gobamente y actuar ocamente es dano para a Sostenbdad
5
.
Inuencando a magnaro soca de muchos inocentes :tiles (actores ngenuos que ntentan
emuar e ms fuerte), este ema desvncua e acto de pensar de nve de a accn,
promovendo e pensamento nco unversa que nos hace vunerabes, y sencando e
pensamento crtco oca que nos hace sustentabes. E desafo es pensar o goba, o
regona, o nacona, etc., desde o oca, y actuar donde sea reevante y posbe. La
vunerabdad exste a partr de a visin de mundo de domnador, que mpone su
concepcn unversa de readad sobre as vsones ocaes de os grupos subaternos.
En resumen, sn nuestra magnacn y sn memora hstrca, nosotros no ograremos
percbr n comprender a hpocresa, a desguadad y a n|ustca que nos harn ndgnados.
Sn ndgnacn no habr sodardad; sn sodardad no habr un sueo compartdo; y sn un
sueo coectvo no seremos soberanos para transformar nuestra regn. Las redes socaes
pueden ser a esperanza para movzar estas potencadades nvsbzadas por a
ndferenca y e egosmo de as mqunas y arenas que cada vez ms congestonan nuestro
ya fragmentado pasa|e soca.
*otencialidades duras
Son pocas pero esencaes as potencadades duras donde apcar nuestras potencadades
bandas. Entre eas estn os sstemas de educacn, os medos de comuncacn, os
programas de desarroo, a socedad cv y os movmentos socaes. Es mportante percbr
que nuestra nuenca en estos mbtos no ser fc, porque unos estn ba|o a nuenca
de una programacn cutura hstrca para a reproduccn de la dicotom/a superiorin$erior,
mentras otros son terrtorastas, reducconstas, aun cuando buscan berarse de dcha
dcotoma.
La educacin ' el poder de la pregunta
No se puede transformar una socedad sn transformar su sstema de educacn.
Domnadores y subaternos tenen os sstemas de educacn que es (re)produce,
respectvamente, como domnadores y subaternos. Ideogcamente, en a regn, os
sstemas de educacn estn dseados arededor de certas respuestas ya exstentes,
creadas por e ms fuerte, para for|ar segudores de camnos ya exstentes, camuando a
5
La Sostenbdad mpca cutvar-de $orma coherente ' continuada-as condcones que generan y perpetan a
vda, evtando a erosn de a bodversdad, de a dversdad cutura y de as reacones que aseguran a exstenca
-con bienestar-de todos os modos de vda en e paneta, o que vara con e contexto ecogco, cutura,
econmco, potco, nsttucona, hstrco, etc.
90
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
penetracn de certas deas, vaores, creencas, modeos, etc., generados e|os de nuestro
contexto y sn compromso con nuestro futuro. S nosotros deseamos una otra Amrca
Latna, a gestn debe concentrar grande parte de su poder transformador en a
descoonzacn de a programacn deogca de nuestros sstemas de educacn, para
factar a reconguracn de nuestra educacn a partr de a ruptura de a dcotoma
superor-nferor, a unversadad de a dea de desarroo, a homogenedad de os
dseos gobaes, a prevaenca de a respuesta sobre a pregunta, e monopoo de saber
centco y a tendenca para cambar as cosas para cambar as personas.
Eso mpca en cambar prmero a concepcn de readad que prevaece en e mundo de a
educacn Latnoamercana, que ha sdo una vsn mecnca por nuenca de a poca de
ndustrasmo, pero que est sendo reempazada por a vsn mercadogca convenente
para as corporacones transnaconaes. Pero ba|o a vsn contextua de mundo, a
educacn es percbda como un proceso compe|o de ntervencn en a formacn de
cudadanos y cudadanas para a transformacn de a readad. Por o tanto, so esta vsn
de mundo cambar as estrategas pedaggcas que reproducen as prctcas deogcas
de ms fuerte en nuestra educacn. Nuestra educacn necesta de a pedagoga de a
pregunta, para formar constructores-no segudores-de camnos. A nuestros profesores y
estudantes resuta ms fc reproducr respuestas unversaes que formuar preguntas
ocamente reevantes. Pero, dependendo de a naturaeza de curso, profesores y
estudantes deberan comenzar magnando y negocando as preguntas contextuamente
reevantes a ser contestadas a o argo de semestre o ao. Los educadores, os
comuncadores, os gerentes, en n, todos tenen responsabdad en a tarea de
descoonzar as respuestas unversaes, y reempazaras con preguntas ocamente
reevantes.
La comunicacin ' el poder de los signi!cados
Es a travs de a comuncacn que una socedad construye os sgncados cuturaes que
dan sentdo a su exstenca. No hay nnguna sorpresa en que a comuncacn en Amrca
Latna est comprometda con a dcotoma superor-nferor, convenente para egtmar a
hegemona de os Estados Undos-' sus in3usticias-en a regn.
Por e|empo, a mayora de os perdcos Latnoamercanos son obgados a reproducr por o
menos una vez por mes, un artcuo de Caros Aberto Montaer, e cubano que vve en
Espaa y cuya msn como comuncador, asgnada por os Estados Undos, es promover a
dcotoma superor-nferor, eogando a os Estados Undos, como e mxmo e|empo de
91
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
desarroado a ser emuado, y condenando a Cuba, como e mxmo e|empo de
subdesarroado a no ser segudo. Para |uzgar a ambos, Montaer usa crteros dstntos. En
Cuba, donde percbe apenas fracasos y nngn xto, a causa de os probemas es
sempre su sstema socasta. En os Estados Undos, donde percbe muchsmos xtos y
nngn fracaso, a causa de os probemas es sempre de orden tcnco, gerenca o
ndvdua (error humano), nunca su sstema captasta.
92
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
Entonces, qu deas, vaores, creencas, etc., en n, qu sgncados estn sendo
compartdos por a comuncacn para e desarroo de a regn? Lo que prevaece es una
comuncacn comprometda con a reproduccn de sgncados nventados e|os de nuestro
contexto, sn compromso con nuestro benestar y desconectados de nuestro pasado y
futuro. Una comuncacn comprometda con nuestra soberana promover prncpamente
deas, vaores, creencas, conceptos, etc., en n, otros sgncados asocados a as
hstoras, saberes y sueos ocaes y regonaes. En este mbto, as estrategas deben
buscar transformar e pape de os medos de comuncacn de a regn, para que e mayor
nmero posbe de eos sean socos de esfuerzo Latnoamercano haca una mayor
soberana regona. Los gerentes de a comuncacn tenen a responsabdad tca de
descoonzar os sgncados asocados a a dcotoma superor-nferor que prevaece en
os esquemas de comuncacn de a regn.
1l desarrollo ' el poder de la accin
E mundo de desarroo es e mundo de a ntervencn. Sn ntervencn no hay desarroo,
so evoucn. Este es uno de os mbtos reevantes para concentrar esfuerzos haca a
descoonzacn de a dea de desarroo, que ah es traducda a nve operatvo a travs
de prctcas que a naturazan. Un modeo de desarroo es un marco orentador que
artcua una consteacn de eementos de referenca-ideas, valores5 creencias5 conceptos5
teor/as5 modelos5 paradigmas5 en !n5 redes de 7reglas del 3uego del desarrollo85 o sistemas
de verdades-para nuencar a forma de ser, sentr, pensar y actuar de a comundad de
actores socaes, econmcos, potcos e nsttuconaes de desarroo. Las potcas, panes,
programas y proyectos de desarroo, que ntegran un modeo de desarroo, son os
vehcuos de a programacn deogca que facta a domestcacn cutura ncada por a
educacn a travs de su proceso de formacn de os expertos de desarroo.
Los gerentes deben nterpretar-' descolonizar-as potcas, panes, programas y proyectos
de desarroo, para exgr que os msmos sean (re)congurados a partr de contexto oca,
nacona o regona, mnando cuaquer dseo goba que reproduzca a dcotoma superor-
nferor en e mundo de desarroo. Nosotros nunca fumos, somos o seremos
subdesarroados; os Estados Undos nunca fueron, son o sern desarroados; todos
sempre fumos, somos y seremos dferentes. S hoy a potenca hegemnca fuera una
socedad orenta, de a cvzacn de ser, no de tener, os Estados Undos, con su
exagerado apego a o matera, seran consderados e ms subdesarroado de os pases.
La sociedad civil ' el poder de la democracia participativa
93
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
La democracia representativa est sendo practcada como farsa. Ya no ogra representar a
a mayora de a socedad, porque ha sdo reducda a una democraca de un da-el d/a del
voto-para ser practcada apenas una vez a cada cuatro aos. Transformada en e arte de
engaar a puebo, a democraca representatva necesta ser compementada con a
prctca de a democraca partcpatva. Las estrategas deben tanto denuncar a actua
farsa de a democraca representatva, exgendo su rescate tco, como estmuar la
1ormaci'n de redes de democracia participativa, que a socedad cv debe derar. En
os tempos actuaes, a organzacn potca de a socedad cv es una de as pocas
posbdades con as cuaes contamos. E sector pbco est sendo dstorsonado por e
poder corruptor de sector prvado, mentras e sector prvado est cada vez ms egosta,
para proteger a sus ntereses partcuares, e ndferente a os ntereses pbcos de a
mayora, que son percbdos como obstcuos a su desarroo. So a socedad cv
puede hacer un esfuerzo para rescatar e pape de sector pbco, y exgr ms
responsabdad tca por parte de sector prvado.
De Presdente de a Repbca a ms humde funconaro pbco, todos son empeados de
a socedad, pagados con dnero de a socedad para servra. Sn embargo, muchos
Presdentes, Mnstros y otros actores en atos cargos pbcos se comportan como s fueran
os dueos de os sectores, servcos o nsttucones ba|o su gestn. Hacen o que nteresa a
os que nancaron o nuencaron su ascenso potco-admnstratvo. Con a desntegracn
de a Unn Sovtca y e coapso de socasmo en e Este europeo, a deooga de Estado
est sendo reempazada por a deooga de mercado en e corazn de sector pbco. Eso
dstorsona e sgncado y aborta as potencadades de o pbco. Dferente de a esfera
prvada, a pbca es guardn de os ntereses de a mayora, no de a te que ya es
prvegada; de os espacos comunes, no de os ugares partcuares; de as posbdades
sodaras, no de egosmo de grupos; de as necesdades de os que no tenen poder forma,
no de os poderosos ya protegdos por a actuaes eyes formuadas, nterpretadas y
apcadas por e ms fuerte-o por los "ue los representan-en su msmo beneco.
tcamente, e sector pbco debe ser rescatado de as garras de sector prvado, que o ha
penetrado y e ha hecho rehn de sus ntereses partcuares.
Las estrategas de os gerentes deben ncur a denunca de a penetracn dana de sector
prvado en e sector pbco, y exgr de os empeados pbcos e compromso pbco que
sus empeos representan. Todos acusan e sector pbco de ser corrupto, sn reconocer que
e sector prvado es e prncpa corruptor de sector pbco, para a compra de sus
ntereses. Iguamente, os gerentes deben desmtcar a corrupcn como un fenmeno
94
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
excusvo de os pases de Sur, como s a corrupcn fuera una degeneracn propa de
trpco. La corrupcn en e Norte est nsttuconazada como Lobb'-a compra de
ntereses partcuares-para no ser percbda como un pecado, y os mayores corruptores de
os gobernos de Sur son as corporacones transnaconaes de Norte.
Lo pbco debe ser tcamente rescatado, cutvado y sostendo. Las deoogas de a
ecenca y de a compettvdad estn penetrando e sector pbco para, desde ah, acusar
a os excudos de ser os necentes y os no-compettvos de a socedad, para camuar as
reacones asmtrcas de poder que excuyen a a mayora a travs de procesos desguaes
para a generacn, acceso, dstrbucn y apropacn de nformacn, rqueza y poder. E
ob|etvo debe ser rescatar os comunes, que son un derecho de a socedad. Ba|o a
nuenca protagnca de a socedad cv, deberamos tambn camnar haca una profunda
transformacn de as consttucones naconaes, que en su mayora han sdo manpuadas
para servr ms a os ntereses externos que a os ntereses naconaes, y ms a os ntereses
de as tes domstcas que a a dversdad de grupos socaes de nuestros pases.
Las consttucones deben ncur cusuas para despedr sumaramente a os potcos que no
ncan e cumpmento de sus promesas de campaa antes de nazar su prmero ao de
mandato. La socedad no debe pagar durante cuatro aos a empeados suyos que no
cumpen con sus responsabdades. A nve nternacona, se debe revndcar a creacn de
eyes nternaconaes para punr a os que voan a soberana de os otros, que es a prctca
rutnara de os Estados Undos. Las redes socaes deben funconar como verdaderas redes
de democraca partcpatva.
Los movimientos sociales ' el poder de la esperanza
:o se puede vivir sin esperanza. La esperanza es a tma que muere, dcen os
optimistas. Pero mueren, dcen os pesimistas. Los realistas son aqueos que, conscentes de
que no se puede vvr sn esperanza, preguntan: qu hacer para que no muera a
esperanza? La tma esperanza de construccn de un otro futuro, dferente y me|or,
exste hoy en a forma de os dferentes movmentos socaes, que proferan desde os aos
1960. Estos movmentos contnan terrtorastas, todava no han presentado a a
humandad una propuesta ntegra capaz de desaar a a propuesta nca de neoberasmo
y no han propuesto una nueva nsttuconadad para reempazar a a actua, creada apenas
para sostener os resutados de a Segunda Guerra Munda, para e beneco de os Estados
Undos y de sus aados.
95
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
Sn embargo, dchos movmentos son a nca novedad promsora en e actua pasa|e
soco-potco, con e potenca para generar emocn coectva, estmuar potencadades
ocaes e nsprar sueos compartdos. Como estos movmentos son orgnaros de
dferentes contnentes, regones, pases, cuturas, etnas, etc., su dversdad representa una
fuerza soca, potca, cutura y tca sn precedentes en a hstora. Esta es a esperanza
que os gerentes deben ayudar a cutvar, ampar, me|orar, promover y sostener. Las
organzacones de a socedad cv deben ncuso asocarse a certos movmentos socaes
ya exstentes, o crear nuevos movmentos que todava no exstes para, |untos, aumentar su
poder soca, potco y tco. Como no podemos vvr sn esperanza, a esperanza exstente
representada por estos movmentos tene e poder de crear a emocn que genera a
pasn que estabece compromso.
96
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
1l conte0to ' el poder de 7lo local8
E contexto reevante para cada uno de nosotros es nuestro entorno, a trama de reacones
de as cuaes emerge e ugar donde vvmos (domno de nuestra exstenca), de cua
dependemos, e cua cambamos y donde somos-o no somos-reevantes. Asocadas a
estos contextos, estn as famas, grupos socaes y socedades, con sus respectvas
experencas, saberes, aspracones e hstoras ocaes, que son as fuentes de os
sgncados cuturaes creados para construr e sentdo de sus exstencas. Cada contexto
tene un carcter cardco-combinacin de caos ' orden-que e da una dentdad
snguar, una coherenca partcuar, un encanto nco, un carsma cutura, un mstero
esprtua, un vaor hstrco, que so sus respectvos actores socaes ogran me|or percbr,
comprender y vaorzar. Por eso, no todo o que es reevante en un determnado contexto
ser reevante en otro, y vce-versa.
Esta es a msma razn por a cua os dseos gobaes son rreevantes ocamente. Adems
de ser ncompatbes con as readades, necesdades y aspracones ocaes, os dseos
gobaes, tan comunes en e mundo de desarroo, nvsbzan, subaternzan o borran a
reevanca o a msma exstenca de as hstoras ocaes, que son o nco que eternza os
sgncados (cuturamente cambantes) que dan sentdo a a vda soca oca. S os
amados benchmar+s o me|ores prctcas funconan en e mundo nstrumenta de a
vsn mecnca/cberntca/racona de mundo, en e mundo de desarroo eos son
absoutamente rreevantes, porque en ste mundo prevaecen os sgncados y os vaores
que as personas que o consttuyen han construdo a o argo de tempo. Vaorcemos o
oca.
Por o tanto, se puede concur que a vsn contextua de mundo-que asume e mundo
como una trama de reacones entre dferentes formas de vda-es a ms ampa, profunda
y pertnente fuente de nspracn y orentacn para a construccn de una Amrca Latna
ndgnada, sodara y soberana. Es ba|o esta vsn de mundo que a gestn pasa a ser
gestn soca, y as redes se transforman en redes socaes-redes de compromiso5 no de
contratos-. Esta concepcn de readad genera a sabdura que nos eva a decdr a favor
de as condcones y reacones que generan, cutvan, protegen y sostenen a vda. Cuando
se trata de a Sostenbdad de modos de vda-con bienestar ' $elicidad-e contexto es a
referenca, a nteraccn es a cave y a tca es e garante de as reacones que reconocen,
cutvan y promueven a compe|dad, dversdad, nterdependenca, dferencas, etc.
Conclusi'n
97
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
4as redes del poder corporativo de $avos y el poder de las redes sociales de *orto
+legre
Como e progreso, e desarroo.no tene un punto de egada.Su atraccn resde en su
promesa de acanzar |ustca sn redstrbucn. |Sn embargo| a |ustca mpca cambar os
rcos, no os pobres (Col1gang Sac/s Planet )ialectics; en Sachs 1999:38)
Vvmos una etapa en que os acontecmentos marchan por deante de a concenca de as
readades.Hay que sembrar deas, desenmascarar engaos, sosmas e hpocresas, usando
mtodos y medos que contrarresten a desnformacn y as mentras nsttuconazadas (Bidel
Castro, en su Dscurso en e Acto por e Cuadragsmo Anversaro de Trunfo de a Revoucn;
1 de enero de 1999, en Castro, 1999:324)
Nnguna cutura puede |ustcar, desde a cutura, a domnacn y e rrespeto a as personas.
Hemos de tener una poscn crtca que nos permta rechazar as poscones de poder de as
cuturas. Ta vountad de domno tene su mayor fuerza en a reacn entre poder y saber y su
carga de excusn (Breddy Javier Flvarez-Aonz0lez, Fsofo coombano, en Avarez-Gonzez
2005:32).
Este traba|o ntenta ampar a comprensn de os que, desde a gestn de redes socaes,
aspran contrbur a a construccn de una otra Amrca Latna, e nsste en que no se
puede superar probemas compe|os ba|o a msma vsn de mundo-concepcin de
realidad-y con os msmos mtodos que o generaron. Por o tanto, en cuaquer stuacn-
probema, e prmero paso para superara es comprendera. E poder transformador de a
gestn emerge de a energ#a emocional nspradora de as preguntas ocaes, y no de a
trampa racona parazante de as respuestas unversaes; y de a fecunddad contextua de
as /istorias locales, y no de a esterdad unversa de os dseos gobaes. Una gestn
comprometda en cambar as personas que camban as cosas, no o contraro. En as
personas est e potenca para a ndgnacn y sodardad mprescndbes para construr a
soberana necesara. Sn embargo, para eso, hay que movzar su magnacn, capacdad y
compromso, arededor de un sueo que es emocone, apasone y comprometa con sus
consecuencas.
Imagnemos una Amrca Latna ndgnada, sodara y soberana, unda por un coego
potco-nsttucona artcuando os consorcos de agua, petreo, bodversdad, agrcutura,
tecnocenca, deuda externa, ndustra, comerco, etc., atnoamercanos. Ba|o una
democraca representatva rescatada de su actua farsa antdemocrtca, y compementada
por redes de democraca partcpatva, esta sera una otra Amrca Latna, con ms
autonoma para nuencar su futuro.
Nosotros podramos ncuso, |untos con otras regones de mundo, ncar a gobazacn de
a sodardad mprescndbe a a Sostenbdad de todos os modos de vda. Nuestra
subordnacn cutura a os Estados Undos cas ha esterzado nuestra capacdad de soar
con ser nosotros msmos-di$erentesHy no guaes a os que se auto-denomnan superores,
y a dcotoma desarroado-subdesarroado cas ha muerto nuestro esprtu creatvo y
98
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
auto-estma para ograro. Sn embargo, nuestra vountad de cambar a mundo todava no
ha sdo domestcada. Afortunadamente.
Todava contamos con nuestra energa humana, soca, tca, etc., que puede ser movzada
de forma ntercutura haca a construccn, apropacn e mpementacn de un contrato
social que artcue tres eementos-visin, desa$/os y compromisos-de referenca para
nsprar y orentar ncatvas haca a construccn de una otra Amrca Latna: ndgnada,
sodara y soberana.
99
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
Disi'n de mundo.
Una vsn de mundo es un paradgma soca-concepcin de realidad-que emerge de a
combnacn de certas premsas sobre qu es y cmo funcona a readad. Una premsa es
una creenca, y una creenca es una verdad que no necesta ser demostrada. As, nuestra
vsn de mundo es una espece de tro cutura te|do con una trama de verdades que
nosotros cutvamos respecto a a readad y su funconamento. Este traba|o nos nvta a una
descoonzacn de a vsn de mundo y de a dcotoma superor-nferor que nos han sdo
mpuestas por e ms fuerte, a travs de a educacn y de a comuncacn. Tambn nos
nvta a construr una otra vsn de mundo para una nterpretacn dferente de nuestro
pasado, probemas contemporneos y escenaros emergentes. Ba|o a vsn contextua de
mundo, certas premsas emergen como as ms reevantes para a gestn de proceso
nteractvo de a construccn coectva de futuro, taes como:
E mundo es una trama de reacones entre dferentes modos de vda; () a readad es o que
nuestra vsn de mundo nos permte percbr; () a readad es socamente construda y
puede ser socamente transformada; (v) a readad es compe|a, dversa y cambante; (v) a
nnovacn reevante emerge de procesos de nteraccn soca, con a partcpacn de os que
a necestan; (v) e conocmento sgncatvo es generado en e contexto de su apcacn e
mpcacones; (v) sn nteraccn no hay comprensn; (v) exsten mtpes readades,
todas dependentes de as dferentes percepcones de os dversos grupos de actores socaes;
(x) os probemas de desarroo son contextuaes, no unversaes; (x) a Sostenbdad es una
propedad emergente de a nteraccn humana; (x) as preguntas ocaes prevaecen sobre as
respuestas unversaes; (x) as hstoras ocaes prevaecen sobre os dseos gobaes; (x) e
aprendza|e reevante y a Sostenbdad de nuestros modos de vda son fenmenos
contextuaes; (xv) es ms reevante aprender nventando desde o oca que perecer mtando
desde o goba; y, (xv) a tca mpca decdr a favor de as condcones y reacones que
generan, cutvan y sustentan a vda.
$esa1#os del conte9to.
En correspondenca con a visi'n conte9tual de mundo mprescndbe para a
Sostenbdad de todos os modos de vda, certos macro-desafos emergen de contexto
para ser tomados en cuenta por as redes socaes y sus gerentes. Los desafos de contexto
no son expresados a partr de verbos sno de substantvos. Los verbos srven apenas para
expresar accones que deben ser desarroadas, mentras que agunos substantvos factan
a bsqueda e dentcacn de desafos que emergen genunamente de contexto, taes
como acceso, ncusn, Sostenbdad y autonoma. Los macro-desafos ms vsbes, desde
e contexto para as redes socaes y sus respectvas undades gerencaes son:
E desafo de acceso: a a educacn, saud, |ustca, nformacn, empeo, ngreso, nnovacn
tecnogca, mercado nacona, mercado nternacona, cutura, hstoras subaternas, etc.; e
desafo de a ncusn: de os nos, adoescentes, mu|eres, ancanos, ndgenas, mestzos,
mu|eres campesnas, sn terra, sn techo, negros, educacn bnge, conocmento tcto
100
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
oca, etc.; e desafo de a Sostenbdad: de os recursos naturaes, agrcutura, economa,
organzacones de desarroo, organzacones, de modo de vda ndgena, de otros modos de
vda, etc.; e desafo de a autonoma: espacos de nteraccn y reacones de bertad para que
os ndvduos, famas, comundades, grupos socaes, socedades y regones puedan
nuencar su futuro a partr de as readades, necesdades, saberes, experencas, hstoras y
aspracones ocaes.
Compromisos /acia el conte9to.
Ante os desafos de os contextos goba, regona y nacona cambantes, qu compromsos
una red soca estabece haca os actores socaes e nsttuconaes de su entorno reevante?
Para estar en correspondenca con a vsn contextua de mundo, certos compromsos
emergen como reevantes, para ser asumdos por as redes socaes y todos sus gerentes,
taes como:
(1) Rechazar a unversadad de a dea de desarroo; (2) emnar a dcotoma superor-
nferor en as prctcas educatvas y gerencaes; (3) reazar a descoonzacn de a
educacn y de a prctca de a gestn en Amrca Latna; (4) asumr e conte0to como
referenca, a interaccin como cave y a tica como garante de a Sostenbdad de todos os
modos de vda; (5) prvegar as preguntas ocaes sobre as respuestas unversaes; (6)
preferr as hstoras ocaes sobre os dseos gobaes como fuente de emocn e nspracn;
(7) aprender nventando desde o oca (para no perecer mtando desde o goba); (8) crear
espacos de autonoma para a nteraccn de os grupos socaes vunerabes de a regn; (9)
promover a nterpretacn contextua y e mane|o oca de os probemas de desarroo; (10)
ncur e conocmento tcto de os actores ocaes en e proceso de generacn de
nnovacones que afectarn sus modos de vda; (11) factar e acceso a a pancacn por
parte de os grupos socaes vunerabes de a regn; (12) cutvar, promover y preservar os
medos y reacones que contrbuyen a a Sostenbdad de os modos de vda de os grupos
socaes ms vunerabes; (13) construr escenaros futuros para dferentes temas, probemas,
recursos o aspectos de a readad atnoamercana, hacendo dsponbes crteros desde e
futuro para e proceso de revsn y formuacn de potcas, prordades y estrategas; (14)
denuncar a hpocresa, desguadad e n|ustcas que exsten en e nombre de desarroo;
(15) promover e desarrollo de-no e desarrollo en-as comundades, provncas, pases,
regones, etc. E desarrollo en ocurre apenas en un ugar geogrco, para exporar sus factores
eco-ambentaes favorabes, mentras e desarrollo de ncuye tambn e desarroo humano y
soca de a gente, adems de promover y sustentar a reevanca de o ecogco, o tco, etc.,
para a Sostenbdad de todos os modos de vda.
Los gerentes comprometdos con una Amrca Latna ndgnada, sodara y soberana, deben
aceptar e eptao hstrco para a dea de desarroo que emerge de descoonzacn de a
dcotoma superor-nferor reazada en este traba|o. E futuro de a gestn de as redes
socaes depender de a naturaeza de nuestras decsones y accones en e presente. Es
posbe cambar e futuro, porque e presente es e pasado de futuro, o que mpca a
posbdad de nuencar eventos hstrcos en marcha y de ncar eventos que todava no
exsten.
101
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
Sn embargo, a naturaeza de nuestras decsones y accones depende de a vsn de
mundo-concepcin de realidad-a travs de a cua nterpretamos e momento hstrco
actua y sus desafos emergentes. Este traba|o ha amado a atencn para as tres vsones
de mundo ms vsbes en e escenaro goba comptendo para prevaecer nuencando a
naturaeza de nuestras decsones y accones, hoy y maana.
La vsn cberntca nos presenta un mundo consttudo de redes cberntcas donde as
redes socaes son nnecesaras ante a bsqueda frentca de ecenca. La vsn
mercadogca nos presenta un mundo consttudo de redes comercaes y tecnogcas
donde as redes socaes son una nconvenenca ante a premsa de a exstenca como una
ucha por a sobrevvenca a travs de a competenca. La vsn contextua nos presenta un
mundo consttudo por una trama-red-de reacones donde as redes socaes son
ndspensabes para a Sostenbdad de todos os modos de vda en e paneta.
=na 7red social8 es una red de compromisos5 no de contratos. La fuente de emocn, pasn
y crteros para dchos compromsos son os desafos de contexto, que estn asocados a as
aspracones de un futuro dferente y me|or para os actores socaes de nuestro entorno-
conte0to-reevante. Sn embargo, a sensbdad para percbr dchos desafos como
reevantes, y para asumr vountaramente certos compromsos en correspondenca con
dchos desafos, es parte consttutva de a vsn de mundo-concepcin de realidad-que
prevaece entre os gerentes de una certa red.
No toda visin de mundo atrbuye reevanca a o humano, o soca, o ecogco y o tco.
La concepcin conte0tual de a readad, comprometda con as condcones/reacones que
generan, cutvan y sustentan la vida, es guamente comprometda con procesos de
nteraccn soca que aseguran a Sostenbdad de todos os modos de vda, prncpamente
os de os grupos socaes ms vunerabes de Amrca Latna.
Una gestn soca comprometda con a construccn de una otra Amrca Latna,
ndgnada para ser sodara, y sodara para ser soberana, no tene otra opcn sno asumr
a visin conte0tual de mundo (Matos et al. 2005), mpcando descoonzar de a dea de
desarroo que ha condconado a naturaeza de nuestras decsones y accones en os
tmos sgos. Dcho proceso de descoonzacn menta (Dusse 2003) mpca abandonar a
hstora oca como referenca para a renterpretacn de nuestro pasado y anss de
nuestro presente, y buscar e acceso a as hstoras subaternas de a regn (Mgnoo
2000).
102
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
S os gerentes de redes socaes para e desarroo humano no asumen su cta con a historia
subalterna (Wash et al. 2002; Wash 2005), a regn contnuar ndferente, egosta y
domnada. E ms fuerte habr vencdo una vez ms, con nuestra anuenca u omsn. Las
redes corporatvas-' neoliberales-de Davos contnuarn prevaecendo sobre as redes
socaes de Porto Aegre. Hasta cundo? A qu costo?
103
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
8i6liogra1#a
Citada y consultada
Achnte, Adofo Abn. (2005). E desencanto o a moderndad hecha trzas: Una mrada a as
raconadades en tensn, pp. 39-69, en Catherne Wash Pensamiento Cr/tico ' .atriz ;)e<Colonial*
ReLe0iones latinoamericanas. Outo: Unversdad Smn Bovar y Edcones Aby-Ayaa.
Aayn, Norberto. (2005). (raba3o Social* A EG a?os de la reconceptualizacin. Buenos Ares: Edtora
ESPACIO.
Abaa, Nur. (2003). Internatona Law: |ustce as a commodty. Le .onde )iplomati"ue, dcembre.
Avarez-Gonzez, Freddy |aver. (2005). Ser otros para "ue los otros puedan ser ellos mismos5 o
algunos retos actuales de la interculturalidad. Outo (Documento eectrnco, todava sn pubcacn).
Avarez-Gonzez, Freddy |aver. (2004). Una tca de a Indgnacn. )ocumentos de la Comisin
C/vica de Control de la Corrupcin. Outo, Ecuador: Comsn de Prevencn-Proyecto tca y
Organzacones.
Bakan, |oe. (2004). (he Corporation* (he pathological pursuit o$ pro!t and po,er. Nueva York: Free
Press.
Badwn, S. (2000). Interactve Soca Scence n Practce: new approaches to the producton of
knowedge and ther appcatons. Science and Public Polic', 27(3):183-194.
Barnet, R.; y Cavanagh, |. (1995). Global )reams* imperial corporations and the ne, ,orld order. New
York: Touchstone.
Bawden, R. (2001) Of Epochs, Paradgms, Purasm and Persstence. Traba|o presentado en e Taer
Regona Towards a New Insttutona Coherence for Gudng Rura Research and Deveopment (RR&D)
Ehorts n Latn Amerca, promovdo por e Proyecto Nuevo Paradgma, de ISNAR, y nancado por a
COSUDE, en Hereda, Costa Rca, 15-20/10/2001.
Beck, U. (1992). Ris+ Societ'. Londond: SAGE.
Bentz, V.M.; y Shapro, |.|. (1998). .ind$ul In"uir' in Social Research. London: SAGE.
Baut, |.M. (1993). (he ColonizerKs .odel o$ the Iorld* Geographical diSusionism and 1urocentric
histor'. Nueva York: The Guford Press.
Burque, Mevn. (2001). 1studios Cr/ticos del Neoliberalismo. La Paz, Bova: PLURAL Edtores.
Boh, L. (1996). 1colog/a* Grito de la (ierra5 grito de los pobres. Madrd: Edtora Trotta.
Born, Ato (2002). La estructura de a domnacn Munda: De Bretton Woods a AMI, en La Insgna
(www.ansgna.org/2002/marzo/econ_005.htm).
Brockway, Luce H. (1983). "Pant Imperasm." -istor' (oda', 33:31-36.
Brokway, Luce H. (1979). Science and Colonial 10pansion* the role o$ the >ritish Ro'al >otanic
Gardens. New York: Academc Press.
Busch, Lawrence (2001). Implications o$ the Change o$ 1poch $or Science and (echnolog' in
Agriculture and Societ'. Traba|o presentado en e Taer Regona Towards a New Coherence for
Gudng Rura R&D Ehorts n Latn Amerca, promovdo por e Proyecto Nuevo Paradgma, en San |os,
Costa Rca, en 15-20 de octubre de 2001.
Busch, L. (2000). (he 1clipse o$ .oralit'* science5 state5 and mar+et. Nueva York: Adne de Grueter.
Busch, Lawrence; y Vaere Gunter (1994). Is (he (hird Iorld Necessar' An'more&* biotechnolog'5
104
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
robotics5 and the end o$ the Cold Iar. Traba|o presentado en a Conferenca 20th Century Scence
Beyond the Metropos, Pars: UNESCO.
Busch, Lawrence; y C. Sachs (1981). The Agrcutura Research Scences and the Modern Word
System,
pp.311-356, n Lawrence Busch (Ed) Science and Agricultural )evelopment. Totowa, N.|.: Aanhed,
Osmun.
Capra, F. (2003). Las Cone0iones @cultas* Implicaciones sociales5 medioambientales5 econmicas '
biolgicas de una nueva visin de mundo. Barceona: Edtora ANAGRAMA.
Capra, F. (1996). La (rama de la 4ida* una nueva perspectiva de los sistemas vivos. Barceona:
Anagrama.
Castes, M. (1998). 1nd o$ .illennium (The Informaton Age: economy, socety and cuture; Voume III).
Maden, MA: Backwe Pubshers.
Castes, M. (1997). (he Po,er o$ Identit' (The Informaton Age: economy, socety and cuture; Voume
II). Maden, MA: Backwe Pubshers.

Castes, M. (1996). (he Rise o$ the Net,or+ Societe (The Informaton Age: economy, socety and
cuture; Voume I). Maden, MA: Backwe Pubshers.
Castes, M.; Fecha, R.; Frere, P.; Groux, H.A.; Macedo, D.; y Ws, P. (1999). Critical 1ducation in the
Ne, In$ormation Age. Nueva Eork: Rowman & Ltteed Pubshers.
Castro, Fde (1999). Globalizacin Neoliberal ' Crisis 1conmica Global. La Habana: Ocna de
Pubcacones de Conse|o de Estado.
Castro, A.M.G.; Lma, S.M.; Maestrey, A; Tru|o, V.; Afaro, O.; Mengo, O.; y Medna, M. (2001). La
Dmensn de Futuro en a Construccn de a Sostenbdad Insttucona. Sre Innovacin para la
Sostenibilidad Institucional (apoyo de ISNAR, COSUDE y Mnstero de as Reacones Exterores de os
Pases Ba|os-DGIS). San |os, Costa Rca: Proyecto ISNAR Nuevo Paradgma.
Cebrn, |.L. (1998). La Red* Cmo cambiar#n nuestras vidas los nuevos medios de comunicacin* =n
in$orme al Club de Roma. Madrd: Taurus.
Chad, Mnca. (2000). Redes Sociales en el (raba3o Social. Buenos Ares: Edtora ESPACIO.
Dabas, Ena Nora. (2003). Redes Sociales5 Aamilias ' 1scuela. Buenos Ares: Pads.
Dabas, Ena Nora. (1993). Red de Redes* Las pr#cticas de la intervencin en redes sociales. Buenos
Ares: Pads.
Dabas, Ena; y Na|manovch (Eds). (1995). Redes el lengua3e de los v/nculos* -acia la reconstruccin
de la sociedad civil. Buenos Ares: Pads.
Danaher, K. (Ed). (1994). TG Uears is 1nough* the case against the Iorld >an+ and the International
.onetar' Aund. Boston, MA: South End Press.
De Souza Sva, |os. (2005). (rans$erir (ecnolog/a para 1stablecer -egemon/a* La 7dicotom/a superior
in$erior8 en la 7idea de desarrollo8 de la agricultura tropical desde NEVO. Documento presentado en e
evento "odernidad y *ensamiento $escolonizador de Programa Latinoamericano de
Investigacin sobre .odernidadWColonialidad, La Paz, Bova, das 18 y 19 de mayo de 2005.
De Souza Sva, |os. (2004a). La Farsa de Desarroo: De coonasmo mpera a mperasmo sn
conas, pp.51-92, en Mara Lorena Mona (Ed) La Cuestin Social ' la Aormacin Pro$esional en
(raba3o Social en el Conte0to de las Nuevas Relaciones de Poder ' la )iversidad Latinoamericana. XVIII
Semnaro Latnoamercano de Escueas de Traba|o Soca, |uo de 2004, San |os, Costa Rca,
organzado por a Unversdad de Costa Rca (UCR) y a Asocacn Latnoamercana de Escueas de
Traba|o Soca (ALAETS). Buenos Ares: Edtora ESPACIO.
105
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
De Souza Sva, |os. (2004b). Ouo Vads, Tecnocenca?: A emergnca de uma cnca da socedade
no contexto da mudana de poca, pp. 275-328, en Lucy Woenerer (Ed) CiXncia5 (ecnologia e
Sociedade* @ desa!o da interaCDo (2 Edcn) Londrna, PR, Bras: Insttuto Agronmco do Paran-
IAPAR.
De Souza Sva, |os. (2004c). A mudana de poca e o Contexto Goba Cambante: Impcaes para
a mudana nsttucona em organzaes de desenvovmento, pp. 65-110, en Suzana Vae Lma (Ed)
.udanCa @rganizacional* (eoria e GestDo. Brasa, Bras: Fundao Geto Vargas (FGV).
De Souza Sva, |os. (2002) La Sostenbdad Insttucona y e Cambo de poca. Revista del
C@N1S=P (Ecuador), No.2:69-86.
De Souza Sva, |os. (2001a). La )imensin Institucional del )esarrollo Sustentable* de las 7reglas de
la vulnerabilidad8 a las 7premisas de la Sostenibilidad8 en el conte0to del cambio de poca. Outo,
Ecuador: Pontca Unversdad Catca de Ecuador y Edtora OUIPU.
De Souza Sva, |os. (2001b). Roes of Panners and Pannng, en G. G|sbers; W. |anssen; H. Hamby
Odame; y G. Me|ernk (Eds) Planning Agricultural Research* A Sourceboo+, pp.159-169. New York: CABI
Pubshng and Internatona Servce for Natona Agrcutura Research (ISNAR).
De Souza Sva, |os (1997). Agrcutura Botechnoogy Transfer to Deveopng Countres Under the
Cooperaton-Competton Paradox. Cadernos de CiXncia e (ecnologia (Empresa Brasera de Pesqusa
Agropecura-EMBRAPA), Brasa, 14(1):91-112.
De Souza Sva, |os (1996). From Medcna Pants to Natura Pharmaceutcas: the marketng of
nature, pp.109-129, n Pan Amercan Heath Organzaton >iodiversit'5 >iotechnolog'5 and Sustainable
)evelopment in -ealth and Agriculture* emerging connections. Washngton, D.C.: PAHO.
De Souza Sva, |os. (1995). Pant Inteectua Property Rghts: The rse of nature as a commodty,
pp. 57-68, en N.P. Pertore y A.K. Gave-Pertore (Eds) >iotechnolog' in Latin America* Politics5 impacts5
and ris+s. Wmngton, DE: SR Books.
De Souza Sva, |os. (1993). Pant Inteectua Property Rghts and the Commodtzaton of Nature n
the 21st Century, pp.491-497, en D.R. Buxton, R. Shbes, R.A. Forsberg, B.L. Bad, K.H. Asay, and G.M.
Pausen (Eds) International Crop Science I. Madson, Wsconsn: Crop Scence Socety of Amerca.
De Souza Sva, |os. (1991a). Scence and the Potcs of Genetc Resources n Latn Amerca, pp.79-
96, n D. Goodman and M. Redcft (Eds) 1nvironment and )evelopment in Latin America* the politics
o$ sustainabilit'. New York: Manchester Unversty Press.
De Souza Sva, |os. (1991b) A Dssemnao da Cnca Ocdenta e a Transmsso Internacona da
Desguadade, pp. A115-A127, en Anas do XVI Smpso Nacona de Pesqusa de Admnstrao em
C&T: Tecnooga, Meo Ambente & Compettvdade. So Pauo: Organzacne de So Pauo (USP).
De Souza Sva, |os. (1989). Science and the Changing Nature o$ the Struggle over Plant Genetic
Resources* Arom plant hunters to plant cra$ters. Dsertacn de Doctorado no pubcada. Departamento
de Socooga de a Unversdad de Kentucky, EUA.
De Souza Sva, |os (1988). The Contradctons of the Borevouton for the Deveopment of
Agrcuture n the Thrd Word: botechnoogy and captast nterests. Agriculture and -uman 4alues,
Summer, pp. 61-70.
De Souza Sva, |os; Cheaz, |.; y Cadern, |. (2001a). La Cuestn Insttucona: de a vunerabdad a
a Sostenbdad nsttucona en e contexto de cambo de poca. Sre Innovacin para la
Sostenibilidad Institucional (apoyo de ISNAR, COSUDE y Mnstero de as Reacones Exterores de os
Pases Ba|os-DGIS). San |os, Costa Rca: Proyecto ISNAR Nuevo Paradgma.
De Souza Sva, |os.; Cheaz, |.; Santamara, |.; Mato, M.A.; y Len, A. (2001b). La Dmensn de
Estratega en a Construccn de a Sostenbdad Insttucona. Sre Innovacin para la
106
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
Sostenibilidad Institucional (apoyo de ISNAR, COSUDE y Mnstero de as Reacones Exterores de os
Pases Ba|os-DGIS). San |os, Costa Rca: Proyecto ISNAR Nuevo Paradgma.
De Souza Sva, |os; y Fores, Muro Xaver. (1993). Strategc Management of Agrcutura Research:
the EMBRAPA experence. Public Administration and )evelopment, 13(3):249-259.
De|ours, Chrstophe. (2000). A >analizaCDo da In3ustiCa Social (Tercera edcn). Ro de |anero:
Fundao Geto Vargas (FGV).
Dema-Marty, Mree. (2003). |ustce for Sae. Le .onde )iplomati"ue, agosto.
Deo, S.D.; y L.E. Swanson (1991). The Potca Economy of Agrcutura Research n the Thrd Word,
pp.
189-212, n W.H. Fredand; L. Busch; F.H. Butte; and A.P Rudy (Eds) (o,ards a Ne, Political 1conom'
o$ Agriculture. Bouder, San Francsco, Oxford: Westvew Press.
Daz, E. (Ed) (2000). La Posciencia* 1l conocimiento cient/!co en las postrimestr/as de la modernidad.
Buenos Ares: Edtora Bbos.
Daz, E.; y Heer, M. (Eds) (1992). -acia una 4isin Cr/tica de la Ciencia. Buenos Ares: Pads.
Dckens, D.R.; and Fontana, A.(Eds) (1994). Postmodernism Y Social In"uir'. New York: Guford Press.
Dupas, G. (2000). 1conomia Global e 10clusDo Social* pobreza5 emprego5 1stado e o $uturo do
capitalismo. Ro de |anero: Paz e Terra.
Dusse, Enrque. (2003). Philosoph' o$ Liberation. Eugene, Oregon: Wpf and Stock Pubshers.
Escobar, Arturo (2004a). Beyond the Thrd Word: Impera gobaty, goba coonaty, and ant-
gobazaton soca movements. A ser pubcado en (hird Iorld Muarterl'.
Escobar, Arturo (2004b). Words of Knowedge Otherwse: The Latn Amercan Modernty/Coonaty
Research Program, en CENSAL (Ed) Cruzando Aronteras en Amrica Latina. Amsterdam: CEDLA.
Escobar, Arturo. (1998). La Invencin del (ercer .undo* Construccin ' deconstruccin del desarrollo.
Barceona: Edtora NORMA.
Ewen, S. (1988). All Consuming Images* the politics o$ st'le in contemporare culture. Nueva Eork:
Basc Books.
Fanon, Frantz. (1999). Los Condenados de la (ierra. Madrd: Txaaparta.
Gaeano, Eduardo (1988). Las 4enas Abiertas de Amrica Latina (Ouncuagsma segunda edcn).
Bogot:
Sgo XXI Edtores.
Gbbons, M. (2000). Mode 2 Socety and the Emergence of Context-Senstve Scence. Science and
Public Polic'. 57(1):159-163.
Godsmth, Edward (1996). Deveopment as Coonasm, pp.253-266, en |erry Mander y Edward
Godsmth (Eds) (he Case Against the Global 1conom' and $or a (urn (o,ard the Local. San Francsco:
Serra Cub Books.
Grupo ETC. (2002). E Sgo ETC: Erosn, Transformacn Tecnogca e Concentracn Corporatva en e
Sgo XXI. Montevdeo, Urugay: ETC Group, Dag Hammarsk|d Foundaton y Edtora Nordan-
Comundad.
Guba, Egon G; y Lncon, E.S. (1994). Competng Paradgms n Ouatatve Research, pp. 105-117, en
N.K. Denzn & E.S. Lncon (Eds.) Handbook of Ouatatve Research. Thousand Oaks: SAGE.
107
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
Hardng, S. (1998). Is Science .ulticultural& Postocolonialisms5 $eminisms5 and epistemologies.
Indanopos: Indana Unverste Press, 1998.
Hardt, Mchae; y Negr, Antono (2001). Imperio. Ro de |anero: Record.
Hed, D.; y McGrew, A. (Eds) (2000). (he Global (rans$ormations Reader* an introduction to the
globalization debate. Cambrdge: Poty Press.
H, C. (1969). Re$ormation and Industrial Revolution. Harmondsworth, Mddesex: Pengun Books.
Hobsbawm, E. (1969). Industr' and 1mpire. Harmondsworth, Mddesex: Pengun Books.
Hoogvet, A. (1997). Globalization and the Postcolonial Iorld. Maryand: The |ohn Hopkns Unversty
Press.
|ordn, |os Mgue. (2005). -acia la Investigacin Cr/tica en la 1ducacin* Insurgencias cualitativas.
Hato Rey, Puerto Rco: Pubcacones Puertorrqueas Edtores.
Koppenburg, |ack R., |r. (1991). Soca Theory and the De/Reconstructon of Agrcutura Scence: oca
knowedge for an aternatve agrcuture. Rural Sociolog', 56(4), 519-548.
Koppenburg, |ack R., |r. (1988). Airst the Seed* (he Political 1conom' o$ Plant >iotechnolog'5 NEVO
OGGG. Nueva York: Cambrdge Unversty Press.
Knorr-Cetna, K. (1981). (he .anu$acture o$ Zno,ledge* an essa' on the constructivist and conte0tual
nature o$ science. Oxford: Pergamon Press.
Kove, |oe. (2002). (he 1nem' o$ Nature* (he end o$ capitalism or the end o$ the Iorld? Nueva York:
Zed Books.
Lander, Edgardo (Ed) (2000). La Colonialidad del Saber* 1urocentrismo ' ciencias sociales. Buenos
Ares: CLACSO.
Lander, Edgardo. (2005). La Ciencia Neoliberal. Caracas (documento eectrnco, todava no
pubcado).
Latour, Bruno. (2004). Politics o$ Nature* -o, to bring the sciences into democrac'. Cambrdge,
Massachussets: Harvard Unversty Press.
Lma, S.V.; Castro, A.M.G.; Mengo, O.; Medna, M.; Maestrey, A.; Tru|o, V.; y Afaro, O. (2001). La
Dmensn de Entorno en a Construccn de a Sostenbdad Insttucona. Sre Innovacin para la
Sostenibilidad Institucional (apoyo de ISNAR, COSUDE y Mnstero de as Reacones Exterores de os
Pases Ba|os-DGIS). San |os, Costa Rca: Proyecto ISNAR Nuevo Paradgma.
Mander, |.; y Godsmth, E. (Eds) (1996). (he Case Against the Global 1conom' and $or a (urn (o,ards
the Local. San Francsco: Serra Cub Books.
Mato, M.A.; Santamara, |.; De Souza Sva, |.; y Cheaz, |. (2001). La Dmensn de Gestn en a
Construccn de a Sostenbdad Insttucona. Sre Innovacin para la Sostenibilidad Institucional
(apoyo de ISNAR, COSUDE y Mnstero de as Reacones Exterores de os Pases Ba|os-DGIS). San
|os, Costa Rca: Proyecto ISNAR Nuevo Paradgma.
Matos, |os M. R.; Banco, Lus C.G.; y Santago, Gamae M. (2005). Lectura Cr/tica de la
Administracin 1ducativa. San |uan: Puerto Rco: Edcones Abacoa.
Maturana, H.; y Varea, F. (1990). 1l 2rbol del Conocimiento* las ra/ces biolgicas del entendimiento
humano. Santago, Che: Edtora Unverstara.
McChesney, R.; Wood, E.; y Foster, |. (Eds). (1998). Capitalism and the In$ormation Age* the political
econom' o$ the global communication revolution. Nueva Eork: Monthe Revew Press.
Meszaros, Istevan. (2004). @ Poder da Ideologia. So Pauo: Botempo Edtora.
108
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
Mgoo, Water (2000). Local -istoriesWGlobal )esigns. Prnceton: Prnceton Unversty Press.
Money, Pat Roy. (1983). "The Law of the Seed: Another Deveopment and Pant Genetc Resources."
)evelopment )ialogue, No.1-2.
Mora, W.V. (2004). A qunes srve e TLC entre Estados Undos y Centro Amrca? Intervencn en e
II Foro Nacona Consecuencas de ALCA PARA COSTA RICA, Grupo Amrca Nuestra, 18/10/2003.
San |os, Costa Rca.
Morn. Edgar. (2000). 1l )esa$/o del Siglo RRI* =nir los conocimientos. La Paz, Bova: PLURAL Edtores.
Morn, Edgar. (1984). Ciencia con Conciencia. Barceona: Anthropos Edtora de Hombre.
Morrow, Raymond Aan; y Torres, Caros Aberto. (2002). Las (eor/as de la Reproduccin Social '
Cultural* .anual cr/tico. Madrd: Edtora Popuar.
Nowotny, H.; Scott, P.; y Gbbons, M. (2001). Re(hin+ing Science* +no,ledge and the public in an age
o$ uncertaint'. Cambrdge: Poty Press.
Ordez, |acnto. (1992). La 1ducacin Precolonial Indoamrica* su !loso$/a. Hereda, Costa Rca:
Facutad de Fosofa y Letras de a Unversdad Nacona.
Petras, |ames (2003). E Mto de a Tercera Revoucn Centca-Tecnogca en a Era de Impero Neo-
Mercantsta, en Rebelin (http://www.rebeon.org/petras/revcent280701.htm).
Poany, K. (2001). (he Great (rans$ormation* (he political and economic origins o$ our time. Boston:
Beacon Press.
Restvo, Sa. (1988). Modern Scence as a Soca Probem. Social Problems, Vo. 35(3), 206-225.
Ou|ano, Anba (2002). E Nuevo Imagnaro Ant-Captasta, en Aorum Social .undial
(http://www.forumsocamunda.org.br/dnamc/es/tbb_Anba_Ou|ano.asp).
Ramonet, Ignaco (1988). Geopolitics o$ Chaos* internationalization5 c'berculture Y political chaos.
Nueva York: Agora Pubshng.
Rfkn, |. (2000). La 1ra del Acceso* la revolucin de la nueva econom/a. Barceona, Pads.
Rfkn, |. (1999). (he >iotech Centure* harnessing the gene and rema+ing the ,orld. Nueva York:
Pengun Putnam.
Rfkn, |. (1996). 1l Ain del (raba3o* nuevas tecnolog/as contra puestos de traba3o* el nacimiento de una
nueva era. Buenos Ares: Pads.
Rst, Gbert. (1997). (he -istor' o$ )evelopment* Arom ,estern origins to global $aith. London: Zed
Books.
Rodrguez, Pepe. (2001). .entiras Aundamentales de la Iglesia Catlica. Madrd: Punto de Lectura.
Rng, N. (2001). Some perspectves on New Insttutona Coherence for Gudng Rura Research and
Deveopment Ehorts. Traba|o presentado en e Taer Regona Towards a New Insttutona Coherence
for Gudng Rura Research and Deveopment (RR&D) Ehorts n Latn Amerca, promovdo por e
Proyecto Nuevo Paradgma, de ISNAR, y nancado por a COSUDE, en Hereda, Costa Rca, en 15-
20/10/2001.
Rousseau, |uan |acobo. (1985). 1l Contrato Social. Barceona: Edtores Mexcanos Undos.
Sachs, Wofgang. (1999). Planet )ialectics* 10ploration in environment Y development. London: Zed
Books.
109
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
Sachs, Wofgang (Ed.). (1992). (he )evelopment )ictionar'* A guide to +no,ledge as po,er. London:
Zed Books.
Sader, E. (Ed) (1998). )emocracia sin 10clusiones ni 10cluidos. Caracas, Venezuea: Nueva Socedad.
Saazar, L.; De Souza Sva, |.; Cheaz, |.; y Torres, S. (2001). La Dmensn de Partcpacn en a
Construccn de a Sostenbdad Insttucona. Sre Innovacin para la Sostenibilidad Institucional
(apoyo de ISNAR, COSUDE y Mnstero de as Reacones Exterores de os Pases Ba|os-DGIS). San
|os, Costa Rca: Proyecto ISNAR Nuevo Paradgma.
Santos, Boaventura de Sousa (2003). The Word Soca Forum: Towards a Counter-Hegemonc
Gobazaton (http://www.ces.fe.uc.pt/bss/fsm.php).
Santos, M. (2000). Por =ma @utra GlobalizaCDo* do pensamento :nico [ consciXncia universal . So
Pauo: Record.
Scher, D. (2000). )igital Capitalism* Net,or+ing the global mar+et s'stem. Cambrdge,
Massachusetts: The The MIT Press.
Scott, |ames C. (1995). Los )ominados ' el Arte de la Resistencia. Madrd: Txaaparta.
Sen, |a; Anand, Anta; Escobar, Arturo; y Waterman, Meter (Eds) (2004). Iorld Social Aorum*
Challenging empires. New Deh: The Vveka Foundaton.
SIPAE. (2005). 1l (LC en lo Agrario* evidencias ' amenazas (Foro de Chorav). Outo: Sstema de
Investgacn sobre a Probemtca Agrara en e Ecuador-SIPAE.
THE ECONOMIST. A Taste of Adventure: the hstory of spces s the hstory of trade. December
1998:51-55.
Waach, Lor; y Wooda, Patrck. (2004). Ihose (rade @rganization&* A comprehensive guide to the
I(@. Nueva York: The New Press.
Waersten, I. (1999). (he 1nd o$ the Iorld as Ie Zno, It* social sciences $or the (,ent'Airst Centur'.
Mnneapos, MN: Unversty of Mnnesota Press.
Waersten, I. (1998). Impensar las Ciencias Sociales* L/mites de los paradigmas decimonnicos.
Mxco: Sgo XXI.
Wash, Catherne (Ed) (2005). Pensamiento Cr/tico ' .atriz ;)e<Colonial* ReLe0iones latinoamericanas.
Outo: Unversdad Smn Bovar y Edcones Abya-Yaa.
Wash, C.; Schwy, F.; y Castro-Gmez, S. (Eds) (2002). Indisciplinar las Ciencias Sociales* Geopol/ticas
del conocimiento ' colonialidad del poder5 perspectivas desde lo andino. Outo, Ecuador: Edcones
Abya-Ayaa.
Wazer, M. (Ed) (1998). (o,ards a Global Civil Societ'. Oxford: Oxford Unversty Press.
Warner, |. (2000). A .undializaCDo da Cultura. Bauru, So Pauo: EDUSC.
Watson, T. (2000). Management and Interactve Soca Scence: crtca partcpatve research.
Science and Public Polic', 27(3):203-210.
Woogar, S. (2000). Soca Bass of Interactve Soca Scence. Science and Public Polic', 27(3):65-
173.
110
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
Disiones de mundo en conEicto en el conte9to del cam6io de
poca
Jos de Souza Silva, Gerente; Red Nuevo Paradgma para a nnovacn nsttucona en Amrca Latna
Disi'n ci6erntica Disi'n mercadol'gica Disi'n conte9tual
Metfora gua: e mundo es una
mquna |una mquna
cberntca que funcona como un
sstema de nformacn auto-
reguado; un mundo consttudo
de redes cberntcas, donde todo
es reducdo a nformacn y todos
son percbdos como
consumdores, procesadores y
productores de nformacn,
que es e factor estratgco ms
crtco para a creacn de rqueza
y poder|
Metfora gua: e mundo es un
mercado |un agregado de arenas
comercaes y tecnogcas donde
a mportanca de todo es
reducda a su funcn econmca.
Nosotros no somos cudadanos
sno proveedores, centes,
productores, procesadores,
competdores, nversonstas,
consumdores, exportadores, etc.
Hasta a naturaeza-la vida-es
pasbe de ser vendda y
comprada|
Metfora gua: e mundo es una
trama de reacones entre
dferentes formas de vda
|realidad cardica (caos y orden)
con dmensones ob|etvas y
smbcas, hoy amenazadas por
probemas antropogncos-
creados por la accin humana-,
cuya soucn depende de que a
sostenbdad sea percbda como
una propedad emergente de a
nteraccn humana para superar
nuestra vunerabdad|
Los seres humanos son
recursos /umanos, pezas de
engrana|e, porque todo o que
entra en a mquna es percbdo
como recurso: recursos
naturaes, recursos nanceros,
recursos humanos, etc.
Los seres humanos son capital
/umano o capital
intelectual, porque todo o que
entra en e mercado es percbdo
como capta: capta natura,
capta nancero, capta soca,
capta humano, etc.
Los seres humanos son talentos
/umanos; e mundo tene
potencadades naturaes,
humanas, etc. Nuestra
imaginacin nos permte crear
ms a de a experenca actua
y de conocmento prevo.
Las organzacones son
mqunas nnovadoras que
consumen, procesan y producen
nformacn, que es transformada
en benes y servcos a ser
ofertados. La organzacn
sostenbe es a organizacin
e!ciente; cuanto mayor su grado
de ecenca mayor su grado de
sostenbdad. La ecenca
productva es su ob|etvo.
Las organzacones son
proveedores de benes y
servcos demandados por e
mercado, que es a prncpa
fuente de referenca para a
nnovacn. La organzacn
sostenbe es a organizacin
competitiva; cuanto mayor su
grado de compettvdad mayor
su grado de sostenbdad. La
mayor compettvdad es su
ob|etvo.
Las organzacones son
factadores de cambo,
nspradas en os desafos
(necesdades, readades y
aspracones) de contexto donde
ocurre a apcacn e
mpcacones de sus
contrbucones. La organzacn
sostenbe es a organizacin
cambiante, que nnova y camba
|unto con su entorno cambante.
Las nnovacones reevantes son
producdas por organzacones
de cenca y tecnooga, que
dependen de a ntegenca y
sensbdad persona de sus
centcos. Para a mquna de
nnovar, a nteraccn es
nnecesara (y, a veces, una
nconvenenca); os centcos
saben o que es me|or para a
socedad y e paneta.
Las nnovacones reevantes son
provedas por organzacones
de cenca y tecnooga, que
nterpretan as seaes de
mercado como a me|or fuente de
nspracn. E proveedor de
nnovacones nteracta con os
centes para conocer sus
demandas, pues estos son os
ncos actores reevantes.
Las nnovacones reevantes
emergen de compe|os
procesos de nteraccn soca,
con a partcpacn de os actores
que as necestan y que son
mpactados por su uso. La
nteraccn soca es
mprescndbe: os expertos
que saben cmo hacer no
tenen e derecho de denr soos
qu debe de ser hecho.
La gerenca de a ecenca es
restrngda a mundo de los
medios, y se mueve ba|o os
dctmenes de a raconazacn:
a bsqueda de ecenca,
predccn, precsn, contro,
cuantcacn, etc. E Estado
trata a cuestn soca con
potcas socaes compensatoras:
os excudos son os necentes
de a socedad.
La gerenca de a competenca
es restrngda a mundo del
mercado, y asume () a oferta y
a demanda como sus eyes, ()
e ucro mxmo como su crtero,
y () a acumuacn como su
ob|etvo. E mercado es e |uez
que prema a os buenos y
castga a os maos: os excudos
son os no-compettvos de a
socedad.
La gerenca en a turbuenca
exge que !nes ' medios sean
negocados |untos, para que os
nes srvan de crtero para
subordnar a contrbucn de os
medos. Los excudos emergen
de reacones asmtrcas que
for|an e proceso desgua de
creacn, acceso, apropacn y
uso de a nformacn, rqueza y
poder.
E desempeo de a
organzacn-mquna es
dependente de a cantdad de os
medos dsponbes, de a
ecente gestn de estos medos
y de a ata productvdad en a
transformacn de dchos medos
E desempeo de a
organzacn-proveedora es
dependente de grado de su
conectvdad con as demandas
de sus centes, de su
conocmento de as tendencas
de mercado y de vaor
E desempeo de a
organzacn-factadora de
cambo emerge de a nteraccn
de sus subsstemas nternos, y de
a nteraccn entre stos y su
entorno reevante. Eso mpca
coherenca (nterna) para una
111
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
en benes y servcos a ser
ofertados en e entorno. La
organzacn requere
admnstradores capaces de
anear os dferentes tpos de
recursos con os ob|etvos y
metas a ser acanzados, ba|o
os dctmenes de a razn, no
de corazn.
econmco agregado a sus
productos y/o servcos. La
organzacn es me|or
admnstrada por economstas o
profesonaes que percban a
mercado como a fuente de
soucn para os probemas
actuaes; a exstenca es una
ucha por a sobrevvenca a
travs de a competenca.
me|or e!ciencia, y
correspondenca (externa) para
su mayor relevancia entre os
actores de entorno. Los gerentes
deben ser competentes,
creatvos, contextuaes,
conceptuaes y tcos; a
sodardad es a cave para a
sostenbdad.
112
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
*aradigmas de 2desarrollo3 en conEicto en la poca /ist'rica emergente
Paradigma neo-racionalista
Conocer para controlar
Paradigma neo-evolucionista
Conocer para dominar
Paradigma constructivista
Comprender para transformar
Metfora-gua: E mundo como
una mquna
Metfora-gua: E mundo como un
mercado
Metfora-gua: E mundo como
una trama de reacones.
E desarroo es un proceso
racional, nea y acumuatvo
haca un progreso tecnogco
donde a fecdad y e benestar
egan con a posesn de benes
y e acceso a servcos-
civilizacin del tenerWdel acceso.
E desarroo es un proceso
natural de destruccn creatva
haca un crecmento econmco
donde a fecdad y e benestar
son provedos por e consumo de
benes materaes y cuturaes-
sociedad de consumo.
E desarroo es un proceso
conte0tual de creacn de
fecdad y benestar ncusvo,
generando benes y servcos y
construyendo sgncados
cuturaes y esprtuaes que dan
sentdo a a exstenca-
civilizacin del ser.
Exste una readad smpe y
ob|etva, que es ndependente de
nuestra percepcn, traducbe a
engua|e matemtco y se puede
descubrr, descrbr, predecr y
controar para mane|ara; sgue
eyes unversaes.
Exste una readad compe|a pero
ob|etva, ndependente de
nuestra percepcn, traducbe a
engua|e de mercado, y
dependente de proceso de
evoucn natura y de a
dnmca de as eyes de a oferta
y a demanda.
Exsten mtpes readades
dependentes de as dferentes
percepcones de os dstntos
grupos de actores socaes en sus
dferentes contextos; son
readades socamente
construdas y transformadas.
Unos nnovan, otros transeren y
muchos adoptan as nnovacones
producdas por expertos
raconaes que saben o que es
me|or para todos. Las mqunas
estn en e comando de mundo
de a nnovacn, ba|o una
raconadad nstrumenta: todos
os probemas son reducdos a
cuestones tcncas; a soucn
gca resuta en ms gestn y
ms tecnooga.
La nnovacn t derva de a
nteraccn entre expertos y
centes, o tene su demanda
creada por a pubcdad con e
apoyo de as cencas de
comportamento. E mercado est
en e comando de mundo de a
nnovacn, ba|o una raconadad
econmca, donde os probemas
son reducdos a cuestones de
oferta-demanda, con soucn de
mercado.
La nnovacn reevante emerge
de procesos de nteraccn soca,
con a partcpacn de os que a
necestan o sern por ea
mpactados. La socedad est en
e comando de mundo de a
nnovacn, ba|o una raconadad
comuncatva, donde os
probemas antropogncos son
resuetos por a nteraccn
humana, a travs de aprendza|e
soca.
E conocmento racona-
in$ormacin-es neutra, y es
producdo en e mundo de os
expertos, donde a partcpacn
de os actores de contexto es
nnecesara. La cenca es a nca
va aceptabe de produccn de
conocmento vdo.
E conocmento t-in$ormacin
-es neutra, y es producdo en
e mundo de os expertos y
centes, donde a partcpacn
de otros actores de contexto es
una nconvenenca. E
conocmento centco y de
mercado son os ms necesaros
y vdos.
E conocmento sgncatvo-
comprensin-es generado y
apropado en e contexto de su
apcacn e mpcacones; a
partcpacn es mprescndbe.
Los saberes-cient/!cos ' t#citos
-son vdos s son reevantes
ocamente.
E aprendza|e para e
desarroo ocurre por repetcn,
o que mpca e adestramento
de os nferores-
subdesarrollados-por os
superores-desarrollados-para
ayudaros a cerrar a brecha de
nformacn entre ambos. Ba|o a
pedagoga de a respuesta,
para ser como os desarroados-
superiores-, os
subdesarroados-in$eriores-
deben segur as nstruccones
creadas para for|ar seguidores
de caminos ya exstentes.
E aprendza|e para e
desarroo ocurre por mtacn,
o que mpca a capactacn de
os nferores-subdesarrollados-
por os superores-desarrollados
-para e mmetsmo de os casos
extosos de os tmos. Ba|o a
pedagoga de a respuesta,
para ser como os desarroados-
superiores-, os
subdesarroados-in$eriores-
deben segur os e|empos
compartdos para for|ar
seguidores de caminos ya
exstentes.
E aprendza|e para a nnovacn
es contextua, o que mpca
formar constructores de caminos,
que aprenden en nteraccn con
e contexto, nventando desde as
hstoras, experencas y saberes
ocaes, para no perecer mtando
desde os dseos gobaes
creados en otros ugares, por
otros actores y en otros domas.
No hay desarroados n
subdesarroados; todos fumos,
somos y seremos dferentes.
La vunerabdad nsttucona
resuta de a prdda de
ecenca, que se derva de a
prdda de coherenca productva
nterna. La soucn de os
probemas de ecenca requere
tecnooga de produccn.
La vunerabdad nsttucona
resuta de a prdda de
compettvdad, que se derva de
a prdda de correspondenca
con e mercado. La soucn
requere tecnooga de
produccn y de comerco.
La vunerabdad nsttucona
resuta de a prdda de
reevanca: prdda de
correspondenca con e contexto.
La soucn exge a nteraccn
humana y a negocacn,
construccn y (re)vadacn de
sgncados.
E desarroo sostenbe resuta E desarroo sostenbe resuta de La sostenbdad mpca cutvar
113
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
de uso ecente de os recursos,
naturaes, nanceros, materaes,
humanos, etc., o que produce
mayor ecenca productva. La
sostenbdad es una cuestn de
me|or tecnooga de produccn,
organzacn productva y gestn
de os medos, sn nvoucrar
dmensones sub|etvas, como a
soca, tca, cutura y esprtua.
a gestn compettva de capta
natura, nancero, soca,
humano, etc., o que produce
mayor compettvdad tecnogca
y econmca. La sostenbdad es
una cuestn de me|or tecnooga
de produccn y comerco, y de
competenca ndvdua como
estratega de sobrevvenca para
a exstenca de ms fuerte/ms
apto.
as condcones y reacones que
generan y sostenen a vda, o
que so puede emerger de a
nteraccn humana, movzando
a magnacn, capacdad y
compromso de os actores para
o humano, o soca, o ecogco,
o tco, etc. Somos
nterdependentes: somos
ngees con un aa, que no ogran
voar s no o hacen abrazados.
114
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
"odos de innovaci'n
"odo cl0sico?positivista
Propsto: conocer para controar
"odo conte9tual?constructivista
Propsto: comprender para transformar
4isin mec#nica de mundo: e mundo es una
mquna.
4isin conte0tual de mundo: e mundo es una
trama de reacones entre dferentes formas
de vda.
Exste una readad ob|etva que es
ndependente de nuestra percepcn y es
traducbe a engua|e matemtco
(ob|etvsmo-positivismo ontolgico). Lo
nco que se puede hacer con a readad es
conocer para descrbr, predecr, controar y
mane|ar para expotara.
Exsten mtpes readades dependentes de
as dferentes percepcones de os dferentes
grupos de actores socaes en sus dferentes
contextos (contextuasmo-constructivismo
ontolgico). La readad es socamente
construda y puede ser socamente
transformada.
Es reevante conocer as eyes naturaes
que rgen e funconamento de a readad,
para permtr conocera, descrbra,
predecra, controara y mane|ara para
expotara, para e beneco de todos. So os
aspectos tangbes de a readad concreta
son reevantes, y deben ser meddos.
Es reevante comprender os procesos de
nteraccn soca a travs de os cuaes
dferentes grupos de actores construyen sus
percepcones de a readad, adems de
comprender os procesos fscos, qumcos y
bogcos que funconan ndependentes de a
nterpretacn e ntervencn humana.
E todo es consttudo de partes; para conocer
e todo es precso desgosaro para conocer
sus partes consttuyentes, ncuyendo a ms
pequea de todas donde est su esenca-
reduccionismo-.
E todo es dnmco y dferente de con|unto
de sus partes; para comprender su dnmca
es necesaro comprender a trama de as
reacones y sgncados cambantes que o
consttuyen-holismo-.
E mtodo centco ae|a e nvestgador de
ob|eto de a nvestgacn para suprmr a
ntervencn de vaores e ntereses humanos
(neutral), y ae|a e ob|eto de a
nvestgacn de su contexto porque ste
contene muchas varabes que no son
reevantes (noconte0tual). Las aanzas,
cuando nevtabes, deben ser seectvas. La
nteraccn soca es nnecesara.
E me|or mtodo permte a nteraccn entre
nvestgador y actores de contexto, que
tambn son ntrpretes de su readad; e
contexto es a cave para comprender os
sgncados de os fenmenos (conte0tual) y
e sentdo de a exstenca (valorativo). Sn
nteraccn no hay comprensn n nnovacn
reevante, y sn compromso coectvo no hay
capacdad para superar probemas compe|os.
E mtodo centco es neutra porque
asegura a no-ntervencn de vaores e
ntereses humanos. La razn es a fuente de
a accn; e factor humano no ntervene en a
consttucn de a readad ob|etva, que exste
ndependente de su vountad. La cenca no
necesta cambar as personas que camban
as cosas, sno apenas cambar as cosas
para cambar as personas, raconamente.
La prctca centca es una actvdad humana
mpregnada de vaores e ntereses; es
necesaro negocar os vaores tcos y
esttcos que deben prevaecer en a
ntervencn. La emocn (os deseos, vaores,
motvos, pasones, etc.) es a fuente de a
accn, no a razn; a razn es ncamente un
reguador de a accn. Es mprescndbe
cambar as personas que camban as
cosas, no o contraro.
Unos nnovan, otros transeren y muchos
adoptan; es necesaro crear (separadamente)
organzacones de nvestgacn que
nnovan y organzacones de transferenca
que extenden a nnovacn para os
usuaros que deben adoptaras. La
nnovacn es una ddva de a cenca para a
socedad.
La innovacin emerge de la interaccin; as
nnovacones reevantes emergen de procesos
de nteraccn soca, con a partcpacn de
os que de eas necestan. Las
organzacones de nnovacn actan
nteractvamente en su contexto reevante,
sn separar nvestgacn-transferenca-
adopcn.
E conocmento centco es e nco
conocmento vdo, y es sucente para
conocer, descrbr, predecr, controar y
mane|ar a readad para expotara. No hay
otros conocmentos n otros saberes
vdos; so e conocmento centco
descrbe a readad como ea reamente es.
Conocmento socamente reevante es
generado de forma nteractva en e contexto
de su apcacn e mpcacones. La
nterpretacn y transformacn de a readad
depende de dogo de saberes, entre e
conocmento centco y otros conocmentos
tctos de os actores ocaes. Una cenca de
115
De Souza Sva, |os E poder de as redes y as redes
de poder
Una cenca para a socedad, que es
ntermedada por a tecnooga: cenca sn
concenca.
a socedad, que no tene ntermedaro
porque es nteractva: cenca con concenca
Los probemas reevantes son problemas
sencillos de nvestgacn, que so os
centcos estn en capacdad de
dentcaros y resoveros. E contexto y su
compe|dad no son bancos de nvestgacn.
Los probemas reevantes son desa$/os
comple3os de contexto para a nvestgacn;
un desafo compe|o para a nvestgacn
revea muchos probemas sencos de
nvestgacn. E contexto es a cave.
116

También podría gustarte