Está en la página 1de 56

Jos Bentez

y el arte huichol La semilla del mundo

Jos Bentez
y el arte huichol La semilla del mundo
Gabriel Pacheco Salvador Jos Luis Iturrioz Leza

Portada: La semilla del mundo Mural de Jos Bentez ubicado en la estacin del Sistema de Transporte Elctrico de Guadalajara, considerado el mural wixarika hecho en estambre ms grande de Amrica. Agradecimientos Secretara de Cultura del Gobierno del Estado de Jalisco Comisin Nacional para el Desarrollo de los Pueblos Indgenas

Primera edicin, 2003 Produccin: CONSEJO NACIONAL PARA LA CULTURA Y LAS ARTES Direccin General de Culturas Populares e Indgenas Coordinacin de la edicin: Teresa Blanco Moreno Diseo de portada e interiores: Elsa Mendoza Garca D.R. 2003 Direccin General de Culturas Populares e Indgenas Av. Revolucin 1877, 6 piso San ngel, C.P. 01000 Mxico, D.F. ISBN 970-35-0478-7 Impreso y hecho en Mxico

ndice
Presentacin ..................................... Introduccin ................................... Entrevista con Jos Bentez ................
Gabriel Pacheco Salvador

9 11 14

Jos Bentez mati tikuxatati ...............


Gabriel Pacheco Salvador

15

La semilla del mundo ........................


Gabriel Pacheco Salvador
?Imiakame

34

.....................................

35

Gabriel Pacheco Salvador

Nierika: visin, conciencia y smbolo ....


Jos Luis Iturrioz Leza

40

Nierika: nieriya, ?iyari,?aitsiwame .......


Gabriel Pacheco Salvador

41

La semilla del mundo Mural de Jos Bentez .......................

49

Presentacin L
a experiencia esttica de los pueblos indgenas est impregnada de sueos y realidades. En ella resalta vigorosamente su cosmogona por medio de diversas formas de expresin artstica que desbordan colores, imgenes, sonidos, luces y sombras que nos ensean a mirar su riqueza espiritual y su visin del mundo transformada en arte y manifestacin poltica y cultural. El presente texto tiene como propsito mostrar el arte indgena contemporneo. Numerosas expresiones artsticas se conservan y desarrollan en las comunidades, donde las tcnicas tradicionales se mezclan con nuevos elementos que dan origen a propuestas culturales diversas, complejas y dinmicas, que abren nuevas perspectivas a la creacin artstica. Las culturas indgenas son inmensamente creativas, se nutren de su pasado vigoroso y de la modernidad para abrir nuevos cauces a sus expresiones estticas. Sus creadores, con sutileza y precisin, han sabido combinar los patrones estticos de sus culturas con las propuestas que llegan del exterior. El arte indgena constituye un icono que afirma la personalidad de cada pueblo y reivindica su dignidad; como expresin de sus sentimientos nos acerca al conocimiento del conjunto de culturas que interactan en los diferentes rincones de la geografa nacional. Esperamos que este texto contribuya al reconocimiento

de las expresiones artsticas de los pueblos indgenas y sus creadores, y se valoren sus aportaciones a la vida nacional como pueblos con culturas vigentes que son parte de nuestra existencia. Soc. Griselda Galicia Garca Directora General de Culturas Populares e Indgenas del CONACULTA.

10

Introduccin L
a magia y la tradicin que rodea al mundo huichol se localiza al norte de Jalisco, en la Sierra Madre Occidental, en un intrincado laberinto de sierras. Este pueblo se llama a s mismo wixarika, y gracias a su localizacin geogrfica ha conservado su fuerte resistencia a la influencia de grupos externos. Su forma de expresin artstica refleja sus sentimientos religiosos y se manifiesta en una gran variedad de objetos rituales tradicionales, en los diseos de su ropa y en la elaboracin de instrumentos musicales. Los cuadros de estambre son otro tipo de expresin artstica que elaboran con tablas de madera cubierta con cera. Con la finalidad de dar cabida a todas las manifestaciones artsticas de nuestro pueblo, y dignificar la cultura wixarika entre los jaliscienses, la estacin Jurez del Sistema de Transporte Elctrico Urbano de la ciudad de Guadalajara es el recinto donde permanece expuesto el Mural Huichol ms grande del mundo en su tipo. La difusin de la tradicin huichola y el respeto hacia las costumbres de este pueblo, es una labor que el gobierno de Jalisco comparte con los jaliscienses.

11

En la Secretara de Cultura de Jalisco estamos convencidos de la necesidad de acercar el arte a las personas. Llevar la cultura a las manos de los ciudadanos es un esfuerzo que vale la pena, ya que con ello contribuimos a la formacin de nuevos pblicos que, como todos sabemos, renovarn el escenario de la cultura y las artes. El mural La semilla del mundo es un claro ejemplo de que fomentar el respeto, el aprecio y la promocin de las expresiones culturales populares e indgenas, permite fortalecernos y reconocernos como mexicanos, ya que estas manifestaciones constituyen la raz ms profunda de nuestra identidad. Como habitantes de esta tierra, nos podemos considerar afortunados por contar con ricas culturas tnicas que han perdurado a pesar de la modernidad y los nuevos tiempos. Los huicholes son parte de nuestro acervo y orgullo de la historia de nuestro estado. Nuestra labor como autoridades culturales incluye polticas de difusin, preservacin y respeto a las costumbres y expresiones artsticas de los huicholes, un esfuerzo que le da a Jalisco una historia viva. Esta obra, de ms de treinta metros cuadrados de superficie, es admirada diariamente por ms de cinco mil personas que transitan hacia sus lugares de trabajo o vivienda mediante el uso de este sistema de transporte. El proceso creativo de La semilla del mundo atrajo la atencin de los jaliscienses desde el inicio de su elaboracin a cargo de un marakame huichol: Jos Bentez Snchez, quien plasm la particular visin del mundo y sus orgenes segn la cultura wixarika. Como jaliscienses, nos enorgullece contar con esta cultura tnica que ha perdurado a pesar de la modernidad y los nuevos tiempos.

12

Los huicholes son parte de nuestro acervo y orgullo de nuestra historia. Por eso tenemos la responsabilidad de compartir con todos ustedes las tradiciones y costumbres de este grupo del norte de Jalisco que nos recuerda lo que somos y enaltece nuestro valor como habitantes de la tierra del peyote y del venado. Sofa Gonzlez Luna Secretaria de Cultura del Gobierno de Jalisco

13

entrevista con

Jos Bentez
?Iritemai (Gabriel) Pacheco Salvador

os Bentez es mara?akame y artesano wixarika (huichol). Naci en la localidad de Santa Gertrudis, comunidad de Wautia (San Sebastin Teponahuaxtln, municipio de Mezquitic, Jalisco). A los tres aos de edad su familia emigr a Nayarit donde ahora reside en la comunidad de Zitakwa, municipio de Tepic. Se llama Yukaiye por parte de los ancestros huicholes. Desde nio se inici en los conocimientos tradicionales de sus antepasados guiados por su padre. Para ser buen mara?akame tuvo que invertir 25 aos de aprendizaje. Con mucha devocin y entrega, iba y vena de su comunidad a Wirikuta; as pasaron 13 aos sin dejar de ir all. Iba cada ao slo con la idea de conocer y entenderse con Nuestros Ancestros y Nuestras Madres. En Wirikuta coma peyote. Por la tarde, en el momento lgido de la ceremonia, todos los peregrinos coman. Por la noche senta cosas raras: todo lo que senta, lo que vea, lo que llegaba a hacerme Nuestra Madre Hikuri. Y cada que ella me encontraba me senta portando un morral. Dentro de m senta que algo parecido a una vbora fra se internaba en m, recorra mi cuerpo de abajo hacia arriba hasta llegar a mi cabeza. Mientras tanto a Nuestro Hermano Mayor (que es el peyote) lo oa silbar hasta que llegaba a m, justo cuando estaba bajo los efectos del peyote. Esto me suceda all en el lugar del peyote cuando yo intentaba asimilar lo que vea y senta con l. Al regreso a casa los peyoteros tenamos que 14

Jos Bentez
mati tikuxatati
?Iritemai (Gabriel) Pacheco Salvador

ukaiye mara?akame titi ?uxa ?utiwame wixarika katinitewaka. Wana Wautia Mekitsata Jalisco kwieyaritsie kanikiekametini. Haika witari hexeiyati Nayarit kwieyaritsie pita kaneyani. Hiki Zitakua kanekakani Tepiki munitsipiuyaritsie. Kakaiyarixi wahetsie miemeki Yukaiye katiniutamatiwa. Yeme wixarika ke mitiumie ya ke mewatiyixime, miki nai katinanukuweiya nunutsiyari pai ti. Yuyeu ?ikitsikaya kananukuweiya. 15

dar inicio a la caza del venado. Durante la noche los lloridos del venado me llevaban a encontrarme con el verdadero venado anunciado en el canto. En el mundo todo es posible. Alguna vez Bentez pens: A poco comiendo peyote uno logra ver y escuchar a las divinidades? Ser posible que el hikuri sea venado y maz a la vez. Todas las emociones que siento al ver y escuchar podran pintarse alguna vez?. Sintiendo y escuchando todas estas emociones, se entregaba al cumplimiento anunciado por los ancestros. Cada que cazaba un venado se quedaba vindolo fijamente pensando en todas las relaciones posibles que se hacen entre venado y hombre. Actuando de esta manera sinti que ya se encontraba con la sabidura. l mismo se senta diferente. Ya no se senta como cuando recin quera iniciarse en el conocimiento. As que era otra persona. Se vea con los ancestros de su casa, que eran los que lo requeran ms; todo esto ocurra a travs de sus sueos, cada que quera llegar a su casa era interrumpido por los ruidos de carrera de animales. Luego vena la reflexin: Por qu me ocurrir esto? A cambio de la reflexin vea a la altura de sus ojos algo tembloroso parecido a una telaraa, pero luminosa. Cuando an era nio su padre le deca: No pienses en desperdiciar tu vida, maana o pasado t vas a ser un sabio, ahora los represento a todos en este palo que estoy labrando. Eran palabras de aliento con las que proceda a dibujarlos en la madera labrada. Decoraba con hilo de lana la jcara sagrada y la flecha votiva. En ese tiempo no haba estambre, slo hilo de lana. Su pap hilaba lana con colores blanco y negro y con ellos dibujaba a toda su familia en la madera labrada de ?iarixa. Ofrendaba en Teekata y por el rumbo de Teupa, as como en los lugares donde le requeran ofrendas. Una vez que Bentez vio y vivi de cerca estas experiencias, se anim a elaborar un cuadro dicindose: Creo que tambin yo puedo hacer un dibujo, as pensaba constantemente. Como dice Bentez, solemos encontrarnos con un cuadro que contiene peyotes, guilas volando, o simple16

Mara?akame mayaniki xei tewiyari heimana


?auxuwi witari kaniuyurieni. Yu?iyariki Pariyatsie kaniyanekaitini. Me tsi tamamata heimana ?atahaika

witari yaneti kanayani. Xapa ?utawewiwati Wirikuta kanituanekaitini. Mitimaiweniki ?etsiwa reu?utiwati tsiyeyeume muwa pai kanituanekaitini. Takakima Tatetima ke memuyitika miwamaiweniki kaniyianekaitini ?anuyeneikakaku. Hkuri tuutri temite?iteriwa Wirikuta kanetikwa?akaitini. Taikai miti?ewatinitsie ?aku memitekumikiexianitsie ?ana kaneitikwa?akaitini. ?Ana ri tikariki yiki katineikuyuruwakaitini: ke nemitinemaani, ke nemitinierekai, Tatei Hkuri ke minetsiutayuruwakai, kitsiuri wa?ati nepiranatatikikai, ?ana nemutaxexeiyariwakai. Netaita mititiyeikakai ku pai ti?aneti tihaititi; miya yianeti nemu?utsie pai muneikakai. Tamaatsi ta muwa muyeika, ?aku hkuri mayeika, miki wa?ati metamaixiwa xeu, xeu, xeu; nehetsie pai miye?ani ?ari ri ne nehikurixiekaku. Nai ri hikurixiyapa neraka?ikixiame miya nemitinekuhiaweni. Nekie neminuani temitetiweiya hikuritamete. Tikariki maxa ke mitikutsuakani minetsitaxeiya ?iweiyaripa. Kauka ?aixia tineyiwetika ?ipai?i ta waniu Bentez katiniyutihiawetiyani: kari ?aku pitiyiwetika tiutikwame mipai mitiuniere, mipai mitiu?ena; kari hkuri titi maxa payeika, hkuri titi ?ik payeika. Ke nemitinema ke nemiti?ena, kari nemitiuta?utiwani pikayiwe. Mipai tiye?enarimeti katinaye?atiwakaitini. Kepauka mititaweiya maxa mikaxeiya mipai xeikia waniu ra?eriwati nenukaxeiyakamiki. Miya ri yianeti wa?ati timaiweti nayani, xeimieme ?axa tiniuyumaani. Matiari tixai katimateti, ke ? nemireu eriekai, mipai waniu ri mikareu?eriekai. Mana ri mitiyetia miyutixeimatiya, yukie kakaiyarixi ke ? memite uwetika, muwa metakwekwewiwakai. Peru tsi yukut pai kaneta?axekaitini, maye?aximenitsie kuranari 17

mente alguien captndolas con su muwieri, tambin piedras amontonadas o una mujer sentada que asoma medio cuerpo, u otra cosa ms llamativa. Tambin puede aparecer Haitsi Kipuri como smbolo del lenguaje saliendo de la boca de alguien en forma de niebla. Segn Bentez el mismo Haitsi Kipuri cuando se acerca a uno se transforma en mujer que luce un bonito atuendo con un extraordinario bordado; as es como se capta en el cuadro. Otras veces aparecen flores de lirio en lo alto en forma de gotas de roco, as son apreciadas por Bentez. Al momento que l fija la vista sobre ellas logra captar el aroma del lirio a mucha distancia. T, roco, que floreces bonito, no podra yo dibujarte tal cual eres?, pensaba. En otros cuadros se refleja un roco naciendo o cayendo en cascadas. Eso mismo es lo que se suele dibujar, incluso bebindoselo con las manos. As fue como Bentez se iba transformando poco a poco en un conocedor de su cultura; en ms de una ocasin oy que le decan: Mira!, t no ests as noms por noms. Era cuando l tena hinchada una pierna en la que senta tener tres piedras luminosas como si estuvieran encendidas. Con todas estas andanzas pudo entonces preguntar y ser respondido en sus sueos: Por qu te pasa eso?, le dijeron. No te pasa esto slo por noms, t ests pidiendo dos caminos a seguir: para tener el don del conocimiento, para hacer dibujos en los cuadros, pero adems quieres ser mara?akame; como vers, ya todo est completo. Ahora: por qu no has mandado hacer tu Pariya, o por qu no has respondido a tu hauri? Ests as porque las jcaras que hablan no dejan de perseguirte. Y para que ya no sigas con ese mal haz tu propio nierika, as oy que le decan en sus sueos. Hasta entonces pudo elaborar un nierika pequeo que luego llev a Wirikuta. Enseguida elabor y llev a Haramaratsie un tepari de piedra de cantera labrada y con un grabado de Nuestro Hermano Mayor. Ahora s ejecuta tu sueo, le dijeron. Entonces, despus de elaborar y llevar todas las ofrendas inici con la ceremonia por toda una noche; esto sucedi una vez que llev las ofrendas a los lugares sagrados que le sealaron, es 18

xeikia mi?enieni: tirara tirara tirara mitiutaineni. Kwitiwa waniu: titayari ri miya minetiyuriene mitiyuhiawe. Hixiena waniu xeikia yiyiakati mitiuyemaare witsari pai ti?aneti, peru taatikaiti. Matiari papayatikai waniu: ?uxa?a warie pepika?au?ayehiaka ?eki petimaiweti pepayani, ne xika ?uxa?atini ?atsi ne?uyini, penetsiku?eriwati pepayani; ?iki ne neuxei kiye nemitsatsetsie nekanixeti?utiwani ?ipai tiwakuhiaweti hetsiena miwati?utiwakai yunaime. Xukuri ?iir mititiwewiyani kiyemuxaki ranuku?utikaime. ?Ana wita mikatixuawekai xeikia kiyemuxa mixuawekai; miki ?itawitame yiwime tuxameki miwatiwewieni kiye ?iarixatsie. Teekata Teupa mitiukuhane miyetuatiyeikakai, kewa tsi memetakwewiyarieni. Miya ri Bentez tiniereti ?uxa kanaye?erietiyani: kauka neyiwe ne ta nemitiuta?utiani tiniuyutihiawetiyani waniu. Yuri tsi Bentez kaniutaineni, heiwa me ti ?uxatsie hkuri minikateni, werika mana tiuyewieka, xewiti muwieriki tikwewieka ya tini tetexi mikateni, ?ukaratsi mana rakukani ke tsieti miti?aneni. Ya tini Haitsi Kipuri mikateeni tateta titi mayeneikani, ?aku haiwitiri pai ?aneneti kanaye?ukamiki ?uxatsie. Ya Bentez mutaine pai, Haitsi Kipuri wana hura ?akumieti ?ukaratsi pai miyini: chileuku?uti chileuxuti chileuniiti mayani, miki tsiere kanikuhekikiareni ?uxatsie. Heiwa ta tseiye mana kanihekiakamiki, wa pai me ?aitsikari pai ?aneneti miniuyeteni mitikunenierekai Bentez. Kepauka matsi kwi mixeiyani yeme chimi?aneni tewa pai mi?iaka. ?Ana waniu: ?aitsikari miya pemitiuxuturi mipai nematiku?ikenikeyu kari pikatiyiwe mitiyukuhiaweni. Heiwa me haitsi ?uxatsie minitineikani mexika minikakikani, miki ?ikiyaya titi wanui kaniyurienemiki, heiwa yumamatsie ?ikwewieme kanitiharimiki pai ti. Miya yianeti waniu wa?ati kaneuweni. Me tsi hakewa meyianekai ?ipai waniu miretahiawarie: neuxei tsi ?eki yaki pemika?ane. ?Anatsie ta waniu ?ikaya kanihaakaitini me tsi waniu teka pai ti?aneneme haikame taatikaime teurieyatsie kaneyeteekaitini katiniyumaani. 19

decir, despus de llevar peyotes, flechas, jcaras decoradas o dibujadas. Como dije antes, tambin llev un pequeo nierika a Wirikuta. Al momento de llevar las ofrendas sinti escuchar algo: Mira! T ests tratando con tus Bisabuelos, con tus Madres, con Abuelo Fuego, con Nuestro Padre Sol y con todos los que tienen que ver con tu Madre ?Imiakame. Bueno, si es eso lo que anhelas, y si es lo que siempre soaste hacer, empieza a hacer tus cuadros, slo que por cinco aos irs de cacera, al mismo tiempo sacrificars una res. Al trmino de este periodo fijars otro para que ah hagas una ceremonia final. Hasta no cumplir con estas encomiendas podrs vender tu trabajo. As fue como le iban diciendo a Bentez en sus sueos. Fue as como empez a entregarse al arte del dibujo en madera a base de estambre y cera. El primer trabajo lo hizo en una tabla que meda 60 x 60 cms, en la que slo dibuj un venado solitario, pero gordo y panzn. Fueron los del INI quienes le compraron su primer cuadro. En ese tiempo Bentez tena sus propios conocimientos adquiridos de la sabidura del mara?akame, l mismo se convirti en mara?akame. Como l dice, la habilidad artstica no slo se origina de la carrera de mara?akame, sino tambin del aprendizaje del kutsarai, de Nuestro Hermano Mayor, de Nuestro Abuelo Fuego, o desde mucho ms atrs: todo tiene su origen en el nacimiento de Nuestra Madre ?Imiakame. Luego le fueron pidiendo ms cuadros y los iba haciendo. Aunque, como dice l, todo se lo debe tambin a su padre, quien dibujaba a toda su familia en una madera labrada por l mismo, destinada a las divinidades de Wirikuta. Al mismo tiempo pensaba: Si me propusiera hacer un cuadro podra conseguirlo. Segn Bentez no logra an hacer dibujos como lo hacen otros artistas contemporneos, es decir, no dibuja a hombres en plena ceremonia, sino a sus bisabuelos, sus ancestros y dems. Hasta despus de terminar con las divinidades pasar a las costumbres actuales de los wixaritari: describir cmo son las danzas, cmo son las fiestas del esquite o cmo es la danza del peyote; esto es lo que an no logra desarrollar en su trabajo. Tal vez, terminando este cuadro de ?Imiakame 20

Yuheinitsita pai ti miya tikuyeikati kaneyuta?iwauritiani: titayari miya peti?ane? ?akimana tsi pemika?ane, ?eki hutame pemitiyeweiya: pemitimaiweniki, pemiti?utiaweniki pemitiwawa, meta mara?akatsiyaki tsiere pemitiwawa. Kami tsi ?iki maye?axe ri, kami titayari ?eki ?apariya pekatita?aitawe, titayari hauri pekatita?eiyawe. Xukurite naiti mitiutiniuka mematsikuweiyatiwekaku pekani?aneni. Neuxei mipai tsi pemika?aneniki ?anierika ke neutawewi, tiniutahiarieni yuheinitsita. ?Ana ke nierika ya yeume ?utawewieka kaneikutuatiyani Wirikukuta pai. Mana ta miraniere tepari niutamani, tenuxa tsatsaiyakametsie Yumaatsi ?uta?ikeka, haramaratsie pai kaneikutuatiyani. Hikirixia ya ?ane ke nayexeiyani tiniutahiawarieni. ?Ana reutatuaxiaka kaniutapariyarieni, naime hkuri, ?iir , xukuri, ? tiuti utiaxiaka kaneuyianeni. Nierika yayeume ?utanika Wirikuta pai kaneikutuatiyani. Muwa pai nai mirekutua, wa?ati ri ?ana naniukakaitini: neuxei tsi ?Atetima, ?Atuutsma, ?Atewar, ?Akaiye, ?Atei ?Imiakame pemiwayuriene. Hiki xeniu mipai xika ? peti akuhiaweni, ?a?iyari pexikauyurieni, ?uxa xeniu pewewimiti xika peyianeni, mipai ke tineyurieneni; peru tsi ?auxuwi witari muwieri pemiwauneni, xuturi pemakumakani ?auxuwime witari. Miya ta peyime nuiwari pemayeitiani nuiwaripa pemutineni. Mipai ke ri peyime tsepa ke peti?ahareruta tiniutahiawarieni. Mana ri mitiyetia Bentez tiniutiwewietiyani. Matiari maxa kwinie ?akayeume, xeime ?ayeweme, kaniutawewieni (60 x 60). INI matiari meninanarieni. ?Ana ri naime ?iyari rakapiti niyianekaitini, me tsi mara?akametsie pai naiti katinakuwetikani. Miki maine pai Kutsaraitsie makuwetika Tamaatsitsie makuwetika Tatewartsie makuwetika, ya hiki pai Tatei ?Imiakame ke mitiuyuritsie pai kanakuwetikani. Tawari ta muti?aitiarietiya nitiwewietiyani. Maine pai yeuyatana pai ti katiniuyini, tsi yeuya kiye titsatseweti mana kaniwakawewiwakaitini; 21

22

23

pueda terminar ya con las historias de sus ancestros, aunque l lo duda mucho. Mucho tiempo atrs, Nuestra Madre ?Imiakame fue quien cre el mundo junto con Watakame, despus de ellos aparecieron los comn y corrientes creados por Kauyumarie, que fueron los que establecieron el segundo mundo; en tercer lugar Nuestra Madre guila Joven cre otro mundo, desde donde no cesa de esperarnos a los hombres. Cuando morimos nos dirigimos directo a donde est Nuestra Madre guila Joven, que no deja de vigilarnos. A raz de todos estos conocimientos Bentez ha sabido transmitir su trabajo, que se reconoce en el extranjero. Ahora l sabe cmo responder al Abuelo Fuego, l se entrega al cumplimiento sagrado y lo ejerce junto con su familia. Encabeza las distintas ceremonias del ao. Hay das en que es llamado a hacer una fiesta y otro da otra, y as sucesivamente. Toda esta historia es difcilmente terminable, como dice Bentez: el canto de Nuestro Abuelo Fuego es muy profundo. Existe toda una historia de cmo Kauyumarie contesta a sus Madres, a sus Bisabuelas. Como sabemos, Kauyumarie es un portavoz, que viene a ser el portavoz de los tsaurixikate. Pues todo lo que Kauyumarie logra escuchar o preguntar a sus Bisabuelas, lo comunica a los tsaurixikate. stos a su vez lo transmiten a las familias de la fiesta. Este mismo conocimiento es el que pregona Bentez en sus cuadros. Como bien dijimos al principio, todo este conocimiento se origina en la carrera de mara?akame. Cuando an no se es tsaurixika, difcilmente se entender con Nuestro Abuelo Fuego o comprender las palabras de Nuestras Bisabuelas. Para l quedar todo oculto sin posibilidad de saber el porqu del Viento, de la Lluvia, o por qu el Sol nos alumbra, mucho menos sabr comprender las palabras de Nuestra Madre Yurienaka, Nuestra Madre Maz. Si no se sabe gran cosa difcilmente se har un cuadro de calidad. Slo el que escucha y sabe interpretar los mensajes podr hacer un buen trabajo. Esto que Bentez llama semilla, viene a ser todo lo que nos ofrecen Nuestras Bisabuelas. 24

miya ?ane tari kanituanekaitini Wirikuta pai. Mana ta ?atimieti: ne ta ?uxa nexika?utawewieni nemiyiwekaxiani, tiniu?erieni. Takwe kuta yeme hipati wahepai kuxi tiu?utiwaka, ?akuxi teiteri kapiwa?utiane, miki tati kuxi yutsuutsima Yukakima kaniwa?utianeni. Xika ke ri waniu warayenini nitayuamiki wixaritari ke temite?uhu hepaista timieme: kepai temite?uneixime kepai temite?uxarikirime, ya Teti temuneixime mipai kuxi waniu kapitiyuriene. Xiari ke waniu ?iki ?uxa Imiakame miya yeume mi?aitiarie tanime kaniwarayenimiki. Hikia meukahane, Tatei ?Imiakame xeniu mitiukatsutia, Watakame yunaiti memite?uyuri. ?Ena ke ta memiye?axia ?Irimaritsixi. Kauyumarie memiteyurie, tatsi ri hutarieka kiekari memutama. Hairiekatsie ta Tatei Werika ?iimari manakawe mitiuyuri. ?Iki ya tatitakwewieti miya mireukuwe, temitakukuwe hepana temutineika; Tatei Werika ?iimari mana makawe, miya tareukukwewieti. Mana pai rakuwetikaikaku hiki Bentez ?utiarikaya tewa pai kaniyumaika. Hiki Yutewar mi?eiyawe yukie yutiiriyama warewenati kaneyeikani. ?Ixiarari metiwewiwa ?uxa?a wa?uwitikiexime warie wa?uwitikiexime kane?itiarieneni.
?Iki niuki miya manuyine kapa mineyunirinia,

Bentez maine pai, Tatewar niukieya kananutewani. Tsi Kauyumarie Yutetima Yutuutsma ke mitiwaku?eiya ke mitiwaku?iwawiya kananiereni. Kauyumarie miwaniukame miwaiyari, miya tiniketi tsaurixikate waniukame nihikitini. Tsi yutsuutsma ke mitiwaku?eniwa ke mitiwakueiya mipai tsaurixikate katiniwakuhiaweni, ?iki tari mi?ane tiir mipai katiniwakuhiaweni. ?Ipai?i Bentez ?iyarieya kuyinekaku miya katiniu?utiwani. Peru tsieti mara?akametsiyatsie pai ti rakuwietikaikaku miya ?iyarieya kani?aneni. Xika kuxi katsaurixikatini kemitiwayaki Tatewar Tatuutsma ke memutiyuane kapiwa?enieka, hepaistana xeikia katina?awiekamiki. Titayari mitiuku?eeka, titayari 25

Bentez considera que an no describe grandes historias en sus primeros trabajos. Pues en los primeros cuadros no saba comprender an el significado de la flecha, o para qu sirven las flores, o el porqu de la existencia de las piedras o el significado de un guila. Ahora pareciera contar con todos los conocimientos de su cultura, que as lo refleja en sus cantos chamnicos. Todo lo que se propone hacer lo realiza siempre bajo planes ideados por l mismo. Cuando tuvo la oportunidad de ir a Suecia, se llev todos sus cuadros que haba expuesto en el Museo de Arte Moderno en Mxico. A su regreso a Mxico contaba ya con reconocimiento como artista. Comenta Bentez que la cera que su padre empleaba para dibujar en tabla a su familia, era producida por unas abejas de la sierra llamadas wawemete, taxawikatsixi, tsiurixi, wirikixi. De los panales de estos tipos de abejas se extraa la cera original. El material que emplea Bentez como base es el triplay. Sobre l coloca la cera, pero ya no es la cera original, sino una cera ya muy mejorada. Comenta Bentez que antes empleaba el estambre del indio, lana teida que duraba mucho y que se pegaba bien en la cera. Ahora slo se emplea el acrlico, diamante o cristal. Los colores que concuerdan con el dibujo ideado son los que siempre elige para su trabajo; cuando emplea colores que no van con su dibujo ideal entonces baja de colorido y finalmente es un mal trabajo. Primero idealiza una escena o una historia dicindose: Este cuadro tiene que quedar as, y los dibujos quedarn as, o las patas de este otro color as, las piedras quedarn de este color; as planea su trabajo. Segn Bentez, el color amarillo viene a ser el dibujo de Nuestras Bisabuelas. Por all en Pariyatsie es donde abunda este color. Es una raz con la que los wixaritari se pintan el rostro. El color amarillo se origina del dibujo sagrado de Wirikuta, luego se relaciona con Nuestro Abuelo Fuego, es decir, con las llamas que vienen a ser las plumas de l 26

mitiukawiwiye ya titayari Takaiye ?atineikati mitihekiariwie kapitimaika. Ya Tatei Yurienaka, Taniwetsika kepai titi memutaine, xika karakumaika tixai ?uxa kapitiutawewieni. ?Enati hirixia tiniutawewimiki.
?Iki Tatuutsma memiteyexata, ?Imiari xeniu

Bentez mimamateke, titi kanihikitini. Matiari waniu ?uxa mutiwewi waika mika?utiniukani pai katinimaika. ?Ana kemiwayaki timaikaitika ?iir ke ? mi ayumieme, tuuturi titaki mitimieme titayari tetexi mitiukutetika; ya werikaxi titayari memiteu?uwa, miki mikaheti?eniewekai. Hiki ke ri ?iyarieya mutaxewire pai kani?aneni, me tsi tunuwati kanayani ri. Ke mitiyuhiawe ya ke miti?erieni mipai xeikia tiniuwewietiyeikani ?uxatsie. Meripai Bentez Suecia heyeikakaku pinieya Mekiku, Museo de Arte Moderno mitiyepikai kanekutikietiyani. ?Ana pai titi ri mewanua waika matiwati nayani . Bentez kaniutaineni matiari pai waniu papayatikai xirikaki kiyetsie kaniwarayewestiwakaitini, ?aku wawemete, taxawikatsixi, tsiurixi, waxirikaki; ya wirikixi meutatuxati miki xietexi titi waniu meniyiakaitini. ?Iki waxirika ?ayewiriwati kaniwaruti?utiwakaitini kiyetsie. Hiki ke ta triplay tinaweti hetsiena katiniuti?utiwani. Xirika tsiere tsi kaniyurieneni titi, peru yeme yuri xirika kuta hikitika, herie mieme xeikia kaniyurieneni. Meripai ?aku waniu estambre del indio titewati kanixuawekaitini Bentez kaniutaineni, muxa ?uayematikaiti titi waniu nihikitikaitini, kwinie titeriweti xirikatsie, ?aixia tiweriweti. Hiki ri acrlico diamante cristal mekaniyurieka. Wita ke ?aneneti ?uxayatsie mitinakeni, ya ke?aneti ?aixia mirekemaka, miki nanuyewaumiki. Xika karekemakameki tiutawewieni naiti ?uxa kananukanuatiyeikani. Yuxaita meri waniu mipai mitiyuhiawe: ?iki ?uxa ?ipai mitayini, ?iya ta ?ipai nemiyurieni; ?ikateya ?ipai mi?aneneni, tetexi ?ipai 27

(muwierieya), y como dice l mismo viene a ser Nuestro Padre Sol o Nuestro Creador que aparece en forma de vbora todas las maanas. Pero antes de todo esto se toma en cuenta a Nuestra Madre Kipuri en Haramaratsie, despus aparecen las flechas de Nuestro Padre Sol con sus plumas luminosas. As es como el amarillo se toma de Nuestro Abuelo Fuego, pues Nuestros Bisabuelos fueron por s mismos quienes crearon el color amarillo en Pariyatsie. Este color nace bsicamente de tres elementos: Nuestro Abuelo Fuego, Nuestro Padre Sol y la raz color amarillo. Otras veces los cuadros tienden a sombrearse, porque se toma el color negro originado en la oscuridad de Tikarita; mientras que el gris corresponde al tiempo de secas, es decir, cuando ya dej de llover y las hierbas estn secas; el verde corresponde al tiempo de lluvia, donde las hierbas estn verdes. Con todas estas combinaciones se logra un buen cuadro, dice Bentez. Todo lo que el artista idealice, sin dejar de lado los sentimientos y emociones, se reflejar en el cuadro. Por ejemplo, si en el contenido del cuadro predomina lo sombreado no lucir mucho para la vista, pero s tendr mucho significado simblico. Porque se estara narrando la historia correspondiente a Nuestras Bisabuelas que llegaron a ?Etirita. En cambio, cuando sale el sol, los hombres nos vemos claros y legibles al descubierto: es lo que llega a reflejar el cuadro de Bentez cuando emplea colores vivos y fuertes. Hablando de clima, unas veces hace fro y otras veces calor; en el temporal una veces hay vegetacin y otras veces apenas llueve para humedecer la tierra; as es como se aprecian los dibujos o contenidos de los cuadros segn Bentez. Todos estos elementos son los que inspiran a Bentez. El surgimiento de la vegetacin fue obra de Nuestra Abuela Nakaw. Se llama ?Imiakame con el sentido ms respetuoso. Todo lo que ahora existe en la tierra fue sembrado por ?Imiakame. Entonces germin la vegetacin comestible y no comestible, y todos los animales existentes que van desde los zorros, coyotes, leones, tejones, mapaches, ardillas, hasta aves como pericos, guacamayas; y algunos hasta entregaron su sabidura como las guilas piwame, el milano o el guila real amarilla. Todos ellos 28

nemitiyurieni, tiyukuhiaweti waniu mipai ?aneeme kaniyutinanairiwani.


?Ipai?i ri ta katinikuxatani Bentez. Mitataxawi waniu Tatuutsma wa?uxa kanihikitini, huteiki Pariyatsie kaneuxuaweni, ?aku naan titi kaniutataxareni, mikiki

meniyu?utiwani teiteri. ?Uxatsie pai ti kuyinekaku mitaxaiye kanihekiaka, kwitiwa ta Tatewar muwierieya tataxawiti mewatineikatsie kaniutaneka. Bentez maine pai. Tayeu Tawewiekame titi kuu pai ?aneti manatiyeika; yuhuyeta Haramaratsie meri Tatei Haitsi Kipuri mikwewieni, mana ke ri Takaiye ?iirya kitasawime ?ukamuwieriti manatineika. Miya tiniketi ri, mitaxaiye Tatewartsie pai ti yuku?iketi nayeikani. Tsi Tatuutsma Pariyatsie ?uxa mitaxaiye yikimana meka?utawewieme meka?itinuiwitiame. ?Iki yuhaikametsie niyuka?ikeni mitaxaiye: Tatewartsie, Takaiyetsie ?Uxatsie. Heiwa me ta miniuku?etireni, miki miyiwi Tikarita mieme kanayeikani. ?Iya ta mikitaxie manuyeneximenitsie ?aku mitikuwaximenitsie kanimiemetini titi. Mitsiilaiye ta witarita, tsimitiu?anenitsie mitiuyiranitsie, kanimiemetini. Miya tipaimemeki waniu ?uxa tsititemaikiti kanayewautseni. ?Utiwame ke mitiyukuhiaweni ?uxatsie pai ti tsiere ?iyarieya kanihekiakamiki, meriki tsi tita mana mitiyepika, xika haye?etini, kakanayehekiakamiki. Miki xeniu ri, ?Etirita memu?axia Tatuutsma memahekiarixi waxatakaku nikuyinemiki ?uxa. Kepauka kwi maxiire, hekia yeme ri teye?uwati tekanakikani ?uxatsie. Tsi yeme ? tsikanaye anekamiki naiti kanayehekiakamiki. Heiwa me ti ta miniuhaitini, heiwa ta tiuxikani, heiwa reuwieka, heiwa mexika tiwiyeni ke ti mitineu?aneni, mipai titi ta ?uxatsie katinikuhekikiareni. Mipai waniu Bentez hiki tiku?eriwati katiniu?utiwani.
?Iteirite mitiuhekiarixi ?Imiakame titi xeniu,

Takutsi Nakaw, mitiuyuri. Hiki pai miemeki waniu


?Imiakame mitiutamatiwaxi miki nai ?ena mitiuhekiataxi. ?Ena ke tipaimeti mitixuawe mutiuta?iwi, kiekari ke

miyewa miya yeume ?Imiakame muta?iwi. Naiti tikwaiwati mitiutinexia katikwaiwati mitiutinexia, naiti 29

surgieron por ?Imiakame. Todas las divinidades entregaron asimismo la sabidura. As se refleja por medio del dibujo que expresa todo. Un hecho ms cercano a nosotros es que ?Imiakame viniendo por Hauxa Manaka, lugar donde se esparci la semilla y donde naci la jcara, la flecha, el maz, las plumas mgicas, hizo aparecer el animal del Sol, la persona, Tlacuache, quien descubri a Nuestro Abuelo Fuego. Como dije antes, hablo as habiendo llevado una vida muy difcil, pues toda una pierna se me hinch. Adems me pidieron que diera nacimiento a una jcara y una flecha, sin dejar de cazar al venado, el sacrificio de reses y de borregos, en fin todos los elementos que se requieren en las ceremonias. Ahora puedo decir que ya me los gan y puedo ya dibujarlos en mis cuadros. El cuadro que exhibe Bentez lleva el ttulo de La semilla del mundo. Fue ?Imiakame quien trayendo semilla del ms all la sembr aqu en la tierra. As surgieron los pueblos de hoy. Si ahora intentramos narrar caso por caso no acabaramos de contar pronto dice Bentez. No acabaramos de contar el porqu del significado de Nuestro Hermano Mayor, Nuestro Abuelo Fuego, Nuestro Padre Sol, Nuestra Madre Maz, Nuestra Madre Haitsi Kipuri, Nuestra Madre ?Utianaka, en fin todo lo que est a nuestro alrededor. O contar por ejemplo la historia de Timuxawi, que no es ms que Watakame. O contar la historia de Nuestra Bisabuela Maxa Kwax, Nuestro Hermano Mayor Kauyumarie. No podramos contar la historia de nuestros ancestros ni en cinco aos, porque es algo muy profundo. Mi abuelo se llamaba Xira Mu? y vivi 105 aos sin siquiera tener un cabello en la cabeza, con l me cri y aprend todo lo que le preguntaba. Por las tardes me contaba todo: Mira, Nuestro Abuelo Fuego surgi as cuando yo era an pequeo. Como bien dice Bentez, un anciano sabe ms que un joven. l sabe cmo aparecieron Nuestras Bisabuelas o Nuestros Ancestros. Cmo ellos despus de encontrar su centro se dirigieron a todos los puntos cardinales: norte, sur, oriente y poniente, para concluir en el centro. Es por eso que 30

memiteu?uwa memite?uhekiarixi: kauxaitsi, yawixi, mayetsi, haitsirixi, meetari, tsimuakarixi, wikixi ke memitetewa perikutsixi, yuarixi; tsiere waniu yu?iyari memuyuri werikaxi, piwametsixi, wiitse, kwixi mitaxaiye, naiti memitexuawe hiki ?ana meteniunexiani. Miki titi ri waniu yu?iyari meniuyurieni. Me tsi hiki naiti ?uxatsie miya ?aneneti kanikayuyuipikeni. Mana ta ?atimieti ?Imiakame Hauxa Manakaa, tatsi ri ?imiari miyutaxiritsie, xukuri, ?iir, niwetsika, muwieri, Kaiye tewaya, yeuxu tewiyari, Tatewar mutahekiataxi. Xike nemaine pai haweri netiuwikweka nekanaineni. Ne?ikatsie nemutahai, ?iir, xukuri ke nemitiukwewiyarie, maxa nemutakwewiyarie turu nemutakwewiyarie muxa nemutakwewiyarie ke mireuyupaime; kami kauka newara?iwaka neneuyi. Hiki neniwa?utiaka tsi ri ?uxatsie. Hiki Bentez ?uxa miwewie teiwariki Semilla del mundo katiniteriwani, wixarikaki ta Kiekari Wiyakame mexika ?Imiakame.
?Imiakame tsiari

waniu mitiuyuri ?upai ?imiari matinetia ?ena ke ri waniu kanitaxirieni. Mipai katineuyukuwiyani ?iki kiekari hetsiena temu?uwa. Xexuime texikate?uta?axiya titayari mitixukuri yapauka ? tekapite ayenini, Tamaatsi, Tatewar, Takaiye, Niwetsika, Tatei Haitsi Kipuri. ?Utianaka texikawaruta?axiya ke yupaimeme memiwareuwiya ya Timuxawi Watakame titi ke memuyixia, Tatuuts Maxa Kwax, Tamaatsi Kauyumarie ke yupaimeti hiki memukuniniere, miki xika yuxexuime tewarutamaani ni ?auxuwime witari tekapiwarayenini; ?ekananutewani matsi kuxi ?iki. 31

ahora en Tateikie (San Andrs Cohamiata) moran los creadores de la tierra, as como en Tuapurie, en Wautia, en Tuxpan o en Xatsitsarie. Habindose originado as ahora moran en sus espacios. Lo mismo sucedi en ?Aitsarie y en Teekata, donde moran las ?Imiakate, Nuestras Bisabuelas, Nuestras Madres y Kipemete, que son los dueos de la sabidura. Todas estas historias no se olvidan, perviven en la memoria de los chamanes. As nos lo siguen leyendo los maraakate en el tapete y el equipal sagrados a quienes habitamos la tierra, que somos para las divinidades nios o ngeles envueltos en el xikuri.

32

Ne neteukaritikai Xira Mu?u mititewakai 105 witari mexeiyakai kipaya hawaiki tima mikareka?uukai. Miki hetsia ne nemutawerixi, nemiku?iwawiyakai: taikai mititixatatiyani ?ipai tsi mi?ane Tatewar ?ipai mireukuwie, ?etsiwa tsieti ya neti?aneti. Bentez maine pai ?ukiratsi waniu matsi mitiuyemaate Tatuutsma Takakima ke memite?unuiwaxi. Yuhixiapa waniu meyenuaxiaka Yutserieta, Yuyeeta, Yu?utata, Yutsuuta muyunixi Hixiapa memekani. ?Aimieme waniu Tateikie kiekari wiyakate menitamakani. Tuapuritari, Wautiari memikaniere, mexika Tuxpan, Xatsitsarie memikaniere, miki miya meteukunuiwaxiaka memeukumarixia. Yaxeikia tsiere waniu ?Aitsarie, Teekata mitiuyi. Muwa waniu ?Imiakate, Tatuutsma, Tatetima, Kipemete memikaniere, ?ikitsika memikayetsa. ?Iki takwe titimaiyarieka tsaurixika ?iyarieya kuxi mipai kanikuyuruwani. ?Itari, ?uweni mipai tsiere kani tiyuaneni, hiki miya teteukuwiyati tame tiir hakeri temixatsiwa, wawimari temixatsiwa ?ena kwiepa tekanitamakani.

33

La semilla del mundo


?Iritemai (Gabriel) Pacheco Salvador

os que surgimos de Tsuuta nos quedaremos en Reu?unaxi. Ellos se protegieron y se ocultaron con su nierika. Ah Tatei ?Imiakame (que es Takutsi Nakaw, con falda, estmago y cabeza) nos dej todo dicindonos: Ahora todo est en sus manos, todo se lo dejo aqu: ya mi estmago se hizo jcara; mi pie se hizo maz; mi pensamiento: la flecha; mis cuernos se hicieron instrumentos de or; y mi cabeza se hizo mundo. En Tsuuta naci el primer mundo, el segundo apareci en Hixiapa y el tercer mundo en Yeet. Fueron Nuestra Abuela Nakaw, Watkame y Tixi?iwa los que crearon al mundo. La Perra Negra a quien siempre consideraron suya se transformaba en mujer. En Tsuuta vivan Nuestros Antepasados, Nuestras Bisabuelas, Nuestros Ancestros y Nuestra Madre Haramara. All mismo quedaron los templos de Nuestra Madre Lluvia, que es Nuestra Madre Haramara. Por Yeet qued la jcara sagrada de ?Utianaka, mientras Kauyumarie se transform en aliento o respiracin al ser intrprete de ellos. Ellos crearon su propia sabidura, la trajeron ac para renovar la vida: para que la Jcara Sagrada, la Flecha Votiva (o sea Nuestras Bisabuelas y Nuestros Ancestros) tengan vida desde sus moradas. Acudieron a Nuestro Hermano Mayor y lo trajeron al nuevo mundo, cargando su gran sabidura. 34

?Imiakame
?Iritemai (Gabriel) Pacheco Salvador

suuta tematiyiraxi Reu?unaxi teniyemanekakuni. Yukimana ri Haikiteni meneuyunani nierikaki. Muwa ri Tatei ?Imiakame Takutsi Nakaw titi mana?iwikai, ma?ikakai, mirekahukakai, mirekamu?ukai, mana nai tiniutatuani: Tami tsi ri kexemi?aneni, nai netiniukuhayewa nehuka xukuri matia niwetsika matia ne?ika, ne?iyari matia ?iir, ne?enakareme matia ne?awate, nemu?u matia kiekari.

Tatsuuta kiekari mutanuiwaxi Hixiapa metahekiarixi, Yeeta haika kiekariyari matia. Takutsi Nakaw, Watakame, Tixi?iwa memite?uyuri kiekari memutama. Tsiki meuyiwi yuniwe mexatati tewi ?ukaratsi mayeikakai. Tatsuuta pai Tatutma, Tatuutsma, Takakima, Tatei Haramara memiyemanekai. Muwa Tatei Witari Tatei Haramara kiya matike. ?Uwa pita Yeeta ?Utianaka wa?aikutsi miyuhayewaxi, Kauyumarie wa?iiyari waniukame matia. Miki yu?iiyari memuyuri memenatituutiki kimana memiyuriniki: xukuri ?iir, ya Tatuutsma Takakima memiteukuneniere memiteweniniki Tamaatsi memanatiwiti ?iyarieya memanatitui ?ena kwiepa memihayewaxi. Watakame Tsaurixika titi timaiweti meuyianekai kiekari mutama, tita miranatipiitiya muwa heuka?enati matia. Kwiepa ri me?u?uwati ?Imiakame mutayi: Neuxei, ?atuukari tsi ri meuhura, takwe kuta ?uwa kiekari 35

Watkame, quien es un verdadero Tsaurixika sabio, dio origen a este mundo. Todo lo que trajo de Tsuuta se qued para entenderse con ellos ac. Ya andando en la tierra, ?Imiakame dijo: Mira, tu vida ya casi se agota, aqu no nacer el mundo, sino en Hekiaripa. Vmonos de aqu!. Entonces, Watkame se convirti en la semilla. De acuerdo a sus propias medidas corporales, construy su canoa. Fue en Hauxa Manak donde esparci la semilla y naci. Todo lo que ech en la canoa equivale a un respiro o un aliento. De ah que un respiro de Takutsi Nakaw se haya convertido en viento, y una vez convertida en viento pudo hacer uniones con todos, por medio del jabal. Los hizo respirar y hablar. En eso Tsaurixika dijo: Ahora s, ya apareci nuestro mundo. Ahora ya pueden trabajar a su gusto. Ya estamos en la claridad. Nuestra Bisabuela Cola de Venado dijo: Si es as, que nuestro camino sea siempre as. Si logran entenderme, lo harn por siempre. En Tsuuta qued la flecha sazona como instrumento de comunicacin con Wirikuta, que finalmente qued constituido en Pariyatsie. All surgi otra interrogante: Ahora falta Nuestro Abuelo Fuego, Nuestra Flecha, Nuestra Jcara y falta que aparezca Nuestra Abuela.

36

tamareke, Hekiaripa pita kanitamarimiki, tekanitayeixiakuni. Watakame muyi ?imiari niutawewieni yuku?ininiatati yeyeixati nitanini kanuwa. Hauxa Manakaa mitiuta?iwi mitiuhekiarixi. Kanuwatsie xei ?iiyari xei ?itukariyari mitikapi: Takutsi ?iyaya ?eeka matia, ?eeka ?ayaka yunaime miwaruwiyastia, tuixu yeutanakaki yunaime miwaruti?istia memutiniukaniki memuti?iweniki.
?Ana Tsaurixika niutayini: Takiekari hikirixia nahekiare, neuxei xetene?uximayaka tita xemiteuyehiwa hikirixia katinihekiaka: ?iir, xukuri, niwetsika, muwieri, ?iir, nierika katinihekiaka. Tatuuts Maxa Kwax mutine: kami tsi tahuye mipai pireuhaneni, xika xenetsihaka?ike

mipa xemikuyuruwani. Tsuuta ?iir xaureti mutake niukame matia Wirikuta muparetiya Pariyatsie matia. Muwa ta: Ke tsi Tatewari meuyewetse, ta?iir, taxukuri, takutsi mahekiare meuyewetse, meniutiyuani. Miya metehuti Haikitenie memiteuyepi Tawewiekame mana matinuiwaniki: Neuxei ?ena?i Hixiapa payani memutiyua. Mana ?iir memanuwaikaxi: Tsuuta, Tserieta, Yeeta, Ta?utata tinakeme memuyuri. Haikiteni memahekiarixi kakaiyarixi. Miya me?uyika Hixiapa memeuyunixi watepari menakine. Mana Tamaatsi mutake: Ne ne?iyari neniyetuamiki nexuriyaki kaniyumeiyakamiki Xapawiyeme. Muta?i naiti tinahekiare tita Tsuuta memitehatinetia. Hikuritamete meniuhekiare meniyeiketiweni kewa pai meyenuatika. Tatuuts Maxa Kwax yuhauri ri nanuwaika. Meutanierixia naiti 37

Entonces abrieron la puerta de Haikiteni para dar nacimiento a Nuestro Creador. Luego se dijeron: Miren, aqu va a ser el mero Centro. En ese mismo rato ofrendaron la flecha con las mismas medidas para Tsuuta, Tserieta, Yeet, Ta?utata. Fue as como en Haikitenie surgieron todos los Ancestros. Despus se sumergieron en Hixiapa, convirtindose ellos mismos en Tepari. Aparece Nuestro Hermano Mayor diciendo: Yo entregar mi sabidura: que con mi sangre sea ungido Xapawiyeme. Al momento de respirar surgi todo lo que traa desde Tsuuta. As aparecieron los peyoteros que no dejan de buscar sus huellas hasta donde fueron a quedar los ancestros. Por fin Nuestro Bisabuelo Cola de Venado pudo ofrendar la vela sagrada, y mirando a su alrededor pudo ya ver al nuevo mundo. Dijo: Ahora slo nos queda permanecer sagrados: Nuestro Pariya, Nuestro Kutsarai, Nuestra Jcara, Nuestra Flecha, Nuestras Plumas Mgicas, Nuestro Maz, Nuestro Nierika permanecern muy sagrados. Ahora slo pervivir nuestra sabidura. Si alguien nos llegara a imitar nos veramos en Tunuarita.

38

tinixuawekaitini. ?Ipai xeikia ri temi?aneni temaiweti ?uwa temikaniereni, tapariya, takutsarai, taxukuri, ta?iir, tamuwieri, taniwetsika, tanierika miyumaiweni. Hiki tari xeikia ta?iyari muyeikani. Xika neti ?ena xewiti tetsaka?ike Tunuarita temihekiaka.

39

Nierika:
visin, conciencia y smbolo
Jos Luis Iturrioz Leza

as tablas de estambre se desarrollan en la actualidad a partir principalmente del objeto ritual llamado nierika, que sirve de significante a una red compleja de representaciones simblicas dentro del discurso y de las prcticas religiosas tradicionales. El precedente histrico de estas tablas son por tanto las sencillas tablitas que describa Lumholtz a principios del siglo XX, sobre las cuales se pegan perlitas de chaquira y estambres de colores con cera de abeja. El ritual nierika que se sigue ofrendando hoy en los lugares sagrados sirve como vehculo de comunicacin destinado a transmitir mensajes figurados a las divinidades. Segn la divinidad a la que vayan dirigidos los mensajes, varan los colores y los motivos. La palabra nierika significa ver, estar despierto, estar vivo, estar consciente. De los antepasados que han adquirido la categora de divinidades, materializados en picachos o en los ojos de agua, se dice que miran, hacia abajo o al fondo, dependiendo precisamente de su ubicacin. Como seres sobrenaturales, no pueden ser directamente vistos, pero el rostro de ellos, es decir, el nierika, constituido por la visin y un conjunto de rasgos identificativos, en suma sus identidades como fuerzas inmateriales que subyacen al mundo de las apariencias, se reflejan en las ms diversas formaciones y procesos naturales. Los dioses miran, viven y dan vida a la naturaleza. La tierra es el nierika de 40

Nierika:
nieriya, ?iyari, ?aitsiwame
Traduccin
?Iritemai (Gabriel) Pacheco Salvador

iki wixarika ?uxa miwewie nierika ?ikiyaya titi kanihikitini, mikitsie tatuutsma wa?iyari ke mi?ane, ya kakaiyarita memukuwetika wa?iyari, ?ewaripa ke memutiyuane kanihekiaka nierikatsie. Hikia meukahane xewiti Lumholtz titewati, tatsi ri XX tsikuruyaritsie kaneuyianeni, ?etsiwa neni ti?anenemetsie ra?utikaime katiniuhekiata xapatsie; kuka mexika witaki haye?utikaime kanikuxatani, yuri xiete xirikaya ?ayewekame. Nierika tuiwame kakaiyarita tatuutsma wa?iyari ke mi?ane ya ke mutaine mana tsiere kanihekiaka. Hakewa nierika mekwewarieka wita ya kuka mipai reunaketi kanaye?urikemiki hetsiena. Nierika, nieriya mexika ?ayeniereti ya wikweti ?uka?iyariti kananuyineni. Hipati Tatuutsma kawitsie hekiatsimeki memuku?uixia haixa mukumanetikatsie, miki mehakaniniereti kwi tetiata pai meuka?iyariti mekateneuku?uka. Hipati ta ke memi?anene temikawaxeiya memikayuhekiata, waniawari ke manuyine ya wa?iyari ke meuku?anene, miki naiti nierikatsie kanikaxewini. Mana wa?ewari wanuiwari kanihekiaka; ke tewa yu?iir memu?iniataxi ke reu?atikaime memuyuri mipai ? reu atikaime yupariya memutake, wa?iir, waxukuri mutiniuxia hekiatsipa muyuhayewaxi. Tatei Yurienakatsie temu?uwa, nierika titi tsiere katineukumakani, mana takipuri kanatiwieka mana tekaneukayuyuipikeni. Ha 41

Nuestra Madre Yurienaka. El agua es el principio de la vida y el nierika en que se reflejan los rostros de las deidades madres. Un ojo de agua es un nierika que nos permite ver hasta el inframundo. El Sol es el nierika del cosmos, el que ilumina y permite ver todas las cosas. El peyote es un nierika que nos abre la visin interior a los smbolos que permiten la comunicacin con los dioses. La tierra sagrada de Wirikuta es un gran nierika donde est escrita la historia del antiguo mundo. El coamil es un nierika donde se reproduce, tanto en un sentido semitico como material, la historia de la creacin de los hombres de maz. En el coamil vuelven a nacer los dioses en forma de maz y por medio del maz la naturaleza se convierte en vida humana. Por extensin se llaman as otros objetos rituales que revelan aspectos del mundo sobrenatural. El tepari (disco de roca que cubre el pozo sagrado donde se depositan ofrendas) es el nierika que abre la visin al tiempo de los antepasados, representa a la tierra que cubre y tapa la visin del inframundo, pero que al mismo tiempo lleva escritas encima, como el tepari, las huellas y seales que nos informan sobre el mismo. Nierika es el nama o escudo protector en forma de disco hecho de carrizo y otate, dentro del cual se teje una red con hilo de estambre u otro tipo de filamentos. El ?itari o tapete hecho de tela en que se envuelven los artculos del chamn es un nierika donde ste puede leer y seguir los pasos de los antepasados que constituyen el tema de su canto. 42

mukumane temika?inewie hetsiena tekawiti xia temu?uwa temutiniuka temita?enie, Tatuutsma Tatetima ? memuku uixia yunierika tsiere memutahekiataxi hetsiena memutiniuka memiku?ewa. Ha xeniu nierika titi mi?ane kwi Tetiata pai meukaniere kanihikitini. Tawexikia miyuawi nierikaya titi mi?ane, miki tatsi?iwiyati tahixie katinikupiika hekiatsimeki temitexeiyaki mana xia hiki te?ukuneti tekaniu?uwani. Hikuri tsiere nierika titi mi?ane, kimana Tatuutsma ke memayepaime ke memutiyuane menihekiaka hetsiena. Wirikuta xeniu pariya meyemaarixi miki naiti nierika matia, muwa Tatetima Tatuutsma Takakima ke memayepaime yukiekari meniunitiani, ?aimieme yupariya menayeitiani. Ya Watakame watsiya mutama nierika titi xeniu kaniuyurieni. Mana waniu te?atiyirati temu?uwaniki Tatetima wahetsie te?ukuneti temiwa?eniekaki, tayeiyari ke mireuhane, ya Tatei Niwetsika ?ewarieya ke manutewa mihekiakaki watsiya nierikaya kaniuhekiare. Watsiyapa xeniu temixata Tatetima mana memayetikare memayeyiyire witarita. ?Anuyeneximekaku ke ta ke mekanayehekikiareni Tatei Niwetsika mitanuiwatsie. Ke tipai wixarika mitikumauwa miki nierika ?ikiyaya titi ta kani?aneni. Kepai hekiatsipa temikatewaxeiya mara?akate xeikia temiwa?enie, mana meteku?eniwati mekani?aneni. Tepari tsiere nierika titi tsiere kanihikitini, kakaiyarixi wa?iyari waniawari meukamate kanihikitini. Tetiapa ke memayepaime matiari ke memite?uwenixi mikitsie mekanihekiaka. Tatei Yurienaka heima muyemarixi titi kaneuyianeni, miya tiniketi ri heriepa wa?ikiya muyuhayewaxi Tetiapatari waku?eniwati kanayani. Nierika ta nama titi mi?ane taheima nuakame, xikiraiyeti hakaki wewiyati mexika ?uta kiyeyariki wewiyati, wita tsipemeki yutaita mayetsaiya katinitewaka. ?Itari ta ?ixuriki titi kanihikitini hetsiena mara?akame pinieya mitiye?eime ya mikitsie ?uyeniereti Tatuutsma waketa manukuyeike yuniawarita katinitewaka. Tita temikatexeiya ya tita temikatemaiwe miki nierika mititewa hirixia katinimaika. ?Uxa nierikayaki hikuritamete mekaniyu?utiwani, kimana 43

Nierika es el conocimiento que transciende la percepcin superficial de las cosas. Los dibujos redondos que se pintan en los carrillos con colores solares son un nierika que representa la luz del sol y la comunicacin visionaria del chamn y de los participantes en las ceremonias. El rostro de los antepasados se refleja en el rostro de los peyoteros, como la historia de los antepasados se refleja y sigue viviendo en las costumbres de los huicholes. Los huicholes actuales son un reflejo de los antepasados. Su vida escenifica los actos de los antepasados fundadores en un drama destinado a dar permanencia a la creacin del mundo y la generacin de la vida, dando actualidad a la historia y profundidad histrica al presente. Entrelazados como en un juego de espejos, los humanos hacen las veces de los dioses, transcendiendo la condicin humana, pero al mismo tiempo sembrando en la naturaleza las semillas que seguirn haciendo posible la materializacin de los dioses y su reciclaje en la vida de los humanos.

El arte hace visible lo invisible. Los artistas huicholes plasman su vivencia sobrenatural de la naturaleza en innumerables imgenes que se recombinan en los bordados, en los tejidos y en las tablas de chaquira o estambre como las palabras en composiciones textuales. Las tablas modernas son una extensin artstica del smbolo religioso que viene a enriquecer tambin el campo referencial de la palabra nierika fuera del dominio religioso, pero sin desligarse del mismo, ya que las experiencias religiosas siguen alimentando la sensibilidad artstica de los creadores e impregnando de significado sus obras. Si las representaciones simblicas del nierika tradicional 44

Tawewiekame ?iyarieya mara?akame yutiiriyama kaniwawenani ?ewaripa. Tatuutsma Takakima ke memi?anene miki hikuritamete yunierikatsie mekaniwaraye?utiwani, yeme tsi ?ixiarapa ke mitiutaine tayeiyari ke mireuhane, ta?aikutsi ke mutiyuane, mipai yeme ? hikuritamete wa uxa katiniku?urikeni wahixie. Wixaritari hiki temixuawe temitehayexeiya Tatuutsma wanierika titi xia tekaneuyiaka. Meripai kiekatari ke memuyi ke memewatiyitiki, ya ?ewari ke rayekwiniyakame memutama, miki naime ?ikiyaya hiki tekaneuyurieka temumawarime. Miya tiniketi yeiyari heukatewati haheteti tahetsie kaniuyukuhayewa. Tixaiti xikiri yitsarie ?ukikati manuyutananakeni pai ri hiki tekani?aneneni, yeme Tatuutsma wahepai wa?ati tekani?aneneni, tsi tsepa yayinemete temi?ane hekiatsipa wa?iyari wawimari tetekumauwati tekaniwarayexeiyani; mipai xia ?utaineme ?ik tekaneututikani hetsiena te?ukuneti. Hiki wixaritari uxate memeuwewie tita memiteuyemate, ya yu?iyarita pai ke memitekuniniere miki mete?utiati, xuiya ?itsari ya ?uxa witaki kukaki mekaniwewieka; wa?ati kwikaritsie tixaiti mikareuyewekani pai yeme mekateniyurieka yuwewiyatsie. Hiki ?uxa miyuwewie waika wixarika yeiyarieya ke mi?ane miki kanikuxatani. Miya tiniketi nierika temixata xaitsie pai tari yuxeiyaniati kanayeikani, tsieti titi wixarika ?iyarieyatsie yemamatiwati ni?anemiki, tsi ke tipai timaateti muyeikani, ya maiya ke reu?atikaime xeikia mititauniyarieka miki mana katinikuhekikiatamiki; ?aimieme hiki ?uxa waika rayepitikaiti kaniyutiwewiwani. Matiari waika rayepitikaiti kaniuyutiwewieni, hiki ?uxate wita tsi?anenemeki mayewewiyatika, peru miya titi wixarika yeiyarieya kapanukaye?a, mana tsiere kanihekiaka. Xeikia ri ?uxate tuiyari mayaniki wita tsi?aye?anenemeki mekatenayenitsani. Wahura ke ta ri ratimieti hipati tewewiwamete meniutinexiani. ?Aixia matsi yeme ?aye?aneneme mekanihekiatani, kepai yu?iyariki metetimamateti mekateniwewieka. Miki temiwakuxata Jos Bentez yeme wewiyaya 45

tienen ya una dimensin artstica, en las modernas tablas de estambre la dimensin religiosa no desaparece, stas son mucho ms que un objeto decorativo fabricado para obtener recursos a cambio de satisfacer la curiosidad de los extraos. En un tiempo relativamente breve, varias generaciones de artistas han venido perfeccionando las tcnicas y diversificando los estilos. Jos Bentez es una de las figuras ms relevantes de la primera generacin de grandes artistas. Obras como sta son una herramienta de comunicacin en el pleno sentido de la palabra, donde los destinatarios ya no son los dioses o los miembros de la propia cultura, sino las personas que desde otras culturas desean comprender algo de las costumbres y las representaciones simblicas colectivas del pueblo wixarika. Un nierika es un espejo en que se reflejan aspectos de su cultura material y sobre todo religiosa, una ventana que nos permite asomarnos a otra realidad y a los procesos en que los huicholes la construyen, generando as su propia identidad colectiva. El nierika se ha convertido as en una herramienta de comunicacin intercultural. Desde este punto de vista, nos puede recordar los frisos de pinturas en los templos cristianos o los murales de los edificios pblicos, que representan escenas de textos sagrados, de la vida de los santos o de los hroes de la Revolucin. Pero por medio de un nierika, los huicholes no tratan de convertirnos o de convencernos, slo nos brindan la oportunidad de asomarnos a su mundo, de ver y comprender aspectos de su cultura que de otra manera nos resultara difcil descubrir y apreciar.

46

mukaheitia ya kwi tewa mimatiwa tekanixatani, ?utimana ke ta ke ri hipati mekateniwewieka.


?Iki ?uxa wewiya waika tsiere titi ta tikuxatati kanayeikani. Tsepa ?inaweme yeme kakaiyari kahiki ya

tsepa kawixarika, wana pai meu?uwati wixarika yeiyarieya tsiere memimaitiwe, memitehanupineniki tsiere katiniyianeni. Xike temaitika pai nierika xikiri pai yeme wa?ati kanikuyineni, hetsiena wixarika yeiyarieya kanihekiaka. Hetana meuyeninieretsie yiki pita ti?aneneme tixeiyati kanayeikani, wixarika ke yianeti miya ti?ane mitiutama ti?aneka, pita Tatuutsma wa?ikiya wa?iyari tixeiyakaku miya katinikuyineni. Miya tiniketi nierika taniukame taniniereme tatsi?iwiyame kanihikitini. Teiwari yeiyarieya tsiere xika te?utamaani wa?utiarika ?aixia rahekiati kanayeikani. Wawewiekame ke mi?ane ya hikia ?ikiyaya ke mewatiyi, miki tsiere kanikuhekikiareni ?utiarikatsie. Ke meyiati ta miki yukiekari memuhekiataxi ya kuyax matiatsie ke memuyi, miki metekuxatati tsiere teyupanitsie mekateneu?utiwani. Wixaritari takwe yunierika me?anuxatatikikaka xeime tima mehetuikistiiyaka memimaiwetaniki, xeikia wixarika ?iyarieya mimatiwaniki katiniwewieka. Meriki xewiti teiwari mireutemawie, mireuhiwe?erie yuhetsie tinanupinemiki.

47

48

La semilla del mundo


Mural de Jos Bentez

49

50

51

52

53

54

55

Jos Bentez y el arte huichol La semilla del mundo con un tiraje de 2000 ejemplares lo termin de imprimir la Direccin General de Culturas Populares e Indgenas del Consejo Nacional para la Cultura y las Artes en los talleres de Ediciones Corunda, S.A. de C.V. Oaxaca nm. 1 Esquina con Perifrico Sur San Jernimo Aculco, Mxico, D.F. 10700 tel. 55684701 en el mes de noviembre de 2003 Cuidado de la edicin: Subdireccin de Publicaciones de la Direccin General de Culturas Populares e Indgenas

También podría gustarte