Está en la página 1de 440

OBRAS D T " AGUSTN

XVII

BIBLIOTECA
DE

OBRAS
DE nacional

AUTORES CRISTIANOS
Declarada de i tteres
ESTA COLECCIN SE PUBLICA BAJO LOS AUSPICIOS Y ALTA DIRECCIN DE LA PONTIFICIA UNIVERSIDAD DE SALAMANCA LA COMISIN D E DICHA PONTIFICIA U N I V E R S I D A D E N C A R G A D A D E LA INMEDIATA REDACIN CON LA B. A. C , E S T I N T E G R A D A E N E L A N O 1958 POR LOS S E O R E S S I G U I E N T E S : PRESIDENTE :

SAN

AGUSTN
BILINGE
XVII TOMO

EDICIN

La

Ciudad
KRICIN PREPARADA

de
POR El, PADRE

Dios

FR.

(OSE MORAN,

O . S. A.

VIEJO,

Exorno, y Rvdmo. Sr. Dr. Fr. FRANCISCO BARBADO O. P., Obispo de Salamanca y Gran CancUler de la Pontificia Universidad. VICEPRESIDENTE f limo. Sr. Dr. LORENZO TURRADO, Rector Magnfico.
VOCALES : R. P. Dr. Fr. AGAPITO SOBRADILLO,

O. F . M. C , Decano de la Facultad de Teologa; M. I. Sr. Dr. LAMBERTO DE ECHEVERRA, Decano de


la Facultad de Derecho; M. I. Sr. Dr. BERNARDO RIN-

CN, Decano de la Facultad de Filosofa; R. P. Dr. JOSJIMNEZ, C M. ,F., Decano de la Facultad de Humanidades Clsicas; R. P. Dr. Fr. ALBERTO COLUNGA, O. P., Catedrtico de Sagrada Escritura; reverendo P. Dr. BERNARDINO LLORCA, S. I., Catedrtico de

Historia Eclesistica.
SECRETARIO

:M. I. Sr. Dr. Luis


V

SALA BALUST,

Profesor. 466

LA EDITORIAL C. L< >LICA, S. A.


MADRID . MCMLV11I

APARTADO

BIBLIOTECA

DE AUTORES
MADRID . MCMLVIII

CRISTIANOS

N D I C E
Nihil Imprim obstat: Dr. Vicente Serrano, Censor.

G E N E R A L

potcst:

Fr. Crescencio Fernndez, Provincial. t Jos Mara, Ob. aux. y V i c gen.^ Madrid, 15 abril 1958.

lmpihnatnr:

INTRODUCCIN . I. II. III. IV. V. . VI.

GENERAL Pgs. 3 13 24 34 45 $3
56

Estructura interna de la Ciudad de Dios La Ciudad de Dios, apologa de la religin La Ciudad d e Dios, enciclopedia de la cultura antigua. La Ciudad de Dios, hermenutica de la historia La Ciudad de Dios y las (Confesiones La Ciudad de Dios y sus ediciones ,

AUTOCRTICA

LA CIUDAD
LIBROS :

DE

DIOS

I. II. III. IV. V. VI. VII. VIII. IX. X. XI. XII. XIII. XIV. XV.

E n defensa de la religin cristiana Notas al libro I Los dioses y la degradacin de Roma Notas al libro II Los dioses y los males fsicos en Roma Notas al libro I I I La grandeza de Roma como don divino Notas al libro IV El hado y la Providencia Notas al libro V La teologa mtica, segn Varrn Notas al libro VI La teologa civil y sus dioses Notas al libro V I I Teologa natural y filosofa Notas al libro VIII Cristo, Mediador Notas al libro I X El culto del verdadero Dios Notas al libro X Origen de las dos ciudades Notas al libro X I Los ngeles y la creacin del hombre Notas al libro X I I La muerte como pena del pecado Notas al libro X I I I E l pecado y las pasiones Notas al libro X I V Las dos ciudades en la tierra Notas al libro X V

61 129 134 194 199 263 268 326 331 399 404 443 445 509 514 577 583 626 629 706 714 778 791 847 858 913 920 987 994 107&

Vi

NDICE

CISNRJML

Pgs. 0 e No a los profetas Notas al libro X V I XVII. De los profetas a Cristo Notas al libro X V I I X V l l l . Paralelismo entre las dos ciudades Notas al libro X V I I I XIX. Fines de las dos ciudades Notas al libro X I X XX. El juicio final Notas al. libro X X X X I . El infierno, fin de la ciudad Notas al libro X X I X X I I . Bl cielo, fin de la Ciudad de Dios Notas al libro X X I I XVI. 1076 1166 1170 1341 1245 1354 1361 1432 1438 1536 1540 1630 1635 1723

terrena

LIBRO

XIII

tUI,

LA MUERTE COMO PENA DEI, PECADO

859

CAPITULO

II

L A M U E R T E D E L ALMA Y LA D E L C U E R P O

En l se prueba fu originada

que la muerte por el pecado

de los hombres de Adn.

es penal

y que

C A P I T U L O
LA CADA DEL PRIMER HOMBRE ES

I
D E LA MUERTE

LA C A U S A

D e s e m b a r a z a d o s ya de estas difciles cuestiones s o b r e el o r i g e n del m u n d o y s o b r e el p r i n c i p i o del g n e r o h u m a n o , el p l a n d e l a o b r a n o s exige a b o r d a r el p r o b l e m a de la c a d a del p r i m e r h o m b r e , m e j o r , de los p r i m e r o s h o m b r e s , y d e l origen y p r o p a g a c i n de la m u e r t e . D i o s , en efecto, n o h a b a cread o a l o s h o m b r e s en l a s m i s m a s c o n d i c i o n e s q u e a los n g e l e s , es decir, de f o r m a q u e , si p e c a r a n , n o p u d i e r a n m o r i r . L o s cre de t a l suerte, q u e a los c u m p l i d o r e s fieles de su o b e d i e n c i a , sin mediar la muerte, seguira u n a inmortalidad anglica y u n a e t e r n i d a d feliz, y, p a r a los d e s o b e d i e n t e s , la m u e r t e sera su j u s t o castigo y su m s j u s t a c o n d e n a c i n . Esto ya lo h e m o s n o t a d o en el l i b r o a n t e r i o r [ 1 ] .

P e r o creo q u e debe p r o f u n d i z a r s e c o n m s d e t e n i m i e n t o y e s m e r o en l a n a t u r a l e z a de l a m u e r t e . E l a l m a h u m a n a , a u n q u e cu r e a l i d a d a p a r e z c a i n m o r t a l , tiene, c o n t o d o , t a m b i n cierta muerte, q u e le es p r o p i a . Se l l a m a i n m o r t a l j u s t a m e n t e p o r q u e , en cierta m a n e r a , n o deja n u n c a d e vivir y de sentir, m i e n t r a s que el c u e r p o se dice m o r t a l p o r q u e p u e d e ser p r i v a d o de t o d a vida y p o r s m i s m o carece de e l l a . L a m u e r t e d e l a l m a t i e n e lugar c u a n d o la a b a n d o n a D i o s , c o m o la d e l c u e r p o c u a n d o el .'ilrna se a l e j a [ 2 ] . L u e g o la m u e r t e de los d o s , es decir, d e l h o m b r e e n t e r o , acaece c u a n d o el a l m a , a b a n d o n a d a de D i o s , a b a n d o n a el c u e r p o . E n t o n c e s n i ella vive de D i o s ni el c u e r p o le ella. A esta m u e r t e d e l h o m b r e t o t a l sigue l a l l a m a d a p o r l a iiuloridad d e la P a l a b r a d i v i n a m u e r t e s e g u n d a . D e sta h a b l a I S a l v a d o r c u a n d o d i c e : Temed a Aquel que tiene poder para arrojar el cuerpo y el alma al infierno. C o m o esta a m e n a z a n o s u r t e su efecto a n t e s d e q u e el a l m a se u n a a l c u e r p o , sin q u e d e s g a r r a m i e n t o a l g u n o p u e d a s e p a r a r l o s , p a r e c e r e x t r a o el decir q u e el c u e r p o perece p o r u n a m u e r t e q u e n o consiste e n MCI IIIHIIMIIIIIIHIII p o r el IIIIIIII, sino en ser a t o r m e n t a d o e s t a n d o nniliifldii V NI'IIIIO neiicienlc. P o r q u e es r a z o n a b l e d e c i r (fue el a l m a m u e r e en i'W l t i m o y e t e r n o s u p l i c i o , del q u e h a b l a r e -

CAPUT
l)K

II

KA MORTE QUAE ANIMAE SEMPER UTCUMQE VICTURAE ACODERE POTEST. ET EA CUI CORPUS OBNOXIUM EST

LBER

Xlll Sed de ipso genere mortis video mihi paulo diligentius disserendum. (.hiamvis enim humana anima veraciter immortalis perhibeatur, habet tauien quamdam etiam ipsa mortem suam. Nam ideo dicitur immortalis, quia modo quodam quanttilocumque non desinit vivere atque sentir: corpus autem ideo morale, quoniam deseri omni vita potest, nec per se ipsum aliquatenus vivit. Mors igitur animae fit, cum eam deserit Deus: sicut corporis, cum id deserit anima. Ergo utriusque rei id est totius hominis, mors est cum anima a Deo deserta deserit corpus. Ita enim nec ex Deo vivit ipsa, nec corpus ex ipsa. Huiusmodi autem totius hominis mortem illa sequitur, quam secundam mortem divinorum eloquiorum appellat auctoritas 2. Hanc Salvator significavit, ubi ait: Eum tmete, qui habet potestatem et corpus et animam. perder in gehennam3. Quod cum ante non fiat, quam cum anima corpori sic fuerit copulata, ut nulla diremptione separentur; rnirum videri potest quomodo corpus ea morte dicatur occidi, qua non ab anima deseritur, sed animatum sentiensque cruciatur. Nam in illa poena ultima ac sempiterna, de qua diligentius suo loco disseren- A p o c . 2 , 1 1 ; 21,8. 3 M t . 10,38.

In quo docetur, mortem in hominibus esse poenalem, ortamque ex Adami peccato. CAPUT I

DE LAPSU PRIMI HOMINIS, PER QUEM EST CONTRACTA MOKTALITAS

Expeditis de nostri saeculi exortu et de initio generis humar diffieillimis quaestionibus, nunc iam de lapsu primi hominis, imo primorum hominum, et de origine ac propagine mortis humanae disputationem a nobis mstitutam rerum ordo deposcit. Non enim eo modo quo Angelos, condiderat Deus nomines; ut etiam si peccassent, mori omnino non possent: sed ita ut perfunctos obedientiae muere sine interventu mortis anglica wimortalitas et beata aeternitas sequeretur; inobedientes autem mors pleeteret damnatione iustissima: quod etiam in libro superiore iam diximus '.
1

C. 21.

860

EA CIUDAD DE DIOS

XIH, 2

XI!11, 8

LA MUERTE COMO PENA DEL PECADO

8S1

nios con ms detenimiento en su lugar debido, ya que no vive de Dios; pero cmo decir que muere el cuerpo, viviendo el alma? Es cierto que no puede sentir de otro modo los dolores corporales que seguirn a la resurreccin. O es que, siendo la vida, cualquiera que sea, un bien, y el dolor un mal, no debe decirse que vive el cuerpo, porque e] alma no es la causa de su vida, sino de su dolor? Vive, pues, el alma de Dios cuando vive bien, y no puede vivir bien sino obrando Dios en ella lo que es bueno [ 3 ] . El cuerpo todo vive del alma cuando el alma vive en el cuerpo, viva ella de Dios o no. La vida de los impos en los cuerpos es vida, no de las almas, sino de los cuerpos; vida que les comunican las almas aun muertas, es decir, abandonadas por Dios, sin perder su vida propia, sea cual sea, por la que son inmortales. Sin embargo, en la ltima condenacin, aunque es verdad que el hombre no dejar de sentir, como esta sensacin ni ser suave por el placer ni saludable por la quietud, sino penal por el dolor, no carece de razn darle el nombre de muerte y no de vida. Y el de muerte adems segunda, porque es despus de la primera, que consiste en el desgarramiento de la unin existente entre dos naturalezas, la de Dios y la del alma, o la del alma y la del cuerpo [ 4 ] , Sobre la primera muerte del cuerpo puede decirse que para los buenos es buena, y mala para los malos. Pero la segunda, como no es para los buenos, est fuera de duda que no es buena para nadie [ 5 ] .

CAPITULO

III

l l'',S I.A MUERTE, TRANSMITIDA A TODA LA HUMANIDAD I'OK EL PE Alio DE LOS PRIMEROS HOMBRES, PENA AUN PARA LOS J U S T O S ?

Aqu se presenta una nueva cuestin que no debe soslayari': lis realmente buena para los buenos la muerte, que conIH|I> en la separacin del cuerpo y del alma? Y, si esto es as,

.ciiio es posible llegar a la conclusin de que es pena del perinln? Porque es cierto que los primeros hombres, de no haber i mo, no la hubieran sufrido. Cmo puede ser buena para liit I menos, si no puede suceder ms que a los malos? Por otra I ni i Ir, si no pudiera sobrevenir ms que a los malos, no debera HIT buena para los buenos, sino que no deba existir para ellos. I l'nr qu iba a haber pena donde no haba males que castifirtl? | 6 | . Por eso es preciso admitir que los primeros hombres liitTon creados en tal estado, que, de no pecar, no sufriran fiMiiTii alguno de muerte, porque, en habiendo pecado, fueron insl gados con una muerte que por eso mismo se hara extensiva a lodos sus descendientes [ 7 ] , La razn es que de ellos un tiiiooTn otra cosa que lo que ellos fueran. La enormidad de In i'iiliiii y IM ('(iiidi'iiiii'iii consiguiente corrompi la naturalezti, V In 'lili' 'N IIH |ii imiTiii huillines pecadores precedi como

dum est, recte mors animae dicitur, guia non vivit ex Deo: mors autent corporis quonam modo, cum vivat ex anima? non enim aliter potest ipsa corporalia, quae post restirrectionem futura sunt, sentir tormenta. An quia vita qualiscumque aliquod bonum est, dolor autem malum, ideo nec vivere corpus dicendum est, in quo anima non vivendi causa est, sed dolendi? Vivit itaque anima ex Deo, cnm vivit bene; non enim potest bene vivere, nisi Deo in se operante quod bonum est: vivit autem corpus ex anima, cum anima vivit in corpore; seu vivat ipsa, sen non vivat ex Deo. Impiorum namque in corporibus vita, non animarum, sed corporum vita est: quam possunt eis animae etiam mortuae, hoc est a Deo desertae, quantulacumque propria vita, ex qua et immortales sunt, non desistente, conferre. Verum in damnatione novissima quamvis homo sentir non desinat, tamen quia sensus ipse nec voluptate suavis, nec quiete salubris, sed dolore poenalis est, non immerito mors est potius appellata quam vita. Ideo autem secunda, quia post illam primara est, qua fit cohaerentium diremptio naturarum, sive Dei et animae, sive animae et corporis. De prima igitur corporis morte dici potest, quod bonis bona sit. malis mala. Secunda vero sine dubio sicut nullorum bonorum est, ita nulli bona.

pemil, mi ION ili'Ni'i'iulii'iilt'M vino n ser rmlunil. Kn efecto, el liomhm no iiniccde del hombre, como el hombre procedi del polvo. El polvo en la creacin del hombre fu la materia, y el

CAPUT

III

I'TIIIIM MORS, QUAE PER PECCATUM PRIMORUM HOMINUM IN OMKES HOMINES PERTRANSIIT, ETIAM SANCTIS POENA PECCATI SIT

Non autem dissimulanda nascitur quaestio, utrura revera mors, qua i'parantur anima et corpus, bonis sit bona. Quia si ita est, quomodo pntcrit obtineri quod etiam ipsa sit poena peccati? Hanc enim primi Ilumines, nisi peccavissent, perpessi utiqne non fuissent. Quo igitur pacto liona esse possit bonis, quae accidere non posset nisi malis? Sed rursus ni nonnisi malis posset accidere, non deberet bonis bona esse, sed nulla. Or enim esset ulla poena, in quibus non essent ulla punienda? Quapiopter fatendum est, primos quidem nomines ita fuisse institutos, ut, si non peccassent, nullum mortis experirentur genus: sed eosdem primos pcccatores ita fuisse morte mulctatos, ut etiam quidquid de eorum stirpe i'sset exortum, eidem poenae teneretur obnoxium. Non enim aliud ex eis, quam quod ipsi fuerant, nasceretur. Pro magnitudine quippe culpae illius naturam damnatio mutavit in peius; ut quod poenaliter praecessit in peccantibus hominibus primis, etiam naturaliter sequeretur in nascentibus caeteris. eque enim ita homo ex nomine, sicut homo ex pulvere. Pulvis namque homini faciendo materies fuit: homo autem homini gignendo

862

I,A CIUDAD ni; DIOS

XIII, 3 . I I I , \ LA MUERTE COMO PENA DEI, PECADO 863

hombre en la generacin del hombre es el padre. Por eso la carne no es ds la misma naturaleza que la tierra, aunque haya sido hecha de la tierra; en cambio, el hijo es hombre igual que lo es el padre. Todo el gnero humano, que haba de pasar a la posteridad por medio de la mujer, estaba en el primer hombre cuando la unin de los cnyuges recibi de Dios la sentencia de su condena. Y, por lo que hace al origen del pecado y de la muerte, el hombre engendr lo que se hizo de propia cosecha, no al ser creado, sino al pecar y ser castigado, slo que el primero no fu reducido por el pecado o la pena del mismo a la rudeza infantil y a esa endeblez de alma y de cuerpo que vemos en los nios. Dios ha querido que la entrada en el mundo de stos, cuyos padres fueron arrojados por El a una vida bestial y a la muerte, fuera como la de los cachorrillos. As est escrito : El hombre, constituido en honor, no ha tenido discernimiento. Se ha igualado a los brutos, carentes de entendimiento, y se ha hecho como uno de ellos. Observemos adems que los nios, en el uso y movimiento de sus miembros y en su sentido de apetecer y evitar, son ms delicados que los animalitos ms tiernos, como si la virtualidad del hombre se lanzara hacia arriba sobre los dems animales tanto ms cuanto ms se encogiera su impulso, como la flecha cuando se tensa el arco [ 8 ] . No fu, pues, despeado o impulsado el primer hombre, por su injusta presuncin y por justa condenacin, a esa rudeza infantil [ 9 ] , sino que en l la naturaleza humana qued tan viciada y cambiada, que senta luchar en sus miembros la desobediencia concupiscencial, y se vio constreida a morir necesariamente. Y as, por haberse hecho tal por vicio y por pena, engendr
parens. Proinde quod est trra, non hoc est caro; quamvis ex trra facta sit caro. Quod est autem parens homo, hoc est et proles homo. In primo igitur homine per feminam in progeniem transiturum universum. genus humanum fuit, quando illa coniugum copula divinam sentendam suae damnationis except: et quod homo factus est, non cum crearetur, sed cum peccaret et puniretur, hoc genuit, quantum quidem attinet ad peccati et mortis originem. Non enim ad infantilem hebetudinem et infirmitatem animi et corporis, quam videmus in parvulis, peccato vel poena ille redactus est: quae Deus voluit esse tanquam primordia catulorum, quorum parentes in bestialem vitam mortemque deiecerat; sicut scriptum est, Homo cum in honore esset, non intellexit; comparatus est pecoribus non intelligentibus, et similis factus est illis '. Nisi quod infantes infirmiores etiam cernimus in usu motuque membrorum et sensu appetendi atque vitandi, quam sunt aliorum tenerrimi fetus animalium: tanquam se tanto attollat excellentius supra caetera animantia vis humana, quanto magis impetum suum, velut sagitta, cum arcus extenditur, retrorsum reducta distulerit. Non ergo ad ista infantilia rudimenta praesumptione illicita et damnatione insta prolapsus vel impulsus est primus homo: sed hactenus in eo natura humana vitiata atque mutata est, ut repugnantem pateretur in membris inobedientiam concupiscendi, et obstringeretur necessitate moriendi; atque ita id quod vitio poenaque factus est, id est, obnoxios peccato
4

rio* .sujetos al pecado y a la muerte. Si los nios son desligados del vnculo del pecado por la gracia del Mediador [ 1 0 ] , ido pueden sufrir esta muerte que separa el alma del cuerpo \. libres de la obligacin del pecado, no pasan a la muerte ifimdn, penal, sin fin. CAPITULO IV

l'ltll OU LOS QUE HAN SIDO ABSUELTOS DEL PECADO POR LA I,MAMA DE LA REGENERACIN ESTN S U J E T O S A LA MUERTE, ES DECIR, A LA PENA DEL PECADO?

Si a alguien le inquietara este problema, por qu padecen In muelle, que es pena del pecado, aquellos cuyo reato ha sido |HMdonado por la gracia, le remito a una obra ma que lleva |MM llulo Del bautismo de los prvulos [ l l j , en la que se train y N<" resuelve este punto. En ella se dice que se dejaba al 'IIIIII el experimentar la separacin del cuerpo, perdonado ya I pecado, precisamente porque, si al sacramento de la regeneimiii siguiera inmediatamente la inmortalidad del cuerpo, se i iieivnrii In le, que es le cabalmente cuando se espera en espeiiiiirit In ipil' an no mi ve en realidad | 1 2 | . Con el robuste milenio V In Incln por lit IV, en In edml madura haba, adems, le mt| Miprimli) el lmur n In muelle, cosa que apareci grandemente rii Ion Hiintori inilii'i'M. I'is innegable que no sera victoria ni gloria del combate, pues que no podra haber combate quiera si, despus del lavacro de la regeneracin, ya santos,
mullique generaret. A quo peccati vinculo, si per Mediatoris gratiam solviuilur infantes, hanc solam mortem perpeti possunt, quae animam seiungit ii roi'pore: in secundam vero illam sine fine poenalem liberad a peccati nliligutione non transeunt. CAPUT IV

O l U AB H1S QUI PER GRATIAM RECENERATIONIS ABSOLUTI SUNT A PECCATO, NON AUFERATUR MORS, ID EST, POENA PECCATI

P s . 48,13.

Si quem vero movet, cur vel ipsam patiantur, si et ipsa poena peccati est, quorum per gratiam reatus aboletur; iam ista quaestio in alio nostro opere, quod scripsimus de Baptismo parvulorum, tractata ac soluta est: ubi dictum est, ad hoc relinqui animae experimentum separations a corpore, quamvis ablato iam criminis nexu; quoniam, si regenerationis Sacramentum continuo sequeretur immortalitas corporis, ipsa fides enervaretur, quae tune est fides, quando exspectatur in spe quod in re nondum videtur. Fidei autem robore atque certamine, in maioribus duntaxat aetatibus, etiam mortis fuerat superandus timor, quod in sanctis martyribus mxime eminuit: cuius profecto certaminis nulla esset victoria, nulla gloria; quia nec ipsum omnino posset esse certamen, si post lavacrum regenerationis iam sancti non possent mortem perpeti corporalem. Cum

864

LA CIUDAD DE DIOS

XHI, 4

Huir, B

1 . A MUERTE COMO PENA DEL PECADO

865

n o p u d i e r a n sufrir la m u e r t e c o r p o r a l [ 1 3 ] . Q u i n n o se d a r a p r i s a a l l e v a r a sus p e q u e u e l o s a b a u t i z a r j u s t a m e n t e p a r a q u e n o f u e r a n d e s l i g a d o s del c u e r p o ? [ 1 4 ] . D e esta s u e r t e n o se p r o b a r a la fe con el p r e m i o i n v i s i b l e , sino q u e y a n o sera n i fe, p o r q u e se b u s c a r a y se c o b r a r a al i n s t a n t e la r e c o m p e n s a de la o b r a . E n la n u e v a e c o n o m a , sin e m b a r g o , p o r u n a g r a c i a del S a l v a d o r m a y o r y m s a d m i r a b l e , el castigo del p e c a d o se ha t r o c a d o en i n s t r u m e n t o de j u s t i c i a . E n t o n c e s se dijo al h o m b r e : Si pecas, m o r i r s ; y a h o r a se dice al m r t i r : M u e r e p a r a n o p e c a r . E n t o n c e s se les d i j o : Si t r a s p a s i s el m a n d a m i e n t o , m o r i r i s de m u e r t e ; y a h o r a se les d i c e : Si r e h u s i s la m u e r t e , t r a s p a s a r i s el m a n d a m i e n t o . L o q u e e n t o n c e s d e b a t e m e r s e p a r a n o p e c a r , a h o r a debe a c e p t a r s e p o r m i e d o a p e c a r . A s , p o r la m i s e r i c o r d i a i n e f a b l e de D i o s , la p e n a de los vicios viene a ser i n s t r u m e n t o de v i r t u d y el s u p l i c i o del p e c a d o se t o r n a en m r i t o del j u s t o . E n t o n c e s se a d q u i r i la m u e r t e p e c a n d o y a h o r a se p e r f e c c i o n a la j u s t i c i a m u r i e n d o [ 1 5 ] . P e r o esto t i e n e a p l i c a c i n p a r a los s a n t o s m r t i r e s , a q u i e n e s el p e r s e g u i d o r p o n a la d i s y u n t i v a : o d e s e r t a r de la fe o sufrir la m u e r t e , p o r q u e los j u s t o s a m a n m s p a d e c e r c r e y e n d o lo q u e los p r i m e r o s p r e v a r i c a d o r e s p a d e c i e r o n p o r n o creer. A q u l l o s , de n o h a b e r p e c a d o , n o h a b r a n m u e r t o , y stos, si n o m u e r e n , pecar n . A q u l l o s m u r i e r o n , p o r q u e p e c a r o n , y stos n o p e c a n , porq u e m u e r e n . L a c u l p a de a q u l l o s a c a r r e la p e n a , y la p e n a de stos p r e v i e n e la c u l p a . Y esto, n o p o r q u e la m u e r t e , q u e a n t e s fu u n m a l , se h a y a t o r n a d o en b i e n , sino p o r q u e D i o s conced i esta g r a c i a a la f e : q u e la m u e r t e , q u e es c o n t r a r i a a la vida, h a y a p a s a d o a ser el p u e n t e q u e lleva a la v i d a [ 1 6 ] . parvulis autem baptizandis quis non ad Christi gratiam propterea potius curreret, ne a corpore solveretur? Atque ita non invisibili praemio probaretur fides; sed iam nec fides esset, confestim sui operis quaerendo et sumendo mercedem. Nunc vero maiore et mirabiliore gratia Salvatoris in usus iustitiae peccati poena conversa est. Tune enim dictum est homini, Morieris, si peccaveris: nunc dicitur martyri, Morere, ne pecces. Tune dictum est, Si mandatum transgressi fueritis, morte moriemini s : nunc dicitur, Si mortem recusaveritis, mandatum transgrediemini. Quod tune timendum fuerat, ut non peccaretur; nunc suscipiendum est, ne peccetur. Sic per ineffabilem Dei misericordiam, et ipsa poena vitiorum transit in arma virtutis, et fit iusti meritum etiam supplicium peccatoris. Tune enim mors est acquisita peccando, nunc impletur iustitia moriendo. Verum hoc in sanctis martyribus, quibus alterutrum a persecutore proponitur, ut aut deserant fidem, aut sufferant mortem. Iusti enim malunt credendo perpeti, quod sunt primi iniqui non credendo perpessi. Nisi enim peccassent illi, non morerentur: peccabunt autem isti, nisi moriantur. Mortui sunt ergo illi, quia peccaverunt: non peccant isti, quia moriuntur. Factum est per illorum culpam, ut veniretur in poenam: fit per istorum poenam, ne veniatur in culpam; non quia mors bonum aliquod facta est, quae antea malum fuit; sed tantam Deus fidei praestitit gratiam, ut mors, quam vitae constat esse contrariara, instrumentum fieret per quod transiretur ad vitam. * Gen. *,iir.

C A P I T U L O

C O M O I.OS P E C A D O R E S U S A N M A L D E L A L E Y , Q U E E S B U E N A , A S I.OS .JUSTOS USAN BIEN DE LA M U E R T E , Q U E ES MALA

El Apstol, q u e r i e n d o p o n e r de relieve el g r a n p o d e r nociii ilfl p e c a d o en a u s e n c i a de l a g r a c i a , n o d u d en l l a m a r fueri ilrl p e c a d o a l a ley q u e lo p r o h i b e . El aguijn de la muer' ilice es el pecado, y la fuerza del pecado es la ley. Y con mucliisima v e r d a d , p o r q u e la p r o h i b i c i n a u m e n t a el deseo de liiiii' nuil c u a n d o el a m o r a la j u s t i c i a n o es t a n t o q u e su IIHIII s u p e r e la c o d i c i a de p e c a r [ 1 7 ] . M a s s l o la g r a c i a Ir Dios p u e d e d a r el a m o r y el g u s t o de la v e r d a d e r a j u s t i c i a . I Vi o, n lin de q u e el a p e l a t i v o fuerza del pecado d a d o a la ley mi luigii p e n s a r q u e la ley es m a l a , dice en otro l u g a r t r a t a n d o le m i s m o a s u n t o : La ley es santa, y el mandamiento, santo, '//<i y bueno. Pero que lo que es bueno me ha causado a m til muerte? Ni mucho menos. Sino que el pecado es el que, habindome, causado la muerte por medio de una cosa buena, ha manifestado lo que l es, de manera que, por ocasin del mismu mandamiento, se ha hecho el pecador o el pecado sobremanera maligno. Dijo sobremanera porque, cuando aumenta la lllililn iln imriir y " ilcspiccindn In ley, se iude, a d e m s , l a pli'VMlii'iii'ii, / 'iir mu'' IHMIIOM c r c i d o eslo d i g n o de ser citad o ? l'oii|iif<, r u i n o la l r y no CN un mal a n u i d o acrece la concu-

CAPUT

UllOll SICUT INIQUI MALE UTUNTUR LEGE QUAE BONA EST, ITA ET IUSTI BENE UTUNTUR MORTE QUAE MALA EST

Apostolus cum vellet ostendere, quantum peGcatum, gratia non subveniente, ad nocendum valeret, etiam ipsam legem qua prohibetur peccatum, lio dubitavit dicere virtutem esse peccati. Aculeus, inquit, mortis est irccatum; virtus autem peccati, lex". Verissime omnino. Auget enim prohibido desiderium operis illiciti, quando iustitia non sic diligitur, ut peceaiidi cupiditas eius delectatione vincatur. Ut autem diligatur et delectet vera iustitia, nonnisi divina subvenit gratia. Sed ne propterea lex putarelur malum quoniam virtus est dicta peccati; ideo ipse alio loco versans liuiusmodi quaestionem, inquit, Lex quidem sancta, et mandatum sanctum et iustum et bonum. Quod ergo bonum est, inquit, mihi factum est mors? Absit. Sed peccatum, ut appareat peccatum, per bonum mihi operatum est mortem, ut fiat supra modum peccator aut peccatum per mandatum 7. Supra modum, dixit; quia etiam praevaricatio additur, cum peccandi aucta libdine etiam lex ipsa contemnitur. Cur hoc commemorandum putavimus? Quia scilicet sicut lex non est malum, quando auget peccantium " i Cor. 15,56. ' Rom. 7,12.13.
S. Ag, 16

, 28

866

CIUDAD DE DIOS

XHI, 6
XTII, 7 LA MUERTE COMO PENA DEL PECADO 867

p i s c e n c i a de] p e c a d o , as la muerte no es un b i e n c u a n d o a u m e n l a la g l o r i a de los q u e la sufren, b i e n se d d e m a n o a a q u l l a p o r la i n i q u i d a d , y h a g a p r e v a r i c a d o r e s , b i e n se a c e p t e sta p o r la v e r d a d , y b a g a m r t i r e s . L a ley es b u e n a j u s t a m e n t e p o r q u e es p r o b i b i c i n del p e c a d o , y la m u e r t e es m a l a p o r q u e es e s t i p e n d i o del m i s m o . P e r o as c o m o los p e c a d o r e s u s a n m a l n o slo de los m a l e s , s i n o t a m b i n de los b i e n e s , as los j u s t o s u s a n b i e n no slo de los b i e n e s , s i n o t a m b i n de los m a l e s [ 1 8 ] . H e a q u el p o r q u de q u e los m a l o s u s e n m a l de la ley, a u n q u e la ley es u n b i e n , y de q u e los b u e n o s usen b i e n de la m u e r t e , a p e s a r de q u e la m u e r t e es u n m a l .

tta d o l o r p i e r d e n l a s e n s i b i l i d a d , t o l e r a d o r e s i g n a d a y fieltnenli\ I I m n e n t a el m r i t o de la p a c i e n c i a , p e r o n o e x c l u y e la p a l a bra icna. As, s i e n d o l a m u e r t e p e n a del q u e n a c e , c o m o r a m a tic M|iic.l p r i m e r t r o n c o , si se m i d e p o r la p i e d a d y p o r la j u s ticia, se t o r n a en g l o r a del q u e r e n a c e , y, s i e n d o r e t r i b u c i n ilid p e c a d o , o b t i e n e a veces q u e a l p e c a d o n o se r e t r i b u y a linda [ 2 0 ] .

CAPITULO

VII

C A P I T U L O
EL

VI

LA MUERTE ACEPTADA POR LOS NO BAUTIZADOS POR CONFESAR A CRISTO


En efecto, c u a n t o s m u e r e n p o r c o n f e s a r a C r i s t o , a u n sin Imbcr r e c i b i d o el b a o de la r e g e n e r a c i n , t i e n e n u n a m u e r t e iiiif- p r o d u c e en e l l o s t a n t o s efectos, e n c u a n t o a la r e m i s i n ili- los p e c a d o s , c u a n t o s p r o d u c i r a el b a o e n l a f u e n t e s a g r a d a del b a u t i s m o [ 2 1 ] . E l q u e d i j o : Quien no renaciere del agua y del espritu Santo, no puede entrar en el reino de los cielos. en o l i o l u g a r , h a b l a n d o de u n m o d o n o m e n o s g e n e r a l , h i z o Nlii luini'OHii e x c e p c i n : Al que. rae confesare delante de los homlirvit, yo Intuitiva Ir confesar delante de mi Padre, que est en lo c/V/i..' y ni i iilro jiiiMiije: Quien perdiere su vida por diluir t/f m , Id viietmlriiru. lie a q u el p o r q u de a q u e l l a s pala IMIIN: De fCitm precio es, a los ojos del Seor, la muerte de sus santos, i'ue.s q u h a y de m s v a l o r q u e u n a m u e r t e q u e c a u s a la r e m i s i n de t o d o s los p e c a d o s y u n a u m e n t o m s colw'iistim, pie fideliterque tolerando auget meritum patientiae, non aufert vuriilmlum poenae. Ita cum ex hominis primi perpetuata propagine piocul liiliio sit mors poena nascentis; tamen si pro pietate iustitiaque pendatur, lil gloria renascentis: et cum sit mors peccati retributio, aliquando impetrat ut nihil retribuatur peccato. CAPUT VII

MAL D E L A M U E R T E C O N S I S T E EN LA R U P T U R A D E L A U N I N E X I S T E N T E E N T R E E L ALMA Y E L C U E R P O

L a m u e r t e del c u e r p o y l o q u e la c o n s t i t u y e e n t a l , es decir, la s e p a r a c i n del a l m a y del c u e r p o , c u a n d o la sufren los l l a m a d o s m o r i b u n d o s , no es bien p a r a n a d i e , p o r q u e ese desg a r r a m i e n t o de l o u n i d o y e n t r e t e j i d o en el viviente es d u r o p a r a la s e n s i b i l i d a d y c o n t r a r i o a l a n a t u r a l e z a m i e n t r a s el a l m a m o r a en el c u e r p o , h a s t a q u e se p i e r d e t o d o el s e n t i d o q u e p r o c e d a del a b r a z o e n t r e el a l m a y la c a r n e [ 1 9 ] . A veces, u n g o l p e del c u e r p o o u n r a p t o del a l m a a t a j a t o d a esa a g o n a y n o p e r m i t e s e n t i r l a a n t i c i p n d o s e la h o r a . E m p e r o , c u a n t o h a y en los m o r i b u n d o s de esa crisis, q u e con s e n s a c i n

concupiscentiam; ita nee mors bonum est, quando auget patientium gloriam: cum vel illa pro iniquitate deseritur, et efficit praevaricatores; vel ista pro veritate suscipitur, et efficit martyres. Ao per hoc lex quidera bona est, quia prohibitio est peccati; mors autem mala, quia stipendium est peccati: sed quemadmodum iniusti male utuntur non tantum malis, sed etiam bonis; ita iusti bene non tantum bonis, sed etiam malis. Hinc fit ut et mali male lege u tan tur, quamvis sit lex bonum; et boni bene moriantur, quamvis sit mors malura. CAPUT VI

DE MORTE, QUAM NON RECENERATI PRO CHRISTI CONFESSIONE SUSCIPIUNT

D E GENERALIS MORTIS MALO, QUO ANIMAE ET CORPORIS SOCIETAS SEPARATUR

Quapropter, quod attinet ad corporis mortem, id est separationem animae a corpore, cum eam patiuntur qui morientes appellantur, nulli bona est. Habet enim asperum sensum et contra naturam vis ipsa qua utrumque divellitur, quod fuerat in vvente coniunctum atque consertum, quamdiu moratur, doee omnis adiinatur sensus, qui ex ipso inerat animae carnisque complexu. Quam totam molestiam nonnunquam unus ictus corporis vel animae raptus intercipit, nec eam sentiri praeveniente celeritate permittit. Quidquid tamen illud est in morientibus, quod cum gravi sensu adimit

Nam quicumque etiam non percepto regenerationis lavacro pro Christi confessione moriuntur, tantum eis valet ad dimittenda peccata, quantum si abluerentur sacro onte Baptismatis. Qui enim dixit, Si quis non renatus fuert ex agua et Spiritu soneto, non intrabit in regnum caelorum": alia sententia istos fecit exceptos, ubi non minus generaliter dixit, Qui me confessus fuerit corara hominibus, confitebor et ego eam coram Paire meo qui in caelis est"; et alio loco, Qui perdiderit animam suam propter me, inveniet eam10. Hinc est quod scriprum est, Pretiosa in conspectu Domini mors sanctoram eius1[. Quid enim pretiosius quam mors, per quam fit ut et delicta omnia dimittantur, et merita cumulatius augeantur?
8

lo. 3,5 Mt. 10,30.

" P s - "5.15" It>id., 16,25.

MU, 8 868
U CIUDAD DE DIOS

U MTTERTB COMO PENA DSl PRCADO

869

XIII, 7 CAPITULO VIII

mado de mritos? No cabe parangonar los mritos de aquellos que, no pudiendo diferir la muerte, son bautizados y salen de esta vida despus de haber sido borrados todos sus pecados, con los de quienes, pudiendo, no difirieron la muerte, porque quisieron ms terminar la vida confesando a Cristo que llegar al bautismo negndole [ 2 2 ] . Es cierto que, de haberlo hecho, se les remitira tambin en ese lavacro esto, el haber negado a Cristo por miedo a la muerte, porque es verdad que a los que dieron muerte a Cristo se les remiti crimen tan horrendo. Pero cmo, sin una gracia torrencial de ese Espritu que sopla donde quiere, podran amar a Cristo hasta el extremo de no poder negarlo en tal riesgo de su vida y con una esperanza tan grande de perdn? [ 2 3 ] . La valiosa muerte de los santos, a quienes precedi y pag anticipadamente con tanta gracia la muerte de Cristo para que no vacilaran en entregar la suya por conseguirle a El, prob que lo constituido antes como pena del pecador fu reducido ahora a estos usos con el fin de que de all dimanara un fruto ms abundante de justicia. La muerte, por tanto, no debe considerarse como un bien en s por haber sido destinada a tamaa utilidad, no por propia virtud, sino por la gracia de Dios. Antes se propuso como objeto de temor para que no se cometiera el pecado, y ahora debe ser aceptada para no cometer pecado, o para borrar el cometido, o para dar la palma de justicia debida a victoria tan gloriosa.

LOS JUSTOS, ACEPTANDO LA MUERTE PRIMERA POR LA VERDAD, SE VEN LIBRES DE LA SEGUNDA

Si consideramos esto con ms detenimiento, aun en el caso de que uno muera fiel y loablemente por la verdad, rehuye la muerte. Acepta una parte de ella por temor a que le sobrevenga toda y se le aada la segunda, que no tendr fin. Acepta la separacin del alma y del cuerpo por miedo a que, alejado Dios del alma, se aleje el alma del cuerpo, y as, finalizada la muerte primera de todo el hombre, se vea en la garra de la segunda, que es eterna. As, la muerte, como he dicho cuando la sufren los moribundos y obra en ellos el morir, no es un bien para nadie, pero el tolerarla es loable por conservar o conseguir el bien. Empero, cuando son los muertos los que estn ya bajo su dominio, se dice, y no absurdamente, que es mala para los malos y buena para los buenos, porque las almas de los buenos, separadas de los cuerpos, estn en el descanso, y las de los impos estn en penas. Y estarn as hasta que los cuerpos de unos resuciten para la vida eterna, y los de los otros, para la muerte eterna, llamada segunda.

CAPUT eque enim tanti sunt meriti, qui, cum mortem differre non possent, baptizati sunt, deletisque mnibus peccatis ex hac vita emigrarunt, quanti sunt hi qui mortem, cum possent, ideo non distulerunt, quia maluerunt Christum confitendo finir vitam, quam eum negando ad eius Baptismum pervenire. Quod utique si fecissent, etiam hoc eis in illo lavacro dimitteretur, quod timore mortis negaverant Christum; in quo lavacro et illis facinus tam immane dimissum est, qui occiderant Christum. Sed quando sine abundantia gratiae Spiritus illius, qui ubi vult spirat12, tantum Christum amare possent, ut eum in tanto vitae discrimine tanta sub spe veniae negare non possent? Mors igitur pretiosa sanctorum, quibus cum tanta gratia est praemissa et praerogata mors Christi, ut ad eum acquirendum suam non cunctarentur impender, in eos usus redactum esse monstravit, quod ad poenam peccantis antea fuerat constitutum, ut inde iustitiae fructus uberior nasceretur. Mors ergo non ideo bonum videri debet, quia in tan tam utilitatem non vi sua, sed divina opitulatione conversa est; ut quae tune metuenda proposita est, ne peccatum committeretur, nunc suscipienda proponatur, ut peccatum non committatur, commissumque deletur, magnaeque victoriae debita iustitiae palma reddatur.
12

VIII
SIT

Q O D IN SANCTIS PRIMAE MORTIS PRO VERITATE SSCEPTIO, SECUNDAE MORTIS ABSOLUTIO

Si enim diligentius consideremus, etiam cum quisque pro veritate fideliter et laudabiliter moritur, mors cavetur. Ideo quippe aliquid eius suscipitur, ne tota contingat, et secunda insuper, quae nunquam finiatur, accedat. Suscipitur enim animae a corpore separatio, ne Deo ab anima separato etiam ipsa separetur a corpore, ac sic totius hominis prima morte completa, secunda excipiat sempiterna. Quocirca mors quidem, ut dixi, cum eam morientes patiuntur, cumque in eis ut moriantur facit, nemini bona est, sed laudabiliter toleratur pro tenendo vel adipiscendo bono. Cum vero in ea sunt, qui iam mortui nuncupantur, non absurde dicitur et malis mala, et bonis bona. In requie enim sunt animae piorum a corpore separntae; impiorum autem poenas luunt: doee istarum ad aetemam vitam, llarum vero ad aeternam mortem, quae secunda dicitur, corpora reviviscant.

l o . 3,8.

870

I,A CIUDAD DIt DIOS

XIII, 9

XIII, 10

LA MUERTE COMO PENA DEt PECADO

871

CAPITULO

IX

C U L ES EL MOMENTO PRECISO DE LA MUERTE O DE LA PRDIDA DEL SENTIDO DE LA VIDA?

Cmo debe llamarse el tiempo en que las almas, separadas del cuerpo, estn ya gozando o padeciendo: Despus de la muerte o en la muerte? [ 2 4 ] . Si es despus de la muerte, ya no es buena o mala la muerte, porque ya ha pasado y dejado de ser, sino la vida presente del alma despus de ella. La muerte era mala para ellos justamente cuando exista, es decir, en el momento de padecerla, en el momento de morir, porque entonces sentan la sensacin de malestar y de molestia. De este mal precisamente usan bien los buenos. Una vez pasada la muerte, cmo es buena o mala, si ya no existe? Por eso, si nos fijamos un poco ms, ni la sensacin de malestar y de molestia que se da en los moribundos es la muerte. Mientras tienen sensibilidad, viven, y, si viven, es ms propio decir que estn antes de la muerte que en la muerte, porque, cuando sta llegue, priva al cuerpo de toda sensacin, que es de molestia al acercarse ella. Por este motivo es difcil de explicar el modo y el porqu de llamar moribundos a los que an no han muerto, sino que, a la vista de la muerte, se agitan en una agona mortal y extrema, aunque en realidad reciben propiamente el nombre de moribundos, porque, cuando la muerte que amenaza llegare, no se llamarn ya moribundos, sino muertos. Nadie es moribundo si no vive, porque, cuando su vida se halla

vn en las ltimas, en que se hallan los que decimos que estn dando las bocanadas, si an no est privada de alma, an vive [ 2 5 ] . Luego uno y el mismo es a la vez moribundo y viviente, pero acercndose a la muerte y alejndose de la vida. Sin embargo, an est en vida, ya que el cuerpo tiene alma y ju'm no est en la muerte, porque an no se ha separado del cuerpo. Mas si, una vez que se separare de l, ni aun entonces oslar en la muerte, sino despus de la muerte, quin podr decir cundo est en la muerte? Porque, si nadie puede ser a In vez moribundo y viviente, no existir moribundo alguno, puesto que, mientras est el alma en el cuerpo, no podemos negar que es un viviente. Por otra parte, debe llamarse moribundo a aquel en cuvo cuerpo se est obrando ya la muerte, y, M nadie puede ser a la vez moribundo y viviente, no s cundo es viviente [ 2 6 ] .

CAPITULO

A LA VIDA DE LOS MORTALES LE CUADRA MEJOR EL NOMBRE DE MUERTE QUE EL DE VIDA

Desdo el inslnnle en que comenzamos a existir en este cuerpo IIIIII'IMI, niiinii dejamos de tender linein la muerte [ 2 7 ] . Esta OH la nlirii de In nniliihilnlud durante lodo el tiempo de la vida (si es que vida debe llamarse) : el tender hacia la muerte [ 2 8 ] . No existe nadie que no est ms cercano a la muerte despus de un ao que antes de l, y maana ms que hoy, y hoy ms que ayer, y poco despus, ms que ahora, y ahora, poco ms est ergo moriens, nisi vivens; quoniam cum in tanta est extremitate vitae, in quanta sunt quos agere animam dicimus, profecto qui nondum anima caruit, adhuc vivit. dem ipse igitur simul et moriens est et vivens: sed morti accedens, vita decedens; adhuc tamen in vita, quia inest anima corpori: nondum autem in morte, quia nondum abscessit a corpore. Sed si cum abscesserit, nec tune in morte, sed post mortem potius erit; quando sit in morte quis dixerit? Nam eque ullus moriens erit, si moriens et vivens simul esse nullus potest: quamdiu quippe anima in corpore est, non possumus negare viventem. Aut si moriens potius dicendus est, in cuius iam corpore agitur ut moriatur, nec simul quisquam potest esse vivens et moriens; quando sit vivens nescio. CAPUT X
DE VITA MOKTALIUM, QUAE MORS POTIUS QUAM VITA DICENDA EST

CAPUT

IX

TEMPUS MOBTIS, QUO VITAE SENSUS AUFERTDH, IN MORIENTIBUS, AN IN MORTUIS ESSE DICENDUM SIT

Sed id tempus, quo animae a corpore separatae aut in bonis sunt, aut in malis, utrum post mortem potius, an in morte dicendum est? Si enim post mortem est, iam non ipsa mors, quae transacta atque praeterita est, sed post eam vita praesens animae, bona seu mala est. Mors autem tune eis mala erat, quando erat, hoc est, quando eam patiebantur, cum morerentur: quoniam gravis et molestus eis inerat sensus; quo malo bene utuntur boni. Peracta autem mors quonam modo vel bona, vel mala est, quae iam non est? Porro, si adhuc diligentius attendamus, nec illa mors esse apparebit, cuius gravem ac molestum in morientibus diximus sensum. Quamdiu enim sentiunt, adhuc utique vivunt; et si adhuc vivunt, ante mortem quam in morte potius esse dicendi sunt: quia illa cum venerit, aufert omnem corporis sensum, qui ea propinquante molestus est. Ac per hoc, quomodo morientes dicamus eos qui nondum mortui sunt, sed inminente morte am extrema et mortfera afflictione iactantur, explicare difficile est: etiamsi recte isti appellantur morientes; quia cum mors quae iam impendet, advenerit, non morientes, sed mortui nuncupantur. Nullua

Ex quo enim quisque in isto corpore morituro esse coeperit, nunquam iu eo non agitur ut mors veniat. Hoc enim agit eius mutabilitas toto tempore vitae huius (si tamen vita dicenda est), ut veniatur in mortem. Nemo (|iiippe est qui non ei post annum sit, quam ante annum fuit, et eras i|iiara hodie, et hodie quam her, et paulo post quam nunc, et nunc quam

872

LA CIUDAD DB DIOS

xm, 10

XOl,

11, 1

LA MUERTE COMO PENA DRI, l'CADO

873

que antes. Porque el tiempo vivido es un pellizco dado a la vida, y diariamente disminuye lo que resta; de tal forma, que esta vida no es ms que una carrera hacia la muerte. No permite a nadie detenerse o caminar ms despacio, sino que todos siguen el mismo comps y se mueven con igual presteza. Efectivamente, el que tuvo una vida ms corta no cruz el tiempo con ms celeridad que el que la tuvo ms larga, sino que, arrancados sus momentos de igual modo a ambos, uno tuvo la meta ms cercana, y el otro, ms alejada, meta a la que uno y otro corran con idntica velocidad [ 2 9 ] . Una cosa es haber andado ms camino, y otra, haber caminado ms despacio. En consecuencia, el que hasta llegar a la muerte apura espacios ms largos de tiempo, no corre ms despacio, sino que anda ms camino. Por tanto, si cada uno comienza a morir, o sea, a estar en la muerte, desde el instante en que empieza a obrarse en l la muerte, es decir, la substraccin de la vida, pues que, terminada la substraccin, estar ya despus de la muerte, no en la muerte, es indudable que, desde el momento en que comenzamos a existir en este cuerpo, estamos en la muerte [ 3 0 ] . Qu otra cosa se hace en cada da, en cada hora y en cada momento hasta que apurada la ltima gota de la vida, se completa la muerte, que iba obrndose y comienza a existir ya el tiempo posterior a la muerte que en el fieri de la substraccin de la vida estaba en la muerte? Si, pues, el hombre no puede estar a la vez en vida y en muerte, nunca jams, desde que mora en este cuerpo moribundo ms bien que viviente, est en vida. O diremos que est a la vez en vida y en muerte, es decir, en la vida, en que vive hasta que le sea substrada toda, y en la muerte, con que ya muere cuando le es substrada la vida? paulo ante propinquior. Quoniam quidquid temporis vivitur, de spatio vivendi demitur; et quotidie fit minus minusquc quod restat: ut omnino nihil st aliud tempus vitae huius, quam cursus ad mortem, in quo nemo vel paululum stare, vel aliquanto tardius ir permittitur: sed omnes urgentur pari motu, nec diverso impelluntur accessu. eque enim cui vita brevior fuit, celerius diem duxit, quam ille cui longior: sed cum aequaliter et aequalia momenta raperentur ambobus, alter habuit propius, alter remotius quo non impari velocitate ambo currebant. Aliud est autem amplias viae peregisse, aliud tardius ambulasse. Qui ergo usque ad mortem productiora spatia temporis agit, non lentius pergit, sed plus itineris conficit. Porro si ex illo quisque incipit mori, hoc est esse in morte, ex quo in illo agi coeperit ipsa mors, id est vitae detractio; quia, cum detrahendo finita fuerit, post mortem iam erit, non in morte: profecto ex quo esse incipit in hoc corpore, in morte est. Quid enim aliud diebus, horis, momeatisque singulis agi tur, doee ea consumpta mors quae agebatur, impleatur; et incipiat iam tempus esse post mortem, quod cum vita detraheretur, erat in morte? Nunquam igitur in vita homo est, ex quo est in corpore isto moriente potius quam vvente, si et in vita et in morte simul non potest esse. An potius et in vita et in morte simul est: in vita scilicet in qua vivit, doee tota detrahatur; in morte autem, qua iam moritur, cum vita

Porque, si no est en vida, qu es lo que se substrae hasta que se realice su perfecta consuncin? Y si no est en, muerte, qu es la substraccin de la vida? No en vano se dice que, una vez substrada al cuerpo toda la vida, est ya despus de l;i muerte, sino porque exista la muerte cuando se le substraa la vida. Y si, substrada la vida, no est el hombre en la muerte; sino despus de la muerte, cundo estar en la muerte sino cuando le es substrada? [ 3 1 ] .

CAPITULO

XI

P U E D E ALGUIEN SER AL MISMO TIEMPO VIVIENTE Y MUERTO?

1. Si es absurdo decir que el hombre antes de encararse con In muerte est ya en la muerte (a qu meta acerca el caminar III su vida, si est ya en e l l a ? ) , y como, adems, es demasiado nlrevimiento afirmar que es a un tiempo viviente y moribundo, I mes que no se puede estar a la vez velando y durmiendo, es preciso preguntar cundo ser moribundo. Antes de que la muerte llegue, no es moribundo, sino viviente, y, una vez llegada la muerte, ser ya muerto, no moribundo. Aquello est iin miles de In muerte y esto ya pas su frontera. Cundo fNl/i en In muerte, pues entonces es rail mente moribundo? ENI/IN I re* rosas distintos: miles de la muerte, en la muerte y despus de In muerte, tiene cada una su nombre propio: viviente, moribundo y muerto. Es, pues, muy difcil determinar cundo un hombre es moribundo, es decir, cundo est en la muerte; cundo ni es viviente, que es antes de la muerte, ni ilclrahitur? Si enim non est in vita, quid est quod detrahitur, doee eius lint perfecta consumptio? Si autem non est in morte, quid est vitae ipsa ilclractio? Non enim frustra, cum vita fuerit corpori tota detracta, post mortem iam dicitur, nisi quia mors erat, cum detraheretur. Nam si ea detracta non est homo in morte, sed post mortem; quando, nisi cum detrahitur, erit in morte? CAPUT XI

AN QUISQUAM SIMUL ET VIVENS ESSE POSSIT, ET MORTUUS

1. Si autem absurdum est ut hominem, antequam ad mortem perveniat, iam esse dicamus in morte; (cui enim propinquat peragendo vitae Niiae tmpora, si iam in illa est?) mxime quia nimis est insolens, ut simul et vivens esse dicatur et moriens, cum vigilans et dormiens simul esse non possit: quaerendum est quando erit moriens. Etenim antequam mors veniat, non est moriens, sed vivens: cum vero mors venerit, mortuus erit, non moriens. Illud ergo est adhuc ante mortem, hoc iam post mortem. Quando ergo in morte? (tune enim est moriens): ut quemadmodum tria Himt cum dicimus, Ante mortem, in morte, post mortem; ita tria singulis Hingula, Vivens, moriens, mortuusque reddantur. Quando itaque sit moriens, id est in morte, ubi eque sit vivens, quod est ante mortem, eque

874

I,A CIUDAD DE DIOS

XIII,, 11, 2

X H I , 11, 2

L A MUERTE COMO PENA DEL rECADO

875

m u e r t o , q u e es d e s p u s d e la m u e r t e , sino m o r i b u n d o , o sea, en la m u e r t e . M i e n t r a s el a l m a est e n el c u e r p o , m x i m e si a n siente, el h o m b r e , q u e consta d e a l m a y de c u e r p o , vive, y, p o r t a n t o , n o debe decirse e n la m u e r t e , sino a n t e s de la m u e r te. C o n t o d o , c u a n d o el a l m a se s e p a r a y p r i v a a l c u e r p o de t o d a sensacin, a p a r e c e y a d e s p u s d e l a m u e r t e , y se l l a m a m u e r t o . L u e g o fina en ese c o m e d i o e n q u e es m o r i b u n d o o est en la m u e r t e , p o r q u e , si a n vive, est a n t e s de la m u e r t e , y, si dej de vivir, est y a d e s p u s de la m u e r t e . E n c o n c l u s i n : n o es p o s i b l e c o m p r e n d e r c u n d o es m o r i b u n d o o c u n d o est e n la m u e r t e . L o m i s m o o c u r r e c o n el t i e m p o . Se b u s c a el presente y n o se d a c o n l , p o r q u e e l c r u z a r d e l f u t u r o a l p a s a d o e s u n e s p a c i o i n a p r e c i a b l e . N o ser lgico c o n c l u i r d e a q u q u e l a m u e r t e del c u e r p o n o e x i s t e ? P u e s , si existe, c u n d o existe, si n o p u e d e e s t a r e n n i n g u n o y n i n g u n o p u e d e e s t a r e n e l l a ? E n efecto, si se vive, a n n o existe l a m u e r t e , p o r q u e esto es a n t e s d e la m u e r t e , n o en l a m u e r t e , y , si se dej d e vivir, y a n o existe, p o r q u e esto es d e s p u s d e la m u e r t e , n o en l a m u e r t e . Si la m u e r t e n o existe a n t e s o d e s p u s de e l l a m i s m a , q u significa d e c i r a n t e s d e la m u e r t e o d e s p u s de l a m u e r t e ? L a v e r d a d es q u e decir esto c a r e c e de s e n t i d o , si n o existe la m u e r t e . O j a l h u b i r a m o s c o n s e g u i d o , v i v i e n d o b i e n e n el p a s a d o , q u e n o e x i s t i e r a m u e r t e a l g u n a ! S i n e m b a r g o , a h o r a es t a n esquiva, que n i puede explicarse con p a l a b r a s n i evitarse con razones [ 3 2 ] . 2. H a b l e m o s , p u e s , s e g n el u s o c o r r i e n t e , p u e s q u e as lo e x i g e n n u e s t r a s m a n e r a s , y d i g a m o s : A n t e s de la m u e r t e i g u a l a a n t e s d e q u e la m u e r t e s u c e d a , c o m o est e s c r i t o : Anmortuus, quod est post mortem, sed moriens, id est in morte, difficillime definitur. Quamdiu quippe est anima in corpore, mxime si etiam sensus adsit, procul dubio vivit homo, qui constat ex anima et corpore; ac per hoc adhuc ante mortem, non in morte esse dicendus est: cum vero anima abscesserit, omnemque abstulerit corporis sensum, iam post mortem mortuusque perhibetur. Perit igitur intei utrumque, quo moriens, vel in morte sit: quoniam si adhuc vivit, ante mortem est; si vivere destitit, iam post mortem est. Nunquam ergo moriens, id est in morte esse comprehenditur. Ita etiam in transcursu temporum quaeritur praesens, nec invenitur: quia sine ullo spato est, per quod transitur ex futuro in praeteritum. Nonne ergo videndum est, ne ista ratione mors corporis nulla esse dicatur? Si enim est, quando est quae in nullo, et in qua ullus esse non potest? quandoquidem si vivitur, adhuc non est; quia hoc ante mortem, non in morte: si autem vivere iam cessatum est, iam non est; quia et hoc post mortem est, non in morte. Sed rursus si nulla mors est ante vel post, quid est quod dicitur ante mortem, sive post mortem? nam et hoc inaniter dicitur, si mors nulla est. Atque utinam in paradiso bene vivendo egissemus, ut revera nulla esset mors. Nunc autem non solum est, verum etiam tam molesta est, ut nec ulla explican locutione possit, nec ulla ratione vi tari. 2. Loquamur ergo secundum consuetudinem; non enim ailer debemus: et dicamus, Ante mortem, prius quam mors accidat; siout scriptum

tes de la muerte no alabes a hombre alguno. Digamos tambin una vez que haya sobrevenido: Despus de la muerte de ste o de aqul sucedi tal o cual cosa. Digamos tambin de presente, como nos sea posible: Aquel moribundo hizo testamento y dej al morir esto o lo otro a ste o a aqul, aunque en realidad, si no viviera, no hubiera podido hacerlo, y lo haya hecho ms bien antes de la muerte que en la muerte [ 3 3 ] . Hablemos tambin como habla la divina Escritura, que no duda en llamar muertos no a los que han muerto ya, sino a los que estn en la muerte. As en aquel pasaje: Porque no hay en la muerte quien se acuerde de ti. Dice, y con razn, que estn en la muerte hasta que resuciten, como se dice que uno est en sueo hasta que despierta, aunque a los que estn en sueo los llamamos durmientes, y no podamos sin embargo, de igual modo, llamar moribundos a los que han muerto. Porque no mueren an quienes, por lo que hace a la muerte corporal, de la que ahora tratamos, ya estn separados de los cuerpos. Precisamente a esto me refera al decir que no puede explicarse con palabras cmo llamamos moribundos a los que an viven, o decimos de los ya muertos, aun despus de la muerte, que estn todava en la muerte. Cmo despus de la muerte, si an estn en la muerte, sabiendo adems que no les llamamos moribundos, como llamamos durmientes a los que estn en sueo, y enfermos a los que estn en enfermedad, y dolientes a los que estn en dolor, y vivientes u los que estn en vida? Con todo, los muertos antes de resucitar se dice que estn en la muerte, y, sin embargo, no podemos llamarlos moribundos [ 3 4 ] . De aeju deduzco que no carece de oportunidad y de sentido est, Ante mortem ne laudes hominem quemquam 13. Dicamus etiam cum acciderit, Post mortem illius vel illius factum est illud vel illud. Dicamus et de praesenti tempore ut possumus, velut cum ita loquimur, Moriens ille testatus est, et illis atque illis illud atque illud moriens dereliquit: quamvis hoc nisi vivens omnino facer non posset, et potius hoc ante mortem fecerit, non in morte. Loquamur etiam sicut loquitur Scriptura divina, quae mortuos quoque non post mortem, sed in morte esse non dubitat dicere. Hinc enim est illud: Quoniam non est in morte, qui memor sit tui". Doee enim reviviscant, recte dicuntur esse in morte; sicut in somno esse quisque, doee evigilet, dicitur: quamvis in somno psitos dicamus durmientes, nec tamen eo modo possumus dicere eos qui iam sunt mortui, morientes. Non enim adhuc moriuntur qui, quantum attinet ad corporis mortem, de qua nunc disserimus, iam sunt a corporibus separati. Sed hoc est quod dixi explicari aliqua locutione non posse, quonam modo vel morientes dicantur vivere, vel iam mortui etiam post mortem adhuc esse dicantur in morte. Quomodo enim post mortem si adhuc in morte? Praesertim cum eos nec morientes dicamus. sicuti eos qui in somno sunt dicimus dormientes; et qui in languore, languentes; et qui in dolore, utique dolentes; et qui in vita, viven tes: at vero mortui priusquam resurgant, esse dicuntur in morte, nec tamen possunt appellari morientes. Unde non im' E c c l i . 11,30. ' F 5 . 6,6.

876

LA CIUDAD DE DIOS

xm, i!, 2

X I I I , 12

LA MUERTE COMO PENA DEL PECADO

877

m i o p i n i n d e q u e , q u i z n o p o r i n d u s t r i a h u m a n a , p e r o s p o r d i s p e n s a c i n d i v i n a , este v e r b o moritur ( m u e r e ) en l a t n n o h a y a p o d i d o s e r c o n j u g a d o p o r los g r a m t i c o s p o r l a m i s m a r e g l a c o n q u e se c o n j u g a n l o s d e m s . D e oritur ( n a c e ) , p o r e j e m p l o , se f o r m a el p r e t r i t o ortus est ( n a c i ) , y a s los dem s t i e m p o s q u e se c o n j u g a n c o n l o s p a r t i c i p i o s de p r e t r i t o . Mas, si p r e g u n t a m o s p o r el p r e t r i t o del v e r b o moritur, se n o s r e s p o n d e r , c o m o d e c o s t u m b r e , mortuus est ( m u r i ) , d u p l i c a d a l a l e t r a u. Se dice mortuus ( m u e r t o ) , c o m o fatuus (fatuo), arduas ( d i f c i l ) , conspicuus (conspicuo), y otros p o r el estilo q u e n o s o n p a r t i c i p i o s , s i n o q u e p o r ser n o m b r e s se d e c l i n a n sin t i e m p o . S i n e m b a r g o , en a q u l , s i m u l a n d o d e c l i n a r l o ind e c l i n a b l e , se p o n e el n o m b r e e n l u g a r del p a r t i c i p i o d e pas a d o . E s t o lleva en s u n s e n t i d o , y es q u e , as c o m o l o significado p o r el v e r b o n o p u e d e s e r d e c l i n a d o , as el v e r b o q u e lo significa n o p u e d e d e c l i n a r s e h a b l a n d o [ 3 5 ] . P e r o a l m e n o s p o d e m o s , c o n l a a y u d a d e l a g r a c i a de n u e s t r o R e d e n t o r , dec l i n a r l a m u e r t e s e g u n d a . E s t a es l a m s g r a v e y el p e o r de t o d o s l o s m a l e s , p o r q u e n o consiste en l a s e p a r a c i n d e l a l m a y d e l c u e r p o , sino en el a b r a z o d e u n o y de o t r o p a r a p e n a r e t e r n a m e n t e . A l l es d o n d e e s t a r n l o s h o m b r e s s i e m p r e en l a m u e r t e , n o a n t e s n i d e s p u s d e l a m u e r t e , y p o r eso n u n c a m s s e r n vivientes y n u n c a m s s e r n m u e r t o s , sino e t e r n a m e n t e m o r i b u n d o . N u n c a i r p e o r a l h o m b r e en l a m u e r t e q u e cuand o l a m u e r t e sea i n m o r t a l . portune eque incongrue arbitror accidisse, etsi non humana industria, iudicio fortasse divino, ut hoc verbum quod est, moritur, in latina lingua nec grammatici declinare potuerint, ea regula qua caetera taha declinantur. Namque ab eo quod est oritur, fit verbum praeteriti temporis, ortus est: et si qua similia sunt, per temporis praeteriti participia declinantur. Ab eo vero quod est moritur, si quaeramus praeteriti temporis verbum, responder! assolet, mortuus est, u littera geminata. Sic enim dicitur mortuus, quomodo fatuus, arduus, conspicuus, et si qua similia, quae non sunt praeteriti temporis, sed quoniam nomina sunt, sine tempore declinantur. Illud autem, quasi ut declinetur quod declinari non potest, pro participio praeteriti temporis ponitur nomen. Conveniente^ itaque factum est, ut, quemadmodum id quod significat, non potest agendo, ita ipsum verbum declinari loquendo non possit. Agi tamen potest in adiutorio gratiae Redemptoris nostri, ut saltem secundam mortem declinare possimus. Illa enim est gravior, et omnium malorum pessima, quae non fit separatione animae et corporis, sed in aeternam poenam potius utriusque complexu. Ibi e contrario non erunt homines ante mortem atque post mortem, sed semper in morte: ac per hoc nunquam viventes, nunquam mortui, sed sine fine morientes. Nunquam enim erit horaini peius in morte, quam ubi erit mors ipsa sine morte.

C A P I T U L O
QU MUERTE HABA

XII
A LOS PRIMEROS

CONMINADO D I O S

HOMBRES

S I QUEBRANTABAN S U M A N D A M I E N T O ?

C u a n d o se p r e g u n t a q u m u e r t e h a b a c o n m i n a d o D i o s a los p r i m e r o s h o m b r e s e n caso d e q u e b r a n t a r el m a n d a m i e n t o r e c i b i d o y d e n o o b e d e c e r l o , si e r a l a m u e r t e d e l a l m a , l a d e l c u e r p o , l a de t o d o el h o m b r e o l a l l a m a d a s e g u n d a , d e b e contestarse q u e t o d a s . L a p r i m e r a c o m p r e n d e d o s d e e l l a s , y l a seg u n d a , t o d a s . C o m o l a t i e r r a u n i v e r s a l consta d e m u c h a s regiones, y l a I g l e s i a u n i v e r s a l d e m u c h a s iglesias, as l a m u e r t e total consta d e t o d a s l a s m u e r t e s . P o r q u e l a p r i m e r a c o m p r e n de d o s , u n a d e l a l m a y otra del c u e r p o , d e f o r m a q u e l a p r i m e r a m u e r t e de t o d o el h o m b r e tiene l u g a r c u a n d o el a l m a sin D i o s Y sin c u e r p o sufre t e m p o r a l m e n t e el castigo, y l a s e g u n d a , c u a n d o el a l m a sin D i o s y c o n el c u e r p o sufre l a s p e n a s eternas [ 3 6 ] . C u a n d o D i o s dijo al p r i m e r h o m b r e q u e coloc e n el p a r a s o , h a b l a n d o del fruto p r o h i b i d o : En cualquier da que comiereis de l, moriris de muerte, n o h i z o extensiva esta c o n m i n a c i n slo a l a p r i m e r a p a r t e d e l a m u e r t e p r i m e r a , en q u e el a l m a se ve p r i v a d a de D i o s ; n i s o l a m e n t e a l a s e g u n d a p a r l o , en In q u e el c u e r p o se ve p r i v a d o del a l m a ; n i slo a 1 j* nriniern m u e r t e total, en q u e el a l m a , s e p a r a d a de D i o s y del c u e r p o , es c a s t i g a d a , sino a c u a n t a s m u e r t e s h a y , h a s t a l a l t i m a , l l a m a d a s e g u n d a y q u e n o tiene s i g u i e n t e .

CAPUT
QUAM MORTEM PRIMIS

XII
TRANSGREDE-

H O M I N I B U S D E U S , S I MANDATUM EIUS RENTUR, FUERIT COMMINATDS

Curo ergo requiritur, quam mortem Deus primis hominibus fuerit comminatus, si ab eo mandatum transgrederentur acceptum, nec obedientiam custodirent; utrum animae, an corporis, an totius hominis, an illam quae appellatur secunda: respondendum est, Omnes. Prima enim ex duabus constat; secunda ex mnibus tota. Sicut enim universa trra ex multis terris, et universa Ecclesia ex multis constat Ecclesiis; sic universa mors ex mnibus. Quoniam prima constat ex duabus, una animae, altera corporis: ut sit prima totius hominis mors. cum anima sine Deo et sine corpore ad tempus poenas luit; secunda vero, ubi anima sine Deo cum corpore poenas aeternas luit. Quando ergo dixit Deus primo illi homini, quem in paradiso constituerat, de cibo vetito, Quacumque die ederitis ex eo, morte moriemini15: non tantum primae mortis partem priorem, ubi anima priva tur Deo; nec tantum posteriorem, ubi corpus priva tur anima; nec solum ipsam totam primam, ubi anima et a Deo et a corpore separata punitur: sed quidquid mortis est usque ad novissimam, quae secunda dicitur, qua est nulla posterior, commmatio illa complexa est.
15

Gen. 2,17.

878

U CIUDAD DE DIOS

x r a , 13

XIIX, 14

LA MUERTE COMO PENA 1MS1, PECADO

879

CAPITULO
CUL FU

XIII
LOS

C A P I T U L O

XIV

E L P R I M E R C A S T I G O DE L A P R E V A R I C A C I N D E PRIMEROS PADRES?

E L H O M B R E , CREADO P O R D i o s , Y S U L I B R E CADA

T a n p r o n t o c o m o se l l e v a efecto la t r a n s g r e s i n del p r e c e p t o , d e s a m p a r a d o s de la g r a c i a de D i o s , se r u b o r i z a r o n de l a d e s n u d e z de sus c u e r p o s . D e a q u q u e c u b r i e r a n sus v e r g e n z a s con h o j a s de h i g u e r a , las p r i m e r a s t a l vez q u e les v i n i e r o n a m a n o en m e d i o de su t u r b a c i n . Etos m i e m b r o s los t e n a n y a antes, p e r o n o e r a n v e r g o n z o s o s . S i n t i e r o n , p u e s , u n n u e v o m o v i m i e n t o en su c a r n e d e s o b e d i e n t e c o m o castigo d e b i d o a su d e s o b e d i e n c i a [ 3 7 ] . El a l m a , c o m p l a c i d a en el u s o d e s o r d e n a d o de su p r o p i a l i b e r t a d , y d e s d e a n d o servir a D i o s , se vio p r i v a d a de la p r i m e r a sujecin d e su c u e r p o , y, p o r h a b e r a b a n d o n a d o l i b r e m e n t e al S e o r s u p e r i o r , n o m a n t e n a sometid o al siervo inferior, n i t e n a s o m e t i d a a s m i s m a l a c a r n e , c o m o la h u b i e r a p o d i d o t e n e r s i e m p r e , de h a b e r p e r m a n e c i d o ella sometida a Dios [ 3 8 ] . Entonces comenz la carne a desear c o n t r a el e s p r i t u . E n este c o m b a t e h e m o s n a c i d o , a r r a s t r a n d o u n g e r m e n de m u e r t e y l l e v a n d o en n u e s t r o s m i e m b r o s y en n u e s t r a v i c i a d a n a t u r a l e z a la d i s y u n t i v a de l u c h a y de v i c t o r i a de la p r i m e r a p r e v a r i c a c i n .

D i o s , A u t o r d e l a s n a t u r a l e z a s , n o d e l o s vicios, c r e a l h o m b r e r e c t o ; p e r o l, d e p r a v a d o p o r p r o p i a v o l u n t a d y j u s t a m e n t e c o n d e n a d o , e n g e n d r seres d e s o r d e n a d o s y c o n d e n a d o s . T o d o s e s t u v i m o s en a q u e l u n o c u a n d o fuimos t o d o s a q u e l u n o , q u e cay en p e c a d o p o r la m u j e r , h e c h a d e l a n t e s del p e c a d o . A n n o h a b a sido c r e a d a y d i f u n d i d a n u e s t r a f o r m a individ u a l , f o r m a q u e c a d a u n o h a b a m o s de t e n e r , p e r o y a exista la naturaleza germinal, de la que nos habamos de p r o p a g a r t o d o s [ 3 9 ] . D e sta, v i c i a d a p o r el p e c a d o y l i g a d a con el v n c u l o de la m u e r t e y j u s t a m e n t e c o n d e n a d a , el h o m b r e , nac i e n d o del h o m b r e , n o n a c e r a de otra c o n d i c i n . P o r eso, del m a l u s o del l i b r e a l b e d r o se o r i g i n u n a serie de d e s v e n t u r a s , q u e d e s d e u n p r i n c i p i o v i c i a d o , c o m o c o r r o m p i d o de raz el g n e r o h u m a n o , a r r a s t r a r a a t o d o s en c o n c a t e n a c i n de miser i a s h a s t a el a b i s m o de l a m u e r t e s e g u n d a , q u e n o t i e n e fin, si la g r a c i a de D i o s n o l i b r a r a a a l g u n o s .

CAPUT CAPUT XIII

XIV

QALIS HOMO SIT FACTUS A DEO, ET IN QUAM SORTEM DECIDERIT SUAE VOLUNTATIS ARBITRIO Deus enim creavit hominem rectum, naturarum auctor, non utique vitiorum: sed sponte depravatus iusteque damnatus, depravatos damnatosque generavit. Omnes enim fuimus in illo uno, quando omnes fuimus ille unus, qui per feminam lapsus est in peccatum, quae de illo facta est ante peccatum. Nondum erat nobis singillatim creata et distributa forma, in qua singuli viveremus; sed iam natura erat seminalis, ex qua propagaremur: qua scilicet propter peccatum vitiata, et vinculo mortis obstricta, iusteque damnata, non alterius conditionis homo ex homine nasceretur. Ac per hoc a liberi arbitrii malo usu series huius calamitatis exorta est, quae humanum genus origine depravata, velut radice corrupta, usque ad secundae mortis exitium, quae non habet finem, solis eis exceptis qui per gratiam Dei liberantur, miseriarum connexione perducit.

PRAEVARICATIO PRIMORUM HOMINUM, QUAM PRIMAM SENSERIT POENA

Nam posteaquam praecepti facta transgressio est, confestim gratia descreme divina, de corporum suorum nuditate confusi sunt. Unde etiam foliis ficulneis, quae forte a perturbatis prima comperta sunt, pudenda texerunt 1 0 : quae prius eadem membra erant, sed pudenda non erant. Senserunt ergo novum motum inobedientis carnis suae. tanquam reciprocan! poenam inobedientiae suae. Iam quippe anima librtate in perversum propria delectata, et Deo dedignata servir, prstino corporis servitio destituebatur: et quia superiorem Dominum suo arbitrio deseruerat, inferiorem famulum ad suum arbitrium non tenebat: nec omni modo habebat subditam carnem, sicut semper habere potuisset, si Deo subdita ipsa mansisset. Tune ergo coepit caro concupiseere adversus spiritum " : cum qua controversia nati sumus, trahentes originem mortis, et in membris nostris vitiataque natura contentionem eius sive victoriam de prima praevaricatione gestantes.
16

Gen. 3,7. " Cal. s,i7.

880

LA CIUDAD DE DIOS

xni,i5

X I I I , 16, 1

LA MUERTE COMO PENA DEI, PECADO

881

CAPITULO

XV

ADN, PECANDO, ABANDON A D I O S ANTES QUE D I O S LE ABANDONARA A L. LA PRIMERA MUERTE DEL ALMA CONSISTI EN SU APARTAMIENTO DE D I O S

Por este motivo, como en estas palabras: Moriris de muerte, no se dijo: de muertes, debe entenderse slo aquella que tiene lugar cuando el alma es abandonada por su vida, que es Dios [ 4 0 ] . (Porque no fu abandonado para que abandonase, sino que abandon para ser abandonado, ya que, para su mal, es primero la propia voluntad, y, para su bien, es primero la voluntad del Creador, sea para hacerla cuando an no exista, sea para rehacerla cuando pereci en su cada.) Con todo, aunque entendamos que Dios quiso significar esta muerte en esas palabras: El da que comiereis de l, moriris de muerte, como si dijera: El da que me abandonis por la desobediencia, os abandonar yo por justicia, es indudable que en esa muerte se anunciaron tambin las dems que haban de suceder. Al originarse en la carne del alma desobediente un movimiento desobediente, por el cual cubrieron sus vergenzas, se sinti la muerte, en la que Dios abandon al alma. Esta qued significada en aquellas palabras que Dios dirigi al hombre cuando se esconda en su loco temor: Adn, dnde ests? Y lo dijo, no preguntando, como si lo ignorase, sino advirtindole con reproche que se percatase dnde estaba, porque Dios ya no estaba con l. Luego, al abandonar el alma al cuerpo, arrugado por la

edad y encogido por la vejez, lleg a experimentar la otra muerte, de la que Dios haba dicho cuando impona sus castigos al hombre: Eres tierra, y a la tierra irs. As, estas dos muertes completaran la primera, que es de todo el hombre, y a ella seguira, al fin, la segunda, si el hombre no es librado por la gracia. El cuerpo, que procede de la tierra, no tornara a ella sino por la muerte, que le sobreviene cuando se ve privado de su vida, o sea, del alma. De aqu que los cristianos, fieles y veraces custodios de la fe catlica, den constancia de que la muerte del cuerpo nos es infligida no por ley de naturaleza, pues que Dios no dio al hombre muerte alguna, sino por merecido del pecado. Dios, al vengar el pecado, dijo al hombre, en quien entonces estbamos todos: Eres tierra, y a la tierra irs [ 4 1 ] . CAPITULO XVI

HAY FILSOFOS QUE PIENSAN QUE LA SEPARACIN DEL CUERPO Y DEL ALMA NO ES UNA PENA, Y SE BASAN EN QUE PLATN INTRODUCE AL D I O S SUPREMO PROMETIENDO A LOS DIOSES INFERIORES EL NO SER NUNCA DESTITUDOS DE SUS CUERPOS

1. Pero liav filsofos, conlni cuyas calumnias defendemos In (ululad de Dios, es decir, la Iglesia, que se mofan, segn ellos, snliinmenlc de lo que acabamos de decir: de que la separacin del alma y del cuerpo debe numerarse entre las penas. pando admonens, ut attenderet ubi esset in quo non esset Deus. Cum vero corpus anima ipsa deseruit aetate corruptum et senectute confectum, venit in experimentum mors altera, de qua Deus peccatum adhuc puniens homini dixerat, Trro es, et in terram ibis 19: ut ex his duabus mors illa prima, quae totius est hominis, compleretur, quam secunda in ultimo sequitur, nisi homo per gratiam liberetur. eque enim corpus quod de trra est, rediret in terram, nisi sua morte, quae illi accidit, cum deseritur sua vita, id est anima. Unde constat inter Christianos veraciter catholicam tenentes fidem, etiam ipsam nobis corporis mortem, non lege naturae, qua nullam mortem homini Deus fecit, sed mrito inflictam esse peccati: quoniam peccatum vindicans Deus, dixit homini, in quo tune omnes eramus, Terra es, et in terram ibis. CAPUT XVI

CAPUT

XV

QUOD ADAM PECCANS PRIUS RELIQUERIT DEUM, QUAM RELINQUERETUR A DEO; ET PRIMAM FUISSE ANIMAE MORTEM A D E O RECESSISSE

Quamobrem etiamsi in eo quod dictum est, Morte moriemini, quoniam non est dictum, Mortibus, eam solam intelligamus, quae fit cum anima deseritur sua vita, quod illi Deus est (non enim deserta est ut desereret, sed ut desereretur, deseruit: ad malum quippe eius prior est voluntas eius; ad bonum vero eius prior est voluntas Creatoris eius, sive ut eam faceret quae nulla erat, sive ut reficiat quae lapsa perierat): etiamsi ergo hanc intelligamus Deum denuntiasse mortem, in eo quod ait, Qua die ederitis ex illo, morte moriemini; tanquam diceret, Qua die me deserueritis per inobedientiam, deseram vos per iustitiam: profecto in ea morte etiam caeterae denuntiatae sunt, quae procul dubio fuerant secuturae. Nam in eo quod inobediens motus in carne animae inobedientis exortus est, propter quem pudenda texerunt, sensa est mors una in qua deseruit animam Deus. Ea significata est verbis eius, quando timore dementi sese abscondenti homini dixit, Adam, ubi es?1' non utique ignorando quaerens, sed increIs

DE PHILOSOPHIS, QUI ANIMAE SEPARATIONEM A CORPORE NON PUTANT ESSE POENALEM, CUM PLATO INDUCAT SUMMUM D E U M MIS MINORIBUS PROMITTENTEM, QUOD NUNQUAM SINT CORPORIBUS EXUENDI

Gen. 3,9.

1. Sed philosophi, contra quorum calumnias defendimus civitatem Dei, hoc est eius Ecclesiam, sapienter sibi videntur irridere quod dicimus, ammae a corpore separationem inter poenas eius esse deputandam: quia
" rbid., 19.

882

L A CIUDAD DE DIOS

XHl,

16

i XtlII, 1 6 , 2 LA MUERTE COMO PENA DEL PECADO 883

Y se fundan en que-es opinin suyael alma alcanza la perecta felicidad cuando, desligada en absoluto de todo cuerpo torna a Dios simple y sola y en cierto modo desnuda. Si en sus mismos escritos no hallara nada con que refutar esta opi. nin, debera alargarme un tanto en demostrar que el cuerpo no es oneroso al alma sino por ser corruptible. Aqu viene a pelo aquel pasaje de nuestras Escrituras citado en el libro anterior: El cuerpo corruptible apesga al alma. Al aadir corruptible da a entender que apesga al alma no cualquier cuerpo, sino el hecho por el castigo consiguiente al pecado. Y, aunque no lo hubiera aadido, no debiramos entender otra cosa. Sin embargo, pregonando Platn a todos los vientos que los dioses hechos por el Dios soberano tienen cuerpos inmortales, e introduciendo a Dios, Hacedor de ellos, prometindoles, como singular beneficio, una estancia eterna en sus cuerpos y el no ser desligados de ellos por muerte alguna, a qu viene el que stos, para perseguir la fe cristiana, finjan desconocer lo que conocen? Por qu, en pugna consigo mismos, prefieren decir eso con tal de no cejar en su empeo de contradecirnos? Voy a citar las propias palabras de Platn, traducidas al latn por Cicern [42], en las que introduce al Dios soberano perorando y diciendo a los dioses que hizo: Vosotros, hijos de los dioses, considerad de qu obras soy yo padre y hacedor. Sois indisolubles contra mi voluntad [43], aunque todo lo compuesto pueda disolverse, pero no es propio del bien querer separar lo que la razn ha unido. Mas, por haber nacido, no podis ser inmortales, indisolubles. Sin embargo, no os disolveris ni hado alguno de muerte os quitar la vida, porque no ser ms poderoso que mi voluntad, que es un vnculo ms videlicet eius perfectam beatitudinem tune illi fieri existimant, enm omni prorsus corpore exuta ad Deum simplex et sola et quodamraodo nuda redierit. Ubi si nihil, quo ista refelleretur opinio, n eorum litteris invenirem, operosius mihi disputandum esset, quo demonstrarem non Corpus esse animae, sed corruptibile corpus onerosum. Unde illud est quod de Scripturis nostris in superiori libro commemoravimus20, Corpus enim corruptibile. aggravat animam21. Addendo utique corruptibile, non qualicumque corpore, sed quale factum est ex peccato consequente vindicta, animam perhibuit aggravari. Quod etiamsi non addidisset, nihil aliud intelligere deberemus. Sed cum apertissime Plato dos a summo Deo factos habere immortalia corpora praedicet, eisque ipsum Deum, a quo facti sunt, inducat pro magno beneficio pollicentem, quod in aeternum cum suis corporibus permanebunt, nec ab eis ulla morte solventur: quid est quod isti ad exagitandam christianam fidem fingunt se nescire quod sciunt; aut etiam sibi repugnantes adversum se ipsos malunt dicere, dum nobis non desinant contradicere? Nempe Platonis haec verba sunt, sicut ea Cicero in latinum vertit, quibus inducit summum Deum dos quo9 fecit alloquentem ac dicentem: Vos qui deorum satu orti estis, attendite quorum operum ego parens effectorque sum. Haec sunt indissolubilia me
20

fuerte para vuestra perpetuidad que el hado a que quedasteis ligados al comenzar vuestra existencia. Cata que Platn dice que los dioses, por la ligadura del cuerpo y del alma, son mortales, y que, con todo, por voluntad y decisin del Dios que los hizo son inmortales. Si, pues, es una pena para el alma estar ligada a un cuerpo, qu significa que, hablndoles Dios como a temerosos de que la muerte se asome a sus puertas, o sea, de separarse de sus cuerpos, 1-es asegura su inmortalidad? Y esto no por la naturaleza de esos dioses, que es compuesta, no simple, sino por la insuperable voluntad de Dios, que puede hacer que ni lo nacido muera ni lo ligado se desligue, sino que persevere incorruptiblemente. 2. Saber si en realidad este sentir de Platn, aplicado a los astros, es verdadero, es otra cuestin. No debe concederse n la ligera que esos globos de luz o pequeos crculos que iluminan con su luz corprea la tierra de da o de noche, tengan nimos propios inteligentes y dichosos que los vivifiquen. Esto lo afirma l con insistencia del mundo universo, como de un gran animal que contiene todos los dems animales [ 4 4 ] . Pero, como queda dicho, sta es otra cuestin, y al presente no me he comprometido a discutirla. Sencillamente, yo he credo un deber citar ese texto contra aquellos que se gloran de llamarse o ser platnicos, orgulloso ttulo que les ruboriza de ser cristianos, poique este nombre sera comn a ellos y al vulgo, y el miy<> de piilinilos |4f>|, cuyo nmero es tanto ms fastuoso cunnto ms exiguo, se liara despreciable. Estos, buscando puninvito: quanquam omne colligatum solvi potest. Sed haudquaquam boni est, ratione vinctum velle dissolvere. Sed quoniam estis orti, immortale vos quidem esse et indissolubiles non potestis: neququam tamen dissolvemini, eque vos ulla mortis fata periment, nec erunt valentiora quam oonsilium meum, quod maius est vinculum ad perpetuitatem vestram, quam illa quibus estis, tum cum gignebamini, colligati. Ecce dos Plato dicit et corporis animaeque colligatione mortales, et tamen immortales Dei a quo facti sunt volntate atque consilio. Si ergo ariimae poena est in qualicumque corpore colligari, quid est quod eos alloquens Deus tanquam Rollicitos, ne forte moriantur, id est dissolvantur a corpore, de sua facit immortalitate securos; non propter eorum naturam, quae sit compacta, non simplex, sed propter suam invictissimam voluntatem, qua potens est facer, ut nec orta occidant. nec connexa solvantur, sed incorruptibiliter perseverent? 2. Et hoc quidem utrum Plato verum de sideribus dicat. alia quaestio est: eque enim ei continuo concedendum est, globos istos luminum sive orbiculos luce corprea super trras, seu die, seu nocte fulgentes, suis quibusdam propriis animis vivere, eisque intellectualibus et beatis, quod etiam de ipso universo mundo, tanquam uno animali mximo, quo cuneta caetera continerentur animalia, instanter affirmat. Sed haec. ut dixi, alia quaestio est, quam nunc discutiendam non suscepimus. Hoc tantum contra istos commemorandum putavi, qui se Platnicos vocari vel esse gloriantur, cuius superbia nominis erubescunt esse Christiani, ne commune illis cum vulgo vocabulum, vilem faciat palliatorum, tanto magis inflatam, quanto

C.IJ.

Sap, 9,t5.

884

LA CIUDAD DE DIOS

x i n , 17, i
XBXl, 1 7 , 1 LA MUERTE COMO PENA DEL PECADO 885

tos en q u e r e p r e n d e r la d o c t r i n a c r i s t i a n a , a p e l a n a l a eternid a d de los c u e r p o s , c o m o si f u e r a n c o n t r a r i o s e n t r e s b u s c a r la felicidad del a l m a y q u e r e r q u e viva s i e m p r e e n el c u e r p o c o m o l i g a d a a u n v n c u l o p e n o s o . Y lo h a c e n a p e s a r de q u e P l a t n , su a u t o r y m a e s t r o , dice q u e el D i o s s o b e r a n o c o n c e d i a los dioses h e c h o s p o r E l este d o n , el n o m o r i r n u n c a , es decir, el n o s e r s e p a r a d o s d e los c u e r p o s a q u e los h a b a l i g a d o .

C A P I T U L O
CONTRA LOS QUE A F I R M A N QUE

XVII
LOS CUERPOS TERRENOS NO

PUEDEN TORNARSE INCORRUPTIBLES Y ETERNOS

1. Defienden a d e m s estos filsofos q u e los c u e r p o s t e r r e s tres n o p u e d e n s e r e t e r n o s , b i e n q u e n o d u d a n q u e la m i s m a t i e r r a es m i e m b r o d e u n d i o s , n o c i e r t a m e n t e del s u p r e m o , p e r o s de u n o g r a n d e , del m u n d o , i n t e r m e d i o y e t e r n o . E n efecto, el D i o s s u p r e m o cre o t r o d i o s p r e t e n d i d o , esto es, el m u n d o [ 4 6 ] , s u p e r i o r a los d e m s dioses i n f e r i o r e s y c o n s i d e r a d o c o m o u n a n i m a l , o sea, c o m o u n ser con a l m a , s e g n e l l o s racional o i n t e l e c t u a l , en u n a m a s a c o r p o r a l t a n e n o r m e . A d e m s l e dot d e u n a especie de m i e m b r o s , c o l o c a d o s en sus l u g a r e s y d i s p u e s t o s en el c u e r p o , de c u a t r o e l e m e n t o s , c u y a u n i n q u i e r e n q u e sea i n d i s o l u b l e v e t e r n a p a r a q u e ese dios n o m u e r a . Y , si esto es as, q u r a z n h a y p a r a q u e l a t i e r r a , c o m o el m i e m b r o c e n t r a l e n el c u e r p o de ese g r a n a n i m a l , sea magis exiguam paucitatem: et quaerentes quid in doctrina christiana reprehendant, exagitant aeternitatem corporum, tanquam haec sint nter se contraria, ut et beatitudinem quaeramus animae. et eam semper esse velimus in corpore, velut aerumnoso vinculo colligatam: cum eorum auctor et magister Plato, donum a Deo summo diis ab illo factis dicat esse concessum, ne aliquando moriantur, id est a corporibus, quibus eos connexuit. separen tur. CAPUT XVII

e t e r n a , y los c u e r p o s de los d e m s a n i m a l e s , t e r r e s t r e s , si D i o s lo a u i e r e , c o m o q u i s o lo o t r o , n o p u e d a n ser e t e r n o s ? P e r o la t i e r r a r e p l i c a n h a de t o r n a r a l a t i e r r a , d e d o n d e fueron s a c a d o s l o s c u e r p o s d e los a n i m a l e s t e r r e s t r e s . D e donde se d e d u c e a a d e n q u e n e c e s a r i a m e n t e h a n d e d i s o l v e r s e y m o r i r , y d e este m o d o ser r e i n t e g r a d o s a l a t i e r r a e s t a b l e y e t e r n a , de q u e h a b a n s i d o s a c a d o s . Si a l g u i e n afirma o t r o tanto del fuego y dice eme h a n de t o r n a r al fuego u n i v e r s a l los c u e r p o s s a c a d o s de l p a r a h a c e r los a n i m a l e s celestes, n o v e n d r a e c h a r p o r t i e r r a , c o m o h u r a c n de esta c o n t i e n d a , l a i n m o r t a l i d a d , q u e p r o m e t i P l a t n a t a l e s dioses e n a q u e l disc u r s i t o q u e p u s o en b o c a del D i o s s u p r e m o ? O es q u e e s o a l l n o sucede j u s t a m e n t e p o r q u e D i o s n o q u i e r e , c u y a v o l u n tad, c o m o dice P l a t n , n o es v e n c i d a p o r fuerza a l g u n a ? Q u i m p i d e al p o d e r de D i o s h a c e r esto con los c u e r p o s t e r r e n o s , si P l a t n a d m i t e o u e D i o s p u e d e h a c e r q u e n i m u e r a lo q u e h a n a c i d o , n i se d e s l i g u e lo l i b a d o , ni se t o r n e a l o s e l e m e n t o s lo t o m a d o de e l l o s y q u e l a s a l m a s l i g a d a s a los c u e r p o s n u n c a los a b a n d o n e n y gocen con e l l o s d e i n m o r t a l i d a d y d e e t e r n a d i c h a ? P o r qu, pues, no puede hacer que no m u e r a n tamp o c o los c u e r p o s t e r r e n o s ? O es a u e el p o d e r d e D i o s n o se e x t i e n d e h a s t a d o n d e c r e e n l o s c r i s t i a n o s , sino h a s t a d o n d e q u i e r e n los p l a t n i c o s ? E s v e r d a d q u e los filsofos p l a t n i c o s hnn p o d i d o c o n o c e r el c o n s e i o de D i o s v n o l o h a n p o d i d o conocer h\s p r o c l a s ? Al c o n t r a r i o , ol E s o r i t u d e D i o s e n s e a los p r o f e t a s a a n u n c i a r la v o l u n t a d d e D i o s , c u a n t o E l se d i g n m o s t r a r l e s , v, en c a m b i o , los filsofos, a l c o n o c e r l a , suf r i e r o n el e n g a o de l a s h u m a n a s c o n j e t u r a s [ 4 7 ] . est, ut in corpore maioris animantis tanquam mdium membrum aeterna sit trra, et aliorum animantium terrestrium corpora, si, Deus sicut illud velit, aeterna esse non possint? Sed terrae, inquiunt, trra reddenda est, unde animalium terrestria sumpta sunt corpora: ex quo fit, inquiunt, ut ea sit necesse dissolvi et emori; et eo modo terrae stabili ac sempiternae, unde fuerant sumpta, restitu. Si quis hoc etiam de igne similiter affirmet, et dicat reddenda esse universo igni corpora, quae inde sumpta sunt, ut caelestia fierent animalia; nonne immortalitas, quam talibus diis, velut Deo summo loquente, promisit Plato, tanquam violentia disputationis huius intercidet? An ibi propterea non fit, quia Deus non vult, cuius voluntatem, ut ait Plato, nulla vis vincit? Quid ergo prohibet, ut hoc etiam de terrestribus corporibus Deus possit efficer.<;, quandoquidem ut. nec ea quae orta sunt, occidant, nec ea quae sunt 'ueta solvantur, nec ea quae sunt ex elementis sumpta reddantur, atque ut animae in corporibus constitutae nec unquam ea deserant, et cum eis immortalitate ac sempiterna beatitudine perfruantur, posse Deum facer confitetur Plato? Cur ergo non possit, ut nec terrestria moriantur? An Deus non est potens quousque Christiani credunt, sed quousque Platonici volunt? Nimirum quippe consilium Dei et potestatem potuerunt phosophi, nec potuerunt nosse Prophetae? cum potius e contrario Dei Prophetas ad enuntiandam eius, quantum dignatus est, voluntatem, Spiritus eius docuerit; philosophos autem in ea cognoscenda coniectura humana deceperit.

CONTRA EOS QUI ASSERUNT, TERRENA CORPORA INCORRUPTIBILIA FIERI ET AETERNA NON POSSE

1. Contendunt etiam isti, terrestria corpora sempiterna esse non posse, cum ipsam universam terram dei sui, non quidem summi. sed tamen magni, id est totius huius mundi, membrum in medio positum et sempiternum esse non dubitent. Cum ergo Deus ille summus fecerit eis alterum quem putant deum 22, id est istum mundum, caeteris diis qui infra eum sunt praeferendum, eumdemque esse existiment animantem. anima scilicet, sicut asserunt, rationali vel intellectuali in tam magna mole corporis eius inclusa; ipsiusque corporis tanquam membra locis suis posita atque digesta, quatuor constituerit elementa, quorum iuncturam, ne unquam deus eorum tam magnus moriatur, insolubilem ac sempiternam velint: quid causae
M

PLATO, in Timaeo.

886

i v A CIUDAD Dit nios

XIH, 17, 2
XIII,. 18 I,A MUERTE COMO PENA DEI, PECADO 887

2. Sin embargo, no deban liaber llevado su error, no por ignorancia, sino por obstinacin, hasta el extremo de contradecirse manifiestamente entre s, afirmando, por una parte, con todas sus fuerzas dialcticas que el alma, para poder ser feliz, debe huir no solamente el cuerpo terreno, sino todo cuerpo, e insistiendo, por otra, en que los dioses tienen almas muy felices, ligadas, con todo, a cuerpos eternos, y las celestes, a cuerpos gneos. Insisten tambin en que el alma de Jpiter, que pretenden que sea este mundo, se halla repartida en todos los elementos corpreos de que se compone toda esta mole que se eleva desde la tierra al cielo. Platn opina que esta alma, desde el medio ntimo de la tierra, llamado por los gemetras centro, hasta la sumidad ms suma del cielo, est difundida y extendida por todas sus partes segn los nmeros musicales. De esta suerte, el mundo es, para l, el animal mayor y ms feliz y eterno, y su alma goza de la perfecta felicidad de la sabidura y no abandona su cuerpo propio. Su cuerpo vive por ella eternamente, y, aunque no es simple, sino compuesto de tantos y tan enormes cuerpos, no pueden embotarlo ni retrasar su ascensin. Dando esta libertad a sus sospechas, por qu no quieren creer que pueden llegar a ser inmortales, por voluntad y por el poder de Dios, los cuerpos terrenos, en que vivan eterna y felizmente [481 las almas no separadas de ellos por muerte alguna, ni apesgadas por sus pesos, cosa que, segn ellos, pueden sus dioses en los cuerpos gneos, y Jpiter, rey de los mismos, en todos los elementos corpreos? Si el alma para ser feliz debe huir todo cuerpo, huyan los dioses de los globos siderales, huya Jpiter del cielo y de la tierra. Y, si no son capaces de ello, tngaseles por miserables. 2. Verum non usque adeo decipi debuerunt, non solum ignorantia, sed magis etiam pervicacia, ut et sibi apertissime refragentur, magnis disputationum viribus asserentes, animae, ut beata esse possit, non terrenum tantum, sed omne Corpus esse fugiendum; et dos rursus dicentes habere beatissimas animas, et tamen aeternis corporibus illigatas, caelestes quidem igneis, Iovis autem ipsius animam, quem mundum istum volunt, mnibus omnino corporeis elementis, quibus haec tota moles a trra in caelum surgit, inclusam. Hanc enim animam Plato ab intimo terrae medio, quod geometrae centrum vocant, per omnes partes eius usque ad caeli summa et extrema diffundi et extendi per nmeros msicos opinatur, ut sit iste mundus animal mximum, beatissimum, sempiternum, cuius anima et perfectam sapiefitiae felicitatem teneret, et corpus proprium non relinqueret; cuiusque Corpus et in aeternum ex illa viveret, et eam quamvis non simplex, sed tot corporibus tantisque compactum, hebetare atque tardare non posset. Cum igitur suspicionibus suis ista permittant, cur nolunt credere, divina volntate atque potentia immortalia corpora fieri posse terrena, in quibus animae nulla ab eis morte separatae, nullis eorum oneribus aggravatae, sempiterne ac feliciter vivant; quod dos suos posse asserunt in corporibus igneis, Iovemque ipsum regem eorum in mnibus corporeis elementis? Nam si animae, ut beata sit, corpus est omne fugiendum, fugiant dii eorum de globis siderum, fugiat Iupiter de celo et trra:

Pero no se allanan ni a una cosa ni a otra. No se atreven a atribuir a sus dioses la separacin de los cuerpos, por temor a parecer que dan culto a seres mortales, ni a atribuirles la privacin de la beatitud, para no tener que confesar que son infelices [ 4 9 ] . En conclusin: para conseguir la felicidad no deben huirse todos los cuerpos, sino los corruptibles, los pesados, los mortales, los molestos; no tales cuales fueron los que dio la bondad de Dios a los primeros hombres, sino cuales les oblig a ser la pena del pecado [ 5 0 ] . CAPITULO XVIII

L O S F I L S O F O S AFIRMAN QUE LOS CUERPOS TERRENOS NO PUEDEN CONVENIR A SERES CELESTIALES, PORQUE SU P E S O NATURAL LOS INCLINA A LA TIERRA

Pero necesariamentedicenel peso natural retiene a los cuerpos terrenos en la tierra, o al menos los inclina con violencia a ella, y por eso no pueden estar en el cielo [ 5 1 ] . Es verdad que los primeros hombres habitaban una tierra nemorosa y fructfera, que recibi el nombre de paraso. Mas, como esta objecin no debe quedar sin respuesta, bien por mor del cuerpo con que Cristo ascendi ni cielo, bien por el que han de tener los nimios en In resurreccin, consideren en primer lugar con un poquito ms de atencin la naturaleza de os pesos terrenos. Si el arte humano es capaz de hacer que floten sobre el agua vasos fabricados de metales, que, puestos sobre ella, se van al fondo al instante, cunto ms creble y poderoso es Dios, por cuya aut si non possunt, miseri iudicentur. Sed neutrum isti volunt, qui eque a corporibus separationem audent dar diis suis, ne illos mortales colere videantur; nec beatitudinis privationem, ne infelices eos esse fateantur. Non ergo ad beatitudinem consequendam omnia fugienda sunt corpora; sed corruptibilia, molesta, gravia, moribunda; non qualia fecit primis hominibus bonitas Dei, sed qualia esse compulit poena peccati. CAPUT XVIII

DE TERRENIS CORPORIBUS, QUAE PHILOSOPHI AFFIRMANT IN CAELESTIBUS ESSE NON POSSE; QUIA QUOD TERRENUM EST, NATURALI PONDERE VOCETUR AD
TERRAM

Sed necesse est, inquiunt, ut terrena corpora naturale pondus vel in trra teneat, vel cogat ad terram: et ideo in celo esse non possint. Primi quidem illi homines in trra erant nemorosa atque fructuosa, quae paradisi nomen obtinuit: sed quia et ad hoc respondendum est, vel propter Christi corpus cum quo ascendit in caelum, vel propter sanctorum qualia in resurrectione futura sunt, intueantur paulo attentius pondera ipsa terrena. Si enim ars humana efficit ut ex metallis, quae in aquis posita continuo fmbmerguntur, quibusdam modis vasa fabricata etiam natare possint;

888

W CIUDAD. DK DIOS

XIII, 18

XIII, 18

M MUERTE COMO PENA DEL PECADO

889

omnipotentsima voluntad, sc^n Platn, no puede ni perecer lo n a c i d o n i ser d e s l i g a d o lo l i g a d o , p a r a , p o r m o d o s ocultos, d a r a los c u e r p o s t e r r e n o s el n o ser a t r a d o s p o r p e s o a l g u n o h a c i a a b a j o , s i e n d o m u c h o m s a d m i r a b l e la u n i n ent r e lo c o r p r e o y lo i n c o r p r e o q u e e n t r e lo c o r p r e o y lo corp o r a l ! Y c o n c e d e a d e m s a los n i m o s p e r f e c t a m e n t e b i e n a v e n t u r a d o s q u e siten sus c u e r p o s , t e r r e n o s , es v e r d a d , p e r o inc o r r u p t i b l e s , d o n d e q u i e r a n y q u e o b r e n d o n d e les p l a z c a con u n a p o s i c i n y u n m o v i m i e n t o f a c i l s i m o . O es q u e d e b e creerse q u e , si los n g e l e s r e a l i z a n o b r a s c o m o stas, a r r e b a t a r a ciertos a n i m a l e s t e r r e s t r e s de d o n d e se h a l l a n y c o n s t i t u i r l o s d o n d e les p l a c e , n o p u e d a n h a c e r l o sin t r a b a j o o s e n t i r l a s c a r g a s ? P o r q u h e m o s de c r e e r q u e los e s p r i t u s de los santos, p e r f e c t o s y felices p o r g r a c i a d i v i n a , p u e d e n sin n i n g u n a dificultad l l e v a r sus c u e r p o s d o n d e les a g r a d e y n o h e m o s de c r e e r q u e p u e d a n c o l o c a r l o s d o n d e les p a r e z c a ? A u n q u e es cierto q u e , c o m o s o l e m o s a p r e c i a r c u a n d o p u j a m o s a l g o , c u a n t o es m a y o r la m a s a de los c u e r p o s t e r r e n o s , t a n t o m a y o r es t a m b i n su p e s a d e z , de f o r m a q u e o p r i m e m s lo q u e m s p e s a , sin e m b a r g o , el a l m a lleva los m i e m b r o s de su c a r n e con m s ligereza c u a n d o gozan de r o b u s t e z y de s a l u d q u e c u a n d o estn d e b i l u c h o s p o r la e n f e r m e d a d . Y a u n q u e , c u a n d o lo p u j a o t r o , es m s p e s a d o el s a n o y r o b u s t o q u e el flaco y enfermizo, con t o d o , u n o m i s m o es m s gil p a r a m o v e r y l l e v a r su c u e r p o c u a n d o con b u e n a s a l u d tiene m s m a s a q u e c u a n d o en enferm e d a d o h a m b r e tiene el m n i m o de r o b u s t e z . T a n t o v a l e en los c u e r p o s t e r r e n o s , c o r r u p t i b l e s a n y m o r t a l e s , n o el p e s o d e la c a n t i d a d , sino el m o d o del t e m p e r a m e n t o ! Y q u i n e x p l i quanto credbilius et efficacius occultus aliquis modus operationis Dei, cuius omnipotentissima volntate Plato dicit nec orta interre, nec colligata posse dissolvi, cum multo mirabilius incorprea corporeis, quam quaecumque corprea quibuscumque corporibus copulentur, potest molbus praestare terrenis, ut nullo in ima pondere deprimantur; ipsisque animis perfectissime beatis, ut quamvis terrena, tamen incorruptibilia iam corpora ubi volunt ponant, et quo volunt agant, situ motuque facillimo? An vero si hoc Angeli faciant, et quaelibet animalia terrestria rapiant unde libet, constituantque ubi libet, aut eos sine labore non posse, aut onera sentir credendum est? Cur ergo sanctorum perfectos et beatos divino muere spiritus sine ulla difficultate posse ferr quo voluerint, et sistere ubi voluerint sua corpora non credamus? Nam cum terrenorum corporum, sicut onera in gestando sentir consuevimus, quanto maior est quantitas, tanto maior sit et gravitas, ita ut plura pondo quam pauciora plus premant: membra tamen suae carnis leviora portat anima cum in sanitate robusta sunt, quam in languore cum macra sunt. Et cum alus gestantibus onerosior sit sanus et validus, quam exilis et morbidus; ipse tamen ad suum corpus movendum atque portandum agilior est, cum in bona valetudine plus habet molis, quam cum in peste vel fame minimum roboris. Tantum valet in liabendis etiam terrenis corporibus, quamvis adhuc corruptibilibus atque mortalibus, non quantitatis pondus, sed temperationis modus. Et quis verbis explicet, quantum distet nter praesen-

c a r a con p a l a b r a s la d i s t a n c i a q u e m e d i a e n t r e l a l l a m a d a s a l u d p r e s e n t e y la i n m o r t a l i d a d f u t u r a ? N o r e d a r g u y a n , p u e s , n u e s tra fe los filsofos b a s a d o s en los p e s o s de los c u e r p o s [ 5 2 ] , A d e m s , n o q u i e r o p r e g u n t a r p o r q u n o c r e e n q u e el cuerp o t e r r e n o p u e d a e s t a r en el cielo, s i e n d o as q u e l a t i e r r a t o d a e s t r i b a s o b r e la n a d a [ 5 3 ] . Q u i z sea u n a r g u m e n t o de n o men o r p r o b a b i l i d a d el t o m a d o del c e n t r o del m u n d o , en el s e n t i d o de q u e en l se d a n cita las cosas m s p e s a d a s . M e l i m i t o nic a m e n t e a d e c i r : Si los dioses inferiores, a q u i e n e s c o m i s i o n P l a t n el h a c e r al h o m b r e e n t r e los d e m s a n i m a l e s t e r r e s t r e s , p u d i e r o n , c o m o l dice, r e m o v e r del fuego la c u a l i d a d de q u e m a r y d e j a r l e la de l u c i r q u e se p e r c i b e p o r los ojos [ 5 4 ] , d u d a r e m o s c o n c e d e r esto al D i o s s o b e r a n o , a c u y a v o l u n t a d v pod e r c o n c e d i l q u e n o m u r i e r a lo n a c i d o : q u e c o s a s t a n diversas y t a n d e s e m e j a n t e s c o m o son l a s c o r p r e a s y l a s i n c o r p reas, u n i d a s e n t r e s, n o p u d i e r a n ser s e p a r a d a s ? D e este m o d o q u i t a a la c a r n e del h o m b r e l a c o r r u p c i n y le d a l a i n m o r t a lidad, le deja la n a t u r a l e z a , le c o n s e r v a la c o n g r u e n c i a de su figura y de sus m i e m b r o s y l e s u p r i m e la r e t a r d a c i n del p e s o . M a s s o b r e la fe e n la r e s u r r e c c i n de los m u e r t o s y s o b r e s u s c u e r p o s i n m o r t a l e s se t r a t a r con m s d e t e n c i n , si D i o s q u i e r e , ni final de esta o b r a . Irtn, quiln tlinmiiN Kiinitnlcn, el inunortnlitatem futuram? Non itaque niitiiiiu ldini irdiuniiant pliilosoplii de poiidcnbus corporum. Nolo enim qimcimi', cur non rrcdiiut lairnum posse esse corpus in celo, cum turra universa librclur in niliilo. Fortassis cnim de ipso medio mundi loco, eo quod in eum coeant quaeque graviora, etiam argumentado verisimilior habeatur. Illud dico: si dii minores, quibus nter animalia terrestria caetera etiam hominem faciendum commisit Plato 23, potuerunt, sicut dicit, ab igne remover urendi qualitatem, lucendi relinquere quae per oculos emicaret 2 ; itane Deo summo conceder dubitabimus, cuius ille voluntati potestatique ne moriantur concessit quae orta sunt, et tam diversa, tam dissimilia, id est corprea et incorprea, sibimet connexa, nulla possint dissolutione seiungi, ut de carne hominis, cui donat immortalitatem, corruptionem auferat, naturam relinquat, congruentiam figurae membrorumque detineat, detrahat ponderis tarditatem? Sed de fide resurrectionis mortuorum, et de corporibus eorum immortalibus diligentius, si Deus voluerit, in fine huius operis disserendum est.
23
al

In Timaeo.
Ibid.

890

W CIUDAD DE DIOS

xm,i9
XJJI, 19 U MUERTE COMO PENA DEE PECADO ' 891 Perdido ya todo recuerdo, pueden ver otra vsz la bveda celeste y disponerse a entrar en crceles humanas. C e l e b r a n t a m b i n q u e V i r g i l i o dijo esto en c o n f o r m i d a d con la d o c t r i n a p l a t n i c a . A este t e n o r , afirma q u e l a s a l m a s d e los m o r t a l e s n o p u e d e n ni existir s i e m p r e en s u s p r o p i o s c u e r p o s , sino q u e la m u e r t e los h a d e d i s o l v e r n e c e s a r i a m e n t e ; ni p e r m a n e c e r p e r p e t u a m e n t e sin c u e r p o s , sino q u e , s e g n l , e n a l t e r n a tiva c o n t i n u a , se h a c e n c o n s t a n t e m e n t e , de los m u e r t o s , vivos, y de los vivos, m u e r t o s . D e t a l s u e r t e es esto as, q u e c r e e n q u e los s a b i o s difieren d e los d e m s h o m b r e s e n q u e , d e s p u s d e la m u e r t e , s e r n l l e v a d o s a los a s t r o s con el fin d e a u e gocen de u n descanso m s l a r g o en su a s t r o p r o p i o , y q u e a l l , o l v i d a d o s d e n u e v o d e la p r i m i t i v a m i s e r i a y v e n c i d o s p o r el deseo d e t e n e r c u e r p o , t o r n a n a los t r a b a j o s y a l a s m o l e s t i a s d e los m o r t a l e s . E n c a m b i o , a q u e l l o s q u e h u b i e r e n l l e v a d o u n a v i d a sin c o n t r o l , vuelven l u e g o a los c u e r p o s d e b i d o s a s u s m e r e c i m i e n t o s , c u e r p o s d e h o m b r e s o de b e s t i a s [ 5 7 ] . A esta c o n d i c i n t a n d u r a someti a l a s a l m a s b u e n a s y s a b i a s , a l a s q u e n o se dier o n t a l e s c u e r p o s , con q u e v i v i e r a n s i e m p r e e i n m o r t a l m e n t e , d e f o r m a q u e ni p u d i e r a n s e g u i r en los c u e r p o s n i s u b s i s t i r sin e l l o s en e t e r n a p u r e z a . E n los l i b r o s a n t e r i o r e s [ 5 8 ] h e m o s tnencionnclo ya el r u b o r de P o r f i r i o s o b r e este s e n t i r p l a t n i c o en I -nipos e i i s l i a n o s , y h e m o s d i c h o q u e n o s o l a m e n t e r e m o v i de IMM IIIIIIMS IIIIMIMIIMS los c u e r p o s de las bestias, sino q u e adem s q u i s o q u e bis a l m a s de los s a b i o s se v i e r a n libres de los lazos c o r p o r a l e s , de m o d o q u e , h u y e n d o t o d o c u e r p o , se m a n t e n g a n felices sin fin cabe el P a d r e . A s , p a r a n o verse v e n c i d o p o r Cristo, q u e p r o m e t e a los s a n t o s u n a v i d a e t e r n a , t a m b i n
Scilicet immemores supera ut convexa revisant, Rursus et incipiant in corpora velle r e v e r t 2 a .

CAPITULO

XIX

C O N T R A A Q U E L L O S Q U E NO C R E E N Q U E L O S P R I M E R O S H O M B R E S , DE N O H A B E R P E C A D O , H A B A N D E S E R I N M O R T A L E S

A h o r a e x p l i q u e m o s el p u n t o p r o p u e s t o s o b r e los c u e r p o s d e los p r i m e r o s h o m b r e s . A stos, n i la m u e r t e , q u e es b u e n a p a r a los b u e n o s , c o n o c i d a n o s l o p o r u n o s p o c o s q u e la e n t i e n d e n o creen, s i n o p o r t o d o s , q u e consiste en la s e p a r a c i n del cuerp o y del a l m a , p o r la q u e el c u e r p o del a n i m a l , q u e evidentem e n t e viva, m u e r e , les h u b i e r a p o d i d o s o b r e v e n i r de n o h a b e r l a m e r e c i d o p o r el p e c a d o . Bien q u e n o est p e r m i t i d o d u d a r q u e l a s a l m a s de los j u s t o s y p i a d o s o s d e s p u s d e la m u e r t e n o vivan en el d e s c a n s o ; sin e m b a r g o , les fuera m e j o r vivir c o n s u s c u e r p o s s a n o s [ 5 5 ] , h a s t a el p u n t o d e q u e , a u n q u i e n e s p i e n s a n q u e el s u m m u m de la b e a t i t u d es e s t a r sin c u e r p o , a p r u e b a n esta o p i n i n c o n t r a su p r o p i o s e n t i r . N i n g u n o d e ellos se a t r e v e a a n t e p o n e r los h o m b r e s , p o r m s s a b i o s q u e sean, o los q u e h a n de m o r i r , o los y a m u e r t o s , es decir, los q u e c a r e c e n y a d e c u e r p o s , o los q u e h a n d e a b a n d o n a r l o s , a los dioses i n m o r t a les, a q u i e n e s el D i o s s u p r e m o , en P l a t n , p r o m e t e u n d o n sing u l a r , a s a b e r , u n a v i d a i n d i s o l u b l e , o sea, u n e t e r n o c o n s o r c i o con sus c u e r p o s . E l m i s m o P l a t n p i e n s a q u e dice m u y b i e n con los h o m b r e s , si h a n vivido p i a d o s a y j u s t a m e n t e , el q u e , separ a d o s d e s u s c u e r p o s , sean r e c i b i d o s en el seno d e los dioses, que nunca abandonaron sus cuerpos [ 5 6 ] :

CAPUT

XIX

CONTRA EORUM DOCMATA, QUI PRIMOS IIOMINES, SI NON PECCASSENT, IMMORTALES FUTUROS FUISSE NON CREDUNT

Nunc de corporibus primorum hominum quod instituimus explicemus: quoniam nec mors ista, quae bona perhibetur bonis, nec tantum paucis intelligentibus sive crederitibus, sed mnibus nota est, qua fit animae a corpore separatio, qua certe corpus animantis, quod evidenter vivebat, evidenter emoritur, eis potuisset accidere, nisi peccati meritum sequeretur. Licet enim iustorum ac piorum animae defunctorum, quod in requie vivant, dubitare fas non sit, usque adeo tamen eis melius esset cum suis corporibus bene valentibus vivere, ut etiam illi qui omni modo esse sine corpore beatissimum existimant, hanc opinionem suam sententia repugnante convincant. eque enim quisquam audebit illorum sapientes nomines, sive morituros, sive iam mortuos, id est, aut carentes corporibus, aut corpora relicturos, diis immortalibus anteponere, quibus Deus summus apud Platonem munus ingens, indissolubilem scilicet vitam, id est aeternum cum suis corporibus consortium, pollicetur. Optime autem cum hominibus ag arbitratur idem Plato, si tamen hanc vitam pie iusteque peregerint, ut a suis corporibus separati, in ipsorum deorum, qui sua corpora nunquam deserunt, recipiantur sinum 2 5 :
M

Quod Virgilius ex Platnico dogmate dixisse laudatur. Ita quippe animas mortalium, nec in suis corporibus semper esse posse existimat, sed mortis necessitate dissolvi; nec sine corporibus durare perpetuo, sed alternantibus vicibus indesinenter vivos ex mortuis, et ex vivis mortuos fieri putat: ut a caeteris hominibus hoc videantur differre sapientes, quod post mortem ferantur ad sidera, ut aliquanto diutius in astro sibi congruo quisque requiescat, atque inde rursus miseriae pristinae oblitus et cupiditate habendi corporis victus, redeat ad labores aerumnasque mortalium; illi vero qui stultam duxerint vitam, ad corpora suis meritis debita, sive hominum, sive bestiarum, de prximo revolvantur 2r . In hac itaque durissima conditione constituit etiam bonas atque sapientes animas, quibus non talia corpora distributa sunt, cum quibus semper atque immortaliter viverent, ut eque in corporibus permanere, eque sine his possint in aeterna puritate durare. De quo Platnico dogmate iam in libris superioribus 2S diximus christiano tempore erubuisse Porphyrium, et non solum ab humanis animis removisse corpora bestiarum, verum etiam sapientium animas ita voluisse de corporeis nexibus liberari, ut corpus omne fugientes beatae apud Pa27

la pkatdana et Phaem.

'" VIRGIL., Aeneld. 1.6 v.750-751. In Phaedro. " Praesertira in LIQ c.30.

892

LA CIUDAD DB DIOS

XIII, 19

xm,20

LA MUERTE COMO PENA DEL PECADO

893

l determin una felicidad eterna para las almas purificadas, sin tener que retornar a las miserias primeras. Y para oponerse a Cristo, negando la resurreccin de los cuerpos incorruptibles, afirm que haban de vivir eternamente no slo sin cuerpos terrenos, sino sin cuerpo alguno en absoluto [ 5 9 ] . Sin embargo, con esla deslavazada opinin no orden que no rindieran culto religioso a los dioses corporales. Por qu sino porque crey que las almas, aunque no estuvieran unidas a cuerpo alguno, no eran mejores que los dioses? Por eso, si no se atrevern slos, como pienso yo que no han de atreverse, a anteponer las almas humanas a los dioses felicsimos, y, con todo, ligados a cuerpos eternos, por qu les parece absurdo lo que la fe cristiana ensea, a saber: que los primeros hombres fueron creados en tal condicin que, si no pecaban, no seran desligados de sus cuerpos por la muerte, sino que, dotados de inmortalidad, en conformidad con los mritos de su obediencia, viviran con ellos eternamente, y que los santos en la resurreccin han de tener los mismos cuerpos en que se santificaron en la tierra, de tal manera que ni a su carne pueda venir corrupcin u bice alguno, ni a su beatitud, dolor o infelicidad?

CAPITULO

XX

LA CARNE DE LOS SANTOS RESUCITADOS SER MS PERFECTA QU E LA DE LOS PRIMEROS HOMBRES ANTES DEL PECADO

trem sine fine teneantur. Itaque ne a Christo vinci videretur vitam sanctis pollicente perpetuam, etiam ipse purgatas animas sine ullo ad miserias prstinas reditu in aeterna felictate constituit: et ut Christo adversaretur, resurrectionem incorruptibilium corporum negans, non solum sine terrenis, sed sine ullis omnino corporibus eas asseruit in sempiternum esse victuras. Nec tamen ista qualicumque opinione praecepit saltem ne diis corporatis religionis obsequio subderentur. Quid ita, nisi quia eas quamvis nulli corpori sociatas, non credidit illis esse meliores? Quapropter, si non audebunt isti, sicut eos auxilios esse non arbitrar, diis beatissimis, et tamen in aeternis corporibus constitutis, humanas animas anteponere; cur eis videtur absurdum, quod fides christiana praedicat, et primos homines ita fuisse conditos, ut si non peccassent, nulla morte a suis corporibus solverentur, sed pro meritis obedientiae custoditae immortalitate donati, cum eis viverent in aeternum; et talia sanctos in resurrectione habituros ea ipsa, in quibus hic laboraverunt, corpora, ut nec eorum carni aliquid ebrruptionis vel difficultatis, nec eorum beatitudini aliquid doloris et mfelicitatis possit accidere?

Por eso, la muerte ahora carece de dureza para las almas de los fieles difuntos, esa muerte que los separ de sus cuerpos porque su carne reposa en esperanza, sean cualesquiera los ultrajes recibidos despus de perdida la sensibilidad. Porque no suspiran, como pens Platn, por los cuerpos por haberse olvidado de ellos, sino ms bien porque recordaron la promesa de Aquel que no engaa a nadie y que les garantiz la integridad de sus cabellos. Esta es la razn de que esperen con ansia y con paciencia la resurreccin de los cuerpos, en que sufrieron tantas durezas y en los que no sentirn en adelante nada similar. Si, pues, no odiaban su carne, al reprimirla por derecho espiritual, cuando se revolva por su flaqueza contra la mente, cunto ms la amarn al hacerse espiritual? Como el espritu, esclavo de la carne, se llama, y no impropiamente, carnal, as la carne, sometida al espritu, recibir el nombre de espiritual. Y esto no porque se convierta en espritu, como algunos se imaginan, movidos por estas palabras: Es puesto en la tierra un cuerpo animal y resucitar un cuerpo espiritual [60\, sino porque se someter al espritu, con suma y admirable facilidad obediencial, hasta la misma voluntad segursima de su inmortalidad indisoluble, y libre ya de toda

CAPUT

XX

Q O D CARO SANCTORUM, QUAE NU1NC REQUIESCIT IN SPE, IN MELIOREM REPARANDA SIT QUALITATEM, QUAM FUIT PRIMORUM HOMINUM ANTE PECCATUM

Proinde nunc sanctorum animae defunctorum ideo non habent gravem mortem, qua separatae sunt a corporibus suis, quia caro eorum requiescit in spe, quaslibet sine ullo iam sensu contumelias accepisse videatur. Non enim, sicut Platoni visum est, corpora oblivione desiderant: sed potius, quia meminerunt quid sibi ab eo sit promissum, qui neminem fallit, qu eis etiam de capillorum suorum integritate securitatem dedit ", resurrectionem corporum, in quibus multa dura perpessi sunt, nihil in eis ulterius tale sensuri, desiderabiliter et patienter exspectant. Si enim carnem suam non oderant 30 , quando eam suae menti infirmitate resistentem, spirituali iure coercebant, quanto magis eam diligunt etiam ipsam spiritualem futuram? Sicut enim spiritus carni serviens non incongrue carnalis, ita caro spiritui serviens recte appellabitur spiritualis; non quia in spiritum convertetur, sicut nonnulli putant ex eo quod scriptum est, Seminatur corpus
" L e . 31,18. " E p h . 5,39.

894

L A CIUDAD DB DIOS

XHI, 20

XIII, 21

LA MUERTE COMO PENA DEL PECADO

895

sensacin de molestia, de toda corruptibilidad y de toda pesadez. No solamente no ser tal cual es ahora en el ms robusto y sano, sino que no ser tampoco cual fu en los primeros hombres antes del pecado. Estos, aunque no haban de morir si no pecaran, con lodo, como hombres, portadores, por tanto, de cuerpos, no espirituales, sino materiales, usaban de alimentos. Y, aunque la vejez no les atacase, de modo que caminaran a la muerte necesariamente (era el rbol de la vida, colocado en medio del paraso con el rbol prohibido, el que, por gracia maravillosa de Dios, les brindaba ese estado), sin embargo, tomaban los alimentos al margen del rbol que estaba en entredicho, no porque era malo, sino para encarecer el bien de la obediencia pura y sencilla, que es la virtud cumbre de la criatura racional sujeta a Dios, su Creador. La razn es que donde no andaba por medio mal alguno, es indudable que, si se acercaban a lo prohibido, pecaban por sola la desobediencia [ 6 1 ] . Se alimentaban de otras cosas, y las tomaban para que sus cuerpos animales no sintieran la molestia del hambre y de la sed. Empero, del rbol de la vida gustaban con el fin de que la muerte no se enroscara a su vida o murieran consumidos por la vejez, corriendo aprisa los espacios de la vida, como si lo dems fuera alimento, y esto entraara un sacramento. As se daba a entender que el rbol de la vida fu en el paraso corporal como la Sabidura de Dios en el paraso espiritual, es decir, en el paraso inteligible, de la cual Sabidura est escrito: Es rbol de la vida para los que echan mano de l. anmale, resurget corpus spirituale 31: sed quia spiritui summa et mirabili obtemperandi faciltate subdetur, usque ad immortalitatis indissolubilis securissimam voluntatcm omni molestiae sensu, omni corruptibilitate et tarditate detracta. Non solum enin non erit tale, quale nunc est in quavis ptima valetudine; sed nec tale quidem quale fuit in primis hominibus ante peccatum. Qui licet morituri non essent, nisi peccassent; alimentis tamen ut nomines utebantur, nondum spiritualia, sed adhuc animalia corpora terrena gestantes. Quae licet senio non veterascerent, ut necessitate perducerentur ad mortem (qui status eis de ligno vitae, quod in medio paradiso cum arbore vetita simul erat, mirabili Dei gratia praestabatur): tamen et alios sumebant cibos praeter unam arborem, quae fuerat interdicta, non quia ipsa erat malum, sed propter commendandum purae et simplicis obedientiae bonum, quae magna virtus est rationalis creaturae sub Creatore Domino constitutae. Nam ubi nullum malum tangebatur, prefecto si prohibitum tangeretur, sola inobedientia peccabatur. Alebantur ergo aliis quae sumebant, ne animalia corpora molestiae aliquid esuriendo ac sitiendo sentirent: de ligno autem vitae propterea gustabatur, ne mors eis undecumque subreperet, vel senectute confecta decursis temporum spats nterirent: tanquam caetera essent alimento, illud sacramento; ut sic fuisse accipiatur lignum vitae in paradiso corporali, sicut in spirituali, hoc est mtelligibili paradiso, Sapientia Dei, de qua scriptum est, Lignum vitae est amplectentibus eam ". 31 i Cor. i5,43. "? Proy. },i8.

CAPITULO

XXI

EL PARASO EN QUE ESTABAN LOS PRIMEROS HOMBRES PUEDE MUY BIEN ENTENDERSE COMO ALGO ESPIRITUAL, DEJANDO SIEMPRE A SALVO LA VERDAD DE LA NARRACIN HISTRICA SOBRE EL LUGAR CORPORAL

Fundados en esto, algunos refieren el paraso, donde, segn la verdica narracin de la santa Escritura, estuvieron los primeros hombres, padres del gnero humano, a cosas espirituales, y convierten los rboles y plantas frutales en virtudes y costumbres de vida [ 6 2 ] , como si no hubieran existido aquellas cosas corporales y visibles, sino que son un modo de expresin para significar las cosas inteligibles. Como si no pudiera existir el paraso corporal, porque pueda entenderse tambin el espiritual; o como si no hubieran sido dos mujeres, Agar y Sara, y de ellas dos los hijos de Abrahn, uno de la esclava y otro de la libre, porque dice el Apstol que estn figurados en ellos los dos Testamentos; o como si no hubiera brotado el agua de la piedra herida por la vara de Moiss, porque puede entenderse tambin all en significacin figurada Cristo, segn las palabras del Apstol: JM piedra era Cristo | 6 3 ] . AH, pui'M, iludir prohib' i-nlcnder por paraso la vida de los liii-iui vi'iil 111 julos; por MUS eiiiilro ros, las cual ro virtudes cardinales, prudencia, foiliilczii, templanza y justicia; por sus rboles, todas las disciplinas tiles; por los frutos de estos rboCAPUT XXI

D E PARADISO, IN QUO PRIMI HOMINES FUERANT, QUOD RECTE POSSIT SIGNIFICATIONE EIUS SPIRITUALE ALIQUID INTELLIGI, SALVA VERITATE NARRATIONIS HISTORICAE DE CORPORALI LOCO

Unde nonnulli totum ipsum paradisum, ubi primi homines parentes generis humani sanctae Scripturae veritate fuisse narrantur, ad intelligibilia referunt, arboresque illas et ligna fructfera in virtutes vitae moresipic convertunt: tanquam visibilia et corporalia illa non fuerint, sed intrlligibilium significandorum causa eo modo dicta vel scripta sint. Quasi propierea non potuerit esse paradisus corporalis, quia potest etiam spiritualis intellgi: tanquam ideo non fuerint duae mulieres, Agar et Sara, et ex illis do filii Abrahae, unus de ancilla, alius de libera, quia do Testamenta in eis figurata dicit Apostolus 33: aut ideo de nulla petra Moyse percutiente aqua defluxerit", quia potest illie figurata significatione etiam Christus intellgi, eodem apostlo dicente, Petra autem erat Christus "3. Nemo itaque prohibet intellgere paradisum, vitam beatorum; quatuor cus ilumina, quatuor virtutes, prudentiam, fortitudinem, temperantiam, atque iustitiam; et ligna eius, omnes tiles disciplinas; et lignorum fruc" G a l . 4,23-24. "* Ex. 17,61 N u m . 1 Cor. 10,4. 10,11.

896

CIUDAD DE DIOS

xan, 21
XilII, 22 M MUERTE COMO PENA DISt PECADO 897

les, las c o s t u m b r e s de los p i a d o s o s ; p o r el r b o l de la v i d a , la s a b i d u r a , m a d r e de t o d o s los b i e n e s , y p o r el r b o l d e la ciencia del b i e n y del m a l , l a e x p e r i e n c i a del m a n d a m i e n t o t r a n s g r e d i d o [ 6 4 ] . D i o s d e c r e t u n a p e n a p a r a los p e c a d o s , y est b i e n , p o r q u e lo hizo j u s t a m e n t e , p e r o el h o m b r e la e x p e r i m e n t n o p o r su b i e n . Sin e m b a r g o , t o d o esto p o d r a e n t e n d e r s e m e j o r de la Iglesia, y lo i n t e r p r e t a r a m o s c o m o signos p r o f t i c o s q u e p r e c e d e n a lo v e n i d e r o . E l p a r a s o s e r a la m i s m a Iglesia, c o m o se lee d e e l l a en el C a n t a r de los C a n t a r e s ; los c u a t r o ros del p a r a s o s e r a n los c u a t r o e v a n g e l i o s ; los r b o l e s f r u t a l e s , los s a n t o s ; sus frutos, sus o b r a s ; el r b o l de la v i d a , el S a n t o de los s a n t o s , C r i s t o ; el r b o l de la ciencia del b i e n y del m a l , el l i b r e a l b e d r o de la v o l u n t a d h u m a n a . E l h o m b r e , d e s p r e c i a n d o la volunt a d de D i o s , n o p u e d e h a c e r de la suya m s q u e u n u s o p e r n i cioso, y as cae en la c u e n t a de q u es lo q u e le i m p o r t a a d h e r i r s e al b i e n c o m n a t o d o s o d e l e i t a r s e en el p r o p i o . A m n d o s e a s se e n t r e g a a s m i s m o , y p o r eso, a b r u m a d o de t e m o res y de tristezas, c a n t a con el s a l m i s t a , si es q u e siente sus m a l e s : Turbada est interiormente mi alma, y, e n m e n d a d o , d i c e : En ti he depositado mi fortaleza. Si se p e r m i t e d e c i r estas y o t r a s cosas s o b r e u n a i n t e r p r e t a c i n e s p i r i t u a l i s t a del p a r a s o , d g a n s e sin p r o h i b i c i n a l g u n a , con tal q u e se c r e a la v e r d a d fidelsima de la h i s t o r i a p r e s e n t a d a en la n a r r a c i n de los acontecimientos a l l r e a l i z a d o s . tus, mores piorum; et lignum vitae, ipsam bonorum omnium matrem sapientiam; et lignum scientiae boni et mali, transgressi mandad experimentum. Poenam enim peccatoribus bene utique, quoniam iuste, constituit Deus, sed non bono suo experitur homo. Possunt haee etiam in Ecclesia intelligi, ut ea melis aecipiamus tanquam prophetica indicia praecedentia futurorum: paradisum scilicet ipsam Ecclesiam, sicut de illa legitur in Cntico canticorum 3G : quatuor autem paradisi ilumina, quatuor Evangelia; ligna fructfera, sanctos; fructus autcm eorum, opera eorum; lignum vitae, Sanctum sanctorum, utique Christum; lignum scientiae boni et mali, proprium voluntatis arbitrium. Nec se ipso quippe homo divina volntate contempla nisi perniciose uti potest: atque ita discit, quid intersit, utrum inhaereat communi mnibus bono, an proprio delectetur. Se quippe amans donatur sibi, ut inde timoribus moeroribusque completus cantet in Psalmo, si tamen mala sua sentit, Ai me ipsum turbata est anima mea37: correctusque iam dicat: Fortitudinem meam ad te custodiam38. Haec, et si qua alia commodius dici possunt de intelligendo spiritualiter paradiso, nemine prohibente dicantur: dum tamen et illius historiae veritas fidelissima rerum gestarum narratione commendata credatur.
36

CAPITULO

XXII

LOS CUERPOS DE LOS SANTOS, DESPUS DE LA RESURRECCIN, SERN ESPIRITUALES, SIN QUE POR SO SE TORNE LA CARNE ESPRITU
L o s c u e r p o s de los j u s t o s , d e s p u s d e la r e s u r r e c c i n , n i n e c e s i t a r n de r b o l a l g u n o q u e les d el n o m o r i r p o r enferm e d a d o p o r u n a vejez vieja, n i de o t r o s a l i m e n t o s c o r p o r a l e s con los q u e se evita t o d a esa m o l e s t i a p r o c e d e n t e del h a m b r e y de la sed. L a r a z n es q u e s e r n r e v e s t i d o s del d o n i n v i o l a b l e , cierto y o m n m o d o d e la i n m o r t a l i d a d , de f o r m a q u e , si les p l a ce, c e r n e r n p o r p o s i b i l i d a d , n o p o r n e c e s i d a d [ 6 5 ] . E s t o hicieron t a m b i n los n g e l e s c u a n d o se a p a r e c i e r o n v i s i b l e y tang i b l e m e n t e , n o p o r q u e lo n e c e s i t a b a n , sino p o r q u e q u e r a n y p o d a n p a r a n o d i f e r e n c i a r s e de los h o m b r e s en esta h u m a n i d a d m i n i s t e r i a l s u y a [ 6 6 ] . Y n o se d e b e c r e e r q u e l o s n g e l e s com i e r o n slo en a p a r i e n c i a c u a n d o los h o m b r e s les b r i n d a r o n h o s p i t a l i d a d , a u n q u e a e l l o s les p a r e c i e r a q u e c o m a n , c o m o nosotros, por necesidad, p o r q u e ignoraban que eran ngeles. f)e a q u a q u e l l a s p a l a b r a s del n g e l en el l i b r o de T o b a s : Me veais comer, pero me veais ron vuestra vista, es decir, penNiibnis q u e yo lnimilia el n l i m e n l o p o r necesidad, p a r a r e p a r a r IUN fuerzas, c o m o hacis vosotros. M a s , a u n q u e sea p o s i b l e d e f e n d e r o t r a o p i n i n m s p r o b a b l e s o b r e los n g e l e s , la fe c r i s t i a n a n o d u d a q u e el S a l v a d o r , des-

CAPUT
DE

XXII

CORPORIBUS SANCTORUM POST RESURRECTIONEM, QUAE SIC SPIRITUALIA ERUNT, UT NON IN SPIRITUM CARO VERTATUR

Cant. 4yi3. " Ps. 41,7. 3 " Ps. 58,10.

Corpora ergo iustorum quae in resurrectione futura sunt, eque ullo ligno indigebunt, quo fiat ut millo morbo vel senectute inveterata moriantur; eque ullis alus corporalibus alimentis, quibus esuriendi ac sitiendi qualiscumque molestia devitetur: quoniam certo et omnmodo inviolabili muere immortalitatis induentur, ut nonnisi velint, possibilitate, non necessitate vescantur. Quod Angel quoque visibiliter et tractabiliter apparentes, non quia indigebant, sed quia volebant et poterant, ut homk nibus congruerent sui ministerii quadam humanitate, fecerunt. eque enim in phantasmate Angeles edisse credendum est, quando eos nomines hospitio susceperunt 39 : quamvis utrum Angel essent ignorantibus, consimili nobis indgentia vesci viderentur. Unde est quod ait ngelus in libro Tobiae, Videbatis me manducare, sed visu vestro, videbatis d : id est, necessitate reficiendi corporis, sicut vos facitis, me cibum sumere putabatis. Sed si forte de Angelis aliud credibilius disputari potest, certe fides chris" G e n . 18 et T o b . '" T o b . 12,19. 5. Ag. 16 u.

29

898

LA-' CIUDAD; DE D I O S

XIII, 23, 1
Xim, 23, 1 LA MUIRTR COMO PENA DI!L PISCADO 899

pues de la resurreccin, ya en carne espiritual, s, pero real, comi y bebi con sus discpulos. Y es que a tales cuerpos no se les despoja de a posibilidad, sino de la necesidad de comer y beber. Precisamente por eso sern espirituales, no porque dejarn de ser cuerpos, sino porque subsistirn merced al espritu que los vivifica. CAPITULO XXIII

Q U DEBE ENTENDERSE POR CUERPO ANIMAL Y POR CUERPO ESPIRITUAL, O QU ES MORIR EN AN Y SER VIVIFICADOS EN C R I S T O ?

1. As como llamamos cuerpos animales a esos que tienen un alma viviente, an no un espritu vivificante, sin que sean almas, sino cuerpos, as a aqullos les damos el nombre de cuerpos espirituales. Pero Dios nos libre de creer que sern espritus! Sern cuerpos y conservarn la substancia de carne, y sta, gracias al espritu vivificante, no ha de aguantar ni la pesadez ni la corrupcin de la carne. Entonces no existir ya el hombre terreno, sino el celestial, y esto no porque el cuerpo, hecho de la tierra, deje de ser cuerpo, sino porque por un don celestial ser susceptible de morar en el cielo, no perdiendo su naturaleza, sino cambiando su cualidad. El primer hombre, formado de la tierra y terreno, fu creado con alma viviente, no con espritu vivificante, que se le reservaba como premio a su obediencia. Por eso, su cuerpo, que
tiana de ipso Salvatore non diibitat, quod etiam post resurrectonem, iam quidem in spirituali carne, sed tamnii vera, cibum ac potum cum discipulis sumpsit". Non enim potestas, sed cgcstas edendi ac bibendi talibus corporibus auferetur. Unde et spiritualia erunt; non quia corpora esse desistent, sed quia spiritu vivificante subsistent. CAPUT XXIII

necesitaba de comida y de bebida, para no verse presa de sed y de hambre, y no era ajeno a la muerte por una inmortalidad absoluta e indisoluble, sino gracias al rbol de la vida, que le conservaba en la flor de la juventud, no hay duda que fu animal, no espiritual. Con todo, nunca hubiera muerto de no haber incurrido, pecando, en la sentencia con que Dios le haba prevenido y amenazado. Sin verse privado, fuera del paraso, de los alimentos, le quedaba prohibido el rbol de la vida, y fu entregado al tiempo y a la vejez para finir sus das en aquella vida, que pudiera haber sido para l perpetua en el paraso y en su cuerpo animal de no haber pecado, hasta que, en premio de su obediencia, se tornara espiritual. De aqu que, si entendemos significada esta muerte sensible, que realiza la separacin del cuerpo y del alma, en aquellas palabras de Dios: El da que comiereis de l, moriris de muerte, no debe parecer absurdo que no fueran desligados del cuerpo el mismo da en que tomaron del fruto prohibido y mortfero. Ese mismo da fu empeorada y viciada la naturaleza, y, por una separacin justsima del rbol de la vida, se apoder de ellos la necesidad de la muerte corporal. Con esta necesidad nacemos todos. Por eso no dice el Apstol: El cuerpo ha de morir por el pecado, sino: El cuerpo est muerto por razn del pecado, y el espritu es vida en virtud de In justilicdcin. Y a rengln seguido aade: Si el Espritu de .lifiirl ipic resucit a Cristo de la muerte habita tin nosotros, el mismo tpie resucit a Cristo de la muerte da vida tambin 11 vuestros cuerpos mortales en virlud del Espritu que habita en vosotros. Entonces, el cuerpo, que ahora tiene alma viviente, tendr espritu vivificante, y, sin embargo, el Apstol
11 spiritum vivificantem, quod ei per obedientiae meritum servabatur. Ideo corpus eius, quod cibo ac potu egebat, ne fame afficeretur ac siti, et non inimortalitate illa absoluta atque indissolubili, sed ligno vitae a mortis necessitate prohibebatur, atque in iuventutis flore tenebatur, non spirituale, sed anmale fuisse, non dubium est: neququam tamen moriturum, nisi in Dei praedicentis minantisque sententiam delinquendo corruisset. Et alimentis quidem etiam extra paradisum non negatis, a ligno tamen vitae prohibitus, traditus esset tempori vetustatique finiendus, in ea duntaxat vita, quam in corpore licet animali, doee spirituale obedientiae mrito fieret, posset in paradiso, nisi peccasset, habere perpetuam. Quapropter, etiamsi mortem istam manifestam, qua fit animae a corpore separatio, intelligamus simul significatam in eo quod Deus dixerat, Qua die ederitis ex illo, morte moriemini"; non ideo debet absurdum videri, quia non eo prorsus die a corpore sunt soluti, quo cibum interdictum mortiferumque sumpserunt. Eo quippe die mutata in deterius vitiataque natura, atque a ligno vitae separatione iustissima, mortis in eis etiam corporalis necessitas facta est, cum qua nos necessitate nati sumus. Propter quod Apostolus non ait, Corpus quidem moriturum est propter peccatum; sed ait, Corpus quidem mortuum est propter peccatum, spiritus autem vita est propter iustitiam. Deinde subiungit: Si autem Spiritus eius qui suscitavit Christum a mortuis, habitat in vobis; qui suscitavit Christum a
" C ^ n . 2,17.

QUID INTELLICENDUM SIT DE CORPORE ANIMALI ET DE CORPORE SPIRITUALI: AUT QUI MORIUNTUR IN A D A M , QUI VERO VIVIFICANTUR IN C H R I S T O

1. Nam sicut corpora ista, quae habent animam viventem, nondum spiritum vivificantem, animalia dicuntur corpora; nec tamen animae sunt. sed corpora: ita illa spiritualia vocantur corpora; absit tamen ut spiritus ea credamus futura, sed corpora carnis habitura substantiam, sed nullam tarditatem corruptionemque carnalem spiritu vivificante passura. Tune iam non terrenus, sed caelestis homo erit: non quia corpus quod de trra factum est, non ipsum erit; sed quia dono caelesti iam tale erit, ut etiam celo incolendo non amissa natura, sed mutata qualitate conveniat. Primus autem homo de trra terrenus 42, in animam viventem factus est, non
41 L e . 24. *' i Cor. 15,47.

<-.-;

HA- C I U D A D - D K D I O S ;'.

.:

XXH, Z3|'2

XHI, 23,2

LA MUERTE COMO PENA DEI, I'ECADO

901

l s ya muerte, porque est sometido a la necesidad de * muerte. Entonces tena un alma viviente, no un espritu vivificante, pero de forma tal, que no poda llamarse con razn muerte, porque sin la comisin del pecado no hubiera podido estar sujeto a la necesidad de la muerte. Sin embargo, Dios, cuando signific la muerte del alma, que consiste en ser abandonada por El, en estas palabras: Adn, dnde ests?, y cuan!rn estas otras: Eres tierra, y a la tierra irs, figur la muere d e ' cuerpo, que consiste en apartarse de l el alma, se debe creer que no dijo nada de la muerte segunda justamente porque su intencin era que quedara oculta por mor del Nuevo Testamento, donde se declara con luz fluorescente. El fin de todo esto era manifestar que la muerte primera, comn a todos, trae su origen de aquel pecado de que todos fuimos solidarios en Adn. En cambio, la muerte segunda no es comn a todos, por amor a aquellos que segn el decreto de Dios han sido llamaaos, los que antes haba previsto y predestinado, como dice el Apstol, para que se hiciesen conformes con la imagen de su Hijo, de manera que sea el primognito entre muchos hermanos, librados de la muerte segunda merced a la gracia de Dios Por el Mediador. - El primer hombre, segn la expresin del Apstol, fu creado en cuerpo animal. Su intencin era distinguir este que aora es animal del que ser espiritual en la resurreccin. Es puesto en la tierra, como una semilla, en estado de corrupcin, y resucitar incorruptible. Es puesto en la tierra disforme, y
Ji

c e ( ue e

resucitar glorioso. Es puesto en la tierra sin movimiento, y resucitar lleno de vigor. Es puesto en la tierra como un cuerpo animal, y resucitar como un cuerpo espiritual. Y luego, en prueba de esto, aade: Porque as como hay cuerpo animal, hay tambin cuerpo espiritual. De este modo quiso manifestar qu es el cuerpo animal, aunque la Escritura no haya dicho del primer hombre, llamado Adn, cundo le fu creada el alma por el soplo de Dios. No dice: Y fu hecho el hombre en cuerpo animal, sino: Fu formado el hombre en alma viviente. La intencin del Apstol fu dar a entender en esta percopa: Fu formado el hombre en alma viviente, el cuerpo animal del hombre. Cmo deba entenderse el espiritual, lo muestra al agregar: El postrer Adn fu llenado de espritu vivificante, significando indudablemente a Cristo, que resucit ya de la muerte, de manera que no puede morir nunca ms. Por fin, remata diciendo : Pero no es el cuerpo espiritual el que ha sido formado el primero, sino el animal, y en seguida, el espiritual. Este pasaje arroja ms luz sobre la anterior insinuacin al hombre animal en lo que est escrito que fu formado el primer hombre en alma viviente, y el espiritual en lo que se lee: El postrer Adn fu llenado de espritu vivificante. El cuerpo animal es el primero, cual lo tuvo el primer Adn, (|uc no haba de morir si no pecaba; cual lo tenemos 110N0I10H iilioru, procedente de su imlu raleza, transformada y viciada por el prendo, que le ha .sometido a la necesidad de la muerte; cual se dign tener Cristo por nosotros, no por necesidad, sino por posibilidad. Luego seguir a ste el cuerpo espitur in injirmitate, surget in virtute; seminatur corpus animaie, sur get corpus spirituale. Deinde ut hoc probaret, Si est, inquit, corpus anmale, est et spirituale. Et ut quid esset corpus anmale ostenderet, Sic, inquit, scriptum est: Factus est primus homo in animam viventem. Isto igitur modo voluit ostendere quid sit corpus anmale, quamvis Scriptura non dixerit de primo homine, qui est appellatus Adam, quando illi anima flatu Dei creata est, Et factus est homo in corpore animali; sed, Factus est homo in animam viventem". In eo ergo quod scriptum est, Factus est primus homo in animam viventem, voluit Apostolus intelligi corpus hominis anmale. Spirituale autem quemadmodum intelligendum esset, ostendit addendo, Novissimus autem Adam in spiritum vivificantem: procul dubio Christum significans, qui iam ex mortuis ita resurrexit. ut mori omnino deinceps non possit. Denique sequitur et dicit: Sed non primum quod spirituale est, sed quod anmale; postea, spirituale. Ubi multo apertius declaravit, se anmale corpus insinuasse in eo quod scriptum est, factum esse primum hominem in animam viventem: spirituale autem in eo quod ait, Novissimus Adam in spiritum vivificantem. Prius est enim anmale corpus, quale habuit primus Adam, quamvis non moriturum, nisi peccasset; quale nunc habemus et nos, hactenus eius mutata vitiataque natura, quatenus in illo, posteaquam peccavit, effectum est, unde haberet iam moriendi necessitatem; quale pro nobis etiam Christus primitus habere dignatus est, non quidem necessitate, sed potestate: postea vero spi*T G e n . 3,7.

mortuis, vivificabit et mortalia corpora vestra, per inhabitantem Spiritum eiusm vobis^. Tune ergo erit Corpus in spiritum vivificantem, quod nunc est in animam viventem; et tamen mortuum dicit Apostolus, quia iam moriendi necessitate constrictum est. Tune autem ita erat in animam vientem, quamvis non in spiritum vivificantem, ut tamen mortuum dici ecte non posset; quia nisi perpetratione peccati necessitatem moriendi abere^non posset. Cum vero Deus et dicendo, Adam, ubi es? mortem signicavent animae, quae facta est illo deserente; et dicendo, Terra es, et in errarn ibis4o, mortem significaverit corporis, quae illi fit anima disceente: propterea de morte secunda nihil dixisse credendus est, quia occultam esse voluit propter dispensationem Testamenti novi, ubi secunda rs apertissime declaratur; ut prius ista mors prima, quae communis e s mnibus, proderetur ex illo venisse peccato, quod in uno commune actum est mnibus: mors vero secunda non utique communis est omniN propter eos qui secandum propositum vocati sunt, quos ante praesir'1' 6t predestinavit, sicut ait Apostolus, conformes imaginis Filii sui, ut pse primogenitus in multis fratribus", quos a secunda morte per Mediatorem Dei gratia liberavit. c o r p o r e er lo ' S animali primum hominem factum, sic Apostolus v n s e nim a quod t U r ' . k spirituali quod in resurrectione futurum est, hoc nunc est get anmale discernere: Seminatur, inquit, in corruptione, surm mcorruptione; seminatur in contumelia, surget in gloria; seminaR

Gen, 3,9.19. Ron %,i& e t 29.

o m . 8,io.u.

902

CIUDAD DI} DIOS

X5IH, 23, 3 XXII, 2 3 , 3 LA MUERTE COMO PENA DEL I'ECADO 903

ritual, c u a l p r e c e d i y a en Cristo, c o m o en cabeza n u e s t r a , y t e n d r n sus m i e m b r o s en la r e s u r r e c c i n de los m u e r t o s . 3 . A c o n t i n u a c i n , el A p s t o l s e a l a u n a diferencia m a n i fiesta e n t r e estos dos l i o m b r e s , d i c i e n d o : El primer hombre es el terreno, formado de la tierra, y el segundo es el celestial, que viene del cielo. As como el primer hombre ha sido terreno, han sido tambin terrenos sus hijos, y as como es celestial el segundo, son tambin celestiales sus hijos. Segn esto, as como hemos vestido la imagen del hombre terreno, vistamos tambin la imagen del hombre celestial. C o n estas p a l a b r a s , el A p s t o l p r e t e n d e q u e se r e a l i c e esto a h o r a en n o s o t r o s p o r sac r a m e n t o , s e g n este o t r o p a s a j e : Todos los que habis sido bautizados en Cristo estis revestidos de Cristo. P e r o la realid a d se c o l m a r c u a n d o lo q u e h a y e n n o s o t r o s d e a n i m a l p o r n a c i m i e n t o se h a y a t o r n a d o en e s p i r i t u a l p o r la r e s u r r e c c i n , o p a r a u s a r su m i s m a e x p r e s i n : Hemos sido salvados en su esperanza. V e s t i m o s la i m a g e n del h o m b r e t e r r e n o p o r el p e c a d o y p o r la m u e r t e , q u e la g e n e r a c i n n o s i n y e c t ; p e r o v e s t i m o s la i m a g e n del h o m b r e celestial p o r la g r a c i a del p e r d n y de l a v i d a e t e r n a , q u e n o s da la r e g e n e r a c i n s l o p o r el M e d i a d o r e n t r e D i o s y los h o m b r e s , el h o m b r e C r i s t o J e s s . E n la intencin del A p s t o l , ste es el h o m b r e celestial q u e h a y q u e entend e r a q u , p o r q u e v i n o del cielo p a r a vestir el c u e r p o de l a m o r t a l i d a d t e r r e n a y r e v e s t i r l o de la i n m o r t a l i d a d celestial [ 6 6 ] . Da t a m b i n el n o m b r e de celestiales a o t r o s j u s t a m e n t e p o r q u e p o r la g r a c i a se h a c e n m i e m b r o s suyos, f o r m a n d o con E l u n s o l o Cristo, la cabeza y el c u e r p o [ 6 7 ] . E s t o lo e x p r e s a con luz ^meridiana esa c a r t a en los t r m i n o s s i g u i e n t e s : Porque as como por un hombre vino la muerte, por un hombre debe ventlale, quale iam praecessit iii Christo tanquam in capite nostro, secuturum est autem in membris eius ultima resurrectione raortuorum. 3. Adiungit deinde Apostolus duorum istorum hominum evidentissimam differentiam, dicens: Primus homo de trra, terrenus; secundus homo de celo, caelestis. Qualis terrenus, tales et terreni: qualis caelestis, tales et caelestes. Et quomodo induimus imaginem terreni, induamus et imaginem eius qui de celo estl". Hoc Apostolus ita posuit, ut nunc quidem in nobis secundum Sacraraentum regenerationis fat; sicut alibi dicit, Quotquot in Christo baptizan estis, Christum induistis4": re autem ipsa tune perficietur, cum et in nobis quod est anmale nascendo, spirituale factum fuerit resurgendo. Ut enim eius itidem verbis utar, Spe salvi facti sumus". Induimus autem imaginem terreni hominis propagatione praevaricationis et mortis, quam nobis intulit generatio: sed induimus imaginem caelestis hominis gratia indulgentiae vitaeque perpetuae, quod nobis praestat regeneratio, nonnisi per Mediatorem Dei et hominum hominem Iesum Christum": quem caelestem hominem vult intelligi, quia de celo venit, ut terrenae mortalitatis corpore vestiretur, quod caelesti immortalitate vestiret. Caelestes vero ideo appellat et alios, quia fiunt per gratiam membra eius, ut cum illis sit unus Christus, velut caput et cor48 49

nir la resurreccin. Que as coma en Adn mueren todos, as en Cristo todos son vivificados. Si esto s u c e d e r en el c u e r p o e s p i r i t u a l , q u s e r e n e s p r i t u vivificante? Se dijo todos y todos, n o p o r q u e t o d o s l o s q u e m u e r e n en A d n h a y a n de ser m i e m b r o s de Cristo ( p u e s d e e l l o s m u c h o s s e r n c a s t i g a d o s e t e r n a m e n t e con l a m u e r t e s e g u n d a ) , s i n o p o r q u e as c o m o nadie m u e r e en c u e r p o a n i m a l , s i n o en A d n , as n a d i e es vivificado en c u e r p o e s p i r i t u a l , s i n o en C r i s t o . E n c o n c l u s i n : n o d e b e i m a g i n a r s e q u e t e n d r e m o s e n la r e s u r r e c c i n u n c u e r p o i g u a l al q u e t u v o el p r i m e r h o m b r e untes del p e c a d o . Y estas p a l a b r a s : As como el primer hombre ha sido terreno, as han sido tambin terrenos sus hijos, n o d e b e n e n t e n d e r s e s e g n el c u e r p o q u e s i g u i a l a a d m i s i n del p e c a d o . L a r a z n es q u e n o d e b e p e n s a r s e q u e a n t e s del p e c a d o su c u e r p o f u e r a e s p i r i t u a l y q u e h a y a s i d o t r o c a d o e n a n i m a l en m e r e c i m i e n t o del p e c a d o . L o s q u e as p i e n s a n , rep a r a n m u y p o c o en l a s p a l a b r a s del g r a n D o c t o r , q u e e s c r i b e : Si hay un cuerpo animal, hay tambin el espiritual, como est escrito: El primer hombre, A d n , fu formado en alma viviente. E u a c a s o esto h e c h o d e s p u s del p e c a d o , s i e n d o sa l a p r i m e r a c r e a c i n del h o m b r e , de l a q u e el m i s m o A p s t o l t o m osle texto de la L e y p a r a h a c e r v e r lo q u e es el c u e r p o a n i m a l ?

|MI. Ib" lli tuulrin Kpinlolit cviilriitius In ponit: l'cr hominem mors, et pr.i hominum ir.stirrcctio mtirluorum. Sicut enim in Adam omnes moriuiitur, sic et in Christo omnes vivificabuntur *'*. Iam utique in corpore Kpirituali, quod erit in spiritum vivificantem. Non quia omnes qui in Adam moriuntur, membra erunt Christi (ex illis enim multo plures secunda in aeternum morte plectentur); sed ideo dictum est, omnes atque omnes, quia sicut nemo corpore animali nisi in Adam moritur, ita nemo corpore spirituali nisi in Christo vivificatur. Proinde neququam putand1 1 m est, nos in resurrectione tale corpus habituros, quale habuit homo primus ante peccatum. eque illud quod dictum est, Qualis terrenus, tales el terreni; secundum illud intelligendum est, quod factum est admissione peccati. Non enim existimandum est, eum prius quam peccasset, spirituale corpus habuisse, et peccati mrito in anmale mutatum. Ut enim hoc putetur, parum attenduntur tanti verba doctoris, qui ait, Si est corpus anmale, est et spirituale; sicut scriptum est, Factus est primus homo Adam in animam viventem. Numquid hoc post peccatum factum est, cum sit ista hominis prima conditio, de qua beatissimus Apostolus ad corpus anmale monstrandum, hoc testimonium Legis assumpsit?
6

* r Cor. 15,21 et 22.

r Cor. 15,42-49. G a l . j,27-

'" K o m , 8,24. " 1 T i m . 2,5.

0<M

LA CIUDAD DI! DIOS

XJII, 24, 1

X'IH, 24, 2

LA MUERTE COMO PENA DEL PECADO

905

CAPITULO

XXIV

C M O DEBE ENTENDERSE EL SOPLO CON QUE FU H E C H O EL PRIMER HOMBRE EN ALMA VIVIENTE, 0 AQUEL OTRO QUE ESPIR EL SEOR AI. DECIR: RECIBID EL E S P R I T U SANTO?

1. De aqu algunos, con poca precaucin, han pensado que en este versillo: Inspir Dios en su rostro espritu de vida, y fu hecho el hombre en alma viviente, no se pretende decir que se comunic entonces el alma al primer hombre, sino que el alma que ya tena fu vivificada entonces por el Espritu Santo. Les induce a esta interpretacin el leer que Jess, despus de la resurreccin, sopl sobre sus discpulos, diciendo: Recibid el Espritu Santo. Luego alldeducen ellosse hizo algo semejante, como si el evangelista, prosiguiendo, aadiera: Y fueron hechos en alma viviente. Si hubiera dicho esto, deberamos entender que el Espritu de Dios es una especie de vida de las almas. Sin El las almas racionales deben estimarse muertas, aunque los cuerpos parezcan vivir por su presencia. Pero que en la creacin del hombre no sucedi as, lo atestiguan suficientemente las palabras del Gnesis, que suenan: Y cre (formavit) Dios al hombre polvo de la tierra. Algunos, buscando una interpretacin ms clara, han dicho: Y form (finxit) Dios al hombre del barro de la tierra. Porque ms arriba haba dicho : Una fuente suba de la tierra y regaba toda la haz de la tierra, y, segn ellos, el barro actu deba entenderse como un
CAPUT XXIV

compuesto de agua y de tierra. A rengln seguido aade: Y cre Dios al hombre polvo de la tierra, como traen los cdices griegos, de los que ha sido traducida al latn la Escritura [ 6 8 ] . Que a uno le d por decir cre (formavit) o form (finxit), traduciendo la palabra griega iTrAcxaEv, no tiene importancia; sin embargo, es ms propio, al parecer, form (finxit). I'ero a los que prefirieron decir cre (formavit), les pareci esquivar de este modo la ambigedad, porque en latn es ms corriente usar la palabra fingere para denominar a quienes componen algo con una mentira larvada. Este hombre, hecho del polvo de la tierra o del barro (pues era polvo humedecido), ste, digo, para expresarlo con ms viveza, usando la expresin de la Escritura, polvo de la tierra, ensea el Apstol pie fu hecho cuerpo animal cuando recibi el alma. Y fu creado este hombre en alma viviente, es decir, una vez formado este polvo, fu hecho en alma viviente. 2. Y replican ellos: Ya tena alma, porque de otro modo no se llamara hombre, ya que el hombre no es ni el alma sola ni el cuerpo solo, sino el compuesto de alma y de cuerpo. Es una gran verdad que el alma del hombre no es todo el hombre, sino la parte superior del mismo, y que su cuerpo no es lodo el hombre, sino su parte inferior. Y tambin lo es que n la unin simultnea de ambos elementos se da el nombre de hombre, termino que no pierde cada uno de los elementos
muido IIIIMMIMOM de ellos por .separado |(>9|. No se dice a

cmlii puno, sin que lo prohib! lev lingstica alguna: Aquel hombre muri, v hora est gozando o penando, siendo as que
/'mis Hutem useendebut de trra, et irrigabat omnem faciem terrae'"': ut \ lioc limus intelligendus videretur, huniore scilicet terraque concretus. I lii enim hoc dictum est, continuo sequitur, Et formavit Deus hominem nilverem de trra: sicut graeci cdices habent, unde in latinam linguam Scriptura ista conversa est. Sive autem formavit, sive finxit, quis dicere voluerit, quod grae.ee dicitur ETTAOTOEV, ad rem nihil interest: magis tamen pioprie dicitur, finxit. Sed ambiguitas visa est devitanda eis, qui formavit dicere mahierunt, eo quod in latina lirigua illud magis obtinuit consuetudo, ut hi dicantur fingere, qui aliquid niendacio simulante componunt. Mime igitur formatum hominem de terrae pulvere, sive limo (erat enim pulvis immectus); lumc, inquam, ut expressitis dicam, sicut Scriptura lenla est, pulverem de trra, anmale corpas factum esse docet Apostolus, ciim animam accepit. Et factus est iste homo in animam viventem: id est, formatus iste pulvis factus est in animam viventem. 2. Iam, inquiunt, habebat animam, alioquin non appellaretur homo: quojiiam homo non est Corpus solum, vel anima sola, sed qui ex anima ronstat et corpore. Hoc quidem verum est, quod non totas homo, sed pars rnelior hominis anima est; nec totus homo corpus, sed inferior hominis pars est: sed cum est utrmuque coniunctum simul, habet hominis nomen; cpiod tamen et singida non amittunt, etiam cum de singulis loquimur. Qiiis enim dicere prohibetur quotidiani quadam lege sermonis, Homo ille defunetus est, et nunc in requie est vel in poenis; cum de anima sola
" Gen. 3,7.6.

QALITER ACCIPIENDA SIT VEL ILLA INSUFFLATIO, IN QUA PRIMUS HOMO FACTUS EST IN ANIMAM VIVENTEM; VEL ILLA QUAM DO&IINUS FECIT, DICENS, ACCIPITE SPIRITUM SANCTUM

1. Unde et illud parum considrate quibusdam visum est, in eo quod legitur, nspiravit Deus in faciem eius spiritum vitae, et factus est homo in animam viventem ", non tune animam primo horaini datam, sed eam quae iam inerat, Spiritu sancto vivificatam. Movet enim eos, quod Dominus Iesus posteaquam resurrexit a mortuis, insufflavit, dicens discipulis suis, Accipite Spiritum sanctum54. Unde tale aliquid existimant factum, quale tune factum est: quasi et hic secutus Evangelista dixerit, Et facti sunt in animam viventem. Quod quidem si dictum esset, hoc intelligeremus, quod animarum quaedam vita sit Spiritus Dei, sine quo animae rationales mortuae deputandae sunt, quamvis earum praesentia vivero corpora videantur. Sed non ita factum, quando est conditus homo, satis ipsa libri verba testantur, quae ita se habent: Et formavit Deus hominem pulverem de trra. Quod qudam planius interpretandum putantes dixerunt, Et finxit Deus hominem de limo terrae. Quoniam superius dictum fuerat.
54

G e n . 2,7. l o . 20,22.

906

LA CIUDAD DK DIOS

jJCEEt, 24, 3

X'.l'Il, 2 4 , 3

LA MUERTE COMO PENA DEL PECADO

907

esto slo puede decirse del alma? A quin se prohibe decir: Aquel hombre est enterrado en tal o cual lugar, siendo as que esto slo puede entenderse del cuerpo? Dirn acaso que la divina Escritura no suele expresarse as? Ms an, ella nos da testimonio de esto, hasta el punto de que, aun estando unidos estos dos elementos y en vida del hombre, llama hombre a cada uno de ellos, a saber, llama homcre interior al alma, y exterior al cuerpo, como si fueran dos hombres, cuando en realidad ambos a la vez son un solo hombre. Ni que decir tiene que es preciso entender en qu sentido se dice que el hombre fu hecho a imagen de Dios y que el hombre es tierra y ha de tornar a la tierra. Lo primero se dice del alma racional, cual la inyect Dios soplando, o, si es ms propia la expresin, inspirando en el hombre, es decir, en el cuerpo del hombre. Y lo segundo, del cuerpo, tal cual fu formado por Dios del polvo, y al que dio el alma para hacerle cuerpo animal, es decir, hombre en alma viviente. 3. Por eso, el Seor, al soplar sobre sus discpulos, diciendo : Recibid el Espritu Santo, quiso darnos a entender que el Espritu Santo no es solamente Espritu del Padre, sino que es tambin Espritu del Unignito. Uno mismo es el Espritu del Padre y del Hijo, y con El forman la Trinidad Padre, Hijo y Espritu Santo, que no es criatura, sino Creador. El soplo corpreo, procedente de la boca carnal, no era la substancia y la naturaleza del Espritu Santo, sino ms bien una figura, que nos manifestaba, como he indicado, que el Espritu Santo es comn al Padre y al Hijo, que no tiene cada uno el suyo, sino que es uno mismo el de los dos. En las sagrapossit hoc dici: et, 111o aut illo loco homo ille sepultus est; cum hoc nisi de solo corpore non possit intelligi? An dicturi sunt, sic loqui Scripturam non soler divinam? Imo vero illa ita nobis in hoc attestatur, ut etiam cum do ista coniuncta sunt et vivit homo, tamen etiam singula hominis vocabulo appellet; animam scilicet interiorem hominem, corpus vero exteriorem hominem vocans SG, tanquam duo sint homines, cum simul utrumque sit homo unus^ Sed intelligendum est, secundum quid dicatur homo ad imaginem Dei, et homo trra atque iturus in terram. Illud enim secundum animam rationalem dicitur, qualem Deus insufflando, vel, si commodius dicitur, inspirando indidit homini, id est hominis corpori: hoc autem secundum corpus, qualem hominem Deus finxit ex pulvere, cui data est anima, ut fieret corpus anmale, id est homo in animam viventem. 3. Quapropter in eo quod Dominus fecit, quando insufflavit dicens Acpite Spiritum sanctum, nimirum hoc intelligi voluit, quod Spiritus sanctus non tantum sit Patris, verum etiam Unigeniti ipsius Spiritus. dem ipse quippe Spiritus est et Patris et Filii, cum quo est Trinitas Pate'r et Filius et Spiritus sanctus, non creatura, sed Creator. eque enim flatus ille corporeus de carnis ore procedens substantia erat Spiritus sancti atque natura, sed potius significatio, qua intelligeremus, ut dixi, Spiritum sanctum Patri esse Filio que communem: quia non sunt eis singulis singuli, sed unus amborum est. Semper autem iste Spiritus in Scripturis sanctis
50

das Escrituras este Espritu se expresa siempre con la palabra griegaTrveua,como le denomina en este lugar el Seor cuando lo dio a sus discpulos, significndolo con el soplo de su boca corporal. No recuerdo pasaje alguno de la divina Palabra en que se nombre de otro modo. En este versculo: Y form Dios al hombre polvo de la tierra, y sopl o inspir en su rostro espritu de vida, no dice el griego irveOpa, que suele traducirse por Espritu Santo, sino n-voiv, nombre aplicado ms corrientemente a la criatura que al Creador. Basados en esto, algunos traductores, para diferenciarlos, prefirieron traducir esta palabra por soplo y no por espritu. Esta misma expresin se emplea en aquel pasaje de Isaas que dice: Yo hice todo soplo, significando, sin duda, toda alma.
La palabra griega TTVOIV, los latinos la han interpretado a veces

por soplo, a veces por espritu, a veces por inspiracin o aspiracin cuando se aplica tambin a Dios. Pero TrveOna siempre la han traducido por espritu, sea del hombre, del que dice el Apstol: Qu hombre sabe lo que es del hombre, sino el espritu del hombre que hay en l mismo?; sea de la bestia, como est escrito en e] libro de Salomn: Quin sabe si el espritu del hombre se remontar hasta el cielo y el espritu de la bestia se abatir hasta la tierra?; sea ste corpreo, llamado por otro nombre viento, trmino usado en el Salmo, que canta: El ueno, rl graniza, la nieve, el hielo y el viento tempestuoso; M'ii no vil el espritu riendo, sino el Creador, como es ste, del ipir dice el Seor en el Evangelio: Recibid el Espritu Santo, figurndolo por el soplo de su boca corporal. Y tambin donde dice: Id, bautizad a todas las gentes en el nombre del Padre,
graeco vocabulo irva/pa dicitur, sicut cum et hoc loco Dominus appellavit, quando eum corporalis sui oris flatu signilicaus, discipulis suis dedit: et lois mnibus divinorum eloquiorum non mihi aliter unquam nuncupatus nccuirit. Hic vero, ubi legitur, Et finxit Deus hominem pulverem de trra, et insufflavit, sive inspiravit in faciem eius spiritum vitae; non ait graecus Trrajpa quod solet dici Spiritus sanctus, sed Trvorjv : quod riomen in creatura quam in Creatore frequentius legitur: linde iioniiulli etiam Latini, propter ijifferentiam, hoc vocabulum non spiritum, sed flattim appcllare maluerunt. Hoc enim est in graeco etiam illo loco apud [saiam, ubi Deus dcit, Omnem flatum ego fea"1, omnem animam sine dubitatione significans. Quod itaque graeceTTVOIV dicitur, nostri aliquando flatum, aliquando spiritum, aliquando inspirationem, vel adspirationeni, quando etiam Dei dicitur, interpretati sunt: -rrvEucc vero mmquam nisi spiritum; sive hominis, de quo ait Apostolns, Quis enim scit hominum quae sunt hominis, nisi spiritus hominis qui in ipso est?" sive pecoris, sicut in Salomlas libro scriptum est, Quis scit si spiritus hominis ascendat sursiim in caelum, et spiritus pecoris descendat deorsum in terram?" sive istum corporeum, qui etiam ven tus dicitur: nam eius hoc riomen est, ubi in Psalmo canitur, Ignis, grando, nix, glaes, spiritus tempesteis *: sive iam non creatum, sed Creatorem, sicut est de quo dicit Dominus in Evangelio, Acpite Spi57 K v.if), src. J\'X. j Cor. 3,n.

2 Cor. 4,T6.

" Kcc'U. i . * l's. 148,8.

908

'

I,A CIUDAD DE DIOS

XHI.,24, 4

X I I I , 24, 5

U MUERTE COMO PENA 1.1(1, l'ECADO

909

y del Hijo, y del Espritu Santo. Aqu de un modo muy expresivo y m y claro se encarece la Trinidad. Y donde se lee: Dios es espritu, y en otros muchsimos pasajes de las sagradas Letras se da a entender lo mismo. En todos estos lugares de las Escrituras, los cdices griegos escriben no -rrvo-ny, sino-nrveiia, y los latinos espritu, no soplo. Por eso, si en este versillo: Inspir, o, si es ms propia la expresin, sopl en su rostro espritu de vida, el griego hubiera escrito -n-ve/ua en lugar de -nvo-qv, aun en este caso no nos veramos precisados a entender el Espritu Creador, llamado propiamente en la Trinidad Espritu Santo, puesto que Trveua, como queda apuntado, suele aplicarse no slo al Creador, sino tambin a la criatura. 4. Peroreplicarn, al decir espritu, no hubiera aadido de vida si no quisiera dar a entender el Espritu Santo, y al decir: Fu creado el hombre en alma, no hubiera aadido viviente si no significara la vida del alma, que le comunic, como don, el Espritu de Dios. Viviendo el almaprosiguenesa vida que le es propia, qu necesidad haba de aadir viviente, sino slo la de dar a entender la vida que le infunde el Espritu Santo? Y esto, qu es sino asirse con inters a hiptesis humanas V atender con desinters a las Escrituras santas? Porque era gran cosa no ir lejos, sino leer poco ms arriba en el mismo libro: Produzca la tierra alma viviente, cuando fueron creados todos los animales terrestres? Y luego, pasados algunos
baptzate omnes gentes in nomine Patris et Fii et Spiritus sanen*1; ubi ipsa Trinitas excellentissime et evidentissime commendata est. Et ubi legitur, Deus spiritus est "\ Et alus plurimis sacrarum Litterarum locis. In bis quippe mnibus testimoniis Scripturarum, quantum ad Graecos attinet, non trvoTiv videmus scriptum esse, sed irveiia: quantum autem ad Latinos, non flatum, sed spiritum. Quapropter in eo quod scriptum est, Inspiravit, vel, si magis proprie dicendum est, Insufflavit in faciem eius spiritum vitae; si graecus non irvoiv sicut ibi legitur, sed i-rvsucc posuisset, nec sic esset consequens, ut Creatorem Spiritum, qui proprie dicitur in Trinitate Spiritus sanctus, intelligere cogeremur: quandoquidem -trotOua ut dictum est, non solum de Creatore, sed etiam de creatnra dici soler manifestum est. 4. Sed cum dixisset, inquiunt, spiritum, non adderet vitae, nisi illio Spiritum sanctum vellet intelligi: et cum dixisset, Factus est homo in animam, non adderet, viventem, nisi animae vitam significaret, quae illi divinitus impertitur dono Spiritus Dei. Cum enim vivat anima, inquiunt, proprio suae vitae modo, quid opus erat addere viventem, nisi ut ea vita intelligere tur, quae illi per Spiritum sanctum datur? Hoc quid est aliud, nisi diligenter pro humana suspicione contendere, et Scripturas sanctas negligenter attendere? Quid enim magnum erat non ir longius, sed in eodem libro ipso paulo superius legere, Producat trra animam viventem'"; quando animalia terrestria cuneta creata sunt? Deinde aliquantis
'
ez

captulos, significaba gran cosa caer en la cuenta de que est escrito: Y todo lo que tiene espritu de vida y todo lo que estaba sobre la rida fu destruido, cuando, tratando del diluvio, deca que pereci cuanto viva sobre la tierra? Si, pues, hallamos tambin en las bestias alma viviente y espritu de vida, segn el estilo de la divina Escritura, y diciendo el griego en este pasaje, que suena: Todo cuanto tiene espritu de
vida, noirvEOua, sino TTVOIV, por qu no hemos de decir: Qu

necesidad haba de aadir viviente, si el alma que no vive no puede existir? O qu necesidad haba de aadir de vida, habiendo dicho antes espritu? Pero comprendemos que cuando la Escritura deca espritu de vida y alma viviente, segn su estilo, quera dar a entender los animales, es decir, los cuerpos animados, que tienen, gracias al alma, el sentido corporal. Sin embargo, en la creacin del hombre olvidamos el estilo de la Escritura, siendo as que all habla tambin segn ese estilo. En este sentido insina que el hombre, una vez recibida el alma racional, que intent presentarla creada no como efecto del agua o de la tierra, sino del soplo de Dios, fu formado para vivir en un cuerpo animal, obra del alma viviente, como los animales, de los que dijo: Produzca la tierra alma viviente. De ellos dice tambin que tienen espritu de vida. Aqu el griego no diioiTveua, sino TTVOIV, expresando con este trmino no el

Espritu Santo, sino el alma de los animales. 5. An aaden: Con esto se pone de manifiesto que el soplo de Dios sali de su boca, y, si creemos que es el alma, ser lgico concluir que es de la misma substancia que Dios e igual interpositis, in eodem tamen ipso libro, quid magnum erat advertere quod
scriptum est, Et omnia quae habent spiritum vitae, et omnis qui erat super aridam, mortuus estei; cum insinuaret omnia quae vivebant in trra periisse diluvio? Si ergo et animam viventem, et spiritum vitae etiam in pecoribus invenimus, sicut loqui divina Scriptura consuevit; et cum hoc quoque loco, ubi legitur, Omnia quae habent spiritum vitae, non graecus m/euo: sed ITVOT\V dixerit: cur non dieimus, Quid opus erat ut adderet, viventem, cum anima nisi vivat esse non possit? aut, Quid opus erat ut adderet, vitae, cum dixisset spiritum? Sed intelligimus spiritum vitae, et animam viventem Scripturam suo more dixisse, cum animalia, id est corpora animata, vellet intelligi, quibus inesset per animam perspicuus iste etiam corporis sensus. In hominis autem conditione obliviscimur, quemadmodum loqui Scriptura consueverit, cum suo prorsus more locuta sit: quo insinuaret hominem etiam rationali anima accepta, quam non sicut aliarum carnium aquis et trra producentibus, sed Deo fiante creatam voluit intelligi; sic tamen factum, ut in corpore animali, quod fit anima in eo vvente, sicut illa animalia viveret, de quibus dixit, Producat trra animam viventem: et quae itidem dicit habuisse in se spiritum vitae; ubi etiam in graeco non dixit -rrvevucx sed irvof\v non utique Spiritum sanctum; sed eorum animam tali exprimens nomine. , 5. Sed enim Dei fiaras, inquiunt,, Dei ore exisse intelligitur, querri si animam crediderimus, consequens erit ut eiusdem fateamur esse substan* Ibid., 7,23.

ritum sanctum; eum corporei sui oris ignificans flatu. Et ubi ait, Ite,

6S

M t . a8,ig. l o . 4,24.

.. . . . .

... ' "

' . - . : . .-.

Gen. i,M-

910

LA CIUDAD DI! DIOS

xamr, 24,6
\ XHI, 24,6 LA MUERTE COMO PENA D1!I, TOCADO 911

a su Sabidura, que dice: Yo sal de la boca del Altsimo [ 7 0 ] . Hay que hacer notar que la Sabidura no ha dicho que es un soplo de la boca de Dios, sino que procede de su boca. As como nosotros podemos hacer un soplo, no de la naturaleza que nos constituye en hombres, sino del aire que nos rodea, que traemos y llevamos respirando y aspirando, as Dios, que es omnipotente, pudo formar no de su naturaleza, ni de criatura alguna sometida a su dominio, sino de la nada, un soplo, que con mucha propiedad est escrito inspir o sopl para inyectarlo en el cuerpo del hombre. El es incorpreo, y el soplo, incorpreo, pero El es inmutable, y el soplo, mudable, porque el Dios increado infundi algo creado. Sin embargo, para que sepan estos que se precian de hablar de las Escrituras y no estudian su estilo literario que no solamente se dice salir de la boca de Dios lo que es igual o de la misma naturaleza que El, oigan o lean lo escrito por diccin de Dios: Por cuanto eres tibio y no fro ni caliente, estoy parm vomitarte de mi boca. 6. No hay, pues, motivo alguno para oponernos al Apstol, que habla con tanta claridad, distinguiendo el cuerpo animal del cuerpo espiritual, es decir, de aquel en que hemos de estar de este en que actualmente estamos. Es puesto en tierra un cuerpo animal, y resucitar un cuerpo espiritual. Porque as como hay cuerpo animal, lo hay tambin espiritual, segn est escrito: El primer hombre, Adn, fu formado en alma viviente; el postrer Adn, llenado de espritu vivificante. Pero no es el cuerpo espiritual el (ue. ha sido formado el primero, sino el
tiae, paremque illins Sapientiae, quae dir.it, Ego ex ore Altissimi prodivi 5. Non quidem dixit Sapientia ore Dei cfflatam se fuisse, sed ex eius ore prodisse. Sicut aiitem nos possunius, non de nostra natura qua nomines sumus, sed de sto aere oireumfuso, qnem spirando ac respirando ducimus ac reducimus, flatum facer cun siifflanms: ita omnipotens Deus non de sua natura, eque de subiaceuti creatina, sed etiam de nhilo potuit facer flatum, quem corpori iiominis inserendo inspirasse vel insufflasse convenientissime dictus est, incorporeus incorporeum, sed iminutabilis mutabilem; quia non creatus oreatum. Verumtarnen ut sciant isti, qui de Scripturis loqui volunt, et Scripturarum locutiones non advertiuit, non hoc solum dici exire ex ore Dei, quod est aequalis eiusdemque naturae, audiant, vel legant quod Deo dicente scriptum est: Quoniam tepidus es, et eque calidas eque frigidus, incipiam, te evomere ex ore
6.

\ animal, y en seguida el espiritual. El\ primer hombre es el te-, treno, formado de la tierra, y el segundo es el celestial, que piene del cielo. As como el primer hombre ha sido terreno, han sido tambin terrenos sus hijos; y as como es celestial el segundo, tambin son celestiales sus hijos. Segn esto, como hemos vestido la imagen del hombre terreno, vistamos tambin la imagen del hombre celestial. Estas palabras del Apstol ya las hemos mentado ms arriba. El cuerpo animal, en que, segn l, fu formado el primer hombre, Adn, fu creado de tal modo, que poda morir, es verdad, pero que no morira de no haber pecado. Y es que lo que ha de ser espiritual e inmortal por el espritu vivificante, no puede morir. As, el alma, que fu creada inmortal, aunque aparentemente est muerta por el pecado, pues carece de esa vida suya que es el Espritu de Dios, merced al cual poda vivir sabia y felizmente, no deja de vivir con una especie de vida que le es tambin propia, aunque sea miserable, y no deja, porque fu creada inmortal. Lo mismo sucede en los ngeles desertores, que, aun cuando de alguna manera hayan muerto pecando, porque abandonaron la fuente de la vida, que es Dios, con el cual podan vivir sabia y felizmente, no pudieron morir, dejando en absoluto de vivir y de sentir, ya que fueron creados inmortales. Y a tenor de esto, despus del juicio, sern precipitados en la segunda muerte, de forma que ni aun all carecern de vida, ya que no se vern privados de sensibilidad cuando vivan en dolores. Los hombres, empero, que se acogen a la gracia de Dios y que sern conciudadanos de los santos ngeles, estables en su beatitud, sern revestidos de cuerpos espirituales tales, que ni pecarn ms ni morirn. Su inmortalidad ser como la de los
us; secundus homo de celo, caelestis. Qualis terrenus, tales et terreni: qualis caelestis, tales et caelestes. Et quomodo induimus imaginem terreni, induamus et imaginem eius qui de celo est". De quibus mnibus apostolicis verbis superius locuti sumus. Corpus igitur anmale, in quo primum hominem Adam factum esse dicit Apostolus, sic erat factum, non ut mor omnino non posset; sed ut non moreretur, nisi homo peccasset. Nam illud quod spiritu vivificante spirituale erit et immortale, mori omnino non poterit. Sicut anima creata est immortalis, quae licet peccato mortua perhibeatur carens quadam vita sua, hoc est Dei Spiritu, quo etiam sapienter et beate vivere poterat: tamen propria quadam, licet misera, vita sua non desinit vivere; quia immortalis est creata. Sicut etiam desertores angel, licet secundum quemdam modum mortui sint peccando; quia fontem vitae deseruerunt, qui Deus est, quem potando, sapienter beateque poterant vivere: tamen non sic mori potuerunt, ut omnino desisterent vivere atque sentir; quoniam immortales creati sunt: atque ita in secundam mortem post ultimum praecipitabuntur iudicium, ut nec illie vita careant; quandoquidem etiam sensu, cum in doloribus futuri sunt, non carebunt. Sed nomines ad Dei gratiam pertinentes cives sanctorum Angelorum in beata vita manentium, ita spiritualibus corporibus induentur. ut eque peccent amplius, eque moran tur: ea tamen immortalitate vestiti, quae, sicut An ' T C o r . 15,44-49.

meo

6. Nulla itaque causa est, cur apertissime loquenti resistamus Apostlo, ubi ab spirituali corpore corpas anmale discernens, id est, ab illo in quo futuri sumus, hoc in quo nunc sumus, ait: Seminatur corpas anmate, surget Corpus spirituale: si est corpus anmale, est et spirituale, sicut scriptum est, Factus est, primus homo Adam, in animam viventem, novissimus Adam in spiritum vivificantem. Sed non primum quod spirituale est, sed quod anmale; postea, quod spirituale. Primus homo de trra, terre" E c c t i . 24,5 A.POC. 3,l.

812

'-: LA CIUDXD DR DIOS

X I I I , 24, 7 /

ngeles, que ni el pecado les podr privar de ella, con la diferencia de que conservarn la naturaleza de la carne y no per-I durar corruptibilidad alguna carnal ni pesadez. I 7. Esta cuestin trae como de la mano otras que necesa-! riamente deben tratarse y resolverse con la ayuda de Dios yj Seor de la verdad. La primera es sta: Se origin la libido1 en los miembros desobedientes de los primeros hombres del' pecado de desobediencia al abandonarlos la gracia de Dios? As se explicara que en su desnudez abrieran los ojos, esto es, repararan con ms curiosidad en ella, y, porque el movimiento impudente resista al albedro de la voluntad, cubrieran sus vergenzas. Y segunda: Cmo se habran de propagar los hijos si, como haban sido creados, permanecieran sin prevaricacin? Pero, puesto que este libro exige ya un fin y sta no es cuestin para limitarla a unas pginas estrechas, me parece determinacin ms acertada dejarla para el libro siguiente.

NOTAS

AL

LIBRO

XIII

gelorum, nec peccato possit auferri; natura quidem manente carnis, sed milla oninino carnali corruptibilitate vel tarditate remanente. 7. Sequitur autem quaestio necessario pertraetanda, et Domino Deo veritatis adiuvante solvenda. Si libido ntembroruin inobcdientium ex peccato inobedientiae in illis primis liominihus, cun illos divina <*rati deseruisset, exorta est; unde in suam nuditatem oculos aperuemnt, id est, eam curiosius adverterunt, et quia impudens motus voluntatis arbitrio resistebat, pudenda texerunt: quomodo essent lilios propagaturi, si, ut creati uerant, sine praevaricatione mansissent. Sed quia et liber iste claudendus est, nec tanta quaestio in sermonis angustias coarctanda, in eum qui sequitur, commodiore dispositione differatur.

11] En el libro anterior, captulo 21. L2] El alma es la vida del cuerpo, como Dios es la vida del alma. Cuando el alma abandona al cuerpo, tenemos la muerte corporal, y cuando Dios abandona al alma, estamos ante la muerte del alma. Cf. De beata vita 2,7; De quant. anim. 1,2; 4,5; De mor. Eccl. cath. I 5.7; De lib. arb. II 6,13; 16,41; Confess. III 6,10; De civ. Dei XIII 15; De Gen. ad Un. VII 21,30; In lo. Evang. tr.23,7; tr.47,8; Serm. 65,5; 161,6; 180,8. [3] El hombre es limitado, y no puede hacer nada bueno sin la ayuda de Dios. Ni principiar, ni proseguir, ni concluir cosa conducente para la vida eterna. En un principio, Agustn pareci ceder un poco al semipelagianismo, concediendo que el hombre puede comenzar las obras; pero luego se retract. Es terminante en este sentido, y sta es una expresin plenamente antipelagiana. Estas palabras zanjan la cuestin en trminos precisos, claros y admirables: Quia quod fit a te, ipse facit in te. Numquam fit a te, quod non ipse facit in te. Sed aliquando facit in te, quod non fit a te; numquam autem aliquid fit a te, si non facit in te (Serm. 56,7). Ln razn humana se rebela, poro la fe se impone. | 4 | Tnl vez de cslc lexlo v de oros que se rilan a favor pudiera inferirse la unin substancial del cuerpo y del alma. El problema ha sido muy discutido y hoy est prcticamente sin valor. Cf. Ro. M. DK., El compuesto humano segn San Agustn (El Escorial 1931); PARS, J. JJK, De unione animae cum corpore in doctrina Sancti Augustini: Acta Hebd. August.'Thomistieae (Romae 1.931); GOLOTRUNNHR, J.: Das LeibSeele Problem bei Augustinus (Kallmnz 1934); CII.LKRIIELO, L.. La formacin del cuerpo humano segn San Agustn: La Ciudad de Dios (1950) vol.162 p.445-473. [51 La segunda muerte es mala para todos, porque es pena del pecado y del pecado personal y es castigo de la culpa. Por eso, no siendo para los buenos, es mala para todos. [6] La objecin es fuerte, y procede, sin duda, del maniquesmo. Los males existentes en el mundo llevaban a sta y a otras conclusiones ms desastrosas todava. La muerte es una pena, y como pena, slo deba suceder a los malos. Tal vez estuvieran tambin implicados en esta cuestin los pelagianos, quienes, para no verse obligados a admitir que la muerte es pena del pecado, puesto que el hombre para ellos es recto, la atribuyen a su naturaleza. [7] Dada en este sentido universal la respuesta, no temera ya ataque de ninguna clase. O negaban la autoridad a las Escrituras, cosa que no solan hacer, dado que tambin ellos se fundaban en su autoridad, o deban dar fe a sus palabras claras y terminantes, en las cuales se expresa que la muerte es la pena conminada al pecado. [8] Agustn supone que, consideradas las cosas materialmente, el hombre es inferior en muchas a los mismos animales. La debilidad y endeblez de los prvulos e infantes y los grandes y esmerados cuidados que precisan, superan a los de los animales en mucho. Sin embargo, la

gl4.

LA CIUDAD DE DIOS NOTAS AL LIBRO X I I I

razn les da la primaca sobre todos los seres de la naturaleza. Por eo dir en otras partes que, en agudeza de sentidos, nos sobrepujan muchos animales, y es verdad. _ _ | [9] En el 1.1 c.38 n.67-68 De peccatorum meritis et remissione, suscita esta duda: Cmo seran los recin nacidos de no haber pecado Adjn y pregunta si tendran la fuerza suficiente para mover sus miembros. Santo Toms en la Suma Teolgica (1 q.96 a.l) concluye que los recin nacidos no tendran la fuerza suficiente para mover sus miembros a cualesquiera actos, sino solamente a actos convenientes con su edad. como, por ejemplo, a pedir el pecho y a rehuirlo. [101 Alusin evidente al bautismo, como puede verse por los efectos que luego enumera. [11] Con este ttulo se designan los tres libros De peccatorum ments et remissione. En sus Retractaciones (II 33) aade al ttulo estas palabras: Ubi mxime disputatur de baptismate parvulorum propter orignale peccatum. Esto confirma el ttulo que aqu le asigna. [12] Cf. De peccat. merit. et remiss. II 30-31ss.,49-55 [13] Agustn ha concebido la vida del cristiano como un certamen, como una lucha, como un combate perpetuo. La vida, sin ese sentido agnico, es muerta e inservible. La asctica exige la lucha. Por eso gritaba desde su tribuna con espritu guerrero: Necesse est ut spera sint tmpora (Serm. Ma. Caillau et S. Ivs II 19). [14] San Agustn se muestra tan humano y tan profundo conocedor del corazn del hombre, que concibe y acierta que el egosmo se inmiscuye hasta en las obras ms santas. Quin no bautiza a su hijo para que no muera eternamente? Esta es la gran sabidura psicolgica de Agustn. Esto es humano, y muy humano. [15] En toda esta bella exposicin comparativa y antittica se manifiesta la gran preocupacin de Agustn por asignar a los males aparentes el fin recto a que deben conducir, y al que de hecho tienden por su misma naturaleza. Uno de esos males es la muerte, cuyo fin es librarnos de las miserias de esta vida, bien que siempre la esperemos como un enemigo que nos arrebata de las cosas de nuestro amor. [16] La muerte es una pena, pero bendita pena, que nos merece tal premio! Desde Cristo, la muerte es la puerta de acceso a la eternidad. Es un instrumento necesario y un vehculo sin el cual no podremos realizar nuestro viaje a la eternidad y adems no conseguiremos sta. Los Sermones son un ndice de estas verdades tan trgicas y tan consoladoras. Tan trgicas, porque nos priva de las cosas y de los seres queridos, y tan consoladoras porque nos acerca a Dios, objeto nico de nuestras aspiraciones. [17] Qu gran conocimiento del corazn encierra esta apreciacin psicolgica! Esa es nuestra inclinacin ms natural, ir contra lo mandado, y slo porque est mandado. Cuntas lgrimas nos han arrancado aquellos pasajes de las Confessiones en que Agustn relata el robo de unas peras por el prurito tonto y malvolo de hacer mal, porque estaba prohibido solamente! Es maravilloso el comentario que de ella hace M. F. Sciacca. Cf. San Agustn, trad. del P. Ulpiano Alvarez (Barcelona 1955) t.l p.17-22. ; [18] La perfeccin consiste en el recto uso de las cosas. Las cosas nos han sido dadas para que usemos de ellas, uti, no para que gocemos de las mismas, non frui. Los justos usan bien hasta de los males. Cf. De div. quaest. 83 q.30; De doctr. christ. I 3,3; 4,4; 23,22; 22,20; 32,35. : [19] Sobre este punto ya hemos hablado en la nota 90 y 91 l libro XI. ,:, ;-,::..: ;. ..;,-.,. ,,;.,

915

i : [20] El martirio es un segundo bautismo, segn el antiguo sentir de l Iglesia, que nunca envejece. La tradicin est acorde en concederle los niismos efectos que al bautismo de agua, menos el carcter. Eu caso de que el martirizado muera sin otro bautismo, recibe todo el cmulo de gracias que recibira de haber recibido el bautismo de agua. Y tambin para Agustn el martirio es semilla de nuevos cristianos, como para Tertuliano. Sparsum est semen sanguinisdicesurrexit seges Ecclesiae (Serm. 22,4). [21] Este principio, luego admitido por la Escuela y transmitido a la teologa, es ya clsico. El bautismo de fuego causa los mismos efectos en los no bautizados, en cuanto a la remisin de los pecados, que el bautismo re susceptum. San Agustn distingue ya perfectamente los efectos del batitismo, la remisin de los pecados, original y personales, y el carcter. 122] Y la razn de esto es la siguiente: es muy conveniente ese modo de remitir los pecados, porque el as martirizado prefiere la confesin de Cristo a la conservacin de la propia vida, aun sabiendo que negando a Cristo podra bautizarse. Y aade an ms. Parece conceder ms mrito a stos, que, pudiendo, no han querido diferir su muerte, que a los bautizados realmente. [23] El mrtir por s, consideradas las cosas humanamente, no podra dar la vida por Cristo. Le bastaba negarle, y aun este pecado se le perdonara por el bautismo posterior. Y el mrtir que, a pesar de esto, da su vida por Cristo, tiene un mrito muy superior. Este es el fundamento de la razn de congruencia para conceder al bautismo de sangre los mismos efectos que al bautismo de agua. 1241 Como puede, verse, la cuestin presentada es pinamente bizantina v un desahogo mental, sutil y malalmrslieo del Santo. Con todo, las apreciaciones que aqu hace son aprovechables para la filosofa actual. 125] Ls innegable que slo puede morir el que vive y que la vida es la posibilidad de la muerte. Concuerda esto con la visin de ese poeta de nuestros das que escriba: Y nosotros seguimos en la terrea insolencia de mineralidad, sed de cadver yerto, sin sentir que la vida de nuestra humana esencia es el morir. Quien no muere es porque ya est muerto. [26] Esta idea de la temporalidad y de la finitud ha sido recogida por la filosofa moderna, existencialista sobre todo. Tenemos a Heideger hablndonos en Sein und Zeit de las relaciones del Dassein con la temporalidad. La vida del hombre es una muerte continuada, y por eso es preciso y posible admitir que el hombre es moribundo y viviente a la vea 127] Esta concepcin de la vida, que, a primera vista, parece un tanto pesimista, est enraizada en la ms sublime humildad. La vida es correr a la muerte. Slo asi entendida puede vivirse con la intensidad que se merece. En la filosofa existencialista esta concepcin ha pasado va a ser acervo comn. Es, por otra parte, un pensamiento este muy fecundo para la vida espiritual y que ha sido muy explotado por los msticos de todos los tiempos. [28] La vida es un correr precipitado de aos que chocan con la eternidad, es verdad, pero no lo es menos que choca tambin con un
murocomo dira Sartreque es la muerte. Cf. ALONSO FUKYO, SABINO

Existencialismo y existencialistas (Valencia 1949) p.161-185. [29] La carrera hacia la muerte es igual para todos, con la nica particularidad de que unos llegan antes a su meta, porque la tienen ms

916

A CIUDAD DE DIOS NOTAS M, UBRO XIII 917

cerca, y otros ms tarde. Un ao ms vivido es un ao menos de vida. Todos caminamos hacia la muerte con igual velocidad; el que antes llega, es que su meta estaba ms cercana. Estas pginas de Agustn pueden competir con las ms brillantes de los existencialistas modernos. Cf. ITURRIOZ, J., El hombre y su metafsica (Oa [Burgos] 1943). [30] En qu se diferencia de esta otra de Heidegger: Tan pronto como el hombre entra en la vida, ya es viejo para morir? [31] Este anlisis de la existencia coloca a San Agustn a la cabeza de los existencialistas modernos. Ya Alonso Fueyo lo ha hecho notar, y con l otros pensadores. Pero es preciso evitar en esto el escollo con que se ha topado siempre al interpretar a San Agustn en conformidad con una filosofa determinada. Las coincidencias pueden darse, pero siempre tienen un fondo distinto. Y es lo que ocurre en este caso. San Agustn presenta los problemas de la existencia desde el punto de vista cristiano, bien definido y concreto; no es ateo, como son la mayor parte de los filsofos actuales. Emmanuel Mounier pona ya a San Agustn en la raz del rbol existencialista. Y el P. Boyer escribi en 1947 un artculo en Sapientia (2 p.149-152) con el ttulo de San Agustn y el existencialismo. Y desde esta fecha, los trabajos sobre el tema se han multiplicado considerablemente. [32] Todo este anlisis detallado de los momentos de la muerte no tiene ms razn de ser que un desahogo literario y filosfico del Santo. Adems lleva una segunda intencin, y es poner de relieve la impropiedad del lenguaje en mltiples ocasiones. Es tema corriente en Sneca, por ejemplo, y en Gelio. [33] La apreciacin sirve tambin para los testamentos que se hacen antes de morir. De lo contrario, es un testamento informe y el testador se dice que muere ab intestato. [34] San Agustn busca la esencia misma de la muerte, la objetividad. La muerte no se tiene como puede tenerse un paquete de vveres; la muerte es algo que acta y que extingue y consume, algo que aniquila la vida. Es constitutiva; no simplemente un mero tener, sino un ser, O, mejor, un estar. [35] Juega aqu a maravilla con la palabra declinari. Es decir, la muerte no puede ser declinada, o sea evitada, y el trmino que la designa no puede ser declinado, o sea, no puede ser conjugado en sus casos gramaticales. [36] El pasaje es difcil de interpretar. No es fcil saber a qu muertes alude, si solamente al infierno o tambin al purgatorio, del que hablar ms tarde explcitamente. [37] En este y en otros textos se han apoyado algunos para ver en Agustn la admisin de un pecado sexual en el paraso. Pero, como es notorio, aqu mismo se dice que el pecado de concupiscencia es pena de la desobediencia. Cf. ASESIO, F., Tradicin sobre un pecado sexual er el Paraso?: Gregorianum vol.31 1 950); II p.35-62. [38] El orden y la justicia exige esto: que lo inferior se someta a lo superior. Y sta es la ley que ha establecido Agustn para toda la vida asctica. [39] El hombre mismo no ha quedado excluido de la teora de las razones seminales. Tune autem factus est homo et masculus et fentina; rgo et tune et postea. eque enim tune, et non postea; aut vero postea et. non tune; nec alii postea, sed iidem ipsi aliter tune, aliter postea, Qtiaeret ex me quomodo. Respondebo postea visibiliter, sicut species humahae constitutionis nota nobis est: non tomen parentibus generantibus, sed Ule de limo, illa de costa. Qaeret tune quomodo, Respondebo, invi-

sibiliter, ptentialiter, causaliter, quomodo fiunt futura non facta (De Gen. ad litt. VI 6,10; 7,12; 10,17; 11,18; 14,25; 15,26; VIII 3,7; IX 1,1; 17,31-32; De Trin. III 8,13; 9,16). [40] Ya hemos apuntado en una nota del libro XII la trascendencia y alcance que da Agustn a esta idea. [41] La concepcin de la muerte como pena del pecado es desconocida por los filsofos de la antigedad. La razn es fcil. En primer lugar desconocan el pecado y su existencia, y en segundo, no se allanaban a esta creencia, y para ellos la muerte era el fin, pero natural, y, a veces, el medio mejor para librarse de los males de la vida. [42] Se refiere al librito De universo, que es una parte del Timeo, de Platn. De ese librito habla tambin en el libro XXII, captulo 26, y en el Serm. 241,8. [43] Rozas, siguiendo otra leccin tanto de la Ciudad de Dios como del Timeo, traduce son indisolubles a mi albedro, pero creemos que el pensamiento es el puesto, segn puede colegirse de la cita que ha hecho en libros anteriores. [44] Este es el pensamiento de Platn en el Timeo y en el Epinmides. En el Timeo dice as: Dios, queriendo hacer el mundo semejante a lo que tiene de ms bello y perfecto entre las cosas inteligibles, hizo un animal visible, y con l deban conformarse todos los dems animales, como siendo de la misma naturaleza que l. [45] Bajo el nombre de paliados entiende a los filsofos. El palio era la tnica larga que solan llevar los filsofos. De tal manera que Gelio en cierta ocasin, viendo a un joven bien apuesto y bien cultivado en su cuerpo, dijo: Video barbam et pallium, philosophum nondum video. [461 Es el pensamiento ya citado del Timeo. Hemos de hacer notar que Agtisln leo el Dilogo de Platn a travs de Cicern, y poi eso en ms de una ocasin no se dn cuenta de que Cicern ha insertado creencias propias y ha sido poco fiel al texto. [47] Agustn rebate la opinin con una lgica humana y humanitaria. Se funda en sus mismos autores para hacerles ver lo ilgico de sus palabras. Si es poderoso para hacer cosas grandes, por qu no ha hecho las pequeas? O es que le falta poder para stas y lo tiene para aqullas? [48] Slo deben huirse, pues, los cuerpos mortales, los corruptibles, los que apesgan al alma. Y estos cuerpos son as por el pecado. Antes del pecado poda llamarse mortal e inmortal; mortal, porque poda morir, e inmortal, porque poda no morir. Y el tornarse mortal fu ya condena, no naturaleza, o, por mejor decir, segn la expresin del Apstol, fu muerto por el pecado. Cf. De Gen. ad litt. VI 25,36-37. [49] Este argumento ad hominem, tan corriente en toda esta obra, surte efectos maravillosos. O salen de u materialismo destico o tienen que admitir la posibilidad de la resurreccin. O dejan el culto de los seres muertos o han de confesar que esos seres han resucitado para recibir el culto de ellos. [50] El problema que suele presentarse aqu es el siguiente: el cuerpo de los primeros padres fu creado incorruptible y espiritual, o corruptible y animal, tal cual fu despus del pecado. Aqu parece ensear que fueron creados incorruptibles y espirituales al decir que la bondad de Dios no los cre corruptibles, pesados y moribundos, sino que esto es pena del pecado. Esta misma cuestin la presenta en De Gen. ad litt. VI 19,30; 20,31ss. Y en el c.25 n.36-37 da la respuesta que hemos ya visto en la nota anterior. Es mortal e inmortal, pero bajo diversos aspectos. Podemos decir en conclusin, con Santo Toms, que los cuerpos de nuestros primeros padres no eran- tales cuales sern los -cuerpos resuci-

918

LA CIUDAD D D I O S NOTAS AL LIBRO XIII

tados, sino que difiere la inmortalidad de la gloria de la inmortalidad dada a estos cuerpos. [51] En De fide el symbolo (4,13) dice a este propsito: Solet quosdam offendere vel impos gentiles vel haereticos, quod credamus assumptum terrenum corpas in caelum. Sed gentiles plerumque Ph.ilosoph.orum argumentis nobiscum agere student, ut dicant terrenum aliquid in celo esse non posse. Noslras enim Scripturas non noverant, nec sciunt qaomodo dictum sil: Seminatur corpus animale, surgit corpus spiritale. En el libro XXII trata ms detenidamente este punto. [52] La antigedad no poda desligarse de su materialismo. La solucin a este enigma de la resurreccin de los muertos la haba dado ya Cristo cuando respondi a los saduceos que le preguntaban de quin sera la mujer que haba tenido siete maridos y se le haban muerto todos: In resurrectionedice Cristoeque nubent, eque nubentur. Con lo cual desbarata la opinin materialista de la resurreccin. [53] Esta idea est en consonancia con toda la tradicin escriturstica. La tierra no tiene punto alguno de apoyo, segn esa tradicin, y est fundada sobre la nada, sobre su estabilidad. As, en el libro de Job. captulo 16, se dice: Qui extendit Aquilonem super vacuum, et appendit terram super nihilum, es decir, hace que la tierra est estable en su lugar. As leemos tambin en el salmo 103: Qui fundas ti terram super stabilitatem suam. non nclinabitur in saeculum saeculi. [54] Con este ltimo argumento ensea que Dios con su omnipotencia puede separar el peso natural o la gravedad del cuerpo mismo. Y arguye as: Si los dioses inferiores pudieronsegn Platnremover del fuego la cualidad de quemar y dejarle la de lucir, siendo ambas cosas naturales al fuego, este poder debe concederse con mucha ms razn al Dios supremo. Y as. El puede quitar de la carne humana, a la que da la inmortalidad, la corrupcin, dejndole su naturaleza; privarle de su gravedad sin quitarle su esencia. [55] Esto mismo de la necesidad de los cuerpos para la felicidad perpetua en la resurreccin lo analiza y lo expone maravillosamente en De Genesi ad litteram (XII 35,68). Una aclaracin ms precisa a ciertas concesiones hechas en el libro De utilitate credendi puede verse en Reiractationes (I 14,2). [56] En el Fedn dice que el nimo impuro y mancillado con algn crimen no puede ir a aquel lugar en que estn los dems nimos limpios y puros. Estas almas purificadas habitarn ese lugar. Quae modrate et pur vitam traduxeritdice lDos comits et duces consecuta, eum locum, et qui sibi proprie et peculinriter attributus fuerit, inhabitot. [57] As discurre, o, mejor, se imagina y fantasea. Platn en el Fedro. [58] Principalmente en el libro X, captulo 30. [59] Siendo consecuente con su sentido de que el alma para ser feliz debe huir todo cuerpo, la conclusin deba ser sta. Cf. libro XXII, captulo 27, donde expone Agustn ampliamente este sentir. [60] As pensaba Orgenes, que, en su obra -n-Epi'Apxv dice que toda criatura corporal se convertir en espiritual y la substancia total de ella se trocar en un cuerpo pursimo y resplandeciente y tal cual la mente ahora es incapaz de concebirlo. Y despusaadeser Dios todo en todas las cosas, a fin de que toda la substancia corprea se reduzca a la naturaleza superior, a toda otra naturaleza, a la divina. Agustn rechaza aqu esta opinin, y tambin en De fide et symbolo (4,13). [61] Testimonio ms claro y definitivo contra la afirmacin de vm

919

pecado sexual en l paraso en las obras del Santo, no puede darse. Ver nota 37, [62] Esta interpretacin alegrica del paraso se debe en gran parte a Filn en su obra De opificio mundi y en el libro primero de las Alegoras de la Ley. Luego Orgenes sigui, al parecer, esta misma interpretacin en sus comentarios al Gnesis y el libro IV, captulo 2, del iTepl 'ApxSv. [63] El concordismo de Agustn entre la interpretacin alegrica, la histrica y la literal es patente al menos en este pasaje, aunque de muchos otros pueda dudarse. En el pensamiento escriturstico general agustiniano hay que decir que sigue el sentido que ms le acomoda al caso de que trata sin escrpulo, pero en sus escritos siempre reconoce un gran valor al sentido literal y al histrico. Su tendencia a hacer filosofa en la exegesis es clara. Por eso se ha dichoy no sin raznque sus exegesis escritursticamente son de muy escaso valor, pero filosficamente son riqusimas. [64] Sin embargo, en sta y en la exegesis siguiente se atiene a un sentido simblico. Es cierto que ha hecho notar que el sentido histrico ha de conservarse, pero ahora este otro sentido le viene muy bien para probar la tesis que intenta y lo usa, a pesar de sus apreciaciones tericas sobre el particular. Al fin del captulo vuelve de nuevo a insistir sobre la historicidad y su valor en este caso. Hoy nosotros ya sabemos cmo se ha de entender esa historia semita y cmo debemos interpretaral menos tenemos la norma directiva de la Comisin Bblicaesos primeros captulos del Gnesis. 1651 El lexln, un poco difcil por la construccin latina y por faltar equivalencia en castellano, parece claro, Los cuerpos en la resurreccin tendrn capacidad para comer, es decir, podrn comer, pero no tendrn necesidad de ello, y por eso no lo harn. [66] En efectodice Agustn en la Epist. 102 q.1,6, leemos que los ngeles comieron esos alimentos en la misma forma; no en una apariencia fingida y area, sino en una realidad aparente, y, sin embargo, no fu por necesidad, sino por potestad. De distinto modo absorben el agua la tierra sedienta y el rayo ardiente del sol: aqulla, por necesidad; ste, por potencia. El cuerpo que resucitar tendra una bienaventuranza imperfecta si no pudiese tomar alimentos o si tuviese necesidad de tomarlos. "" [67] Busca el tipo y el antitipo, y ambos le vendrn muy bien para l fin que persigue en la obra. El fin terreno, la insercin en el cuerpo mstico, y el fin sobrenatural, la patria eterna. Parece rensar aqu en la hereja de los valentinianos, que pretenda que el cuerpo de Jesucristo no era un cuerpo humano, sino un cuerpo espiritual y celeste. Cf. De haeresibus haer.ll. [68] El sentido del cuerpo mstico es muy expresivo en San Agustn. J?u.. gran, profundidad es escondida para muchos espritus y slo su metafsica de la unidad lo explica suficientemente. Los Tractatus in Ibnrin, sobre todo, son el hontanar de donde mana esta doctrina. " [69] Esto muestra que antes las iglesias empleaban la versin de los Setenta y que luego fu substituida por la versin de-San Jernimo. [70] Este testimonio es definitivo contra aquellos que impugnan la unin substancial. La cuestin ha perdido actualidad, pero Agustn en esto es explcito. Cf. tambin Contra Acad. I 3,9; De mor. Eccl. cath. I 4,6; 5,8; 27,52; De Gen. contra Manich. II 7,9; De Trin. III 2,8; ir. 48,2; Epist. 137,3,11; Serm. 130,3. . : ;. ;

XIV, 2, 1

El, PECADO Y LAS PASIONES

921

L I B R O

X I V

[1]

Vuelve a hablar del pecado original como fuente de la vida carnal y de las afecciones viciosas. Se detiene sobre todo en hacer ver que la libido vergonzosa es pena justa de la desobediencia e investiga el modo de propagarse la especie humana sin libido, de no haber pecado el primer hombre.

C A P I T U L O
LA DESOBEDIENCIA MUERTE DEL PRIMER HOMBRE SI LA MUCHOS

I
SOMETERA GRACIA DE A TODOS NO

c a d o en q u e e l l o s c o n s i n t i e r o n fu t a n e n o r m e , q u e , e n v i r t u d de l, la n a t u r a l e z a h u m a n a e m p e o r y se t r a n s m i t e a l o s desc e n d i e n t e s el p e c a d o m i s m o y la n e c e s i d a d de la m u e r t e . E l imp e r i o de la m u e r t e se e n s e o r e t a n t o de los h o m b r e s , q u e d i e r a con t o d o s en Ja m u e r t e s e g u n d a c o m o p e n a d e b i d a s i u n a g r a c i a i n d e b i d a de D i o s n o l i b r a r a a a l g u n o s de e l l o s d e la misma. D e a q u q u e , siendo t a n t o s y tari" g r a n d e s los p u e b l o s disem i n a d o s p o r t o d o el o r b e de la t i e r r a , t a n d i v e r s o s en r i t o s y en c o s t u m b r e s y t a n v a r i a d o s en l e n g u a , en a r m a s y e n v e s t i d o s , no formen ms que dos gneros de sociedad h u m a n a , que pod e m o s l l a m a r , c o n f o r m n d o n o s con n u e s t r a s E s c r i t u r a s , d o s c i u d a d e s . U n a es la de los h o m b r e s q u e q u i e r e n v i v i r s e g n l a c a r n e , y o t r a la d e los q u e q u i e r e n v i v i r s e g n el e s p r i t u , c a d a u n a en su p a z p r o p i a . Y la p a z de c a d a u n a de e l l a s consiste en v e r c o l m a d o s t o d o s sus a n h e l o s [ 2 ] .

A UNA

SEGUNDA

PERPETUA

DIOS

C A P I T U L O
QU DEBE ENTENDERSE POR VIVIR

II
SEGN LA CARNE?

LIBRARA A

Y a h e m o s a p u n t a d o en los l i b i o s a n t e r i o r e s que D i o s , p a r a unificar al g n e r o h u m a n o , n o slo p o r la s e m e j a n z a de natur a l e z a , sino t a m b i n p o r lazos de c o n s a n g u i n i d a d ; p a r a l i g a r l o s , d i g o , con el v n c u l o de la p a z en u n i d a d c o n c o r d e , q u i s o q u e t o d o s los h o m b r e s p r o c e d i e r a n de u n o s o l o . A d e m s fu tamb i n v o l u n t a d suya q u e el g n e r o h u m a n o n o e s t u v i e r a sujeto a la m u e r t e i n d i v i d u a l , si los dos p r i m e r o s h o m b r e s , de los c u a l e s u n o fu c r e a d o de la n a d a y otro del p r i m e r o , n o se h u b i e r a n h e c h o a c r e e d o r e s de e l l a p o r la d e s o b e d i e n c i a . El pe-

1. P r i m e r a m e n t e es p r e c i s o c o n s i d e r a r q u es vivir s e g n la c a r n e y q u segn el e s p r i t u . C u a l q u i e r a q u e de g o l p e t o p e con esta e x p r e s i n , n o r e c o r d a n d o o n o r e p a r a n d o en el leng u a j e de l a s S a n t a s E s c r i t u r a s , p u e d e p e n s a r q u e l o s filsofos e p i c r e o s viven segn la c a r n e , p o r q u e h a c e n r a d i c a r el b i e n s u m o del h o m b r e en el p l a c e r del c u e r p o . A stos a a d i r a n psteros obligatione peccati et mortis necessitate transmissa. Mortis autem regnum in homines usque adeo dominatum est, ut omnes in secundara quoque mortem, cuius nullus est finis, poena debita praecipites ageret, nisi inde quosdam indebita Dei gratia liberaret. Ac per hoc factum est, ut um tot tantaeque gentes per terrarum orbem diversis ritibus moribusqae viventes, multiplici linguarum, armorum, vestium sint varietate distinctae; non tamen amplius quam duo quaedam genera humanae societatis existerent, quas civitates duas secundum Scripturas nostras mrito appellare possimus. Una quippe est hominum secundum carnem, altera secundum spiritum vivere in sui cuittsque generis pace volentium; et cum id quod expetunt assequuntur, in sui cuiusque generis pace viventium. CAPUT
DE

LIBER

XIV

Rumum de primi hominis percato, ex quo vilac carnal s et vitiosorum affectiutm causam profluxisse docel Awgustinus: sed praescrtim libdine erubescendae malum poenam inobedientiae reciproc.am esse ostendit, et quomodo, si non pecr.asset homo, filios fuset absque libdine propagaturus, inquiril. CAPUT
PlR

I II
SED ETIAM EX ANIMI

INORED1ENTIAM PRIMI HOMINIS IN SECUNDA!; MORTIS PERPETUITATEM RUITUROS OMNES FUTSSE, NISI MULTOS D E I CRATIA LIRERARET

Dixinms iam iu superioribus lil>ris ad humanum gems, non solum naturae similitudine f-oeiandinn, verum etiam quadam cognationis necessitudine in tinitatem concordem pacis vinculo colligandum, ex nomine uno Denm voluis.se homines instituere: eque hoc gems fuisse in singulis quibusque moriturum, nisi duo primi, quorum creatus est untis ex millo, altera ex illo, id inobcdientia meruissent: a quibus admissum est tam grande peccatum, ut in deterius eo natura mutarehir humana, cfiam in

VITA CARNALI, QAE NON EX CORPORIS T A N T U M , SIT INTELLIGENDA VITIIS

1. Prius ergo videndum est, quid sit secundum carnem, quid secundum spiritum vivere. Quisqus enim hoc quod diximus prima fronte inspicit, vel non recolens, vel minus advertens quemadmodum Scripturae sanctae loquantur, potest putare philosophos quidem Epicreos secundum carnem vivere, quia summum bonum hominis in corporis voluptate po-

922

tA CIUDAD DE DIOS

XTV, 2 , 1

XXV, 2, 2

Et PECADO Y tAS I'ASIONKS

923

o t r o s , si existen, q u e de a l g n m o d o o p i n e n q u e el b i e n s u m o del h o m b r e consiste e n el b i e n del c u e r p o , y t o d a esa c a n a l l a q u e , sin p r o f e s a r d o g m a n i filosofa a l g u n a , es p r o p e n s a a la l i b i d o y q u e n o c o n o c e o t r o s goces y p l a c e r e s q u e los c o r p o r a les y s e n s i b l e s . E n c a m b i o , los estoicos, p a r a ste, v i v i r a n s e g n el e s p r i t u , p o r q u e , s e g n e l l o s , el b i e n s u m o del h o m b r e r a d i c a en el n i m o . Y q u es el n i m o h u m a n o m s q u e el e s p r i t u ? P e r o , s e g n el s e n t i d o de la E s c r i t u r a , u n o s y o t r o s viven s e g n la c a r n e . E n efecto, n o l l a m a c a r n e s o l a m e n t e al c u e r p o del a n i m a l , m o r t a l y t e r r e s t r e , c o m o c u a n d o d i c e : No toda carne es la misma carne, sino que una es la carne del hombre, otra la de la bestia, otra la de las aves, y otra la de los peces, s i n o q u e da a esta p a l a b r a o t r a s m u c h a s a c e p c i o n e s . U n a s veces l l a m a c a r n e al h o m b r e , es d e c i r , a l a n a t u r a l e z a h u m a n a , tom a n d o el t o d o p o r l a p a r t e . A s : Ninguna carne ser justificada por las obras de la ley. Q u q u i s o d a r a e n t e n d e r a q u s i n o t o d o h o m b r e ? M s c l a r a m e n t e lo e x p r e s a p o c o d e s p u s : Nadie se justifica por la ley; y a los G l a t a s : Sabiendo que no se justifica el hombre por las obras de la ley. E n este s e n t i d o se e n t i e n d e t a m b i n : Y el Verbo se hizo carne, esto es, h o m b r e . A l g u n a s [ 3 ] , n o e n t e n d i e n d o b i e n este p a s a j e , o p i n a r o n q u e C r i s t o c a r e c i de n a t u r a l e z a h u m a n a . As c o m o en a q u e l l u g a r del E v a n g e l i o en q u e se leen estas p a l a b r a s de M a r a M a g d a l e n a : Llevaron a mi Seor y no s dnde lo han colocado, se t o m a la p a r t e p o r el t o d o , p u e s h a b l a b a s o l a m e n t e de la c a r n e de C r i s t o , q u e c r e a q u e h a b a s i d o r o b a d a del s e p u l c r o , as al suerunt; et si qui alii sunt, qui quoquo modo corporis bonum, summum bonum esse hominis opinati sunt; et omne eorum vulgus, qui non aliquo dogmate, vel eo modo philosophantur, sed proclives ad libidinem, nisi ex voluptatibus, quas corporeis sensibus capiunt, gaudere nesciunt: Stoicos autem, qui summum bonum hominis in animo ponunt, secundum spiritum vivere; quia et hominis animus quid est, nisi spiritus? Sed sicut loquitur Scriptura divina, secundum carnem vivere utrique monstrantur. Carnem quippe appellat, non solum corpus terreni atque mortalis animantis: veluti cum dicit, Non omnis caro eadem caro; sed alia quidem hominis, alia autem caro pecoris, alia volacrum, alia piscium 1: sed alus multis modis significatione huius nominis utitur, nter quos varios locutionis modos saepe eriam ipsum hominem, id est naturam hominis, carnem nuncupat-, modo locutionis a parte totum, quale est, Ex operibus legis non iustificabitur omnis caro ~. Quid enim voluit intelligi, nisi omnis homo ? Quod apertius paulo post ait, In lege nemo iustificatur 3 : et ad Calatas, Scientes quia non iustificabitur homo ex operibus legis 4. Secundum hoc intelligitur, Et Verbum caro factum ests: id est, homo. Quod non recte accipientes quidam, putaverunt Christo humanam animara defuisse. Sicut enim a toto pars accipitur, ubi Mariae Magdalenae verba in Evangelio leguntur dicentis, Abstulerunt Dominum meum, et nescio ubi posuerunt eum; cum de sola Christi carne loqueretur, quam sepultam de monumento
1

d e c i r c a r n e se t o m a el t o d o p o r la p a r t e y se e n t i e n d e el h o m b r e , c o m o s u c e d e en lo a n t e s c i t a d o . 2 . S i e n d o , p u e s , t a n t a s l a s a c e p c i o n e s q u e da la d i v i n a E s c r i t u r a a la p a l a b r a c a r n e , c u y a i n v e s t i g a c i n y r e l a c i n sera p r o l i j o h a c e r , p a r a p o d e r i n q u i r i r q u es vivir s e g n la c a r n e (cosa, sin d u d a , m a l a , p u e s t o q u e la n a t u r a l e z a d e la c a r n e n o es u n m a l ) , e x a m i n e m o s con d e t e n i m i e n t o a q u e l p a s a j e de la C a r t a del a p s t o l S a n P a b l o a los G l a t a s , q u e d i c e : Las obras de la carne son bien manifiestas; ellas son adulterio, fornicadones, deshonestidad, lujuria, culto de dolos, hechiceras, enemistades, pleitos, celos, enojos, disensiones, herejas, envidias, embriagueces, glotoneras y cosas semejantes. Sobre ellas os prevengo, como ya tengo dicho, que los que tales hacen no poseern el reino de los cielos. T o d o este p a s a j e de la C a r t a a p o s tlica, c o n s i d e r a d o d e s d e este p u n t o de vista, p u e d e r e s o l v e r q u es vivir s e g n l a c a r n e . E n t r e l a s o b r a s de l a c a r n e q u e dijo ser manifiestas, y q u e , u n a vez e n u m e r a d a s , c o n d e n , h a l l a m o s n o slo l a s r e l a t i v a s al p l a c e r c a r n a l , c o m o son l a s f o r n i c a c i o n e s , la d e s h o n e s t i d a d , la l u j u r i a , las e m b r i a g u e c e s , l a s g l o t o n e r a s , sino t a m b i n o t r a s q u e d e s c u b r e n l o s vicios del n i m o , a j e n o s al p l a c e r de l a carn e . Q u i n n o c o m p r e n d e q u e l a i d o l a t r a , l a s h e c h i c e r a s , las e n e m i s t a d e s , los p l e i t o s , los celos, los enojos, l a s d i s e n s i o n e s , las h e r e j a s y las e n v i d i a s son vicios del n i m o m s b i e n q u e de la c a r n e ? Mien p u e d e s u c e d e r q u e a l g u i e n se a b s t e n g a de los p l a c e r e s c a r n a l e s p o r m o r de la i d o l a t r a o de a l g n e r r o r h e r t i c o , y, sin e m b a r g o , a u n en tal caso, la a u t o r i d a d del putabat ablatam: ita et a parte totum, carne nomnala intelligitur homo; sicuti ea sunt quae supra commemoravimus. 2. Cum igitur multis modis, quos perscrutari et colligere longum est, divina Scriptura nuncupet carnem: quid sit secundum carnem vivere (quod prefecto malum est, cum ipsa carnis natura non sit malum) ut indagare possimus, inspiciamus diligenter illum locum Epistolae Pauli apostoli, quam scripsit ad Glatas, ubi ait, Manifest autem sunt opera carnis, quae sunt adulteria, fornicationes, immunditiae, luxuriae, idolorum servitus, veneficia, inimicitiae, contentiones, aemulationes, animositates, dissensiones, haereses, invidiae, ebrietates, comessationes, et his similia; quae praedico vobis, sicut et praedixi, quoniam qui talia agunt, regnum Dei non possidebunt'. Iste totus Epistolae apostolicae locus, quantum ad rem praesentem satis esse videbitur, consideratus, poterit hanc dissolvere quaestionem, quid sit secundum carnem vivere. In operibus namque carnis, quae manifesta esse dixit, eaque commemorata damnavit, non illa tantum invenimus, quae ad voluptatem pertinent carnis, sicuti sunt fornicationes, immunditiae, luxuriae, ebrietates, comessationes; verum etiam illa quibus animi vitia demonstrantur a voluptate carnis aliena. Quis enim servitutem quae idolis exhibetur, veneficia, inimicitias, contentiones, aemulationes, animositates, dissensiones, haereses, invidias, non potius intelligat animi vitia esse quam carnis? Quandoquidem fieri potest, ut propter idololatriam vel haeresis alicuius errorem a voluptatibus carnis temperetur: et
' G a l . 5,19-21.
l

Gal. 3,11. * Ibid,, 2,16.

i Cor. 15,39. '' Rom. 3,30.

lo. 1,14. Ibid , 20,13.

:'..,-.

924

LA CIUDAD DE DIOS

XIV, 3,.

X I V , 3,2

EL PECADO y LAS PASIONES

925

A p s t o l i n t i m a a ese h o m b r e q u e p a r e c e r e f r e n a r y r e p r i m i r la l i b i d o c a r n a l , q u e vive segn la c a r n e . E l m i s m o absten e r s e d e l o s p l a c e r e s c a r n a l e s est d i c i e n d o q u e p r a c t i c a o b r a s c o n d e n a b l e s d e la c a r n e . Q u i n n o a b r i g a l a s e n e m i s t a d e s en el n i m o ? O q u i n dice a su e n e m i g o o a q u i e n se lo i m a g i n a t a l : Tienes mala carne contra m, y no m s b i e n : Tienes m a l n i m o c o n t r a m ? E n fin, c o m o n a d i e , o y e n d o c a r n a l i d a d e s , p o r d e c i r l o as, v a c i l a r a e n a t r i b u i r l a s a l a c a r n e , a s n a die d u d a q u e l a s a n i m o s i d a d e s [ 4 ] p e r t e n e c e n a l n i m o . P o r q u , p u e s , t o d a s estas y o t r a s s e m e j a n t e s r e c i b e n d e l D o c t o r d e l a s Gentes, en fe y e n v e r d a d , el a p e l a t i v o d e o b r a s de la c a r n e s i n o p o r q u e , segn la figura l i t e r a r i a p o r l a q u e se significa e l t o d o p o r la p a r t e , su i n t e n c i n es d a r a e n t e n d e r t o d o el h o m b r e c o n el n o m b r e d e c a r n e ? [ 5 ] .

C A P I T U L O

I I I

L A CAUSA D E L PECADO T I E N E S U ORIGEN EN E L ALMA, NO E N LA CARNE, Y L A C O R R U P C I N CONTRADA P O R E L P E C A D O NO E S PECADO, SINO PENA DEL MISMO

cuerpo corruptible, del que poco antes haba d i c h o : Aunque nuestro hombre exterior se corrompa, e s c r i b e : Sabemos que, si nuestra casa y morada terrena se destruye, nos dar Dios otra casa, una casa no hecha por mano de hombres, que durar eternamente. Que por eso suspiramos aqu deseando la sobrevestidura de la habitacin nuestra del cielo, si es que furemos hallados vestidos, no desnudos. As, los que estamos en esta, morada gemimos agobiados, pues no queramos vernos despojados, sino ser revestidos de manera que la vida absorba lo mortal. S o m o s a g o b i a d o s p o r el c u e r p o c o r r u p t i b l e , y, s a b i e n d o q u e la c a u s a de ese a p e s g a m i e n t o n o es l a n a t u r a l e z a y l a subst a n c i a del c u e r p o , s i n o su c o r r u p c i n , n o q u e r e m o s ser d e s p o j a d o s del c u e r p o , s i n o s e r r e v e s t i d o s d e su i n m o r t a l i d a d . E n t o n ces e x i s t i r t a m b i n el c u e r p o ; p e r o , c o m o n o s e r c o r r u p t i b l e , n o a p e s g a r . L u e g o apesga a h o r a el cuerpo corruptible al alma y la morada terrena deprime el sentido, que imagina muchas cosas. Q u i e n e s p i e n s a n q u e t o d o s l o s m a l e s d e l a l m a p r o c e d e n del c u e r p o estn e n u n e r r o r . 2 . A u n q u e V i r g i l i o p a r e z c a c a n t a r en v e r s o s s u b l i m e s l a s e n t e n c i a de P l a t n , c u a n d o d i c e : Tienen estos grmenes de vida un vigor gneo que deben a su origen celeste, mientras las impurezas del cuerpo no los contaminan, ni los embotan nuestros mviles terrenales o nuestros miembros, ya deshilados a la muerte, y a u n q u e p r e t e n d a d a r a e n t e n d e r q u e a q u e l l a s c u a t r o t a n con o c i d a s p e r t u r b a c i o n e s del n i m o , el deseo y el t e m o r , l a a l e -

1. Si a l g u i e n d i j e r e q u e la c a r n e es la c a u s a d e t o d o s los vicios en l a s m a l a s c o s t u m b r e s , j u s t a m e n t e p o r q u e el a l m a , tar a d a c o n la c a r n e , vive a s , i n d u d a b l e m e n t e n o se h a fijado e n t o d a la n a t u r a l e z a del h o m b r e . E s v e r d a d q u e el cuerpo corruptible apesga al alma; y p o r eso el A p s t o l , c u a n d o t r a t a d e este tamen etiam tune homo, quamvis carnis libdines continere atque cohibere videatur, secundum carncni vivero hac apostlica auctoritate convincitur; et in eo quod abstinet a voluptatibus carnis, damnablia opera carnis agere dsmonstratur. Quis inimicitias non in animo habeat? aut quis ita loquatur, ut inimico suo, vel quem putat inimicum, dicat, Malam carnem, ac non potius, Malum animum habes adversum me? Postremo sicut carnalitates, ut ita dicam, si quis audisset, non dubitasset carni tribtiere; ita nemo dubitat animositates ad animum pertinere: cur ergo haec omnia et his similia Doctor Gentium in fide et veritate opera carnis appellat, nisi quia eo locutionis modo, quo totum significatur a parte, ipsum hominem vult nomine carnis intelligi? CAPUT III

PEOCATI CADSAM EX ANIMA, NON EX CARNE PRODIISSE, ET CORRUPTIONEM EX PECCATO CONTRACTAM, NON PECCATUM ESSE, SED POENAM

corrumpitur : Scimus, inquit, quia si terrena riostra domus habitationis dissolvatur, aedificationem habemus ex Deo, domum non manufactam aeternam in caelis. Etenim in hoc ingemiscimus, habitaculum nostrum quod de celo est superindui cupientes: si tamen et induti, non nudi inveniamur. Etenim qui sumus in hac habitatione, ingemiscimus gravad: eo quod nolumus exspoliari, sed supervestiri, ut absorbeatur morale a vita". Et aggravamur ergo corruptibili corpore, et ipsius aggravationis causam, non naturam substantiamque corporis, sed eius corruptionem scientes, nolumus corpore exspoliari, sed eius immortalitate vestiri. Et tune enim erit, sed quia eorruptibile non erit, non gravabit. Aggravat ergo nunc animam corpus eorruptibile, et deprimit terrena inhabitado sensum multa cogitantem lv . Verumtamen qui omnia animae mala ex corpore putant accidisse, in errore sunt. 2. Quamvis enim Virgilius Platonicam videatur luculentis versibus explicare sententiam, dicens:
Ig-neu.s est ollis viyor et caelestis oriro Seminibus, quantum non noxia corpora tardant, Terrenique nebetant artus moribundaque membra ;

1. Quod si quisquam dicit, carnem causam esse in malis moribus quorumeumque vitiorum, eo quod anima carne affecta sic vivit; prefecto non universam hominis naturam diligenter advertit Nam corpas quidem eorruptibile aggravat animam 8. Unde etiam idem apostolus agens de hoc corruptibili corpore, de quo paulo ante dixerat, Etsi exterior homo noster
S a p . 9,15.

omnesque illas notissimas quatuor animi perturbationes, cupiditatem. tia

2 Cor. 4,16. "' 2 Cor. 5,1-4. " S a p . 9,15.

XIV, 4,-l 926 EA CIUDAD Dl DIOS JCEV, 3 , 2

El, PECADO Y fcAS PASIONES

927

g r a y la tristeza, c o m o fuentes d e t o d o p e c a d o y d e t o d o vicio, se d e b e n a l c u e r p o , al e s c r i b i r : Pero, cuando eso sucede, las almas conocen el temor y el deseo, la alegra y el dolor, y no ven la claridad de los cielos, presas en sus tinieblas y en su crcel sin ojos; con t o d o , n u e s t r a fe se h a d e o t r a m a n e r a . L a r a z n es q u e la c o r r u p c i n , q u e a p e s g a a l a l m a , n o es la c a u s a del p r i m e r pec a d o , sino la p e n a , n i l a c a r n e c o r r u p t i b l e hizo ser al a l m a p e c a d o r i z a , s i n o q u e el a l m a p e c a d o r i z a hizo ser c o r r u p t i b l e a la c a r n e . A u n q u e es v e r d a d q u e existen a l g u n o s i n c e n t i v o s y a l g u n o s deseos viciosos p r o c e d e n t e s de l a c o r r u p c i n d e la c a r n e , sin e m b a r g o , n o d e b e n a t r i b u i r s e a la c a r n e t o d o s los vicios del a l m a i n i c u a , n o sea q u e j u s t i f i q u e m o s a l d i a b l o , q u e n o t i e n e c a r n e . N o se p u e d e d e c i r t a l vez q u e el d i a b l o es f o r n i c a r i o o b o r r a c h o , o q u e est sujeto a a l g n o t r o m a l p e r t i n e n t e a l p l a c e r c a r n a l , a u n q u e sea el c o n s e j e r o y el o c u l t o i n s t i g a d o r d e tales p e c a d o s ; p e r o s q u e es el s o b e r b i o y el e n v i d i o s o p o r a n t o n o m a s i a . E s t a v i c i o s i d a d le p r e n d i d e t a l suerte, q u e p o r e l l a fu p r e c i p i t a d o con s u p l i c i o e t e r n o a l a s o b s c u r a s p r i s i o n e s de este a i r e [ 6 ] . L o s vicios, q u e h a n e s t a b l e c i d o su i m p e r i o e n el d i a b l o , el A p s t o l los a t r i b u y e a la c a r n e , a u n q u e es cierto q u e el d i a b l o c a r e c e de e l l a . Dice, p o r e j e m p l o , q u e l a s e n e m i s t a d e s , l o s p l e i t o s , los celos, las a n i m o s i d a d e s y l a s e n v i d i a s son o b r a s d e l a c a r n e . E l hont a n a r y el p r i n c i p i o d e t o d o s estos m a l e s es la s o b e r b i a , q u e reina sin c a r n e en el d i a b l o [ 7 ] . Q u i n m s e n e m i g o q u e l de los s a n t o s ? S e e n c u e n t r a a l g u n o m s c o n t e n c i o s o , m s a n i morem, laetitiam, tiistitiam, quasi origines omnium peccatorum atque vitiorum volens intelligi ex corpore accidere, subiungat et dicat, Hnc metuunt cupiuntque, dolent audtMitque, tiec auras Suspiciunt, clausae tenebris et earcere coceo '- : tamen aliter se habet fides nostra. Nam corruptio corporis, quae aggravat animam, non peccati prmi est causa, sed poena; nec caro corruptibilis animam peccatricem, sed anima peccatrix fecit esse corruptibilem carnem. Ex qua corruptione carnis licet existant quaedam incitamenta vitiorum, et ipsa desideria vitiosa: non tamen omnia vitae iniquae vitia tribuenda sunt carni, ne ab his mnibus purgemus diabolum, qui non habet carnem. Etsi enim diabolus fornicator vel ebriosus, vel si quid huiusmodi mali est quod ad carnis pertinet voluptates, non potest dici. cura sit etiam talium peccatorum suasor et instigator occultus: est tamen mxime superbus atque invidus. Quae illum vitiositas sic obtinuit, ut propter hanc esset in carceribus caliginosi huius aeris aeterno supplicio destinatus. Haec autem vitia quae tenent in diabolo principatum, carni tribuit Apostolus, quam certum est diabolum non habere. Dicit enim, inimicitias, contentiones, aemulationes, animositates, invidias, opera esse carnis " : quorum omnium malorum caput atque origo superbia est, quae sine carne regnat in diabolo. Quis autem illo est inimicior sanctis? quis adversus eos contentiosior,
ia 1;1

rtioso, m s m u l o y m s e n v i d i o s o de e l l o s q u e l ? S e o r e a n d o en l t o d o s estos vicios sin la c a r n e , p o r q u son o b r a s d e l a c a r n e s i n o p o r q u e son o b r a s del h o m b r e , a q u i e n , c o m o h e dic h o , d a e l n o m b r e d e c a r n e ? E n efecto, n o se hizo s e m e j a n t e a l d i a b l o el h o m b r e p o r t e n e r c a r n e , d e q u e carece el d i a b l o , s i n o p o r v i v i r s e g n l m i s m o , es decir, segn el h o m b r e . T a m b i n el d i a b l o q u i s o vivir s e g n l m i s m o , c u a n d o n o se m a n t u v o en la v e r d a d . Y d e este m o d o h a b l m e n t i r a , n o de D i o s , s i n o de s p r o p i o , q u e n o s l o e s m e n d a z , s i n o el p a d r e d e la m e n t i r a . E l fu el p r i m e r o q u e m i n t i , y el p r i n c i p i o d e l p e c a d o e s el m i s m o q u e el de la m e n t i r a .

C A P I T U L O
QU

IV
DIOS?

E S VIVIR SEGN E L H O M B R E Y QU SEGN

1. E n c o n s e c u e n c i a , c u a n d o el h o m b r e vive s e g n e l h o m b r e y n o s e g n D i o s , es s e m e j a n t e a l d i a b l o . P o r q u e n i el n g e l d e b e v i v i r s e g n el n g e l , s i n o s e g n D i o s , p a r a m a n t e n e r s e e n la v e r d a d y h a b l a r l a v e r d a d , q u e viene d e D i o s ; n o l a m e n t i r a , q u e n a c e de s m i s m o . D e l h o m b r e d i c e el A p s t o l e n o t r o l u g a r : Si es que se manifest la verdad de Dios en mi mentira. H u m a n d o a la m e n t i r a m a , y a la v e r d a d , d e D i o s . P o r tnnlo, c u m u l o el h o m b r e vive s e g n la v e r d a d , n o vive s e g n l m i s m o , sino segn D i o s , p u e s D i o s es el q u e d i j o : Yo soy la verdad. C u a n d o vive s e g n l m i s m o , e s decir, s e g n el h o m animosior et magis aemulus atque invidus invenitur? Et haec omnia cum habeat sine carne, quomodo sunt ista opera carnis, nisi quia opera sunt hominis, quem, sicut dixi, nomine carnis appellat? Non enim habendo carnem, quam non habet diabolus; sed vivendo secundum se ipsum, hoc est socundum hominem, factus est homo similis diabolo: quia et ille secundum se ipsum vivere voluit, quando in veritate non stetit; ut non de Dei, sed de suo, mendacium loqueretur, qui non solum mendax, verum etiam mendacii pater e s t " . Primus est quippe mentitus, et a quo peccatum, ab illo coepit esse mendacium. CAPUT IV

QUID SIT SECUNDUM HOMIIVEM, QUIDVE SECUNDUM DEUM VIVERE

1. Cum ergo vivit homo secundum hominem, non secundum Deum, similis est diabolo. Quia nec angelo secundum angelum, sed secundum Deum vivendum fuit, ut staret in veritate, et veritatem de illius, non de suo mendacium loqueretur. Nam et de homine alio loco idem apostolus ait, Si autem ventas Dei in meo mendacio abundavit ". Meum dixit mendacium, veritatem Dei. Cum itaque vivit homo secundum veritatem, non vivit secundum se ipsum, sed secundum Deum. Deus est enim qui dixit,
14 15

Aeneid. 1.6 v.730-734. G a l . 5,20-21.

lo, 8,44Rom. 3,;.

928

LA CIUDAD Dlt OOS

XIV, 4, 2

X I V , 4, 2

EL PECADO Y LAS PASIONES

929

bre, no segn Dios, indudablemente vive segn la mentira. Y esto no porque el hombre sea mentira, siendo Dios su autor y creador, Dios que no es autor ni creador de la mentira, sino porque el hombre no fu creado recto para vivir segn l mismo, sino segn su Hacedor, esto es, para hacer la voluntad de Dios antes que la suya. JNo vivir como su condicin exiga que viviera, eso es la mentira [ 8 ] . Quiere ser feliz, pero sin vivir de manera que pu<:da serlo, y qu hay ms mentiroso que este querer ? De donde se sigue que muy bien puede decirse que todo pecado es una mentira, porque el pecado no se hace sino por luntad con que queremos que nos vaya bien o con que no ^uti.emos que nos vaya mal. Luego la mentira radica en que, ruando procuramos que nos vaya bien, de esa accin nos va mal, o en que, cuando pretendemos que nos vaya mejor, de ese mismo acto nos va peor. De dnde procede esto sino de que el hombre puede vivir bien de Dios, a quien abandona pecando, no de s mismo, porque peca, viviendo as? 2. Como hemos apuntado, de que hay unos que viven segn la carne y otros segn el espritu, se han originado dos ciudades diversas y contrarias entre s. La misma idea puede expresarse de este modo: unos viven segn el hombre y otros segn Dios. Con claridad meridiana escribe San Pablo a los de Corinto: Habiendo entre vosotros celos y discordias, no es claro que sois carnales y procedis segn el hombre? Luego proceder segn el hombre es igual a ser carnal, porque por la
Ego sum veritas I0 . C u m vero vivit s e c t m d u m se ipsum, hoc est s e c i m d u m hominem, non s e c u n d u m Deum, profecto s e c i m d u m m e n d a c i u m vivit: n o n q u i a homo ipse m e n d a c i u m est, c u m sit eius a u c t o r et creator Deus, qui non est u t i q n e auctor c r e a t o r q u e m e n d a c i i ; sed q u i a homo ita factus est rectus, u t non s e c u n d u m se ipsum, sed s e c u n d u m e u m a quo factus est, viveret; id est, illius potius, q u a m suam faceret v o l u n t a t e m : non a u t e m ita vivere, q u e m a d m o d u m est factus ut viveret, hoc est m e n d a c i u m . Beatus q u i p p e vult esse, etiam n o n sic vivendo u t possit esse. Quid est ista volntate m e n d a c i u s ? U n d e non frustra dici potest, o m n e p e c c a t u m esse mendacium. Non enim fit p e c c a t u m , nisi ea volntate, q u a volumus u t bene sit nobis, vel n o l u m u s u t m a l e sit nobis. E r g o m e n d a c i u m est, quod c u m fiat ut bene sit nobis, h i n c potius m a l e est n o b i s ; vel c u m fiat u t m e l i u s sit nobis, h i n c potius peius est nobis. U n d e hoc, nisi q u i a de Deo potest b e n e esse homini, q u e m d e l i n q u e n d o d e s e r i t ; non de se ipso, s e c u n d u m quem vivendo d e l i n q u i t ? 2. Quod i t a q u e diximus, h i n c exstitisse civitates duas diversas inter se a t q u e c o n t r a r i a s , quod alii s e c u n d u m c a r n e m , alii s e c u n d u m s p i r i t u m viverent: potest etiam isto modo dici q u o d alii s e c u n d u m h o m i n e m , alii s e c u n d u m D e u m vivant. Apertissime q u i p p e P a u l u s a d Corinthios d i c i t : Cum enim inter vos sint aemulatio et contentio, nonne carnales estis, et secundum hominem ambulatis? " Quod ergo est a m b u l a r e s e c u n d u m hominem, hoc est esse c a r n a l e m ; quod a c a r n e , id est a p a r t e hominis, ' lo. 14,6. " i Cor. 3,3.

carne, es decir, por esta parte del hombre, se entiende a todo el hombre. Poco antes haba llamado animales a los mismos que ahora llam carnales. Dice as: Porque quin de los hombres sabe las cosas del hombre sino el espritu del hombre, que est dentro de l? Como las cosas de Dios nadie las sabe sino el Espritu de Dios. Nosotros, pues, dice, no hemos recibido el espritu de este mundo, sino el Espritu que es de Dios, a fin de que conozcamos las cosas que Dios nos ha comunicado; las cuales por eso tratamos no con palabras estudiadas de humana ciencia, sino conforme nos ensea el Espritu, acomodando lo espiritual a lo espiritual. Porque el hombre animal no puede hacerse capaz de las cosas que son del Espritu de Dios, pues para todos son necedad. A tales hombres animales dice poco despus: Y as es, hermanos, que yo no he podido hablaros como a hombres espirituales, sino como a carnales. Esto debe entenderse tambin por esa figura retrica en que se toma el todo por la parte. As, por la carne y por el alma, que son partes del hombre, puede designarse el todo, que es el hombre. Segn esto, no es distinto el hombre animal del carnal, sino que ambos son uno mismo, es decir, el hombre que vive segn el hombre. As se dan a entender los hombres, bien en este pasaje: Ninguna carne ser justificada por las obras de la ley; bien en este otro: Rajaron con Jacob a Egipto setenta y cinco almas [ ( )|. All se enliende por loda carne lodo hombre, y aqu, por seleiila y cinco iliniis, sctenla y cinco hombres. La clusula no con palabras estudiadas de ciencia humana, pudo expresarla as: no con palabras estudiadas de ciencia carnal; y en esta
intelligitur homo. Eosdem ipsos q u i p p e dixit superius animales, quos postea carnales, ita l o q u e n s : Quis enim, scit, inquit, hominum quae sunt hominis, nisi spiritus hominis, qui in ipso est? Sic et quae Dei sunt, nemo scit nisi Spiritus Dei. Nos autem, inquit, non spiritum huius mundi accepimus, sed Spiritum qui ex Deo est, ut sciamus quae a Deo donata sunt nobis; quae et loquimur, non in sapientiae humanae doctis verbis, sed doOis spiritu, spiritualibus spiritualia comparantes. Animalis autem homc non percipit quae sunt Spiritus Dei: stultitia est enim Mi ". T a l i b s igitur, id est a n i m a l i b u s , p a u l o post dicit, Et ego, fratres, non potui toqui vobis quasi spiritualibus, sed quasi carnalibus I 0 . E t illud ex hoc eodem l o q u e n d i modo intelligitur, id est, a p a r t e totum. E t ab a n i m a n a m q u e , et a c a r n e , quae sunt partes hominis, potest totum significari, quod est h o m o ; a t q u e ita non est aliud animalis homo, aliud c a r n a l i s ; sed idem ipsum est u t r u m q u e , id est, s e c u n d u m h o m i n e m vivens homo. Sicut non aliud q u a m nomines significantur, sive ubi legitur, Ex operibus legis non justificabitur omnis caro 2 : sive quod scriptum est, Septuaginta quinqu animae deseen2l derunt cum Iacob in Aegyptum . E t ibi e n i m per o m n e m c a r n e m omnis homo, et ibi per s e p t u a g i n t a q u i n q u a n i m a s s e p t u a g i n t a q u i n q u homines intelliguntur. E t quod dictum est, Non in sapientiae humanae doctis verbis, potuit dici, Non in sapientiae c a r n a l i s : sicut quod dictum, est, Secundum
18 20 Jl

i Cor. 2,11-14. " Ibid., 3,i. Rom. 3,20 Gen. 46,37.

""

930

LA CIUDAD DE DIOS

XIV, 5

XIV, 5

El, PECADO Y LAS PASIONES

931

o l a : procedis segn el hombre, pudo decir segn la carne. Esto aparece ms claro en lo que sigue: Porque diciendo uno: Yo soy de Pablo; y el otro: Yo de Apolo, no sois hombres? Aquella expresin: sois animales, y sois carnales, es ms plstica a h o r a : sois hombres, que se traduce: Vivs segn el hombre, no segn Dios. Si vivierais segn El, serais dioses [ 1 0 ] .

C A P I T U L O

OPININ DE LOS PLATNICOS Y DE LOS MANIQUEOS SOBRE LA NATURALEZA DEL ALMA

n a t u r a l e z a del m a l [ 1 1 ] , p u e s t o q u e t o d o s los e l e m e n t o s q u e c o m p o n e n este m u n d o v i s i b l e y t a n g i b l e y sus c u a l i d a d e s los a t r i b u y e n al D i o s H a c e d o r . S i n e m b a r g o , o p i n a n q u e los rganos terrenos y los miembros mortales causan tales impresiones en l a s a l m a s , q u e de e l l a s p r o v i e n e n los m o r b o s de los deseos y d e l o s t e m o r e s , de l a s a l e g r a s y d e l a s t r i s t e z a s . E n estas cuatro perturbaciones, como las llama Cicern, o pasiones, como muchos traducen literalmente del griego [ 1 2 ] , radica t o d a l a v i c i o s i d a d de l a s c o s t u m b r e s h u m a n a s . Si esto es a s , q u significa q u e E n e a s , e n V i r g i l i o , en h a b i e n d o o d o d e l p a d r e , cabe los infiernos, q u e l a s a l m a s t o r n a r n de n u e v o a los c u e r p o s , se a d m i r a de esta o p i n i n y e x c l a m a : Oh padre mo!, cmo es posible que haya almas que quieran otra vez remontarse al aire de los cielos y que aspiren a entrar nuevamente en la estrecha crcel de la carne? De dnde les viene a esos desgraciados tan insensato deseo de luz? P u e d e a c a s o v e n i r este i n s e n s a t o deseo a l a t a n c e l e b r a d a p u r e z a de l a s a l m a s de los r g a n o s t e r r e n o s y d e l o s m i e m b r o s m o r t a l e s ? N o afirma el p o e t a q u e e s t n p u r i f i c a d a s d e t o d a s e s t a s p e s t e s c o r p r e a s , c o m o l dice, c u a n d o n a c e en e l l a s el d e s e o d e r e t o r n a r o t r a vez a l o s c u e r p o s ? D e d o n d e se c o l i g e q u e , a u n q u e as f u e r a s e r a el c o l m o de l a v a n i d a d , altern a n d o a l t e r n a t i v a e i n c e s a n t e m e n t e la purificacin y la m a n cilla ilo IMH a l m a s q u e van y vienen, no p u e d e decirse con verd a d que. lodos los m o v i m i e n t o s c u l p a b l e s y viciosos d e l a s a l m a s p r o c e d a n d e los c u e r p o s t e r r e n o s . L a r a z n es q u e , s e g n la e x p r e s i n d e l f a m o s o l i t e r a t o , ese t a n necio deseo n o p r o cede d e l c u e r p o , d e t a l f o r m a q u e o b l i g u e a l a l m a , p u r i f i c a d a ram terrena corpora detestentur; cum omnia elementa, quibus iste mundus visibilis contrectabilisque compactus est, qualitatesque eorum Deo artiliri tribuant. Verumtamen ex terrenis artubus moribundisque membris sic alfici animas opinantur, ut hinc eis sint morbi cupiditatum et timorum et laetitiae sive tristitiae: quibus quatuor vel perturbationibus, ut Cicero appellat " vel passionibus, ut plerique, verbum e verbo graeco exprimunt, omnis humanorum morum vitiositas continetur. Quod si ita est, quid est quod Aeneas apud Virgilium, cum audisset a patre apud inferos, animas rursus ad corpora redituras, hanc opinionem miratur, exclamans: O pater, aune aliquas ;ul caelum hinc ir putandum est Sublimes animas, iterumque ad tarda revert 24 Corpora ? Quae lucs miseris tam dir cupido ? Numquidnam haec tam dir cupido ex terrenis artubus moribundisque membris adhuc inest animarum illi praedicatissimae puritati? Nonne ab huiusmodi corporeis, ut dicit, pestbus mnibus eas asserit esse purgatas, cum rursus incipiunt in corpora velle reverti? Unde colligitur, etiamsi ita se haberet, quod est omnino vanissimum, vicissim alternans incessabiliter euntium atque redeuntium animarum mundatio et inquinatio, non potuisse veraciter dici, omnes culpabiles atque vitiosos motus animarum
23 2i

As, pues, no hay necesidad de colgar ese sambenito de nuestros vicios y pecados, injuriando a su vez al Creador, a la naturaleza de la carne, que en su gnero y orden es buena. Lo que no es bueno es abandonar al bien Creador y vivir segn el el bien creado, ora se elija vivir segn la carne, ora segn el alma, ora segn el hombre total, que consta de alma y de carne (de donde le viene el poder ser significado por sola el alma o por sola la c a r n e ) . Quien alaba la naturaleza del alma como bien sumo y acusa la naturaleza de la carne como mal, es indudable que apetece el alma carnalmente y que huye carnalmente la carne, porque se funda en la vanidad humana, no en la verdad divina. Es cierto que los platnicos no desbarran como los maniqueos, hasta el punto de detestar los cuerpos terrenos como la hominem ambulatis; potuit dici, Secundum carnem. Magis autem hoo apparuit in bis qnao siibinnxit: Cum enim quis dicat, Ego sum Pauli; alius autem, Ego Apollo: nonnc. tomines estis?22 Quod dicebat, Animales estis, et, Carnales estis; expressius dixit, I [omines estis: quod est, Secundum hominem vvitis, non secundum Deum; secundum quem si viveretis, dii essetis. CAPUT V

Quou BE CORPORIS ANIMAEQUE NATURA TOLERABILIOR QUIDEM PLATONICORUM QUAM MANICHAEORUM SIT OPIMO; SED ET IPSI REPROBANTUK, QUONIAM VITIORUM CAUSAS NATURAE CARNIS ADSCR1BNT

Non igitur opus est in peccatis vitiisque nostris ad Creatoris iniuriam carnis aecusare naturam, quae in genere atque ordine suo bona est: sed deserto Creatore bono, vivere secundum creatum bonum, non est bonum; sive quisque secundum carnem, sive secundum animam, sive secundum totum hominem, qui constat ex anima et carne (unde et nomine solius animae, et nomine solius carnis significari potest), eligat vivere. Nam qui velut summum bonum laudat animae naturam, et tanquam malum naturam carnis aecusat, proferto et animam carnaliter appett, et carnem carnaliter fugit: quoniam id vanitate sentit humana, non veritate divina. Non quidem Platonici, sicut Manichaei desipiunt, ut tanquam mali natu31

i Cor. 3,4.

Tusad, quaest. 1.4. Aeneid. 1.6 v.719-721.

932

CIUDAD DE DIOS

XIV, 6

XIV, 7 , 1

SI

PECADO V US

PASIONES

033

de toda peste corprea y libre de todo cuerpo, a estar en un cuerpo. De donde se sigue, conforme a su propia confesin, que no es solamente la carne la que excita en el alma el deseo y el temor, la alegra y la tristeza, sino que tambin el alma puede excitar por s misma tales movimientos.

C A P I T U L O

VI

Por eso el hombre que vive segn Dios, y no segn el hombre, precisa ser amador del bien y, en consecuencia, odiador del mal. Y como nadie es malo por naturaleza, sino que todo el que es malo lo es por vicio, el que vive segn Dios debe un odio perfecto a los malos. Su odio ha de mantenerse en esta lnea: que ni odie al hombre por el vicio ni ame el vicio por el hombre, sino que odie al vicio y ame al hombre [ 1 5 ] . Sanado el vicio, quedar nicamente lo que debe amar y nada de lo que debe odiar. C A P I T U L O VII

LA RECTITUD O MALICIA DE LAS AFECCIONES ANMICAS DEPENDE DE LA VOLUNTAD HUMANA

Es de gran importancia saber cmo es el querer del hombre, porque, si es desordenado, sus movimientos sern desordenados, y si es recto, no slo sern inculpables, sino hasta loables. En todos ellos hay querer; mejor dira, todos ellos no son ms qu quereres [ 1 3 ] . Pues qu es el deseo y la alegra sino un querer en consonancia con las cosas que queremos? Y qu es el temor y la tristeza sino un querer en disonancia con lo que no queremos? Cuando concordamos, apeteciendo lo que queremos, tenemos el deseo, y cuando concordamos, gozando de lo que queremos, tenemos la alegra. Asimismo, cuando discordamos de lo que no queremos que suceda, tal querer se llama temor, y cuando discordamos de aquello que sucede a quienes no lo quieren, tenemos el querer llamado tristeza [ 1 4 ] . En una palabra, como se encandila u ofende la voluntad del hombre segn los diferentes objetos que apetece o rehusa, as vira y se torna a estos o a aquellos afectos.
eis ex terrenis corporibus molosccrc: sicjuidem secundum ipsos illa, ut locutor nobilis ait, dir cupido usquc adeo non est ex corpore, ut ab omni corprea peste purgatam, et ex Ira oiiine corpus animam constitutam, ipsam compellat esse in corpore. Unde etiam, lilis atcntibus, non ex carne tantum afficitur anima, ut cupiat, metuat, laetctur, aegrescat; verurn etiam ex se ipsa his potest motibus agitari. CAPUT VI

LAS PALABRAS AMOR Y DILECCIN SE USAN INDISTINTAMENTE EN LAS SAGRADAS L E T R A S PARA EL BIEN Y PARA EL MAL

1. De aquel que tiene propsito de amar a Dios y al prjimo como a s mismo, no segn el hombre, sino segn Dios, se dice que es de buena voluntad por ese amor. El nombre ms corriente de ese afecto en las sagradas Letras es el de caridad, pero lo llaman tambin amor. 1 Apstol dice que el elegido para regir el pueblo, segn su voluntad, debe ser amador del bien. El Seor pregunt al apstol P e d r o : Tu dileccin es superior a la de estos?, y l le respondi: Seor, l sabes que te
amo. El SMIOI' volvi a preguntarle no si l amaha, sino si le
pro vuriolutc roium quue appetunlur atque ugiuntur, sicut aiiicitur vel oiienditur voluntas hominis, ita in hos vel illos afectus mutatur et vertitur. Quapropter homo qui secundum Deum, non secundum hominem vivit, oportet ut sit amator boni: unde fit consequens ut malum oderit. Et quoniam nenio natura, sed quisquis malus est, vitio malus est: perectum uiliiiiii"' debet malis, qui secundum Deum vivit; ut nec propter vitiuin oderit hominem, nec amet vitium propter hominem; sed oderit vilium, amet hominem. Sanato enim vitio, totum quod amare, nihil autem quod debeat odisse, remanebit. CAPUT VII

DE QUALITATE VOLUNTATIS HUMANAE, SDB CUIUS IUMCIO AFFECTIONES ANIMI AT PRAVAE HABENTUR, AUT RECTAE

AMOREM ET DILECTIONEM INDIFFERENTER ET IN BONO ET IN MALO APUD SACRAS LlTTERAS INVENIRI

Interest autem qualis sit voluntas hominis: quia si perversa est, perversos habebit hos motus; si autem recta est, non solum inculpabiles, verum etiam laudabiles erunt. Voluntas est quippe in mnibus: imo omnes nihil aliud quam voluntates sunt. Nam quid est cupiditas et laetitia, nisi voluntas in eorum consensionem quae volumus? et quid est metus atque tristitia. nisi voluntas in dissensionem ab his quae nolumus? Sed cum consentimus appetendo ea quae volumus, cupiditas; cum autem consentimus fruendo his quae volumus, laetitia vocatur. Itemque cum dissentimus ab eo quod accidere nolumus, talis voluntas metus est; cum autem dissentimus ab eo quod nolentibus accidit, talis voluntas tristitia est. Et omnino

1. Nam cuius propositum est amare Deum, et non secundum hominem, sed secundum Deum amare proximum, sicut etiam se ipsum; procui dubio propter hunc amorem dicitur voluntatis bonae, quae usitatius in Scripturis sacris charitas appellatur: sed amor quoque secundum easdem sacras Litteras dicitur. Nam et amatorem boni dicit Apostolus esse deber, quem regendo populo praecepit eligendum ". Et ipse Dominus Petrum apostolum interrogans, cum dixisset, igis me plus his? ilie respondit, Domine, tu seis quia amo te. Et iterum Dominus quaesivit, non utrum amaret, sed
" P s . 138,22
as

1 Tim.

3,1-IQ.

934

IA CIUDAD DE DIOS

xrv,7,2

X I V , 7, 2

El, PECADO Y CAS PASIONES

935

tena dileccin, y l t o r n a r e s p o n d e r : Seor, t sabes que te amo. E m p e r o , a la t e r c e r a p r e g u n t a n o dice y a el S e o r : M e tienes d i l e c c i n ? , s i n o : Me amas? Y el e v a n g e l i s t a a a d e a r e n g l n s e g u i d o : Pedro se contrist de que por tercera vez le preguntase: Me amas?, s i e n d o as q u e el S e o r h a b a d i c h o , n o t r e s veces, sino u n a s o l a : Me amas?, y d o s : Me tienes dileccin? D e esto d e d u c i m o s q u e c u a n d o deca el S e o r : Me tienes dileccin?, q u e r a d e c i r s i m p l e m e n t e : Me amas? P e d r o , s i n e m b a r g o , n o c a m b i el t r m i n o de esa n i c a r e a l i d a d , sino q u e dijo p o r t e r c e r a v e z : Seor, t lo sabes todo, t sabes que te amo. 2. M e he c r e d o en el d e b e r de r e c o r d a r esto p r e c i s a m e n t e p o r q u e a l g u n o s p i e n s a n que u n a cosa es la dileccin o c a r i d a d y o t r a el a m o r . D i c e n q u e la dileccin d e b e t o m a r s e en b u e n s e n t i d o , y el a m o r en m a l o . Q u e n i a u n los a u t o r e s de l a s l e t r a s p r o f a n a s h a n h a b l a d o con estas a c e p c i o n e s , es c e r t s i m o . M a s d i s c u t a n l o s filsofos s o b r e si se d i s t i n g u e n y p o r q u r a z n . Y o n o t a r s o l a m e n t e q u e en sus l i b r o s se h a b l a del g r a n v a l o r del a m o r q u e tiene p o r o b j e t o el b i e n y D i o s m i s m o . L a i n s i n u a c i n de q u e las E s c r i t u r a s de n u e s t r a r e l i g i n , c u y a a u t o r i d a d a n t e p o n e m o s a c u a l e s q u i e r a o t r o s escritos, n o l l a m a a u n a cosa a m o r y a o t r a d i l e c c i n , e r a o b l i g a d a . Y a h e m o s m o s t r a d o q u e el a m o r se u s a t a m b i n en b u e n s e n t i d o . P e r o con el fin de q u e n o se imagine a l g u i e n q u e el a m o r se t o m a en b u e n s e n t i d o y en m a l o y q u e la dileccin slo se t o m a en el b u e n o , r e p a r e en lo q u e est escrito en el S a l m o : El que tiene dileccin a la iniquidad, odia su alma. Y en este o t r o p a s a j e de S a n J u a n el A p s utrum (Hligeret eum Petrus: at ille respondit iterum, Domine, tu seis quia amo te. Tertia vero interrogatione et ipse Dominus non ait, Diligis me, sed, Amas me? ubi secutus ait Evangelista, Contristatus est Petrus, quia dixit ei tertio, Amas me? cum Dominus non tertio, sed semel dixerit, Amas me? bis autem dixerit, Diligis me? Unde intclligimus, quod etiam cum dicebat Dominus, Diligis me? nihil aliud dicebat, quam, Amas me? Petrus autem non mutavit huius unius rei verbum, sed etiam tertio, Domine, inquit, tu omnia seis, tu seis quia amo te '". 2. Hoc propterea commemorandum putavi, quia nonnulli arbitrantur aliud esse dilectionem sive charitatem, aliud amorem. Dicunt enim dilectionem accipiendam esse in bono, amorem in malo. Sic autem nec ipsos auctores saecularium litterarum locutos esse, certissimum est. Sed viderint philosophi utrum vel qua ratione ista discernant. Amorem tamen eos in bonis rebus et erga ipsum Deum magni pender, libri eorum satis loquuntur. Sed Scripturas religionis nostrae, quarum auctoritatem caeferis quibusque litteris anteponimus, non aliud dicere amorem, aliud dilectionem vel charitatem, insinuandum fuit. Nam et amorem in bono dici, iam ostendimus. Sed ne quis existimet amorem quidem et in bono et in malo, dilectionem autem nonnisi in bono esse dicendam, illud attendat quod in Psalmo scriptum est: Qui autem diligit iniquitatem, odit animam suam". Et illud apostoli Ioannis: Si quis dilexerit mundum, non est dilectio Pa11

t o l : S i alguno tiene dileccin al mundo, no habita en l la dileccin de Dios. H e a q u u s a d a en u n m i s m o p a s a j e l a dileccin en b u e n s e n t i d o y en m a l o . Y p a r a q u e n o se i m p a ciente a l g u n o q u e r i e n d o v e r e m p l e a d o el a m o r en m a l s e n t i d o (en el b u e n o y a l o h e m o s m o s t r a d o ) , l e a l o q u e est e s c r i t o : Levantarnse hombres amantes de s mismos, amadores del dinero. E n c o n c l u s i n , el q u e r e r recto es el a m o r b u e n o , y el q u e r e r p e r v e r s o , el a m o r m a l o . Y as, el a m o r v i d o de p o s e e r el o b j e t o a m a d o es el d e s e o ; l a p o s e s i n y el disfrute de ese o b j e t o es la a l e g r a ; el h u i r l o q u e es a d v e r s o es el t e m o r , y el s e n t i r lo a d v e r s o , si s u c e d i e r e , es la tristeza. E s t a s p a s i o nes, p u e s , son m a l a s , si es m a l o el a m o r , y b u e n a s , si es b u e n o . P r o b e m o s l o d i c h o con la E s c r i t u r a en la m a n o . E l A p s t o l desea d i s o l v e r s e y e s t a r con C r i s t o , y : Ardi mi alma en ansias de desear tus juicios; o si es m s p r o p i a l a e x p r e s i n : Dese mi alma arder en ansias de tus juicios; y : La concupiscencia de la sabidura conduce al reino. E n c a m b i o , l a u s a n za del l e n g u a j e h a c o n s e g u i d o t a l a u g e , q u e , si se dice apetito o c o n c u p i s c e n c i a a secas, n o p u e d e e n t e n d e r s e m s q u e en m a l s e n t i d o . L a a l e g r a , sin e m b a r g o , se e n t i e n d e en el b u e n o : Alegraos, oh justos!, y regocijaos en el Seor; y : T has inf andido la. alegra a mi corazn; y : Me colmars de alegra con In presencia. El l e m o r lo e m p l e a l a m i n e n en el liiieii s e n t i d o el A p s t o l , c u m u l o d i c e : Trabajad con temor y temblor en la obra de vuestra salvacin; y : No te engras, antes bien vive con temor; y : Mas temo que as como la serpiente enga a Eva con su astucia, as sean maleados vuestris in e<>'". Ecce uno loco dilectio et in bono et in malo. Amorem autem in malo (<|uia in bono iam ostendimus) ne quisquam flagitet, legat quod scriptum est: Erunt enim homines se ipsos amantes, amatores pecuniae 3J. Recta itaque voluntas est bonus amor, et voluntas perversa malus amor. Amor ergo inhians habere quod amatur, cupiditas est; id autem habens eoque fruens, laetitia est: fugiens quod ei adversatur, timor est: idque si acciderit sentiens, tristitia est. Proinde mala sunt ista, si malus est amor; bona, si bonus. Quod dicimus, de Scripturis probemus. Concupiscit Apostolus dissolvi, et esse cum C h r i s t o " : et, Concupivit anima mea desiderare indicia tua; vel si accommodatius dici tur, Desideravit anima mea concupiscere iudicia tua32; et, Concupiscentia sapientiae perducit ad regnum". Hoc tamen loquendi obtinuit consuetudo, ut si cupiditas vel concupiscentia dcatur, nec addatur cuius rei sit, non nisi in malo possit intelligi. Laetitia in bono est, Laetamini in Domino, et exsultate iusti": et, Dedisti laetitiam in cor meum'": et, Adimplebis me laetitia cum vultu tuo se. Timor in bono est apud Apostolum, ubi ait, Cum timte et tremare vestram ipsorum salutem operaminiS7: et, Noli altum sapere, sed time s": et, Timeo autem. ne sicut serpens Evam seduxit astutia sua, sic et vestrae mentes corrumpantur
28 30 31 32 33

l o . 21,15*17.

" Ps. to,6.

1 l o . 2,15. 2 T i m . 3,2, P h i l . 1,23. P s . 118,20. Saj>. 6,21.

34 33 36

"

P s . 31,11. P s . 4,7. P s . 15,11. P h i l . 2,12. R o m . 11,20.

936

LA CIUDAD DB OOS

xrv, 8,i

XTV, 8, 1

EL PECADO V I,AS l'ASIONKS

937

trox espritus con la castidad que hay en Cristo. E n fin s o b r e l a tristeza, l l a m a d a p o r C i c e r n e g r i t u d y p o r V i r g i l i o d o l o r d o n d e d i c e : D u e l e n y gozan (que v o p r e f e r t r a d u c i r p o r tristeza, p o r q u e la e n f e r m e d a d o el d o l o r son de uso m s cor r i e n t e en los c u e r p o s ) , se suscita u n a cuestin m u y d e l i c a d a a s a b e r , si es p o s i b l e e m p l e a r l a p a r a significar a l g o b u e n o .

CAPITULO

VIII

LOS ESTOICOS HAN OPINADO QUE EN EL NIMO DEL SABIO SE DAN TRES PERTURBACIONES, Y EXCLUYEN DE L EL DOLOR O LA TRISTEZA, PORQUE ES INCOMPATIBLE, SEGN ELLOS, CON LA VIRTUD ANMICA
1. L o s estoicos h a n o p i n a d o q u e son t r e s l a s l l a m a d a s p o r l o s g r i e g o s smatelas, t r a d u c i d a s al l a t n p o r C i c e r n c o n el n o m b r e d e c o n s t a n c i a s , q u e r e s p o n d e n en el n i m o del sab i o a sus t r e s p e r t u r b a c i o n e s , al deseo la v o l u n t a d , a la aleg r a el gozo, y al m i e d o la p r e c a u c i n . Y n e g a r o n q u e a la e g r i t u d o al d o l o r , q u e p a r a e v i t a r la a m b i g e d a d h e m o s p r e f e r i d o d e n o m i n a r tristeza, p u e d a r e s p o n d e r a l g u n a en el n i m o del s a b i o . L a v o l u n t a d d i c e n e l l o s a p e t e c e el b i e n , que lo h a c e s a b i o ; el gozo es efecto del b i e n a l c a n z a d o , q u e el s a b i o l o g r a t o t a l m e n t e , y l a p r e c a u c i n p r e v i e n e el m a l , q u e el sab i o debe e v i t a r . L a tristeza, c o m o p r o d u c t o de u n m a l y a suced i d o , p i e n s a n q u e n o p u e d e c a u s a r n i n g n d a o al sabio y a castitate qixae est in ChristoS. De tristitia vero, quam Cicero magis aegritudinem appellat", dolorem autem Virgilius, ubi ait, Dolent gaudentque (sed ideo malui tristitiaru dic.ere, qnia aegritudo vel dolor usitatius in corporibus dicitur), scrupulosior quaestio est, utrum invenid possit in bono. CAPUT VIII

que, p o r t a n t o , en su n i m o n o p u e d e r e s p o n d e r n a d a a e l l a . P o r c o n s i g u i e n t e , en su c o n c e p c i n , slo el sabio es susc e p t i b l e de v o l u n t a d , de gozo y de p r e c a u c i n , y slo el necio es c a p a z d e deseo y d e a l e g r a , de t e m o r y de tristeza. L a s tres p r i m e r a s son l a s c o n s t a n c i a s , y l a s o t r a s c u a t r o , s e g n C i c e r n , las p e r t u r b a c i o n e s , y s e g n o t r o s m u c h o s , l a s p a s i o n e s . E n g r i e g o , c o m o q u e d a d i c h o , a q u e l l a s t r e s se l l a m a n eTraSeai, y estas c u a t r o Tr6r|. I n v e s t i g a n d o c o n t o d a diligencia y con t o d a s m i s p o s i b i l i d a d e s si esa m a n e r a d e hab l a r est a c o r d e con n u e s t r a s E s c r i t u r a s , h a l l q u e el p r o f e t a e s c r i b e : No hay gozo para los impos, dice el Seor, como si los i m p o s p u d i e r a n a l e g r a r s e de los m a l e s y n o g o z a r d e ellos, p o r q u e el gozo es p r i v a t i v o de los b u e n o s y de los p i a d o s o s . A s i m i s m o , en el E v a n g e l i o se l e e : Haced vosotros con los dems hombres todo le que" queris que hagan ellos con vosotros, c o m o si fuera i m p o s i b l e q u e r e r a l g o m a l o t o r p e mente, pero no desearlo. Es verdad que algunos intrpretes, s i g u i e n d o el uso c o r r i e n t e , a a d i e r o n bienes, y l e y e r o n a s : Todo el bien que queris que os hagan los hombres. Lo crey e r o n as p a r a p r e c a v e r la t o r c i d a i n t e r p r e t a c i n de a l g u n o q u e se i m a g i n a r a q u e , p o r q u e h a y h o m b r e s q u e h a c e n c o s a s deshonestas, por ejemplo, p a r a silenciar otras m s torpes, convites l u j u r i o s o s , debe l c u m p l i r en eso este p r e c e p t o cor r e s p o n d i e n d o en la m i s m a m o n e d a . M a s en el E v a n g e l i o g r i e g o , fuente o r i g i n a l de esta v e r s i n , n o se lee bienes, sino: Todo lo que queris que hagan los dems con vosotros, hacedlo vosotros con ellos. Y, s e g n m i h u m i l d e s e n t i r , lo e x p r e s sapienti; nihil in eius animo pro illa esse posse dixerunt. Sic ergo illi loquuntur, ut velle, gaudere, cavere negent nisi sapientem; stultum autem nonnisi cupere, laetari, metuere, coniristari. Et illas tres esse constantias, has autem quatuor perturbationes secundum Ciceronem, secundum plurmos autem passiones. Graece autem illae tres, sicut dixi, appellantur sTr0Eicci; istae autem quatuor -rrOn. Haec locutio utrum Scripturis sanctis congruat, cum quaererem quantum potui diligenter, illud inveni quod ait Propheta, Non es gaudere impiis, dicit Dominas 41 : tanquam impii laetari possint potius quam gaudere de malis; quia gaudium proprie bonorum et piorurn est. tem illud in Evangelio, Quaecumque vultis ut faciant vobis nomines, haec et vos facite Mis '", ita dictum videtur, tanquam nemo possit aliquid male vel turpiter velle, sed cupere. Denique propter consuetudinem locutionis nonnulli interpretes addiderunt, bona, et ita interpretad sunt: Quaecumque vultis ut faciant vobis nomines bona. Cavendum enim putaverunt, ne quisquam inhonesta velit sibi fieri ab hominibus, ut de turpioribus taceam, certe luxuriosa conviva, in quibus se, si et ipse illis faciat similia, hoc praeceptum exstimet impleturum. Sed in graeco Evangelio, unde in latinum translatum est, non legitur, bona; sed, Quaecumque vultis ut faciant vobis nomines, haec et vos facite illis: credo propter41 42

D E TRIBUS PERTURBATIONIBUS, QUAS IN ANIMO SAPENTI9 STOICI ESSE VOLUERUNT, EXCLUSO DOLORE SIVE TRISTITIA, QUAM VIRTUS ANIMI SENTIRI NON DEBEAT

1. Quas enim Graeci appellant TTcc8eo!s, latine autem Cicero constantias nominavit, Stoici tres esse voluerunt, pro tribus perturbationibus in animo sapientis, pro cupiditate voluntatem, pro laetitia gaudium, pro metu cautionem: pro aegritudine vero vel dolore, quam nos vitandae ambiguitatis gratia, tristitiam maluimus dicere, negaverunt esse posse aliquid in animo sapientis. Voluntas quippe, inquiunt, appetit bonum, quod acit sapiens: gaudium de bono adepto est, quod ubique adipiscihir sapiens; cautio devitat malumr'tjuod debet sapiens devitare: tristitia porro quia de malo est, quod iam accidit, nullum autem maluin existimant posse accidere
ss

i Cor. 11,3.

Is. 57,OT, see. M t . 7,i2.

LXX. '

Tuscul. quaest. l.j ero <ia. et alibi.

938

LA CIUDAD DE DIOS

XIV, 8, 2

X I V , 8, 3

EL PECADO Y LAS PASIONES

939

as p o r q u e , al decir queris, i n t e n t y a d a r a e n t e n d e r bienes, pues que no d i c e : deseis. 2 . Sin e m b a r g o , n o s i e m p r e d e b e n p o n e r s e estos d i q u e s a n u e s t r o l e n g u a j e . E n t r e t a n t o , se i m p o n e h a c e r uso de esa p r o p i e d a d . Y c u a n d o l e e m o s estos a u t o r e s c u y a a u t o r i d a d n o n o s es p e r m i t i d o r e c h a z a r , l o s p a s a j e s en q u e el recto sent i r n o e n c u e n t r e o t r a s a l i d a , c o m o son los a d u c i d o s , p a r t e del p r o f e t a y p a r t e del E v a n g e l i o , es p r e c i s o e n t e n d e r l o s as [ 7 ] . Q u i n i g n o r a q u e los i m p o s r e b o s a n de a l e g r a ? Y , sin e m b a r g o , no hay gozar para los impos, dice el Seor. P o r q u esto sino p o r q u e el gozar tiene u n a significacin c o n c r e t a c u a n d o se e m p l e a la p a l a b r a en u n s e n t i d o p r o p i o y e s t r i c t o ? A s i m i s m o , q u i n n e g a r q u e es m u y b u e n o m a n d a r a los h o m b r e s q u e h a g a n con l o s d e m s t o d o lo q u e d e s e a n q u e los d e m s h a g a n con e l l o s , p a r a q u e n o sean h a l a g a d o s a la vez p o r la t o r p e z a del p l a c e r i l c i t o ? Y , sin e m b a r g o , el s a l u b r r i m o y v e r d a d e r s i m o p r e c e p t o r e z a : Todo lo que queris que hagan los hombres con vosotros, hacedlo vosotros con los dems. P o r q u sino p o r q u e en este l u g a r u s la p a l a b r a querer, c u y a a c e p c i n n o p u e d e ser p e y o r a t i v a , en su sentido p r o p i o ? E s cierto q u e n o u s a r a esta e x p r e s i n m s c o r r i e n t e , f r e c u e n t a d a s o b r e t o d o en el l e n g u a j e o r d i n a r i o : No queris proferir mentira alguna, si n o h u b i e r a t a m b i n u n q u e r e r m a l o , de c u y a m a l i c i a se d i s t i n g u e a q u e l l a v o l u n t a d q u e p r e d i c a r o n los n g e l e s en estos t r m i n o s : Paz en la tierra a los hombres de buena voluntad. Si el q u e r e r n o p u e d e ser m s q u e b u e n o , de buena fu a a d i d o p o r r e d u n d a n c i a . S e r a a l g o del o t r o j u e v e s el d i c h o del A p s t o l e n a l a b a n z a de la c a r i d a d , de q u e ea, quia in eo quod dixit, vultis, iam voluit intelligi bona. Non enim ait, Cupitis. 2. Non tamen semper his proprietatibus locutio nostra frenanda est, sed interdum his utendum est: et curt legimus eos quorum auctoritati resultare fas non est, ibi sunt intelligendae, ubi rectus sensus alium exitum non potest invenire; sicut ista sunt quae exempli gratia partim ex Propheta, partim ex Evangelio commemoravimus. Quis enim nescit impos exsultare laetitia? et tamen non est gaudere impiis, dicit Dominus. Unde, nisi quia gaudere aliud est, quando proprie signateque hoc verbum ponitur? tem quis negaverit non recte praecipi hominibus, ut quaecumque sibi ab alus fieri cupiunt, haec eis et ipsi faciant; ne se invicem turpitudine illicitae voluptatis oblectent? Et tamen saluberrimum verissimumque praeceptum est, Quaecumque vultis ut faciant vobis homines, eadem et vos facite Mis. Et hoc unde, nisi quia hoc loco modo quodam proprio voluntas posita est, quae in malo accipi non potest? Locutione vero usitatiore, quam requentat mxime consuetudo sermonis, non utique diceretur, Noli vellc mentiri omne mendacium"; nisi esset et voluntas mala, a cuius pravitate illa distinguitur, quam praedicaverunt Angel dicentes, Pax in trra hominibus bonae voluntatis " . Nam ex abundanti additum est, bonae, si esse non potest nisi bona. Quid autem magnum in eharitatis laudibus
43 44

la c a r i d a d n o se goza en la i n i q u i d a d , si n o se r e d u c e a eso el gozo de la m a l i c i a ? A u n e n t r e los a u t o r e s de l a s l e t r a s p r o f a n a s se h a l l a n usados i n d i s t i n t a m e n t e estos t r m i n o s . C i c e r n , ese o r a d o r t a n afam a d o , d i c e : Deseo ser c l e m e n t e , s e n a d o r e s . E s e v i d e n t e q u e usa a q u esa p a l a b r a en b u e n s e n t i d o . Y q u i n h a b r t a n p o c o i n s t r u i d o q u e n o sostenga q u e d e b i d e c i r quiero y n o , deseo? En T e r e n c i o , u n m a n c e b o d e s v e r g o n z a d o , a r d i e n d o en deseo t o r p e , d i c e : N o q u i e r o m s q u e a F i l o m e n a . Q u e este q u e r e r fu l i b i d o , lo i n d i c a suficientemente la r e s p u e s t a de u n viejo esclavo a su s e o r . D i j o a s : Cunto mejor sera buscar el modo de arrojar de tu pecho ese amor que decir esto, que enciende ms tu libido! T e s t i g o es de q u e el gozo lo h a n u s a d o t a m b i n e n a c e p c i n p e y o r a t i v a a q u e l v e r s o de V i r g i l i o en q u e se e x p r e s a n b r e v e mente estas c u a t r o p e r t u r b a c i o n e s : Por eso temen y desean, se duelen y gozan. Y el m i s m o a u t o r dice en o t r a p a r t e : Los m a l o s gozos del espritu. 3 . P o r t a n t o , q u i e r e n , se p r e c a v e n y g o z a n los b u e n o s y los m a l o s , o, pnrn decir lo m i s m o con o t r a s p a l a b r a s , desean, Irnien y se a l e g r a n los Inicuos y los m a l o s ; p e r o los u n o s b i e n y los o l i o s nuil, segn q u e su v o l u n t a d sea recia o t o r c i d a . L a tristeza m i s m a , n In que los estoicos p e n s a r o n q u e n o es p o s i b l e dixisset Apostolus, quod non gaudeat super iniquitate", nisi quia ita malignitas gaudet? Nnm ct apud auctores saecularium litterarum, talis storum vrrborum indiflerenda reperitur. Ait enim Cicero orator amplissimus: Ciipio, l'atres conscripti, me esse clementem *". Quia id verbum in bono posuit, quis tam perverse doctus existat, qui non eum Cupio, sed Vol potius dicere debuisse contendat? Porro apud Terentium flagitiosus adolcscens insana flagrans cupidine: Nihil vol aliud, inquit, nisi Philumenam. Quam voluntatem fuisse libidinem, responsio quae ibi servi eius senioris inducitur, satis indicat. Ait namque domino suo: Quanto satius est, te id clare operam, quo istum ex animo amorem amoveas tuo, Quam id loejui quo magis libido frustra accendatur tua ? " Gaudum vero eos et in malo posuisse, ille ipse Virgilianus testis est versus, ubi has quatuor perturbationes summa brevitate complexus est: Hinc iietuuut eupiuntque, dolent gaudentque " . Dixit etiam idem auctor, Mala mentis gaudia " . 3. Proinde volunt, cavent, gaudent et boni et mal; atque ut eadem alus verbis enuntiemus, cupiunt, timent, laetantur et boni et mali: sed illi bene, isti male, sicut hominibus seu recta seu perversa voluntas est. Ipsa quoque tristitia, pro qua Stoici nihil in animo sapientis inveniri posse pu i Cor. 13,6. Orat. i in Cattt. c.2. 47 In Andria act.2 sc.l v.6-8. " Jeneid. 1.6 v.733. 4 Tbiel., v.278-279. ,;: .

Eeeli. 7,14. Le, 2,14.

940

XIV, 9, 1
U CIUDAD DE D I O S

M PECADO y US PASIONES

941

XIV, 8, 3 C A P I T U L O
LAS PERTURBACIONES ANMICAS. LA

h a l l a r u n c o r r e l a t o en el n i m o del s a b i o , se p r e s e n t a e m p l e a d a en b u e n a a c e p c i n s o b r e todo en n u e s t r o s a u t o r e s . El A p s t o l a l a b a a los C o r i n t i o s p o r q u e se c o n t r i s t a r o n segn D i o s . P e r o q u i z h a b r a l g u n o q u e d i g a q u e el A p s t o l se c o n g r a t u l con e l l o s p o r q u e se c o n t r i s t a r o n a r r e p i n t i n d o s e , y esta tristeza n o p u e d e n t e n e r l a sino los q u e p e c a r o n . O i g a m o s sus p a l a b r a s : Veo que aquella carta os contrist por un poco de tiempo; pero al presente me alegro, no de la tristeza que tuvisteis, sino de que vuestra tristeza os ha conducido a penitencia. De modo que la tristeza que habis tenido ha sido segn Dios, y as ningn dao os hemos causado. Puesto que la tristeza que es segn Dios produce una penitencia para la salud, que no debe penitenciarse, cuando la tristeza del siglo causa la muerte. Y as ved cunta solicitud ha producido en vosotros esa tristeza segn Dios que habis sentido. L o s estoicos p u e d e n s a l i r as en defensa de su p o s t u r a d i c i e n d o q u e la tristeza es t i l , al p a r e c e r , p a r a a r r e p e n t i r s e del p e c a d o , p e r o q u e es i m p o s i b l e q u e se d en el n i m o del s a b i o , ni el p e c a d o p a r a c o n t r i s t a r s e a r r e p i n t i n d o s e de l, ni n i n g n otro m a l , q u e , s i n t i n d o l o y s u f r i n d o l o , lo haga triste. C u e n t a n q u e A l c i b a d e s (si n o m e es infiel la m e m o r i a s o b r e el n o m b r e ) , q u e se crea d i c h o s o , l l o r p o r q u e , d i s p u t a n d o e n cierta ocasin con S c r a t e s , ste le d e m o s t r q u e era m i s e r a b l e , p u e s e r a n e c i o [ 1 8 ] . L u e g o p a r a ste fu l a e s t u l t i c i a l a c a u s a de su tristeza til y o p t a b l e , q u e h a c e q u e el h o m b r e se d u e l a de ser lo q u e n o d e b e . Sin e m b a r g o , los estoicos a f i r m a n q u e es el n e c i o el q u e p u e d e e s t a r triste, n o el s a b i o . taverunt, reperitur in bono, ct mximo apiid nostros. Nam laudat Apostolus Corinthios, quod contristad fuorint secundum Deum. Sed fortasse quis dixerit, illis Apostolum fuisse congralulatum, quod contristati fuerint poenitendo: qualis tristitia, nisi eorum qui peccavcrint, esse non potest. Ita enim dicit: Video quod epstola illa, etsi ad hormn contristavit vos, mine gaudeo, non quia contristati estis, sed quia contristati ests ad poenitentiam. Contristati enim estis secundum Deum, ut in nullo detrimentum patiamini ex nobis. Quae enim secundum Deum est tristitia, poenitcntiam in salutem impoenitendam operatur: mundi autem tristitia mortem operatur. Ecce enim idipsum secundum Deum contristan, quantum perficit in vobis industriam ". Ac per hoc possunt Stoci pro suis partibus responder, ad hoc videri utilem esse tristitiam, ut peccasse poeniteat; in anim autem sapientis ideo esse non posse, quia nec peccatum in eran cadit, cuius poenitentia contristetur, nec ullum aliud malum, quod perpetiendo et sentiendo sit tristis. Nam et Alcibiadem ferunt (si me de nomine hominis memoria non fallit), cum sibi beatus videretur, Socrate disputante, et ei quam miser esset, quoniam stultus esset, demonstrante, flevisse. Huic ergo stultitia fuit causa etiam buius utilis optandaeque tristitiae, qua homo esse se dolet quod esse non debeL Stoici autem non stultum, sed sapientem aiunt tristem esse non posse.
0

IX
VIDA DE L O S JUSTOS GOZA

DE R E C T I T U D D E

AFECTOS

1. A estos filsofos, m s v i d o s de c o n t i e n d a q u e de v e r d a d , p o r lo q u e h a c e a l a s p e r t u r b a c i o n e s a n m i c a s , y a les h e m o s r e s p o n d i d o e n e l l i b r o I X de esta o b r a p o n i e n d o en e v i d e n c i a q u e es u n a cuestin n o t a n t o de r e a l i d a d e s cuanto de p a l a b r a s [ 1 9 ] . E n t r e n o s o t r o s , segn l a s s a g r a d a s Esc r i t u r a s y la s a n a d o c t r i n a , los c i u d a d a n o s de la C i u d a d santa de D i o s , q u e viven segn El en la p e r e g r i n a c i n de esta vida, t e m e n y d e s e a n , se d u e l e n y g o z a n . Y, c o m o su a m o r es recto, tienen r e c t a s estas afecciones. T e m e n la p e n a e t e r n a y desean la v i d a e t e r n a . Se d u e l e n en r e a l i d a d , p o r q u e a n g i m e n en s m i s m o s en e s p e r a de la a d o p c i n y de la r e d e n c i n de su c u e r p o , y se gozan en e s p e r a n z a , p o r q u e se c u m p l i r la palabra escrita: La muerte ha sido absorbida por la victoria. M s a n , temen p e c a r y desean p e r s e v e r a r ; se d u e l e n de sus p e c a d o s y se gozan en sus b u e n a s o b r a s . T e m e n p e c a r , o y e n d o e s t o : Por la inundacin de los vicios se resfriar la caridad de muchos. Dcsc.iti pciscvciiii', p r e s l i m d o o d o s n lo que osla e s c r i t o ; Quien perseverare hasta el fin, ste se salvar. Se d u e l e n de sus pecad o s , p o r q u e ul eliden a e s l o : Si dijremos que no tenemos pe-

CAPUT

IX

Hr, l'KIITimBATIONIBUS ANIMI, QARUM AFFECTS RECTOS HABET VITA IUSTORUM

1. Verum his philosophis, quod ad istam quaestionem de animi perturbationibus attinet, iam respondimus in nono huius operis libro, ostendentes eos non tam de rebus, quam de verbis cupidiores esse contentionis, quam veritatis s l . Apud nos autem iuxta Scripturas sacras sanamque doctrinam, cives sanctae civitatis Dei in Imius vitae peregrinatione secundum Deum viventes, metuunt cupiuntque, dolent gaudentque. Et quia rectus est amor eorum, istas omnes affectiones rectas habent. Metuunt poenam aeternam, cupiunt vitam aeternam: dolent in re, quia ipsi in semetipsis adhuc ingemiscunt, adoptionem exspectantes redemptionem coiporis sui 5 2 ; gaudent in spe, quia fiet sermo, qui scriptus est, Absorpta est mors in victoriam "3. tem metuunt peccare, cupiunt perseverare: dolent in peccatis, gaudent in operibus bonis. Ut enim metuant peccare, audiunt, Quoniam abundabit iniquitas, refrigescet charitas multorum". Ut cupiant perseverare, audiunt quod scriptum est, Qui perseveraver 55 usque in finem, hic salvus erit . Ut doleant in peccatis, audiunt, Si dixerimus quia peccatum non habemus, nos ipsos seducimus, et veritas in " C.4 ei 552 Rom. 8,23. 1 Cor. 15,54.
55

2 Car.

7,8-11.

" Mt. 24,12. Ibid., 10,2a.

ri

942

LA CIUDAD DE DIOS

XTV, 9, 2

XIV, 9, 3

El,

PECADO Y I,AS l'ASIONKS

943

codo, nosotros mismos nos engaamos y no hay verdad en nosotros. Finalmente, se gozan de sus buenas obras, escuchando estas palabras: Dios ama al que da con alegra. Adems, segn sean fuertes o dbiles, temen ser tentados y desean ser tentados, se duelen de las tentaciones y se gozan en las mismas. Para que teman ser tentados, oyen lo siguiente: Si alguien anduviere preocupado en algn delito, vosotros, que sois espirituales, instruidle de este modo en espritu de mansedumbre, atendindote a ti mismo, no seas t tambin tentado. Para que deseen ser tentados, escuchan las palabras de cierto varn fuerte de la Ciudad de Dios, que suenan: Prubame, Seor, y tintame; quema mis rones y mi corazn. Para que se duelan en sus tentaciones, ven a Pedro llorando, y para que se gocen en las mismas, oyen a Santiago, que dice: Tened, hermanos mos, por objeto de sumo gozo el ser puestos en varias tentaciones. 2. Estos ciudadanos se inquietan por esas afecciones no slo por s mismos, sino tambin por aquellos que desean verse libres de ellas, y temen perecer y se duelen si perecen, y se gozan si se ven libres. Y para hacer honor al ms sobresaliente de cuantos hemos venido a la Iglesia de la gentilidad, citemos a ese varn, el mejor y el ms fuerte, que se glora en sus enfermedades, al Doctor de las Gentes en fe y en verdad, que trabaj ms que todos sus coapstoles e instruy con muchas cartas a los pueblos de Dios, no slo a los presentes, sino tambin a los venideros. Citemos, digo, a aquel varn, atleta de Cristo, adoctrinado por El y por El ungido, crucificado con El y glorioso en El, librando un gran combate en el escenario de
nobis non est s . Ut gaudeant in operilms bonis, audiunt, Hilarem datorem diligit Deas " . tem sicuti se infirmitas eorum firraitasque habuerit, metuunt tentari, cupiunt tentari: dolent in tentationibus, gaudent in tentationibus. Ut enim metuant tentari, audiunt, Si qiiis praeocciipatus fuerit in aliquo delicto, vos qui spirituales estis, instruite huiusmodi in spiritu mansuetudinis; intendens te ipsum, ne et tu tenteris*". Ut autem cupiant tentari, audiunt quemdam virum fortem civitatis Dei dicentem, Proba me, Domine, et tenta me; ure renes meos et cor meum5". Ut doleant in tentationibus, vident Petrum flentem ": ut gaudeant in tentationibus, audiunt Iacobum dicentem, Omne gaudium existmate, fratres mei, cum in tentationes varias incideritis "1. 2. Non solum autem propter se ipsos his moventur affectibus, verum etiam propter eos quos liberar! cupiunt, et ne pereant metuunt, et dolent si pereunt, et gaudent si liberantur. Illum quippe optimum et fortissimum virum, qui in suis infirmitatibus gloriatur 62 , ut eum potissimum commemoremus, qui in Ecclesiam Christi ex Gentibus venimus, Doctoren! Gentium in fide et veritate, qui et plus mnibus suis coapostolis Iaboravit 63 , et pluribus Epistolis populos Dei, non eos tantum qui praesentes ab illo videbantur, verm etiam illos qui futuri praevidebantur, instruxit;
56 67
18 B9

esle mundo, del que es espectculo, y de los ngeles y de los hombres, y avanzando a pasos de gigante hacia la palma de su vocacin soberana. El espera de muy buena gana, con los ojos de la fe, gozar con los que gozan y llorar con los que lloran, librando fuera luchas y dentro temores, deseando disolverse y estar con Cristo, ardiendo en deseos de ver a los romanos )ara hacer algn fruto entre ellos, como entre los dems genties. Citemos, s, a ste, que emula a los corintios y teme la misma emulacin por miedo a que sean seducidas sus mentes por la castidad que hay en Cristo; a ste, que lleva en el corazn una gran tristeza y un continuo dolor por los israelitas. Y es porque stos, ignorando la justicia de Dios y queriendo poner en vigor la propia, no se someten a la justicia de Dios, y l descubre su dolor y tambin su luto ante algunos que antes pecaron y no hicieron penitencia sobre sus impurezas y sus fornicaciones [ 2 0 ] . 3. Si estos movimientos, si estos afectos, que proceden del amor al bien y de la caridad santa, deben llamarse vicios, permtasenos llamar virtudes a los autnticos vicios. Pero, dirigidas y enderezadas por la recta razn estas afecciones haca su fin propio, quin osar llamarlas enfermedades del alma o pasiones viciosas? Por este motivo, el Seor, que se dign llevar una vida humana en forma de siervo, pero que careca en absoluto de prendo, hizo uso re ellas cuando juzg r|iie deba hacerlo.
Illiini, !iii|iiriin, virum, iillil'liuii Gluisti, ilodiim uli illo, iiiicluin de illo"', cnicilmiiii nim Illo"", uloiiosinu in illo, in tlieatro huius mundi, cui spcclaeiiliiiii fni'liiH r'Nl et Angelis et hominibus "', legitime magnum agonem certantem, et palmam supernae vocationis in anteriora sectantem " , OCIIH fidei libenlissime spectant, gaudere cum gaudentibus, flere cum lli'iitilxis "\ 1'orH habentem pugnas, intus timores 69 : cupientem dissolvi, et CNHC (mu ('luisto'"; desiderantem videre Romanos, ut aliquem fructum IIIIIICIII el iu illis, sicut et in caeteris gentibus 7 1 ; aemulantem Corinthios, el ipsn aemulatione metuentem, ne, seducantur eorum mentes a castitate quae in Christo est 7 2 ; magnam tristitiam et continuum dolorem cordis de Israelitis habentem , quod ignorantes Dei iustitiam, et suam volentes constituere, iustitiae Dei non essent subiecti 74 ; nec solum dolorem, verum etiam luctum suum denuntiantem quibusdam qui ante peccaverunt, et non egerunt poenitentiam super immunditia et fornicationibus suis , 5 . 3. Hi motus, hi affectus de amore boni et de sancta charitate venientes, si vitia vocanda sunt, sinamus ut ea quae ver vitia sunt, virtutes vocentur. Sed cum rectam rationem sequantur istae affectiones, quando ubi oportet adhibentur, quis eas tune morbos seu vitiosas passiones audeat dicere? Quamobrem etiam ipse Dominus in forma seryi agere vitam dignatus humanam, sed nullum habens omnino peccatum, adhibuit eas ubi adhibendas esse iudicavit. eque enim in quo verum erat hominis Corpus et vens hominis animus, falsus erat humanus affectus. Cum ergo eius in
64 65 66 67

i lo. i,8. 2 Cor. 9,7.


G a l . 6,1. P s . 25,2. ...

60 61

Mt. 26,75 Iac. r,2.

-- ^.';.' :-

68 69

"- 2 C o r . 1 2 , 5 . 6S 1 Cor. 15,10.

-'. ...'',: - -. ... ; ;

G a l . 1,13. I b i d . , 2,19. 1 Cor. 4,9. P h i l . 3,14. R o m , 12,15. 2 C o r . 7,5.

70 71 72
73 74
73

Phil. 1,23. Rom. 1,11.13. 2 Cor. ir,2.5


R o m . 9,2. I b i d . , 10,3.
2 C o r . 12,21. .,- - --

944

U CIUDAD DE DIOS

X I V , 9, 4

X IV, V, 0

El, PECADO Y EAS PASIONES

945

P o r q u e la v e r d a d es q u e en E l , q u e tena v e r d a d e r o c u e r p o y v e r d a d e r o n i m o de h o m b r e , n o e r a falso ese afecto. L u e g o , c u a n d o en su E v a n g e l i o se c u e n t a q u e se c o n t r i s t con i r a s o b r e la d u r e z a de c o r a z n de los j u d o s ; q u e d i j o : Me gozo por vosotros, a fin de que creis; q u e d e r r a m l g r i m a s c u a n d o i b a a r e s u c i t a r a L z a r o ; q u e dese c e l e b r a r la P a s c u a con sus d i s c p u l o s ; q u e , al a c e r c a r s e la p a s i n , su a l m a estuvo t r i s t e , se c u e n t a n cosas v e r d a d e r a s . S i n e m b a r g o , E l , p o r g r a c i a y d i s p e n s a c i n suya, tuvo estos m o v i m i e n t o s en su n i m o h u m a n o c u a n d o q u i s o , c o m o c u a n d o q u i s o se hizo h o m b r e . 4 . P o r t a n t o , es p r e c i s o a d m i t i r q u e , a u n q u e n u e s t r a s afecciones s e a n r e c t a s , son p r i v a t i v a s de esta v i d a , n o de a q u e l l a q u e e s p e r a m o s h a de venir, y q u e c o n frecuencia c e d e m o s a e l l a s a u n c o n t r a n u e s t r a v o l u n t a d . As, a veces l l o r a m o s , b i e n a nuestro pesar, a u n q u e no seamos movidos a ello p o r apetito algun o , sino con l o a b l e c a r i d a d . L u e g o n o s o t r o s las t e n e m o s c o m o t a r a de la c o n d i c i n h u m a n a ; p e r o Cristo n o l a s t u v o as, p o r q u e su flaqueza fu ex potestate. Si c a r e c i r a m o s de e l l a s m i e n t r a s p u j a m o s la p e s a d a c a r g a de n u e s t r a v i d a , n u e s t r o vivir n o s e r a r e c t o . El A p s t o l c e n s u r a b a y d e t e s t a b a a c i e r t a s p e r s o n a s y las a c u s a de n o t e n e r afeccin a l g u n a . T a m b i n el s a l m o s a g r a d o c u l p a a q u e l l o s de q u i e n e s d i c e : Busqu quien compartiera mi tristeza y no lo hall. P o r q u e es u n a g r a n v e r d a d q u e c a r e c e r de d o l o r m i e n t r a s p e r e g r i n a m o s e n este v a l l e de m i s e r i a s , es u n e s t a d o , c o m o h a d i c h o y s e n t i d o u n l i t e r a t o de este m u n d o , q u e n o se d a s i n o a costa de i n h u m a n i d a d en el c o r a z n y de e s t u p o r e n el c u e r p o . Evangelio ista referuntur, quod super duritiam cordis Iudaeorum cum ira contristatus s i t " ; qnod dixnrit, Gaudeo propter vos, ut credatis7': quod Lazarum suscitaturus etiam lacrymas fuderit 7 *; quod concupiverit cum discipulis suis manducare pascha'"; quod propinquante passione tristis fuerit anima eius 8", non falso utique referuntur. Verum ille hos motus certae dispensationis gratia, ita cum voluit suscepit animo humano, ut cum voluit factus est homo. 4. Proinde, quod fatendum est, etiam cum rectas et secundum Deum habemus has affectiones, huius vitae sunt, non illius quam futuram speramus, et saepe illis etiam inviti cedimus. Itaque aliquando, quamvis non culpabili cupiditate, sed laudabili charitate moveamur, etiam dum nolulnus, flemus. Habemus ergo eas ex humanae conditionis infirmitate: non autem ita Dominus Iesus, cuius et infirmitas fuit ex potestate. Sed dum vitae huius infirmitatem gerimus, si eas omnino nullas habeamus, tune potras non recte vivimus. Vituperabat enim et detestabatur Apostolus quos"dam, quos etiam esse dixit sine affectione 81. Culpavit etiam illos sacer Psalmus, de quibus ait, Sustinui qui simul contristaretur, et non fuit"'. TMam omnino non doler, dum sumus in hoc loco miseriae, profecto, sicut qudam etiam apud saeculi huius litteratos sensit et dixit, non sine magna mercede contingit, immanitatis in animo, stuporis in corpore. Quocirca illa
M e . 3,5. l o . 11,15. " '*"'<' >?. " L e . 32,15.
77 76

De a q u q u e lo l l a m a d o en g r i e g o nr6sic<, q u e , si se m e | M I m i l i e r a , lo t r a d u c i r a p o r i m p a s i b i l i d a d , debe e n t e n d e r s e (pues se t o m a en el n i m o , n o en el c u e r p o ) c o m o u n a v i d a carente de estas afecciones, q u e s u r g e n c o n t r a la r a z n y p e r t u r b a n la m e n t e . E s c i e r t a m e n t e u n a cosa b u e n a y o p t a b l e en s u m o g r a d o , p e r o n o es p r o p i a de esta v i d a . Y sta n o es voz de h o m b r e s v u l g a r e s , sino, s o b r e t o d o , de los p i a d o s o s y de los m u y perfectos y s a n t o s : Si dijramos que no tenemos pecado, nosotros mismos nos engaamos y no hay verdad en nosotros. As, p u e s , esta crn-fea slo se r e a l i z a r c u a n d o n o h a y a en el h o m b r e p e c a d o a l g u n o . A l p r e s e n t e y a est b i e n v i v i r sin crimen, y el q u e p i e n s e q u e vive sin p e c a d o n o a l e j a de s el p e c a d o , sino el p e r d n . P o r c o n s i g u i e n t e , si el n o m b r e de -rria debe r e s e r v a r s e p a r a c u a n d o n o p u e d a s u s c i t a r s e en el n i m o afecto a l g u n o , q u i n n o e s t i m a r q u e este e s t u p o r es p e o r q u e t o d o s los v i c i o s ? L u e g o c a b e decir sin a b s u r d o q u e la perfecta b e a t i t u d q u e e s p e r a m o s , c a r e c e r de t e m o r y de trist e z a ; p e r o q u i n d i r q u e n o h a b r a l l a m o r y gozo s i n o el q u e n o r e z a con la v e r d a d ? Y si p o r carSaa se e n t i e n d e ese e s t a d o en q u e el m i e d o n o a t e r r a y el d o l o r n o a n g u s t i a , d e b e ser e s q u i v a d a en esta v i d a si q u e r e m o s v i v i r r e c t a m e n t e , es decir, s e g n D i o s . E m p e r o , debe e s p e r a r s e p a r a l a v i d a b i e n a v e n turailn, q u e se nos p r o m e t e e t e r n a . >. El t e m o r del q u e dice el a p s t o l S a n J u a n : En la caridad no hay Irmor; aules la perfecta caridad echa fuera al temor, pomar vi temor es pena, y el que teme no es consumado en la raridad, no es del g n e r o de a q u e l q u e h a c a r e c e l a r a quae dm<i6iac graeee dieitur, quae si latine posset, impassibilitas diceretur, ni ila inloHigriidn est (in animo quippe, non in corpore accipitur), ut sine liis nfcolionilms vivatur, quae contra rationem accidunt mentemque pertuiimnl, Imiui plae et mxime optanda est; sed nec ipsa huius est vitae. Non enim qualiumcumque hominum vox est, sed mxime piorum multumque iustorum atque sanctorum, Si dixerimus quoniam peccatum non habemus, nos ipsos seducimus, el ventas in nobis non est83. Tune itaque irSEict ista erit, quando peccatum in homine nullum erit. Nunc vero satis Lene vivitur, si sine crimine: sine peccato autem qui se vivere existimat, non id agit, ut peccatum non habeat, sed ut veniam non accipiat. Porro si TrSEa illa dicenda est, cum animum contingere omnino non potest ullus affectus, quis hunc stuporem non mnibus vitiis iudicet esse peiorem? Potest ergo non absurde dici perfectam beatitudinem sine stimulo timoris et sine ulla tristitia futuram: non ibi autem futurum amorem gaudiumque quis dixerit, nisi omni modo a veritate seclusus? Si autem mStia illa est, ubi nec metus ullus exterret, nec angit dolor, aversanda est in hac vita, si recte, hoc est secundum Deum, vivere volumus: in illa vero beata, quae sempiterna promitlitur, plae speranda est. 5. Timor namque ille de quo dicit apostolus Ioannes, Timor non est in charitate, sed perfecta charitas foras mittit timorem, quia timor poenam habet; qui autem timet, non est perfectus in charitate " \ non est eius ge"
84

M t . 26,3. R o m . 1,31. 82 P s . 68,31.

1 l o . 1,8. I l o . 4,18.

946

LA CIUDAD DE DIOS

XIV, 9, 6

XIV, 9, 8

EL PECADO V LAS PASIONES

947

S a n P a b l o de q u e los c o r i n t i o s f u e r a n s e d u c i d o s p o r la a s t u c i a de la s e r p i e n t e . E s t e t e m o r lo disfruta la c a r i d a d , m e j o r d i r a , n i c a m e n t e lo disfruta la c a r i d a d . A q u l , en c a m b i o , es del q u e n o se da en la c a r i d a d , y del q u e h a b l a el a p s t o l S a n P a b l o en estos t r m i n o s : No habis recibido el espritu de servidumbre para obrar todava por temor. Sin e m b a r g o , el temor casto, que fia de permanecer por todos los siglos, si h a de existir tamb i n en el siglo f u t u r o (pues d e q u o t r o m o d o debe entenderse p e r m a n e c e r p o r t o d o s los s i g l o s ? ) , n o ser u n t e m o r q u e n o s a p e e del m a l q u e p u e d e s o b r e v e n i r n o s , sino u n t e m o r q u e n o s afianzar en el b i e n q u e n o p u e d e p e r d e r s e . P o r q u e , d o n d e el a m o r del b i e n l o g r a d o es i n m u t a b l e , se est a s e g u r a d o , si v a l e la e x p r e s i n , c o n t r a el m a l , q u e debe p r e c a v e r s e . C o n el n o m b r e de t e m o r casto se significa a q u e l l a v o l u n t a d q u e n o s lleva n e c e s a r i a m e n t e a o p o n e r n o s al p e c a d o y a h u i r l o con la t r a n q u i l i d a d de la c a r i d a d , n o con l a s i n q u i e t u d e s de l a f r a g i l i d a d p o r m i e d o a u n p o s i b l e p e c a d o [ 2 1 ] . Y si es incomp a t i b l e t o d a clase de t e m o r con la s e g u r i d a d cierta de los goces e t e r n o s y felices, se dijo e s t o : El temor casto del Seor, que permanece por todos los siglos, en el m i s m o s e n t i d o que esto o t r o : Ni quedar frustrada para siempre la paciencia de los infelices. L a p a c i e n c i a , que slo es n e c e s a r i a d o n d e es p r e c i s o a g u a n t a r m a l e s , n o ser e t e r n a ; p e r o s ser e t e r n o el t r m i n o a q u e se l l e g a p o r la p a c i e n c i a . Q u i z se dijo en el m i s m o sentido q u e el t e m o r casto p e r m a n e c e r p o r t o d o s los siglos, es decir, q u e p e r m a n e c e r la m e t a a q u e el t e m o r c o n d u c e . 6. S i e n d o ello as, ya q u e debe l l e v a r s e u n a v i d a recta q u e neris timor, cuius ille quo timebat apostolus Paulus, ne Corinthii serpentina seducerentur astutia"'''; huno enim timorem habet charitas, imo non habet nisi charitas: sed illins est generis timor, qui non est in chntate; de quo ipse apostolus Paulus ait, Non enim accepistis spiritum servitutis iterum in timorem"'. Timor vero ille castas, permanens ira saeculum saeculi", si erit et in futuro saeculo (nam quo alio modo potest intelligi permanere in saeculum saeculi?), non est timor externis a malo, quod accidere potest; sed tenens in bono, quod amitti non potest. Ubi enim boni adepti amor immutabilis est, profecto, si dici potest, mali cavendi timor securus est. Timoris quippe casti nomine ea voluntas significata est, qua nos necesse erit nolle peccare, et non sollicitudine infirmitatis, ne forte peccemus, sed tranquillitate charitatis cavere peccatum. Aut si nullius omnino generis timor esse poterit in illa certissima securitate perpetuorum feliciumque gaudiorum; sic dictum est, Timor Domini castas, permanens in saeculum saeculi, quemadmodum dictum est, Patientia pauperum non peribit in aeternum88. eque enim aeterna erit ipsa patientia, quae necessaria non est, nisi ubi toleranda sunt mala: sed aeternum erit, quo per patientiam pervenitur. Ita fortasse timor castus in saeculum saeculi dictes est permanere, quia id permanebit, quo timor ipse perducit. 6. Quae cum ita sint, quoniam recta vita ducenda est, qua pervenien83 8

nos a r r i b e a la feliz, c o n c l u i r e m o s q u e la v i d a recta tiene rectos lodos esos afectos, y la v i d a d e s o r d e n a d a los tiene d e s o r d e n a dos. L a vida, b i e n a v e n t u r a d a y e t e r n a a la vez, t e n d r u n a m o r y u n gozo n o s o l a m e n t e rectos, sino t a m b i n ciertos, y e s t a r exenta de t e m o r y de d o l o r . D e a q u a p a r e c e y a p o r t o d o s sus lancos c u l e s d e b e n ser en esta p e r e g r i n a c i n los c i u d a d a n o s de la C i u d a d de D i o s q u e viven segn el e s p r i t u , n o segn la c a r n e , es decir, segn D i o s , n o s e g n el h o m b r e , y c u l e s s e r n en la i n m o r t a l i d a d a q u e a s p i r a n . Y, de r e c h a z o , la c i u d a d de los i m p o s , o sea, la s o c i e d a d de los que viven n o s e g n D i o s , sino s e g n el h o m b r e , y q u e siguen las e n s e a n z a s de los h o m b r e s o de los d e m o n i o s en el c u l t o de la d i v i n i d a d f a l s a y en el d e s p r e c i o de la v e r d a d e r a , sufre l a s s a c u d i d a s de estos afectos y c o m o los latigazos de e n f e r m e d a d e s y p e r t u r b a c i o n e s . Si sta a l o j a en su seno a l g u n o s c i u d a d a n o s que p a r e c e n a t e m p e r a r y m o d e r a r t a l e s m o v i m i e n t o s , son s o b e r b i o s e h i n c h a d o s con t a l i m p i e d a d , q u e t a n t o m a y o r e s son sus t e m o r e s , c u a n t o m e n o r e s son sus d o l o r e s . Y si a l g u n o s tienen a g a l a eso con v a n i d a d t a n t o m s i n h u m a n a , c u a n t o m s r a r a , p a r a n o verse e x a l t a d o s y exc i t a d o s n i a l l a n a d o s y d o b l e g a d o s p o r afecto a l g u n o , p i e r d e n t o d a h u m a n i d a d en l u g a r d e a l c a n z a r u n a s e r e n i d a d v e r d a d e r a . P o r q u e n o se es recto p o r ser d u r o , n i se est s a n o p o r ser insensible |2.'{].

diiin ll nd lirnlmii, otiiMCM iifcctiis istos vita recta rectos habet, perversa perversos. Ifiiilu vrin riulrniquc aeterna amorem habebit et gaudium non solum rectuin, vciuiii cliam certum; timorem autem ac dolorem nullum. Undc iam apparet utciiinquc, quales esse debeant in hac peregrinatione eives civiliilis Dei, viventcs secundum spiritum, non secundum carnem, hoc, est, wciiiiduiii Driini, non secundum hominem: et quales in illa quo tendtint, iiiiniortiilitule futuri sint. Civitas porro, id est societas. impiorum non secundum Deum, sed secundum hominem viventium, et in ipso cultu fnlsac, contemptuque verae divinitatis, doctrinas hominum daemonumve sectantium, his affectibus pravis tanquam morbis et perturbationibus quatitur. Et si quos eives habet qui moderari talibus motibus et eos quasi temperare videantur, sic. impietate superbi et elati sunt, ut hoc ipso in eis sint maiores tumores, quo minores dolores. Et si nonnulli tanto immaniore, quanto rariore vanitate hoc in se ipsis adamaverint, ut nullo prorsus erigantur et exciten tur, nullo flectantur atque inclinentur affectu: humanitatem totam potius amittunt, quam veram assequantur tranquillitatem. Non enim quia durum aliquid, ideo rectum; aut quia stupidum est, ideo sanum.

2 Cor. 11,3. Rom. 8,is.

8!

*7 P s - lS>10"s- 9.19-

948

L A CIUDAD DE DIOS

XIV, 10

XXV, 10

EL PECADO V LAS PASIONES

949

CAPITULO
ESTUVIERON DE LOS PRIMEROS EXENTOS HOMBRES DE PECAR,

X
EN EL PARASO, ANTES

PERTURBACIONES?

Se c u e s t i o n a , y n o sin r a z n , si el p r i m e r h o m b r e , o los p r i m e r o s h o m b r e s (pues el m a t r i m o n i o e r a de d o s ) , a n t e s del p e c a d o , e s t a b a n sujetos en este c u e r p o a n i m a l a esos afectos, de los q u e nos v e r e m o s l i b r e s en el c u e r p o e s p i r i t u a l u n a vez purg a d o y finido todo p e c a d o . Si e s t a b a n sujetos a ellos, c m o e r a n felices en a q u e l c e l e b r a d o l u g a r de b e a t i t u d , es decir, en el p a r a s o ? Q u i n p u e d e l l a m a r s e a b s o l u t a m e n t e feliz e s t a n d o afectado de t e m o r o de d o l o r ? P o r o t r a p a r t e , q u p o d a n tem e r o de q u se p o d a n d o l e r a q u e l l o s h o m b r e s , q u e n a d a b a n en t a n t a afluencia de b i e n e s , en u n e s t a d o en q u e n o t e m a n la m u e r t e n i e n f e r m e d a d c o r p o r a l a l g u n a , en u n l u g a r en q u e n o f a l t a b a n a d a a su b u e n a v o l u n t a d y en q u e n o h a b a cosa q u e ofendiera la c a r n e o el n i m o del h o m b r e q u e viva en felic i d a d ? R e i n a b a all u n a m o r i m p e r t u r b a b l e a Dios, y los cny u g e s e n t r e s vivan en u n a f a m i l i a r i d a d fiel y s i n c e r a , y de este a m o r flua u n g r a n d e gozo, sin f a l t a r u n o b j e t o de a m o r d i g n o de disfrute. E v i t a b a n el p e c a d o sin i n q u i e t u d a l g u n a , y al e s q u i v a r l o n o i r r u m p a en e l l o s o t r o m a l q u e les a n g u s t i a r a . 0 es q u e a r d a n en deseos d e a c e r c a r s e al r b o l p r o h i b i d o p a r a c o m e r de l y t e m a n m o r i r , y p o r eso el deseo y el m i e d o t u r b a b a n a a q u e l l o s h o m b r e s y a en el p a r a s o ? L e j o s de noso t r o s p e n s a r q u e s u c e d i e r a esto c u a n d o n o exista el p e c a d o ,

ya q u e n o carece de p e c a d o d e s e a r lo q u e la ley de D i o s p r o h i b e y nistenerse de e l l o p o r t e m o r a la p e n a , n o p o r a m o r a la j u s t i c i a . L e j o s de n o s o t r o s r e p i t o p e n s a r q u e a n t e s de t o d o p e c a d o existiera ya a l l ese p e c a d o , el a d m i t i r , a p l i c a n d o al r b o l lo q u e el S e o r dice de l a m u j e r : Si alguien mirare a una mujer con mal deseo, ya adulter en su corazn. As, p u e s , t o d a la h u m a n i d a d sera t a n feliz c o m o lo e r a n los p r i m e r o s h o m b r e s , c u a n d o n i l a s p e r t u r b a c i o n e s a n m i c a s les i n q u i e t a b a n n i l a s i n c o m o d i d a d e s c o r p o r a l e s les h a c a n m e l l a , si n i e l l o s h u b i e r a n h e c h o el m a l q u e t r a n s m i t i e r o n a sus descendientes, ni sus d e s c e n d i e n t e s la i n i q u i d a d , m e r e c e d o r a de c o n d e n a c i n . Y esta felicidad p e r d u r a r a h a s t a q u e , en v i r t u d de la b e n d i c i n : Creced y multiplicaos, se c o l m a r a el n m e r o de los s a n t o s p r e d e s t i n a d o s y se c o n c e d i e r a o t r a felicidad m a y o r , cual se da a los m u y b i e n a v e n t u r a d o s n g e l e s . E n ese e s t a d o sera ya cierta la s e g u r i d a d de q u e n a d i e h a de p e c a r y n a d i e ha de m o r i r , y la v i d a de los s a n t o s , sin h a b e r p r o b a d o el d o l o r , el t r a b a j o y la m u e r t e , sera t a l cual ser d e s p u s de t o d o esto, en la i n c o r r u p c i n de los c u e r p o s , l l e g a d a la r e s u r r e c c i n de los m u e r t o s . Iioo oxistiinmuiH IIHHO, ubi nullum erat omnino peccatum. eque enim tiiilliini pnc'i'iiliiin rt, cu quim lex Dci piohibot coiicupisccro, atque ab his nlmllnrrn IIIIIIIIT pnciinn, non ninorc iiisliliac. Absil, Inqtiam, ut ante omne pccmlinii IIIIII Mil fnrril tale peccatum, ut hoc de ligno admitterent, quod de niulicic DonilniiH uil, Si quis viderit mulierem ad concupisr.endum eam, iam mocchattis est eam in corde suo "". Quam igitur felices erant primi homines, nt nullis agitabantur perturbationibus animorum, nullis corporum Inodchniitiii' incomiiioilis: tam felix universa societas esset humana, si neo illi iiiiiliiin, quod etiam in posteros traiecerunt, nec quisquam ex eorum xlii-pc iiiqnimicm committeret, qnae damnationem reciperet: atque ista pennniicnto felicitate, doee per illam benedictionem, qua dictum est, Crascite, et multiplicamini90, praedestinatorum sanctorum numerus compleretur, alia maior daretur, quae beatissimis Angelis data est: ubi iam esset certa securitas peccaturum neminem, neminemque moriturum: et talis esset vita sanctorum, post nullum laboris, doloris, mortis experimentum, qualis erit post haec omnia in incorruptione corporum reddita resurreclone mortuorum.
" M t . 5,28. " G e n . 1,28.

CAPUT X
AN PRIMOS HOMINES IN PARAD1SO CONSTITUTOS NULLIS PF.RTURBATIONIBUS. PRIUSQUAM DELIQUERINT, AFFECTOS FUISSE CREDENDUM SIT

Sed utrum primus homo vel primi homines (duorum erat quippe coniugium) habebant istos affectus in corpore animali ante peccatum, quales in corpore spirituali non habebimus, omni purgato finitoque peccato. non immerito quaeritur. Si enim habebant, quomodo erant beati in illo memorabili beatitudinis loco, id est paradiso? Quis tndem absolute dici beatos potest, qui timore afficitur, vel dolore? Quid autem timere aut doler poterant illi homines in tantorum tanta affluentia bonorum. ubi nec mors metuebatur, nec ulla corporis mala valetudo; nec aberat quidquam, quod bona voluntas adipisceretur, nec inerat quod carnem animumve hominis feliciter viventis offenderet? Amor erat imperturbatus in Deum, atque nter se coniugum fida et sincera societate viventium, et ex hoc amore grande gaudium, non desistente quod amabatur ad fruendum. Erat derivatio tranquilla peccati, qua manente nullum omnino aliunde malura, quod contristaret, irruebat. An forte cupiebant prohibitum lignum ad vescendum contingere, sed mori metuebant; ac per hoc et cupiditas. et metus iam tune illos homines etiam in illo perturbabat loco? Absit ut

950

L A CIUDAD DE DIOS

XJV, 11, 1

XIV, 1 1 , 1

EL PECADO Y LAS PASIONES

951

CAPITULO

XI

L A CADA D E L P R I M E R H O M B R E . E N L , LA N A T U R A L E Z A F U CREA-

DA TAN PERFECTA, QUE SOLO PUEDE SER REPARADA POR SU AUTOR

1. Porque Dios lo presupo todo y no pudo ignorar el pecado del hombre, debemos asentar la Ciudad santa segn lo que El presupo y dispuso, no segn lo que ha podido venir en conocimiento nuestro, al que escapan los planes divinos. El hombre, con su pecado, fu incapaz de alterar el decreto divino, como si obligara a Dios a cambiar de decisin. Dios previo en su presencialidad ambas cosas, a saber, lo malo que haba de ser el hombre, creado por El bueno, y el bien que El haba de obrar con el hombre. En efecto, aunque es verdad que se dice que Dios cambia de decisin (de aqu que en las santas Escrituras se lea que Dios se arrepinti, pero expresado trpicamente), se habla as en relacin con lo que el hombre esperaba, o encerraba en s el orden de las causas naturales, no en relacin con la presciencia efectiva del Omnipotente. Dios, como est escrito, cre al hombre recto, y, por consiguiente, con una voluntad buena, porque sin voluntad buena no sera recto. La buena voluntad es, pues, obra de Dios, ya que el hombre fu creado por Dios con ella. La mala voluntad primera, que precedi en el hombre a todas las dems obras malas, fu, ms bien que una obra, un declinar de las obras de Dios a las propias. Y estas obras son malas, porque son segn el propio canon, no segn Dios, de forma que la mala voluntad o el hombre, en

cuanto de mala voluntad, es como el rbol malo, del que proceden las obras como malos frutos. De aqu que la mala voluntad, aun cuando no sea segn la naturaleza, sino contra la naturaleza, porque es vicio, sea de la misma naturaleza que el vicio, que no puede existir sino en una naturaleza. Y slo en la naturaleza creada de la nada, no en la que engendr el Creador de s mismo, como el Verbo, por el que fueron hechas todas las cosas. Porque, aunque es verdad que Dios form al hombre del polvo, la tierra y toda materia terrena procede de la nada absoluta, igual que el alma infundida al cuerpo cuando cre Dios al hombre. Los males son superados por los bienes, hasta tal punto que los bienes pueden existir sin los males, bien que se permita existir a stos para hacer resaltar el buen uso que puede hacer de ellos la justicia providentsima del Creador. As el Dios verdadero y sumo, as todas las criaturas, celestiales, invisibles y visibles, que estn sobre este aire caliginoso. En cambio, los males no pueden existir sin los bienes, porque las naturalezas en que subsisten, en cuanto naturalezas, son buenas [ 2 4 ] . Se substrae, pues, el mal sin substraer naturaleza extraa alguna o parte de ella, sino la que haba sido viciada y corrompida, sanada y corregida. El albedro de la voluntad es verdaderamente libre cuando no es esclavo de vicios y de pecados. En esa condicin fu dado por Dios, y, una vez perdido por vicio propio, no puede ser
dcviiello NMO por El, que pudo darlo | 2!> |. Por eso dice la Ver-

dad : Si el Hijo os da la libertad, entonces seris verdaderamenta libres. Kslo equivale a decir: Si el Hijo os da la salvaomni mala operu praccessit in nomine, defectus potius fuit qudam b opere Dei nd ma opera, quam opus ullum. Et ideo mala opera, quia sei'iiniliiin HC, non secundum Deum: ut eorum operum tanquam fructuum iiialoriiin voluntas ipsa esset velut arbor mala, aut ipse homo in quantum tnalm: voluntatis. Porro mala voluntas, quamvis non sit secundum naturam, sed contra naturam, quia vitium est; tamen eius naturae est, cuius est vitium, quod nisi in natura non potest esse: sed in ea quam creavit ex nihilo, non quam genuit Creator de semetipso, sicut genuit Verbum, per quod facta sunt omnia. Quia etsi de terrae pulvere Deus finxit hominem; eadem trra omnisque terrena materies omnino de nihilo est, animamque de nihilo factam dedit corpori, cum factus est homo. Usque adeo autem mala vincuntur a bonis, ut quamvis sinantur esse ad demonstrandum quam possit et ipsis bene uti iustitia providentissima Creatoris; bona tamen sine malis esse possint, sicut Deus ipse verus et summus, sicut omnis super istum caliginosum aerem caelestis invisibilis visibilisque creatura; mala vero sine bonis esse non possint, quoniam naturae in quibus sunt, in quantum naturae sunt, utique bonae sunt. Detrahitur porro malum, non aliqua natura quae accesserat vel uUa eius parte sublata, sed ea quae vitiata ac depravata fuerat, sanata atque correcta. Arbitrium igitur voluntatis tune est ver liberum, cum vitiis peccatisque non servit. Tale datum est a Deo: quod amissum proprio vitio, nisi a quo dari potuit, reddi non potest. Unde Veritas dicit, Si vos Filias liberaverit, tune ver liberi eritis 9S. Idipsum
3 l o . 8,36.

CAPUT

XI

D K LAPSU PRIMI H0MIN1S, 1N QUO BENE COWDITA NATURA EST, NEC POTF.ST NISI A SUO A C T O R E REPARARI

1. Sed quia Deus cuneta praescivit, et ideo hominem quoque peccaturum ignorare non potuit; secundum id quod praescivit atque disposuit civitatem sanctam, eam debemus asserere, non secundum illud quod in nostram cognitionem pervenire non potuit, quia in Dei dispositione non fuit. Nec enim homo peccato suo divinum potuit perturbare consilium, quasi Deum quod statuerat mutare compulerit: cum Deus praesciendo utrumque praevenerit, id est, et homo, quem bonum ipse creavit, quam malus esset futurus, et quid boni etiam sic de illo esset ipse facturas. Deus enim etsi dicitur statuta mutare (unde trpica locutione in Scripturis sanctis etiam poenituisse legitur D e u m " ) , iuxta id dicitur, quod homo speraverat, vel naturalium causarum ordo gestabat; non iuxta id quod se Omnipotens facturum esse praesciverat. Fecit itaque Deus, sicut scriptum est, hominem rectum 0 2 : ac per hoc voluntatis bonae. Non enim rectus esset, bonam non habens voluntatem. Bona igitur voluntas opus est Dei: cum ea quippe ab illo factus est homo. Mala vero voluntas prima, quoniam
91 M

Gen. 6,6; i Reg. 15,11. Eccle. 7,30.

952

tA CIUDAD DE DIOS

XIV, 11, 2

VIV, 11, 2

Et PECADO Y tAS PASIONES

953

cin, entonces seris verdaderamente salvos. Es, pues, Libertador por el hecho de ser Salvador. 2. El hombre viva segn Dios en el paraso corporal y espiritual a la vez. No es que hubiera un paraso corporal pollos bienes del cuerpo y no fuera espiritual por los de la mente; o un paraso espiritual, hontanar de goces para los sentidos interiores del hombre, y no uno corporal, fuente de gozo para los sentidos exteriores. Es cierto que uno y otro existan por estos dos ines [ 2 6 ] . Luego el ngel soberbio y envidioso, alejado de Dios por su orgullo y encastillado en s mismo, prefiriendo gozar de los sujetos a l por su altivez tirnica, ms que estar l sujeto, cay del paraso espiritual. (De su cada y de la de sus compaeros, que de ngeles de Dios se tornaron en ngeles malos, ya he hablado, segn mis posibilidades, en los libros XI y XII de esta obra.) En su cada, afectando serpentear en los sentidos del hombre con cautelosa astucia-es que le envidiaba porque l haba cado y el hombre se mantena en pie, escogi en el paraso corporal, donde vivan en compaa de los dems animales mansos e inofensivos, dos hombres, el varn y la mujer; escogi, digo, la culebra, un animal lbrico y que se mueve con tortuosos meneos, apto para el propsito de hablar por su boca. Y, abusando de l como de instrumento gracias a su presencia anglica y a su naturaleza superior, con perversidad espiritual, habl con falacia a la mujer. Comenz por la parte inferior de la sociedad humana, para ascender gradualmente al todo, en la conciencia de que el varn no sera tan fcilmente crdulo y que no podra ser engaado por error de no ser accediendo al error ajeno. As como Aarn
est autem, ac si diceret, Si vos Filius salvos fecerit, tune ver salvi eritis. Inde quippe liberator, unde salvator. 2. Vivebat itaque homo sccundmu Deum in paradiso, et corporali et spirituali. eque enim erat paradisus corporalis propter corporis bona, et propter ments non erat spiritualis; aut vero erat spiritualis quo per interiores, et non erat corporalis quo per exteriores sensus homo fruerctur. Erat plae utrumque propter utrumque. Postea vero quam superbus ilie ngelus, ac per hoc invidus, per eamdem superbiam a Deo ad semetipsum conversus, quodam quasi tyrannico fastu gaudere subditis, quam esse subditus eligens, de spirituali paradiso cecidit (de cuius lapsu sociorumque eius, qui ex Angelis Dei angel eius effecti sunt, in libris undcimo et duodcimo huius operis satis, quantum potui, disputavi), malesuada veisutia in hominis sensus serpere affectans, cui utique stanti, quoniam ipse ceciderat, invidebat, colubrum in paradiso corporali, ubi cum duobus illis hominibus masculo et femina animara etiam terrestria caetera subdita et innoxia versabantur, animal scilicet lubricum et tortuosis anfractibtis mobile, operi suo con^ruum, per quem loqueretur, elegit; eoque per angecam praesentiam praestantioremque naturam spirituali nequitia sbi subiecto, et tanquam instrumento abutens, fallada sermocinatus est feminae: a parte scilicet inferiore illius humanae copulae incipiens, ut gradatim perveniret ad totum; non existimans virum facile credulum, neo errando posse decipi, sed dum alieno cedit errori. Sicut enim Aaron erranti populo ad idolum fabricandum non consensit inductus, sed cessit

no dio su consentimiento al pueblo para la construccin del iilulo inducido por error, sino que cedi obligado; ni es creble que Salomn pensara errneamente que deba sacrificarse a los dolos, sino que fu forzado por la coquetera de sus concubinas n cometer tales sacrilegios; as estamos en nuestro derecho al miponer que aquel varn viol la ley de Dios, no porque creyera en la verdad aparente que le dijera su mujer y seducido por ella, uno a una, hombre a hombre, cnyuge a cnyuge, sino porque condescendi con ella por el amor que les una [ 2 7 ] . No en vano dijo el Apstol: Adn no fu engaado; en cambio, la mujer s. Ella tom por verdaderas las palabras de la serpiente, y l no quiso desgajar aquel nico enlace ni aun en la comunin de pecado. No por eso es menos culpable, pues pec a ciencia y conciencia. A este tenor no dice el Apslol: No pec, sino: No fu engaado. Su pecado lo deja al descubierto al decir: Por un hombre entr el pecado en el mundo; y poco despus ms claramente: Con una transgresin semejante a la prevaricacin de Adn. Entiende, pues, por engaados aquellos que creen que lo que hacen no es pecado; pero Adn supo que lo era. De otra forma, cmo ser verdadero: Adn no fu engaado? Mas, sin experiencia de la severidad divina, pudo quiz engaarse en la apreciacin, juzgando que lo comi'lido era venial. Y por esto l no fu seducido en lo (lili' lo fu In mujer, jtrro se enga en el modo con que haba de jiiz|',iii Din* lit excusa : La mujer que me diste, me ofreci
Y com, dl'iii'ii qu IIII'IS? Aunque no fueron ambos engaados

iieyendo, con lodo, mullos fueron cogidos en pecado e implicados en las rede del demonio.
nliNlriiMiiH " 4 ; tire. Salomonen credibile est errore putasse idolis esse servii'inliiiii, Hcd lilanditiis femineis ad illa sacrilegia fuisse compulsum : tu iii'ili'iiiliiin est, illum virnm suae feminae, un unum, hominem homini, loniugem coniugi, ad Dei legem transgrediendam, non tanquam verum l(ii|iiciili credidisse seductum, sed sociali necessitudine paruisse. Non enim frustra dixit Apostolus, Sed et Adam non est seductus, mulier autem. sedada este: nisi quia illa quod ei serpens locutus est, tanquam verum esset, accepit. ille autem ab nico noluit consortio dirimi, nec in communione peccati; nec ideo minus reus. sed sciens prudensque peccavit. Unde et Apostolus non ait. Non peccavit; sed, Non est seductus. Nam utique ipsum ostendit, ubi dicit. Per unum hominem intravit peccatum in mundum: et paulo post apertius, In similitudine, inquit, praevaricationis Adae". Eos autem seductos intelligi voluit, qui id quod faciunt, non putant esse peccatum: ille autem scivit. Alioquin quomodo verum erit, Adam non est seductus? Sed inexpertus divinae severitatis in eo fall potuit, ut venale crederet esse commissum. Ac per hoc in eo quidem quo mulier seducta est, non est ille seductus, sed eum fefellit, quomodo fuerat iudicandum quod erat dicturus. Mulier quam dedisti mecum, ipsa mihi dedit, et mandncavi. Quid ergo pluribus? Etsi credendo non sunt ambo decepti, peccando tamen ambo sunt capti, et diaboli laqueis implicati. " Ex. 32,3-5. 3 Reg. 11,4. " 1 Tim. 3,14.
85 6

" Rom. 5,12.14 Gen. 3,12.

XIV, 1 3 , 1 954
LA CIUDAD DE D I O S

El, PECADO Y U S

PASIONES

055

X I V , 12

CAPITULO CAPITULO
EL PECADO DEL PRIMER

XIII

XII
E N ADN LA MALA VOLUNTAD PRECEDI A LA OBRA MALA
HOMBRE

Si a alguien sorprende por qu no se cambia la naturaleza humana con otros pecados como se cambi con la prevaricacin de los dos primeros padres, causa originaria de corrupcin tan grande cual es la que vemos y sentimos; y de estar sometidos a la muerte y padecer perturbaciones y oscilaciones procedentes de afectos tan contrarios entre s, cosas que ciertamente no existieron en el paraso antes del pecado, a pesar de que vivan tambin en cuerpo animal; si a alguien le sorprende esto, repito, no debe estimar que lo cometido fu leve y de poca monta, porque se redujo a un bocado no malo ni nocivo, sino prohibido [ 2 8 ] . Dios no cre ni plant nada malo en aquel lugar de delicias. En el mandato se encareci la obediencia, virtud que es, en cierto modo, la madre y la tutora de todas las dems virtudes de la criatura racional [29], cuya creacin se acomod a esta norma: Le es til estar sometida, y nocivo hacer su voluntad y no la de su Creador [ 3 0 ] . Y, puesto que no comer de ciertos rboles, donde haba tanta abundancia, era un precepto tan sencillo de observar y tan breve para retener en la memoria, mxime cuando la cupididad an no ofreca resistencia a la voluntad, que es consecuencia de la pena de la transgresin, su violacin fu tanto ms injusta cuanto ms fcil era su observancia [ 3 1 ] .

1. Sin embargo, comenzaron a ser malos en lo interior para despearse luego a una desobediencia formal, porque no se hubiera consumado la obra mala de no haber precedido la mala voluntad. Ahora bien, cul pudo ser el principio de la mala voluntad sino la soberbia? El principio de todo pecado es la soberbia, leemos. Y qu es la soberbia sino un apetito de celsitud perversa? La celsitud perversa consiste en abandonar el principio a que el nimo 'debe estar unido y hacerse en cierta manera principio para s y serlo. Esto sucede cuando el espritu se agrada demasiado a s mismo, y se agrada demasiado a s mismo cuando declina del bien inmutable, que debe agradarle ms que l a s mismo [ 3 2 ] . Este declinar es espontneo, pues si la voluntad hubiera permanecido estable en el amor del bien superior e inmutable, que la iluminaba para ver y la encenda para amar, no se hubiera apartado de l para agradarse a s misma y entenebrecerse y enfriarse por este apartamiento. Esto llev consigo que ella creyera que la serpiente haba dicho verdad y (pie l antepusiera el querer de su esposa ni mundillo de Dios y pensara que su transgresin era venial si no se separaba fie la compaera de su vida ni aun en la comisin del pecado. Luego la obra mala, es decir, la transgresin, el comer del fruto prohibido, la hicieron quienes eran ya malos, porque el mal fruto, como es esa accin, no lo pro-

C A P UT

XII
ADMISSI

CAPUT

XIII

DE QUALITATE PRIMI PECCATI PEK IIOMINEM

(%)llol> IN I'HAEVARICATIONE ADAE AD OPUS MALUM VOLUNTAS PRAF.CESSIT MALA

Si quem vero movet, cur alus peccatis sic natura non mutetur humana, quemadmodum illa duorum primorum hominum praevaricatione mutata est; ut tantae corruptioni, quantam videmus atque sentinms, et per hanc subiaceret morti, ac tot et tantis tamque nter se contrariis perturbaretur et fluctuaret affectibus, qualis in paradiso ante peccatum, licet in corpore esset animali, utique non fuit: si quis hoc movetur, ut dixi, non ideo debet existimare leve ac parvum illud fuisse commissum, quia in esca factum est, non quidem mala, nec noxia, nisi quia prohibita. eque enim quidquam mali Deus in illo tantae felicitatis loco crearet atque plantaret. Sed obedientia commendata est in praecepto, quae virtus in creatura rationali mater quodammodo est omnium custosque virtutum: quandoquidem ita facta est, ut ei subditam esse sit utile; perniciosum autem suam, non eius a quo creata est, facer voluntatem. Hoc itaque de uno cibi genere non edendo, ubi aliorum tanta copia subiacebat, tam leve praeceptum ad observandum, tam breve ad memoria retinendum, ubi praesertim nondum voluntad cupiditas resistebat, quod de poena transgressionis postea subsecutum est, tanto maiore iniustitia violatum est, quanto faciliore posset observantia custodiri.

1. In occulto autem mali esse coeperunt, ut in apertam inobedientiam laberentur. Non enim ad malum opus perveniretur, nisi praecessisset mala voluntas. Porro malae voluntatis initium quod potuit esse nisi superbia? Initium enim omnis peccati superbia est". Quid est autem superbia, nisi perversae celstudinis appetitus? Perversa enim celsitudo est, deserto eo (ni debet animus inhaerero principio, sibi quodammodo feri atque esse principium. Hoc fit, cura sibi nimis placet. Sibi vero ita placet, cum ab jilo bono immutabili dficit, quod ei magis placer debuit quam ipse sibi. Spontaneus est autem iste defectus: quoniam si voluntas in amore superioris immutabilis boni, a quo illustrabatur ut videret, et accendebatur ut amaret, stabilis permaneret, non inde ad sibi placendum averteretur. et ex hoc tenebresceret et frigesceret, ut vel illa verum crederet dixisse serpentem, vel ille Dei mandato uxoris praeponeret voluntatem, putaretque se venialiter transgressorem esse praecepti, si vitae suae sociam non desereret etiam in societate peccati. Non malum ergo opus factum est, id est, illa transgressio, ut cibo prohibito vescerentur, nisi ab eis qui iam
Eccil. io,iS

956

LA CIUDAD DE DIOS

XIV, 13, 1

XIV, 13,2

EL PBCADO Y U S PASIONES

957

duce sino el rbol malo. Y esto de que el rbol fuera malo procede de algo contrario a la naturaleza, pues tiene su origen en el vicio de la voluntad, que es contrario a la naturaleza. El vicio, sin embargo, no puede malear toda naturaleza, sino slo la hecha de la nada. De donde se sigue que su ser, el ser naturaleza, lo debe a Dios, que es su Hacedor, y la cada de su ser a haber sido hecha de la nada. El hombre en su cada no fu reducido a la nada absoluta, sino que, doblado hacia s mismo, su ser vino a ser menos que cuando estaba unido al que es en sumo grado [ 3 3 ] . Ser en s mismo, o mejor, complacerse en s mismo, abandonando a Dios, no es ser nada, sino acercarse a la nada [ 3 1 ] . Por eso a los soberbios, en las sagradas Escrituras, se les denomina, tambin diciendo que son los que se complacen en s mismos. Es bueno tener en alto el corazn, pero no hacia s mismo, que es privativo de la soberbia, sino hacia el Seor, que es propio de la obediencia, coto cerrado de los humildes [ 3 5 ] . Conclusin: Es propio de la humildadcosa maravillosa!el elevar el corazn, y exclusivo de la soberbia el abajarlo. Al parecer, es una paradoja que la soberbia vaya hacia abajo y la humildad hacia arriba. Pero resulta que la humildad piadosa nos somete a lo superior, y nada hay superior a Dios, y por eso la humildad que nos somete a Dios nos exalta. En cambio, la soberbia, que radica en un vicio, a la vez que desdea el estar sometida, se desprende del ser superior al cual no hay nada, y se torna inferior, cumplindose as lo que est escrito: Los derribaste cuando ms se elevaban [ 3 6 ] . Ntese que no dice: Una vez que se hayan elevado, como si primero se enmali erant. eque enim fieret ille fructus malus, nisi ab arbore mala "'". Ut autem esset arbor mala, contra naturam factum est: quia nisi vitio voluntatis, quod contra naturam est, non utique fieret. Sed vitio depravan, nisi ex nihilo facta, natura non possct. Ac per hoc ut natura sit, ex eo habct quod a Deo facta est; ut autem ab eo quod est deficiat, ex hoc quod de nihilo facta est. Nec sic defecit homo, ut omnino nihil esset: sed ut inclinatus ad se ipsum minus esset, quam erat, cum ei qui summe est inhaerebat. Relicto itaque Deo, esse in semetipso, hoc est sibi placer, non iam nihil esse est, sed nihilo propinquare. Unde superbi secundum Scripturas sanctas alio nomine appellantur, sibi plcemes 101. Bonum est enim sursum habere cor: non tamen ad se ipsum, quod est superbiae; sed ad Dominum, quod est obedientiae, quae nisi humilium non potest esse. Est igitur aliquid humilitatis miro modo quod sursum faciat cor, et est aliquid elationis quod deorsum faciat cor. Hoc quidem quasi contrarium videtur, ut elatio sit deorsum, et humilitas sursum. Sed pia humilitas facit subditum superiori; nihil est autem superius Deo: et ideo exaltat humilitas, quae facit subditum Deo. Elatio autem quae in vitio est, eo ipso quo respuit subiectionem, et cadit ab illo, quo non est quidquam superius, et ex hoc erit inferius, et fit quod scriptum est: Deiecisti eos, cum extollerentarloz. Non enim ait, Cum elati fuissent, ut prius extollerentur, ei
100 101

aran y luego fueran aplastados, sino: cuando ms se elevan, entonces precisamente son allanados. Es decir, que el mismo exaltarse es ya ser allanado. Por este motivo se encarece la humildad ahora en esta Ciudad de Dios a la Ciudad de Dios que peregrina en este siglo, y el ejemplo cumbre lo tiene en su Key, Cristo. Las sagradas Letras ensean que la elacin domina sobre todo en el enemigo de esta Ciudad, que es el demonio. En esto radica la diferencia profunda que distingue las dos ciudades de que hablamos. Una es la sociedad de los hombres piadosos y otra la de los hombres impos, cada cual con los ngeles de su gremio, en los cuales precedi, all el amor a Dios y aqu el amor a s mismo [ 3 7 ] . 2. No hubiera, pues, el diablo sorprendido al hombre en un pecado tan claro y manifiesto, que consisti en hacer lo que Dios haba prohibido, si l no hubiese comenzado a agradarse ya a s mismo. Por eso le encant la idea: Seris como dioses. Y hubieran podido serlo mejor mantenindose obedientes a su verdadero y soberano principio que constituyndose ellos mismos principio para s por la soberbia. En efecto, los dioses creados no son dioses por su verdad, sino por participacin del Dios verdadero [ 3 8 ] . Con todo, cuando ms apetece, es menos, y mientras ama ser autosuficiente, pierde a Aquel que verdaderamente le basta. El mal, que mueve al hombre a agradarse a ni mismo, como si fuera l luz, y a apartarse de aquella luz, que, ni le agrada, le hace a l liitiiliiu lu/, precedi primero en secreto y sigui luego en pblico. Porque es verdad lo que est escrito: Antes de la cada, el corazn se exalta, y antes de la gloria se humilla. Es cierto que la cada que tiene lugar en
postea deiieerentur: sed cum extollerentur, tune deiecti sunt. Ipsum quippe extolli, iuin deiici est. Quapropter quod nunc in civitate Dei, et civitati J)ei in hoc saeculo peregrinanti mxime commendatur humilitas, et in eiiiH Kcgc, qui est Christus, mxime praedicatur; contrariumque huic virluti elutionis vitium, in eius adversario, qui est diabolus, mxime dominan, sacris Litteris edocetur: prefecto ista est magna differentia, qua civitas, unde loquimur, utraque discernitur; una scilicet societas piorum hominum, altera impiorum, singula quaeque cum Angelis ad se pertinentibus, in quibus praecessit hac amor Dei, hac amor sui. 2. Manifest ergo apertoque peccato, ubi factum est quod Oeus fieri prohib'uerat, diabolus hominem non cepisset, nisi iam ilie sibi ipsi placer coepisset. Hinc enim et delectavit quod dictum est, Eritis sicut dii "Ja. Quod melius esse possent summo veroque principio cohaerendo per obedientiam, non suum sibi existendo principium per superbiam. Dii enim creati, non sua veritate, sed Dei veri participatione sunt dii. Plus autem appetendo, minus est: qui dum sibi sufficere diligit, ab illo qui ei ver sufficit, dficit. Illud itaque malum, quo cum sibi homo placet, tanquam sit et ipse lumen, avertitur ab eo lumine, quod ei si placeat et ipse fit lumen: illud, inquam, malum praecessit in abdito, ut sequeretur hoc malum quod perpetratum est in aperto. Verum est enim quod scriptum est: Ante ruinam exaltatur cor, et ante gloriam humiliatur 1(M. Illa prorsus "' Gea. i,$.
101

Mt. 7>i8. 1 Petr. 2,10.

1 3

Vs. 73,18.

Prov. i,ig.

958

tA CIUDAD DE DIOS

XIV, 14
X I V , IB, 1 El, PECADO Y LAS PASIONES 959

secreto p r e c e d e a la c a d a q u e se r e a l i z a a la luz, a u n q u e n o se p i e n s a q u e a q u l l a es c a d a . Q u i n e s t i m a e x a l t a c i n a la cad a ? Y, sin e m b a r g o , a l l existe ya u n desfallecimiento, el a b a n d o n a r a l E x c e l s o [ 3 9 ] . Q u i n n o ve q u e h a y c a d a c u a n d o se da la t r a n s g r e s i n de u n m a n d a t o cierto e i n c o n t r a s t a b l e ? D i o s lo p r o h i b i p a r a q u e , u n a vez c o n s e n t i d o , n o p u d i e r a ser soslayado ni por imaginacin siquiera. Y aun me atrevo a decir q u e a los s o b e r b i o s es til la c a d a en a l g n p e c a d o c l a r o y patente, a fm de q u e se d e s p l a z c a n e l l o s , q u e h a b a n c a d o ya, c o m p l a c i n d o s e en s m i s m o s [ 4 0 ] . E l d e s p l a c e r s e de P e d r o c u a n d o l l o r , fu m s s a l u d a b l e q u e su c o m p l a c e r s e c u a n d o p r e s u m i de s. Este es t a m b i n el p e n s a m i e n t o del s a l m o sag r a d o : Llena su rostro de ignominia y buscarn tu nombre, Seor; es decir, p a r a q u e t a g r a d e s a los q u e b u s c a n tu nomb r e , q u e se a g r a d a r o n b u s c a n d o el p r o p i o .

n u n c a la i m p e t r a c i n del r e m e d i o . A u n q u e , c o m o Can, n o nieguen q u e lo h a n c o m e t i d o , con t o d o la s o b e r b i a b u s c a descarg a r s o b r e otro la r e s p o n s a b i l i d a d de sus m a l a s o b r a s . L a sob e r b i a de la m u j e r c u l p a a l a s e r p i e n t e , y la del v a r n , a l a m u j e r . M a s , c u a n d o se da u n a t r a n s g r e s i n f o r m a l del'mandato d i v i n o , h a y u n a a u t n t i c a a c u s a c i n , m s b i e n q u e u n a excusacin. Y n o se v i e r o n l i b r e s de p e c a d o , p o r q u e la m u j e r lo cometi a c o n s e j a d a p o r l a s e r p i e n t e , y el v a r n a i n s t a n c i a s de la mujer, c o m o si h u b i e r a de c r e e r s e o de c e d e r a a l g o antes que a Dios. C A P I T U L O XV
LOS

J U S T I C I A D E L C A S T I G O I M P U E S T O A LA D E S O B E D I E N C I A DE PRIMEROS PADRES

C A P I T U L O

X I V

L A S O B E R B I A DE LA T R A N S G R E S I N F U P E O R Q U E LA T R A N S G R E S I N

L a s o b e r b i a es p e o r y m s c o n d e n a b l e , p o r q u e b u s c a el rec u r s o de la excusa a u n p a r a los p e c a d o s m s evidentes. As hic i e r o n los p r i m e r o s h o m b r e s . E l l a d i j o : La serpiente me enga y com, y l a su v e z : La mujer que me diste por compaera me dio del fruto y com. N u n c a s u e n a l a p e t i c i n del p e r d n , ruina quae fit in oceulto, praecedit ruinam quae fit in manifest, dum illa ruina esse non putatur. Quis enim exaltationem ruinam putat; cum iam ibi sit defectus, quo est relictas Excelsus? Quis autem ruinam esse non videat, quando fit mandati eviilens atque indubitata transgressio? Propter hoc Deus illud prohibuit, quod cum esset admissum, nulla defend posset imaginatione iustitiae. Et audeo dicere, superbis esse utile cadere in aliquod apertum manifestumque peccatum, unde sibi displiceant, qui iam sibi placendo ceciderant. Salubrius enim Petrus sibi displicuit quando flevit, quam sibi placuit quando praesumpsit l o s . Hoc dicit et sacer Psalmus: Imple facies eorum ignominia, et quaerent nomen tuum, Domine 1U: id est, ut tu eis placeas quaerentibus nomen tuum, qui sibi placuerunt quaerendo suum. CAPUT XIV

I . T a n p r o n t o c o m o el h o m b r e d e s p r e c i el m a n d a t o de Dios, de ese D i o s q u e lo h a b a c r e a d o , q u e lo h a b a h e c h o a su i m a g e n y a n t e p u e s t o a los d e m s a n i m a l e s , q u e lo h a b a const i t u i d o en el p a r a s o y le h a b a d a d o a b u n d a n c i a de t o d a s l a s cosas y de s a l u d , q u e , lejos de i m p o n e r l e m u c h o s p r e c e p t o s g r a v e s y difciles, le h a b a p r o v i s t o , p a r a e n c a r e c e r l a obediencia, de u n o muy ligero y breve, con el q u e a d v e r t a a la criatura q u e El i'l'll HII S e o r y que le convenid s e r v i r l e l i b r e m e n t e , igui una junlii i'.oiuli'iiiic.'u'm. Y esla c o n d e n a c i n fu tal, q u e el h o m b r e , q u e , g u a r d a n d o el m a n d a m i e n t o , h a b a de ser espiritual a u n en lu c a r n e , se troc en c a r n a l a u n en l a m e n t e . tilio veiiiac, nusquam implorado medicinae. Nam licet isti non sicut Can, quod niinmiscnint, negent 1M , adhuc tamen superbia in alium quaerit refere, quod pcipcnim ecit: superbia mulieris, in serpentem; superbia viri, iu iiiulirmii. Sed aecusatio potius quam excusatio vera est, ubi mandati ilivini csl uperta transgressio. eque enim hoc propterea non fecerunt, quia id imilier serpente suadente, vir muiiere impertiente commisit; quasi quidquam Deo, cui vel crederetur. vel cederetur. anteponendum fuerit CAPUT XV

DE IUSTITIA RETRIBUTIOISIS, QUAM PRIMI HOMINES PRO SUA INOBEDIENTES RECEPERUNT

DE SUPEHBIA TRANSGRESSIONIS, QUAE IPSA FUIT TBANSCHESSIONE DETERIOR

Sed est peior damnabiliorque superbia, qua etiam in peccatis manifestis suffugium excusationis inquiritur sicut illi primi homines, quorum et illa dixit, Serpens seduxit me, et manducavi; et ille dixit, Mulier quam dedisti mecum, haec mihi dedit a ligno, et edi m . Nusquam hic sonat pe105 10 107

Mt. 26,75.3.3. Ps. 82,17. Gen. 3,i3.T2-

1. Quia ergo contemptus est Deus iubens, qui creaverat, qui ad suam imaginera fecerat, qui caeteris animalibus praeposuerat, qui in paradiso constituerat, qui rerum omnium copiam salutisque praestiterat, qui praeceptis nec pluribus nec grandibus nec difficilibus oneraverat, sed uno brevissimo atque levissimo ad obedientiae salubritatem adminiculaverat, quo eam creaturam, cui libera servitus expediret, se esse Dominum conv monebat: iusta damnatio subsecuta est, talisque damnatio, ut homo qui custodiendo mandatum futurus fuerat etiam carne spritualis, ieret etiam mente carnalis; et qui sua superbia sibi placuerat, Dei iustitia sibi dona108

ibid., 4,9-

060

LA CIUDAD DE DIOS

XIV, 15, 2

IV, 1 5 , 2

EL PECADO Y LAS PASIONES

961

Como l, por su soberbia, se complaci en s mismo, la justicia de Dios le entreg a s mismo, y no para vivir en su pura independencia, sino para arrastrar, luchando contra s mismo, en lugar de la libertad que dese, una servidumbre dura y miserable bajo el poder de aquel a quien dio su consentimiento pecando. Muerto voluntariamente en espritu, haba de morir contra su voluntad en el cuerpo, y, desertor de la vida eterna, quedaba condenado tambin a una muerte eterna si la gracia no le librara [ 4 1 ] . Quien estime esta condenacin excesiva o injusta, no sabe ciertamente pesar cul fu la injusticia de un pecado cometido en circunstancias en que era tan fcil no pecar... As como la obediencia de Abrahn se encomia merecidamente, porque el matar a su hijo era un mandato muy duro y difcil, as la desobediencia del paraso se acrece tanto ms cuanto que el mandato careca en absoluto de dificultad. Y como la obediencia del segundo Adn es ms admirable, por haberse hecho obediente hasta la muerte, as la desobediencia del primero es ms detestable, porque se hizo desobediente hasta morir. Y siendo tan grande la pena impuesta a la desobediencia, y el mandamiento del Creador tan fcil, quin explicar sobradamente el mal que entraa no obedecer en cosa tan fcil y a un precepto de tan grande poder y que aterra con tamao suplicio? 2. En puridad, y para decirlo en pocas palabras, qu se retribuy como pena al pecado de desobediencia sino la desobediencia? Y qu miseria hay ms propia del hombre que la desobediencia de s mismo contra s mismo [ 4 2 ] , de forma que, por no haber querido lo que pudo, quiera ahora lo que
retur; nec sic ut in sua essot omnimodis potestate, sed a se ipse quoque dissentiens, sub lo cui peccando consensit, pro librtate quam concupivit, duram miseramque ageret servitutem; mortuus spiritu volens, et corpore moriturus invitus: desertor aeternae vitae. etiam aeterna, nisi gratia liberaret, morte damnatus. Quisqus huiusmodi damnationem vel nimiam, vel iniustam putat, metiri profecto nescit quanta fuerit iniquitas in peccando, ubi tanta erat non peccandi facilitas. Sicut enim Abrahae non immerito magna obedientia praedicatur, quia ut occideret filium, res difficillima est imperata 1 0 : ita in paradiso tanto maior inobedientia fuit. quanto id quod praeceptum est, nullius difficultatis fuit. Et sicut obedientia secundi hominis eo praedicabilior, quo factus est obediens usque ad mortem 1 1 0 : ita inobedientia primi hominis eo detestabilior, quo factus est inobediens usque ad mortem. Ubi enim magna est inobedientiae poena proposita, et res a Creatore facilis imperata, quisnam satis explicet, quantum malum sit, non obedire in re facili, et tantae potestatis imperio, et tanto terrenti supplicio? 2. Denique, ut breviter dicatur, in illius peccati poena quid inobedientiae nisi inobedientia retributa est? Nam quae hominis est alia miseria, nisi adversus eum ipsum inobedientia eius ipsius, ut quoniam noluit quod potuit, quod non potest velit? In paradiso enim etiamsi non omnia
109

mi puede? Aunque es verdad que en el paraso antes del pe mo no lo poda todo, sin embargo, slo quera lo que poda, v, por tanto, poda todo lo que quera. Empero, ahora, como unios en su descendencia y nos atestigua la divina Escritura, <7 hombre se ha hecho semejante a la vanidad. Quin podr i otilar las cosas que quiere y no puede, en tanto que el nimo > < contrario a s mismo, y la carne, inferior a l, no obedece a mi voluntad? [ 4 3 ] . Verdad es que el nimo se turba frecuentemente aun contra su voluntad y que la carne se duele, envejece y muere, y ay, cunto padecemos que no padeciramos N nuestra naturaleza obedeciera en todo y sin medida a nuesIin voluntad! Mas la carne est sujeta a una enfermedad que no le permite obedecer. Qu importa el porqu de que, mienInis nuestra carne, que nos haba estado sujeta, nos es una carga al no obedecernos, por la justicia del Dios dominador, n quien no hemos querido rendir nuestro servicio, nos hayamos convertido en una carga para nosotros, no para E l ? El no necesita de nuestro servicio, como nosotros necesitamos del servicio del cuerpo, y por eso es pena nuestra lo que recibimos y no es pena de El lo que hicimos. Adems, los dolores que se dicen de la carne son propios del alma que los sufre en la carne y por medio de ella. Pues qu? Puede sentir dolor o ilcsco la carne por s misma sin el alma? Cuando se
dice que In ninit* HCIIIC dolor o deseo, o es el mismo hombre,

cuino licuum yn Mpunlndii, o alguna parle del alma, en que la rnnw imprime HU p/i.siii, pasin que, .si es molesta, causa dolor, y si agradable, placer. As, el dolor de la carne no es ms que un pinchazo del alma debido a la carne y una espepulcral unir |>(!(!('(itiim, quidquid tamen non poterat, non volebat; et ideo pnlcriH iiiniilii i|iini! volebat. Nunc vero sicut in eius stirpe cognoscimus, et (lvlnil iSriipliiiu tcstatur, homo vanitati similis factus est1L1. Quis enim iiiiiiirrul, quaiii multa quae non potest velit, dum sibi ipse, id est volunl/ili eius, ipse animus eius, eoque inferior caro eius non obtemperat? Ipso iMiniqiie invito, et animus plerumque turbatur, et caro dolet, et veterascit, el moritur; et quidquid aliud patimur, quod non pateremur inviti, si volunlati nostrae nostra natura omni modo atque ex mnibus partibus obeilirct. At enim aliquid caro patitur, quo servir non sinitur. Quid interest mide, dum tamen per iustitiam dominantis Dei, cui subditi servir noluiimis, caro nostra nobis, quae subdita fuerat, non serviendo molesta sit; qunmvis nos Deo non serviendo, molesti nobis potuerimus esse, non illi? eque enim sic ille nostro, ut nos servitio corporis indigemus: et ideo nostra est quod recipimus, non illius poena quod fecimus. Dolores porro i|iii dicuntur carnis, animae sunt in carne, et ex carne. Quid enim caro per se ipsam sine anima vel dolet, vel concupiscit? Sed quod concupiscere curo dicitur vel doler, aut ipse homo est, sicut disseruimus; aut aliquid rniimae, quod carnis afficit passio, vel spera, ut faciat dolorem; vel lenis, ut voluptatem. Sed dolor carnis tantummodo offensio est animae ex carne, ct quaedam ab eius passione dissensio: sicut animae dolor, quae tristitia nuncupatur, dissensio est ab his rebus quae nobis nolentibus acciderunt.
" > P . 143,4. .<!. Ag. r

CTTO. 22,3.

ai

962

LA CIUDAD DE D I O S

XTV, 15, 2

XIV, 16

EL PECADO Y LAS PASIONES

963

ci de resistencia que ofrece a su pasin, como el dolor del alma, llamado tristeza, es un no conformarse con las cosas que nos han sucedido sin quererlas. A la tristeza con frecuencia precede el miedo, que radica tambin en el alma, no en la carne. Sin embargo, al dolor de la carne no precede miedo alguno carnal que se sienta en la carne antes del dolor. Al placer precede un cierto apetito que se siente en la carne y es una especie de deseo suyo. As el hambre y la sed y la libido [44]trmino empleado con ms propiedad para los rganos de la generacin, aunque sea trmino general para toda pasin. Los antiguos han definido la ira como libido de venganza, aunque a veces el hombre, aun sin haberse sentido capaz de percibir la venganza, se irrita contra los seres inanimados, como cuando tira de rabia el estilete que escribe mal o rompe la pluma. Por eso, aunque este deseo sea ms irracional que los otros, sin embargo, no deja de ser una libido de venganza y de estar fundada sobre no s qu especie umbrosa de justicia, por decirlo as, que quiere que los que obran mal sufran males. Hay, pues, una libido de venganza, que se llama ira; hay una libido de adineramiento, que se llama avaricia; hay una libido de victoria, llamada pertinacia, y hay una libido de gloria, llamada jactancia. Hay otras muchas y variadas libidos, unas con nombres propios y otras sin ellos. Por ejemplo, quin dar un nombre fcil y apropiado a la libido de dominio, de cuyo enorme peso en el alma de los tiranos dan fe las guerras civiles?
Sed tristitiam plerumque praecedit metus, qui et ipse in anima est, non in carne. Dolorem autem carnis non praecedit ullus quasi metus carnis, qui ante dolorem in carne sentiatur. Voluptatem vero praecedit appetitus qudam, qui sen ti tur in carne quasi cupiditas eius, sicut fames et sitis, et ea quae in genitalibus usitatius libido nominatur, cum hoc sit genrale vocabulum omnis cupiditatis. Nam et ipsam iram nihil aliud esse, quam ulciscendi libidinem, veteres definierunt: quamvis nonnunquam homo, ubi vindictae nullus est sensus, ctiam rebus inanimis irascatur, ut male scribentem stilum coUidat, vel calamum frangat iratus. Verum et ista licet irrationabilior, tamen quaedam ulciscendi libido est, et nescio quae, ut ita dixerim, quasi umbra retributionis, ut qui male faciunt, mala patiantur. Est igitur libido ulciscendi, quae ira dicitur: est libido .habendi pecuniam, quae avaritia: est libido quomodocumque vincendi, quae pervicacia: est libido gloriandi, quae iactantia nuncupatur. Sunt multae variaeque libdines, quarum nonnullae habent etiam vocabula propria, quaedam vero non habent. Quis enim facile dixerit, quid vocetur libido dominandi, quam tamen plurimum valere in tyrannorum animis, etiam civilia bella testan tur?

CAPITULO

XVI

SENTIDO PROPIO DE LA PALABRA LIBIDO

Es verdad que hay muchas clases de libido; pero, cuando se dice libido a secas, sin ms, suele casi siempre entenderse la que excita las partes sexuales del cuerpo. Y es tan fuerte, que no slo seorea al cuerpo entero ni slo fuera y dentro, sino que pone en juego a todo el hombre, aunando y mezclando entre s el afecto del nimo con el apetito carnal, produciendo de este modo la voluptuosidad, que es el mayor de los placeres corporales. Tanto es as, que, en el preciso momento en (pie sta toca su colmo, se ofusca casi por completo la razn y surge la tiniebla del pensamiento. Quin, amigo de la sabidura y de los goces santos, llevando vida matrimonial, pero consciente, segn el consejo del Apstol, de que posee su vaso i'u santificacin y honor, no en la enfermedad del deseo, como los gentiles, que desconocen a Dios, no preferira, si le fuera posible, engendrar hijos sin esta libido? As, en la accin generativa, los miembros destinados a la generacin serviran a la mente, corno los dems, cada uno en sus funciones respectivas, se mueven bajo la accin del iillicdro de la voluntad, no liiljn In cxi'ilaciii del luego libidinoso | 4 f | . Ms que aun los
IIUNC'IUIOII'M de eslc placel' en los goces inaliimoniales o en las

impurezas vergonzosas no sienlcn a su antojo esas conmociones. A veces ese movimiento les importuna sin quererlo y a

CAPUT

XVI
PROPRIE

Dli L1HIDINIS MALO, CUIUS NOMEN CUM MULTIS VITIIS CONCRUAT, TAMEN MOTIBUS OBSCENIS CORPORIS ADSCRIBITUR

Cum igitur sint multarum libdines rerum, tamen cum libido dicitur, urque cuius rei libido sit additur, non fere assolet animo occurrere nsi illa, qua obscenae corporis partes excitantur. Haec autem sibi non solum totiim corpus, nec solum extrinsecus, verum etiam intrinsecus vindicat, totumqiie commovet hominem animi simul affectu cum carnis appetitu coiiiuiicto atque permixto, ut ea voluptas sequatur, qua maior in corporis voluptatibus nulla est: ita ut momento ipso temporis, quod ad eius pervenilnr extremum, pene omnis acies et quasi vigilia cogitationis obruatur. (,)uis autem amicus sapientiae sanctorumque gaudiorum, coniugalem agens vitam, sed, sicut Apostolus monuit, sciens vas suum possidere in sanctiiiatione et honore, non in morbo desiderii, sicut et Gentes quae ignorant Dcum u z , non mallet, si posset, sine hac libdine filios procreare; ut etiam n hoc serendae prolis officio, sic eius menti ea quae ad hoc opus creata lint, quemadmodum caetera suis quaeque operibus distributa membra ervirent, nutu voluntatis acta, non aestu libidinis incitata? Sed eque
u a

i T h e s . 4,4.5.

964

CIUDAD DE DIOS

XXV, 17

XIV, 17

KE PECADO Y LAS PASIONES

965

veces les deja con el c a r a m e l o e n la b o c a . El a l m a c h i r r a p o r el c a l o r de la c o n c u p i s c e n c i a , y el c u e r p o t i r i t a de fro. Y as, cosa e x t r a a ! , la l i b i d o n o slo r e h u s a o b e d e c e r al deseo leg t i m o de e n g e n d r a r , sino t a m b i n a l a p e t i t o l a s c i v o . E l l a , q u e de o r d i n a r i o se o p o n e a l e s p r i t u q u e la enfrena, a veces se revuelve c o n t r a s m i s m a , y, e x c i t a d o el n i m o , se n i e g a a excitar el c u e r p o . C A P I T U L O XVII

DESNUDEZ Y RUBOR DE L O S PRIMEROS PADRES

Con r a z n n o s a v e r g o n z a m o s de esta l i b i d o ; con r a z n son l l a m a d o s v e r g o n z o s o s c o s a q u e antes del p e c a d o n o lo eran los m i e m b r o s q u e e l l a m u e v e o n o m u e v e e n fuerza d e cierto d e r e c h o p r o p i o , p o r d e c i r l o as, n o del t o d o sujeto a n u e s t r o a r b i t r i o . As lo dice la E s c r i t u r a : Estaban desnudos y no se avergonzaban. N o es q u e su d e s n u d e z les fuera d e s c o n o c i d a , n o ; sino q u e la d e s n u d e z n o e r a a n v e r g o n z o s a , p o r q u e la l i b i d o t o d a v a n o a c t i v a b a los m i e m b r o s c o n t r a l a v o l u n t a d , n i la d e s o b e d i e n c i a de la c a r n e testificaba a n c o n t r a la desobediencia del h o m b r e . E n efecto, n o h a b a n sido c r e a d o s ciegos, c o m o el v u l g o i g n o r a n t e se i m a g i n a , p u e s t o q u e A d n v i o a los anim a l e s y les i m p u s o n o m b r e s , y de la m u j e r se lee q u e vio que el rbol era bueno para comer y agradable a la vista. S u s ojos e s t a b a n , p u e s , a b i e r t o s , p e r o n o lo e s t a b a n p a r a e s t o ; es decir, n o r e p a r a b a n en q u e les c u b r a el vestido de l a g r a c i a , descon o c i e n d o p o r eso la r e p u g n a n c i a de sus m i e m b r o s a la v o l u n ipsi amatares huius voluptatis, sive ad concubitus coniugalcs, sive ad immunditias lagitiorum, cura voluerint commoventur: sed aliquando motos ille importunus est millo poscente, aliquando autem destituit inhiantem, et cum in animo concupiscentia ferveat, friget in corpore: atque ita mirara in modum non solum generandi voluntati, verum etiam lasciviendi libidini libido non servit; et cum tota plerumque menti cohibenti adversetur, nonmmquam et adversus se ipsam dividitur, commotoque animo in commovendo corpore se ipsa non sequitur. CAPUT XVII

tad. R e t i r a d a esta g r a c i a , p a r a h a c e r l e s p a g a r con desobediencia la d e s o b e d i e n c i a p r o p i a , se dej sentir en los m o v i m i e n t o s del c u e r p o u n a d e s v e r g o n z a d a n o v e d a d . P o r eso la d e s n u d e z se t o r n i n d e c e n t e , l o s h i z o conscientes y los c u b r i de confusin. E s t o dio o r i g e n a q u e , u n a vez v i o l a d o el m n d a l o de D i o s con u n a t r a n s g r e s i n t a n manifiesta, se e s c r i b i e r a : Y se abrieron sus ojos y conocieron que estaban desnudos, y tejieron hojas de higuera y se hicieron unos taparrabos. D i c e q u e se abrieron sus ojos, n o p a r a ver (pues a n t e s t a m b i n v e a n ) , sino p a r a d i s c e r n i r e n t r e el b i e n q u e h a b a n p e r d i d o y el m a l en q u e h a b a n i n c u r r i d o . E l r b o l q u e b r i n d a b a este c o n o c i m i e n to, si p r o b a b a n su fruto c o n t r a lo v e d a d o , t o m d e a q u su n o m b r e y se l l a m r b o l d e la ciencia del b i e n y del m a l . Q u v e r d a d es q u e la e x p e r i e n c i a de la e n f e r m e d a d h a c e sent i r m s c a r o el p r e c i o d e la s a l u d ! C o n o c i e r o n q u e estaban desnudos, es decir, d e s p o j a d o s d e la g r a c i a , q u e les a s e g u r a b a c o n t r a el r u b o r p o r la d e s n u d e z c o r p o r a l , p o r q u e la l e y del p e c a d o a n n o resista a la m e n t e . C o n o c i e r o n esto, c u y a ignor a n c i a fuera m s feliz p a r a ellos si, c r e y e n d o y o b e d e c i e n d o a D i o s , n o h u b i e r a n c o m e t i d o el p e c a d o q u e les o b l i g a p r o b a r los frutos n o c i v o s de la infidelidad y de la d e s o b e d i e n c i a . P o r eso, a v e r g o n z a d o s p o r la d e s o b e d i e n c i a de su c a r n e , c o m o testigo y p e n a de su p r o p i a d e s o b e d i e n c i a , tejieron hojas de higuera y se hicieron unos taparrabos, es decir, u n o s c e i d o r e s ( succincloria), .como h a n t r a d u c i d o a l g u n o s i n t r p r e t e s . do testimonium perhibebat. eque onim caeci creati erant, ut mperitum vulgus opinatur: quandoquidem et ille vidit animalia, quibus nomina imposuit 11 "; et de illa legitur, Vidit mulier guia bonum lignum in escam, et quia placet oculis ad videndum u s . Patebant ergo oculi eorum, sed ad hoc non erant aperti, hoc est non attenti, ut cognoscerent quid eis indumento gratiae praestaretur, quando membra eorum voluntati repugnare nesciebant. Qua gratia remota, ut poena reciproca inobedientia plecteretur, exstitit in motu corporis quaedam impudens novitas, unde esset indecens nuditas; et fecit attentos, reddiditque confusos. Hinc est quod, posteaquam mandatum Dei aperta transgressione violarunt, scriptum est de illis, Et aperti sunt oculi amborum, et cognoverunt quia nudi erant, et consuerunt folia fici, et fecerunt sibi campestria L1". Aperti sunt, inquit, oculi amborum, non ad videndum (nam et antea videbant); sed ad discernendum nter bonum quod amiserant, et malum quo ceciderant. Unde et ipsum lignum, eo quod istam faceret dignoscentiam, si ad vescendum contra vetitum tangeretur, ex ea re nomen accepit, ut appellaretur lignum sciendi boni et mali. Experta enim morbi molestia, evidentior fit etiam iucunditas sanitatis. Cognoverunt ergo quia nudi erant: nudati scilicet ea gratia, qua fiebat ut nuditas corporis nulla eos lege peccati menti eorum repugnante confunderet. Hoc itaque cognoverunt, quod felicius ignorarent, si Ueo credentes et obedientes non committerent, quod eos cogeret experiri infidelitas et inobedientia quid nocerent. Proinde confusi inobedientia carnis suae, tanquam teste poena inobedientiae suae, consuerunt folia fici, et fe114 115

D E NUDITATE PRIMORUM HOMINUM, QUAM POST PECCATUM TURPEM PUDENDAMQUE VIDERUNT

Mrito huius libidinis mxime pudet, mrito et ipsa membra, quae suo quodam, ut ita dixerim, iure, non omnimodo ad arbitrium nostrum movet, aut non movet, pudenda dicuntur, quod ante peccatum hominis non fuerunt. Nam sicut scriptum est, Nudi erant, et non confundebantur113: non quod eis sua nuditas esset incgnita, sed turpis nuditas nondum erat; quia nondum libido membra illa praeter arbitrium commovebat, nondum ad hominis inobedientiam redarguendam sua inobedientia caro quodammons

Ibid., 20. Ibid., 3,6. " " Ibid., 7.

Gen. 2,25.

966

I,A CIUDAD DB DIOS

XIV, 18 XIV, 18
M, PECADO Y U S PASIONES

Campestria ( = t a p a r r a b o s ) es u n a p a l a b r a l a t i n a q u e t o m su significacin de las t e l a s con q u e los j v e n e s c u b r a n s u s verg e n z a s en el c a m p o de M a r t e . L o s as ceidos e r a n l l a m a d o s p o r el v u l g o campestrali ( = los q u e l l e v a n t a p a r r a b o s ) [ 4 6 ] . El p u d o r les h a c a c u b r i r los m i e m b r o s q u e la l i b i d o m o v a d e s o b e d i e n t e m e n t e c o n t r a la v o l u n t a d , c o n d e n a d a p o r su deso b e d i e n c i a . D e a q u n a c e el q u e t o d o s los p u e b l o s , c o m o desc e n d i e n t e s de ese t r o n c o c o m n , t e n g a n p o r n a t u r a l el v e l a r l a s v e r g e n z a s , h a s t a el p u n t o de q u e a l g u n o s b r b a r o s n o descub r e n esas p a r t e s n i en los b a o s y las l a v a n con s u s t r a j e s [ 4 7 ] . Y en las o b s c u r a s selvas de l a I n d i a , d o n d e a l g u n o s filosofan d e s n u d o s p o r eso h a n sido l l a m a d o s gimnosofistas [ 4 8 ] - , cub r e n sus genitales, m i e n t r a s los d e m s m i e m b r o s los t r a e n al aire [ 4 9 ] . C A P I T U L O XVIII

967

P U D O R Q U E ACOMPAA A L A C T O D E LA G E N E R A C I N

E n el a c t o m i s m o de l a g e n e r a c i n y n o h a b l o s l o d e c i e r t a s u n i o n e s c a r n a l e s q u e b u s c a n l a o b s c u r i d a d p a r a escap a r a la j u s t i c i a h u m a n a , sino t a m b i n del u s o d e p r o s t i t u t a s , q u e la c i u d a d t e r r e n a , a l d a r su a p r o b a c i n , lo h a h e c h o lcito [ 5 0 ] , a u n en este caso p e r m i t i d o e i m p u n e , la l i b i d o h u y e la luz y las m i r a d a s . L o s m i s m o s l u p a n a r e s t i e n e n p o r r u b o r n a t u r a l u n a c m a r a o b s c u r a , y as v e m o s q u e h a sido m s fcil a la i m p u r e z a e x i m i r s e de la p r o h i b i c i n d e la ley cerunt sibi campestria, id est succinctoria genitalium. Nam qudam interpretes succinctoria posuerunt. Porro atitem campestria latinum quidem verbum est, sed ex eo dictum, quod iuvenes, qui nudi exercebantur in campo, pudenda operiebant: unde qui ita succincti sunt, campestratos vulgus appellat. Quod itaque adversus damnatam culpa inobedientiae voluntatem libido inobedienter movebat, verecundia pudenter tegebat. Ex hoc omnes gentes, quoniam ab illa stirpe procreatae sunt, usque adeo tenent insitum pudenda velare, ut quidam barbari illas corporis partes nec in balneis nudas habeant, sed cum earum tegumentis lavent. Per opacas quoque Indiae solitudines, cum quidam nudi philosophentur, unde Gymnosophistae nominantur, adhibent tamen genitalibus tegmina, quibus per caetera membrorum carent. CAPUT XVIII

que a la d e s v e r g e n z a c e r r a r el p a s o a l p u d o r . L o s d e s h o n e s t o s lia m a n d e s h o n e s t a s a s u s a c c i o n e s , y, siendo a m a d o r e s de e l l a s , no se a t r e v e n a ser o s t e n s o r e s . Y q u d i r del c o n c b i t o conyugal, q u e , segn l a l e y de las T a b l a s m a t r i m o n i a l e s , tiene p o r objeto la p r o c r e a c i n d e los h i j o s ? N o se b u s c a t a m b i n p a r a l , a u n q u e es lcito y h o n e s t o , u n l u g a r secreto y relirad o ? Y a n t e s de q u e el e s p o s o c o m i e n c e su j u e g o d e c a r i c i a s , n o echa fuera a t o d o s c u a n t o s a l g u n a n e c e s i d a d p e r m i t a su presencia, a los sirvientes y a los m i s m o s p a r a n i n f o s ? E s verd a d q u e el mayor maestro de la elocuencia romanacomo alg u i e n le l l a m a [ 5 1 ] d i c e q u e l a s cosas b i e n h e c h a s b u s c a n la luz, es decir, a m a n ser c o n o c i d a s ; p e r o esta accin recta apetece ser c o n o c i d a d e u n a m a n e r a m u y r a r a , a v e r g o n z n d o s e de ser vista. Q u i n i g n o r a lo q u e h a c e n los e s p o s o s e n t r e s c o n vistas a la p r o c r e a c i n de los h i j o s y c u l es el o b j e t o de celeb r a r las b o d a s con t a n t a p o m p o s i d a d ? Y , sin e m b a r g o , en el a c t o m i s m o d e la g e n e r a c i n n o p e r m i t e n q u e sean testigos ni los hijos, si tienen y a a l g u n o s . E l c o n o c i m i e n t o d e esta a c c i n recia a m a de tal m a n e r a la luz d e los n i m o s , q u e r e h u y e la de los ojos. Y d e d n d e n a c e esto sino d e q u e lo n a t u r a l m e n t e honesto va del b r a z o , a u n q u e p o r p e n a , con lo v e r g o n z o s o ?

remover latibula illius foeditatis. Sed hanc etiam ipsi turpos turpitudinem vocant: cuius licet sint amatores, ostentatores esse non andent. Quid? concubitus coniugalis, qui secundum matrimonialium praescripta Tabularan procreandorum fit causa liberorum, nonne et ipse quanquam sit licitus et honestus, remotum ab arbitris cubile requirit? nonne omnes fmulos, atque ipsos etiam paranymphos, et quoscumque ingredi quaelibet necessitudo permiserat, ante mittit foras, quam vel blandiri coniux coniugi incipiat? Et quoniam, sicut ait quidam, Romani mximas auctor eloquii, omnia recte facta in luce se collocari volunt, id est appetunt sciri: hoc recte factum sic appetit sciri, ut tamen erubescat videri. Quis enim nescit, ut filii procreentur, quid nter se coniuges agant? quandoquidem ut d agatur, tanta celebritate ducuntur uxores: et tamen cum agitur unde filii nascantur, nec ipsi filii, si qui inde iam nati sunt, testes fieri permittuntur. Sic enim hoc recte factum ad sui notitiam lucem appetit animorum, ut tamen refugiat oculorum. Unde hoc, nisi quia sic geritur quod ik'ceat ex natura, ut etiam quod pudeat comitetur ex poena?

DE PUDORE CONCBITOS, NON SOLUM VULGARI, SED ETIAM CONIUGALI

Opus vero ipsum quod libdine tali peragitur, non solum in quibusque stupris, ubi latebrae ad subterfugienda humana iudicia requiruntur; verum etiam in usu scortorum, quam terrena civitas licitara turpitudinem fecit, quamvis id agatur, quod eius civitatis nulla lex vindicat, devitat tamen publicum etiam permissa atque impunita libido conspectum; et verecundia naturali habent provisum lupanaria ipsa secretum, faciliusque potuit impudicitia non habere vincula prohibitionis, quam impudentia
I

968

LA CIUDAD DE DIOS

XIV, 19

XIV, 20

EL PECADO Y LAS PASIONES

969

CAPITULO

XIX

LA SABIDURA COMO FHENO Y DIQUE DE LA IRA Y DE LA LIBIDO

He aqu el motivo que indujo a los filsofos ms rayanos a la verdad a admitir que la ira y la libido son partes viciosas del nimo, porque se lanzan en torbellino y en desorden aun a las cosas que no prohibe la sabidura. Por eso, segn ellos, es necesario el moderamen de la razn y de la mente. La razn tiene su sedees doctrina de ellosen la parte superior del alma, en una especie de atalaya, desde donde gobierna con el fin de que, mandando ella y sirviendo stas, se acte en el hombre una justicia perfecta. Estas partes tan viciosas, segn ellos, aun en el hombre sabio y moderado, que la mente con su freno y espuela ha de refrenarlas y de revocarlas de las cosas injustamente logradas y permitirles las concedidas por la ley de la sabidura; estas partes, digo, en el paraso, antes del pecado, no eran viciosas. All sus movimientos no iban contra el recto querer, y por eso no haba necesidad de tenerlas a raya, como gobernadas por los frenos de la razn. El que ahora sus movimientos sean as y sus mudanzas sean en unas ms fciles y en otras ms difciles, mudanzas que intentan obrar la espuela y el freno de quienes viven sobria, justa y piadosamente, no es sanidad natural, sino enfermedad culpable. Cul es la causa de que los movimientos de ira y de otras afecciones no los cubra el manto del rubor, como hace con los
CAPUT XIX

movimientos de la libido, que se manifiestan en los rganos de la generacin? Sencillamente, que la voluntad tiene seoro absoluto sobre el uso de los dems miembros del cuerpo y, cuando consiente en ellos, los mueve ella, no sus afectos. As, quien, airado, injuria a otro de palabra o le golpea, no pudiera hacerlo si la lengua y las manos no se movieran bajo el impulso de la voluntad. La voluntad lleva el gobernalle de estos miembros, aunque no exista la ira. En cambio, la libido someti de tal manera las partes genitales del cuerpo a su aparente dominio, que no pueden moverse sin ella y sin su presencia espontnea o provocada. He aqu el objeto de la vergenza; he aqu lo que esquivan con rubor los ojos de los que miran. El hombre tolera ms fcilmente una multitud de espectadores, cuando se irrita injustamente contra otro, que la mirada de uno solo cuando se ayunta justamente con la mujer.

CAPITULO

XX

LA TORPEZA DE LOS CNICOS

Esto pas inadvertido a los filsofos caninos, o sea, a los cnicos, y lanzaron contra el rubor humano una opinin inmunda y. desvergonzada, digna de su nombre. Decan que, siendo legtima la unin carnal de los esposos, no debe causar vergenza tenerla en pblico ni debe evitarse el realizar ese acto en cualquier calle o plaza. No obstante, el pudor natural ha
sanitas ex natura, sed languor ex culpa. Quod autem irae opera aliarumque affectionum in quibusque dictis atque factis non sic abscondit verecundia, ut opera libidinis quae fiunt genitalibus membris, quid causae est, nisi quia in caeteris membra corporis non ipsae affectiones, sed, cum eis consenserit, voluntas movet, quae in usu eorum omnino dominatur? Nam quisqus verbum emittit iratus, vel etiam quemquam percutit, non posset hoc facer, nisi lingua et manus iubente quodammodo volntate moverentur: quae membra, etiam cum ira nulla est, moventur eadem volntate. At vero genitales corporis partes ita libido suo iuri quodammodo mancipavit, ut moveri non valeant, si ipsa defuerit, et nisi ipsa vel ultro vel excitata surrexerit. Hoc est quod pudet, hoc est quod intuentium oculos erubescendo devitat: magisque fert homo spectantium multitudinem, quando iniuste irascitur homini, quam vel unius aspectum et quando iuste miscetur uxori. CAPUT XX

Q O D FARTES IRAE ATQUE LIBIDINIS TAM V1TIOSE MOVENTUR, T EAS NECESSE SIT FRENIS SAPIENTIAE COHIBERI, QUAE IN ILLA ANTE PEO.CATUM NATURAE SAN1TATE NON FERUNT

Hinc est quod et illi philosophi, qui veritati propius accesserunt, iram atque libidinem viliosas animi partes esse confessi sunt. eo quod turbide atque inordinate moverentur, ad ea etiam quae sapientia perpetrari non vetat; ac per hoc opus Viabere moderatrice mente atque ratione. Quam partem animi tertiam, velut in arce quadam ad istas regendas perhibent collocatam; ut illa imperante, istis servientibus, possit in homine iustitia ex omni animi parte servari. Hae igitur partes, quas et in homine sapiente ac temperante fatentur esse vitiosas, ut eas ab his rebus ad quas iniuste moventur, mens compescendo et cohibendo reirenet ac revocet, atque ad ea permittat, quae sapientiae lege concessa sunt; sicut iram ad exercendam iustam coercitionem, sicut libidinem ad propagandae prolis officium: hae, inquam, partes in paradiso ante peccatum vitiosae non erant. Non enim contra rectam voluntatem ad aliquid movebantur, unde necesse esset eas rationis tanquam frenis regentibus abstinere. Nam quod nunc ita moventur. et ab eis qui temperanter et iuste et pie vivunt, alias facilius, alias difficilius, tamen cohibendo et refrenando modificantur, non est utique

DE VANISSIMA TURPITUDINE CYNICORUM

Hoc illi canini philosophi, hoc est Cynici, non viderunt, preferentes contra humanam verecundiam, quid aliud quam caninam, hoc est immundam impudentemque sententiam? ut scilicet quoniam iustum est quod fit in uxore, palam non pudeat id agere; nec in vico aut platea qualibet coniugalem concubitum devitare. Vicit tamen pudor naturalis opinionem

970

LA CIUDAD DE DIOS

XIV, 20

XIV, 2 1

EL PECADO Y LAS PASIONES

971

p r e v a l e c i d o esta vez s o b r e el e r r o r . A u n q u e c u e n t a n q u e D i genes p u s o e n p r c t i c a a l g u n a vez su sistema, p e n s a n d o q u e as h a r a m s c l e b r e su escuela, g r a b a n d o e n l a m e m o r i a de l o s m o r t a l e s l a m s r u i d o s a d e s v e r g e n z a , c o n t o d o , d e s p u s los cnicos n o i m i t a r o n su e j e m p l o . F u m s p o d e r o s o en e l l o s el p u d o r , q u e les i n d u c a a g u a r d a r r e s p e t o s h u m a n o s , q u e el e r r o r , q u e les i n s p i r a b a h a c e r s e s e m e j a n t e s a l o s p e r r o s . Y m e p e r m i t o o p i n a r q u e a q u e l o a q u e l l o s q u e refieren h a b e r consum a d o el a c t o en p b l i c o , r e p r e s e n t a r o n esta escena c a r n a l a n t e h o m b r e s q u e d e s c o n o c a n l o q u e se o c u l t a b a b a j o el p a l i o , p u e s tal vez n o les f u e r a p o s i b l e s e n t i r t a l v o l u p t u o s i d a d b a j o l a imp r e s i n d e m i r a d a s h u m a n a s . N o se a v e r g o n z a b a n l o s filsofos de m o s t r a r su i n t e n c i n l u j u r i o s a d o n d e l a m i s m a l i b i d o se a v e r g o n z a b a de s u r g i r . Y v e m o s q u e a n h o y existen filsofos cnicos. S o n l o s h o m b r e s q u e v a n c u b i e r t o s c o n p a l i o y l l e v a n clava [ 5 2 ] , p e r o ning u n o d e e l l o s se a t r e v e a esos d e s m a n e s . Si a l g u n o s se atrevier a n a h a c e r l o , a p u e s t o q u e les f a l t a r a n p e d r a d a s , p e r o n o salivazos. N o h a y d u d a q u e la n a t u r a l e z a h u m a n a se a v e r g e n z a de esta l i b i d o , y c o n r a z n . P o r q u e en su d e s o b e d i e n c i a , q u e dej s o m e t i d o s l o s r g a n o s s e x u a l e s a sus p r o p i o s m o v i m i e n t o s y l o s d e s l i g d e l a v o l u n t a d , se m u e s t r a b i e n a l a s c l a r a s l a p a g a q u e recibi el h o m b r e d e su p r o p i a d e s o b e d i e n c i a . Y fu conv e n i e n t e q u e su h u e l l a a p a r e c i e r a s o b r e t o d o en l o s m i e m b r o s q u e sirven a l a g e n e r a c i n d e l a n a t u r a l e z a , e m p e o r a d a p o r e l p r i m e r e n o r m e p e c a d o . Y n a d i e se ve l i b r e de esa cruz si l a g r a c i a de D i o s n o e x p a e n c a d a u n o el p e c a d o c o m e t i d o e n comn, cuando todos ramos u n o , y vengado p o r la justicia divina. huius erroris. Nam' etsi perhibent hoc aliquando gloriabundum fecisse Diogenem, ita putantem sectam suam nobiliorem futuram, si in hominum memoria insignior eius impudentia figeretur: postea tamen a Cynicis fieri cessatum est; plusque valuit pudor, ut erubescerent liomines hominibus, quam error, ut homines canibus esse similes affeetarent. Unde et illum vel illos, qui hoc fecisse referuntur, potius arbitror concumbentium motus dedisse oculis hominum nescientium quid sub pallio gereretur, quam humano premente conspectu potuisse illam peragi voluptatem. Ibi enim philosophi non erubescebant videri se velle concumbere, ubi libido ipsa erubesceret. surgere. Et nunc videmus adhuc esse philosophos Cynicos; hi enim sunt, qui non solum amiciuntur pallio, verum etiam clavam ferunt: nemo tamen eorum audet hoc facer; quod si aliqui ausi essent, ut non dicam ictibus lapidantium, certe conspuentium salivis obruerentur. Pudet igitur huius libidinis humanara sine ulla dubitatione naturam, et mrito pudet. In eius quippe inobedientia, quae genitalia corporis membra solis suis motibus subdidit, et potestati voluntatis eripuit, satis ostenditur quid sit hominis illi primae inobedientiae retributum: quod in ea mxime parte oportuit apparere, qua generatur ipsa natura, quae illo primo et magno in deterius est mutata peccato: a cuius nexu nullus eruitur, nisi id quod, cum omnes in uno essent, in communem perniciem perpetratum est, et Dei iustitia vindicatum, Dei gratia in singulis expietur.

C A P I T U L O

XXI
S U S RELACIONES

BENDICIN, PREVARICACIN Y LIBIDO.

L e j o s d e n o s o t r o s p e n s a r q u e l o s d o s p r i m e r o s e s p o s o s , en el p a r a s o , c u m p l i r a n c o n esta l i b i d o , d e l a q u e se avergonzar o n , c u b r i e n d o en s e g u i d a su d e s n u d e z , a q u e l l a b e n d i c i n de D i o s : Creced y multiplicaos y llenad la tierra. L a l i b i d o surgi d e s p u s d e l p e c a d o , y d e s p u s d e l p e c a d o , n u e s t r a n a t u r a leza, r u b o r o s a , p r i v a d a d e l s e o r o q u e tena s o b r e el c u e r p o , sinti ese d e s o r d e n , l o a d v i r t i , se a v e r g o n z d e l y l o c u b r i . Sin e m b a r g o , la b e n d i c i n d a d a a l m a t r i m o n i o p a r a q u e creciesen, se m u l t i p l i c a s e n y l l e n a r a n l a t i e r r a , a u n q u e es v e r d a d q u e subsisti en l o s d e l i n c u e n t e s , c o n t o d o , se d i o a n t e s de del i n q u i r , d n d o n o s a e n t e n d e r c o n e l l o q u e la p r o c r e a c i n de l o s h i j o s es g l o r i a del m a t r i m o n i o , n o p e n a d e l p e c a d o . M a s , en l a a c t u a l e c o n o m a , los h o m b r e s , d e s c o n o c e d o r e s d e l a felicidad del p a r a s o , p i e n s a n q u e fu i m p o s i b l e e n g e n d r a r h i j o s sin e x p e r i m e n t a r esta l i b i d o , d e la q u e se a v e r g e n z a h a s t a l a h o nestidad del m a t r i m o n i o . Y, p a r a opinar as, unos rechazan con i n s o l e n t e d e s d n l a s d i v i n a s E s c r i t u r a s , y s o b r e t o d o el p a s a j e en q u e se lee q u e , d e s p u s del p e c a d o , se a v e r g o n z a r o n de su d e s n u d e z y c u b r i e r o n sus v e r g e n z a s [ 5 3 ] ; y o t r o s , a d m i tindolas y aprecindolas con grandes honores, no quieren que se e n t i e n d a este p a s a j e : Creced y multiplicaos, s e g n l a fecund i d a d c a r n a l [ 5 4 ] . Y se f u n d a n e n q u e t a m b i n d e l a l m a se

CAPUT

XXI

D E BENEDICTIONE MULTIPLICANDAE FECUNDITATIS HUMANAE ANTE PECCATUM, QUAM PRAEVARICATIO NON ADIMERET, ET CUI LIBIDINIS MORBUS ACCESSERIT

Absit itaque, ut credamus illos coniuges in paradiso constitutos per hanc libidinem, de qua erubescendo eadem membra texerunt, impleturos fuisse quod in sua benedictione Deus dixit, Crescite, et multiplicamini, et implete terram117. Post peccatum quippe orta est haec libido; post peccatum eam natura non impudens, amissa potestate cui corpus ex omni parte serviebat, sensit, attendit, erubuit, operuit. Illa vero benedictio nuptiarum, ut coniugati crescerent, et multiplicarentur, et implerent terram, quamvis et in delinquentibus manserit; tamen antequam delinquerent, data est, ut cognosceretur procreaionem filiorum ad gloriara connubii, non ad poenam pertinere peccati. Sed nunc homines, proferto illius quae in paradiso fuit felicitatis ignari, nisi per hoc quod experti sunt, id est per libidinem, de qua videmus ipsam etiam honestatem erubescere nuptiarum, non potuisse gigni filios opinan tur: alii Scripturas divinas, ubi legitur post peccatum puduisse nuditatis, et pudenda esse contecta, prorsus non accipientes, sed infideliter irridentes; alii vero quamvis eas accipiant
117

Gen, r,2&

972

LA CIUDAD DE DIOS

XIV., 22

XttV, 2 2

EL PECADO Y LAS PASTONES

973

dice a l g o s e m e j a n t e en u n s a l m o : Multiplicars en mi alma tu virtud. S e g n esto, en el c o n t e x t o del G n e s i s : Y llenad la tierra y dominadla, e n t i e n d e n p o r t i e r r a la c a r n e , q u e l l e n a el a l m a con su p r e s e n c i a , y s o b r e la q u e d o m i n a c u a n d o su v i r t u d se m u l t i p l i c a . Sin e m b a r g o , afirman q u e los fetos c a r n a l e s n o p u e d e n n a c e r , n i e n t o n c e s ni a h o r a , sin esa l i b i d o , q u e se orig i n , fu a d v e r t i d a , c o n f u n d i y fu c u b i e r t a d e s p u s del pec a d o . Y a a d e n q u e n o e n g e n d r a r o n en el p a r a s o , sino fuera. Y as fu en r e a l i d a d , p u e s t o q u e c o h a b i t a r o n y e n g e n d r a r o n sus h i j o s d e s p u s de ser a r r o j a d o s de l .

C A P IT U L O

XXII

I N S T I T U C I N Y B E N D I C I N D I V I N A S DE LA U N I N CONYUGAL

N o n o s c a b e l a m e n o r d u d a q u e el crecer, m u l t i p l i c a r s e y l l e n a r la t i e r r a , s e g n la b e n d i c i n de D i o s , es u n d o n del mat r i m o n i o , i n s t i t u i d o p o r D i o s desde el p r i n c i p i o a n t e s del pec a d o , al c r e a r u n h o m b r e y u n a m u j e r . E l sexo, e v i d e n t e m e n t e , s u p o n e a l g o c a r n a l . Y a esta o b r a de D i o s sigui i n m e d i a t a m e n t e su b e n d i c i n . E n h a b i e n d o d i c h o l a E s c r i t u r a : Los hizo varn y mujer, a a d i l u e g o : Y los bendijo Dios, diciendo: Creced y multiplicaos y llenad la tierra y dominadla, etc. A u n q u e a t o d o esto p u e d a d a r s e u n a i n t e r p r e t a c i n e s p i r i t u a l n o et honorent, illud tamen quod dictum est, Crascite, et multiplicamini, non secundum carnalem fecunditatem volunt intelligi; quia et secundum aniraam legitur tale aliquid dictum, Multiplicabis me in anima mea virtute la11": ut id quod in Genesi sequilar, El implete terram, et dominamini eius, terram intelligant carneni, quam pracsentia sua implet anima, eiusque mxime dominatur, cum in virtute multiplicatur. Carnales autem fetus sine libdine, quac post peccatum exorta, inspecta, confusa, velata est, nec tune nasci potuisse, sicut eque nunc possunt; nec in paradiso futuros fuisse, sed foris, sicut et factum est. Nam posteaquam inde dimissi sunt, ad gignendos filios coierunt, eosque genuerunt. CAPUT XXII

i n c o n g r u e n t e , con t o d o , l a s p a l a b r a s macho y hembra n o p u e den e n t e n d e r s e c o m o a l g o existente en u n solo sujeto, pretext a n d o q u e en l u n a cosa es la q u e g o b i e r n a y o Ira la gobern a d a . C o m o a p a r e c e c l a r s i m a m e n t e en los c u e r p o s de seres de d i v e r s o sexo, el h o m b r e y la m u j e r f u e r o n c r e a d o s con el fin de q u e , p o r la g e n e r a c i n de la p r o l e , c r e c i e r a n , se m u l t i p l i c a r a n y l l e n a r a n la t i e r r a . S e r r e f r a c t a r i o a esto, sera u n a b s u r do n o t a b l e . N o p u e d e n t a m p o c o e n t e n d e r s e del e s p r i t u , q u e m a n d a , y de la c a r n e , q u e o b e d e c e ; ni del n i m o r a c i o n a l , q u e r i g e , y de la c u p i d i d a d i r r a c i o n a l , q u e es r e g i d a ; n i de l a virt u d c o n t e m p l a t i v a , q u e i m p e r a , y de la activa, q u e s i r v e ; n i del e n t e n d i m i e n t o m e n t a l y del s e n t i d o c o r p o r a l . D e b e n , s, e n t e n d e r s e del lazo c o n y u g a l , q u e u n e e n t r e s los dos sexos. A este p r o p s i t o , p r e g u n t a d o el S e o r si e s t a b a p e r m i t i d o r e p u d i a r p o r c u a l q u i e r c a u s a la m u j e r , p u e s q u e Moiss h a b a perm i t i d o d a r l i b e l o de r e p u d i o p o r la d u r e z a de c o r a z n de los j u d o s , r e s p o n d i : No habis ledo que aquel que al principio los cre los hizo macho y hembra y dijo: Por eso dejar el hombre a su padre y a su madre y se unir a su esposa, y sern dos en una sola carne? As que ya no son dos, sino una sola carne. Lo que Dios ha unido no lo desuna, pues, el hombre. Es, p o r c o n s i g u i e n t e , cierto que los dos sexos f u e r o n creados d e s d e el p r i n c i p i o en d i v e r s a s p e r s o n a s , c o m o a h o r a lo vem o s y p a l p a m o s , y q u e se les l l a m a una sola cosa, o p o r su u n i n o p o r el orinen de la m u j e r , f o r m a d a del c o s t a d o del var n . El m i s m o A p s t o l , f u n d a d o en este p r i m e r e i e m p l o q u e p r e c e d i en la c r e a c i n divina, e x h o r t a a los m a r i d o s en concreto a n u e ameri a sus psnnsns. tellectum spiritualem referri, masculum tamen et feminam, non sicut simile aliquid etiam in homine uno intelligi potest, quia videlicet in eo aliud est quod regit, aliud quod regitur: sed sicut evidentissime apparet in diversi sexus corporibus, masculum et feminam ita creatos, ut prolem generando crescerent, et multiplicarentur, et implerent terram, magnae absurditatis est reluctari. eque enim de spiritu qui imperat, et carne quae obtemperat; aut de animo rationali qui regit, et irrationali cupiditate quae regitur; aut de virtute contemplativa quae excellit, et de activa quae subditur; aut de intellectu ments, et sensu corporis: sed aperte de vinculo coniugali, quo invicem sibi uterque sexus obstringitur. Dominus interrogatus utrum liceret quacumque ex causa dimittere uxorem, quoniam propter duritiam cordis Israelitarum Moyses dari libellum repudii permisit, respondit atque ait: Non leeistis quia qui fecit ab initio, masculum et feminam fecit eos, et dixit: Propter hoc dimittet homo patrem et matrem, et adhaerebit uxori suae. et erunt do in carne una? Itaque iam non sunt do, sed una caro. Quod ergo Deus coniunxit, homo non separet120. Certum est igitur, masculum et feminam ita primitus institutos, t nunc homines dos diversi sexus videmus et novimus: unum autem dici, vel propter coniunctionem, vel propter originem feminae, quae de masculi latere creata est. Nam et Apostolus per hoc primum quod Deo instituente proecessit exemplum, singulos quosque admonet, ut viri uxores suas diligant I 2 \
120

D E COPULA COMUGALI A DEO PHIMITUS INSTITUTA, ATQUE BENEDICTA

Nos autem nullo modo dubitamus secundum benedictionem Dei crescere et multiplican et implere terram, donum esse nuptiarum, quas Deus ante peccatum hominis ab initio constituit, creando masculum et feminam: qui sexus evidens utique in carne est. Huic quippe operi Dei etiam benedictio ipsa subiuncta est. Nam cum Scriptura dixisset, Masculum et feminam fecit eos; continuo subdidit, Et benedixit eos Deus, dicens: Crescite, et multiplicamini, et implete terram, et dominamini eius l l a , et caetera. Quae omnia quanquam non inconvenienter possint etiam ad in118

Ps. 137, 4" Gen. i, 27. 28.

Mf. ig, 4-6.

i Eph. 5,25 et Col. 3,19.

.....;:_*:

974

L A CIUDAD DE DIOS

KEVV23, 2

XXV, 2 3 , 2

El PECADO Y Z,AS PASIONES

, 975

CAPITULO

XXIII

S E DARA LIBIDO EN EL PARASO EN EL ACTO DE LA GENERACIN?

1. En el fondo, los que dicen que, de no haber pecado, no hubieran ni cohabitado ni engendrado, afirman que el pecado del hombre fu necesario para completar el catlogo de los santos. Y se fundan en que, si, no pecando, slo existiran ellos, ya que, por supuesto, si no hubieran pecado, no habran podido engendrar, es indudable que fu necesario el pecado para que no existieran slo dos hombres justos, sino muchos. Como creer esto es un absurdo, debe creerse ms bien que los santos suficientes para cubrir las plazas de la Ciudad bienaventurada se reduciran, aunque no hubiera pecado nadie, a los que ahora va reclutando la gracia de Dios entre la multitud de los pecadores, mientras los hijos de este siglo engendran y son engendrados. 2. Por consiguiente, sin el pecado, estos matrimonios dignos de la felicidad del paraso seran fecundos en amables frutos y estaran exentos de toda libido vergonzosa [S5]. Cmo sera esto posible? A la verdad que actualmente no hay ejemplo capaz de ilustrarlo. Sin embargo, no por eso debe parecer increble que aquel miembro pudiera obedecer sin libido a la voluntad, nes son tantos los que ahora le estn sometidos. Si CAPUT XXIII

AN ETIAM IN PARADISO GENERANDUM FISSET, SI NEMO PECCASSET; VEL UTRUM CONTRA ACTUM LIBIDINIS PUCNATURA ILLIC FISSET TRADITIO CASTITATIS

movemos las manos y los pies, cuando queremos, a sus actos propios sin renitencia alguna y con una facilidad asombrosa, como observamos en nosotros y en los dems, sobre todo en los artfices, en los que una habilidad ms suelta viene a elevar el tono de la naturaleza, floja y lenta, por qu no creemos que los rganos de la generacin, en el acto de la misma, pudieran obedecer dcilmente a la voluntad humana, corri los dems, de no existir la libido, justo castigo de la desobediencia? Cicern mismo, al hablar en su obra Sobre la Repblica de las diferentes clases de gobierno, toma pie de este dato de la naturaleza humana y dice que a los miembros del cuerpo se les manda como a hijos, porque estn prontos a obedecer, y que las partes viciosas del alma son como esclavos, que es preciso poner en regla con un mandato ms duro. Es verdad que el orden natural antepone el espritu al cuerpo, y, sin embargo, el espritu domina con ms facilidad al cuerpo que a s mismo. Mas esta libido de que tratamos es tanto ms vergonzosa cuanto que el nimo ni tiene un poder absoluto sobre s mismo, para que no le agrade, ni sobre el cuerpo, para que sea la voluntad la que mueva esos miembros vergonzosos y no la libido. Si as fuera, no seran vergonzosos. El rubor radica ahora en que el cuerpo ofrece resistencia al nimo, debiendo estarle sujeto por ser naturaleza inferior. En otras afecciones, cuando se enfrenta el nimo consigo mismo, es l mismo el vencedor, aunque desordenado y vicioso, puesto que es vencido por estas partes que deben estar sometidas a la razn; pero a la postre son partes suyas, y por eso, como queda dicho, es vencido or s mismo. El nimo que se vence ordenadamente, haciendo que sus movimientos irracionales obedezcan a la mente, a la razn (si, adems, sta se somete a su
mus, mxime in artificibus quorumque operum corporalium, ubi ad exercendam infirmiorem tardioremque naturam agilior accessit industria; et non credimus ad opus generationis filiorum, si libido non fisset, quae peccato inobedientiae retribua est, obedienter hominibus ad voluntatis nutum similiter ut caetera potuisse illa membra servir? Nonne Cicero in libris de Repblica, cum de imperiorum differentia disputaret, et huius rei similitudinem ex natura hominis assumeret, ut filiis dixit imperari corporis membris propter obediendi facilitatem; vitiosas vero animi partes ut servos asperiore imperio coerceri? Et utique ordine naturali animus anteponitur corpori, et tamen ipse animus imperat corpori facilius quam sibi. Verumtamen haec libido, de qua nunc disserimus, eo magis erubescenda existit, quod animus in ea nec sibi efficaciter imperat, ut omnino non libeat; nec omnmodo corpori, ut pudenda membra voluntas potius quam libido commoveat: quod si ita esset, pudenda non essent. Nunc vero pudet animum resist sibi a corpore, quod ei natura inferiore subectum est. In alus quippe affectionibus cum sibi resistit, ideo mimis pudet, quia cum a se ipso vincitur, ipse se vincit; etsi inordinate atque vitiose, quia ex his partibus, quae rationi subiici debent; tamen a partibus suis, ac per hoc, ut dictum est, a se ipso vincitur. Nam cum ordinate se animus vincit, ut irrationales motus eius menti rationique subdantur (si

1. Quisqus autem dicit non fuisse coituros, nec generaturos, nisi peccassent, quid dicit, nisi propter numerositatem sanctorum necessarium hominis fuisse peccatum? Si enim non peccando soli" remanerent, quia, sicut putant, nisi peccassent, generare non possent; proferto ut non soli do iusti nomines possent esse, sed multi, necessarium peccatum fuit. Quod si credere absurdum est, illud potius est credendum, quod sanctorum numerus quantus complendae illi sufficit beatissimae civitati, tantus existeret, etsi nemo peccasset, quantus nunc per Dei gratiam de multitudine colligitur peccatorum, quousque filii huius saeculi generant et generan tur 122. 2. Et ideo illae nuptiae dignae felictate paradisi, si peccatum non fisset, et diligendam prolem gignerent, et pudendam libidinem non haberent. Sed quomodo id fieri posset, nunc non est quo demonstretur exemplo. Nec ideo tamen incredibile debet videri, etiam illud unum sine ista libdine voluntan potuisse servir, cui tot membra nunc serviunt. An veio manus et pedes movemus, cum volumus, ad ea quae his membris agenda sunt, sine ullo renisu, tanta faciltate, quanta et in nobis et in alus vide122

I . c . 20,34.

i
976 LA CIUDAD DE DIOS XlV, 23, 3

XIV, 2 4 , 1

EL PECADO V LAS PASIONES

977

vez a D i o s ) , es d i g n o de l o a y v i r t u o s o . Y es m e n o s el r u b o r c u a n d o el n i m o n o se o b e d e c e a s m i s m o en sus p a r t e s viciosas q u e c u a n d o el c u e r p o , d i s t i n t o e i n f e r i o r a l y que sin l n o vive, n o se r i n d e a su q u e r e r y m a n d a t o s . 3 . P e r o , c u a n d o la v o l u n t a d i m p e r i o s a t i e n e a r a y a los m i e m b r o s , sin los c u a l e s n o p u e d e n s a c i a r su a p e t i t o los excit a d o s p o r la l i b i d o c o n t r a la v o l u n t a d , se c o n s e r v a la c a s t i d a d , n o p e r d i d a , sino s u s p e n d i d a p o r el deleite p e c a m i n o s o . Esta r e n i t e n c i a , esta r e p u g n a n c i a , este c o m b a t e l i b r a d o e n t r e l a vol u n t a d y la l i b i d o , p o r suficiencia de v o l u n t a d e i n d i g e n c i a de l i b i d o , n o lo s u f r i e r a en el p a r a s o el m a t r i m o n i o si la desobed i e n c i a c u l p a b l e n o h u b i e r a sido c a s t i g a d a con l a desobediencia p e n a l . A q u e l l o s m i e m b r o s e s t a r a n s o m e t i d o s a la v o l u n t a d c o m o t o d o s los d e m s . As, el c a m p o de la g e n e r a c i n sera s e m b r a d o p o r los m i e m b r o s c r e a d o s p a r a este fin, c o m o la tier r a r e c i b e la s i m i e n t e de m a n o s del h o m b r e . A l p r e s e n t e , el pud o r n o m e p e r m i t e e x t e n d e r m e m s s o b r e esta m a t e r i a , y m e o b l i g a a p e d i r p e r d n y a n o h e r i r los o d o s c a s t o s ; entonces, e m p e r o , n o h a b a m o t i v o p a r a esto. L a s p a l a b r a s s o b r e este p u n t o se d e s l i z a r a n libres a n t e los o d o s del p e n s a d o r , sin pel i g r o de o b s c e n i d a d , p o r q u e n o h a b r a p a l a b r a s con el m o t e de o b s c e n a s , s i n o q u e l a s c h a r l a s s o b r e estos m i e m b r o s s e r a n t a n h o n e s t a s c o m o h a b l a r de o t r a s p a r t e s del c u e r p o . Q u i e n se a c e r q u e a estas p g i n a s con s e n t i m i e n t o s p o c o castos, a c h q u e l o a su c u l p a , n o a la n a t u r a l e z a ; c o n d e n e el h e c h o de su t o r p e z a , n o m i s o b l i g a d a s p a l a b r a s . Y o s q u e , a n t e estas p g i n a s , el lector u o i d o r casto y p i a d o s o m e p e r d o n a con f a c i l i d a d , h a s t a q u e a l l a n e la infidelidad, n o artamen et illa Deo subdita est), laudis atque virtutis est. Minus tamen pudet, cum sibi animus ex vitiosis suis partibus non obtempera!, quam cum ei corpus, quod alterum ab illo est, atque infra illum est, et cuius sine illo natura non vivit, volenti iubentique non cedit. 3. Sed cum alia merabra retinentur voltmtatis imperio, sine quibus illa quae contra voluntatem libdine concitantur, id quod appetunt, implere non possunt; pudicitia custoditur, non amssa, sed non permissa delectatione peccati. Hunc renisum, hanc repugnantiam, hanc voluntatis et libidinis rixam, vel certe ad voluntatis sufficientiam, libidinis indigentiam, procul dubio nisi culpabilis inobedientia poenali inobedientia plecteretur, in paradiso nuptiae non haberent, sed voluntad membra illa, ut caetera cuneta, servirent. Ita genitale arvum " 3 vas in hoc opus creatum seminaret, ut nunc terram manus. Et quod modo de hac re nobis volentibus diligentius disputare, verecundia resistit, et compellit veniam honore praefato a pudicis auribus poseer, cur id fieret milla causa esset: sed in omnia quae de huiusmodi membris sensum cogitantis attingerent, sine ullo timore obscenitatis lber sermo ferretur: nec ipsa verba essent, quae Vocarentur obscena; sed quidquid inde diceretur, tam honestum esset, quam de alus cum loquimur corporis partibus. Quisquis ergo ad has Hueras impudicus accedit, culpara refugiat, non naturam; facta denotet suae turpitudinis, non verba nostrae necessitatis; in quibus mihi facillime puI s

g u m e n t a n d o sin f u n d a m e n t o , s i n o con e x p e r i e n c i a v i v i d a [ 5 6 ] . Lee t a m b i n esto sin ofenderse el q u e n o se e s c a n d a l i z a de l a r e p r e s i n q u e h a c e el A p s t o l a los h o r r e n d o s p e c a d o s de las m u j e r e s q u e mudaron el uso natural en el uso que es contra la naturaleza. Y me d i s p e n s a r n , s o b r e t o d o , si t i e n e n en cuenta q u e n o h a b l o y c e n s u r o a h o r a , c o m o el A p s t o l , la obscenid a d c o n d e n a b l e , sino q u e p a r a e x p l i c a r , s e g n m i s p o s i b i l i d a des, los efectos de la g e n e r a c i n h u m a n a , e s q u i v o , a e j e m p l o suyo, l a s p a l a b r a s o b s c e n a s .

C A P I T U L O

XXIV
PARASO

L A V O L U N T A D Y L O S R G A N O S DE LA G E N E R A C I N EN E L

1. A l l el h o m b r e s e m i n a r a y l a m u j e r r e c i b i r a el s e m e n c u a n d o y c u a n t o f u e r e n e c e s a r i o , siendo los r g a n o s de la gen e r a c i n m o v i d o s p o r la v o l u n t a d , n o e x c i t a d o s p o r la l i b i d o . P o r q u e n o m o v e m o s s o l a m e n t e a n u e s t r o a n t o j o los m i e m b r o s a r t i c u l a d o s con h u e s o s , como los pies, las m a n o s y los d e d o s , s i n o t a m b i n m o v e m o s los c o m p u e s t o s de n e r v i o s flaccidos agit n d o l o s , los a l a r g a m o s e s t i r n d o l o s , los d o b l a m o s r e t o r c i n d o l o s y los e n d e r e z a m o s e n c o g i n d o l o s a n u e s t r o c a p r i c h o . A s h a c e m o s con los m i e m b r o s de la b o c a y de la c a r a , q u e los m u e v e la v o l u n t a d c o m o le p l a c e . L o s p u l m o n e s , q u e son l a s visceras m s b l a n d a s , e x c e p t u a d a s las m e d u l a s , y p o r eso resdicus et religiosus lector vel auditor ignoscit, doee infidelitatem refellam, non de fide rerum inexpertarum, sed de sensu expertarum argumentantem. Legit enim haec sine offensione, qui non exhorret Apostoum horrenda feminarum flagitia reprehendentem, quae immutaverunt naturalem usum in eum usum qui est contra naturam m : praecipue quia nos non damnabilem obscenitatem nunc, sicut ille commemoramus atque reprehendimus. sed in explicandis, quantum possumus, humanae generationis effectibus. verba tamen, sicut ille, obscena vitamits. CAPUT XXIV

QUOD INSONTES HOMINES ET MRITO OBEDIENTIAE IN PARADISO PERMANENTES, ITA GENITALIBUS MEMBRIS FUISSENT USURI AD GENERATIONEM PROLIS, SICUT CAETERIS AD ARBITRIUM VOLUNTATIS

1. Seminaret igitur prolem vir, susciperet femina genitalibus membris quando id opus esset, et quantum opus esset, volntate motis, non libdine concitatis. eque enim ea sola membra movemus ad nutum, quae compactis articulata sunt ossibus, sicut pedes et manus et dgitos; verum etiam illa quae mollibus remissa sunt nervis, cum volumus, movemus agitando, et porrigendo producimus, et torquendo flectimus, et co'nstringendo duramus; sicut ea sunt quae in ore ac facie, quantum potest, voluntas movet. Pulmones denique ps omnium, nisi medullarum, mollissimi viscerum, el ob hoc antro pectoris communiti, ad spiritum ducendum vocemque emittendam seu modificandam, sicut folies fabrorum vel organorum, flantis
12,1

VlRG., Ccnrg.

1.3

V,T6.

R o m . 1,26.

\
978 U CIUDAD DE DIOS X I V , 24, 2

\
EL PECADO Y LAS PASIONES 979

XrV\ 24, 2

guardadas por la caja torcica p a r a respirar y aspirar y p a r a e m i t i r o modificar la voz, sirven, c o m o fuelles de r g a n o , a la v o l u n t a d del q u e s o p l a , r e s p i r a , h a b l a , g r i t a o c a n t a . Y n o m e detengo a d e c i r q u e a a l g u n o s a n i m a l e s les es n a t u r a l e i n n a t o m o v e r , c u a n d o sienten a l g u n a m o l e s t i a s o b r e el c u e r p o , solam e n t e la piel q u e c u b r e el l u g a r e n q u e la sienten, y e s p a n t a n con el t e m b l o r de su p i e l n o slo l a s m o s c a s q u e se les p o san e n c i m a , sino t a m b i n los a g u i j o n e s q u e les c l a v a n [ 5 7 ] . Y p o r q u e el h o m b r e n o p u e d a h a c e r esto, h e m o s de d e c i r q u e el C r e a d o r n o p u d o d a r esa f a c u l t a d a los vivientes q u e q u i s o ? L u e g o al h o m b r e le fu t a m b i n p o s i b l e t e n e r sujetos los miemb r o s inferiores, f a c u l t a d q u e p e r d i p o r su d e s o b e d i e n c i a , y a q u e p a r a D i o s fu fcil c r e a r l o d e m a n e r a q u e los m i e m b r o s de su c a r n e , q u e a h o r a n i c a m e n t e son m o v i d o s p o r l a l i b i d o , los m o v i e r a slo la v o l u n t a d . 2 . C o n o c i d a s n o s son l a s n a t u r a l e z a s de a l g u n o s h o m b r e s , d i s t i n t a s de los d e m s y a d m i r a b l e s p o r lo r a r a s , q u e h a c e n con su c u e r p o a p l a c e r cosas q u e o t r o s n o p u e d e n h a c e r y q u e , o d a s , a p e n a s l a s creen. H a y q u i e n e s m u e v e n l a s dos o r e j a s a la vez o p o r s e p a r a d o ; y o t r o s q u e , sin m o v e r la cabeza, e c h a n s o b r e su frente la c a b e l l e r a y la r e t i r a n c u a n d o les p l a c e . H a y o t r o s q u e , c o m p r i m i e n d o u n p o c o los d i a f r a g m a s , s a c a n c o m o de u n a b o l s a lo q u e q u i e r e n de la infinidad y v a r i e d a d de cosas q u e h a n e n g u l l i d o . O t r o s h a y q u e i m i t a n y e x p r e s a n t a n a l a perfeccin el c a n t o de las aves y l a s voces de l a s b e s t i a s y de o t r o s h o m b r e s , q u e , si n o se les ve, es i m p o s i b l e d i s t i n g u i r l o s . N o faltan a l g u n o s que, sin fetidez, emiten p o r el f o n d o son i d o s t a n a r m o n i o s o s , q u e se d i r a q u e c a n t a n p o r esa b o c a . Y o m i s m o he visto s u d a r a u n h o m b r e c u a n d o q u e r a , y a narespirantis, loquentis, clamants, cantarais, serviunt voluntad. Omitto quod animalibus quibusdam naturaliter inditum est, tegmen quo Corpus omne vestitur, si quid in quocumque loco eius senserint abigendum, ibi tantum moveant, ubi sentiunt; nec solum insidentes muscas, verum etiam haerentes hastas cutis tremore discutiant. Numquid qua id non potest homo, ideo Creator quibus voluit animantibus donare non potuit? Sic ergo et ipse homo potuit obedientiam etiam inferiorum habere membrorum, quam sua inobedientia perdidit. eque enim Deo difficile fuit sic illum condere, ut in eius carne etiam illud nonnisi eius volntate moveretur, quod nunc nisi libdine non movetur. 2. Nam et hominum quorumdam naturas novimus multum caeteris dispares, et ipsa raritate mirabiles, nonnulla ut volunt de corpore facientium, quae alii nullo modo possunt, et audita vix credunt. Sunt enim qui et aures moveant vel singulas, vel ambas simul. Sunt qui totam caesariem capite immoto, quantum capilli occupant, deponunt ad frontem, revocantque cum volunt. Sunt qui eorum quae voraverint incredibiliter plurma et varia paululum praecordiis contrectatis tanquam de sacculo quod placuerit integerrimum proferunt. Qudam voces avium pecorumque et aliorum quorumlibet hominum sic imitantur atque exprimunt, ut nisi videantur, discern omnino non possint. Nonnulli ab imo sine paedore ullo ita numerosos pro arbitrio sonitus edunt, ut ex illa etiam parte can-

d i e se l e o c u l t a q u e h a y a l g u n o s q u e l l o r a n c u a n d o q u i e r e n y se a n e g a n en u n m a r de l g r i m a s . P e r o es m u c h o m s inc r e b l e u n h e c h o s u c e d i d o h a c e p o c o y del q u e f u e r o n testigos m u c h o s h e r m a n o s n u e s t r o s . E n u n a p a r r o q u i a de la iglesia de Calama [58] haba un presbtero llamado Restilulo, que, c u a n d o le p l a c a (solan p e d i r q u e h i c i e r a esto q u i e n e s deseab a n ser testigos p r e s e n c i a l e s de la m a r a v i l l a ) , al or voces q u e i m i t a b a n el l a m e n t o de u n h o m b r e , se e n a j e n a b a de sus sentid o s y y a c a t e n d i d o en t i e r r a t a n s e m e j a n t e a u n m u e r t o , q u e n o slo n o senta los t o q u e s y los p i n c h a z o s , sino q u e a veces e r a q u e m a d o con fuego sin sentir d o l o r , h a s t a m s t a r d e y p o r efect o de la h e r i d a . Y p r u e b a d e q u e su c u e r p o n o se m o v a , n o porq u e l lo a g u a n t a b a , sino p o r q u e n o senta, e r a q u e n o d a b a seal a l g u n a de r e s p i r a c i n , c o m o u n m u e r t o . Sin e m b a r g o , c o n t a b a d e s p u s q u e , c u a n d o h a b l a b a n m s a l t o los c o n c u r r e n tes, oa voces como a lo lejos. Si, p u e s , en l a p r e s e n t e v i d a , g r v i d a de p e s a r e s p o r l a carn e c o r r u p t i b l e , h a y p e r s o n a s a l a s q u e o b e d e c e el c u e r p o de m o d o m a r a v i l l o s o y e x t r a o r d i n a r i o en m u c h a s m o c i o n e s y afecciones, p o r q u n o c r e e m o s q u e , a n t e s de la d e s o b e d i e n c i a y de la c o r r u p c i n , los m i e m b r o s del h o m b r e p u d i e r o n servir a la v o l u n t a d sin n i n g u n a l i b i d o en lo r e l a t i v o a l a g e n e r a c i n ? E l h o m b r e fu a b a n d o n a d o a s m i s m o p o r q u e a b a n d o n a D i o s , c o m p l a c i n d o s e en s m i s m o , y, n o o b e d e c i e n d o a D i o s , n o p u d o o b e d e c e r s e a s m i s m o . Su m s p a l m a r i a m i s e r i a p r o cede de all, y consiste en n o vivir c o m o q u i e r e . E s cierto q u e , si v i v i e r a a su c a p r i c h o , se j u z g a r a f e l i z ; p e r o en r e a l i d a d n o lo sera si v i v i e r a t o r p e m e n t e . tare videantur. Ipse sum expertus, sudare hominem soler cum veet. Notum est, quosdam flere cum volunt, atque ubertim lacrymas fundere. lam illud multo est incredibilius quod plerique fratres memoria recentissima experti sunt. Presbyter fuit qudam nomine Restitutus in.paroecia Calamensis Ecclesiae, qui quando ei placebat (rogabatur autem ut hoc faceret ab eis qui rem mirabilem coram scire cupiebant), ad imitatas quasi lamentantis cuiuslibet hominis voces, ita se auferebat a sensibus, et iacebat simillimus mortuo, ut non solum vellicantes atque pungentes minime sentiret, sed aliquando etiam igne ureretur admoto, sine ullo doloris sensu, nisi postmodum ex vulnere: non autem obnitendo, sed non sentiendo non mover Corpus, eo probabatur, quod tanquam in defuncto nullus inveniebatur anhelitus: hominum tamen voces, si elarius loquerentur, tanquam de onginquo se audire postea referebat. Cum itaque corpus etiam nunc quibusdam, licet in carne corruptibili hanc aerumnosam ducentibus vitam, ita in plerisque motionibus et affectionibus extra usitatum naturae modum mirabiliter serviat; quid causae est, ut non credamus ante inobedientiae peceatum corruptionisque supplicium, ad propagandam prolem sine ulla libdine servir voluntat humanae humana membra potuisse? Donatus est itaque homo sibi, quia deseruit Deum placendo sibi: et non obediens Deo, non potuit obedire nec sibi. Hinc evidentior miseria, qua homo non vivit ut vult. Nam si ut vellet viveret, beatum se putaret: sed nec sic tamen esset, si turpiter viveret.

980

LA CIUDAD DE DIOS

XIV, 25

XIV, 26

EL PECADO Y LAS PASIONBS

981

CAPITULO

XXV

E N LA VIDA PRESENTE NO SE LOGRA LA FELICIDAD VERDADERA

La verdad es que, si nos fijamos un poco, vemos que no vive como quiere sino el que es feliz [ 5 9 ] , y que slo el justoes feliz. Pero, a su vez, el justo no vive como quiere si no arriba a un estado en que no pueda morir ni ser engaado ni ofendido, y esto con la certeza de que ser as siempre. Tal es el estado que desea la naturaleza, que no ser plena y perfectamente feliz si no logra colmar sus deseos. Ahora bien, qu hombre puede vivir como quiere, si el mismo vivir no est en su m a n o ? Quiere vivir y se ve constreido a morir. Cmo, pues, vivir como quiere quien no vive hasta que quiere? Y si quisiere morir, cmo puede vivir como quiere el que no quiere vivir? Y si quiere morir, no porque no quiere vivir, sino para vivir mejor despus de la muerte, todava no vive como quiere. Vivir as cuando arribe, muriendo, a lo que quiere. Est bien. Supongamos que vive como quiere, porque se violent y se oblig a no querer lo que no puede y a querer lo que puede, siguiendo el consejo de Terencio: Porque no puedes hacer lo que quieres, quiere lo que puedes, pregunto: Es acaso feliz por ser pacientemente miserable? Si realmente no se ama la vida feliz, no se la posee [ 6 0 ] . Por tanto, si se ama y se posee, necesariamente se ama ms

q u e t o d a s l a s d e m s cosas, p u e s t o q u e c u a n t o se a m a , d e b e a m a r s e p o r e l l a . P o r e n d e , si se l a a m a c u a n t o m e r e c e (y n o es d i c h o s o q u i e n n o a m a l a v i d a feliz c u a n t o m e r e c e ) , es i m p o sible q u e el q u e l a a m a n o desee q u e sea e t e r n a . L u e g o s e r feliz c u a n d o sea e t e r n a .

C A P I T U L O
QU DEBE CREERSE, BASADOS EN

XXVI
LA F E L I C I D A D , SOBRE LA

G E N E R A C I N EN E L P A R A S O ?

CAPUT

XXV

S e g n e s t o , el h o m b r e e n el p a r a s o v i v a c o m o q u e r a , p o r q u e slo q u e r a lo q u e D i o s h a b a m a n d a d o . V i v a gozand o d e D i o s y e r a b u e n o p o r su b o n d a d ; viva sin n i n g u n a ind i g e n c i a y t e n a en su m a n o v i v i r s i e m p r e a s . L a a b u n d a n c i a d e a l i m e n t o s le m a t a b a n el h a m b r e , y l a d e b e b i d a s , l a sed, y el r b o l d e l a v i d a l e d e f e n d a c o n t r a l a vejez. N i l a cor r u p c i n a l c u e r p o n i el c u e r p o a sus s e n t i d o s c a u s a b a n a l l d o l o r a l g u n o . E n l o i n t e r i o r n o t e m a e n f e r m e d a d , n i en lo e x t e r i o r h e r i d a s . S u c a r n e g o z a b a d e p e r f e c t a s a l u d , y su a l m a , d e t r a n q u i l i d a d a b s o l u t a . C o m o en el p a r a s o e r a d e s c o n o c i d o el fro v el c a l o r , as en su m o r a d o r e r a d e s c o n o c i d o el pinc h a z o d a d o a su b u e n a v o l u n t a d p o r el d e s e o o p o r el t e m o r . N o h a b a a l l n i tristezas ni v a n a s a l e g r a s . Lln gozo e t e r n o , p r o c e d e n t e de D i o s , se p e r p e t u a b a , y e n l a r d a l a c a r i d a d d e l c o r a z n p u r o , de l a b u e n a c o n c i e n c i a y d e l a fe n o fingida. L a s o c i e d a d c o n y u g a l e s t a b a a c o m p a a d a de u n a m o r h o n e s quid aliud amatur. Porro si tantum amatur, quantum amari digna est (non enim beatus est, a quo ipsa beata vita non amatur ut digna est), fieri non potest, ut eam qui sic amat, non aeternam velit. Tune igitur beata erit quando aeterna erit. CAPUT XXVI

D E VEh/i BEATITUDINE, QUAM TEMI'OIALIS VITA NON OBTINET

Quanquam si diligentius attendamus, nisi beatus, non vivit ut vult: et nullus beatus, nisi iustus. Sed etiam ipse iustus non vivit ut vult, nisi eo pervenerit, ubi mori, falli, offendi omnino non possit; eique sit certum, ita semper futurum. Hoc enim natura expetit: nec plene atque perfecte beata erit, nisi adepta quod expetit. Nnnc vero quis hominum potest ut vult vivere, quando ipsum vivere non est in potestate? Vivere enim vult, mori cogitar. Quomodo ergo vivit ut vult, qui non vivit quamdiu vult? Quod si mori voluerit, quomodo potest ut vult vivere, qui non vult vivere? Et si ideo mori velit, non quo nolit vivere, sed ut post mortem melius vivat: nondum ergo ut vult vivit, sed cum ad id quod vult, moriendo pervenerit. Verum ecce vivat ut vult, quoniam sibi extorsit sibique imperavit non velle quod non potest, atque hoc velle quod potest; sicut ait Terentius,
Quoniam non potest id fieri quod vis, Id velis quod possit l2s :

QUOD FELICITAS IN PARADISO VIVENTIUM SINE EKUBESCENDO APPETITU CENERANDI OFFICIUM CREDENDA .SIT IMPLEUE POTUISSE

num ideo beatus est, quia patienter miser est? Beata quippe vita si non amatur, non habetur. Porro si amatur et habetur, caeteris mnibus rebus excellentius necesse est ametur: quoniam propter hanc amandum est quidAnd. act.2 scen.r v,j-6.

Vivebat itaque homo in paradiso sicut volebat, quamdiu hoc volebat quod Deus iusserat: vivebat fruens Deo, ex quo bono erat bonus: vivebat sine uUa egestate, ita semper vivere habens in potestate. Cibus aderat, ne esuriret; potus, ne sitiret; lignum vitae, ne illum senecta dissolveret. Nihil corruptionis in corpore vel ex corpore ullas molestias ullis eius sensibus ingerebat. Nullus intrinsecus morbus, nullus ictus metuebatur extrinsecus. Summa in carne sanitas, in anima tota tranquillitas. Sicut in paradiso nullus aestus aut frigus, ita in eius habitatore nulla ex cupiditate vel timore accedebat bonae voluntatis offensio. Nihil omnino triste, nihil erat inaniter laetum: gaudium verum perpetuabatur ex Deo, in quem flagrabat charitas de corde puro et conscientia bona et fide non ficta XZ6:
!2

i Tim. 1,5.

982

L A CIUDAD DE DIOS

XTV, 26

XIV, 26

KI. l'RCADO Y LAS PASIONK

983

to. La mente y el cuerpo iban acordes y el mandato era fcil y hacedero. La lasitud no sorprenda al ocioso, ni el sueo le renda contra su querer. Dios nos libre de creer que en tal facilidad de mandatos y en tamaa felicidad los hombres no podran engendrar sin el morbo de la libido. Esos miembros, como los dems, se moveran al arbitrio de la voluntad, y el marido se hundira en el regazo de la esposa con tranquilidad de nimo, sin el estmulo del ardor libidinoso y sin la corrupcin de la integridad corporal. Y no porque la experiencia no pueda probar este hecho es menos digno de fe, puesto que, a exigencias del momento, esas partes las dominaba la voluntad, no el ardor tempestuoso. Entonces el semen viril pudo ser inyectado en la esposa sin romper su integridad, al igual que ahora la virgen puede tener la menstruacin sin violarla. Aqul poda inyectarse por el mismo conducto por donde pueden ser arrojados los menstruos. As como para el- parto relaja las visceras maternas, no el gemido del dolor, sino la madurez del feto, as para la fecundacin y la concepcin unira las dos naturalezas, no el apetito libidinoso, sino el uso voluntario. Estamos hablando de cosas que, en la actual economa, son vergonzosas, y por eso, aunque tratamos de conjeturar, segn nuestras posibilidades, cmo y cules seran antes de ser vergonzosas, con todo, es preciso poner freno al discurso y ceder al pudor, que nos retrae antes que dar rienda suelta a nuestra pobre elocuencia. Y, dado que esto que digo no lo experimentaron ni quienes pudieron experimentarlo (porque, una vez metidos en el pecado, merecieron el ser desterrados de]
atque nter se coniugum fida ex honesto amore societas, concors mentis corporisque vigilia, et mandati sine labore custodia. Non lassitudo fatigabat otiosum, non somnus premebat invitum. In tanta faciltate rerum et felictate homimim, absit ut suspicemur non potuisse prolem seri sine libidinis morbo: sed eo voluntatis nutu moverentur illa membra quo caetera, et sine ardoris illecebroso stimulo cum tranquillitate animi et corporis nulla corruptione integritatis infunderetur gremio maritus uxoris v". eque enim quia experientia probari non potest, ideo credendum non est; quando illas corporis partes non ageret turbidus calor, sed spontanea potestas, sicut opus esset, adbiberet; ita tune potuisse tero coniugis salva integritate feminei genitalis virile semen immitti, sicut nunc potest,eadem integritate salva ex tero virginis fluxus menstrui cruoris emitti. Eadem quippe via posset illud iniici, qua hoc potest eiici. Ut enim ad pariendum non doloris gemitus, sed maturitatis impulsus femnea viscera relaxaret: sic ad fetandum et concipiendum non libidinis appetitus, sed voluntarius usus naturam utramque coniungeret. De rebus loquimur nunc pudentis: et ideo quamvis, antequam earum puderet, quales esse potuissent coniiciamus ut possumus; tamen necesse est ut nostra disputatio magis frenetur ea quae nos revocat verecundia, quam eloquentia, quae nobis parum suppetit, adiuvetur. Nam cum id quod dico, nec ipsi experti fuerint qui experiri potuerunt (quoniam praeoecupante peccato exsilium de paradiso " ' Aentsid., 1.8 v.406,

paraso antes de cohabitar con voluntad tranquila), cmo ahora, al researlo, no evocar el hombre la experiencia de la libido trbida y no el atisbo de una voluntad plcida? Por eso el pudor no permite hablar con soltura, aunque, no falten razones al pensador. Con todo, al Dios omnipotente, Creador sumo y sumamente bueno de todas las naturalezas, que ayuda y premia a las buenas, abandona y condena a las malas y las ordena a todas, no le faltaron medios en su sabidura para completar el nmero de predestinados a su ciudad, sacndolos de la corrupcin del gnero humano. Y los discierne no por sus mritos, puesto que la masa total estaba daada como de raz [ 6 1 ] , sino por su gracia, y muestra no slo en los que libra, sino tambin en los que no libra, que le son deudores. Cada cual reconoce que debe su liberacin a una bondad indebida, a una bondad gratuita, cuando se ve libre de la compaa de aquellos con quienes deba en justicia ser castigado. Por qu, pues, no haba de crear Dios a quienes presaba que haban de pecar, si en ellos y por ellos podra mostrar qu mereca su culpa y qu les dio su gracia, y que, bajo tal Creador y Ordenador, la torcida desordenacin de los pecadores no pervertira el recto orden de las cosas?
ante meruerunt, quam sibi in opere serendae propaginis tranquillo arbitrio convenirent), quomodo nunc cum ista commemorantur, sensibus occurrit humanis, nisi experientia libidinis turbidae, non ooniectura placidae voluntatis? Hinc est quod impedit loquentem pudor, etsi non dcficiat ratio cogitantem. Verumtamen omnipotenti Deo, summo ac summe bono crearon omnium naturarum, voluntatum autem bonarum adiutori et remuneratori, malarum autem relictori et damnatori, utrarumque ordinatori, non defuit utique consilium, quo certum numerum civium in sua sapientia praedestinatum etiam ex damnato genere humano suae civitatis mpleret: non eos iam meritis, quandoquidem universa massa tanquam in vitiata radice damnata est, sed gratia discernens; et liberatis non solum de ipsis, verum etiam de non liberatis, quid eis largiatur, ostendens. Non enim debita, sed gratuita bonitate tune se quisque agnoscit erutum malis, cum ab eorum hominum consortio fit immunis, cum quibus illi iusta esset poena communis. Cur ergo non crearet Deus, quos peccaturos esse praescivit; quandoquidem in eis et ex eis, et quid eorum culpa mereretur, ct quid sua gratia donaretur, posset ostendere, nec sub illo creatore ac dispositore perversa inordinatio delinquentium rectum perverteret ordinem rerum ?

984

EA CIUDAD DE DIOS

XIV, 27

XilV, 2 8

'

El, PECADO Y LAS PASIONES

985

C A P I T U L O
L A PERVERSIDAD DE L O S PECADORES, NO HACE MELLA

X X V I I
SEAN NGELES U DIVINA HOMBRES,

EN LA PROVIDENCIA

L o s p e c a d o r e s , sean n g e l e s u h o m b r e s , n o h a c e n n a d a q u e p u e d a t u r b a r las obras grandes de Dios, pendientes de srla su voluntad. P o r q u e el q u e d i s t r i b u y e a c a d a ser su esencia p r o v i d e n t e y o m n i p o t e n t e m e n t e , s a b e u s a r n o slo de los b u e n o s , sino t a m b i n d e l o s m a l o s [ 6 2 ] . Y a s , u s a n d o D i o s Lien d e l n g e l m a l o , c o n d e n a d o y e n d u r e c i d o en p r e m i o a su m a l a v o l u n t a d , c o n el fin de q u e en a d e l a n t e n o la t u v i e r a ya b u e n a , p o r q u n o h a b a de p e r m i t i r q u e t e n t a r a al p r i m e r h o m b r e , c r e a d o p o r E l recto, esto es, c o n b u e n a volunt a d ? E n efecto, h a b a sido c r e a d o de t a l m a n e r a , q u e vencera al n g e l m a l o si confiara en l a a y u d a de D i o s , y sera vencido p o r l c o m p l a c i n d o s e s o b e r b i a m e n t e en s m i s m o y a b a n d o n a n d o a D i o s , su A y u d a d o r y C r e a d o r . E l m r i t o b u e n o r a d i c a r a en su v o l u n t a d recta d i v i n a m e n t e a y u d a d a , y el m a l o en su v o l u n t a d p e r v e r s a , q u e a b a n d o n a a D i o s . N o p o d a confiar en D i o s sin la a y u d a d e D i o s ; en c a m b i o , e s t a b a e n su m a n o a p a r t a r s e de l a g r a c i a d i v i n a c o m p l a c i n d o s e en s mism o . C o m o n o p o d e m o s vivir e n l a c a r n e s i n el s u b s i d i o d e l o s a l i m e n t o s y p o d e m o s n o vivir en ella, cual h a c e n l o s suici-

d a s , as en el p a r a s o n o p o d a n vivir sin l a a y u d a d e D i o s , p e r o p o d a n vivir m a l , a u n q u e d e s a p a r e c e r a la felicidad y seg u i r a u n castigo j u s t o . Si, p u e s , n o se o c u l t a b a a D i o s esta f u t u r a c a d a , q u r a z n h a y p a r a q u e n o p e r m i t i e r a q u e el h o m b r e fuera tent a d o p o r el n g e l e n v i d i o s o ? E s cierto q u e su c e r t e z a . d e q u e sera v e n c i d o e r a c i e r t a ; p e r o , a l a vez, e r a p r e s c i e n t e d e q u e la d e s c e n d e n c i a d e l h o m b r e , a y u d a d a de l a g r a c i a , h a b a d e vencer al d e m o n i o , r e d u n d a n d o t a l v i c t o r i a en g l o r i a d e l o s s a n t o s . D e este m o d o , n i el f u t u r o se o c u l t a b a a D i o s , n i s u presciencia constrea a alguno a pecar [ 6 3 ] . Y la experiencia q u e sigui, descubri a l a criatura racional, anglica y h u m a n a , la diferencia q u e existe e n t r e l a p r o p i a p r e s u n cin y l a a y u d a d i v i n a . 0 u i n o s a r c r e e r o d e c i r q u e D i o s n o p u d o evitar n i l a c a d a d e l n g e l n i l a d e l h o m b r e ? M a s prefiri d e j a r l e s esa f a c u l t a d y p r o b a r as de c u n t o m a l es c a p a z el o r g u l l o y de c u n t o b i e n su g r a c i a .

C A P I T U L O
LAS DOS CIUDADES.

X X V I I I

O R I G E N Y CUALIDADES

CAPUT
DE

XXVII

D o s a m o r e s f u n d a r o n , p u e s , d o s c i u d a d e s , a s a b e r : el a m o r p r o p i o h a s t a el d e s p r e c i o de D i o s , l a t e r r e n a , y el a m o r d e D i o s h a s t a el d e s p r e c i o de s p r o p i o , l a celestial [ 6 4 ] . L a p r i m e r a se g l o r a en s m i s m a , y la s e g u n d a e n D i o s , p o r q u e a q u l l a b u s c a l a g l o r i a d e l o s h o m b r e s , y sta tiene p o r m permansura, et poena iustissima secutura. Cum igitur huius futuri casus tramani Deus non esset ignarus, cur eum non sineret invidi angel ma[ignitate tentari? nullo modo quidem quod vinceretur incertus; sed nihi[ominus praescius quod ab eius semine adiuto sua gratia idem ipse diabolus fuerat sanctorum gloria maiore vincendus. Ita factum est ut nec Deum aliquid futurorum Iateret, nec praesciendo quemquam peccare compelleret; et quid interesset inter propriam cuiusque praesumptionem et suam tuitionem, angelicae et humanae rationali creaturae, consequenti experientia demonstraret. Quis enim audeat credere, aut dicere, ut eque ngelus, eque homo caderet, in Dei potestate non fuisse? Sed hoc eorum potestati maluit non auferre; atque ita et quantum mali eorum superbia, et quantum boni sua gratia valeret, ostendere. CAPUT XXVIII

rECCATORIBUS ET ANGELIS ET HOMINIBUS, QUORUM PERVERSITAS NON PERTURBAT PROVIDENTIAM D E I

Proinde peccatores, et angel, et homines nihil agunt, quo impediantu Magna opera Domini, exquisita in omnes voluntates eius ,2S . Quoniam qui providenter atque omnipotenter sua euique distribuit, non solum bonis, verum etiam malis bene ut novit. Ac per hoc propter meritura primae malae voluntatis ita damnato atque obdurato angelo malo, ut iam bonam voluntatem ulterius non haberet, bene utens Deus, cur non permitteret ut ab illo primus homo, qui rectus, hoc est bonae voluntatis, creatus fuerat, tentaretur? Quandoquidem sic erat institutus, ut, si de adiutorio Dei fideret bonus homo, malum angelum vinceret; si autem creatorem atque adiutorem Deum superbe sibi placen do desereret, vinceretur: meritum bonum habens in adiuta divinitus volntate recta,^malum vero in deserente Deum volntate perversa. Quia et ipsum fidere de adiutorio Dei, non quidem posset sine adiutorio Dei: nec tamen ideo ab his divinae gratiae beneficiis sibi placendo reeedere non habebat in potestate. Nam sicut in hac carne vivere sine adumentis alimentorum in potestate non est, non autem in ea vivere in potestate est; quod faciunt qui se ipsos necant: ita bene vivere sine adiutorio Dei, etiam in paradiso, non erat in potestate; erat autem in potestate male vivere, sed beatitudine non
12" PS. 110,3.

D E QUALITATF. DUARUM CIVITATUM, TERRENAE ATQUE CAELESTIS

Fecerunt itaque civitates duas amores do; terrenam scilicet amor sui usque ad contemptum Dei, caelestem vero amor Dei usque ad contemptum eui. Denique illa in se ipsa, haec in Domino gloriatur. Illa enim quaerit ab hominibus gloriam: huic autem Deus conscientiae testis, mxima est gloria. Illa in gloria sua exaltat caput suum; haec dicit Deo suo, Gloria

986

LA CIUDAD DE DIOS

XIV, 28

x i m a g l o r i a a D i o s , testigo de su c o n c i e n c i a . A q u l l a se eng r e en su g l o r i a , y sta dice a su D i o s : Vos sois mi gloria y el que me hace ir con la cabeza en alto. E n a q u l l a , sus p r n c i p e s y l a s n a c i o n e s a v a s a l l a d a s se ven b a j o el y u g o de la c o n c u p i s c e n c i a de d o m i n i o [ 6 5 ] , y en sta sirven en mutua c a r i d a d , los g o b e r n a n t e s a c o n s e j a n d o y los s u b d i t o s obedeciend o . A q u l l a a m a su p r o p i a fuerza e n sus p o t e n t a d o s , y sta dice a su D i o s : A ti he de amarte, Seor, que eres mi fortaleza. Por eso, en a q u l l a , sus sabios, q u e viven segn el h o m b r e , n o h a n b u s c a d o m s q u e o l o s b i e n e s del c u e r p o , o los del a l m a , o l o s de a m b o s , y los q u e l l e g a r o n a c o n o c e r a D i o s , no le honraron ni dieron gracias como a Dios, sino que se desvanecieron en sus pensamientos, y su necio corazn se obscureci. Creyndose sabios, es decir, e n g a l l a d o s en su p r o p i a s a b i d u r a a e x i g e n c i a s de su s o b e r b i a , se hicieron necios y cambiaron la gloria del Dios incorruptible en semejanza de imagen de hombre corruptible, y de aves, y de cuadrpedos, y de serpientes. P o r q u e o l l e v a r o n a los p u e b l o s a a d o r a r t a l e s simul a c r o s , y e n d o e l l o s al frente, o los s i g u i e r o n , y rindieron culto y sirvieron a la criatura antes que al Creador, que es bendito por siempre. E n sta, en c a m b i o , n o h a y s a b i d u r a h u m a na, s i n o p i e d a d , q u e f u n d a el c u l t o l e g t i m o al D i o s v e r d a d e ro, en e s p e r a de u n p r e m i o en l a s o c i e d a d de los s a n t o s , de h o m b r e s y de n g e l e s , con el fin de que Dios sea todo en todas las cosas. mea, et exaltans caput meum 12 . lili in principibus eius, vel in eis quas 6ubiugat nationibus dominandi libido dominatur: in hac serviunt invicem in chntate, et praepositi consulendo, et subditi obtemperando. Illa in suis potentibus diligit virtutem su&m: haec dicit Deo suo, Diligam te, Domine, virtus mea 13. Ideoque in illa sapientes eius secundum hominem viventes, aut corporis aut animi sui bona, aut utriusque sectati sunt; aut qui potuerunt cognoscere Deum, non ut Deum honuraverunt, vel gratias egerunt; sed evanuerunt in cogitationibas suis, et obscuratum est insipiens cor eorum: dicentes se esse sapientes, id est, dominante sibi superbia in sua sapientia sese extollentes, stiilti jac sunt; et immutaverunt gloriam incorruptibilis Dei in similitudinem imaginis corruptibilis hominis, et volucrum, et quadrupedum, et serpentium: ad huiuscemodi enim simulacra adorando vel duces populorum, vel sectatores fuerunt: et coluerunt atque servierunt creaturae potius quam Creatori, qui est benedictas in saeculam. In hac autem nulla est hominis sapientia, nisi pietas, qua recte colitur verus Deus, id exspectans praemium in societate sanctorum, non solum hominum, verum etiam Angelornm, ut sit Deus omnia in mnibus 132.
'- P s . j , 4 . ,a P s . 17,2. !:l1 R o m . l,2L-2!>. 132 1 Cor. 15,28.

NOTAS

AL

LIBRO

XI V

Ll] En el libro Contra adversarium Legis et Prophetarum (I 14,18) se cita ya como escrito. Por consiguiente, se concluy hacia el ao 420 este libro XIV. [2] He aqu sentados ya los fundamentos radicales de las dos ciudades. Aqu se expresa el origen de las mismas: de la terrena, el pecado, y de la celestial, la liberalidad generosa de Dios. Y tambin sus fines: la condenacin eterna y la paz sempiterna. Todo el resto de la obra ser una prueba de esta tesis a base de la Escritura y de la historia profana. [3] Entre stos, los apolinaristas. Cf. De haeresibus haer.55 y Contra Arianos 9,7. [4] Hemos querido conservar en castellano la palabra latina para seguir el paralelismo de la frase. En realidad, el trmino lo recoge tambin el Diccionario de la Academia y lo define: Valor, esfuerzo, energa; y en una segunda acepcin: Aversin, ojeriza. [5] Esta figura de exegesis bblica, que est trasladada de la literatura ordinaria, es ya recibida, y muy corriente, en todos los manuales. Se llama en retrica sincdoque. [6] En De agone christiano (3,3-5) explica qu entiende por aire. Y all dice que el aire es esa capa inferior u los astros y superior a la tierra. A veces, dice l, le llamamos tambin cielo, pero impropiamente. Esto aadelo dije para que nadie piense que los malos demonios habitan en el lugar en que Dios orden el sol, la luna y las estrellas. Lo mismo puede verse en De natura boni 33. [7] La soberbia es el principio de todos los pecados, se ha repetido ya una y mil veces. Agustn no pierde ocasin de criticar y censurar la soberbia. Ese orgullo, ese ser como Dios, esa vana celsitud que busca la ostentacin es lo ms despreciable que se halla en las cosas mortales y perecederas. Las diatribas que Agustn le dirige son innumerables, y los textos no es necesario aducirlos. Baste decir que su vida espiritual la fundamenta sobre la humildad, que es la virtud que refrena la soberbia. Lo primero, la humildad; lo segundo, la humildad, y cuantas veces me lo preguntes te responder lo mismo, le deca en una carta a su amigo. Y en uno de sus sermones propona: Si quieres levantar alto tu edificio, hinca bien profundos los fundamentos. [8] Esta es una profunda revelacin del pensamiento antropolgico agustiniano. El hombre, despus del pecado, es mendaz, porque no vive como debe, como su creacin pide de l. Y sta es su mayor mentira ontolgica. Cf. Serm. 8,3; 19,2; 32,10; 67,8; 145,5; 182,5; 166,3-4. [9] Sigue en esta citacin la versin de los Setenta. La Vulgata no menciona ms que setenta almas, si bien en los Hechos de los Apstoles (7,14) se dan tambin setenta y cinco. [10] Todas estas apreciaciones del vivir segn Dios y vivir segn la carne son el fundamento de la concepcin de las dos ciudades. Si todos los amores terrenos se reducen al amor propio, a la soberbia, resulta ya fcil la conclusin: Amores do jecerunt civitates duas (c.28).

988

LA CIUDAD DE DIOS

NOTAS AL LIBRO XIV

989

L11J Agustn vuelve una y otra vez contra los maniqueos. Este doble principio es herencia del gnosticismo, y de l lo recoge el maniquesmo. Cf. De haer. haer.46. L12] Vase 1.8 c.17 n.l. [13] Extraar a primera Wsta que traduzcamos quereres en lugar de voluntades. Todos los movimientos del hombre no son ms que quereres; no son voluntades, que sera decir son facultades, sino son quereres, es decir, actos de esa voluntad. Esta acepcin es muy corriente en el Santo, y se explica de esta manera la gran confusin que ha suscitado entre los intrpretes. Santo Toms, con su agudeza, ha sido el primero que se dio cuenta de esto, y as, comentando un pasaje del De Trinilale escribe: Hic ponitur voluntas pro actu voluntatis. Esta frase, que se ha hecho ya tpica: Homines sunt volntales, quiz no est del todo acorde con el sentido que aqu se da. Ms bien el omnes, no homines, alude a los movimientos del hombre, no a los hombres mismos, en cuyo caso el pensamiento es el traducido y no el de la frase ya de moda. [14] Esta es la expresin ms autntica de la teologa asctica agustinana. Ntese que he subrayado teologa. Con ello he querido indicar que en San Agustn lo definitivo es la teologa, no una ordenacin o una disposicin de artillera asctica. Los movimientos, las pasiones, se definen en funcin del querer. Por eso, todo el problema individual y social pende del querer, del amor. [15] El hombre es la obra de Dios, y en cuanto criatura de Dios debe amarse, aunque sea un canalla. Pero el pecado es obra del hombre, y, como obra del hombre, pecaminosa y mendaz, y, por tanto, en este sentido es digna de odio, porque le roba a Dios algo que le es propio. Es muy repetido este pensamiento en el Santo: Diligite homines, interficite errores: sine superbia de veritate praesumite, sine saevitia pro venate certate (Contra litt. Petil. I 29,31). [16] Como puede verse, toda la tica y la moral agustiniana radican en el amor. Pero este amor requiere un fundamento metafsico en que apoyarse. Exige sencillamente algo anterior que le muestre el camino a que debe dirigirse y el objeto a que debe flecharse. Ese fundamento es la memoria Dei, que a su vez es descubierta, o mejor, probada por el amor, inconsciente a los valores intemporales, a la verdad-unidad-felicidadbondad. [17] Esta no es ms que una norma directiva. No obsta esto para que, en la prctica, l d un sentido diverso a las palabras. Puede verse, por ejemplo, en las palabras amor, caritas y a veces dilectio. [18] As lo expresa Cicern en Quaestiones Tusculanae 1.3 c.32. [19] Cf. c.4 y 5. [20] Agustn fu un entusiasta de San Pablo. Desde aquel da, dichoso y triste, en que cayeron en sus manos, baado de una luz divina, las Epstolas del Apstol, no se le cay de sus labios. Era el mejor modelo para su imitacin, prdigo como l y tambin llamado por Dios a la gracia del apostolado. En sus Sermones habla cuantas veces se le presenta ocasin de la humildad de su nombre y del gran escaln a que subi entre los apstoles. En este captulo nos da l imagen ms acabada y el retrato ms autntico de lo humano y de lo divino del Apstol de las Gentes, todo en conformidad con los escritos del mismo, que conoca a maravilla. Lstima que la muerte no le permitiera terminar los comentarios a sus Epstolas. [21] El temor y el amor ponen manos en toda su obra. Itaque, fratres mei, ad omne recle factum amor et timor ducit; ad omne peccatum

amor et timor ducit. Ut facas bene, amas Deum et times Deum; ut autem facas male, amas mundum et times mundum. Hace dito convertantur ad bonum: amabas terram, ama vitam aeternam, timebas mortem, time gehennam (En. in Ps. 79,13). Sobre las diferentes clases de temor, casto, servil, cf. Serm. 2,2-9; 55,1; 161,7-10; 178,10; 270,4; 347 y 348. [22] Los mdicoscomenta Vives, cuando no encuentran remedio a una dolencia, anestesian el miembro, no para curarlo, sino para dejarlo insensible y que no sienta el dolor. Por nuestra parte, diremos que en este captulo sienta Agustn los fundamentos de toda la obra. La rectitud de una accin depende no de su dureza, sino de la mayor o menor dosis de amor con que vaya impregnada. [23] Omnis autem naturadice a este propsito en De natura boni 1in quantum natura est, bonum est; omnis natura non potest esse, nisi a summo et vero Deo: quia omnia etiam non summa bona, sed propinqua summo bono, et rursus omnia etiam novissima bona, quae longe sunt a summo bono, non possunt esse nisi ab ipso summo bono. Pueden verse tambin De nat. bon. 2; 6; 8; 12; 13; Contra Sec. Munich. 10; 19; 21; En. in Ps. 102,8; Ench. 12,4; 13,4; Retract. I 9,4; Epist. 153,5,12; Confess. VII 5,7; 12,18; De Trin. VIII 3,5; XI 5,8, etc. [24] La verdadera libertad es para el bien. Elegir el mal es carencia, privacin de libertad. La razn de esto es fcil. La voluntad humana es libre. Pero resulta que el objeto propio de la voluntad es el bien. Luego, si es libre, es libre para elegir el bien, que es su objeto, o para rechazarlo, pero no para elegir el mal. El libre albedro ha sido dado para amar el bien. Y sta es la verdad ms autntica, aunque es muy pooo creda. [25] Cf. 1.13 c.21. [26] San Agustn atena niui'ho el pecado de Adn, que lo cometi impelido por el amor a su esposa y por no romper los lazos matrimoniales. Es cierto que tuvo gran parte en ello ese motivo. Pero no lo es menos que Adn pec tambin libremente, cosa que Agustn no niega, antes le imputa tambin a l el pecado. Esto nos hara pensar en el gran valor que ha significado siempre la mujer para el diablo al tentar a los hombres. Y por eso Cristo elev la dignidad de la mujer y quiso nacer de una virgen. As lo expone en varios sermones. [27] Al hacer el comentario al robo de sus primeros aos, expresa con una hondura digna de su genio ese atractivo que nos ofrecen las cosas prohibidas, doblemente tentadoras por ser acciones heroicas y por estar prohibidas. Ya lo hemos apuntado en una nota anterior y hemos remitido al lector al panegrico estupendo que dedica Sciacca a esta apreciacin psicolgica. [28] La humildad implica necesariamente la obediencia, y viceversa. Son dos virtudes que van siempre del brazo. El hombre necesitaba de ese estmulo para poner a prueba su obediencia, porque es su soberbia la que le pierde siempre. Por eso el primer precepto que se le impone es el de la obediencia, y transgredir ste es dejarse llevar de su soberbia y del orgullo, que le impele a engallarse hasta el trono de Dios. [29] Es que el primer vicio de la criatura racional es la voluntad de ir contra lo que exige la suma e ntima verdad. As, el hombre fu expulsado del paraso a este siglo, esto es, de los bienes eternos a los temporales, de los abundantes a los escasos, de la firmeza a la flaqueza; no fu arrojado, pues, del bien substancial al mal substancial, porque ninguna substancia es mal; sino del bien eterno al bien temporal, del bien espiritual al bien carnal, del bien inteligible al bien sensible, del sumo

990

IA CIUDAD DE DIOS

NOIAS M, LD3RO XIV

991

Bien al nfimo (De ver. relig. 20,38). Este es el proceso de descenso hacia la propia voluntad. [30] Insistimos una vez ms en lo falta de fundamento que es la opinin de que para Agustn el primer pecado fu de sexualidad. Este mismo pasaje es una prueba en contra. [31] La soberbia imita la celsitud de Dios. As la present el demonio en la tentacin a nuestros primeros padres y as se sigue presentando a los hijos de Adn. Cf. De Gen. ad litt. XI 14,18; Serm. 354,6; Solil. I 9,16; De doctr. christ. I 22; Serm. 46,18; De mor. Eccl. cath. I 26,4849; De nat. et grat. 27,31; Epist. 118,3.22; In Epist. lo. tr.8,9; En. in Ps. 18,2.16; 58,5, etc. [32] Es espontneo, porque es natural a toda naturaleza amarse a s misma. Nemo est qui non se amet; sed rectus amor est quaerendus, perversas cavendus. Quisqus enim, dimisso Deo, amaverit se, non remanet nec in se, sed exit et a se. Exit exsul pectoris sai, contemnendo interiora, amando exteriora (Serm. 330,3). Este es el fruto del amor propio, del egosmo, del orgullo, el desprecio de las cosas interiores y el amor a las exteriores. [33] El pecado nos aleja del ser y nos conduce a la nada. Ontolgicamente, sta es la realidad, y msticamente, sta es la experiencia. Alejados de Dios, nos vemos imposibilitados para realizar cualquier obra. Por eso poda decir Agustn con mucha razn: Peccatum quidem non per ipsam factum est: et manifestum est quia peccatum nihil est, et nihil facit homines cum peccant (In lo. Evang. tr.1,13). [34] Ser en s mismo, aplicado al hombre, es una expresin que subrayaran la mayor parte de los filsofos modernos actuales. Sartre, por ejemplo, usa la misma expresin, y dice: El ser en s es una inmanencia que no se puede realizar, una afirmacin que no se puede afirmar, una actitud que no puede obrar, porque el ser en s est cebado de s mismo. Y en otra parte: El ser en s no es posible ni imposible: de l slo puede decirse lisa y llanamente que es. Es lo que la conciencia podra expresar con trminos antropomrficos, diciendo que el ser en s est de sobra. Como se ve, aunque parece aplicar la expresin a un supuesto Dios contra el que lucha, en realidad est divinizando a ese hombre que se enmascara en s mismo y vive para s mismo, y este ser est de sobra en la sociedad. Dioscomo es sabido, para Sartre, est tambin de sobra, y por eso puede muy bien convenirle esta expresin. [35] La humildad es la postura ms conveniente al hombre. Allanarse, rebajarse, andar por el suelo con la cabeza en alto, porque arriba est la patria, es lo que debemos mirar en nuestra peregrinacin. Cf. Epist. 118,3,22; Confess. III 8,16; IV 12,19; In lo. Evang. tr.15,25; Expos. in Epist. ad Gal. 15; In Epist. lo. tr.16; En. in Ps. 92,6; 131.4; Serm. 117,17, etc. [36] La paradoja de la humildad y de la soberbia es una de las ms fecundas y de las menos entendidas del mensaje de Cristo. Esta explicacin del texto evanglico: El que se humilla, ser ensalzado, y el que se ensalza, ser humillado, es de lo ms perfecto que puede hacerse. El que ms alto se levanta, ms golpe recibe al caer. Por eso, si quieres subir muy alto, hinca hondos tus fundamentos. Es difcil para el mundo entender estas paradojas, pero son las ms autnticamente cristianas y las que encierran todo el pensamiento del Evangelio y del Nuevo Testamento. [37] He aqu esbozado otra vez el tema central de la obra. Despus de largas digresiones, vuelve de nuevo sobre el mismo y lo va exponiendo poco a poco. Las digresiones no le desvan del plan general ni alteran el orden de su pensamiento.

[38] Alude a la opinin de Platn, tantas veces consignada, sobre los dioses inferiores, creados por el Dios supremo. El nombre de dioses slo les conviene impropiamente. Como ha dicho ya anteriormente, el nombre de dioses se da tambin en las Escrituras a los hombres: Ego dixi dii estis et filii Excelsi omnes. [39] El pasaje es de difcil traduccin. Quis enim exaltationc.m ruinam putat, puede traducirse: Quin estima exaltacin la cada? O tambin: Quin estima cada la exaltacin? El contexto parece exigir la traduccin dada. En este caso quera decir: En la cada oculta hay exaltacin, puesto que no ha aparecido an en pblico; pero quin estima exaltacin esa cada que en realidad ya existe? Y quin no ve que hay cada cuando hay transgresin formal, como en el pecado oculto? [40] Es un atrevimiento digno de Agustn. La providencia de Dios puede sacar bienes de los mismos males. Esta verdad permite hacer la afirmacin hecha. San Agustn no poda consentir que un hombre, complacindose en s, bajo capa de virtud, estuviera cometiendo pecados a ms y mejor. No, deca l; es preferible que Dios permita que caiga en un pecado, aunque sea grave, para que corrija su soberbia y se vuelva a la humildad. Porque es otro principio tambin salido de su pluma que melior est peccator humilis quam iustus superbus (Serm. 170,7). Sobre ese bien que puede extraerse del pecado, vase tambin De nat. et grat. 24,26-27; 25,28. [41] Estas son las duras y crueles consecuencias del pecado, esas dos voluntades que entablaban una lucha desgarradora en el corazn de Agustnde la que l nos habla, y de la que no est libre ningn mortal. Esta idea paulina es de un alcance extraordinario. No hay que desfallecer en el tiempo del combate. Mientras estenios en el campo de batalla, es preciso luchar y no amedrentarnos, porque esa dualidad nos .seguir hasta la tumba. [42] El sentido agnico de la vida es la seal del cristiano. La lucha se libra en el interior del hombre. El hombre carnal lucha contra el espiritual, y el combate es de meipso adversas meipsum (Confess. VIII 11,27). Lucha de m mismo contra m mismo: de m, que busco la interioridad, contra m, que salto a lo exterior, que me disipo fuera. Estn en este combate frente a frente la interioridad y el atractivo de las cosas externas y hay que saber mantener el equilibrio a base de esfuerzos continuados y de guerras sin cuento. [43] Todo esto recuerda aquellas magistrales pginas, en que vibra todo el Agustn, fuego y sangre, de las Confessiones, con una experiencia vivencial, trgica y pasional, nunca igualada. [44] Agustn reconoce que la palabra libido propiamente debe aplicarse a lo sexual. Sin embargo, es muy general el usarla como trmino genrico. Por eso, para librarnos de traducirla de diferentes maneras, hemos optado por traducirla por libido, trmino hoy ya admitido. [45] Desde este punto hasta el final falta en la traduccin de Roys y Rozas y tambin en la de Daz Bayral. En realidad, no vemos motivo para omitirla, y por eso no lo hacemos, prefiriendo dar el texto ntegro. [46] Esos jvenes a que se refieren eran los que tomaban parte en los juegos del campo de Marte, desnudos, pero con esos taparrabos a que alude. [47] El rubor natural es el freno ordinario de la concupiscencia. Esta asercin de Agustn est afirmada en Herodoto (1.1 c.10) y en el mismo Platn, en De Repblica (1.5 c.7). [48] Los gimnosofistas eran ciertos filsofos de la India y Egipto que

992

LA CIUDAD DE DIOS

NOTAS Ai LIBRO XIV

993

vivan desnudos en las selvas y se consideraban en posesin de la sabidura. [49] Esperamos que los lectores sabrn condescender con esta benevolencia nuestra al traducir estos pasajes que otros traductores omiten casi siempre. [50] He aqu las palabras de San Jernimo en el Epitafio de Fabiola, dirigido a Ocano: Aliae sunt leges Caesarum, aliae Christi; aliud Papinianus, aliud Paulus noster praecipit. Apud illos viris impudicitiae frena laxantur, et solo stupro atque adulterio condemnato, passim per lupanaria et ancillulas libido permittitur: quasi culpam dignitas faciat, non voluntas. [51] Este ttulo lo da Lucano a Cicern. San Agustn lo usa tambin en De doctrina christiana IV 17,34. [52] Era un bculo o bastn con un nudo a manera de clavo en el puo. De aqu viene clava. Fu el distintivo de los filsofos en la antigedad. Cf. Contra Acad. III 8,17. [53] As pensaban los maniqueos, que rechazaban el Antiguo Testamento. Cf. De utilitate credendi 2,4. [54] Censura a aquellos que interpretan estas palabras espiritualmente. El sentido que aqu da lo recuerda tambin en De bono coniugali (2,2). Como aparece por un pasaje del De Gen. contra Manich. (I 19,30) tambin crea conveniente la interpretacin espiritual de ese texto, y as se pregunta: Utrum carnaliter an spiritualiter accipienda sit. Y prosigue: Licet enim nobis eam etiam spiritaliter accipere, ut in carnalem foecunditatem post conversa esse credatur. Lo mismo parece decir en Confess. XIII 24,37; pero en este lugar da tambin las dos interpretaciones y el doble sentido. L55] As discurre tambin en De grat. Christi et de pee. orig. II 36,41; 37,42; 38,44. [56] Agustn comprende la situacin en que escribe y el crculo de lectores que han de tener sus pginas. Es consciente de que tal vez escandalicen a alguno, pero no quiere pasar en silencio esos argumentos, que son los ms fuertes y convincentes, basados en la experiencia. El pecado nace del corazn, no se injerta de fuera en el alma. La experiencia a que alude aqu Agustn es la de sus aos mozos, en los que, aunque noble, se dej arrastrar por la corriente del vicio. [57] El talento observador del Santo se para hasta en los ms mnimos detalles. En todo ve esa mano amorosa y ordenadora que ha dispuesto que el cuerpo sirva al espritu. [58] Habla en muchas ocasiones de esta villa. En uno de sus escritos (Contra litt. Petil. II n.323) nos indica los lmites fijos y la posicin de esta ciudad en pequeo. Estaba situada entre Constantina e Hipona. Hoy se puede reconocer esta villa en las ruinas de Ghelma. [59] Esta es concepcin favorita del Santo en sus primeros escritos. Pueden verse a este propsito Contra Acad. I 2,5; De beata vit. 2,10-11; 4,33-35; De mor. Eccl. cath. I 3,4; 6,10; 11,18; De lib. arb. II 13,35-36; 19,52; De ver. relig. 55,110. [60] Precisamente el amor es como una mano, dice Agustn. Para coger otra cosa tienes que dejar la que tienes en ella. Y por eso amar es poseer la cosa que se ama, no slo es gravitar en torno al objeto amado, sino es atraer el objeto hacia s mismo, hacia el sujeto. Quam bonum est amare!dice el enamorado del amor. Hoc enim est habere (Serm. 357,2). [61] Repetidas veces habla de la massa damnata y de la massa perditionU. Vase De corrept. et grat. 7,16. La doctrina de San Agustn SO-

bre la massa damnata est inspirada en las palabras de San Pablo: An non habet potestatem figulus ex eadem massa facer aliud quidem vas in honorem, aliud vero in contumeliam? (Rom.2,21). La idea capital de la massa es la solidaridad de todos los hombres en Adn, en su pecado. Todos pecamos en Adn, como dice el Apstol, y desde entonces est la humanidad daada como de raz, y de esa raz procede daada toda la massa. Cristo viene a redimir y a sanar esa massa, y, como es un todo, la sana y la salva toda. [62] Este gran principio resuelve el tremendo problema que ya se haban planteado los israelitas, y cuya solucin se ensay en el libro de Job y luego en Isaas. Era ste: Por qu triunfan los malos en el mundo y los buenos son abatidos? Los maniqueos lo suscitan tambin ahora, y Agustn lo resuelve con este principio: Dios sabe usar bien y sacar provecho tanto de los buenos como de los malos. Y l siempre consigue su intento. [63] El sentido providencialista y semita de Agustn es admirablemente profundo. Dios lo previo todo, y, sin embargo, su previsin no es la causa del pecado, porque su conocimiento es suyo, no de la criatura. Su conocimiento no quita la libertad a la criatura racional. En este lugar queda armonizado una vez ms el enigma entre la presciencia divina y la libertad humana. [64] En todo este libro ha venido preparando la conclusin, que ha dado a la historia un sesgo interiorista y psicolgico. Psicolgico e interiorista, porque ha plasmado su vida en la historia. En este sentido se podra decir con Muoz Alonso que la Ciudad de Dios son las Confessiones del mundo antiguo. El fundamento de los dos amores se halla muy extendido en la obras del Obispo de Hipona. Para no acumular los textos, remitimos a los lectores a los grandes estudios sobre el particular. Cf. GARNELO (Hcnito), Las dos ciudades segn la teora providencialista de San Agustn, en La Ciudad de Dios, 111 (1917) p.378-392; 112 (1918) p.133-150; 264-279; 113 (1919) 42-47; 203-215; 265-267. Cf. LAURAS Y RONDET, Eludes augustiniennes (Pars 1953) p.101-160; LAURAS (A.), Deux cites, Jerusalem et Babylone, en La Ciudad de Dios vol.167 p.117-152. [65] Contra el sentir de la mayora de los traductores, que dicen aqu: Aquella reina en sus prncipes o en las naciones a quienes sujet la ambicin de reinar. As Roys y Rozas y Daz Bayral. Creemos ms acorde con el texto de Migne la traduccin dada.

X V , 1, 2

LAS DOS CIUPADES BN LA TIKKRA

995

LIBRO

XV

Los

cuatro libros siguientes estn dedicados al desarrollo de las dos ciudades. Basa su argumentacin en los principales captulos de la historia sagrada relacionados con este punto. En el presente libro recoge y comenta los pasajes del Gnesis que narran la historia que va desde Can y Abel hasta el diluvio.

C A P T U L O
DOS

V I A J E R O S DE DOS CIUDADES CAMINAN A DOS METAS DISTINTAS

1. S o b r e la felicidad d e l p a r a s o o s o b r e el p a r a s o m i s m o , y sobre la vida de los dos p r i m e r o s h o m b r e s en l y sobre su p e c a d o y castigo, se h a n e m i t i d o y a m u c h o s p a r e c e r e s , se h a p e n s a d o m u c h o y se h a g a s t a d o m u c h a t i n t a e n e l l o . T a m b i n y o , e n l o s l i b r o s a n t e r i o r e s , h e d i c h o a l g o s o b r e el p a r t i c u l a r , s e g n lo q u e h e l e d o o p o d i d o c o m p r e n d e r d e l a s s a n t a s E s c r i t u r a s , p r o c u r a n d o n o a p a r t a r m e d e su a u t o r i d a d . U n e x a m e n

m s d e t a l l a d o d e estos p u n t o s n o s e n r e d a r a e n m u c h a s y m u y e s p i n o s a s cuestiones, q u e e x i g i r a n u n a serie d e v o l m e n e s q u e e x c e d e r a n en m u c h o l o s l m i t e s d e esta o b r a y del t i e m p o d e q u e d i s p o n g o . A n d o , p o r c i e r t o , t a n escaso d e l , q u e n o p u e d o detenerme a responder a las objeciones que puedan presentar los e s c r u p u l o s o s y ociosos, m s listos p a r a p r e g u n t a r q u e capacitados p a r a entender [ 1 ] . Sin embargo, estimo que ya he e s c l a r e c i d o a l g o l a s difciles y e s c a b r o s a s c u e s t i o n e s d e l o r i g e n del m u n d o , d e l a l m a y d e l g n e r o h u m a n o . H e d i v i d i d o l a h u m a n i d a d e n d o s g r a n d e s g r u p o s : u n o , el d e a q u e l l o s q u e viven s e g n el h o m b r e , y o t r o , el d e los q u e viven s e g n D i o s . M s t i c a m e n t e d a m o s a estos g r u p o s e l n o m b r e d e c i u d a d e s , q u e es d e c i r s o c i e d a d e s d e h o m b r e s . U n a d e e l l a s est predestinada a reinar eternamente con Dios, y la otra, a sufrir u n s u p l i c i o e t e r n o c o n el d i a b l o . T a l es el fin d e e l l a s , d e l q u e luego nos ocuparemos. A h o r a , puesto que ya hemos escrito bast a n t e s o b r e el o r i g e n d e l a s d o s c i u d a d e s , sea en l o s n g e l e s , c u y o n m e r o n o s es d e s c o n o c i d o ; sea e n l o s d o s p r i m e r o s h o m b r e s , estoy en q u e d e b e m o s t r a t a r y a d e su d e s a r r o l l o . Comenzaremos desde la p r i m e r a concepcin h u m a n a hasta que los h o m b r e s d e j e n d e e n g e n d r a r . E l d e s a r r o l l o d e estas d o s ciud a d e s c o m p r e n d e t o d o el l a p s o d e t i e m p o e n q u e c e d e n l o s q u e m u e r e n v suceden los q u e n a c e n . A esto n o s r e f e r i m o s . 2 . E l p r i m e r h i j o d e l o s d o s p r i m e r o s p a d r e s dol g n e r o h u m a n o fu C a n , q u e p e r t e n e c e a la c i u d a d d e los h o m b r e s , y el s e g u n d o A b e l , q u e f o r m a p a r t e d e la C i u d a d d e D i o s . E n cada h o m b r e c o m p r o b a m o s la verdad de estas p a l a b r a s del A p s t o l : No es primero lo espiritual, sino lo animal y lueriunt disputaciones, quae pluribus intexendae sunt voluminibus, quam hoc opus tempusque deposcit. Quod non ita largum habemus, ut in mnibus quae possunt requirere otiosi et scrupulosi, paratiores ad interrogandum, quam capadores ad intelligendum, nos oporteat immorari. Arbitror tamen satis nos iam fecisse magnis et difficillimis quaestionibus de initio vel mundi, vel animae, vel ipsius generis humani: quod in do genera distribuimus; unum eorum qui secundum hominem, alterum eorum qui secundum Deum vivunt. Quas etiam mystice appellamus civitates duas, hoc est duas societates hominum: quarum est una quae praedestinata est in aeternum regnare cimi Deo; altera, aetemum supplicium subir cum diabolo. Sed iste fins est earum, de quo post loquendum est. Nunc autem quoniam de exortu earum, sive in Angelis, quorum numerus ignoratur a nobis, sive in duobus primis hominibus, satis dictum est, iam mihi videtur earum aggrediendus excursus, ex quo illi do generare coeperunt, doee nomines generare cessabunt. Hoc enim universum tempus, sive saeculum, in quo cedunt morientes, succoduntque nascentes, istarum duarum civitatum, de quibus disputamus, excursus est. 2. Natus est igitur prior Cain ex illis duobus generis humani parentibus, pertinens ad hominum civitatem; posterior Abel, ad civitatem Dei. Sicut enim in uno homine, quod dixit Apostolus, experimur quia non primum quod spirituale est, sed quod anmale, postea spirituale 1: unde
1

LBER

XV

Postquam egit quataor proxime anteceientibus libris de civitatum da-, rum, terrenae ac caelestis exortu, libros totidem de earumdem civitatum procursu subiungit Augustinus, idque argumentum ea ratione aggreditiiT, ut praecipua capita sacrae historiae eodem spectantia pertractet, primum scilicet quinto dcimo hoc libro quae in Genesi leguntur a Cain et Abel usque ad diluvium. CAPUT I

DE DUOBDS ORDINIBUS GENERATIONIS HUMANAE IN DIVERSOS FINES AB INITIO PROCURRENTIS

1. De felicitate paradisi, vel de ipso paradiso, et de vita ibi primorum hominum, eorumque peccato atque supplicio, multi multa senserunt, multa dixerunt, multa litteris mandaverunt. Nos quoque secundum Scripturas sanctas, vel quod in eis legimus, vel quod ex eis intelligere potuimus, earum congruentes auctoritati, de his rebus in superioribus libris diximus. Enucleatius autem si ista quaerantur, multplices atque multimodas pa-

i Cor. 15,46.

996

IA CIUDAD DE DIOS

XIV, 1, 2

XV, 2

LAS DOS CIUDADES EN I,A TIERRA

997

go lo espiritual. D e d o n d e se s i g u e q u e c a d a c u a l , p o r descender de un tronco d a a d o , necesariamente es p r i m e r o m a l o y c a r n a l , y s e r l u e g o b u e n o y e s p i r i t u a l si, r e n a c i e n d o e n Cristo, a d e l a n t a r e e n l a v i r t u d . Y esto m i s m o s u c e d e en l a h u m a n i d a d e n t e r a . C u a n d o l a s d o s c i u d a d e s e m p r e n d i e r o n su c u r s o evolut i v o , p o r n a c i m i e n t o s y m u e r t e s sucesivas, n a c i p r i m e r o e l ciud a d a n o d e este m u n d o y l u e g o el p e r e g r i n o d e l s i g l o , q u e pertenece a la C i u d a d d e D i o s . A ste le p r e d e s t i n l a g r a c i a , la g r a c i a le e l i g i ; e l l a le h i z o p e r e g r i n o d e l suelo y c i u d a d a n o del cielo. L a v e r d a d es q u e , p o r lo q u e a l t o c a , n a c e d e l a misma nada, originariamente daada, que los d e m s ; pero D i o s , c o m o b u e n a l f a r e r o (es s e m e j a n z a , n o i n s e n s a t a , sino sensata, del A p s t o l ) , f o r m d e e s a m a s a u n v a s o en h o n o r y o t r o en i g n o m i n i a . F o r m p r i m e r o el v a s o e n i g n o m i n i a y l u e g o el vaso en h o n o r , p o r q u e e n c a d a h o m b r e , c o m o q u e d a d i c h o , e s p r i m e r o el r e p r o b o p a s o i n d i s p e n s a b l e p a r a t o d o s n o s o t r o s , y en el q u e es n e c e s a r i o d e t e n e r n o s , y l u e g o el p r o b o , a l q u e lleg a r e m o s p o r e l p r o g r e s o en l a v i r t u d y e n el q u e , e n l l e g a n d o , p e r m a n e c e r e m o s . D e d o n d e se sigue q u e n o es cierto q u e t o d o h o m b r e m a l o h a d e ser b u e n o , p e r o s lo es q u e n a d i e h a d e ser b u e n o sin a n t e s h a b e r s i d o m a l o . Y c u a n t o m s p r e s t o se t r u e q u e en m e j o r , t a n t o m s p r o n t o c a m b i a r su n o m b r e y sustituir p o r el s e g u n d o el p r i m e r o . L a E s c r i t u r a dice q u e C a n f u n d u n a c i u d a d y q u e A b e l , c o m o p e r e g r i n o , n o l a f u n d . P o r q u e la C i u d a d d e l o s s a n t o s t r a e su o r i g e n de a r r i b a , a u n q u e e n g e n d r a a q u c i u d a d a n o s , e n los q u e p e r e g r i n a h a s t a q u e l l e g u e e l t i e m p o de su r e i n a d o . unusquisque, quoniam ex damnata propagine exoritur, primo sit necesse est ex Adam malus atque carnalis; quod si in Christum renascendo profecerit, post erit bonus et spiritualis: sic in universo genere humano cum primum duae istae coeperunt nascendo atque moriendo procurrere civitates, prior est natus civis huius saecul; posterior autem isto peregrinus in saeculo, et pertinens ad civitatem Dei, gratia praedestinatus, gratia electus, gratia peregrinus deorsum, gratia civis sursum. Nam quantum ad ipsum attinet, ex eadem massa oritur, quae originaliter est tota damnata: sed tanquam figulus Deus (hanc enim similitudinem non imprudenter, sed prudenter introducit Apostolus) ex eadem massa fecit .aliud vas in honorem, aliud in contumeliam 2. Prius autem factum est vas in contumeliam, post vero alterum in honorem: quia et in ipso uno, sicut iam dixi, nomine prius est reprobum, unde necesse est incipiamus, et ubi non est necesse ut remaneamus: posterius vero probum, quo proficientes veniamus, et quo pervenientes maneamus. Proinde non quidem omnis homo malus erit bonus, nemo tamen erit bonus qui non erat malus: sed quanto quisque citius mutatur in melius, hoc in se facit nominan quod apprehendit celerius, et posteriore cooperit vocabulum prius. Scriptum est taque de Cain, quod condiderit civitatem 3 : Abel autem tanquam peregrinus non condidit. Superna est enim sanctorum civitas, quamvis hic pariat cives, in quibus peregrinatur, doee regni eius tempus adveniat, cum
2
3

E n t o n c e s c o n g r e g a r a t o d o s los r e s u c i t a d o s c o n s u s c u e r p o s y les d a r el r e i n o p r o m e t i d o , y r e i n a r n e t e r n a m e n t e e n l con su p r n c i p e , el R e y d e los s i g l o s .

C A P I T U L O

II

LOS HIJOS DE LA CARNE Y LOS HIJOS DE LA PROMESA


H a h a b i d o r e a l m e n t e en la t i e r r a u n a s o m b r a e i m a g e n proftca d e esta c i u d a d , q u e es m s b i e n s i g n o q u e r e p r e s e n t a c i n . A p a r e c i c u a n d o c o n v e n a . Se la l l a m t a m b i n C i u d a d s a n t a , h a c i e n d o h o n o r a su s e r de i m a g e n , n o a l a r e a l i d a d q u e e x p r e s a b a , a l c m o d e b e s e r . D e esta i m a g e n y d e lo significado p o r e l l a , de la c i u d a d l i b r e , h a b l a el A p s t o l a l o s g l a t a s e n los s i g u i e n t e s t r m i n o s : Decidme, los que queris estar bajo la ley, no habis odo la ley? Porque escrito est que Abrahn tuvo dos hijos: uno de la esclava y otro de la libre. Pero el de la esclava naci segn la carne, y el hijo de la libre, en virtud de una promesa. Todo esto se dijo en alegora [ 2 ] . Estas dos mujeres son los dos testamentos. El uno, dado en el monte Sina, que engendra esclavos y est figurado en Agar. Porque el Sina es un monte de la Arabia, que est enlazado con la Jerusaln actual, que es esclava con sus hijos. En cambio, la Jerusaln de arriba es libre y es nuestra madre. Pues est escrito: Algrate, estril, que no pares; prorrumpe en gritos de jbilo t que no eres fecunda, porque son muchos ms los hijos de la abandonada que los de la que tiene marido. Nosotros, hermanos, somos congregatura est omnes in suis corporibus resurgentes, quando eis promissum dabitur regnum, ubi cum suo principe Rege saeculorum sine ullo temporis fine regnabunt. CAPUT II

DE FILIIS CARNIS, ET FILIIS PKOMISSIONIS

R o m . 9,2i.
G e n . 4,iy. -..-.:'- ; - .

Umbra sane quaedam civitatis huius et imago prophetica ei significandae potius quam praesentandae servivit in terris, quo eam tempore demonstran oportebat, et dicta est etiam ipsa civitas sancta mrito significantis imaginis, non expressae, sicut futura est, veritatis. De hac imagine serviente, et de illa quam significat libera civitate, sic Apostolus ad Calatas loquitur: Dicite mihi, inquit, sub lege potentes esse, legem non audistis? Scriptum est enim quod Abraham dos filios habuit, unum de ancilla, et unum de libera. Sed Ule quidem qui de ancilla, secundum carnem natus est; qui autem de libera, per repromissionem: quae sunt in allegoria. Haec enim sunt do testamenta; unum quidem a monte Sina in servitutem generans, quod est Agar. Sina enim est mons in Arabia, qui coniunctus est huic quae nunc est lerusalem: servit enim cum filiis suis. Quae autem sursum est lerusalem, libera est, quae est mater omnium noslTum. Scriptum est enim, Laetare, sterilis, quae non pars; erumpe et clama, quae non parturis: quoniam multi filii desertae, magis quam eius

998

t,A CIUDAD Dlt DIOS

XV, 2

XV,-3

LAS DOS CIUDADES EN LA TIERRA

999

los hijos de la, promesa, figurados en Isaac. Mas, como entonces, el que haba nacido segn la carne persegua al nacido segn el espritu, as sucede tambin ahora. Pero qu dice la Escritura? Echa fuera a la esclava y a su hijo, que no ha de ser heredero el hijo de la esclava con el hijo d la libre. Empero, hermanos, nosotros no somos hijos de la esclava, sino de la libre, y es Cristo el que nos ha adquirido esta libertad. Esta i n t e r p r e t a c i n , e m a n a d a d e l a a u t o r i d a d d e l A p s t o l , n o s descubre cmo debemos entender los escritos del Nuevo y del Viejo Testamento. U n a parte de la ciudad terrena h a venido a ser imagen de la C i u d a d c e l e s t i a l , y n o se s i m b o l i z a a s m i s m a , s i n o a l a o t r a , y, p o r t a n t o , l a s i r v e . E s t a n o fu f u n d a d a p a r a s e r figura de s m i s m a , s i n o d e l a o t r a , y l a c i u d a d q u e p r e f i g u r a fu a su vez p r e f i g u r a d a p o r o t r a figura a n t e r i o r . E n efecto, A g a r , esc l a v a d e S a r a , y su h i j o , h a n s i d o en cierta m a n e r a u n a i m a g e n de esta i m a g e n . Y p o r q u e l a s s o m b r a s , en l l e g a n d o l a l u z , d e b e n d e s v a n e c e r s e , p o r e s o S a r r a , q u e e r a l a l i b r e y significa a l a ciudad libre, de la q u e era u n a imagen nueva y distinta aquella s o m b r a , d i j o : Echa fuera a la esclava y a su hijo, que no ha de ser heredero el hijo de la esclava con mi hijo, Isaac, o c o m o dice el A p s t o l , con el hijo de la libre. H a l l a m o s , p u e s , e n l a c i u d a d t e r r e n a d o s f o r m a s : u n a q u e o s t e n t a su p r e s e n c i a , y o t r a q u e es, c o n su p r e s e n c i a , i m a g e n d e l a C i u d a d c e l e s t i a l . L a n a t u r a l e z a , m a l e a d a p o r ei p e c a d o , e n g e n d r a l o s c i u d a danos de la ciudad terrena, y la gracia, que libera del pecado, e n g e n d r a l o s c i u d a d a n o s de l a C i u d a d celestial. P o r eso a q u l l o s son l l a m a d o s v a s o s d e i r a , y stos, v a s o s d e m i s e r i c o r d i a . quae habet virum. Nos autem, fratres, secundum Isaac promissionis filii sumus. Sed sicut tune qui secundum carnem natas fuerat, persequebatur eum qui secundum spiritum; ita et nunc. Sed quid dicit Scriptura? Eiice ancillam et jilium eius: non enim haeres erit filius ancillae cum filio liberae. Nos autem, fratres, non sumus ancillae filii, sed liberae, qua librtate Christus nos liberavit4. Haec forma intelligendi de apostlica auctoritate descendens locum nobis aperit, quemadmodum Scripturas duorum Testamentorum, Veteris et Novi accipere debeamus. Pars enim quaedam terrenae civitatis imago caelestis civitatis effecta est, non se significando, sed alteram; et ideo serviens. Non enim propter se ipsam, sed propter aliam significandam est instituta; et praecedente alia aignificatione et ipsa praefigurans praefigurata est. Namque Agar ancilla Sarrae, eiusque filius, imago quaedam huius imaginis fuit. Et quoniam transiturae erant umbrae luce veniente, ideo dixit libera Sarra, quae significabat liberam civitatem, cui rursus alio modo significandae etiam illa umbra serviebat: Eiice ancillam, et filium eius; non enim haeres erit filius ancillae cum filio meo Isaac, quod ait Apostolus, cum filio liberae. Invenimus ergo in terrena civitate duas formas; unam suam praesentiam demonstrantem, alteram caelesti civitati significandae sua praesentia servientem. Parit autem cives terrenae civitatis peccato vitiata natura; caelestis vero civitatis cives parit a peccato naturam liberans gratia: unde illa
4

E s t o m i s m o fu figurado t a m b i n e n l o s d o s h i j o s d e A b r a h a n . I s m a e l , u n o d e ellos, n a c i , s e g n l a c a r n e , de A g a r , l a e s c l a v a , y el o t r o , I s a a c , n a c i , s e g n l a p r o m e s a , d e S a r a , l a libre. Ciertamente los dos descienden de A b r a h n ; pero aqul fu e n g e n d r a d o s e g n el c u r s o o r d i n a r i o d e l a n a t u r a l e z a , y ste fu d a d o e n v i r t u d d e u n a p r o m e s a q u e figuraba l a g r a c i a . A l l a p a r e c e l a u s a n z a h u m a n a , y a q u se manifiesta el beneficio divino [ 3 ] . C A P I T U L O III
RECIBIDA

E S T E R I L I D A D DE SARA Y FECUNDIDAD

E n r e a l i d a d , S a r a e r a e s t r i l . Y sin e s p e r a n z a d e descendencia, d e s e a n d o t e n e r a l m e n o s d e su e s c l a v a l o q u e n o p o d a d e s m i s m a , l a e n t r e g a l a b r a z o de su m a r i d o , d e q u i e n e l l a h a b a q u e r i d o e n g e n d r a r sin c o n s e g u i r l o . E x i g i , p u e s , el db i t o c o n y u g a l , u s a n d o de su d e r e c h o en p e r s o n a d e o t r o . I s m a e l n a c i , c o m o n a c e n t o d o s l o s h o m b r e s , de l a u n i n d e l o s d o s sexos, segn l a l e y o r d i n a r i a d e l a n a t u r a l e z a . P o r eso dice l a E s c r i t u r a q u e n a c i segn la carne, n o p o r q u e estos beneficios n o p r o c e d a n d e D i o s o n o sean o b r a s s u y a s , d e E l , c u y a sabid u r a o p e r a t i v a alcanza del uno al otro confn y lo dispone todo con suavidad, s i n o q u e , p a r a d a r a e n t e n d e r el d o n i n d e b i d o y g r a t u i t o d e la g r a c i a q u e D i o s d i o a l o s h o m b r e s , fu conven i e n t e q u e r e g a l a r a u n h i j o c o n t r a el c u r s o o r d i n a r i o d e l a vocantur vasa irae; ista, vasa misericordiae 5. Significatum est hoc etiam in duobus filiis Abrahae, quod unus de ancilla, quae dicebatur Agar, secundum carnem natus est Ismael, alter autem de Sarra libera secundum repromissionem natus Isaac. Uterque quidem de semine Abrahae: sed illum genuit demonstrans consuetudo naturam, istum vero dedit promissio eignificans gratiam. Ibi humantis usus ostenditur, hic divinum beneficium commendatur. CAPUT III

DE STERILITATE SARRAE, QUAM D E I GRATIA FECUNDAVIT

Sarra quippe sterilis erat, et desperatione prolis, saltera de ancilla sua concupiscens habere, quod de se ipsa non se posse cernebat, dedit eam fetandam viro, de quo parere voluerat, nec potuerat. Exegit itaque etiam sic debitum de marito, utens iure suo in tero alieno. Natus est ergo Ismael, sicut nascuntur homines, permixtione sexus utriusque, ustata lege naturae. Ideo dictum est secundum carnem: non quod ista beneficia Dei non sint, aut non illa operetur Deus, cuius opifex sapientia attingit, sicut scriptum est, a fine usque ad finem fortiter, et disponit omnia suaviter": sed ubi significandum fuerat Dei donum, quod indebitum hominibus gratis gratia largiretur, sic oportuit dari filium, quemadmodum naturae non
5

R o m . Qj22.2J.

G a l . 4,21-31.

XV, 4 1000 r,A CIUDAD DR DIOS XV, 4

LAS DOS CIUDADES EN LA TIKKRA

1001

n a t u r a l e z a . L a n a t u r a l e z a n i e g a h i j o s a u n a u n i n c a r n a l , tal cual p o d a ser la d e A b r a h n y S a r a e n e d a d t a n a v a n z a d a , a lo q u e se a a d a la e s t e r i l i d a d d e S a r a , q u e n o p u d o c o n c e b i r ni c u a n d o la e d a d e r a a n s u s c e p t i b l e d e f e c u n d i d a d , p e r o sta n o a c o m p a a b a a la e d a d . Q u e a u n a n a t u r a l e z a e n t a l e s condiciones n o se le d e b a e l f r u t o d e la p o s t e r i d a d , significa q u e la n a t u r a l e z a h u m a n a , a v e r i a d a p o r el p e c a d o , y p o r eso j u s t a m e n t e c o n d e n a d a , e n a d e l a n t e n o s e r a a c r e e d o r a a la felicidad v e r d a d e r a . M e r e c i d a m e n t e , p u e s , I s a a c , n a c i d o en v i r t u d de la p r o m e s a , figura a los h i j o s d e l a g r a c i a , c i u d a d a n o s de la c i u d a d l i b r e , socios d e l a p a z e t e r n a . E n e l l a n o r e i n a el a m o r a l a v o l u n t a d p r o p i a y p r i v a d a , sino u n gozo del b i e n c o m n e in m u t a b l e y la obediencia de la caridad, que hace de muchos u n s o l o c o r a z n , u n a c o n c o r d i a perfecta [ 4 ] .

C A P I T U L O

IV

L A P A Z Y .A G U E R R A EN LA CIUDAD T E R R E N A

L a c i u d a d t e r r e n a , q u e n o ser e t e r n a (pues, u n a vez cond e n a d a a l l t i m o s u p l i c i o , n o ser y a c i u d a d ) , t i e n e a q u a b a j o su b i e n y se goza en su p o s e s i n c o n ese gozo q u e p u e d e n b r i n d a r t a l e s c o s a s . Y p o r q u e e s e b i e n n o es t a l q u e e x c l u y a d e s u s a m a d o r e s l a s a n g u s t i a s , p o r eso esta c i u d a d con f r e c u e n c i a se d i v i d e c o n t r a s m i s m a , p l e i t e a n d o , b a t a l l a n d o , l u c h a n d o y b u s cando victorias mortferas o al menos mortales [ 5 ] . P o r q u e , debebatur excursibus. Negat enim natura iam filios tali commixtioni rnaris et feminae, qualis esse poterat Abrahae et Sarrae in illa iam aetate, etiam mulieris accedente sterilitate, quae neo tune parere potuit, quando non aetas fecunditati, sed aetati fecunditas defuit. Quod ergo naturae sic affectae fructus posteritatis non debebatur, significat quod natura generis humani peccato vitiata, ac per hoc iure damnata, nihil verae felicitatis in posterum merebatur. Recte igitur significat Isaac per repromissionem natus filios gratiae, cives civitatis liberae, socios pacis aeternae, ubi sit non amor propriae ac privatae quodammodo voluntatis, sed communi eodemque immutabili bono gaudens, atque ex multis unum cor faciens, id est perfecte concors, obedientia charitatis. CAPUT IV

sea c u a l q u i e r a la p a r t e d e e l l a q u e se l e v a n t e en g u e r r a c o n t r a o t r a , p r e t e n d e ser v e n c e d o r a , s i e n d o e l l a c a u t i v a d e l o s vicios. Si vence y se e n g a l l a m s s o b e r b i a m e n t e , su v i c t o r i a e s mortfer a ; p e r o si, p e s a n d o la c o n d i c i n y l a s c o n s e c u e n c i a s c o m u n e s , es m a y o r su afliccin p o r las d e s g r a c i a s q u e p u e d e n s o b r e v e n i r q u e su h i n c h a z n p o r l a s v e n t a j a s q u e r e p o r t e , la v i c t o r i a es s o l a m e n t e m o r t a l . P o r q u e n o s i e m p r e p u e d e s e o r e a r , subsistiendo, a quienes p u d o someter venciendo. N o es a c e r t a d o d e c i r q u e los b i e n e s q u e desea esta c i u d a d n o son b i e n e s , p u e s t o q u e ella m i s m a e s u n b i e n , y el m e j o r en su g n e r o . P o r c a u s a d e estos b i e n e s nfimos, desea cierta p a z t e r r e n a y a n h e l a l l e g a r a ella p o r la g u e r r a . Si vence y n o h a y q u i e n resista, n a c e la p a z de q u e c a r e c a n los p a r t i d o s c o n t r a rios e n t r e s, q u e l u c h a b a n con infeliz m i s e r i a p o r cosas q u e n o p o d a n p o s e e r a la vez. Esta es la p a z q u e p e r s i g u e n las p e n o sas g u e r r a s , sta es la p a z q u e l o g r a n las v i c t o r i a s p r e t e n d i d a m e n t e g l o r i o s a s . C u a n d o vencen los q u e l u c h a r o n p o r la c a u s a m s j u s t a , q u i n d u d a q u e la v i c t o r i a d e b e a c o g e r s e con a p l a u s o , y la p a z con g o z o ? S o n b i e n e s , y los b i e n e s son d o n e s d e D i o s . M a s si, a b a n d o n a d o s los b i e n e s s u p r e m o s , p o s e s i n de la C i u d a d s o b e r a n a , d o n d e h a b r u n a victoria s e g u i d a d e u n a p a z e t e r n a y s u m a , se a n s i a n estos b i e n e s d e m a n e r a q u e o se c r e a q u e son n i c o s o se a m e n m s q u e los s u p e r i o r e s , inevitab l e m e n t e sigue la miseria y se acrece la existente. bollando suncxi-rit, quaerit esse viclrix gentium, cun sit captiva vitiorum. Et si quidem cum vicerit, superbius extollitur, etiam mortfera; si vero conditionem cogitans casusque communes, magisque accidere possunt adveris angitur, quam eis quae provenernt secundis rebus inflatur, tantummodo mortalis est ista victoria. eque enim semper dominan potertt permanendo eis quos potuerit subiugare vincendo. Non autem recte dicuntur ea bona non esse, quae concupiscit haec civitas, quando est et ipsa in suo genere humano meor. Concupiscit enim terrenam quamdam pro rebus infimis pacem: ad eam namque desiderat pervenire bellando. Quoniam si vicerit, et qui resistat non fuerit, pax erit, quam non habebant partes invieem adversantes, et pro bis rebus quas simul habere non potorant infelici egestale certantes. Hanc pacem requirunt laboriosa bella; hanc adipiscitur quae putatur gloriosa victoria. Quando autem vincunt qui causa iustiore pugnabant, quis dubitet gratulamlam esse victoriam, et provenisse optabilem pacem? Haec bona sunt, et sine dubio Dei dona sunt. Sed si, neglectis melioribus, quae ad supernam pertineut civitatem. ubi erit victoria in aeterna et summa pace secura, bona ista sic concupiscuntur, ut vel sola esse credantur, vel his quae meliora creduntur, ampus diligantur; necesse est miseria eonsequatnr, et quae ineraf augeatur.

DE TERRENAS CIVITATIS VEL CONCERTATIONE, VEL PACE

Terrena porro civitas, quae sempiterna non erit (eque enim cum in extremo supplicio damnata fuerit, iam civitas erit), hic habet bonum suum, cuius societate laetatur, qualis esse de talibus rebus laetitia potest. Et quoniam non est tale bonum, ut nullas angustias faciat amatoribus suis, ideo civitas ista adversus se ipsam plerumque dividitur litigando, bellando, atque pugnando, et aut mortferas, aut certe mortales victorias requirendo. Nam ex quacumque sui parte adversus alteram sui partera

XV, 5
1002 v;~.
L

"

LAS DpS CIUDADES EN J,A TIERRA

1003

CIUDAD DK DIOS

XV,

CAPITULO

DOS EMPERADORES : EL DE LA CIUDAD TERRENA Y EL DE ROMA El fundador de la ciudad terrena fu fratricida. Llevado de la envidia, mat a su hermano, que era ciudadano de la ciudad eterna y peregrino en la tierra. Por eso no es de maravillar que este ejemplo, o, como diran los griegos, este arquetipo (pxETTTCp), haya sido imitado, despus de tanto tiempo, por el fundador de la ciudad que con el tiempo haba de ser cabeza de la ciudad terrena de que hablamos v seora de multitud de pueblos. Tambin all, como dice uno de sus poetas, Se regaron con la sangre fraterna los primeros muros. Lo mismo acaeci en la fundacin de Roma, en la que, segn Ja historia, Rmulo mat a su hermano Remo, con la diferencia de que aqu ambos eran ciudadanos de la ciudad terrena. Los dos pretendan la gloria de ser fundadores de la repblica romana; pero no podan tener los dos la gloria que tendra uno solo de no existir ms que l, porque los dominios que quera su gloria dominando seran ms reducidos si menguaba su poder por vivir su compaero en el mando. Y para que el mando pasara ntegro a uno solo, se quit de en medio al compaero, aumentando con el crimen un imperio que con la inocencia fuera menor y mejor. Sin embargo, Can y Abel no estaban tocados los dos de una
CAPUT V

ambicin semejante, ni el fratricida envidi al otro por temer que su podero se limitara ms mandando los dos (porque Abel no buscaba el seoro en la ciudad que fundaba su hermano). Le envidi simplemente con esa envidia diablica con que envidian los malos a los buenos, sin motivo alguno, slo porque unos son buenos y otros malos. La bondad no se disminuye por admitir a participarla a un compaero; al contrario, se acrece tanto ms cuanto ms concordemente la posee la caridad individual de los consocios. En realidad, el que se niega a tenerla comn, no goza de esta posesin, siendo su gozo ms cumplido cuanto ms generosamente ame en ella al compaero. Lo acontecido entre Rmulo y Remo muestra cmo la ciudad terrena se divide contra s misma, y lo sucedido entre Can V Abel es el trasluz de las enemistades que existen entre las dos ciudades, entre la Ciudad de Dios y la de los hombres. En suma, que los malos luchan unos contra otros y, a su vez, contra los buenos. Pero los buenos, si son perfectos, no pueden tener ningn altercado entre s. Pueden si son proficientes y an no perfectos. En este caso, uno bueno lucha contra otro por el mismo flanco por donde lucha contra s mismo. Y en cada hombre, la carne apetece contra el espritu, y el espritu contra la carne. Por eso la concupiscencia espiritual de uno puede luchar contra la carnal de otro, como luchan entre s los buenos y los malos. Adems, es cierto tambin que pueden luchar entre si !is concupiscencias carnales de dos buenos, an no perfectos, como luchan entre s los malos, hasla rjue la sanidad de los proficientes logre la ltima victoria.
dominatus fieret angustior, qui alterum occidit, si ambo dominarentur (Abel quippe non quaerebat dominationem in ea civitate, quae condebatur a fratre): sed invidentia illa diablica, qua invident bonis mali, nulla alia causa, nisi quia illi boni sunt, illi mali. Nullo enim modo fit minor accedente sen permanente consorte possessio bonitatis; imo possessio bonitas, quam tanto latius, quanto concordis individua sociorum possidet chantas. Non habebit denique istam possessmnem, qui eam noluerit habere communem; et tanto eam reperiet ampliorem, qnanto amplias ibi potuerit amare consortem. Illud igitur quod inter Remum et Romulum exorttini est, quemadmodum adversus se ipsam terrena civitas dividatur, ostendit: quod autem inter Cain et Abel, inter duas ipsas civitates, De ot hominum, inimicitias demonstravit. Pugnant ergo inler se mali et mali: tem pugnant inter se boni et mali. Boni vero et boni, si perfecti sunt, inter se pugnare non possunt: proficientes autem nondumque perfecti ita possunt, ut bonus quisque ex ea parte pugnet contra alterum, qua etiam contra semetipsum. Et in uno quippe nomine caro concupisr.it adversas spiritum, et spiritus adversus carnem *. Concupiscentia ergo spiritualis contra alterius potest pugnare carnalem, vel concupiscentia carnalis contra alterius spiritualem, sicut inter se pugnant boni et mali: vel certe ipsae concupiscentiae carnales inter se duorum bonorum, nondum utique perfectorum, sicut inter se pugnant mali et mali, doee eorum qui curantur ad ultimara victoriam sanitas perducatnr.
8

D E PRIMO TERRENAE CIVITATIS AUCTORE FRATRICIDA, CUIUS IMPIETATI ROMANAE RBIS CONDITOR CERMANI KAEDE RESPONDERIT

Primus itaque fuit terrenae civitatis conditor fratricida: nam suum fratrem civem civitatis aeternae in hac trra peregrinantem invidentia victus occidit. Unde mirandum non est, quod tanto post in ea civitate condenda, quae fuerat huius terrenae civitatis, de qua loquimur, caput futura, et tam raultis gentibus regnatura, huic primo exemplo et, ut Graeci appellant, pxETnrcp quaedam sui generis imago respondit. Nam et illic, sicut ipsum facinus qudam poeta commemoravit illorum, Fraterno t>rimi maduerunt sanguine muri T . Sic enim condita est Roma, quando occisum Remum a fratre Romulo Romana testatur historia: nisi quod isti terrenae civitatis ambo cives erant. Ambo gloriam de Romanae reipublicae institutione quaerebant: sed ambo eam tantam, quantam, si unus esset, habere non poterant. Qui enim volebat dominando gloriari, minus utique dominaretur, si eius potestas vivo consorte minueretur. Ut ergo totam dominationem haberet unus, ablatus est socius: et scelere crevit in peius, quod innocentia minus esset et melius. Hi autem fratres Cain et Abel non habebant ambo inter se similem rerum terrenarum cupiditatem; nec in hoc alter alteri invidit, quod eius
T

Col. ,I-7.

I.CAN., l.i Pharsal. v.95.

XV, 6
1004 LA CIUDAD DB DIOS XV", 6

LAS DOS CIUDADES " KN I,A

TIERRA

1005

CAPITULO
ACHAQUES DE LOS CIUDADANOS DE LA

VI
CIUDAD DE DIOS EN SU

PEREGRINAJE HACIA LA PATRIA. D E ELLOS SLO LES SANA LA MEDICINA DE D l O S

L a d e s o b e d i e n c i a , p e n a de l a p r i m e r a , y, p o r t a n t o , vicio, n o n a t u r a l e z a , e s p r e c i s a m e n t e el a c h a q u e de q u e h e m o s h a b l a d o en el l i b r o X I V . P o r eso se dice a l o s proficientes b u e n o s q u e en su p e r e g r i n a r viven de la f e : Llevad mutuamente vuestras cargas y as cumpliris la ley de Cristo [ 6 ] . Y en o t r a p a r t e : Corregid a los inquietos, consolad a los pusilnimes, alentad a los dbiles y sed pacientes con todos. Cuidad, pues, y que nadie vuelva mal por mal. Y en o t r o l u g a r : Si alguien anduviere preocupado con un delito, vosotros, que sois espirituales, instruidle con espritu de mansedumbre, pensando que tambin vosotros podis ser tentados. Y a s i m i s m o : No se ponga el sol estando vosotros airados. Y en el E v a n g e l i o : Si tu hermano pecare contra ti, corrgelo a solas entre t y l. E l A p s tol dice, a su vez, de los p e c a d o s d e q u e se t e m e se siga e s c n d a l o : A los pecadores pblicos reprndelos delante de todos para que los dems teman. P o r este m o t i v o son m u c h o s l o s m a n d a t o s s o b r e el p e r d n m u t u o , y se exige u n c u i d a d o m u y e s m e r a d o , con el fin de q u e se m a n t e n g a l a p a z , sin l a c u a l nadie p u e d e ver a Dios.

E n la E s c r i t u r a se p r e s e n t a u n t e r r i b l e j u i c i o c o n t r a el siervo a q u i e n se le o b l i g a a p a g a r la d e u d a de diez m i l t a l e n t o s q u e le h a b a n s i d o c o n d o n a d o s , p o r n o h a b e r p e r d o n a d o l u n a d e u d a m n i m a de cien d e n a r i o s a u n siervo s u y o . U n a vez p r o p u e s t a la p a r b o l a , a a d i C r i s t o : As se portar mi Padre celestial con vosotros si cada uno no perdonare de corazn a su hermano. C a t a a h o r a el r e m e d i o c u r a t i v o de los c i u d a d a n o s d e la C i u d a d de D i o s q u e p e r e g r i n a n p o r este v a l l e de l g r i m a s y s u s p i r a n p o r la p a z de l a p a t r i a s o b e r a n a . E l E s p r i t u S a n t o o b r a i n t e r i o r m e n t e p a r a q u e la m e d i c i n a a p l i c a d a al ext e r i o r s u r t a su efecto. A u n q u e D i o s se sirva de l a s c r i a t u r a s a E l sujetas p a r a hab l a r a los s e n t i d o s h u m a n o s , a los c o r p r e o s en especie h u m a n a y a los o t r o s en s u e o s , es i n t i l p a r a el h o m b r e la p r e d i c a cin de las v e r d a d e s si E l n o m u e v e y o b r a i n t e r i o r m e n t e con su g r a c i a . M a s D i o s h a c e esto con u n j u i c i o m u y secreto, p e r o j u s t o , y d i s c i e r n e los v a s o s de i r a de los v a s o s de m i s e r i c o r d i a . Si, con la a y u d a q u e E l n o s p r e s t a de m o d o s m a r a v i l l o s o s y o c u l t o s , el p e c a d o m s b i e n la p e n a del p e c a d o , q u e h a b i t a en n u e s t r o s m i e m b r o s , n o r e i n a en n u e s t r o c u e r p o m o r t a l , seg n el p r e c e p t o del A p s t o l , de m a n e r a q u e o b e d e z c a m o s a s u s deseos, y si n o a b a n d o n a m o s n u e s t r o s m i e m b r o s p a r a s e r v i r d e i n s t r u m e n t o s de i n i q u i d a d , el e s p r i t u a d q u i e r e la fuerza de n o c o n s e n t i r , e n t r e g a n d o su g o b e r n a l l e a D i o s . A s , a h o r a el h o m bre tendr un gobierno ms tranquilo, y despus, perfectamente s a n o y revestido de i n m o r t a l i d a d , r e i n a r sin p e c a d o en u n a paz eterna. dam pacem, sine qua nemo poterit videre Deum 1 0 : ubi ille terror est, quando iubetur servus decem millium talentorum reddere debita, quae illi fuerant relaxata, quoniam debitum denariorum centum conservo suo non relaxavit. Qua similitudine proposita, Dominus Iesus adiecit, atque ait, Sic et vobis faciet Pater vester caelestis, si non dimiseritis unusquisque fratri suo de cordibus vestris17. Hoc modo curantur cives civitatis Dei in hac trra peregrinantes, et paci supernae patriae suspirantes. Spiritus autem sanctus operatur intrinsecus, ut valeat aliquid medicina, quae adhibetur extrinsecus. Alioquin etiamsi Deus ipse utens creatura sibi subdita in aliqua specie humana sensus alloquatur humanos, sive istos cprporis, sive illos quos istis simillimos habemus in somnis, nec interiore gratia mentem regat atque agat, nihil prodest homini omnis praedicatio veritat9. Facit autem hoc Deus a vasis misericordiae irae vasa discernens, dispensatione qua ipse novit multum oceulta, sed tamen iusta. Ipso quippe adiuvante mirabilibus et latentibus modis, cum peccatum, quod habitat in . membris nostris, quae potius iam poena peccati est, sicut Apostolus praecipit, non regnat in nostro mortali corpore ad obediendum desiderns eius, nec ei membra nostra velut iniquitatis arma exhibemus " , convertitur ad mentem non sibi ad mala, Deo regente, consentientem; et eam regentem tranquillius mine habebit, postea sanitate perfecta atque immortalitate percepta homo sine ullo peccato in aeterna pace regnabit.
18 H e b r . 12.14. " M t . 18,35. '* R o m . 6,T2.i.v

CAPUT
DE

VI
ETIAM CIVES CIVITATIS D E I A QUIBUS D E O IN

LANGIJORIBUS, QUOS EX POENA PECCATI

I1UIUS VITAF. PERECRINATIONE PATIUNTIIR, ET MEDENTE SANANTUR

Languor est quippe iste, id est illa inobedientia, de qua in libro quartodecimo disseruimus *, primae inobedientiae supplicium; et ideo non natura, sed vitium: propter quod dicitur proficientibus bonis, et ex fide in hac peregrinatione viventibus, Invicem onera vestra prtate, et sic adimplebitis legem Christi1". tem alibi dicitur: Compite inquietos, consolamini pusillanimes, suscipite infirmos, patientes estofe ad omnes. Videte ne quis malum pro malo alicui reddat1'. tem alio loco: Si prae.occupatus fuerit homo in aliquo delicio, vos qui spirituales estis, instruite huiusmodi in spiritu mansuetudinis, intendens te ipsum, ne et tu. tenteris12. Et alibi: Sol non occidat super iracundiam. vestram la . F,t in Evangelio: Si peccaverit in te frater tuus, corripe eum. nter te et ipsum solum 14. tem de peccatis, in quibus multorum cavetur offensio, Apostolus dicit: Peccantes coram mnibus arge, ut et caeteri thnorem habeantls. Propter hoc et de venia invicem danda, multa praecipiuntur, et magna cura, propter tenen" C . I . I I e t alibi. 10 G a l . 6,2. 11 1 T h e s . 5,14 e t 15. 12 G a l . 6 y i. '"' Tipil. 1,26. '< M t . 18,15. Ili i T i t a . 5,20.

.'

',r.:''i

'

:'

'1&Q6

LA CMJDA DK DIOS

XV, 7,1

X V , 7, 1

LAS DOS CIUDADES EN LA TIERRA

1007

C A P T U L

V 11

C A U S A D E L CRIMEN DE CAN Y S U OBSTINACIN EN L

1. P e r o d e q u le sirvi a C a n q u e D i o s le r e c o r d a r a lo q u e a c a b a m o s de e x p o n e r a n u e s t r o m o d o , c u a n d o le h a b l c o m o sola h a c e r l o a l o s p r i m e r o s h o m b r e s , c o m o a m i g o y e n f o r m a c o n g r u e n t e , m e d i a n t e u n a c r i a t u r a sujeta a E l ? [ 7 | . N o p e r p e t r a c a s o el c r i m e n c o n c e b i d o , el f r a t r i c i d i o , a u n d e s p u s de la a d v e r t e n c i a d i v i n a ? C u a n d o D i o s d i s c e r n i los sacrificios de los d o s , m i r a n d o con a g r a d o los de u n o y con d e s p l a c e r los del o t r o c o s a q u e m a n i f e s t , sin d u d a , con a l g u n a seal visib l e , y lo h i z o p o r q u e las o b r a s d e ste e r a n m a l a s , y las d e su h e r m a n o b u e n a s , C a n se e n t r i s t e c i en e x t r e m o y su r o s t r o p a l i d e c i . Dice a s el texto s a g r a d o : Y dijo Dios a Can: Por qu ests triste y por qu lia palidecido tu rostro? No es verdad que, si ofreces bien y no divides bien, pecas? Clmate! El se convertir a ti y t le dominars. N o es fcil c o m p r e n d e r esta r e c o n v e n c i n de D i o s a C a n : No es verdad que, si ofreces bien y no divides bien, pecas?; p u e s n o se e x p r e s a el porq u o el fin de e l l a . Su o b s c u r i d a d h a d a d o o r i g e n a m u c h a s i n t e r p r e t a c i o n e s e n t r e los e x p o s i t o r e s de las d i v i n a s E s c r i t u r a s , q u e se a f a n a n p o r e n t e n d e r l o en c o n f o r m i d a d con la r e g l a de fe. El sacrificio se ofrece b i e n c u a n d o se ofrece al D i o s v e r d a d e r o , n i c o a l q u e d e b e ofrecerse. P e r o n o se d i v i d e b i e n cuand o n o se d i s c i e r n e n b i e n , o los l u g a r e s , o los t i e m p o s , o l a s

c o s a s q u e se ofrecen, o q u i e n ofrece, o a q u i e n se ofrece, o a q u i e n e s se d i s t r i b u y e l a o f r e n d a p a r a c o n s u m i r l a . S e g n esto, p o r divisin e n t e n d e m o s a q u d i s c r i m i n a c i n . A s , c u a n d o se ofrece d o n d e n o c o n v i e n e o l o q u e n o c o n v i e n e e n ese l u g a r , s i n o en o t r o ; o c u a n d o se ofrece c u a n d o n o c o n v i e n e o l o q u e n o conviene entonces, sino en otro tiempo. Y, asimismo, cuando se ofrece u n a cosa q u e n u n c a j a m s d e b i ofrecerse, o c u a n d o e l h o m b r e se r e s e r v a p a r a s u n a o f r e n d a m s selecta q u e l a q u e ofrece a D i o s , o c u a n d o se h a c e p a r t c i p e p r o f a n o d e l a cosa ofrecida a q u i e n n o d e b e h a c e r s e [ 7 ] . E n c u l d e estos p u n t o s d e s p l a c i e r a C a n a D i o s n o es fcil d e t e r m i n a r l o . E n l a s p a l a b r a s d e l a p s t o l S a n J u a n , q u e , h a b l a n d o d e estos d o s h e r m a n o s , d i c e : No imitis a Can, que proceda del espritu maligno y mat a su hermano. Por qu lo mat? Porque sus obras eran malas, y las de su hermano, justas, se d e j a e n t r e v e r q u e n o a g r a d a D i o s su d o n , j u s t a m e n t e p o r q u e d i v i d i m a l , dand o a D i o s a l g o s u y o y r e s e r v n d o s e p a r a s a s m i s m o . E s t o m i s m o h a c e n t o d o s a q u e l l o s q u e , s i g u i e n d o su p r o p i a v o l u n t a d , es decir, n o v i v i e n d o c o n c o r a z n r e c t o , sino p e r v e r s o , ofrecen a D i o s d o n e s , p e n s a n d o q u e con e l l o s le o b l i g a n n o a a y u d a r l e s a sanar sus cupididades, sino a saciarlas. Y esto es l o t p i c o d e l a c i u d a d t e r r e n a , r e n d i r c u l t o a D i o s o a l o s dioses p a r a c o n s e g u i r c o n su a y u d a v i c t o r i a s y g o z a r as d e u n a p a z t e r r e n a , n o p o r a m o r al b i e n , s i n o p o r a n s i a d e d o m i n i o . Los b u e n o s u s a n del m u n d o p a r a g o z a r d e D i o s , y l o s m a l o s , al c o n t r a r i o , q u i e r e n u s a r d e D i o s p a r a g o z a r d e l m u n d o [ 8 ] . H a b l o de los q u e a l m e n o s creen q u e existe D i o s y q u e fidei regulam id conatur exponere. Recte quippe offertur sacrificium, cum offertur Deo vero, cui uni tantummodo sacrificandum est. Non autem recte dividitur, dum non discernuntur recte vel loca, vel tmpora, vel res ipsae quae offeruntur, vel qui offert, et cui offertur, vel hi quibus ad vescendum distribuitur quod oblatum est: ut divisionem hic discretionem intelligamus; sive cum offertur, ubi non oportet, aut quod non ibi, sed alibi oportet; sive cum offertur, quando non oportet, aut quod non tune, sed alias oportet; sive cum id offertur, quod nusquam et nunquam penitus debuit; sive cum electiora sibi eiusdem generis rerum tenet homo, quam sunt ea quae offert Deo; sive cum eius rei quae oblata est, fit particeps profanus, aut quilibet quem fas non est fieri. In quo autem horum Deo displicuerit Cain, facile non potest inveniri. Sed quoniam Ioannes apostolus, cum de his fratribus loqueretur, Non sicut Cain, inquit, qui ex maligno erat, et occidit fratrem suum: et cuius rei gratia occidit eum? Quia opera illius maligna fuerunt, fratris autem illius iusta'": datur inteligi propterea Deum non respexisse in munus eius, quia hoc ipso male dividebat, dans Deo aliquid suum, sibi autem se ipsum. Quod omnes faciunt qui non Dei, sed suam sectantes voluntatem, id est, non recto, sed perverso corde viventes, offerunt tamen Deo munus, quo putant eum redim, ut eorum non opituletur sanandis pravis cupiditatibus, sed explends. Et hoc est proprium terrenae civitatis, Deum vel dos colere, quibus adiuvantibus regnet in victoriis et pace terrena,.non chntate conslendi, sed dominanX l o . 3,12.

CAPT

Vil

D E CAUSA EX PERTINACIA SCELERIS CAN, QUEM A FACINORE CONCEPTO NKC DEI SERMO REVOCAVIT

1. Sed hoc ipsum, quod sicut potuimus exposuimus, cum Deus locutus esset ad Cain eo more, quo cum primis hominibus per creaturam subieetam velut eorum sooius forma congrua loquebatur, quid ei profuit? norme conceptum scelus in nenando fratre etiam post verbum divinae admonitionis iinplevit? Nam cum sacrificia discrevisset amborum, in illius respiciens, buius despiciens, quod non dubitandum est potuisse eogosci signo aliquo attestante visibili; et hoc ideo fecisset Deus, quia mala erant pera buius, fratris vero eius bona: contristatus est Cain valde, et concidit *facies eius. Sic enim scriptum est: Et dixit Dominus ad Cain, Quare tristis Jactas es, et quare concidit facies la? Nonne si recte ofjeras, recle autem non dividas, peccasti? Quic.sce: ad te enim convergi eius, et tu dominaber illius". In hac admonitione quam Deus protulit ad Can, illud quidem quod dictum est, Nonne si recle offeras, recte autem non dividas, peccasti? quia non elueet cur vel unde sit dictm, multos sensus peperit eius obscuritas, cum divinarum Scripturarum quisque tractator secundum " en. 4,6.7, sec. LXX.

1008

LA CIUDAD DE DIOS

XIV, 7, 2

XjV, 7, 2

LAS DOS CIUDADES EN LA TIKKKA

1009

cuida de las cosas. humanas, pues hay otros mucho peores, que no creen ni esto. Por consiguiente, Can, al caer en la cuenta de que Dios se haba complacido en el sacrificio de su hermano y no en el suyo, debi, convirtindose, imitar a su buen hermano y no, ensoberbecindose, hacerse mulo suyo. Pero se entristeci y palideci su rostro. Dios reprende sobre todo este pecado, el entristecerse por la bondad de otro, mxime siendo su hermano. Y ste fu el objeto de la reprimenda al preguntarle: Por qu ests triste y por qu ha palidecido tu rostro? Dios mir su corazn y, al ver en l la envidia a su hermano, le reprendi. Los hombres, a quienes se oculta el corazn del prjimo, pueden dudar y no saber si la tristeza, al conocer que desplaca a Dios, naci de su malignidad o de la bondad de su hermano, que agrad a Dios con su sacrificio. Mas Dios, al declarar el porqu de su no aceptacin diciendo que era culpa suya, no de su hermano, porque haba sido injusto no dividiendo bien, es decir, no viviendo rectamente, y se haba hecho indigno de que su oblacin fuera aceptada, pone de manifiesto que fu mucho ms injusto Can odiando sin motivo a su justo hermano. 2. Con todo, no le deja sin un consejo saludable, justo y bueno, y as le dice: Clmate! El se convertir a ti y t le dominars. A quin? A su hermano acaso? De ninguna manera. Entonces, a quin sino al pecado? Primero le dijo: Pecaste; y luego aadi: Clmate! El se convertir a ti y t le dominars. Cierto que puede tambin entenderse que la conversin del pecado se revierte sobre el hombre, de forma que
di cupiditate. Iioni quippe ad hoc tituntur mundo, ut fruantur Deo: mal autem contra, ut fruantur mundo, uti volunt Deo; qui tamen eum vel esse, vel res liumanas curare iam credunt. Sunt enim multo deteriores, qui nec hoc quirlem credunt. Cognito i taque C.ain quod super eius germani sacrifichun, nec super siiiini respexerat Den, utique fratrem bonum. mutatus imitari, non elatus debuit aernulari. Sed contristatus est, et concidit facies eius. Hoc peccatum mxime arguit Deus, tristitiam de alterius bonitate, et hoc fratris. Hoc quippe arguendo interrogavit dicens, Quare contristatus es, et quare concidit facies la? Quia enim fratri invidebat. Deus videbat, et hoc arguebat. Nam hominibus, quibus abseonditum est cor alterius, esse posset ambiguum, et prorsus incertum, utrum illa trisritia malignitatem suam, in qua se Deo displicuisse didicerat, an fratris doluerit bonitatem, quae Deo placuit, cun in sacrificium eius aspexit. Sed rationem Deus reddens, cur eius oWationem accipere noluerit, ut sibi ipse potius mrito, quam ei frater immerito displiceret, c.um esset iniustus non recte dividendo, hoc est non recto vivendo, et indignus cuius approbaretur oblatio, quam esset iniustior, quod fratrem iustum gratis odisset, ostendit. 2. Non tamen eum dimittens sine mandato sancto, iusto et bono, Quiesce, inquit; ad te enim convenio eius, et tu dominaberis illius. Numquid fratris? Absit. Cuius igitur, nisi peccati? Dixerat enim, Peccasti: tum deinde addidit, Quiesce; ad te enim conversio eius, et tu dominaberis illius. Potest quidem ita intelligt ad ipsum hominem conversionem esse deber peccati, ut nulli al quam sibi sciat tribuere deber quod peceat

lome conciencia de que el pecado debe imputrselo a s mismo, no a otro. En esto radica la salubilidad de la penitencia y del pedimiento de perdn. De esta forma, la frase: El se convertir a ti, no ha de sobrentenderse en futuro, sino en imperativo, a modo de mandato y no de prediccin. Cada cual dominar el pecado si no le da la primaca sobre s mismo, excusndolo, sino que lo somete a s, arrepintindose de l. De lo contrario, si, cuando surge, le da acogida, servir tambin al que domina. P o r pecado aqu se entiende la concupiscencia carnal, de la que dice el Apstol: La carne apetece contra el espritu. Enumeraba entre los frutos de la carne la envidia, que aguijaba a Can y le encenda contra su hermano. Ahora es fcil ya entender esto: El se convertir a ti y t le dominars. En efecto, cuando la parte carnal, que el Apstol llama pecado en este pasaje: No soy yo el que obra aquello, sino el pecado que habita en m; cuando esta parte, digo, que los mismo? filsofos dicen que es viciosa y que no debe arrastrar tras s a la mente, sino que debe ser seoreada por ella y retrada por la razn de las acciones ilcitas, se mueve a cometer algn desafuero, si se calma y obedece al Apstol en esto: No abandonis vuestros miembros al pecado para servir de instrumentos a la iniquidad, domeada y vencida, se convertir al espritu, a fin de que la razn impere sobre ella humillada. A eso se redujo el imperativo de Dios al que arda en haces de envidia contra su hermano y deseaba quitarle de delante, debiendo ms bien imitarle. Clmate!le dice. Deten tu mano crimina!, no reine el pecado en tu cuerpo mortal para obedecer a sus deseos, ni abandones tus miembros al pecado
Haec est enim salubris poenitentiae medicina, et veniae petitio non incongrua, ut ubi ait, Ad te enim conversio eius, non subaudiatur, Erit; sed, Sit; praecipientis videlicet, non praedicentis modo. Tune enim dominabitur quisque peccato, si id sibi non defendendo praeposuerit, sed poenitendo subiecerit: alioquin et illi serviet dominanti, si patrocinium adliibiierit accidenti. Sed ut peccatum mtelligatr concupiscentia ipsa carnalis, de qua dicit Apostolus, Caro concupiscit adversas spiritum'1; in cuius carnis fructibus et invidiam commemorat, qua utique Can stimulabatnr, et accendebatur in fratris exitium: bene subauditur, Erit, id est, Ad te enim conversio eius erit, et tu dominaberis illius. Cum enim commota fuerit pars ipsa carnalis, quam peccatum appellat Apostolus, ubi dicit. Non ego operar illud, sed quod habitat in me peccatum": quam partem animi etiam philosophi dicmvt esse vitiosam, non quae mentem debeat trbete, sed cui mens debeat imperare, eamqup. ab illioitis operibus ratione cohibere: eum ergo commota fuerit ad aliqnid perperam committendum, si quiescatur et obtemperetur dicenti Apostlo, Nec. exhibneritis membra ve.stra arma iniquitatis peccato2"; ad mentem domita et vieta convertitur, ut subditae ratio dominetur. Hoc praeeepit Deus huic, qui facibus invidiae inflammabatur in fratrem, et quem debueraf imitari, cupiebat auferri.
" "
211

G a l . 5,17. R o m . 7,17 I b i d . , fi,M

1010

LA CIUDAD DI! DIOS

XV, 7, 2
XV, 8, 1 US DOS CIUDADES EN LA TIERRA 1011

p a r a q u e s i r v a n d e i n s t r u m e n t o s a l a i n i q u i d a d . El se convertir a ti, e n t a n t o q u e n o es s e c u n d a d o e n s u s p r o p s i t o s , s i n o f r e n a d o c o n c a l m a . Y t le dominars, c o n el fin d e q u e , n o p e r m i t i n d o l e o b r a r e x t e r i o r m e n t e , se a c o s t u m b r e a n o reb e l a r s e i n t e r i o r m e n t e , s u j e t n d o s e a l i m p e r i o d e l a m e n t e , rectora y gua maestra. E n el m i s m o l i b r o se dijo a l g o s e m e j a n t e t a m b i n d e l a m u j e r , c u a n d o , d e s p u s d e l p e c a d o , r e c i b i e r o n d e l juicio d e D i o s l a s s e n t e n c i a s d e c o n d e n a c i n , el d i a b l o e n l a s e r p i e n t e , y l a m u j e r y el m a r i d o e n s u s p r o p i a s p e r s o n a s . E n h a b i n d o l e d i c h o : Multiplicar tus trabajos y tus gemidos y parirs los hijos con dolor, a a d i e n s e g u i d a : Y te convertirs a tu marido y l te dominar. C o m o se v e , l o m i s m o q u e se dijo a C a n del p e c a d o o d e l a c o n c u p i s c e n c i a c a r n a l viciosa, eso m i s m o se dijo en este p a s a j e a l a m u j e r p e c a t r i z . E n esto se a p r e c i a t a m b i n lo p r o p i o q u e es decir q u e el v a r n , p a r a r e g i r a l a m u j e r , h a de a s e m e j a r s e a l n i m o , q u e g o b i e r n a l a carn e [ 9 J . P o r e s o dice el A p s t o l : Quien ama a su mujer, se ama a s mismo, pues es cierto que nadie aborreci jams su propia carne. E s t o s m a l e s d e b e n , p u e s , s e r s a n a d o s c o m o n u e s t r o s , n o cond e n a d o s c o m o a j e n o s . C a n r e c i b i el m a n d a m i e n t o d i v i n o d e D i o s , c o m o p r e v a r i c a d o r , y, a c r e c i n d o s e en l l a e n v i d i a , m a t p r f i d a m e n t e a su h e r m a n o . A s e r a el f u n d a d o r d e l a c i u d a d t e r r e n a . C m o ste e r a figura d e l o s j u d o s , q u e d i e r o n m u e r t e a Cristo, pastor de l a grey h u m a n a , prefigurado e n Abel, pastor Quiesce, inquit: mamis ab scelere contine; non regnet peccatum in tuc mortali corpore ad obediendum desideriis eius, nec exhibeas membra tua iniquitatis arma peccato. Ad te enim conversio eius: dum non aduvatu relaxando, sed quiescendo frenatur. Et tu dominaberis illius: ut cum forinsecus non permittitur operari, sub potestate ments regentis et benevolentis assuescat etiam intrinsecus non moveri. Dictum est tale aliquid in eodem divino libro et de muliere, quando post peccatum Deo interrogante atque iudicante damnationis sententias acceperunt, in serpente diabolus, et in se ipsis illa et maritus. Cum enim dixisset ei, Multiplicans multiplicabo tristitias Mas et gemitum tuum, et in tristitiis parles filios: deinde addidit, Et ad virum tuum conversio tua, et ipse dominabitur tui24. Quod dictum est ad Cain de peccato, vel de vitiosa carnis concupiscenta, hoc isto loco de peccatrice femina: ubi intelligendum est virum ad regendam uxorem, animo carnem regenti similem esse oportere. Propter quod dicit Apostolus: Qui diligit uxorem suam, se ipsum diligit: nemo enim unquam carnem suam odio habuit2S. Sananda sunt enim haec, sicut nostra; non sicut aliena, damnanda. Sed illud Dei praeceptum Cain sicut praevaricator accepit. Invalescente quippe invidentiae vitio, fratrem insidiatus occidit. Talis erat terrenae conditor civitatis. Quomodo autem significaverit etiam Iudaeos, a quibus Christus occisus est pastor ovium hominum, quem pastor ovium pecorum praefigurabat Abel, quia in allegoria prophe24 15

d e u n r e b a o r e a l , y a q u e t o d o esto e s u n a r e a l i d a d p r o f t i c a y alegrica, m e ahstengo de decirlo p o r ahora. Con todo, recuerd o h a b e r l o t o c a d o y a e n l a o b r a Contra Fausto Maniqueo [ 10 ].

C A P I T U L O

VIII

C U L F U LA R A Z N D E Q U E C A N E N L O S A L B O R E S D E L G N E R O H U M A N O F U N D A R A UNA C I U D A D ?

1. A l p r e s e n t e , m e creo en l a o b l i g a c i n d e d e f e n d e r l a h i s t o r i a , c o n e l fin d e q u e n o se t e n g a p o r i n c r e b l e l a Escrit u r a c u a n d o d i c e q u e u n s o l o h o m b r e edific u n a c i u d a d , e n u n t i e m p o en q u e , a l p a r e c e r , n o h a b a en l a t i e r r a m s q u e c u a t r o h o m b r e s , o, p o r m e j o r decir, tres d e s p u s del f r a t r i c i d i o d e C a n ; a s a b e r : el p r i m e r h o m b r e , p a d r e de t o d o s ; C a n y su h i j o H e n o c , de q u i e n t o m n o m b r e l a c i u d a d . L o s q u e as r a z o n a n , r e p a r a n p o c o e n q u e el a u t o r d e l a h i s t o r i a s a g r a d a n o tena n e c e s i d a d d e n o m b r a r t o d o s l o s h o m b r e s q u e e x i s t a n en a q u e l e n t o n c e s , s i n o slo a q u e l l o s q u e le e x i g a el p l a n d e su o b r a . L a i n t e n c i n d e l e s c r i t o r , i n s t r u m e n to en m a n o s del E s p r i t u S a n t o , e r a l l e g a r , a t r a v s d e c i e r t a s g e n e r a c i o n e s v e n i d a s de u n solo h o m b r e , h a s t a A b r a h n , y luego, a travs de In d e s c e n d e n c i a d e ste, h a s t a el p u e b l o d e D i o s . Kn este p u e b l o , d i s t i n t o de l o d o s los d e m s , se p r e f i g u r a r a n y se p r e n u n c i a r a n l a s c o s a s f u t u r a s , p r e v i s t a s e n e s p r i t u y r e l a c i o n a d a s c o n la c i u d a d c u y o r e i n o ser e t e r n o y c o n C r i s t o , su R e y y F u n d a d o r . Y h a r a esto d e t a l f o r m a , q u e de la o t r a sociedad d e h o m b r e s , q u e l l a m a m o s c i u d a d t e r r e n a , n o c a l l a r a tica res est, parco nunc dicere, et quaedam hinc adversus Faustum Manichaeum dixisse me recol. CAPUT VITI

QllAE RATIO FUEMT, 1T CAN TNTKK PRINCIPIA CF.NKRIS HUMANI CONUKBET CIV1TATKM

Gen. 3,i6. Eph. 5,28 et 29.

1. Nunc autem defendenda milii videtur historia, ne sit Scriptura ineredibis, quae dicit aedificatam ab uno homine civitatem eo tempore, quo non plus quam viri quatuor, vel potitis tres, posteaquam fratrem frater occidit, fusse videntur in trra; id est, primus homo pater omnium, et ipse Cain, et eius films Enoch, ex euius nomine ipsa civitas nuncupata est. Sed hoc qiios movet, parum oonsiderant, non omnes nomines, qui tune esse potiierunt, scriptorem sacrae huas historiae necease liabuisse nominare: sed eos solos, quos operis suscepti ratio postnlabat. Propositum quippe scriptoris illius fuit, per quem Spiritus sanctus id agebat, per successiones certarum generatonum ex uno homine propagatarum pervenire ad Abraham, ac deinde ex eius semine ad populum Dei: in quo distincto a caeteris gentibus praefgurarentur et praenuntiarentur oninia quae de civitate, cuius aeternum erit regnum, et de Rege eius eodemque conditore Christo

1012

t,A CIUDAD DE DIOS

XV, 8 , 2 XV, 8, 2 r,AS DOS CIUDADES JiN 1 , A TCKRRA 1013

c u a n t o le f u e r a suficiente n a r r a r p a r a q u e la C i u d a d de D i o s , p a r a n g o n a d a c o n su c o n t r a r i a , s e h i c i e r a focos d e l u z [ 1 1 ] . H e m o s d e c r e e r a c a s o q u e , c u a n d o la d i v i n a E s c r i t u r a , a l r e s e a r el n m e r o d e a o s q u e v i v i e r o n l o s h o m b r e s y c o n c l u i r de c a d a u n o d e e l l o s c o n estas p a l a b r a s : Y tuvo hijos e hijas y fueron todos los das, d e ste o d e a q u l , t a n t o s , y mu, como no n o m b r a los hijos y las hijas, durante tantos aos como vivan en la p r i m e r a p o c a del m u n d o , n o n a c i e r o n m u c h o s h o m b r e s , d e c u y o s c l a n e s se f u n d a r a n d i v e r s a s c i u d a d e s ? M a s fu i n c u m b e n c i a de D i o s , b a j o c u y a i n s p i r a c i n se e s c r i b i esto [ 1 2 ] , o r d e n a r y d i s c e r n i r e n u n p r i n c i p i o estas d o s socied a d e s e n l a s diferentes g e n e r a c i o n e s . A s , se t r a m a r o n p o r sep a r a d o l a s g e n e r a c i o n e s d e l o s h o m b r e s , o sea, d e l o s q u e viv a n s e g n el h o m b r e y d e l o s h i j o s de D i o s , es d e c i r , d e l o s q u e v i v a n s e f n D i o s , h a s t a el d i l u v i o , en q u e se n a r r a y a la discriminacin y concrecin de ambas ciudades. La discriminacin sin d u d a a l g u n a , p o r q u e se refieren p o r s e p a r a d o l a s gen e r a c i o n e s d e l a s d o s , la d e C a n el f r a t r i c i d a y l a d e Set. E s t e n a c i t a m b i n de A d n y v i n o a o c u p a r e l l u g a r d e su f a l l e c i d o hermano. Y Ja c o n c r e c i n , p o r q u e l o s b u e n o s , i n c l i n n d o s e a l m a l , se h a b a n h e c h o a c r e e d o r e s a la d e v a s t a c i n d e l d i l u v i o , e x c e p c i n h e c h a de u n j u s t o , l l a m a d o N o , y de su e s p o s a y s u s t r e s h i j o s , c o n s u s r e s p e c t i v a s n u e r a s (ocho p e r s o n a s q u e m e r e c i e r o n e s c a p a r , en el a r c a , a esta catstrofe u n i v e r s a l ) . 2. No es l g i c o c o n c l u i r d e este p a s a j e : Y conoci Can a su mujer, la cual concibi y pari a Henoc. Y se puso a edifim Spiritu praevidebantur esse ventura; ita ut nec de altera societate hominum taceretur, quam terrenam dicimus civitatem, quantum ei commemorandae satis esset, ut civitas Dei etiam suae adversariae comparatione clarescat. Cum igitur Scriptura divina, ubi et numerum annorum, quos illi homines vixerunt, commemorat, ita concludat, ut dicat de illo de quo Joquebatur, Et genuit filias et filias, et fuerunt omnes dies illius, vel illius, quos vixit, anni tot, et mortuus est1': numquid quia eosdem filios et filias non nominat, ideo intelligere non debemus per tam multos annos, quibus tune in saeculi htiius prima aetate vivebant, nasci potuisse plurimos homines, quorum coetibus condi possent etiam plurimae civitates? sed pertinuit ad Deum, quo ista inspirante conscripta sunt, has duas societates suis diversis generationibus primitus digerere atque distinguere: ut seorsum hominum, hoc est secundum hominem viventium, seorsum autem filiorum Dei, id est hominum secundum Deum viventium, generationes contexerentur usque ad diluvium, ubi ambarum societatum discretio concretioque narratur: discretio quidem, quod ambarum separatim generationes commemorantur, unius fratricidae Cain, alterius autem qui vocabatur Seth; natus quippe fuerat et ipse de Adam, pro illo quem frater occidit: concretio autem, quia, bonis in deterius declinantibus, tales universi facti fuerant, ut diluvio delerentur, excepto uno iusto, cui nomen erat Noe, et eius coniuge, et tribus filiis, totidemque nuribus, qui homines octo ex illa omnium vastatione mortalium per arcam evadere meruerunt. 2. Quod igitur scriptum est, Et cognovit Cain uxorem suam, et con " Gen. 5,4.5 et alibi.

car una ciudad en nombre de su hijo Henoc, que Henoc fu su primer hijo. No debe pensarse esto tampoco basados en que se dice que conoci a su mujer, como si fuera esta vez la primera que cohabitaba maritalmente con ella. De Adn se dijo lo mismo no slo cuando fu concebido Can, su primognito al parecer, sino tambin despus. Y as dice la Escritura: Adn conoci a su mujer Eva y concibi y pari un hijo, a quien puso por nombre Set. De donde se sigue que este lenguaje es corriente en la Escritura y que, si bien es cierto que no se emplea siempre que se refiere algo relativo a la concepcin humana, tambin es cierto que no slo se emplea cuando cohabitan por primera vez los dos esposos. Y no es tampoco argumento contundente para concluir que Henoc fu el primognito decir que la ciudad llev su nombre, porque no es utopa pensar que el padre, por cualquier motivo, aun teniendo ms hijos, lo amara ms que a los dems. Tampoco Jud fu primognito, y, sin embargo, de l tom su nombre la Judea y los judos. Mas, concediendo que fuera el primognito el fundador de aquella ciudad, no por eso debe creerse que le impuso su nombre a la ciudad fundada, cuando naci. En este lance era imposible constituir con un solo sujeto una ciudad, que en realidad no es ms que una multitud de hombres unidos entre s por algn lazo social [ 1 3 ] . Parece ms acertado decir que, una vez Jiumcnlnrlji prodigiosamente ln familia de ese hijo, llegando a formar l solo un pueblo, constituy entonces la ciudad y le impuso el nombre del primognito. Tan larga era la vida de aquellos hombres, que, de los mencionados, el que menos vivi antes del diluvio fu setecientos cincuenta y tres aos [ 1 4 ] . cipiens pepsrit Enoch; et erat aedificans civitatem in nomine filii sui Enoch: non est quidem consequens, ut istum primum ilium genuisse credatur. eque enim hoc ex eo putandum est, quia dictus est cognovisse uxorem suam, quasi tune se illi primitus concumbendo miscuisset Nam et de ipso patre omnium Adam non tune solum hoc dictum est, quando conceptus est Cain, quem primogenitum videtur habuisse: verum etiam posterius eadem Scriptura, Cognovit, inquit, Adam uxorem suum Evam, et concepit, et peperit filium., et nominavit nomen illius Seth 2I . Unde intelligitur ita soler illam Scripturam loqui, quamvis non semper cum in ea legitur factos hominum fuisse conceptus, non tamen solum cum primum sibi sexus merque miscetur. Nec illud necessario est argumento, ut primogenitum patri existimemus Enoch, quod eius nomine civitas illa nuncupata est. Non enim ab re est, ut propter aliquam causam. cum et alios haberet, diligeret eum pater caeteris amplius. eque enim et ludas primognitas fuit, a quo Iudaea cognominata est, et Iudaei. Sed etiamsi conditori civitatis illius iste filius primus est natus, non ideo putandum est tune a patre conditae civitati nomen eius impositum, quando natus est; quia nec constitu tune ab uno poterat civitas, quae nihil aliud est quam hominum multitudo aliquo societatis vinculo colligata: sed cum illius hominis familia tanta numerositate cresceret, ut haberet iam populi quantitatem, tune potuit utique fieri, ut et constitueret, et nomen primogeniti "' Ibid., 4,17.35.

10X4

LA

CIUDAD DE DIOS

XIV, 9

XV, 9

LAS DO' CIUDADES 1N L A TIERRA

1015

Muchos pasaron de los novecientos, p e r o nadie lleg a los m i l [ 1 5 ] . S e g n esto, q u i n d u d a r q u e , d u r a n t e l a v i d a d e u n s o l o h o m b r e , el g n e r o h u m a n o p u d o m u l t i p l i c a r s e t a n t o q u e b a s t a r a p a r a c o n s t i t u i r n o u n a , sino m u c h a s c i u d a d e s ? [ 1 6 ] . E s t a c o n j e t u r a n o es n a d a difcil h a c e r l a . S a b e m o s , p o r ejemp l o , q u e la d e s c e n d e n c i a de A b r a h n en el p u e b l o h e b r e o , en p o c o m s d e c u a t r o c i e n t o s a o s , fu t a l , q u e a l a s a l i d a d e E g i p t o h a y y a seiscientos m i l m o z o s a p t o s p a r a l a s a r m a s . Y esto sin c o n t a r los i d u m e o s , q u e n o p e r t e n e c a n a l p u e b l o de I s r a e l y d e s c e n d a n d e E s a , d e s c e n d i e n t e d e A b r a h n , y o t r a s ciudades p r o c e d e n t e s del m i s m o A b r a h n , p e r o n o d e su m u j e r S a r a .

e n t o n c e s e r a n m u c h o m a y o r e s q u e a h o r a . N o o b s t a n t e , el m s c l e b r e d e s u s p o e t a s , V i r g i l i o , a p r o p s i t o de u n a e n o r m e p i e d r a q u e serva d e m o j n d e c a m p o s , y q u e u n h o m b r e f o r z u d o de aquellos tiempos la tom sobre sus hombros, corri con ella, l dobl y la lanz, d i c e : Apenas doce hombres de los ms robustos, como los que la tierra ahora produce, hubieran podido llevar tal masa sobre sus espaldas. C o n esto d a a e n t e n d e r q u e l a t i e r r a e n t o n c e s s o l a p r o d u c i r cuerpos mayores. Cunto mayores seran, p o r tanto, en los tiempos m s antiguos del m u n d o , antes del celebrado y afamad o d i l u v i o ! S o b r e el g r a n d o r d e l o s c u e r p o s , c o n f r e c u e n c i a l o s i n c r d u l o s se r i n d e n a n t e l o s s e p u l c r o s d e s c u b i e r t o s p o r l a i m p e t u o s i d a d de l o s r o s , p o r l a vetustez o p o r o t r o s a c c i d e n t e s , e n l o s q u e a p a r e c e n h u e s o s de m u e r t o s d e u n g r a n d o r i n c r e b l e . Y o m i s m o h e visto e n l a p l a y a d e U t i c a , y n o s l o y o , sino a l g u n o s o t r o s c o n m i g o , u n d i e n t e m o l a r de u n h o m b r e , t a n e n o r m e , q u e , c o r t a d o e n t r o z o s p e q u e o s , c r e o y o q u e se p o d r a n h a c e r ciento de l o s n u e s t r o s . S u p o n g o , sin e m b a r g o , q u e a q u l s e r a d e a l g n g i g a n t e , p o r q u e , si b i e n es v e r d a d q u e e n t o n c e s e r a n richo m a y o r e s l o s c u e r p o s t o d o s q u e l o s n u e s t r o s , l o s g i g a n t e s d a b a n ciento y r a y a a l o s d e m s [ 1 7 ] . E n p o c a s p o s t e r i o r e s , y a u n e n l a s n u e s t r a s , a u n q u e son r a r o s , casi n u n c a h a n f a l t a d o c u e r p o s q u e s o b r e p a s a n en m u c h o el t a m a o c o r r i e n t e . P l i n i o S e g u n d o | 18 |, h o m b r e m u y s a b i o , a s e g u r a q u e , a m e d i d a q u e a v a n z a n los siglos, l a n a t u r a l e z a p r o d u c e c u e r p o s m s p e q u e o s . C u e n t a , a d e m s , q u e H o m e r o se q u e j a d e este h e c h o c o n f r e c u e n c i a , n o b u r l n d o s e d e l c o m o d e ficciones p o t i c a s , s i n o credendum. Ita quippe non credunt etiam magnitudines corporum longe ampliores tune fuisse quam nunc sunt. Unde et nobilissimus eorum poeta Virgilius, de ingenti lapide, quem in agrorum limite infixum vir fortis illorum temporum pugnans et rapuit, et cucurrit, et intorsit, et misit, Vix illum finquit) lecti bis sex cervice subirent, Qualia nunc hominum producit corpora tellus 29 : sgnificans maiora tune corpora producere soler tellurem. Quanto magis igitur temporibus recentioribus mundi, ante illud nobile diffamatumque diluvium? Sed de corporum magnitudine plerumque incrdulos nudata per vetustatem sive per vim fluminum variosque casus sepulcra convincunt, ubi apparuerunt, vel unde ceciderunt incredibilis magnitudinis ossa nio,r" tuorum. Vidi ipse non solus, sed aliquot mecum in Uticens littore mola' rem hominis dentem tam ingentem, ut si in nostrorum dentium mdulos minutatim concideretu*, centum nbis videretur facer potuisse. Sed illum gigantis alicuius fuisse crediderim. Nam praeter quod erant omnium mu" to maiora, quam nostra, tune corpora, gigantes longe caeteris anteibantSicut alus deinde nostrisque temporibus rara quidem, sed nunquam ferm e defnerunt, quae modum aliorum plurimum excederent. Plinius Secundas, doctissimus homo, quanto magis magisque praeterit saeculi excurs, i*" ora corpora naturam ferr testa tur. Quod etiam Homerum commmorS 1 saepe carmine fuisse conquestum, non haec velut potica figmenta de*''
23

C A P I T U L O

IX

Q U D E C I R D E LA LONGEVIDAD D E L O S H O M B R E S A N T E D I L U V I A N O S Y D E S U MAYOR C O R P U L E N C I A ?

P o r t a n t o , n a d i e q u e p o n d e r e con c o r d u r a lo d i c h o p o n d r en d u d a q u e C a n p u d o f u n d a r n o s l o u n a c i u d a d , s i n o u n a c i u d a d g r a n d e en u n t i e m p o en q u e la v i d a de l o s m o r t a l e s e r a t a n l a r g a . M a s q u i z n o falte a l g n i n c r d u l o q u e n o s p r e s e n t e cuestin s o b r e el n m e r o d e a o s q u e v i v i e r o n e n t o n c e s l o s h o m b r e s , s e g n n u e s t r o s cdices, y n i e g u e q u e se les d e b e fe en esto. A este t e n o r se n i e g a n t a m b i n a c r e e r q u e los c u e r p o s sui constitutae imponeret civitati. Tam longa quippe vita illorum hominnm fuit, ut illic memoratorum, quorum et anni taciti non sunt, qui mnimum vixit ante diluvium, ad septingentos quinqitaginta tres perveniret. Nam plures nongentos annos etiam transierunt, quamvis nenio ad mille pervenerit Quis itaque dubitaverit per unius hominis aetatem tantum multiplican potuisse genus humanum, ut esset unde constitneretur non una, sed plrimae civitates? Quod ex hoc coniici fcil lime potest, quia ex uno Abrham non multo amplius quadringentis annis numerositas Hebraeae gentis tanta procreata est, ut in exitu eiusdem populi ex Aegypto sexcenta millia hominum uisse referantur bellicae inventutis 28, ut omittamus gentem Idumaeorum non pertinentem ad populum Israel, quam genuit frater eius Esau, nepos Abrahae, et alias natas ex semine ipsius Abrahae, nen per Sarram coniugem proereatas. CAPUT
B

IX

'

LONGA VITA HOMINUM, QUAK f l ' I T ANTE OIMJVrUM. ET DE A M P I J O B * IIUMANORUM CORPORUM FORMA

Quamohrem nullus pruden? rerum existimator dubitaverit, Cain, non solum aliquam, verum etiam magnam potuisse condere civitatem, quando in tam longum tempus proteridebatur vita mortalium: nisi forte infidelium quisplam ex ipsa numerositate annorum nobis ingerat quaestionem, qua vixisse tune homines scriptum est in auctoribus nostris; et hoc neget esse
al

E x 12,37

,,^

' ;.:",

Aeneid.

I.12 v.899-900.

1016

CIUDAD DK D I O S

XV, 10
XV, 10 I,AS DOS CIlrDAIJKS UN I.A TUCURA ,017

t o m n d o l o c o m o e s c r i t o r de esa especie de m i l a g r o s n a t u r a l e s y c o m o h i s t o r i a d o r fidedigno. Con t o d o , los h u e s o s q u e se van d e s c u b r i e n d o n o s p o n e n a n t e los ojos m u c h a s veces, p u e s resisten b i e n los e l e m e n t o s , el t a m a o de los c u e r p o s a n t i g u o s . P e r o el n m e r o de a o s q u e viva u n h o m b r e de a q u e l l a s cal e n d a s n o p u e d e a h o r a a v e r i g u a r s e p o r d o c u m e n t o s de esta nd o l e [ 1 9 ] . P o r lo d e m s , esto n o debe i m p e d i r el d a r fe a la h i s t o r i a s a g r a d a , c u y a s n a r r a c i o n e s sera t a n t o m s i m p r u d e n t e n o c r e e r l a s c u a n t o m s c e r t e r a m e n t e v e m o s c u m p l i d a s sus p r e d i c c i o n e s . El m i s m o P l i n i o dice q u e h a y t o d a v a u n a regin d o n d e viven h a s t a d o s c i e n t o s a o s . Si, p u e s , a l g u n o s p a s e s q u e n o s son d e s c o n o c i d o s c o n s e r v a n t o d a v a restos de esa vida l a r g a d e la q u e n o s o t r o s n o t e n e m o s e x p e r i e n c i a , p o r q u n o se h a de c r e e r q u e esa v i d a t u v o t a m b i n su p e r o d o u r e o ? E s acaso c r e b l e q u e existe e n a l g u n a p a r t e lo q u e n o existe a q u , y es i n c r e b l e q u e existi en a l g n t i e m p o lo q u e a h o r a n o e x i s t e ?

C A P I T L O

X
CDICES

D I F E R E N C I A S EN E L N M E H O DE A O S E N T R E N U E S T R O S Y LOS HEBREOS

As, a u n q u e e n t r e los c d i c e s n u e s t r o s y los h e b r e o s [ 2 0 ] h a y , al p a r e c e r , a l g u n a d i v e r s i d a d en el n m e r o de a o s , e ign o r o p o r q u , sin e m b a r g o , no es t a n t a q u e n o estn a c o r d e s en afirmar !a v i d a l a r g a de los h o m b r e s de e n t o n c e s . E n efecto, segn n u e s t r o s cdices, el p r i m e r h o m b r e , A d n , antes de endens, sed in historicam fidein tanquan miraeiilorum natiiralium scriptor assumens"*. Venim, nt dixi, antiipioiinn magnitudines corporum inventa plerumque ossa, qiioniam diuturna sunt, etiam multo posterioribus saeculis prodtmt. Annoriini auteni nuinerositas r.uhisque hominis qui temporibus illis fnit, nullis mine talibus doeumentis venire in experimentum potest. Nec tamen ideo fides sacrae buic historiae deroganda est, cuius tanto impudentius nrrala" non credimus, quanto impleri certius praentmtiata conspicimus. Dicit tamen etiam dem Plinins, esse adhuc gentem, ubi (lucernos anuos vivitur. Si ergo humanarum vitarum diuturnitates, quas experti non sumus, bodie habere creduntur incgnita nobis loca, enr non habuisse credantnr et tmpora? An vero est credibile alieubi esse quod hic non est, et incredibile est alionando fuisse quod mine non est? CAPOT X

g e n d r a r a Set, vivi doscientos t r e i n t a a o s , y, segn los heb r e o s , ciento t r e i n t a . P e r o , s e g n los n u e s t r o s , vivi d e s p u s setecientos a o s , y, segn los o t r o s , o c h o c i e n t o s . Y as convienen l o s dos en la s u m a t o t a l . E n l a s g e n e r a c i o n e s siguientes, el p a d r e , a n t e s de e n g e n d r a r al h i j o q u e se cita, vive, segn los cdices b e b r e o s , cien a o s m e n o s q u e s e g n los n u e s t r o s , y desp u s de e n g e n d r a d o , esos cien a o s f a l t a n en los n u e s t r o s . D e este m o d o , en u n o y otro caso estn a c o r d e s en la s u m a t o t a l . E n la sexta g e n e r a c i n n o h a y n i u n a sola v a r i a n t e en los d o s cdices. E n la s p t i m a , en q u e se c u e n t a q u e H e n o c n o m u ri, sino q u e , p o r h a b e r a g r a d a d o a D i o s , fu t r a s l a d a d o , se d a l a m i s m a d i s c r e p a n c i a q u e en l a s c i n c o p r i m e r a s , de los cien a o s a n t e s de e n g e n d r a d o , y en la s u m a t o t a l la m i s m a conson a n c i a . S e g n los dos cdices, vivi, antes de ser t r a s l a d a d o , t r e s c i e n t o s sesenta y cinco a o s . L a octava g e n e r a c i n p r e s e n t a u n a d i v e r s i d a d m e n o r , p e r o distinta de l a s d e m s . M a t u s a l n , hijo de H e n o c [ 2 1 ] , a n t e s de e n g e n d r a r al q u e sigue en la lista, segn los cdices h e b r e o s , vivi n o cien a o s m e n o s , sino veinte m s . E s t o s a o s se h a l l a n a a d i d o s u n a vez m s en los n u e s t r o s d e s p u s de h a b e r l o e n g e n d r a d o , y en a m b o s c o i n c i d e o t r a vez la s u m a t o t a l . S o l a m e n t e en la n o v e n a g e n e r a c i n , o sea, en los a o s de L a m e c , h i j o de M a t u s a l n y p a d r e de N o , d i s c r e p a n en la s u m a total, p e r o no m u c h o . S e g n los cdices h e b r e o s , vivi ipse homo primus Adam, antequam gigneret filium qui appellatus est Seth, ducentos triginta annos vixisse reperitur in codicibus nostris, in liebraeis autem centum triginta perhibetur 3 '. Sed posteaquam eum genuit, septingentos vixisse legitur in nostris, octingentos vero in i l l i s " . Atque ita in utrisque universatis summa concordat. Ac deinde per consequentes generationes antequam gignatur qui gigni commemoratur, minus vixisse apud hebraeos pater eius invenitur centum annos: sed posteaquam est genitus dem ipse, centum minus quam in liebraeis inveniuntur in nostris. Atque ita hinc et inde numen universitas consonat. In sexta autem generatione nusquam utrique cdices discrepant. n sptima vero, ubi ille qui natus est Enoch, non mortuus, sed quod Deo placuerit translatus esse narratur, eadem dissonantia est, quae in superioribus quinqu de centum annis antequam gigneret eum qui ibi commemoratus est filium: atque ita in summa similis consonantia. Vixit enim annos, antequam transferretur, secundum utrosque cdices, trecentos sexaginta et quinqu 33. Octava generatio habet quidem nonullam diversitatem, sed minorem, ac dissimilem caeteris. Mathusalem quippe, quem genuit Enoch, antequam gigneret eum qui in ipso ordine sequitur, secundum hebraeos non centum minus, sed viginti amplius vixit annos: qui rursus in nostris posteaquam eum genuit, reperiuntur additi, et in utrisque sibi summa universi numeri oceurrit". In sola nona generatione, id est in annis Lamech filii Mathusalem, patris autem Noe, summa universitatis discrepat, sed non plurimum. Viginti enim et quatuor annos plus vixisse in hebraeis, quam in nostris codicibus invenitur. Nam antequam gigneret filium, qui vocatus est Noe, sex minus
sl

Dji D1FFKBENTIA QUA NTER IKHRAK0S ET NOSTROS CDICES vrDBNTTJH ANNORITM NMKRI DISSONARE

Quocirca etsi nter hebraeos et nostros cdices de ipso numero annorum nonnulla videtur esse distantia, quod ignoro qua ratione sit factum: non tamen tanta est, ut illos nomines tam longaevos fuisse dissentiant. Natn
" llist. natur. 1.? c.t6.

"

G e n . 5,3. I b i d . , 4.

" I b i d . , 21-23. I b i d . , 35-27.

''

1018

LA CIUDAD DE D I O S

XV, 11

XV, 11

LAS D O S CIUDADES EN I,A TIKUA

1019

v e i n t i c u a t r o a o s m s q u e segn l o s n u e s t r o s . A n t e s d e engend r a r a N o , los h e b r e o s le p o n e n seis a o s m e n o s q u e l o s nuestros, y d e s p u s d e e n g e n d r a d o , t r e i n t a m s . Y as, c o m o q u e d a d i c h o , r e s t a d o s esos seis, s o n v e i n t i c u a t r o [ 2 2 ] .

C A P I T U L O

XI

EDAD D E M A T U S A L N Y POCA DEL DILUVIO

Esta v a r i a n t e e n t r e l o s cdices h e b r e o s y l o s n u e s t r o s h a dado origen a u n a cuestin m u y debatida. Y es sta: que, segn el c m p u t o , M a t u s a l n vivi c a t o r c e a o s d e s p u s d e l d i l u v i o , c o n t r a e l s e n t i r d e l a E s c r i t u r a , q u e dice q u e , d e t o d o s los h o m b r e s existentes e n a q u e l e n t o n c e s s o b r e l a t i e r r a , s l o o c h o esc a p a r o n e n el a r c a a l azote d e l d i l u v i o . Y e n t r e e l l o s n o se cuenta Matusaln. S e g n n u e s t r o s cdices, M a t u s a l n , a n t e s d e e n g e n d r a r a L a mec, vivi ciento sesenta y siete a o s , y L a m e c , a n t e s d e l n a c i m i e n t o d e N o , ciento o c h e n t a y o c h o . S u m a d o s , d a n trescientos c i n c u e n t a y c i n c o . S i a stos a a d i m o s seiscientos d e N o , a o e n q u e t u v o l u g a r el d i l u v i o , n o s e n c o n t r a m o s c o n novecientos c i n c u e n t a y cinco desde q u e M a t u s a l n n a c i h a s t a el a o d e l d i l u v i o . A h o r a b i e n , s e g n el c m p u t o , M a t u s a l n v i v i novecientos sesenta y n u e v e , p u e s a n t e s d e e n g e n d r a r a L a m e c vivi ciento sesenta y siete a o s , y d e s p u s d e e n g e n d r a d o , ochocientos dos. Y en total, como h e dicho, son novecientos habet in hebraeis quam in nostris: postea vero quam eum genuit, triginta amplius in eisdem quam in nostris s". Unde sex illis detractis, restant viginti et quatuor, ut dictum est. CAPUT XI

sesenta y n u e v e a o s . P o r t a n t o , r e s t a d o s novecientos c i n c u e n t a y cinco, t r a n s c u r r i d o s d e s d e el n a c i m i e n t o d e M a t u s a l n h a s t a el d i l u v i o , q u e d a n c a t o r c e , q u e , a l p a r e c e r , vivi d e s p u s d e l d i l u v i o . P o r este m o t i v o , a l g u n o s h a n p e n s a d o q u e vivi, n o e n !a t i e r r a , d o n d e t o d a c a r n e , c u y a n a t u r a l e z a n o le p e r m i t e vivir en l a s a g u a s , f u d e s t r u i d a , s i n o c o n s u p a d r e , q u e h a b a s i d o t r a s l a d a d o a l cielo y q u e vivi a l l h a s t a p a s a d o e l d i l u v i o . Y e s q u e n o se a l l a n a n a n e g a r l a fe a l o s cdices q u e l a Iglesia h a r e c i b i d o c o m o m s a u t n t i c o s , y c r e e n q u e es m s fcil q u e y e r r e n l o s d e l o s j u d o s q u e stos. N o a d m i t e n q u e fuera m s fcil q u e se i n t r o d u j e r a e n stos e r r o r d e l o s intrpretes q u e e n a q u e l l a l e n g u a l a f a l s e d a d ; l e n g u a o r i g i n a l , d e ia q u e h a s i d o t r a d u c i d a , p a s a n d o p o r el g r i e g o , l a E s c r i t u r a a l a n u e s t r a . N o e s c r e b l e a a d e n q u e l o s Setenta, q u e int e r p r e t a r o n s i m u l t n e a m e n t e e n u n s o l o s e n t i d o [23], se equiv o c a r a n o q u i s i e r a n m e n t i r e n cosas q u e n o l e s i n t e r e s a b a n . Y afirman q u e l o s j u d o s , q u e n o s e n v i d i a n , p o r q u e la L e y y los P r o f e t a s h a n p a s a d o a n o s o t r o s a t r a v s d e esta t r a d u c c i n , v a r i a r o n s u s cdices [ 2 4 ] p a r a m e n o s c a b a r la a u t o r i d a d d e l o s nuestros. C a d a c u a l p u e d e p e n s a r d e esta o p i n i n o c o n j e t u r a l o q u e le p l a z c a . C o n t o d o , u n a cosa e s c i e r t a : q u e M a t u s a l n n o vivi d e s p u s del d i l u v i o , sino q u e m u r i el m i s m o a o si e s v e r d a d lo q u e t r a e n l o s cdices h e b r e o s sobre, este p a r t i c u l a r . Mi p a r e c e r s o b r e l o s S e t e n t a lo i n s e r t a r c o n m s d e t a l l e , Mathusalem nongenti sexaginta novem computantur: qia eum vixisset annos centum sexaginta septem, et genuisset filium, qui est appellatus Lamech, post eum genitum vixit annos octingentos dos; qui omnes, ut diximus, nongenti sexaginta novem fiunt38. Unde detractis nong'entis quinquaginta quinqu ab ortu Mathusalem usque ad diluvium, remanent quatuordecim, quibus vixisse creditur post diluvium. Propter quod eum nonnulli, etsi non in trra, ubi omnem carnem, quam vivere in aquis natura non sinit, constat fuisse deletam, eum patre suo qui translatus fuerat aliquantum fuisse, atque ibi doee diluvium praeteriret, vixisse arbitrantur; nolentes derogare fidem codicibus, quos in auctoritatem celebrirem suscepit Ecclesia, et credentes Iudaeorum potius quam istos non babere quod verum est. Non enim admittunt, quod magis hic esse potuerit error interpretum, quam in ea lingua esse falsum, unde in nostram per graecam Scriptura ipsa translata est. Sed inquiunt, non esse credibile Septuaginta interpretes, qui uno simul tempore unoque sensu interpretati sunt, errare potuisse, aut ubi nihil eorum intererat, voluisse mentiri; Iudaeos vero, dum nobis invident, quod Lex et Prophetae ad nos interpretando transierint, mutasse quidam in codicibus suis, ut nostris minueretur auctoritas. Hanc opinionem vel suspicionem accipiat quisque ut putaverit: certum est tamen, non vixisse Mathusalem post diluvium, sed eodem anno fuisse defunctum, si verum est quod de numero annorum in hebraeis codicibus invenitur. De illis autem Septuaginta interpretibus quid mihi videatur, suo loco diligentius inserendum est, eum ad ipsa tmpora, quantum necessitas huius operis postulat, commemoranda, adiuvante Domino, venerimus. PraeG ^ l - 5,25-27-

D E ANNIS MATHUSALEM, curas AETAS QUATUORDECIM ANNIS DILUVIUM VIDETUR EXCEDER

Per hanc autem discrepantiam hebraeorum codicum atque nostrorum, exoritur illa famosissima quaestio, ubi Mathusalem quatuordecim annos vixisse post diluvium computatur, eum Scriptura ex mnibus qui in trra tune fuerant, solos octo homines in arca exitium commemoret evasisse diluvii s 6 , in quibus Mathusalem non fuit. Secundum cdices enim nostros Mathusalem, priusquam gigneret illum quem vocavit Lamech, vixit annos centum sexaginta septem: deinde ipse Lamech, antequam ex illo natus esset Noe, vixit annos centum octoginta octo, qui simul fiunt trecent quinquaginta quinqu. His adduntur sexcenti Noe, quoto eius anno diluvium factum e s t " : qui fiunt nongenti quinquaginta quinqu, ex quo Mathusalem natus est usque ad annum diluvii. Omnes autem anni vitae
35 30

I b i d . , 28-31. IPetr. 3,JO. " ' G e n . 7,6.

fJ

,,

^r:.

, ti(!J

1020

tA CIUDAD DE DIOS

XV, 12, 1

X V , 12, 1

LAS DOS CIUDADES EN I,A TIERRA

1021

con la a y u d a de D i o s y e n c u a n t o lo exija esta o b r a , en l u g a r m s p r o p i o [ 2 5 ] . A l p r e s e n t e b a s t e d e c i r q u e , s e g n a m b o s cdices, los h o m b r e s d e e n t o n c e s v i v a n t a n t o t i e m p o , q u e el p r i m o g n i t o de los d o s p r i m e r o s p a d r e s , n i c o s s o b r e l a t i e r r a , p u d o e n g e n d r a r d u r a n t e su v i d a u n n m e r o c a p a z de c o n s t i t u i r una ciudad. C A P IT UL O XII

C R T I C A S O B R E OTRA O P I N I N D E L C M P U T O D E A Q U E L L O S A O S

1. N o d e b e m o s t a m p o c o p r e s t a r o d o s a los q u e p i e n s a n q u e e n t o n c e s se c o m p u t a b a n los a o s de o t r a m a n e r a , es decir, q u e l o s a o s e r a n t a n c o r t o s , q u e u n o n u e s t r o e q u i v a l e a diez de a q u l l o s . P o r c o n s i g u i e n t e a a d e n , c u a n d o a l g u i e n o y e r e o l e y e r e q u e u n h o m b r e vivi n o v e c i e n t o s a o s , d e b e e n t e n d e r n o v e n t a , p o r q u e diez a o s d e a q u l l o s son i g u a l a u n o n u e s t r o , y u n o n u e s t r o i g u a l a diez de a q u l l o s . A s , s e g n ellos, A d n tena v e i n t i t r s a o s c u a n d o e n g e n d r a Set, y Set, veintisis m e s e s c u a n d o n a c i E n s , q u e , s e g n l a E s c r i t u r a , son doscientos c i n c o . S e g n esta o p i n i n , u n a o c o r r i e n t e n u e s t r o , ellos lo d i v i d a n en diez p a r t e s , y a c a d a p a r t e d a b a n el n o m b r e d e a o . C a d a p a r t e d e stas consta d e u n s e n a r i o c u a d r a d o , p o r q u e D i o s c o n c l u y sus o b r a s e n seis d a s y el s p t i m o d e s c a n s . S o b r e este p u n t o y a h e h a b l a d o , s e g n m i s p o s i b i l i d a d e s , en el lib r o X I . Y u n s e n a r i o c u a d r a d o , es decir, seis p o r seis, es i g u a l a t r e i n t a y seis d a s , q u e , m u l t i p l i c a d o s p o r diez, d a n tresciensenti enim sufficit quaestioni secundum utrosque cdices tam tongas habuisse vitas illius aevi homines, ut posset aetate unus, qui de duobus, quos solos trra tune halmit parentibus primus est natus, ad oonstituendam etiam civitatem multiplican gems humanum. CAPUT XII

tos s e s e n t a , esto es, doce m e s e s l u n a r e s . L o s cinco d a s r e s t a n t e s , que c o m p l e t a n el a o s o l a r , y l a s seis h o r a s q u e , m u l t i p l i c a d a s p o r c u a t r o , d a n u n d a , q u e o r i g i n a el a o bisiesto, e r a n a a d i dos d e c u a n d o e n c u a n d o p o r l o s a n t i g u o s p a r a r e d o n d e a r el n m e r o de a o s . A esos d a s , l o s r o m a n o s los l l a m a b a n intercalares. P o r t a n t o , E n s , h i j o d e Set, t e n a d i e c i n u e v e a o s c u a n d o e n g e n d r a C a i n n , a o s q u e c o r r e s p o n d e n a los ciento n o v e n t a de la E s c r i t u r a . E l m i s m o p r o c e d i m i e n t o se sigue e n t o d a s l a s g e n e r a c i o n e s e n q u e se d a n los a o s d e los h o m b r e s a n t e s d e l d i l u v i o . E n n u e s t r o s cdices n o se h a l l a casi n i n g u n o q u e eng e n d r a r a a l o s cien a o s o a los ciento veinte, m s o m e n o s , sino q u e los m s j v e n e s q u e e n g e n d r a r o n c o n t a b a n y a ciento sesenta y lo q u e n o se d i c e . P o r q u e d i c e n e l l o s n a d i e p u e d e e n g e n d r a r a l o s diez a o s , y a este n m e r o c o r r e s p o n d a el cien de e l l o s . P e r o a los diecisis a o s est y a e n m a r c h a l a p u b e r t a d y est m a d u r a y a p t a p a r a la g e n e r a c i n , y a esta e d a d e q u i v a l a n l o s ciento sesenta a o s d e e n t o n c e s . Y, en a p o y o d e la n o i n c r e d i b i l i d a d d e su o p i n i n , a a d e n q u e m u c h o s h i s t o r i a d o r e s c u e n t a n q u e el a o d e los e g i p c i o s const a b a d e c u a t r o m e s e s ; el d e l o s a c m a n o s [ 2 6 ] , d e seis, y el d e los l a v i n i o s , d e t r e c e . P l i n i o S e g u n d o a t e s t i g u a q u e v i o e n ciertos escritos q u e u n o h a b a vivido ciento c i n c u e n t a y d o s a o s ; o l r o , diez m s ; o t r o s , t r e s c i e n t o s ; o t r o s , q u i n i e n t o s , seiscientos, y liasla ochocientos a l g u n o s , y p e n s q u e t o d o esto se d e b a a numerus quadratum senarium facit, triginta sex dies fiunt: qui multiplicad decies, ad trecentos sexaginta perveniunt, id est duodecim menses lunares. Propter quinqu dies enim reliquos, quibus solaris annus impletur, et diei quadrantem, propter quem quater ductum eo anno, quo bissextum vocant, unus dies adiicitur, addebantur a veteribus postea dies, ut oceurreret numerus annorum, quos dies Romani intercalares vocabant. Proinde etiam Enos, quem genuit Seth, decem et novem agebat annos, quando ex illo natus est filius eius Cainan, quos annos dicit Scriptura centum nonaginta 40. Et deinceps per omnes generationes, in quibus hominum anni commemorantur ante diluvium, nullus fere in nostris codicibus invenitur, qui cum esset centum annorum vel infra, vel etiam centum viginti, aut non multo amplius, gentierit filium; sed qui mnima aetate genuerunt, centum sexaginta, et quod excurrit, fuisse referuntur: quia nemo, inquiunt, decem annorum homo potest gignere filios, qui numerus centum appellabantur anni ab illis hominibus; sed in annis sexdecim est matura pubertas, et proli iam idnea procreandae, quos centum et sexaginta annos illa tmpora nuncupabant. Ut autem aliter annum tune fuisse computatum non sit incredibile, adiiciunt quod apud plerosque scriptores historiae reperitur, Aegyptios habuisse annum quatuor mensium, Acarnanas sex mensium, Lavinios tredecim mensium. Plinius Secundus cum commemorasset, relatum fuisse in litteras, quemdam vixisse centum quinquaginta dos annos, alium decem amplius, alios ducentorum annorum habuisse vitam, alios trecentorum, quosdam ad quingentos, alios ad sexcentos, nonnuUos ad octingentos etiam pervenisse, hace omnia propter inscientiam temporum
4l)

D E OPINIONE EORUM, QUI PRIMORUM TEMPORUM HOMINES TAM LONCAEVOS, QUAM SCRIBITUR, FUISSE NON CREDUNT

1. eque enim ullo modo audiendi sunt, qui putant aliter anuos illis temporibus computatos, id est tantae brevitatis, ut unus annus noster decem illos habuisse credatur. Quapropter, inquiunt, cum audierit quisque vel legerit nongentos annos quemqiiam vixisse, debet intelligere nonaginta: decem quippe illi anni unus est noster; et decem nostri, centum illi fuerunt. Ac per hoc, ut putant, viginti trium annorum fuit Adam, quando genuit Seth; et ipse Seth viginti habebat et sex menses, quando ex illo natus est Enos, quos appellat Scriptura ducentos et quinqu annos. Quoniam, sicut isti suspicantur quorum exponimus opinionem, unum annum qualem nunc habemus, in decem partes illi dividebant, et easdem partes annos vocabant. Quarum partium habet una quadratum senarium, eo quod Deus sex diebus perfecerit opera sua, ut in sptimo requiesceret. De qua re in libro undcimo 39 , sicut potui, disputavi. Sexies autem seni, qui
a

es.

G?n. 5,9 scc. LSX

022

LA CIUDAD DE DIOS

X V , 12, 2

XV, 13, 1

LAS DOS CIUDADES EN LA TIERKA

1023

la i g n o r a n c i a d e l o s t i e m p o s . P a r a u n o s d i c e l e l a o lo d e t e r m i n a b a el v e r a n o , y ipara o t r o s , el i n v i e r n o . P a r a o t r o s , e n c a m b i o , l a s c u a t r o e s t a c i o n e s . A s los a r c a d i o s , c u y o s a o s c o n s t a b a n d e t r e s m e s e s . A a d e , a d e m s , q u e los e g i p c i o s , cuyos aos reducidos tenan cuatro meses, como hemos hecho n o t a r , r e g u l a b a n a veces el a o p o r el c u r s o d e la l u n a . Y a s a g r e g a e n t r e e l l o s se c u e n t a q u e a l g u n o vivi h a s t a m i l aos. 2 . A l g u n o s , f u n d a d o s e n estas r a z o n e s a p a r e n t e m e n t e p r o b a b l e s , sin n e g a r fe a l a h i s t o r i a s a g r a d a , s i n o deseosos d e afianzarla, con el fin d e q u e n o r e s u l t e i n c r e b l e su n a r r a c i n s o b r e e d a d e s t a n a v a n z a d a s , p i e n s a n q u e n o es i m p r u d e n c i a d e c i r q u e e n t o n c e s d a b a n el n o m b r e de a o a u n e s p a c i o t a n r e d u c i d o de t i e m p o , q u e diez d e a q u l l o s e q u i v a l e n a u n o nuest r o , y diez n u e s t r o s , a cien d e a q u l l o s . H a y t e s t i m o n i o s i r r e f u t a b l e s p a r a p r o b a r la f a l s e d a d d e esta o p i n i n ; p e r o , a n t e s de e n s a y a r la p r u e b a , v o y a e x p o n e r o t r a c o n j e t u r a t a l vez m s a c e p t a b l e . P o d r a m o s r e f u t a r esta afirmacin y d e m o s t r a r l o c o n t r a r i o , b a s n d o n o s en los cdices h e b r e o s . E n stos se lee q u e A d n t e n a , n o d o s c i e n t o s t r e i n t a a o s , s i n o ciento treinta, c u a n d o e n g e n d r el t e r c e r o d e s u s h i j o s . A h o r a b i e n , si estos a o s e q u i v a l e n a t r e c e n u e s t r o s , e s i n d u d a b l e q u e el p r i m e r o o t u v o q u e e n g e n d r a r c u a n d o t e n a once a o s o n o m u c h o s m s . Y q u i n p u e d e e n g e n d r a r a esta e d a d , s e g n l a l e y corriente y ordinaria de la naturaleza? Con t o d o , d e j e m o s a u n l a d o ste, q u e q u i z , c u a n d o fu c r e a d o , e r a y a a p t o p a r a l a g e n e r a c i n , p o r q u e n o es c r e b l e q u e h a y a sido c r e a d o t a n p e q u e o c o m o n u e s t r o s i n f a n t e s . S u accidisse arbitratus est. Al quippe, inquit, aestate unum determinabant annum, et alterum hieme; al quadripertitis temporibus, sicut Arcades, inquit, quorum anni trimestres fuere. Adiecit etiam, aliquando Aegyptios, quorum parvos annos quaternorum mensium fuisse supra diximus, lunae fine limitasse annum. Itaque apud eos, inquit, et singula millia annorum vixsse produntur. 2. His velut probabilibus argumentis quidam non destruentes fidem sacrae huius historiae, sed astruere nitentes, ne sit incredibile quod tam multos annos vixisse referuntur antiqui, persuaserunt sibi, nec se suadere imprudenter existimant, tam exiguum spatium temporis tune annum vocatum, ut illi decem sint unus noster, et decem nostri centum illorum. Hoe autem falsissimum esse documento evidentissimo ostenditur. Quod antequam faciam, non mihi tacendum videtur, quae credibilior possit esse suspicio. Poteramus certe hanc asseverationem ex hebraeis codicibus redarguere atque convineere, ubi Adam non ducentorum triginta, sed centum triginta annorum fuisse reperitur, quando tertium genuit f i l i u m " : qui anni si tredecim nostri sunt, procul dubio primum genuit, quando undecim vel non multo amplius annorum fuit. Quis potest hac aetate generare usitata ista nobisque notissima lege naturae? Sed hunc omittamus, qui fortasse etiam quando creatus est, potuit. Non enim eum tam parvum, quam infantes nostri sunt, factum fuisse, credibile est. Sed filius eius non
41

h i j o t e n a , c u a n d o e n g e n d r a E n s , n o d o s c i e n t o s cinco a o s , c o m o n o s o t r o s l e e m o s , s i n o ciento c i n c o . P o r t a n t o s e g n esta o p i n i n , a n n o t e n a once a o s . Y q u d i r d e su h i j o C a i n n , q u e , s e g n n u e s t r o s cdices, t e n a ciento sesenta a o s , y, s e g n l o s h e b r e o s , s l o setenta, c u a n d o e n g e n d r a M a l a l e h e l ? S i es q u e e n t o n c e s setenta e q u i v a l a n a siete n u e s t r o s , p r e g u n t o : Q u i n e n g e n d r a a los siete a o s ? [ 2 7 ] .

C A P T U L O

X I

AUTORIDAD DE L O S CDICES H E B K E O S Y DE L O S SETENTA EN E L CMPUTO DE L O S ANOS

1. P e r o , a l d e c i r y o esto, e n s e g u i d a se m e r e p l i c a r q u e es u n a m e n t i r a d e los j u d o s c o m o y a h e d i c h o arriba-y q u e los S e t e n t a h o m b r e s d e t a n l o a b l e n o m b r a d a n o h a n p o d i d o m e n t i r . Si y o p r e g u n t a r a a q u : ' Q u es m s c r e b l e : q u e los j u d o s , d i s e m i n a d o s p o r t o d o el m u n d o , h a y a n c o n s p i r a d o d e c o m n a c u e r d o p a r a e s c r i b i r esta p a t r a a y q u e se h a y a n p r i vado de la verdad p o r envidiar la autoridad de los otros; o q u e los S e t e n t a , j u d o s t a m b i n , p o r q u e lo e r a n , r e u n i d o s en u n mismo lugar p o r Plolomeo, rey de Egipto, para llevar a cabo esla o b r a , h a y a n e n v i d i a d o la m i s m a v e r d a d a los g e n t i l e s y c o n c e r t a d o de c o n s u n o esa i m p o s t u r a ? Q u i n n o ve q u es m s fcil y m s d i g n o d e f e ? L b r e n o s D i o s d e p e n s a r q u e u n h o m b r e c u e r d o se i m a g i n e q u e los j u d o s , p o r p e r v e r s o s y m a l o s q u e se los s u p o n g a , h a y a n Dodido c o l a r esta f a l s e d a d ducentorum quinqu, sicut nos legimus, sed centum quinqu fuit, quando genuit Enos 4 2 : ac per hoc, secundum istos, nondum habebat undecim annos aetatis. Quid dicam de Cainan eius filio, qui cum apud nos centum septuaginta reperiatur, apud Hebraeos septuaginta legitur fuisse, quando genuit Malalehel? 43 Quis generat homo septennis, si tune anni septuaginta nuncupabantur qui septem fuerunt? CAPUT XIII

AN IN DINUMERATIONE ANNORUM, HEERAEORUM MACIS QUAM SEPTUAGINTA INTERPRETUM SIT SEQUENDA AUCTORITAS

1. Sed cum hoc dixero, continuo referetur illud Iudaeorum esse mendacium; de quo superius satis actum est: nam Septuaginta interpretes laudabiliter celebratos viros non potuisse mentiri. Ubi si quaeram, quid sit credibilus, Iudaeorum gentem, tam longe lateque diffusam, in hoc conscribendum mendacium uno consilio conspirare potuisse, et dum alus invident auctortatem, sibi abstulisse vertatem; an septuaginta homines, qui etiam ipsi Iudaei erant, in uno loco psitos, quoniam rex Aegypti Ptoleniaeus eos ad hoc opus asciverat, ipsam veritatem gentibus alienigenis
42 4a

Gen. s,3.

Ibid., 6. Tbid., 12.

1024

LA CIUDAD DK DIOS

XV, 13, 2

X V , 13, 2

LAS DOS CIUDADES EN LA TIERRA

1025

en tantos cdices y tan diseminados por doquier, o que los Setenta, hombres de tan merecida reputacin, se hayan conchavado para arrebatar la verdad a los gentiles. Cualquiera dira, pues, que es ms creble que, cuando comenzaron a copiarse de la biblioteca de Ptolomeo, entonces se introdujo una errata en un cdice, en el primero copiado, por ejemplo, transmitindose as ms y ms, sin excluir la posibilidad de un error del copista tambin en este segundo. Suponer esto en la cuestin sobre los aos de Matusaln no es un absurdo, lo mismo que el otro caso, donde se excedan en veintinueve aos y no concordaban en la suma. Sin embargo, en los dems casos en que se contina esta aparente mentira de sobrar antes de engendrado el hijo, puesto en lista en uno cien aos y faltar en el otro, y despus de engendrado sobrar en el que faltaban y faltar en el que sobraban, coincidiendo as en la suma total, repitindose esto en la primera, en la segunda, en la tercera, en la cuarta, en la quinta y en la sptima generacin, parece que el error conserva cierta constancia, si cabe hablar as, y no huele a casualidad, sino a artificio. 2. Por consiguiente, la numeracin, que se ha de una manera en los cdices griegos y latinos y de otra en los hebreos, cuando no se da esta continuidad a travs de tantas generaciones sobre los cien aos aadidos primero y restados despus, no debe atribuirse ni a la maldad de los judos ni a la diligencia o cordura de los Setenta, sino a error del primer copista que recibi el cdice de la biblioteca de Ptolomeo para copiarlo. Aun hoy vemos que, cuando los nmeros no llevan alguna intencionalidad especial, fcilmente inteligible, o el sainvidisse, et communicato istud fecisse consilio: quis non videat quid proclivius faciliusque credatur? Sed absit ut prudens quispiam, vel ludaeos cuiuslibet perversitatis atque malitiae tantum potuisse credat in codicibus tara multis et tam longe lateque dispersis; vel Septuaghita illos memorabiles viros hoc de invidenda gentibus veritate unum communicasse consilium. Credibilius ergo quis dixerit, cum primum de bibliotheca Ptolemaei describ ista coeperunt, tune aliquid tale fieri potuisse in cdice uno, scilicet primitas inde descripto, unde iam latius emanaret, ubi potuit quidem accidere etiam scriptoris error. Sed hoc in illa quaestione de vita Mathusalem non absurdum est suspicari; et in illo alio, ubi superantibus viginti et quatuor annis summa non convenit. In his autem in quibus continuatur ipsius mendositatis similitudo, ita ut ante genitum filium, qui ordini inseritur, alibi supersint centum anni, alibi desint; post genitum autem ubi deerant, supersint; ubi supererant, desint, ut summa conveniat; et hoc in prima, secunda, tertia, quarta, quinta, sptima generatione invnitur: videtur habere quamdam, si dici potest, error ipse constantiam; nec casum redolet, sed industriam. 2. Itaque illa diversitas numerorum aliter se habentium in codicibus graecis et latins, aliter in hebraeis, ubi non est ista de centum annis prius additis et postea detractis per tot generationes continuata parilitas, nec malitiae Iudaeorum, nec diligentiae vel prudentiae Septuaginta interpretum, sed scriptoris tribuatur errori, qui de bibliotheca stipradicti regis

berlo reporta alguna utilidad, se copian con descuido y se corrigen con ms descuido todava [ 2 8 ] . Un ejemplo: quien se creer obligado a aprender los miles de hombres que tuvo cada tribu de Israel en particular, no importndole nada? Y, adems, cuntos hay que comprendan la profundidad y la utilidad de esto ? En realidad, la intencin del autor, cuando a travs de la serie de las generaciones catalogadas pone en un cdice cien aos que faltan en el otro, faltando luego de engendrado en el que se hallaban y hallndose en el que faltaban, coincidiendo as la suma total, era intimarnos que los antiguos vivieron muchos aos, porque sus aos eran muy breves. Y pretende aclarar esto basado en la madurez de la pubertad, apta ya para la generacin, pensando por eso que aquellos aos insinan a los incrdulos diez nuestros. Y para que no rehusen creer esto que los hombres vivieron tan largo tiempo, aade cien aos cuando no encuentra edad apta para la generacin, y los quita despus de engendrados los hijos, para que concuerde la suma total. Tan a la letra fu su intencin poner de relieve la edad apta para la generacin, que con el nmero de aos no defrauda la vida de cada cual. Y el que en la sexta generacin no siguiera este procedimiento es una razn fuerte para decir que lo sigui cuando la realidad a que aludimos lo exiga, justamente porque no lo sigui cuando no lo exiga. De hecho vemos que, en la misma generacin, los cdices hebreos dicen que Jared vivi, antes de engendrar a Henoc, ciento sesenta y dos aos, que, segn el cmputo de los aos breves, son diecisis y aleo menos de dos meses, edad ya apta
codicem describendum primus accepit. Nam etiam nunc, ubi numeri non faciunt intentum ad aliquid quod facile possit intelligi, vel quod appareat utiliter disci, et negligenter describuntur, et negligentius emendantur. Quis enim existimet sibi esse discendum, quot millia hominum tribus Israel singillatim habere potuerunt? quoniam prodesse aliquid non putatur: et quotus quisque hominum est, cui profunditas utilitatis huius appareat? Hic vero ubi per tot contextas generationes centum anni alibi adsunt, alibi desunt; et post natum, qui commemorandus fuerat, filium, desunt ubi adfuerunt, adsunt ubi defuerunt, ut summa concordet: nimirum cum vellet persuadere, qui hoc fecit, ideo numerosissimos annos vixsse antiquos, quod eos brevissimos nuncupabant; et hoc de maturitate pubertatis, qua idnea filii gignerentur, conaretur ostendere; atque ideo in illis centum annis decem nostros insinuandos putaret incredulis, ne homines tam diu vixisse recipere in fidem nollent; addidit centum, ubi gignendis filiis habilem non invenit aetatem; eosdemque, post genitos filios, ut congrueret summa, detraxit. Sic quippe voluit credibiles facer idonearum gencrandae proli convenientias aetatum, ut tamen numero non fraudaret universas aetates viventium singulorum. Quod autem in sexta generatione id non fecit, hoc psum est quod magis movet, illum ideo fecisse, cum res quam dicimus postulavit, quia non fecit ubi non postulavit. Invenit namque in eadem generatione apud hebraeos vixisse Iareth, antequam genuisset Enoch, centum sexaginta dos annos " , qui secundum illam ratio" Gen. 5,18.

X V , 14, 1 1026 LA CIUDAD DI! DIOS X V , 13, 3

LAS DOS CIUDADES EN LA TIERRA

1027

p a r a la g e n e r a c i n . P o r e s o n o tuvo n e c e s i d a d de a a d i r cien a o s b r e v e s p a r a l l e g a r a veintisis, ni de s u b s t r a e r l o s d e s p u s de n a c i d o H e n o c , p o r q u e n o los h a b a a a d i d o a n t e s . Y sta sera la r a z n d e q u e en este p a s a j e estn a c o r d e s los d o s cdices. 3 . P e r o a h o r a s u r g e u n a n u e v a d i f i c u l t a d : P o r q u en l a octava g e n e r a c i n , a n t e s d e n a c e r L a m e c d e M a t u s a l n , se lee en los cdices h e b r e o s q u e ste vivi ciento o c h e n t a y d o s a o s , y e n l o s n u e s t r o s veinte m e n o s , a c o s t u m b r a n d o a a a d i r a q u cien, y d e s p u s d e e n g e n d r a d o L a m e c se r e i n t e g r a n a la s u m a , n o d i s c r e p a n d o los cdices en el t o t a l ? Si, p u e s , p o r ser y a m a d u r a la p u b e r t a d en los ciento setenta a o s , q u e r a d a r a e n t e n d e r diecisiete, c o m o n o d e b a a a d i r n a d a , t a m p o c o d e b a s u b s t r a e r l o . Y se c o m p r e n d e , p o r q u e h a b a l l e s a d o ya a u n a e d a d a p t a p a r a la g e n e r a c i n , m o t i v o p o r el cual a a d a cien a o s en los q u e n o la h a l l a b a . Si n o p r o c u r a r a r e i n t e g r a r l o s p a r a c o n c o r d a r la s u m a , p u e s los h a b a q u i t a d o a n t e s , p o d r a m o s p e n s a r , y con cierto d e r e c h o , q u e estos v e i n t e a o s f u e r a n d e b i d o s a u n e r r o r e v e n t u a l . O es q u e , p e n s a n d o m a l , h e m o s de c r e e r q u e esto se hizo c o n m a l i c i a , p a r a o c u l t a r el artificio consistente en a a d i r p r i m e r o cien a o s y s u b s t r a e r l o s l u e g o , h a c i e n d o a u n sin n e c e s i d a d a l g o s e m e j a n t e , n o en los cien a o s , sino en u n n m e r o c u a l q u i e r a , q u i t a d o a n t e s y a a d i d o desp u s ? T m e s e esto c o m o q u i e r a , crase o n o , sea o n o sea as, a m n o m e c a b e la m e n o r d u d a q u e esto se h i z o r e c t a m e n t e y con el fin de q u e , c u a n d o h a y a v a r i a n t e s en los cdices, p u e s t o nem brevium annorum fiunt anni sexdecim, et aliquid minus quam menses do; quae iam aetas apta est ad gignendum: et ideo addere centum annos breves, ut nostri viginti sex fierint, necesse non fuit; nec post natum Enoch eos detrahere, quos non addiderat ante natum. Sic factum est ut hic nulla esset inter cdices utrosque varietas. 3. Sed rursus movet, cur in octava generatione, antequam de Mathusalem nasceretur Lamech, cum apud hebraeos legantur centum octoginta do anni, viginti minus inveniuntur in codicibus nostris, ubi potius addi centum solent; et post genitum Lamech complendam restituuntur ad summam, quae in codicibus utrisque non discrepat. Si enim centum septuaginta annos propter pubertatis maturitatem, decem et septem volebat intelligi, sicut nihil addere, ita nihil detrahere iam debebat: quia invenerat aetatem idoneam generationi filiorum, propter quam in alus centum illos annos, ubi eam non inveniebat, addebat. Hoc autem de viginti annis mrito putaremus casu mendositatis accidere potuisse, nisi eos sicut prius detraxerat, restituere postea curaret, ut summae conveniret integritas. An forte astutius factum existimandum est, ut illa, qua centum anni prius solent adiici et postea detrahi, occultaretur industria, cum et illic ubi necesse non fuerat, non quidem de centum annis, verumtamen de quantulocumque numero prius detracto, post reddito, tale aliquid fieret? Sed quomodolibet istud accipiatur, sive credatur ita esse factum, sive non credatur; sive postremo ita, sive non ita sit: recte fieri nullo modo dubitaverim, ut cum diversum aliquid in utrisque codicibus invenitur, quan-

q u e h i s t r i c a m e n t e a m b o s n o p u e d e n ser v e r d a d e r o s , se d m s fe a la l e n g u a o r i g i n a l , de la q u e a r r a n c a n las t r a d u c ciones [ 2 9 ] . A d e m s , t r e s cdices griegos, u n o l a t i n o y o t r o sirio, estn a c o r d e s e n t r e s, y en e l l o s se lee q u e M a t u s a l n m u r i seis a o s antes del d i l u v i o [ 3 0 ] .

C A P T U L O

XIV

L O S AOS HAN SIDO SIEMPRE IGUALES

1. P a s e m o s a h o r a a e n s a y a r el m o d o d e e v i d e n c i a r q u e a q u e l l o s a o s n o e r a n t a n b r e v e s q u e diez de e l l o s c o m p l e ten u n o n u e s t r o , sino q u e los a o s de la l a r g a v i d a d e a q u e l l o s h o m b r e s e r a n t a n l a r g o s c o m o los a c t u a l e s ( r e g u l a d o s t a m b i n p o r el c u r s o del s o l ) . E n p r i m e r l u g a r est escrito q u e el a o seiscientos de la v i d a d e N o t u v o l u g a r el d i l u v i o . P o r q u , si a q u e l a o t a n r e d u c i d o , diez d e los c u a l e s h a c e n u n o n u e s t r o , tena t r e i n t a y seis d a s , se lee en este l u g a r : Y el agua del diluvio vino sobre la tierra en el ao seiscientos de la vida de No, el mes segundo, el da veintisiete del mes? Si ese a o t a n b r e v e t o m n o m b r e d e la a n t i g u a u s a n z a , o n o tiene meses, o su m e s es de tres das, p a r a tener doce meses. C m o o p o r q u se dijo el ao seiscientos del mes segundo, el da veintisiete del mes, s i n o p o r q u e los meses e n t o n c e s e r a n tales c u a l e s son a h o r a ? dcquidem ad fidem rerum gestarum utrumque esse non potest verum, ei linguae potius credatur, unde est in aliam per interpretes facta translatio. Nam in qubusdam etiam codicibus graecis tribus, et uno latino, et uno etiam syro inter se consentientibus, inventus est Mathusalem sex annis ante diluvium fuisse defunctus. CAPUT XIV

DE PARILITATE ANNORUM, QUI IISDEM QUIBUS NUNC SPATIIS ET IN PRIORIBUS SAECULIS CUCURRERUNT

1. Nunc iam videamus quonam modo evidenter possit o.stendi, non tam breves, ut illi decem unus esset noster, sed tantae prolixitatis annos quantae nunc habemus (quos utique circuitus conficit solis), in illorum hominum vita prolixissima computatos. Sexcentsimo nempe anno vitae Noe scriptum est factum esse diluvium. Cur ergo ibi legitur, Et agua diluvii facta est super terram sexcentsimo anno in vita Noe, secundi mensis, sptima et vicsima mensis15; si annus ille minimus, quales decem faciunt unum nostrum, triginta sex dies habebat? Tantillus quippe annus, si antiquo more hoc nomen accepit, aut non habet menses, aut mensis eius est triduum, ut habeat duodecim menses. Quomodo igitur hic dictum est, Sexcentsimo anno, secundi mensis, sptima et vicsima die mensis; nisi quia tales quales nunc sunt, etiam time erant menses? Nam quo " Gen. 7,ro.ict sec.LXX.

1028

h\

CIUDAD ni;

DIOS

XV, 1 4 , 1
X V , 14, 2 U S DOS CIUDADES EN LA TIERRA 1029

De otra suerte, a qu viene el decir que el diluvio comenz el da veintisiete del mes segundo? De igual modo, al fin del diluvio se lee: Y el arca el mes sptimo, el da veintisiete del mes, enquill sobre los montes de Ararat. Y el agua iba descendiendo hasta el mes undcimo, y en el mes undcimo, el primer da del mes, aparecieron las cumbres de los montes. Luego, si los meses eran iguales que los nuestros, tambin lo eran, sin duda, los aos, puesto que meses de tres das no pueden tener veintisiete das. Y si se llamaba da a la trigsima parte de tres das, disminuyendo as todo proporcionalmente, sigese que aquel enorme diluvio que, segn la Escritura, dur cuarenta das y cuarenta noches, se redujo a cuatro das no completos de los nuestros. Quin aguantar tal absurdo y disparate? En consecuencia, deschese este error, que de tal forma pretende construir sobre una conjetura falsa el edificio de la fe en nuestras Escrituras, que lo destruye. El da era evidentemente entonces igual que ahora, constaba de veinticuatro horas, y el mes lo mismo que el actual, y se contaba por el principio y el fin de la luna; y el ao era tambin igual, y se compona de doce meses lunares, a los que haba que aadir cinco das y seis horas para ajustarse al curso solar. Segn esto, es cierto tambin que el diluvio comenz el mes segundo del ao seiscientos de la vida de No, el da veintisiete de ese mismo mes. Adems, el diluvio se prolong durante cuarenta das con inmensas lluvias, y estos das no tenan dos horas o poco ms, sino veinticuatro.
pacto aliter vicsimo et sptimo die secundi mensis diceretur coeptum esse diluvium? Deinde postea in fine diluvii ita legitur: Et sedit arca in mense sptimo, sptima et vicsima die mensis, super montes Ararat. Agua autem minuebatur usque ad undecimum mensem: in undcimo autem mense, prima die mensis paruerunt capita montium "'. Si igitur tales menses erant, tales profecto et anni erant, quales nunc habemus. Menses quippe illi triduani, viginti et septem dies habere non poterant. Aut si pars tricsima tridui tune appellabatur dies, ut omnia proportione minuantur; ergo nec toto quatriduo nostro factum est illud tam grande diluvium, quod memoratur factum quadraginta diebus et noctibus. Quis hanc absurditatem et vanitatem ferat? Proinde removeatur hic error, qui coniectura falsa ita vult astruere Scripturarum nostrarum fidem, ut alibi destruat. Prorsus tantus etiam tune dies fuit, quantus et nunc est, quem viginti et quatuor horae diurno curriculo nocturnoque determinant: tantus mensis, quantus et nunc est, quem luna coepta et finita concludit: tantus annus, quantus et nunc est, quem duodecim menses lunares, additis propter cursum solarem quinqu diebus et quadrante, consummant: quanti anni sexcentesimi vitae Noe secundus erat mensis eiusque mensis vicesimus et septimus dies, quando coepit esse diluvium; in quo dies quadraginta continuatae ingentes pluviae memorantu ", qui dies non binas ac paulo amplius horas habebant, sed vicenas et quaternas die noctuque transactas. Ac per hoc
" " I b i d . , 8,4.5 G e n . 7,12.

Como conclusin, diremos que los antiguos vivieron ms de novecientos aos y que los aos eran todos iguales, tanto los ciento setenta y cinco que vivi Abrahn, como los ciento cincuenta que vivi Jacob, como los ciento veinte que vivi Moiss, como los setenta u ochenta o no muchos ms que viven los hombres, de quienes est escrito: Y lo que pasa de eso, trabajo v dolor. 2. Sin embargo, la diferencia numrica que se registra entre los cdices hebreos y los nuestros est acorde en afirmar la longevidad de los antiguos. Y cuando haya una diversidad incompatible con la verdad en ambos, debe creerse, como ms fiel, la lengua original, de la que procede nuestra versin. Mas no carece de misterio que, pudiendo cualquiera de cualquier nacionalidad poner sus manos en los Setenta en los casos en que varan de los otros, no se haya atrevido nadie a corregirlos, fundado en los cdices hebreos. Esto prueba que la variante no se tiene por mentira, y yo mismo pienso que no debe tenerse por tal. Donde no haya error del copista y el sentido est a tono con la verdad, debe creerse que quisieron decir algo nuevo movidos por el Espritu divino y anunciar la verdad, no a modo de intrpretes, sino con libertad de profetas. Por eso, cuando los apstoles aducen testimonios de las Escrituras, usan no slo los textos hebreos, sino tambin los Setenta I 31 |. Sobre esto he prometido hablar ms detenidamente, con la ayuda de Dios, en lugar ms oportuno, y ahora voy a concluir lo que hace al caso. Y digo que nadie debe poner en duda que el primognito del primer hombre pudo constituir
tam magnos annos vixerunt illi antiqui usque amplius quam nongentos, quantos postea vixit Abraham centum septuaginta quinqu " , et post eum filius eus Isaac centum octoginta", et filius eius Iacob prope centum quinquaginta fi, et quantos interposita aliquanta aetate Moyses centum viginti", et quantos etiam nunc vivunt nomines septuaginta vel octoginta, vel non multo amplius, de quibus dictum est: Et amplius eis labor et dolor 52. 2. Illa vero numerorum varietas, quae nter cdices hebraeos invenitur et nostros, eque de hac antiquorum longaevitate dissentit, et si quid habet ita diversum, ut verum esse utrumque non possit, rerum gestarum fides ab ea lingua repetenda est, ex qua interpretatum est quod habemus. Quae facultas cun volentibus ubique gentium praesto sit; non tamen vacat, quod Septuaginta interpretes, in plurimis quae diversa dicere videntur, ex hebraeis codicibus emendare ausus est nemo. Non enim est illa diverstas putata mendositas; nec ego ullo modo putandam existimo. Sed ubi non est scriptoris error, aliquid eos divino Spiritu, ubi sensus esset consentaneus veritati, et praedicans veritatem, non interpretantium more, sed prophetantium librtate aliter dicere voluisse credendum est. Unde mrito, non solum hebraeis, verum etiam ipsis, cum adhibet testimonia de Scripturis, uti apostlica invenitur auctoritas. Sed hinc me oportuniore loco, si Deus adiuverit, promisi diligentius locuturum: nunc quod instat expediam.
48 18 s

I b i d . , 25,7. I b i d . , 3S,28. I b i d . , 27,28.

01

D e u t . 34,7. " P s . 89,10.

1030

LA CIUDAD DB DIOS

3gV, 15, 1
XV, 15, 1 LAS DOS CIUDADES EN l\ TIERRA 1031

una ciudad en una poca en que los hombres vivan tan largo tiempo. Y esta ciudad es la terrena, bien diferente de la Ciudad de Dios, para escribir de la cual me he impuesto la ruda tarea de obra tan enorme. CAPITULO XV

CUNDO COHABITARON POR PRIMERA VEZ LOS HOMBRES DE LOS PRIMEROS T I E M P O S ?

1. Es crebledir algunoque un hombre apto para la generacin y sin propsito de guardar continencia se abstuviera de la cohabitacin carnal ciento y pico de aos, o no mucho menos, segn los hebreos, ochenta, setenta o sesenta, o que, si no se abstuvo, no pudo engendrar hijos? A esta cuestin se pueden dar dos soluciones: o la pubertad fu proporcional, siendo tanto ms tarda cuanto mayor fu la aosidad de la vida, oy esto me parece ms aceptableno se mencionan aqu los primognitos, sino los que peda el orden de sucesin para llegar a No, del cual se retorn a Abrahn. Y despus se hizo esto hasta cierto tiempo, cuanto convena sealar con las generaciones mencionadas el curso de la gloriossima Ciudad de Dios, que peregrina en este mundo en busca de la patria soberana. Es innegable que Can fu el primer hijo nacido de la unin carnal entre el hombre y la mujer, porque, si no hubiera sido asociado a ellos, no hubiera dicho Adn, al nacerle, lo que
Non enim ambigendum est ab nomine, qui ex primo nomine primus est natus, qnando tam diu vivebant, potuisse conatitui civitatem, sane terrenam, non illam quae dicitur civitas Dei: de qua nt scriberemus, laborem tanti huius operis in marras sumpsimus. CAPUT XV

dijo: He adquirido un hombre por gracia de Dios. A ste sigui Abel, vctima de su hermano. El es, en cierta manera, figura de la peregrina Ciudad de Dios, y muestra que ella ha de padecer inicuas persecuciones, debidas a los impos y terrgenas hasta cierto punto, es decir, a los amadores del origen terreno, que gozan de la efmera felicidad de la ciudad terrena. Lo que no aparece tan claro es a qu edad los engendr Adn. A partir de aqu se van entreverando las generaciones de Can y las del otro hijo de Adn que vino a llenar el vaco de su hermano, a quien llam Set, diciendo estas palabras: Dios me ha suscitado otro hijo en lugar de Abel, a quien mat Can. As, insinuando en rdenes inversos estas dos generaciones, una de Set y otra de Can, las dos ciudades de que tratamos, la celestial, que peregrina en la tierra, y la terrena, anhelosa y apegada a los goces terrenos, como si fueran los nicos existentes, la Escritura, al hacer la recensin desde Adn hasta la octava generacin, en la rama de Can no expresa en ninguno los aos que tena cuando engendr al siguiente hijo que se pone en lista. Porque -el Espritu de Dios no quiso resaltar en las generaciones de la ciudad terrena los aos anteriores al diluvio. Prefiri, en cambio, ponerlos de relieve en las generaciones de la ciudad celestial, como ms dignos de recordacin. Por eso, cuando naci Set, no silenci la Escritura los aos que tena su pudre, (pie ya haba engendrado oros hijos; pero quin osar ifinnar que slo a Can y a Abel? Porque, de que sean los nicos puestos en la lista de las generaciones, no se sigue
enim illo nato dixisset Adam, quod dixisse legitur, Acquisivi hominem per Deum; nisi illis duobus ipse fuisset homo nascendo additus primus. Hunc secutus Abel, quem maior frater occidit, praefiguratione quadam peregrinantis civitatis Dei, quod ab impiis, et quodammodo terrigenis, id est terrenam originem diligentibus, et terrenae civitatis terrena felicitate gaudentibus persecutiones iniquas passura fuerat, primus ostendit. Sed quot annorum erat Adam, cum eos genuit, non apparet. Exinde digeruntur generationes aliae de Cain, aliae de. illo quem genuit Adam in eius successionem, quem frater occidit, et appellavit nomen illius Seth, dicens ut scriptum est, Suscitavit enim mihi Deus semen aliud pro Abel, quem occidit Cain 53. Cum itaque istae duae series generationum, una de Seth, altera de Cain, has duas de quibus agimus, dstinctis ordinibus insinuent civitates, unam caelestem in terris peregrinantem, alteram terrenam terrenis tanquam sola sint gaudiis inhiantem vel inhaerentem; nullus de progenie Cain, cum dinumerata sit connumerato Adam usque ad octavam generationem, quot annorum fuisset expressus est, quando genuit eum qui commemoratur post eum. Noluit enim Spiritus Dei in terrenae civitatis generationibus tmpora notare ante diluvium, sed in caelestis maluit, tanquam essent memoria digniores. Porro autem Seth quando natus est, non quidem taciti sunt anni patris eius, sed iam genuerat alios: et utrum solos Cain et Abel, affirmare quis audeat? Non enim quia soli nominati sunt propter ordines generationum, quas commemorari oportebat, ideo consequens videri debet solos fuisse tune generatos
5S

AN'CREDIBILE SIT, PRIMI SAECULI vmos USQUE AD EAM AETATEM, QUA FILIOS CENERASSE REFERUNTTJR, A CONCUBIT CONTINUISSE

1. Dicet ergo aliquis: Itane eredendum est, hominem filios generaturum, nec habentera propositum continentiae, centum et amplius, vel secundum Hebraeos non multo minus, id est octoginta, septuaginta. sexaginta annos a concumbendi opere vacavisse; aut si non vacaret, nihil prolis gignere potuisse? Haec quaestio duobus modis solvitur. Aut enim tanto serior fuit proportione pubertas, quanto vitae totius maior annositas: aut, quod magis video esse credibile, non hio primogeniti filii commemorati sunt, sed quos successionis ordo poscebat, ut perveniretur ad Noe, a quo rursus ad Abraham videmus esse perventum; ac deinde usque ad certum articulum temporis, quantum oportebat signari etiam generationibus commemoratis cursum gloriosissimae civitatis in hoc mundo peregrinantis, et supernam patriam requirentis. Quod enim negari non potest, prior mnibus Cain ex coniunctione maris et feminae natus est. eque

G e n . 4,1.25.

1032

W CIUDAD DE DIOS

"

X V , 15, 1

X V , 16, 1

LAS DOS CIUDADES EN IA TIERRA

1033

necesariamente que fueran los nicos engendrados hasta entonces por Adn. Quin que esquive la nota de temerario se atrever a decir cuntos fueron sus hijos, leyendo en la Escritura que engendr hijos e hijas, cubriendo los nombres de los dems con el manto del silencio? Muy bien pudo decir, por tanto, Adn, despus del nacimiento de Set, por inspiracin divin a : Dios me ha suscitado otro hijo en lugar de Abel, porque ste iba a conformarse y a completar la santidad del otro, no porque naciera inmediatamente despus de l. Asimismo, cuando est escrito: Y vivi Set doscientos cinco aos, o, segn el hebreo, ciento cinco aos y engendr a Ens, quin afirmar, sino el temerario, que ste fu el primognito? Con un gesto de admiracin en nuestros rostros, preguntaramos, y con razn, si es creble que, sin propsito de guardar continencia, no hubiera hecho uso del matrimonio durante tantos aos, o que, casado, no engendrara, siendo as que tambin de l se lee: Y engendr hijos e hijas, y fueron todos los das de Set novecientos doce aos, y muri. Lo mismo hace en los dems que cita, no omitiendo que engendraron hijos e hijas. Por eso no est claro si el hijo que menciona en cada caso es el primognito, amn de que no es creble que los padres en edad tan avanzada fueran impberes o no tuvieran mujer e hijos ni que los citados fueran los primeros nacidos. Simplemente hay que decir que, como la intencin del autor de la historia sagrada era llegar, notando los tiempos, a travs de las generaciones, hasta el nacimiento y la vida de Nopoca del diluvio, no mencion las primeras generaciones inmediatas a sus padres, sino las que exiga el orden de la narracin genealgica. ex Adam. Cum enim silentio coopertis omnium nominibus caeterorum, legatur eum genuisse filios et filias, quota fuerit ista proles eius, quis praesumat asserere, si culpara temeritatis evitat? Potuit quippe Adam divinitus admonitus dicere, posteaquan Seth natus est, Suscitavit enim mihi Deus semen aliud pro Abel; quoniam talis erat futurus, qui impleret illius sanctitatem, non quod ipse prior post eum temporis ordine nasceretur. Deinde quod scriptum est, Vixit antera Seth quinqu et ducentos annos, vel secundum Hebraeos, quinqu et centum annos, et genuit Enos: quis possit nisi inconsideratus asseverare, huno eius primogenitum fuisse? Ut admirantes mrito requiramus, quomodo per tot annos immunis fuerit a connubio sine ullo proposito continentiae, vel non genuerit coniugatus; quadoquidem etiam de ipso legitur, Et genuit filios et. filias, et fuerunt umnes dies Seth duodecim et nongenti anni, et mortuus est". Atque ita deinceps quorum anni commemorantur, nec filios filiasque genuisse reticentur. Ac per hoc non apparet omnino, utrum qui nominatur genitus, ipse fuerit primogenitus: imo vero, quoniam credibile non est, patres illos aetate tam longa aut impberes fuisse, aut coniugibus caruisse vel fetibus; nec illos eorum filios primos eis natos fuisse credibile est. Sed cum 6acrae scriptor historiae ad ortum vitamque Noe, cuius tempore diluvium factum est, per successiones generationum notatis temporibus intenderet pervenire, eas utique commemoravit, non quae primae suis parentibus fuennt, sed quae in propagationis ordinem venerint.
is-"' 1 Gen. 5,4-R.

2. A modo de ejemplo, voy a hacer un parntesis para aclarar esta idea y para que nadie dude de la posibilidad de la misma. El evangelista San Mateo, recorriendo la genealoga carnal de Cristo a travs de sus padres y comenzando por Abrahn, con intencin de llegar a David, dice: Abrahn engendr a Isaac. Por qu no dijo Ismael, que fu su primer hijo? Isaacprosigue el evangelista engendr a Jacob. Por qu no dice Esa, que fu su primognito? La razn es que por ellos no poda llegar a David. He aqu, pues, el motivo. Luego aade: Jacob engendr a Jud y a sus hermanos. Fu acaso Jud el primognito? Judagregaengendr a Fares y a Zarn; y ninguno de stos fu su primognito, pues ya haba engendrado antes otros tres. En conclusin, en la lista de las generaciones se hace mencin slo de aquellos a travs de los cuales arribar a David y desde ste al trmino de su propsito. Y esto nos permite sospechar que los antiguos, antes del diluvio, mencionaron no a los primognitos, sino a aquellos cuyas ordenadas v sucesivas generaciones llevaran al patriarca No. De este modo no nos devanar los sesos la cuestin obscura y superflua de una pubertad tarda en los hombres de entonces. CAPITULO XVI

E l . DEKHCJIO CONYUGAL ION I.OS l'HIMEROS MATRIMONIOS

1. La necesidad que el gnero humano tena del enlace entre hombres y mujeres para multiplicarse por generacin des2. Exempli gratia, quo id fiat apertius, aliquid interponam, unde nullus ambigat fieri potuisse quod dico. Evangelista Matthaeus generationem Dominicae carnis per seriem parentum volens commendare memoriae, ordiens a patre Abraham, atque ad David primitas ut perveniret intendens, Abraham, inquit, genuit Isaac: cur non dixit, Ismael, quem primitas genuit? Isaac autem, inquit, genuit Iacob: cur non dixit, Esau, qui eius primogenitus fuit? Quia scilicet per illos ad David pervenire non posset. Deinde sequitur, Iacob autem genuit Iudam, et fratres eius: numquid ludas primognitas fuit? ludas, inquit, genuit Phares et Zaram55: nec istorum geminorum aliquis fuit primognitas ludae. sed ante illos iam tres genuerat. Eos itaque tenuit in ordine generationum, per quos ad David, atque inde quo intenderat, perveniret. Ex quo intelligi potest, veteres quoque homines ante diluvium non primognitos, sed eos fuisse commemoratos, per quos succedentium ordo generationum ad Noe patriarcham duceretur, ne serae pubertatis llorum obscura et non necessaria quaestio nos fatiget. C A P T XVI
DE IURE CONICIORUM, QUOD DISSIMILE A SUBSEQUENTIBUS MATRIMONIIS HABUERINT PRIMA CONNUBIA

1. Cum igitur genus humanum post primara copulam viri facti ex pulvere, ef coniugis eius ex viri latere, marium feminarumque coniunctione
83

Mt. r,s.3.

1034

LA CIUDAD DE DIOS

XV, 16, 1

X V , 16, 2

LAS DOS CIUDADES EN LA TIERRA

10fN

pues de la primera unin entre el varn, hecho del polvo, y la mujer, formada de su costilla, y la falta de hombres, pues slo existan los hijos de estos dos, dieron margen a que los hombres tomaran por esposas a sus hermanas. Y esto, cuanto ms antiguamente se hizo a exigencias de la necesidad, tanto ms condenable se troc despus con el veto de la religin [ 3 2 ] . En todo lo cual se tuvo muy en cuenta la caridad. De esta suerte, los hombres, cuya concordia es provechosa y buena, se ligan entre s con diferentes lazos de sangre y no se dan cita muchos en uno solo, sino que cada uno va difundindose en otros, teniendo as las personas muchos lazos comunes y amistndose ms y ms la vida social. Padre y suegro son nombres que designan dos parentescos. Teniendo, pues, cada cual a uno por padre y a otro por suegro, se hace ms extensiva y numerosa la caridad. Adn se vio obligado a ser las dos cosas para sus hijos e hijas, cuando hermanos y hermanas se casaban entre s. De igual modo, Eva, su mujer, fu para sus hijos e hijas suegra y madre. Si hubieran existido entonces dos mujeres, y una fuera la madre y otra la suegra, la amistad social se habra extendido ms. Asimismo, la hermana, al hacerse esposa, se tornaba sujeto de dos parentescos. Estos, distribuidos de forma que fuera una la hermana y otra la esposa, aumentaran con el nmero de hombres la unin social. Mas entonces, cuando slo existan los hijos de los dos primeros padres, no poda ser realidad esto. En consecuencia, cuando, por ser ya numerosos los seres humanos, fu posible esto, debieron tomar por mujeres a personas que no fueran hermanas, y la necesidad ya no excusara de hacer esto, sino que el hacerlo sera un crimen horrendo [ 3 3 ] . Porque, si los nietos de los dos primeros padres, que opus haberet, ut gignendo multiplicaretur; nec essent ulli homines, nisi qui ex illis duobus nati fuissent; viri srores suas coniuges acceperunt: quod profecto quanto est antiquius compellente necessitate, tanto postea factum est damnabilius religione prohibente. Habita est enim ratio rectissima charitatis, ut homines quibus esset utilis atque honesta concordia, diversarum necessitudinum vinculis necterentur; nec unus in uno multas haberet, sed singulae spargerentur in singulos; ac sic ad socialem vitam diligentius colligandam plurimae plurimos obtinerent. Pater quippe et socer duarum sunt necessitudinum nomina. Ut ergo alium quisque habeat patrem, alium socerum, numerosius se charitas porrigit. Utrumque autem unus Adam esse cogebatur et filiis et filiabus suis, quando fratres sororesque connubio iungebantur. Sic et Eva, uxor eius, utrique sexui filiorum fuit et socrus et mater: quae si duae feminae fuissent, mater altera, et socrus altera, copiosius se socialis dilectio colligaret. Ipsa denique iam sror, quod etiam uxor fiebat, duas tenebat una necesstudines: quibus per singulas distributis, ut altera esset sror, altera uxor, hominum numero socialis propinquitas augeretur. Sed hoc unde fieret tune non erat, quando nisi fratres et srores ex illis duobus primis nulli homines erant. Fieri ergo debuit quando potuit, ut existente copia inde ducerentur uxores, quae non erant iam srores; et non solum istud ut fieret, nulla ne-

podan ya tomar por esposas a sus primas, se unieran en matj-j monio con sus hermanas, contraeran no dos, sino tres parej^ tseos, debiendo, por tanto, ir separndose cada uno del tronc^ comn para prender la caridad en ms gente. En este caso, vj^ mismo hombre sera para sus hijos, es decir, para los esposo,, que eran hermano y hermana, padre, suegro y to, y, asimismo su mujer, para los hijos comunes, sera madre, suegra y ta, y los hijos entre s seran no slo hermanos y cnyuges, sino ade, ms primos, porque son hijos de hermanos. En cambio, esto parentescos, que unan tres hombres a uno solo, uniran nu e , ve si estuvieran repartidos en distintos sujetos. As, un sol 0 hombre tendra a una por hermana, a otra por esposa y a otr^ por prima; a uno por padre, a otro por to y a otro por suegro; y a otra por madre, a otra por ta y a otra por suegra, exteti. dindose de esta forma los vnculos sociales, no coartados a una, poquedad, sino alargados a afinidades amplias y numerosas. 2. Una vez acrecido y multiplicado el gnero humano, ve. mos observada esta ley aun entre los idlatras. Aunque no fal. tan leyes subversivas que permiten los matrimonios entre hermanos, con todo, una costumbre ms loable ha proscrito esta licencia, y, a pesar de haber sido lcito en los orgenes del gene. ro humano casarse hermano con hermana, se aparta de esto, como si nunca hubiera sido practicado. Es indudable que la coslunibre causa una honda impresin en el sentido humano, y tergiversarla o ir contra ella, que en este caso frena los excesos de la concupiscencia, se considera como una injusticia suma. Porque, si es injusto meterse en campo ajeno llevado de la avidez de poseer, cunto ms lo ser traspasar las fronteras de las costumbres en brazos de la libido carnal ? Sabemos por propia experiencia que, debido a la costumbre, aun en nuestros cessitas esset, verum etiam si fieret, nefas esset. Nam si et nepotes primorum hominum, qui iam consobrinas poterant accipere coniuges, sororibus matrimonio iungerentur; non iam duae, sed tres in nomine uno necesstudines fierent, quae propter charitatem numerosiore propinquitate nectendam, disseminari per singulos singulae debuerunt. Esset enim unus homo filiis suis, fratri scilicet sororique coniugibus, et pater et socer et avunculus: ita et uxor eius isdem communibtis filiis et mater et amita et socrus: iidemque nter se filii eorum, non solum essent fratres atque coniuges, verum etiam consobrini; quia et fratrum filii. Omnes autem istae necesstudines, quae un i homini tres homines connectebant, novem connecterent, si essent in singulis singulare, ut unus homo haberet alterara sororem, alteram uxorem, alteram consobrinam, alterum patrem, alterum avunculum, alterum socerum, alteram matrem. alteram amitam, alteram socrum: atque ita se non in paucitate coarctatum. sed latius atque numerosius propinquitatibus crebris vinculum sociale diffunderet. 2. Quod humano genere crescente et multiplicato, etiam nter impos deorum multorum falsorumque cultores sic observari cernimus, ut etiamsi perversis legibus permittantur fraterna coniugia, melior tamen consuetudo ipsam malit exhorrere licentiam; et cum srores accipere in matrimonium primis humani generis temporibus omnino licuerit, sic aversetur, quasi

1036

LA CIUDAD DE DIOS

XV, 1 6 , 2

XV, 17

LAS DOS CIUDADES EN LA TIERRA

1037

das son muy raros los casamientos entre primos, por ser un grado de parentesco rayano en el fraterno, aunque las leyes lo permiten, pues que la ley divina no lo prohibi y la humana an no lo haba prohibido [ 3 4 ] . Sin embargo, una accin an lcita se condenaba por frisar en lo ilcito, porque les pareca que hacer eso con una prima era casi hacerlo con una hermana, ya que tambin los primos se llaman hermanos de sangre y son casi hermanos carnales. As vemos que los antiguos patriarcas pusieron gran empeo en no dejar alejarse y desaparecer el parentesco, perdindose poco a poco en los grados genealgicos, y en aproximarlo con un nuevo matrimonio si se haba separado, dando estado otra vez, en cierto modo, al parentesco que se esfumaba. Por eso, una vez poblado ya de hombres el mundo, gustaban de desposarse no con hermanas por parte de padre, de madre o de los dos, sino con personas de su estirpe. Mas quin dudar que en nuestros das es ms honesta la prohibicin de los casamientos entre primos? Y esto no slo por las razones aducidas, por multiplicar los parentescos y por que no se den dos en una misma persona, pudiendo ser dos los sujetos y aumentar as el nmero de vnculos sociales, sino tambin porque el pudor tiene un no s qu natural y loable, que no permite unirse a aquella que merece un honor respetuoso por el parentesco, pues de la libido, aunque generadora, vemos que se avergenza hasta la misma honestidad conyugal.
nunquam licere potuerit. Ad humanum enim sensum vel alliciendum, vel offendendum mos valet plurimum. Qui cum in hac causa immoderationem concupiscentiae coerceat, eum dissignari atque corrumpi mrito esse nefarium iudicatur. Si enim iniquum est, aviditate possidendi transgredi limitem agrorum, quanto est iniquius libdine concumbendi subvertere limitem morum? Experti autem sumus in connubiis consobrinarum etiam nostris temporibus propter gradum propinquitatis fraterno gradui proximum, quam raro per mores fiebat, quod fieri per leges licebat; quia id nec divina prohibuit, et nondum prohibuerat lex humana. Verumtamen factum etiam licitum propter vicinitatem horrebatur illiciti; et quod fiebat cum consobrina, pene cum sorore fieri videbatur: quia et ipsi nter se propter tam propinquam consanguinitatem fratres vocantur, et pene germani funt. Fuit autem antiquis patribus religiosae curae, ne ipsa propinquitas se paulatim propaginum ordinibus dirimens longius abiret et propinquitas esse desisteret, eam nondum longe positam rursus matrimonii vinculo colligare, et quodammodo revocare fugientem. Unde iam pleno hominibus orbe terrarum, non quidem srores ex patre vel matre, vel ex ambobus suis parentibus natas, sed tamen amabant de suo genere ducere uxores. Verum quis dubitet honestius hoc tempore etiam consobrinorum prohibita esse coniugia? non solum secundum ea qnae disputavimus, propter multiplicandas affinitates, ne habeat duas necessitudines una persona, cum duae possint eas habere, et numerus propinquitatis angeri; sed etiam quia nescio quomodo inest humanae verecundiae quiddam naturale atque laudabile, ut cui debet causa propinquitatis reverendum honorem, ab ea contineat, quamvis generatricem, tamen libidinem, de qua erubescere videmus et ipsam pudicitiam coniugalem.

3. En efecto, la cpula carnal entre el hombre y la mujer, desde el punto de vista social, es, diramos, una especie de semillero de la ciudad [ 3 5 ] . La ciudad terrena precisa nicamente de la generacin; en cambio, la celestial requiere, adems, la regeneracin, para subsanar la dentellada de la generacin. La historia sagrada no dice una palabra sobre la existencia de algn signo corporal y sensible de la regeneracin antes del diluvio [ 3 6 ] , y, de haberlo, sobre cul fu, como la circuncisin, que se prescribi ms tarde a Abrahn. Sin embargo, no calla que los patriarcas ms antiguos ofrecieron sacrificios a Dios, cosa que hicieron tambin los dos primeros hermanos. De No mismo se lee que, despus de salir del arca, ofreci sacrificio a Dios. Sobre este punto ya hemos hablado en los libros precedentes, y hemos dicho que por este medio se arrogaron la divinidad los demonios y se creyeron dioses, anhelosos de exigir el sacrificio y gozar de estos honores, sabiendo que el verdadero sacrificio se debe al Dios verdadero.

CAPITULO

XVII

UN TRONCO CON DOS RAMAS PRNCIPES

Como Adn era el padre de estas dos clases de hombres, a saber, de aquel cuya serie compone la ciudad terrena, y del otro, cuya lnea integra la ciudad celestial, al morir Abel y encarecer en su muerte un gran misterio, quedaron constituidos
3. Copulatio igitur maris et feminae, quantum attinet ad genus mortalium, quoddam seminarium est civitatis: sed terrena civitas generatione tantummodo, caelestis autem etiam regeneratione opus habet, ut noxam generationis evadat. Utrum autem aliquod fuerit, vel si fuit, quale fuerit corporale atque visibile regenerationis signum ante diluvium, sicut Abrahae circumeisio postea est imperata 56 , sacra historia tacet. Sacrificasse tamen Deo etiam illos antiquissimos homines non tacet: quod et in duobus primis fratribus claruit; et Noe post diluvium, cum de arca fuisset egressus, hostias Deo legitur immolasse " . De qua re in praecedentibus libris iam diximus, non ob aliud daemones arrogantes sibi divinitatem deosque se credi cupientes sibi expetere sacrificium, et gaudere huiusmodi honoribus, nisi quia verum sacrificium vero Deo deberi sciunt. CAPUT XVII

DE DUOBUS EX UNO CENITORE PROCREATIS PATRIBUS ATQUE PRINCIPIBUS

Cum ergo esset Adam utriusque generis pater, id est, et cuius ad terrenam, et cuius series ad caelestem pertinet civitatem; occiso atque in eius interfectione commendato mirabili sacramento, facti do patres singulorum generum, Cain et Seth: in quorum filiis,
56

series Abel, sunt quos

G e n . 17,10.11. " I b i d . , 8,20.

XV, 17 1038
EA CIUDAD DE D I O S

LAS DOS CIUDADES EN EA

TIERRA

1039

XV, 17

d o s p a d r e s de c a d a r a m a , C a n y Set. E n la d e s c e n d e n c i a de stos, q u e p r e c i s a b a ser m e n c i o n a d a , se fueron d e s c u b r i e n d o en el l i n a j e h u m a n o i n d i c i o s m s evidentes de l a s d o s c i u d a d e s . E n efecto, C a n e n g e n d r a H e n o c y f u n d en su n o m b r e u n a c i u d a d , la t e r r e n a , n o p e r e g r i n a en este m u n d o , sino a p o l t r o n a d a en su p a z y felicidad t e m p o r a l e s . Can significa P o s e s i n . P o r eso, c u a n d o n a c i , dijo su p a d r e o su m a d r e : He adquirido un hombre por la gracia de Dios. Y H e n o c significa Dedicacin, p u e s q u e la c i u d a d t e r r e n a est d e d i c a d a en este m u n d o , d o n d e fu f u n d a d a y d o n d e tiene el fin q u e p r e t e n d e y a p e t e c e . Set significa, en c a m b i o , R e s u r r e c c i n , y E n s , su h i j o , H o m b r e ; p e r o h o m b r e n o en el m i s m o s e n t i d o q u e A d n (pues t a m b i n este n o m b r e significa h o m b r e ) . Al p a r e c e r , es el nomb r e c o m n u s a d o p o r el h e b r e o p a r a d e s i g n a r al v a r n y a la m u j e r . As est escrito de l : Hzolos varn y mujer y los bendijo y les puso por nombre Adn. D e d o n d e se sigue q u e E v a fu, sin d u d a , el n o m b r e p r o p i o de l a m u j e r , siendo A d n , q u e significa H o m b r e ; n o m b r e c o m n a a m b o s . E n s , e m p e r o , significa H o m b r e , p e r o , segn los p e r i t o s en esa l e n g u a , n o p u e d e a p l i c a r s e a la m u j e r , p u e s es h i j o de la R e s u r r e c c i n , y en e l l a ni se casan n i t o m a n e s p o s a s , p o r q u e a d o n d e l l e v a la r e g e n e r a c i n n o h a b r g e n e r a c i n . Y o creo q u e n o e s t a r de m s h a c e r n o t a r q u e , en l a s v e n e r a c i o n e s d e s c e n d i e n t e s de Set, c u a n d o se dice q u e e n g e n d r h i j o s e h i j a s , n o se e x p r e s a p o r su n o m b r e n i n g u n a m u j e r j u s t a m e n t e p o r esa r a z n , m i e n t r a s q u e en las d e s c e n d i e n t e s de Can al final da la l t i m a m u j e r encommemorari oportebat, duarum istarum civitatura in genere mortalium evidentius indicia clarere coeperunt. Cain quippe genuit Enoch, in cuius nomine condidit civitatem, tcrrenam scilicet, non peregrinantem in hoc mundo, sed in eius temporali pace ac felictate quiescentem. Cain autem interpretatur Possessio: unde dictum est quando natus est, sive a patre, sive a matre eius, Acquiaivi kominem per Deurn5'. Enoch vero, Bedicatio: hic enim dedicatur terrena civitas, ubi conditur; quoniam hic babet eum, quem intendit et appetit finem. Porro ille Seth Resurrectio interpretatur, et Enos filins eius interpretatur Homo: non sicnt Adam (et irisum enim nomen interpretatur Homo), sed commune perhibetur esse in illa lingua, id est hebraea, msenlo et feminae. Nam sic de illo scriptum est: Masculum et feminam fecit illos. et henedixit illoi, et cognominavit nomen eorum. Adam.5", Unde non ambigitur, sic appellatam fuisse feminam Evam proprio nomine, ut tamen Adam, quod interpretatur Homo, nomen esset amborum. Enos autem sic interpretatur Homo, ut hoc non posse feminam nuncupari periti linguae illius asseverent, tanquam filius resurrectionis, ubi non nubent, eque uxores ducent 60 . Non enim erit ibi generatio, cum illuc perduxerit regenerarlo. Crnare e t hoc non incassum notandum arbitror, quod in eis generationibus nuae propagantur ex illo qui est appellatus Seth, cum genuisse filios filiasque dicantur, milla ibi genita nominatim femenina expressa est: in his autem quae propagantur ex Cain, in ipso fine quousque protenduntur, novissima femina genita nominatur. Sic enim
S8 C9 80

g e n d r a d a . As se l e e : Matusael engendr a Lamec, y Lamec tom dos mujeres, la una llamada Ada y la otra Sella. Ada pari a Jobel. Este es el padre de los que habitan en las cabanas de los pastores. Y tuvo un hermano llamado Jubal, que fu el inventor del salterio y de la ctara. Sella pari a Tobe!, que era un artista en hierro y cobre. Noema fu hermana de Tobel. E s t a c i e r r a l a s g e n e r a c i o n e s de C a n . D e s d e A d n i n c l u s i v e son o c h o , a saber, siete h a s t a L a m e c , q u e t u v o dos m u j e r e s , y la octava es la g e n e r a c i n q u e se p r o l o n g a en sus h i j o s , e n t r e los c u a l e s se e n u m e r a u n a m u j e r . E n esto se deja i n s i n u a r con eleg a n c i a que la c i u d a d t e r r e n a h a de t e n e r h a s t a el fin generaciones c a r n a l e s , p r o v e n i e n t e s de la u n i n sexual e n t r e h o m b r e s y m u j e r e s . P o r este m o t i v o se e x p r e s a n con sus n o m b r e s p r o p i o s l a s m u j e r e s del l t i m o p a d r e de la serie en lista, cosa n o u s a d a a n t e s del d i l u v i o , a e x c e p c i n de E v a . As c o m o Can, q u e significa P o s e s i n , f u n d a d o r de la c i u d a d t e r r e n a , y su h i j o H e n o c , en c u y o h o n o r fu f u n d a d a , q u e significa D e d i c a c i n , evidencian q u e esa c i u d a d tiene u n p r i n c i p i o y u n fin t e r r e n o s y q u e l i m i t a sus e s p e r a n z a s a este m u n d o visible, as del h i j o de Set, q u e significa R e s u r r e c c i n y q u e es el p a d r e de l a s generaciones m e n c i o n a d a s p o r s e p a r a d o , d e b e c o n s i d e r a r s e lo q u e dice la h i s t o r i a s a g r a d a . legitur: Mathusael genuit Lamech: et sumpsit sibi Lamech duas uxores, nomen un Ada, et. nomen scrundae Sella; et peperit Ada lobel: hic erat pater habiliinlium in taliernaciilis peciiariorum. Et nomen fratris eius lulial: hic juit qui ostendit psatterium et citharam. Sella autem peperit et ipsa Thobel, et erat aerarius et malleator aeramenti et ferri. Sror autem Thobel Noema". Huc usque porrectae sunt generationes ex Cain, quae sunt omnes ab Adam octo, annumerato ipso Adam, septem scilicet usque ad Lamech, qui duarum maritus uxorum fuit: et octava est generatio in filiis eius, in quibus commemoratur et femina. Ubi eleganter significatum est, terrenam civitatem usque in sui finem carnales habituram generationes, quae marium feminarumque coniunctione proveniunt. Unde et ipsae, quod praeter Evam nusquam reperitur ante diluvium, nominibus propriis exprimuntur uxores illius hominis, qui nominatur hic novissimus pater. Sicut autem Cain, quod interpretatur Possessio, terrenae conditor civitatis, et filius eius, in cuius nomine condita est, Enoch, quod interpretatur Dedicado, indicat istam civitatem et initium et finem habere terrenum; ubi nihil speratur amplius, quam in hoc saeculo cern potest: ita Seth, quod interpretatur Resurrectio, -cum sit generationum seorsum commemoratarum pater, quid de filio eius sacra haec historia dicat, intuendum est.
61

G e n . 4,18-22.

G e n . 4,1. Ibid., 5,j. L e . 20,35.

1040

LA CIUDAD DE DIOS

X V , 18

XV, 18

LAS DOS CIUDADES EN I,A TIERRA

1041

C A P I T U L O

X V I I I

R E L A C I O N E S F I G U R A T I V A S D E A B E L , S E T Y E N S CON C R I S T O Y CON s u C U E R P O , E S D E C I R , CON LA I G L E S I A

Tambin a Seldice la E s c r i t u r a l e naci un hijo, al que puso por nombre Ens. Ese puso su esperanza en invocar el nombre del Seor. H e a q u la voz y el t e s t i m o n i o de la v e r d a d . E l h o m b r e , h i j o de la r e s u r r e c c i n , vive en e s p e r a n z a , m i e n t r a s la C i u d a d de D i o s , q u e n a c e de la fe en la r e s u r r e c c i n de Cristo, p e r e g r i n a en este m u n d o . A s , p u e s , la m u e r t e y la res u r r e c c i n de Cristo estn figuradas en a q u e l l o s d o s h o m b r e s , en A b e l , q u e significa D u e l o , y en Set, su h e r m a n o , q u e es i g u a l a R e s u r r e c c i n . D e esta fe n a c e la C i u d a d de D i o s , es decir, el h o m b r e q u e p u s o su e s p e r a n z a en i n v o c a r el n o m b r e del S e o r . Porquecomo dice el A p s t o l s o m o s salvos por la esperanza. Y no se dice que uno tenga esperanza de lo que ya se ve, pues lo que uno ve, cmo lo podr esperar? Por tanto, si esperamos lo que no vemos todava, lo aguardamos gracias a la paciencia. E n efecto, q u i n n o p e n s a r q u e a q u h a y u n p r o f u n d o m i s t e r i o ? N o es v e r d a d q u e A b e l p u s o su e s p e r a n z a en i n v o c a r el n o m b r e del S e o r , p u e s , s e g n la E s c r i t u r a , su sacrificio fu a c e p t o a D i o s ? N o es v e r d a d q u e Set p u s o t a m b i n su esper a n z a en i n v o c a r el n o m b r e del S e o r , p u e s d e l se d i j o : Me ha suscitado Dios otro hijo en lugar de Abel? P o r qu,

p u e s , se a t r i b u y e de u n m o d o especial a ste lo q u e es c o m n a t o d o s los b u e n o s s i n o p o r q u e c o n v e n a q u e en el p r i m e r h i j o n a c i d o , segn la n a r r a c i n , del p a d r e de los p r e d e s t i n a d o s a la m e j o r p a r t e , es decir, a la C i u d a d s o b e r a n a , se prefigurase el h o m b r e , o sea, la s o c i e d a d de h o m b r e s q u e viven en la r e a l i d a d de la felicidad t e r r e n a , n o segn el h o m b r e , sino s e g n D i o s , en e s p e r a de la felicidad e t e r n a ? As, n o se d i j o : Este e s p e r en el S e o r , o : Este invoc el n o m b r e del S e o r , s i n o : Este puso su esperanza en invocar el nombre del Seor. Q u es puso su esperanza en invocar sino u n a profeca segn la cual el p u e b l o q u e h a b a de p r o c e d e r de l i n v o c a r a el n o m b r e del S e o r , en c o n f o r m i d a d con la eleccin d e la g r a c i a ? Esto m i s m o lo dijo otro p r o f e t a , y el A p s tol lo e n t i e n d e de este p u e b l o q u e p e r t e n e c e a la g r a c i a de D i o s : Todo aquel que invocare el nombre del Seor ser salvo. Este p a s a j e : Y le dio por nombre Ens, que significa hombre, y el s i g u i e n t e : Este puso su esperanza en invocar el nombre del Seor, m u e s t r a n bien a las c l a r a s q u e el h o m b r e n o debe fijar en s su e s p e r a n z a . Maldito todo aquel que pone su esperanza en el hombre, se lee en otra p a r t e . P o r c o n s i g u i e n t e , n o debe t a m p o c o p o n e r l a en s m i s m o , con el fin de ser c i u d a d a n o de otra c i u d a d q u e n o est d e d i c a d a en el t i e m p o s e g n los h i j o s de Can, es decir, n o lo est en el c u r s o t o r r e n t o s o d e este siglo m o r t a l , sino en la i n m o r t a l i d a d de la felicidad e t e r n a . Iiiliiiilnr quod pioriim omniim inlelligilur cssn commime, nisi quia oportebat in co cjni de patre generationum in meliorem partem, hoc est supernae civitatis separatarum, primus commemoratur exortus, praefigurari hominem, id est hominum societatem, quae non secundum hoininem in re felicitatis terrenae, sed secundum Deum vivit in spe felicitatis aeternae? Nec dictum est, Hic speravit in Dominum Deum; aut, Hic invocavit nomen Domini Dei: sed, Hic speravit, inquit, invocare nomen Domini Dei. Quid sibi hoc vult, Speravit invocare, nisi quia prophetia est, exorturum populum, qui secundum electionem gratiae invocaret nomen Domini Dei? Hoc est, quod per alium prophetam dictum, Apostolus de hoc populo intelligit ad Dei gratiam pertinente: Et erit, omnis quicumque invocaverit nomen Domini, salvus erit6S. Hoc enim ipsum quod dicitur. Et nominavit nomen eius Enos, quod interpretatur Homo; ac deinde additur, Hic speravit invocare nomen Domini Dei: satis ostenditur, quod non in se ipso spem poner debeat homo. Maledictus enim omnis, sicut alibi legitur, qui spem suam ponit in homine 6 : ac per hoc, nec in se, ut sit civis alterius civitatis, quae non secundum filium Cain dedicatur hoc tempore, id est mortalis huius saeculi labente transcursu, sed in illa immortalitate beatitudinis sempiternae.
65 Rom. 10,13,; lot'l 2,3'2. " Ier. 17,5.

CAPUT

XVIII

QUID SIGNIFICATUM SIT IN AREL, ET SETH, ET ENS, QUOD APPAREAT AD CHRISTUM ET CORPUS EIUS, ID EST ECCLESIAM, PERTINERE

Et Seth, inquit, natus est filius, et nominavit nomen eius Enos: hic speravit invocare nomen Domini Dei62. Nempe clamat attestatio veritatis. In spe igitur vivit homo filius resurrectionis; in spe vivit, quamdiu peregrinatur hic civitas Dei, quae gignitur ex fide resurrectionis Christi. Ex duobus namque illis hominibus, Abel, quod interpretatur Luctus, et eius fratre Seth, quod interpretatur Resurrectio, mors Christi et vita eius ex mortuis figuratur. Ex qua fide gignitur hic civitas Dei, id est homo, qui speravit invocare nomen Domini Dei. Spe enim salvi facti sumus, ait Apostolus. Spes autem quae videtur, non est spes: quod enim videt quis, quid sperat? Si autem quod non videmus, speramus, per patientiam exspectamus"3. Nam quis vacare hoc existimet ab altitudine sacramenti? Numquid enim Abel non speravit invocare nomen Domini Dei, cuius sacrificium Scriptura tam acceptum Deo fuisse commemorat? numquid ipse Seth non speravit invocare nomen Domini Dei, de quo dictum est, Suscitavit enim mihi Deus semen aliud pro Abel? ** Cur ergo huic proprie
92 63 64

Gen. 4,26 Rom. 8,24.25. Gen. 4,25.

1042

L A CIUDAD DE DIOS

XV, 19 XV, 20, 1 LAS DOS CIUDADES EN L A TIERRA 1043

C A P I T U L O
DE

X I X
HENOC? I

QU ES FIGURA LA TRASLACIN DE

yanos, que fundaron Roma, arribaron a Italia con Eneas al frente. El poeta ha imitado en esto a las sagradas Letras, que llaman al numeroso pueblo de los hebreos casa de Jacob [ 3 8 ] . C A P I T U L O XX

Esta lnea,- cuyo padre es Set, tiene tambin en una de sus j generaciones, en la sptima, contado Adn, un nombre que significa Dedicacin. Henoc es el sptimo nacido de Set y significa Dedicacin [ 3 7 ] . Pero ste, tan grato a Dios, fu trasladado al cielo, y en el orden de las generaciones goza de un rango notable por ser el sptimo desde Adn, da en que se consagr el sbado. Y es a la vez el sexto, da en que fu hecho el hombre y remat Dios todas sus obras, a contar desde Set, es decir, despus del padre de las generaciones separadas de la lnea de Can. La traslacin de Henoc figura el aplazamiento de nuestra dedicacin, hecha ya en Cristo, nuestra Cabeza, que ha resucitado para no morir ms y ha sido tambin trasladado. An queda, sin embargo, otra dedicacin, la de toda la casa que tiene por fundamento a Cristo, que se difiere hasta el fin, en que se efectuar la resurreccin de todos los que no han de morir ms. Importa poco para nuestro caso decir casa de Dios, templo de Dios o ciudad de Dios, pues que todos los trminos son corrientes en nuestra lengua. El mismo Virgilio llama ciudad muy imperiosa a la casa de Asraco, designando con este nombre a los romanos, que traen su origen de Asraco a travs de los troyanos. La llama tambin casa de Eneas, porque los troCAPUT XIX

UNA DIFICULTAD EN LAS GENERACIONES

1. Alguien dir: Si la intencin del historiador en la enumeracin de las generaciones de Adn por la lnea de Set era llegar a No, en vida del cual tuvo lugar el diluvio, y desde l tornar a tejer la lista de generaciones hasta Abrahn, por el que comienza el evangelista San Mateo las generaciones que rematan en Cristo, Rey eterno de la Ciudad de Dios, qu intentaba en las generaciones de Can y hasta dnde pretenda llevarlas? Contestacin: Hasta el diluvio, en que fu destruida toda la raza de la ciudad terrena, restaurada luego por los hijos de No. Esta ciudad terrena y esta sociedad de hombres que viven segn el hombre subsistirn hasta el fin del mundo, y de ella dice el Seor: Los hijos de este siglo engendran y son engendrados. Pero la regeneracin conduce a la Ciudad de Dios, peregrina en este mundo a olio, en el que sus hijos ni engendran ni son engendrados. Luego aqu es comn a las dos ciudades el engendrar y el ser engendrado, si bien la Ciudad de Dios tiene en este mundo muchos miles de ciudadanos que se abstienen de
Italiam venissent, ab eis condita est Roma. Imitatus namque est poeta ille sacras Litteras, in quibus dicitur domus Iacob tam ingens populus Hebraeorum. CAPUT XX

DE SIGNIFICATIONE QUAE IN ENOCH TRANSLATIONE MONSTRATUR

Nam et ista propago, cuius est pater Seth, in ea generatione habet dedicationis nomen, quae sptima est ab Adam, annumerato Adam. Septiraus enim ab illo natus est Enoch, quod interpretatur Dedicatio. Sed ipse est ule translatus, quoniam placuit Deo, et insigni numero in ordine generationum, quo sabbatum consecratum est, sptimo scilicet ab Adam. Ab ipso autem patre istarum generationum, quae discernuntur a propagine Cain, id est a Seth, sextus est: quoto die factus est homo, et consummavit Deus omnia opera sua. Sed huius Enoch translatio nostrae dedicationis est praefigurata dilatio. Quae quidem iam facta est in Christo capite nostro, qui sic resurrexit, ut non moriatur ulterius, sed etiam ipse translatus est: restat autem altera dedicatio universae domus, cuius ipse Chrstus est fundamentum, quae differtur in finem, quando erit omnium resurrectio, non moriturorum amplius. Sive autem domus Dei dicatur, sive templum Dei, sive civitas Dei, idipsum est, nec abhorret a latini eloquii consuetudine. Nam et Virgilius imperiosissimam civitatem domum appellat Assaraci, Romanos volens intelligi, qui de Assaraco per Troianos originem ducunt; et domum Aeneae eosdem ipsos", quia eo duce Troiani cum
T

D E EO QOD CAN SUCCESSIO IN OCTO AB ADAM GENERATIONES CLAUDITUR, ET IN POSTERIS AB EODEM PATRE A D A M N O E DECIMUS INVENITUR

Aeneid,

J.i V.S&; 1.3 v.97.

1. Dicet aliquis: Si hoc intendebat scriptor huius historiae in commemorandis generationibus ex Adam per filium eius Seth, ut per illas perveniret ad Noe, sub quo factum est diluvium, a quo rursus contexeretur ordo nascentium, quo perveniret ad Abraham, a quo Matthaeus evangelista incipit generationes, quibus ad Christum pervenit aeternum Regem civitatis Dei; quid intendebat in generationibus ex Cain, et quo eas perducere volebat? Respondetur: Usque ad diluvium, quo totum illud genus terrenae civitatis absumptum est, sed reparatum ex filiis Noe. eque enim deesse poterit haec terrena civitas societasque homnum secundum hominem viventium usque ad huius saeculi finem, de quo Dominus ait, Filii huius saeculi generant, et generantur68. Civitatem vero Dei peregrinantem in hoc saeculo regeneratio perducit ad alterum saeculum, cuius filii nec generant, nec generantur. Hic ergo generari et generare civitati utrique commune est: quamvis Dei civitas habeat etiam hic multa
68

L e . 30,34

1044

LA CIUDAD DE DIOS

XV, 20, 2

XIV, 2 0 , 3

LAS DOS CIUDADES EN LA TIERRA

1045

la g e n e r a c i n , y la o t r a tiene t a m b i n a l g u n o s q u e l a i m i t a n en esto, a u n q u e v a n e r r a d o s . A la c i u d a d t e r r e n a p e r t e n e c e n a d e m s q u i e n e s , d e s v i n d o s e de la fe, h a n p l a n t e a d o e i m p l a n t a d o d i v e r s a s h e r e j a s y viven, p o r t a n t o , segn el h o m b r e , n o segn D i o s . L o s gimnosofistas i n d i o s , q u e , s e g n c u e n t a n , filosofan d e s n u d o s en l a s selvas de la I n d i a , son t a m b i n c i u d a d a n o s suyos y, con t o d o , se abstien e n de la g e n e r a c i n [ 3 9 ] . P o r q u e la c o n t i n e n c i a n o es u n b i e n s i n o c u a n d o se g u a r d a en c o n f o r m i d a d con l a fe en el s u m o b i e n , que es D i o s [ 4 0 ] . Sin e m b a r g o , n a d i e p r a c t i c esto antes del d i l u v i o , p u e s se lee q u e el m i s m o H e n o c , s p t i m o . d e s d e A d n , a r r e b a t a d o del m u n d o , n o m u e r t o , e n g e n d r h i j o s e h i j a s a n t e s de ser t r a s l a d a d o . E n t r e stos se cuenta M a t u s a l n , q u e es el e s l a b n d e e n l a c e d e l a s g e n e r a c i o n e s a r e c o r d a r . 2. P o r q u , p u e s , se citan t a n p o c o s sucesores en l a s gen e r a c i o n e s de Can, si e r a p r e c i s o p r o l o n g a r l a s h a s t a el d i l u v i o y se d a b a u n t i e m p o m u y l a r g o , a n t e r i o r a l a p u b e r t a d , en el q u e se a b s t e n a n de la g e n e r a c i n cien a o s o m s ? Si el a u t o r de este l i b r o n o tena en c a r t e r a a l g u n o al cual p r e t e n d i e r a a r r i b a r p o r la serie de g e n e r a c i o n e s , c o m o en los d e s c e n d i e n t e s de Set q u i s o l l e g a r a N o p a r a desde ste a c e l e r a r d e n u e v o la m a r c h a en su lista, q u n e c e s i d a d tena, h a b i e n d o s i d o destruid a t o d a la d e s c e n d e n c i a de Can, de p a s a r en silencio los p r i m o g n i t o s p a r a l l e g a r a L a m e c , q u e c i e r r a esta t e x t u r a con sus h i j o s ? E s decir, se c i e r r a en la octava g e n e r a c i n d e s d e A d n y s p t i m a desde Can, c o m o si a ste h u b i e r a de u n i r a l g o desp u s p a r a a r r i b a r , o al p u e b l o de I s r a e l , en el q u e la J e r u s a l n t e r r e n a b r i n d u n a figura proftica de la C i u d a d celestial, o a civium millia, quae ab opere generandi se abstinent; sed habet etiam illa ex imitatione quadam, licet errantium. Ad eam namque pertinent etiam, qui deviantes ab huius fide diversas haereses condiderunt: secundum hominem quippe vivunt, non secundum Deum. Et Indorum Gymnosophistae, qui nudi perhibentur philosophari in solitudinibus Indiae, cives eius sunt, et a generando se cohibent. Non enim est hoc bonum, nisi cum fit secundum fdem summi boni, qui est Deus. Hoc tamen nemo fecisse ante diluvium reperitur: quandoquidem etiam ipse Enoch septimus ab Adam, qui translatus refertur esse, non mortuus, genuit filios et filias antequam transferreur; in quibus fuit Mathusalem, per quem generationum memorandarum ordo transcurra. 2. Cur ergo tanta paucitas successionum commemoratur in generationibus ex Cain, si eas usque ad diluvium perduci oportebat, nec erat diuturna aetas praeveniens pubertatem, quae centum vel amplius annos vacaret a fetibus? Nam si non intendebat auctor libri huius aliquem, ad quem necessario perduceret seriem generationum, sicut in illis quae. veniunt de semine Seth intendebat pervenire ad Noe, a quo rursus ordo necessarius sequeretur; quid opus erat praetermittere primognitos filios, ut perveniretur ad Lamech, in cuius filiis finitur illa contextio, octava generatione scilicet ex Adam, sptima ex Cain, quasi esset inde aliquid deinceps connectendum, unde perveniretur vel ad Israeliticum populum, in quo caelesti civitati etiam terrena Ierusalem figuram propheticam praebuit, vel ad

Cristo segn la c a r n e , q u e es D i o s e t e r n a m e n t e b e n d i t o s o b r e t o d a s l a s cosas, F u n d a d o r y R e y d e l a J e r u s a l n s o b e r a n a . E s t o p o d r a h a c e r c r e e r q u e en esa lista g e n e a l g i c a se n o m b r a n los p r i m o g n i t o s . P e r o p o r q u son t a n p o c o s ? P u e s n o p u d i e r o n ser s o l a m e n t e sos h a s t a el d i l u v i o n o a b s t e n i n d o s e los p a d r e s de la g e n e r a c i n h a s t a u n a p u b e r t a d c e n t e n a r i a , si es que e n t o n c e s la p u b e r t a d t a r d a n o e s t a b a en p r o p o r c i n d i r e c t a con la l o n g e v i d a d . S u p u e s t o q u e t u v i e r a n t o d o s t r e i n t a a o s c u a n d o comenzaron a e n g e n d r a r , ocho p o r t r e i n t a (pues son ocho las generaciones, c o n t a d o s A d n y los h i j o s de L a m e c ) son d o s c i e n t o s cuar e n t a a o s . Y e s p o s i b l e q u e n o h a y a n e n g e n d r a d o t o d o el t i e m p o q u e m e d i a h a s t a el d i l u v i o ? E n u n a p a l a b r a , p o r q u el a u t o r n o q u i s o m e n c i o n a r l a s g e n e r a c i o n e s s i g u i e n t e s ? D e s d e A d n h a s t a el d i l u v i o se c o m p u t a n , segn n u e s t r o s cdices, dos m i l doscientos sesenta y dos a o s , y segn los h e b r e o s , m i l seiscientos c i n c u e n t a y seis. Y , p o r p e n s a r q u e el n m e r o m e n o r es m s v e r d a d e r o , r e s t e m o s de m i l seiscientos c i n c u e n t a y seis a o s doscientos c u a r e n t a ; p r e g u n t o : E s c r e b l e q u e dur a n t e m i l c u a t r o c i e n t o s a o s v p i c o , q u e f a l t a n h a s t a el d i l u v i o , los d e s c e n d i e n t e s de C a n n o e n g e n d r a r a n h i j o a l g u n o ? ' 3 . A q u i e n esto le i n q u i e t e , r e c u e r d e q u e , c u a n d o p r e g u n t si es c r e b l e q u e los p r i m e r o s h o m b r e s se a b s t u v i e r a n d u r a n t e t a n t o s a o s de la g e n e r a c i n , p r o p u s e dos s o l u c i o n e s : u n a , q u e lo e x p l i c a b a p o r u n a p u b e r t a d t a r d a en p r o p o r c i n con la larga v i d a de e l l o s ; y otra, q u e s u p o n a q u e los h i j o s m e n c i o n a d o s Christum secundum carnem, qui est super omnia Deus benedictas in saecula ", supernae Ierusalem fabricator atque regnator; cum tota progenies Cain diluvio sit deleta? Uride videri potest, in eodem ordine generationum primognitos fuisse commemoratos. Cur ergo tam pauci sunt? Non enim usque ad diluvium tot esse potuerunt, non vacantibus usque ad centenariam pubertatem patribus ab officio generandi, si non erat tune proportione longaevitatis illius etiam sera pubertas. Ut enim peraeque triginta annorum fuerint, cum filios generare coeperunt, octies triceni (quoniam octo sunt generationes cum Adam et cum eis quos genuit Lamech), ducenti et quadraginta sunt anni: num itaque toto deinde tempore usque ad diluvium non generaverunt? Qua tndem causa, qui haec scripsit, generationes commemorare noluit quae sequuntur? Nam ex Adam usque ad diluvium computantur anni, secundum cdices nostros, do millia ducenti sexaginta do: secundum hebraeos autem, mille sexcenti quinquaginta sex. Ut ergo istum numerum minorem credamus esse veriorem, de mille sexcentis quinquaginta sex annis ducenti quadraginta detrahantur: numquid credibile est per mille quadringentos, et quod excurrit, annos, qui restant usque ad diluvium, progeniem Cain a generationibus vacare potuisse ? 3. Sed qui ex hoc movetur, meminerit, cum quaererem quomodo credendum sit, antiquos illos homines per tam multos annos a gignendis filiis cessare potuisse, duobus modis istam solutam esse quaestionem; aut de sera pubertate, proportione tam longae vitae; aut de filiis qui comme" Rom, 9,j.

3046

U CIUDAD DE DIOS

XJV, 2 0 , 3

XV, 20, 4

I.AS DOS CIUDADES EN U

TIERRA

1047

en las listas n o son los p r i m o g n i t o s , sino los q u e v e n a n b i e n a l a u t o r p a r a c o n s e g u i r su i n t e n t o . S e g n esto, si en l a s g e n e r a c i o n e s de Can n o se da esta int e n c i n de l l e g a r a u n o c o n c r e t o a t r a v s de los referidos, silenc i a d o s los p r i m o g n i t o s , a n n o s q u e d a el a s i d e r o de la p u b e r t a d t a r d a . Esto e q u i v a l d r a a decir q u e h u b o u n t i e m p o en que l l e g a b a n a ser p b e r e s y a p t o s p a r a la g e n e r a c i n d e s p u s de los cien a o s , de f o r m a q u e la lista g e n e a l g i c a a p u n t a los prim o g n i t o s , y as h a s t a el d i l u v i o se c o m p l e t ese n m e r o t a n d e s o r b i t a d o de a o s . Sin e m b a r g o , p u d o t a m b i n s u c e d e r q u e , p o r o t r a c a u s a m s p r o f u n d a q u e se m e o c u l t a , se e n c a r e c i e r a la c i u d a d t e r r e n a , finalizando sus g e n e r a c i o n e s en L a m e c y sus h i j o s , d e j a n d o el a u t o r de c o m e n t a r las d e m s q u e p o s i b l e m e n te e x i s t i e r o n h a s t a el d i l u v i o [ 4 1 ] . I n d e n e n d i e n t e m e n t e de esto, q u e n o s h a c e p e n s a r en u n a p u b e r t a d t a r d a en a q u e l l o s h o m b r e s , y p a r a e x c l u i r l o , p u e d e ser t a m b i n c a u s a de q u e la lista de las g e n e r a c i o n e s n o siga la l n e a de los p r i m o g n i t o s el q u e la c i u d a d f u n d a d a d a p o r Can en n o m b r e de su hijo H e n o c d i l a t a r a sus d o m i n i o s y t u v i e r a m u c h o s reyes, n o a la vez, sino u n o t r a s o t r o , sucesores q u e se i b a n e n g e n d r a n d o los m i s m o s r e y e s . Can p u d o ser el p r i m e r o de estos reyes, y su h i j o H e n o c , en cuyo n o m b r e f u n d esta ciud a d , el s e g u n d o . El t e r c e r o , G a i d a d , h i j o de H e n o c ; el c u a r t o , M a n i h e l , h i j o de G a i d a d ; el q u i n t o , M a t u s a e l , h i j o de M a n i h e l , y el sexto, L a m e c , h i j o de M a t u s a e l , q u e h a c e el n m e r o siete d e s d e A d n p o r la lnea de C a n . A d e m s , n o e r a n e c e s a r i o q u e s u c e d i e r a n en el t r o n o los p r i m o g n i t o s de los reyes a sus pad r e s , sino a q u e l l o s a q u i e n e s el m r i t o p o r a l g u n a v i r t u d til a morantur in generationibus, qiiod non fuerint primogeniti; sed hi per quos ad eum, quem intendebat auctor libri, poterat pervenire, sicut ad Noe in generationibus Seth. Proinde in generationibus Cain, si non occurrit qui deberet intendi, ad quem praetermissis primogenitis, per eos qui commemorati sunt, perveniri oportebat, sera pubertas intelligenda restabit; ut aliquanto post centum annos, pberes habilesque ad gignendum facti fuerint, ut ordo generationum per primognitos curreret, et usque ad diluvium ad numerum annorum tantae quantitatis occurreret. Quamvis fieri possit, ut propter aliquam secretiorem causam, quae me latet, usque ad Lamech et eius filios generationum perveniente contextu, commendaretUr haec civitas, quam dicimus esse terrenam; ac deinde cessaret scriptor libri commemorare caeteras, quae usque ad diluvium esse potuerunt. Potest et illa esse causa, cur non ordo generationum per primognitos duceretur, ut necesse non sit in illis hominibus tam seram credere pubertatem, quod scilicet eadem civitas, quam Cain in nomine Enoch filii sui condidit, longe lateque regnare potuerit, et reges habere non simul plures, sed suis aetatibus singulos, quos genuissent sibi successuros quicumque regnassent. Horum regum primus esse potuit ipse Cain, seSundus filius eius Enoch, in cuius nomine ubi regnaretur, condita est civitas: tertius Gaidad, quem genuit Enoch: quartus Manihel, quem genuit Gaidad: quintus Mathusael, quem genuit Manihel: sextus Lamech, quem genuit Mathusael, qui septimus est ab Adam per Cain. Non autem erat

la c i u d a d t e r r e n a , o la b u e n a suerte, les h i c i e r a a c r e e d o r e s a la c o r o n a ; o m e j o r t o d a v a , q u e s u c e d i e r a con cierto d e r e c h o her e d i t a r i o el h i j o m s a m a d o del p a d r e . Con t o d o , p u d o m u y b i e n t e n e r l u g a r el d i l u v i o en v i d a y d u r a n t e el r e i n a d o de L a m e c , p e r e c i e n d o con l t o d o s los h o m b r e s , e x c e p t u a d o s l o s q u e se a c o g i e r o n al a r c a . N i es de m a r a v i l l a r q u e en u n c o m e d i o de tanto.1} a o s y d u r a n t e t a n t o t i e m p o t r a n s c u r r i d o desde A d n h a s t a el d i l u v i o , n o f u e r a n n u m r i c a m e n t e i g u a l e s l a s g e n e r a c i o n e s de l a s dos r a m a s , siend o p o r la lnea de Can siete, y p o r la de Set, diez. C o m o h e d i c h o y a , L a m e c h a c e el n m e r o s p t i m o a c o n t a r desde A d n , y N o , el d c i m o . Y n o se cita u n solo h i j o de L a m e c , c o m o en l a s g e n e r a c i o n e s p r e c e d e n t e s , sino m u c h o s , j u s t a m e n t e porq u e e r a i n c i e r t o q u i n h a b a de s u c e d e r l e si e n t r e su m u e r t e y el d i l u v i o h u b i e r a a n t i e m p o t i l p a r a r e i n a r . 4. E m p e r o , sea c u a l q u i e r a el m o d o c o m o se c u e n t e n l a s g e n e r a c i o n e s de Can, p o r los p r i m o g n i t o s o p o r los reyes, par c e m e q u e p o r n i n g n m o t i v o d e b o p a s a r en silencio q u e , hac i e n d o L a m e c el n m e r o siete desde A d n , se a a d e n c u a t r o hijos s u y o s p a r a c o m p l e t a r el n m e r o once, q u e es el s m b o l o del p e c a d o . Se a a d e n t r e s h i j o s y u n a h i j a . C o n t o d o , l a s muj e r e s p u e d e n significar o t r a cosa, n o sta, q u e al p r e s e n t e parece se d e b a e n c a r e c e r . A h o r a h a b l a m o s de l a s g e n e r a c i o n e s , y de l a s m u j e r e s se c a l l a su o r i g e n . E n efecto, c o m o la ley se e n c i e r r a en el n m e r o d i e z d e a q u d e c l o g o , es i n d u d a b l e q u e el n m e r o once d e n o t a t r a n s g r e s i n de la Ley, p o r q u e t r a s c i e n d e el diez, y, p o r t a n t o , peconsequens, ut primogeniti regum regnantibus succederent patribus, sed quos regnandi meritum propter virtutem terrenae utilem civitati, vel sors aliqua reperiret, vel ille potissimum succederet patri haereditario quodam iure regnandi, quem prae caeteris filiis dilexisset. Potuit autem vvente adhuc Lamech atque regnante fieri diluvium, ut ipsum cum alus mnibus hominibus, exceptis qui in arca fuerunt, quem perderet, inveniret. eque enim mirandum est, si varia quantitate numerositatis annorum interposita, per tam longam aetatem ab Adam usque ad diluvium non aequalis numeri generationes habuit utraque progenies, sed per Cain septem, per Seth autem decem: septimus est enim, ut iam dixi, ab Adam Lamech, decimus Noe: et ideo non unus filius Lamech, sicut in caeteris superius, sed plures commemorati sunt; quia incertum erat quis ei fuisset mortuo successurus, si regnandi tempus nter ipsum et diluvium remansisset. 4. Sed quoquo modo se habeat, sive per primognitos, sive per reges, ex Cain generationum ordo decurrens, illud mihi nullo pacto praetereundum silentio videtur, quod cum Lamech septimus ab Adam fuisse inventus, tot eius annumerati sunt filii, doee undenarius numerus impleretur,quo significatur peccatum. Adduntur enim tres filii, et una filia. Uxores autem aliud possunt significare, non hoc quod nunc commendandum videtur. Nunc enim de generationibus loquimur: illae vero unde sint genitae, tacitum est. Quoniam ergo Lex denario numero praedicatur, unde est memorabilis ille Decalogus; profecto numerus undenarius, quoniam transgre-

1048

I.A CIUDAD DK DIOS

XV, 20, 4

XV, 21

LAS DOS CIUDADES EN LA TIERRA

J.049

cado [ 4 2 ] . Por esta razn mand Dios hacer once velas de pelo de cabra en el tabernculo del testimonio, que era como el templo porttil de su pueblo durante el viaje. En el cilicio se recuerdan los pecados por causa de los corderos que han de estar a la izquierda. As, haciendo penitencia, nos postramos cubiertos de cilicio, como para decir con el Salmista: Mi pecado est siempre ante mis ojos. En conclusin: la descendencia de Adn por la lnea del criminal Can termina con el nmero once y tiene por remate una mujer, de cuyo sexo trae principio el pecado, que nos lig a todos a la muerte. Adems, a este pecado ha seguido la voluptuosidad de la carne, que resiste al espritu, pues Noema nombre de la hija de Lamecsignifica voluptuosidad. En cambio, por la lnea de Set aparece legtimo el nmero diez desde Adn a No. A este nmero se aaden los tres hijos de No, de los cuales slo dos fueron bendecidos, porque, al pecar uno, fu excluido como reprobo, y los otros, bendecidos, fueron agregados, intimando de esta manera el nmero doce. Este nmero est acreditado tambin por los patriarcas y por los apstoles, que son doce, es decir, las partes constitutivas del siete multiplicadas una por otra. Es el resultado de cuatro por tres o de tres por cuatro. Ante esta perspectiva, creo que debemos abordar ya el problema de cmo estas dos lneas, que con distintas generaciones insinan dos ciudades, una de terrgenas y otra de regenerados, se han ido entremezclando y se han contundido, hasta el extremo de que la humanidad entera se hizo acreedora a perecer por el diluvio, exceptuados slo ocho hombres.
ditur denarium, transgressionem legis, ac per hoe peccatum significat. Hinc est quod in tabernculo testimonii, quod erat in itinere populi Dei velut templura ambulatorium, undecim vela cilicina fieri praecepta sunt , 0 . in cilicio quippe recordado est peccatorum, propter haedos ad sinistram luturos: quod confitentes in cilicio prosternimur, tanquam dicentes quod in Psalmo scriptum est, Et peccatum meum ante me est semper 71. Progenies ergo ex Adam per Cain sceleratum undenario numero finitur, quo peccatum significatur: et ipse numerus femina clauditur, a quo sexu initium factum est peccati, per quod omnes morimur. Commissum est autem, ut et voluptas carnis, quae spiritui resisteret, sequeretur. Nam et ipsa filia Lamech Noema Voluptas interpretatur. Per Seth autem ab Adam usque ad No e denarius insinuatur legitimus numerus. Cui Noe tres adiiciuntur filii: unde uno lapso do benedicuntur a patre, ut remoto reprobo et probats filiis ad numerum additis etiam duodenarius numerus intimetur, qui 6t 1 l ? P a t r i a r h a n i m et in Apostolorum numero insignis est, propter septenarn partes, alteram per alteram multiplicatas. Nam ter quaterni, ve] quater terni ipsum faciunt. His ita se habentibus, video considerandum et commemorandum, ista utraque progenies, quae distinctis generationibus duas insinuat civitates, unam terrigenarum, alteram regeneratorum, quomodo postea sic commixta fuerit atque confusa, ut universum genus humanum, exceptis octo hominibus, perire mereretur diluvio.
70

CAPITULO
DOS

XXI
IlENOC

DIFERENTES NARRACIONES, UNA CONTINUA DESDE Y OTRA RETROSPECTIVA DESDE E N S

En primer lugar es preciso presentar el problema: en la lista de las generaciones de Can se antepone en la narracin a Henoc, en cuyo nombre fu fundada la ciudad, a los dems descendientes, y a partir de l se van trabando las otras hasta el final, es decir, hasta que el diluvio hizo desaparecer toda esta rama. En cambio, en la otra, citado Ens, hijo de Set, y sin consignar las siguientes hasta el diluvio, se hace un parntesis y se dice: Este es el libro del origen de los hombres. Cuando Dios hizo a Adn, lo hizo a su imagen. Los hizo varn y hembra y los bendijo, y el da que los hizo les dio por nombre Adn. Tengo para m que este parntesis se debe a la intencin de comenzar de nuevo desde Adn la recordacin de los tiempos, cosa que el autor no quiso hacer en la ciudad terrena, como si Dios la mencionara sin tenerla en cuenta. Mas por qu se vuelven a esta recapitulacin despus de haber mencionado al hijo de Set, hombre que puso su esperanza en invocar el nomine del Seor, sino porque era una ocasin propicia para proponer las dos ciudades, una que parte de un homicida y llega hasta otro, pues Lamec tambin cometi homiCAPUT XXI

Q A RATIONE COMMEMORATO E N O C H , QUI FUIT FILIUS CAIN, TOTIUS GENERATIONIS EIUS USQUE AD DILUV1UM SIT CONTINUATA NARRATIO; COMMEMORATO AUTEM EfiOS, QUI FUIT FILIUS S E T H , AD CONDITIONIS HUMANAE PRINCIPIUM SIT REDITUM

Primo autem intuendum est, quemadmodum cum ex Cain generationes enumerarentur, commemorato ante caeteros posteros eius illo in cuius nomine condita est civitas, id est Enoch, contexti sunt caeteri usque ad illum finem, de quo locutus sum, doee illud genus atque universa propago diluvio deleretur: cum vero filias Seth unus commemoratus fuisset Enos, nondum usque ad diluvium additis caeteris, articulus quidam interponitur et dicitur, Hic lber nativitatis hominum, qua die fecit Deus Adam, ad imaginem Dei fecit illum. Masculum et feminam fecit Utos, et benedixit illos, et cognominavit nomen eorum Adam, qua die fecit illos". Quod mihi videtur ad hoc interpositum, ut hinc rursus inciperet ab ipso Adam dinumeratio temporum, quam noluit facer qui haec scripsit in civitate terrena: tanquam eam Deus sic commemoraret, ut non computaret. Sed quare hinc reditur ad istam recapitulationem, posteaquam commemoratus est filius Seth, homo qui speravit invocare nomen Domini Dei; nisi quia sic oportebat istas duas proponere civitates, unam per homicidam usque ad homicidam; nam et Lamech duabus uxoribus suis se perpetrasse ho73

E x . 26,7.

71

Ps

50;S.

G e n . 5,1.2.

1050

LA CIUDAD DE DIOS

XV, 21

XV, 22

LAS DOS CIUDADES EN LA TIERRA

1051

cidio en sus dos mujeres, y otra que parte de aquel que puso su esperanza en invocar el nombre del Seor? He aqu la nica y soberana ocupacin que debe tener en esta mortalidad la Ciudad de Dios, peregrina en este mundo, y que ha sido encarecida por un hombre engendrado de aquel en quien revivi el asesinado. Este hombre denota la unidad de la Ciudad soberana, an no completa, es verdad, pero que recibir un da su complemento con el precedente de esta prefiguracin proftica. El hijo de Can, es decir, el hijo de la Posesin (de qu sino de la ciudad terrena?), tom, pues, nombre de esta ciudad, fundada en su nombre! De stos es de quienes canta el Salmo: Invocarn sus nombres en sus mismas tierras. Y, como consecuencia, lo de otro Salmo: Seor, en tu ciudad aniquilars su imagen. En cambio, el hijo de Set, o sea, el hijo de la Resurreccin, ponga su esperanza en invocar el nombre del Seor! De esta sociedad de hombres es figura el que dice: Yo ser como una oliva fructfera en la casa de Dios, pues que esper en su misericordia. No aspire, pues, a la gloria vana de adquirir un nombre famoso sobre la tierra, porque es bienaventurado aquel que pone su esperanza en el nombre del Seor, y no torna su vista a las vanidades y falaces desatinos del mundo. En efecto, despus de propuestas las dos ciudades, una en la mortalidad de este siglo y otra en la esperanza de Dios, como salidas ambas de una puerta comn, la mortalidad abierta en Adn, para que corran y avancen a su fin especfico y debido, comienza la recordacin de los tiempos. En esta resea aade otras generaciones, tornando a comenzar su narracin desde
micidium confitetur " : alteram per eum qui speravit invocare nomen Domini Dei? Hoc est quippe in hoc mundo peregrinantis civitatis Dei totum atque summum in hac mortalitate negotium, quod per unum hominem, quem sane occisi resurrectio genuit, commendandum fuit. Homo quippe ille unus totius supernae civitatis est unitas; nondum quidem completa, sed praemissa ista prophetica praefiguratione complenda. Filius ergo Can, hoc est filius possessionis (cuius, nisi terrenae?) habeat nomen in civitate terrena, quae in eius nomine condita est. De his est enim de quibus cantatur in Psalmo, Invocabant nomina eorum in terris ipsoram 74. Propter quod sequitur eos quod in alio Psalmo scriptum est, Domine, in civitate tua imaginem ipsorum ad nihilum rediges ". Filius autem Seth, hoc est filius resurrectionis, speret invocare nomen Domini Dei. Eam quippe societatem hominum praefigurat quae dicit, Ego autem, sicut oliva fructfera in domo Dei speravi, in misericordia Dei7S. Vanas autem glorias famosi in trra nominis non requirat: Beatas enim vir, cuius est nomen Domini sps eius, et non respexit in vanitates, et insanias mendaces " . Propositis itaque duabus civitatibus, una in re huius saeculi, altera in spe Dei, tanquam ex communi, quae aperta est in Adam, ianua mortalitatis egressis, ut procurrant et excurrant ad discretos proprios ac dbitos fines, incipit dinumeratio temporum: in qua et aliae generationes adiiciuntur, facta
" G e n . 4i23" P s . 48,1270

Adn, de cuya posteridad condenada, como de masa entregada a justa condenacin, ha hecho Dios unos vasos de ira en ignominia y otros vasos de misericordia en honor. Y dio a aqullos en pena lo merecido, y a stos en gracia lo indebido, a fin de que la Ciudad soberana aprenda de los vasos de ira a no confiar en su libre albedro, sino a poner su esperanza en invocar el nombre del Seor. La voluntad fu creada naturalmente buena por la bondad de Dios, pero mudable por el Inmutable, pues fu creada de la nada, y no slo puede declinar del bien para obrar con su libre albedro el mal, sino tambin del mal para obrar el bien, aunque es incapaz de ello sin la ayuda de Dios [431. CAPITULO XXII

EL PECADO DE LOS HIJOS DE DIOS. LA RED DEL AMOR A LAS


M U J E R E S EXTRANJERAS. E L DILUVIO

Al aumentar y crecer los hombres en posesin de este libre albedro se obr una mezcolanza y una especie de confusin de las dos ciudades por comunicacin de iniquidad. Y este mal, una vez ms, tuvo como piedra de toque el sexo dbil, aunque no del mismo modo (fue al principio del mundo. En realidad, en esle caso las mujeres no indujeron a los hombres al pecado, seducidas por la falacia de otro, sino que los hijos de Dios, es decir, los ciudadanos de la ciudad peregrina en el mundo, corecapitulatione ex Adam, ex cuius origine damnata, veluti massa una meritae damnationi tradita, fecit Deus alia in contumeliam vasa irae, alia in honorem vasa misericordiae 78 ; illis reddens quod debetur in poena, istis donans quod non debetur in gratia: ut ex ipsa etiam comparatione vasorum irae, superna civitas discat, quae peregrinatur in terris, non fidere librtate arbitrii sui, sed speret invocare nomen Domini Dei. Quoniam voluntas, in natura quae facta est tona a Deo bono, sed mutabiiis ab immutabili, quia ex nihilo, et a bono potest declinare, ut faciat malum, quod fit libero arbitrio; et a malo, ut faciat bonum, quod non fit sine divino adiutorio. CAPUT XXII

DE LAPSU FILIORUM D E I ALIENICENARUM MDLIERM AMORE CAPTORUM, UNDE ET OMMES, EXCEPTIS OCTO HOMINIBUS, DILUVIO PERIRE MERUERTLNT

Hoc itaque libero voluntatis arbitrio genere humano progrediente atque crescente, facta est permixtio, et iniquitate participata quaedam utriusque confusio civitatis. Quod malum a sexu femneo causam rursus invenit: non quidem illo modo quo ab initio; non enim cuiusquam etiam tune fallacia seductae illae feminae persuaserunt peccatum viris: sed ab initio quae pravis moribus fuerant in terrena civitate, id est in terrigenarum societate, amatae sunt a filizs Dei, civibus scilicet peregrmantig in
78

P s . 51,10. " Vn. 39,s-

R o m . 9,23.

1052

LA CIUDAD DE DIOS

XIV, 22

XV, 23, 1

US

DOS CIUDADES KN LA TIERRA

1053

iiienzaron a amar por su belleza corporal a estas mujeres, que desde el principio tenan malas costumbres en la ciudad terrena, en la sociedad de los lerrgenas. Es cierto que la belleza es un bien y un don de Dios; pero Dios lo da tambin a los malos precisamente para que los buenos no lo estimen como un gran bien. As, abandonado el bien supremo, propio de los buenos, lleg inevitablemente el declinar al bien mnimo, no privativo de los buenos, sino comn a buenos y a malos. Los hijos de Dios quedaron prendidos por el amor de las hijas de los nombres, y para desposarse con ellas se allanaron a las costumbres de la sociedad terrena y dejaron la piedad que guardaban en la sociedad santa. La belleza del cuerpo, bien creado por Dios, pero temporal, nfimo y carnal, es mal amado cuando su amor se antepone al de Dios, bien eterno, interno y sempiterno. As, cuando un avaro ama el oro abandonando la justicia, el pecado no es del oro, sino del hombre. Y as se ha toda criatura, pues, siendo buena, puede ser amada bien y mal. Es amada bien cuando se guarda el orden, y mal cuando se perturba. He expresado brevemente esta idea en verso en un elogio del Cirio [44] :
Estas cosas son tuyas y son buenas, porque t, que eres bueno, las creaste. Nada nuestro hay en ellas sino nuestro pecado, al amar en tu lugar lo creado por ti, invirtiendo el orden.

breve y acertada de virtud es sta: la virtud es el orden del amor [ 4 5 ] . A este tenor, la esposa de Cristo, la Ciudad de Dios, canta en el Cantar de los Cantares: Ordenad en m la caridad. Turbado, pues, el orden de esta caridad, es decir, de la dileccin y del amor [ 4 6 ] , los hijos de Dios se olvidaron de Dios y amaron las hijas de los hombres. Estos dos nombres distinguen suficientemente las dos ciudades. No es que aqullos no fueran hijos de los hombres por naturaleza, sino que haban comenzado a tener otro nombre por gracia. La misma Escritura, en el pasaje en que dice que los hijos de Dios amaron las hijas de los hombres, llama a los hijos de Dios ngeles de Dios. Esto ha dado pie a muchos para pensar que aqullos no fueron hombres, sino ngeles. C A P I T U L O X X I I I

Q U DECIR DE ESTA OPININ DE QUE FUERON NGELES Y NO H O M B R E S ?

El Creador, si es verdaderamente amado, es decir, si es amado El, no otra cosa en su lugar, no puede ser amado mal. El amor, que hace que se ame bien lo que debe amarse, debe ser amado tambin con orden, y as existir en nosotros la virtud, que trae consigo el vivir bien. Por eso me parece que la definicin ms
hoc saeculo alterius civitatis, propter pulchritudinem corporis 7 ". Quod bonum Dei quidem donum est: sed propterea id largitur etiam malis, ne magnum bonum videatur bonis. Deserto itaque magno bono et bonorum proprio, lapsus est factus ad bonum minimum, non bonis proprium, sed bonis malisque commune: ac sic filii Dei filiarum hominum amore sunt capti, atque ut eis coniugibus fruerentur, in mores societatis terrigenae defluxerunt, deserta pietate quam in sancta societate servabant. Sic enim corporis pulchritudo, a Deo quidem factum, sed temporale, carnale, infimum bonum, male amatur postposito Deo, aeterno, interno, sempiterno bono: quemadmodum iustitia deserta et aurum amatur ab avaris, nullo peccato auri, sed hominis. Ita se habet omnis creatura. Cum enim bona sit, et bene potest amari, et male: bene, scilicet ordine custodito; male, ordine pertrbate Quod in laude quadam Cerei breviter versibus dixi: Haec tua sunt, bona sunt, quia tu bonus ista creasti. Nil nostrum est in eis, nisi quod peceamus amantes, Ordine neglecto, pro te, quod condittir abs te. Creator autem si veraciter ametur, hoc est, si ipse, non aliud pro illo quod non est ipse, ametur, male amari non potest. Nam et amor ipse ordinate amandus est, quo bene amatur quod amandum est, ut sit in nobis virtus qua vivitur bene. Unde mihi videtur, quod definitio brevis et vera virtutis, Ordo est amoris: propter quod in sancto Cntico canticorum can' Gen. 6,is.

1. Este punto sobre si pueden los ngeles, siendo espritus, unirse carnalmente con las mujeres, ya lo he tocado, aunque de paso y sin darle solucin, en el libro III de esta obra. La Escrilura dice: fiare a los espritus sus ngeles; es decir, de aquellos ipie son espritus por naturaleza, hace ngeles suyos, encomendndoles el oficio de anunciar. En griego se dice ayyeAo; nombre que en latn suena ngelus y que se traduce por nuncio. Pero no es f,cil decir si habla de sus cuerpos, cuando
tat sponsa Christi, civitas Dei, Ordinate in me charitatem80. Huius igitur charitatis, hoc est, dilectionis et amoris ordine perturbato, Deum filii Dei neglexerunt, et filias hominum dilexerunt. Quibus duobus nominibus satis civitas utraque discernitur. eque enim et illi non erant filii hominum per naturam; sed aliud nomen coeperant habere per gratiam. Nam in eadem Scriptura, ubi dicti sunt dilexisse filias hominum filii Dei, iidem dicti sunt etiam angeli Dei. Unde illos multi putant non homines fuisse, sed angelos. CAPUT XXIII

AN CREDENDUM SIT ANGELOS SUBSTANTIAE SPIRITUALIS, AMORE SPECIOSARUM MUI.IERUM CAPTOS, EARUMDEM INIISSE CONIUGIA, EX QUIBUS GIGANTES SINT CREATI

1. Quam quaestionem nos transeunter commemoratam in tertio huius operis libro 8 1 reliquimus insolutam, Utrum possint angeli, cum spiritus sint, corporaliter coire cum feminis. Scriptum est enim, Qui facit angelos suos spiritus: id est, eos qui natura spiritus sunt, facit esse angelos suos, iniungendo eis officium nuntiandi. Qui enim graece dicitur yysAos, quod nomen latina declinatione ngelus perhibetur, latina lingua nuntius
80

Cant. 2,4.

"' C.s-

1054

IA CIUDAD DE DIOS

XV, 23, 1 XV, 23, 2 LAS DOS CIUDADES EN LA TIERRA 1055

aade: Y sus ministros, fuego abrasador; o si quiere dar a entender que sus ministros deben arder en la caridad como en fuego espiritual [ 4 7 ] . Con todo, la misma Escritura atestigua que los ngeles se han aparecido a los hombres en cuerpos tales, que no solamente podan ser vistos, sino tambin tocados. Y an hay ms: es un hecho del dominio pblico, y que muchos aseguran haberlo experimentado u odo de personas autorizadas que tenan experiencia de ello, que los Silvanos [48] y los Faunos [49], llamados vulgarmente ncubos, han atormentado con frecuencia a las mujeres y saciado con ellas sus pasiones [ 5 0 ] . Adems, son tantos y de tal calibre los que afirman que ciertos demonios, llamados por los galos Dusios. han intentado y ejecutado esa torpeza, que negarlo parece descaro. Por eso no me atrevo a zanjar la cuestin de si hay espritus con cuerpos areos (pues tambin el aire, al ser agitado con un abanico, excita la sensibilidad del tacto y de los dems sentidos) capaces de esta libido, es decir, de tener comercio carnal a su modo con las mujeres. Con todo, no me allano en modo alguno a creer que los ngeles santos de Dios se despearan entonces de esta suerte, ni que habla de ellos el apstol San Pedro cuando dice: Porque Dios no perdon a los ngeles delincuentes, sino que los precipit en las crceles obscuras del infierno, reservando su castigo para el juicio. Me inclino a creer que habla de aquellos que. despus de apartarse de Dios, se despearon con el diablo, su prncipe, cuya astucia serpentina y envidiosa hizo caer al primer hombre. La Santa Escritura es un testigo abundante en pruebas
interpretatur. Sed utrum eorum corpora consequenter adiunxerit, dicendo, Et ministros suos ignem ardentem": an quod chntate tanquatn igne spirituali fervere debeant ministri eius, ambiguum est. Apparuisse tamen hominibus angelos in talibus corporibus, ut non solum videri, verum etiara tangi possent, eadem verissima Scriptura testatur. Et quoniam creberrima fama est, multique se expertos, vel ab eis qui experti essent, de quorum fide dubitandum non est, audisse confirmant, Silvanos, et Faunos, quos vulgo ncubos vocant, improbos saepe exstitisse mulieribus, et earum appetisse ac peregisse concubitum; et quosdam daemones, quos Dusios Galli nuncupant, hanc assdue immunditiam et tentare et efficere, plures talesque asseverant, ut hoc negare impudentiae videatur: non hinc aliquid audeo definir, utrum aliqui spiritus elemento aerio corporati (nam hoc elementum etiam cum agitatur flabello, sensu corporis tactuque sentitur), possint etiam hanc pati libidinem, ut quomodo possunt, sentientibus feminis misceantur. Dei tamen Angelos sanctos nullo modo illo tempore sic labi potuisse crediderim: nec de his dxisse apostolum Petrum, Si enim Deus angelis peccantibus non pepercit, sed carceribus caliginis infer retrudens tradidit in iudicio puniendos reservan*3; sed potius de illis qui primum apostatantes a Deo cum diabolo principe suo ceciderunt, qui primum hominem per invidiam serpentina fraude deiecit. Angelos autem fuisse etiam Dei nomines nuncupatos, eadem Scriptura sancta lo12

de que los hombres de Dios son llamados tambin ngeles. As, de San Juan est escrito: He aqu que yo despacho mi ngel nnte tu presencia, el cual ir delante de ti preparndote el camino. Y el profeta Malaquas, por una gracia peculiar suya, o sea, comunicada a l personalmente, se llam ngel a s mismo. 2. Sin embargo, algunos no entran por este sentir, porque leemos en la Escritura que de los llamados ngeles de Dios y de las mujeres que amaron, nacieron, al parecer, no hombres de nuestra raza, sino gigantes, como si en nuestros das no nacieran hombres cuyos cuerpos sobrepujan en mucho el mdulo ordinario, como poco ha insinu. No es cierto que hace un puado de aos, cuando Roma vio acercarse a sus puertas la devastadora mano de los godos, haba all una mujer, que viva con sus padres, cuya estatura, en cierto modo gigantesca, sobrepujaba en mucho a los dems? Era admirable el gento que vena a verla de todas partes. Y lo ms maravilloso era que sus dos padres no eran siquiera tipos ordinarios, de la estatura corriente ahora. Pudieron, por tanto, nacer gigantes aun antes de que los hijos de Dios, por otro nombre ngeles de Dios, se mezclaran con las hijas de los hombres, o sea, de los que vivan segn la carne, o en otros trminos, los hijos de Set con las hijas de Can [ 5 1 ] . La misma Escritura cannica supone esto en el libro que comentamos, lie aqu sus palabras: Resulta que, despus de haberse multiplicado los hombres sobre la tierra y de haberles nacido hijas, viendo los ngeles de Dios que las hijas de los hombres eran bellas, tomaron de entre ellas por esposas las que ms les agradaron. Y dijo el Seor: Har descupletissima testis est. Nam et de Ioanne scriptum est, Ecce millo angelum meum ante faciem tuam, qui praeparabit viam tuams4. Et Malachias propheta propria quadam, id est sibi proprie impertita, gratia dictas est ngelus "". 2. Verum hoc movet quosdam, quod ex illis qui dicti sunt angel Dei, et ex mulieribus quas amaverunt, non quasi homines generis nostri, sed gigantes legimus esse natos. Quasi vero corpora hominum modum nostrum longe excedentia, quod etiam supra commemoravi *', non etiam nostris temporibus nata sunt. Nonne ante paucos annos, cum Romanae urbis, quod a Gothis factum est, appropinquaret excidium, Romae fuit femina cum suo patre et sua matre, quae corpore quodammodo giganteo loge caeteris praeemineret? Ad quam visendam mirabilis fiebat usquequaque concursus. Et hoc erat mxime admirationi, quod ambo parentes eius nec saltem tam longi homines erant, quam longissimos videre consuevimus. Potuerunt ergo gigantes nasci et prius quam filii Dei, qui et angel Dei dicti sunt, filiabus hominum, hoc est secundum hominem viventium, miscerentur; filii scilicet Seth filiabus Cain. Nam et cannica Scriptura sic loquitur, in quo libro haec legimus, cuius verba ista sunt: Et factum est, postquam coeperunt homines multi fieri super terram, et filiae natae sunt illis: videntes autem angel Dei filias hominum, quia bonae sunt, sumpserunt sibi uxores ex mnibus quas elegerant. Et dixit Dominus
84 83 86

P s . 103,5. " a P t r . (,4.

MC. 1,2. M a l . 2,7. C.g.

1056

I, A CIUDAD DE DIOS

XV, 23, 3

XV, 23, 4

LAS DOS CIUDADES EN lk TIERRA

1057

aparecer mi espritu de estos hombres, porqu son carne. Vivirn slo ciento veinte aos. En aquel tiempo haba gigantes sobre la tierra. Y despus los hijos de Dios entraron a las hijas de los hombres y les engendraron hijos para ellos, siendo stos los jayanes de nombradla de aquel tiempo. Estas palabras del sagrado texto indican con luz meridiana que, cuando los hijos de Dios tomaron por mujeres a las hijas de los hombres, porque eran buenas, es decir, hermosas, ya haba gigantes sobre la tierra. La Escritura suele llamar buenos tambin a los hermosos de cuerpo. Lo cierto es que despus de esa accin nacieron gigantes, pues dice as: En aquel tiempo haba ya gigantes sobre la tierra. Y despus, los hijos de Dios entraron a las hijas de los hombres. Luego antes y despus de aquel hecho. Lo que aade: Y les engendraron para ellos, muestra con suficiencia que primero, es decir, antes de que los hijos de Dios se despearan en esos desmanes, engendraban hijos para Dios, no para s; en otras palabras, no dominados por la libido, sino con miras a la propagacin. Y engendraban no hijos para su vanidad, sino ciudadanos para la Ciudad de Dios, a quienes anunciaron, como ngeles de Dios, que pusieran en Dios su esperanza, asemejndose a aquel que naci de Set, que era hijo de la Resurreccin y puso su esperanza en invocar el nombre del Seor. En esta esperanza seran, con su posteridad, coherederos de los bienes eternos, y bajo la paternidad de Dios, hermanos de sus hijos. 3. Pero no se ha de pensar que fueron ngeles de Dios tales que no eran hombres, pues la misma Escritura declara abierDeus: Non permanehit spiritus meus in hominihus his in aeternum, propter quod caro sunt. Erunt autem dies eorum centum viginti anni. Gigantes autem erant super terram in diebus Mis: et post illud cum intrarent jilii Dei ad filias hominum, et generahant sihi, Mi erant gigantes, a saeculo homines nominati87. Haec libri verba divini satis indicant, iam illis diebus fuisse gigantes super terram, quando filii Dei acceperunt uxores filias hominum, cum eas amarent bonas, id est pulchras. Consuetudo quippe Scripturae huius est, etiam speciosos corpore, bonos vocare. ed et postquam hoc factura est, nati sunt gigantes. Sic enim ait: Gigantes autem erant super terram in diebus illis: et post illud, cum intrarent filii Dei ad filias hominum. Ergo et ante in illis diebus, et post illud. Quod autem ait, Et generahant sibi, satis ostendit quod prius, antequam sic caderent filii Dei, Deo generabant, non sibi, id est, non dominante libdine coeundi, sed serviente officio propagandi; non familiam fastus sui, sed cives civitatis Dei: quibus annuntiarent tanquam angeli Dei, ut ponerent in Deo spem suam 8S, smiles illius qui natus est de Seth, filius resurrectionis, et speravit invocare nomen Domini Dei: in qua spe essent cum suis posteris cohaeredes aeternorum bonorum, et sub Deo patre fratres filiorum. 3. Non autem illos ita fuisse angelos Dei, ut homines non essent, sicut qudam putant, sed homines procul dubio fuisse, Scriptura ipsa sine " Gen. 6,1-4. " Ps. 77,7.

tamente que fueron hombres. Despus de haber dicho que los ngeles de Dios, prendados de la belleza de las hijas de los hombres, tomaron de entre ellas por esposas las que ms les agradaron, aadi en seguida: Y dijo Dios: Har desaparecer mi espritu de estos hombres, porque son carne. El espritu de Dios les haba hecho ngeles de Dios e hijos de Dios; pero ellos, por declinar a las cosas inferiores, son llamados hombres, que es nombre de naturaleza y no de gracia, y adems son llamados tambin carne, espritus desertores y desiertos, por desertar. Los Setenta los llaman ngeles de Dios e hijos de Dios; pero estos nombres no se hallan en todos los cdices. Algunos traen solamente hijos de Dios. Aquila, en cambio, el intrprete preferido de los judos, no traduce ni ngeles de Dios ni hijos de Dios, sino hijos de los dioses [ 5 2 ] . Las dos versiones, creo yo, son verdaderas. Eran hijos de Dios y hermanos de sus ptulrA^ q U e tenan, como ellos, a Dios por padre; y eran hijos de los dioses, porque haban sido engendrados por los dioses, con los cuales eran tambin dioses, segn aquello del Salmo: Yo dije: Sois dioses e hijos todos del Altsimo. Es, pues, razonable creer que los Setenta recibieron espritu proftico y que, si en su versin cambiaron algo por propia autoridad y lo expresaron de modo diferente que el original, lo hicieron, sin duda, por inspiracin divina. Adems, hay que reconocer que en hebreo ese lrmino es ambisruo y que admite, por lano, las dos traducciones, de hijos de Dios e hijos de los dioses. 4. Omitamos las fbulas de los escritos apcrifos, as llamados porque su origen fu desconocido aun para los Padres,
ulla ambiguitate declarat. Cum enim praemissum esset, quod videntes angeli Dei filias hominum, quia bonae sunt, sumpserunt sibi uxores ex mnibus quas elegerant; mox adiunctum est, Et dixit Dominus Deus: Non permanehit spiritus meus in hominihus his in aeternum. propter quod caro sunt. Spiritu quippe Dei fuerant facti angeli Dei et filii Dei: sed declinando ad inferiora, homines dicuntur nomine naturae, non gratiae; dicuntur et caro, desertores spiritus et deserendo deserti. Et Septuaginta quidem interpretes et angelos Dei dixerunt istos, et filios Dei: quod quidem non omnes cdices habent; nam qudam nisi filios Dei non habent. Aquila autem, quem interpretem Iudaei caeteris anteponunt, non angelos Dei, nec filios Dei, sed filios deorum interpretatus est. Utrumque autem verum est. Nam et filii Dei erant, sub quo patre suorum patrum etiam fratres erant; et filii deorum, quoniam a diis geniti erant, cum quibus et ipsi dii erant, iuxta illud Psalmi: Ego dixi, Dii estis, et filii Excelsi omness9. Ment enim creduntur Septuaginta interpretes accepisse proprieticum spiritum, ut si quid eius auctoritate mutarent, atque aliter quam erat quod interpretabantur dicerent, eque hoc divinitus esse dictum dubitaretur. Quamvis hoc in hebraeo esse perhibeatur ambiguum, ut et filii Dei, et filii deorum, posset interpretan. 4. Omittamus igitur earum scripturarum fbulas, quae apocryphae nuncupantur, eo quod earum oceulta origo non claruit patribus, a quibus 8 Ps. 8i,6.

1058

LA CIUDAD DE DIOS

Xv*, 2 3 , 4

X V , 24

LAS DOS CIUDADES EN LA TIERRA

1059

a travs de los c u a l e s h a l l e g a d o h a s t a n o s o t r o s e n sucesin cierta y n o t o r i a la a u t o r i d a d d e las veraces E s c r i t u r a s . A u n q u e , en r e a l i d a d , en esos escritos a p c r i f o s se h a l l a a l g u n a q u e o t r a v e r d a d , sin e m b a r g o , p o r sus a b u n d a n t e s f a l s e d a d e s carecen de a u t o r i d a d c a n n i c a [ 5 3 ] . N o p o d e m o s n e g a r q u e H e n o c , sptim o a c o n t a r d e s d e A d n , e s c r i b i a l g u n a s cosas d i v i n a s , p u e s t o q u e el a p s t o l S a n J u d a s lo dice en su E p s t o l a c a n n i c a . M a s , n o sin r a z n , n o se e n c u e n t r a en el c a n o n de las E s c r i t u r a s , q u e se c o n s e r v a b a e n el t e m p l o del p u e b l o h e b r e o m e r c e d al c u i d a d o de los s a c e r d o t e s q u e se i b a n s u c e d i e n d o . Su a n t i g e d a d dio p i e p a r a p e n s a r q u e e r a n s o s p e c h o s o s y e r a i m p o s i b l e s a b e r si e r a n sos los escritos del a u t o r q u e firma, p o r q u e n o l o s p u b l i c a b a n p e r s o n a s c u y a fidelidad y confianza e s t u v i e r a g a r a n t i z a d a p o r el o r d e n de sucesin [ 5 4 ] . P o r csie m o t i v o , a los escritos p u b l i c a d o s c o n su n o m b r e , q u e c o n t i e n e n f b u l a s de g i g a n t e s cuyos p a d r e s n o f u e r o n homb r e s , los p r u d e n t e s p i e n s a n , y c o n f u n d a m e n t o , q u e n o se les d e b e fe, as c o m o a m u c h o s o t r o s p u b l i c a d o s p o r h e r e j e s con n o m b r e s de p r o f e t a s y m s r e c i e n t e m e n t e con n o m b r e s de apst o l e s . T a n t o u n o s c o m o o t r o s h a n s i d o p r i v a d o s de a u t o r i d a d c a n n i c a , y d e s p u s d e u n e s m e r a d o e x a m e n , i n c l u i d o s e n el n m e r o de los a p c r i f o s . E s cierto, s e g n l a s E s c r i t u r a s c a n n i c a s , h e b r e a s y cristian a s , q u e h u b o m u c h o s g i g a n t e s a n t e s del d i l u v i o y q u e f u e r o n c i u d a d a n o s de la c i u d a d t e r r e n a , y q u e los h i j o s d e D i o s , nacidos de Set segn la c a r n e , se v o l c a r o n en esta s o c i e d a d , a b a n d o n a n d o la j u s t i c i a . N o es de m a r a v i l l a r , p o r t a n t o , q u e de e l l o s p u d i e r a n n a c e r t a m b i n g i g a n t e s , p o r q u e , a u n q u e es v e r d a d q u e n o t o d o s e r a n g i g a n t e s , sin e m b a r g o h a b a m u c h o s m s e n t o n c e s q u e en los t i e m p o s q u e s i g u i e r o n a l d i l u v i o . Y p l u g o c r e a r l o s usque ad nos auctoritas veraciura Scripturarum certissima et notissima successione pervenit. In his autem apocryphis etsi invenitur aliqua ventas, tamen propter multa falsa nulla est cannica auctoritas. Scripsisse quidem nonnulla divina Enoch, illum septimum ab Adam, negare non possumus, cum hoc in Epstola cannica ludas apostolus dicat '". Sed non frustra non sunt in eo canone Scripturarum, qui servabatur in templo Hebraei populi succedentium diligentia sacerdotum, nisi quia ob antiquitatem suspectae fidei iudicata sunt, nec utrum haec essent quae ille soripsisset, poterat inveniri, non talibus proferentibus, qui ea per seriem successionis reperirentur rite servasse. Unde illa quae sub eius nomine proferuntur, et continent istas de gigantibus fbulas, quod non habuerint nomines paires, recte a prudentibus iudicantur non ipsius esse credenda; sicut multa sub nominibus et aliorum Propbetarum, et recentiora sub nominibus Apostolorum ab haereticis proferuntur, quae omnia nomine apocryphorum ab auctoritate cannica diligenti examinatione remota sunt. Igitur secundum Scripturas cannicas hebraeas atque christianas, multos gigantes ante diluvium fuisse, non dubium est, et hos fusse cives terrigenae societatis hominum; Dei autem filios, qui secundum carnem de Seth propagati sunt, in hanc societatem deserta iustitia declinasse.
10

ni H a c e d o r p a r a h a c e r v e r al s a b i o q u e n o d e b e s o b r e s t i m a r s e ni la b e l l e z a , n i el g r a n d o r , ni la fortaleza c o r p o r a l , y q u e los bienes e s p i r i t u a l e s e i n m o r t a l e s , q u e le beatifican, p r i v a t i v o s d e los b u e n o s , n o c o m u n e s a b u e n o s y a m a l o s , son m u y s u p e r i o res y e s t a b l e s . O t r o p r o f e t a , e n c a r e c i e n d o esto m i s m o , d i c e : All vivieron aquellos famosos gigantes que hubo al principio, hombres de grande estatura y diestros en la guerra. Dios no los escogi ni les dio la senda de la ciencia, y perecieron, porque carecieron de la sabidura, y perecieron por su necedad.

C A P I T U L O

X X I V

C M O DEBE ENTENDERSE VIVIRN SLO CIENTO VEINTE A N O S ?

Estas p a l a b r a s de D i o s : Vivirn slo ciento veinte aos, n o d e b e n e n t e n d e r s e c o m o p r e n u n c i o de q u e en a d e l a n t e los h o m b r e s n o h a b a n de vivir m s de ciento veinte a o s , p u e s t o q u e d e s p u s del d i l u v i o vivi a l g u n o h a s t a q u i n i e n t o s . D e b e m s b i e n e n t e n d e r s e q u e D i o s dijo esto c u a n d o N o f r i s a b a e n l o s q u i n i e n t o s a o s , e s d e c i r , h a c i a el c u a t r o c i e n t o s o c h e n t a d e su vida, q u e , segn el estilo de la E s c r i t u r a , s e r a n , en n m e r o s r e d o n d o s , q u i n i e n l o s . Con frecuencia se e x p r e s a l a p a r t e super i o r con el l o d o . Ahora bien, el d i l u v i o t u v o l u g a r el a o seiscienlos de la vida de N o , el m e s s e c u n d o . ,Y a s , esos ciento Nec mirandum est, quod etiam de ipsis gigantes nasci potuerunt. eque enim omnes gigantes, sed magis multi utique tune fuerunt, quam post diluvium temporibus caeteris. Quos propterea creare placuit Creatori, ut etiam bine ostenderetur non solum pulchritudines, verum etiam et magnitudines et fortitudines corporum non magnipendendas esse sapienti, qui spiritualibus atque immortalibus longe melioribus atque firmioribus et bonorum propriis, non bonorum malorumque communibus beatificatur bonis. Quam rem alius propheta commendans ait: lbi fuerunt gigantes Mi nominati, qui ab initio juerunt staturosi, scientes praelium. Non hos elegit Dominas, nec viam scientiae dedil Mis: et interierunt, guia non habuerunt sapientiam, perierunl propter inconsid.eranti.am " . CAPUT XXIV

QOMODO INTELLIGENDUM SIT, QUOD DE EIS QUI DILUVIO PEHDENDI ERANT, DOMINUS DIXIT, ERUNT DIES EORUM CENTUM VICINTI ANNI

Quod autem dixit Deus, Erunt dies eorum centum viginti anni 2, non sic accipiendum est, quasi praenuntiatum sit, post haec homines centum viginti annos vivendo non transgred, cum et post diluvium etiam quingentos excessisse inveniamus. Sed intellgendum est hoc Deum dixisse, cum circa finem quingentorum annorum esset Noe, id est, quadringentos octoginta vitae annos ageret, quos more suo Scriptura quingentos vocat, nomine totius maximam partero plerumque significans: sexcentesi91 62

ludae M.

Bar. 3,26-28. Gen. 6,3,

1060

LA CIUDAD DE DIOS

'

X V , 25

XV, 26, 1

LAS DOS CIUDADES EN LA TIERRA

1Q&X

veinte aos seran los aos que restaban de vida a los hombres, que haban de ser aniquilados por el diluvio, terminado ese plazo. No es vano creer que el diluvio arrib cuando no haba sobre la tierra ms que hombres dignos de ser arrasados con tal muerte vengadora de impos, y esto no porque tal gnero de muerte cause en los buenos, que algn da han de rendir tambin tributo a la muerte, algn mal que pueda daarles despus de la muerte. Es de notar, a este propsito, que en el diluvio no pereci ninguno de los que la Escritura santa menciona como descendientes de Set. He aqu la causa del diluvio segn la narracin divina: Viendo el Seor que los hombres haban acrecido su malicia sobre la tierra y que cada cual pensaba interiormente en hacer mal a diario, se acord de que haba hecho al hombre sobre la tierra, recapacit y dijo: Raer de sobre la faz de la tierra al hombre que hice, y desde el hombre hasta la bestia, desde los reptiles hasta las aves del cielo, porque estoy airado de haberlos hecho. C A P I T U L O XXV

(lexin es la razn inmutable de las cosas mudables. Porque Dios, que tiene sobre todos los seres un sentir tan estable como cierta es su presciencia, no se arrepiente de sus obras como el hombre. Si la Escritura no usara estas expresiones, su forma no sera familiar hasta cierto punto y a tono con toda clase de hombres, cuyo aprovechamiento pretende. De esta suerte aterra a los soberbios y despierta a los negligentes, ejercita a los investigadores y alienta a los inteligentes, cosa que no hiciera de no inclinarse y abajarse primero a dar su mano a los tendidos. El anunciar la muerte de todos los animales terrenos y voltiles es una imagen de la grandeza de la catstrofe venidera, no una amenaza de muerte hecha a los animales privados de razn, como si tambin ellos hubieran pecado.

C A P I T U L O

XXVI

E L ARCA DE N O , SMBOLO DE CRISTO Y DE LA IGLESIA

L A IRA DE D I O S

La ira de Dios no es en El una turbacin del nimo, sino el juicio por el que castiga el pecado. Su pensamiento y su remo quippe anno vitae Noe, secundo mense factum est diluvium"; ac
sic centum viginti ann! praedicti sunt futuri vitae hominum periturorum, quibus transactis diluvio delerentur. Nec frustra creditur sic factum esse diluvium, iam non inventis in trra qui non erant digni tali morte defungi, qua in impios vindicatum est: non quo hic quidquam bonis quandoque morituris tale genus mortis faciat aliquid quod eis possit obesse post mortem. Verumtamen nullus eorum diluvio mortuus est, quos de semine Seth propagatos sancta Scriptura commemorat. Sic autem divinitus diluvii causa narratur: Videns, inquit, Dominus Deus, quia multiplcatele sunt malitiae hominum super terram, et omnis quisque cogitat in corde suo diligenter super maligna omnes dies: et cogitavit Deus quia fecit hominem super terram, et recogitavit, et dixit Deus, Delebo hominem quem feci a facie terrae, ab homine usque ad pecus, et a reptilibus usque ad volatilia caeli, quia iratus sum, quoniam feci eos 84. CAPUT XXV

1. El mandar Dios a No, hombre justo y, segn la certera expresin de la Escritura, perfecto en su generacin (no con la perfeccin con que los ciudadanos de la Ciudad de Dios han de igualar en la inmortalidad a los ngeles de Dios, es verdad, pero s con la perfeccin de que en esta peregrinacin son capuces), que consliuya un arca para escapar en ella a la devasimmutabilis ratio. eque enim sicut hominem, ita Deum cuiusquam facti sui poenitet, cuius est de mnibus omnino rebus tam fixa sententia, quam certa praescientia. Sed si non utatur Scriptura talibus verbis, non se quodammodo familiarius insinuabit omni generi hominum, quibus vult esse consultum, ut et perterreat superbientes, et excitet negligentes, et exerceat quaerentes, et alat intelligentes: quod non faceret, si non se prius inclinaret, et quodammodo descenderet ad iacentes. Quod autem etiam interitum omnium animalium terrenorum volatiliumque denuntiat, magnitudinem futurae cladis effatur; non animantibus rationis expertibus, tanquam et ipsa peccaverint, minatur exitium.

CAPUT

XXVI

QOD ARCA QUAM NoE IUSSUS EST FACER, IN MNIBUS C H R I S T U M ECCLESIAMQUE SIGNIFICET

D E IRA DEI, QUAE INCOMMUTABILEM TRANQUILLITATEM NULLA INFLAMMATIONE PERTURBAT

Ira Dei non perturbatio animi eius est, sed iudicium quo irrogatur poena peccato. Cogitatio vero eius et recogitatio, mutandarum rerum est
3 Ibid., 7,11. M Ibid., 6,5-7.

1. Iam vero quod Noe homini iusto, et sicut de illo Scriptura verdica loquitur, in sua generatione perfecto" (non utique sicut perficiendi sunt cives civitatis Dei in illa immortalitate, qua aequabuntur Angelis Dei, sed sicut esse possunt in hac peregrinatione perfecti), imperat Deus, ut arcam faciat, in qua cum suis, id est, uxore, filiis, et nuribus et cum animalibus, quae ad illum ex Dei praecepto in arcam ingressa sunt, liberaretur a diluvii vastitate; procul dubio figura est peregrinantis in hoc saeculo civitatis Dei, hoc est Ecclesiae, quae fit salva per lignum,
9S

Gen. 6,9.

1062

LA CIUDAD DI! DIOS

XV, 26, 2

\"V, 26, 2

I,AS DOS CIUDADES

EN I,A TIHKRA

1063

tacin del d i l u v i o con los suyos, con su m u j e r , sus h i j o s y sus n u e r a s y con los a n i m a l e s q u e p o r m a n d a t o de D i o s hizo e n t r a r t a m b i n e n el a r c a , es, sin d u d a , figura d e l a C i u d a d de D i o s q u e p e r e g r i n a en este m u n d o , es decir, de la Iglesia, q u e se salva p o r el l e o en q u e p e n d i el M e d i a d o r e n t r e D i o s y los h o m b r e s , el h o m b r e Cristo J e s s . L a s m e d i d a s de su l o n g i t u d , a l t u r a y a n c h u r a son u n s m b o l o del c u e r p o h u m a n o , en c u y a r e a l i d a d vino a l o s h o m b r e s , c o m o h a b a s i d o p r e d i c h o . E n efecto, la l o n g i t u d del c u e r p o h u m a n o desde la c o r o n i l l a a l o s pies es seis veces t a n t a c o m o la a n c h u r a que h a y d e s d e u n c o s t a d o al o t r o , y diez veces t a n t a c o m o la a l t u r a , que se m i d e en el cost a d o desde la e s p a l d a al v i e n t r e . As, si m i d e s a u n h o m b r e t e n d i d o b o c a a b a j o o b o c a a r r i b a , es seis veces m s l a r g o desde la cabeza a los pies q u e a n c h o de d e r e c h a a i z q u i e r d a o de izq u i e r d a a d e r e c h a y diez veces m s q u e a l t o d e s d e el s u e l o . P o r eso el a r c a se hizo de t r e s c i e n t o s codos de l a r g a , c i n c u e n t a de a n c h a y t r e i n t a de a l t a . L a p u e r t a a b i e r t a en u n c o s t a d o del a r c a significa, i n d u d a b l e m e n t e , la h e r i d a que la lanza a b r i al a t r a v e s a r el c o s t a d o del Crucificado. L o s q u e v i e n e n a El e n t r a n p o r ella, p o r q u e de e l l a m a n a r o n los s a c r a m e n t o s , con los q u e son i n i c i a d o s los c r e y e n t e s . E l m a n d a r c o n s t r u i r l a de m a d e r o s c u a d r a d o s significa la v i d a p l e n a m e n t e e s t a b l e de los s a n t o s , p o r q u e lo cuad r a d o , a c u a l q u i e r p a r t e q u e lo v u e l v a s , s i e m p r e q u e d a firme. E n u n a p a l a b r a , t o d a s l a s cosas q u e se h a c e n n o t a r en la est r u c t u r a del a r c a son signos de r e a l i d a d e s f u t u r a s en la I g l e s i a . 2. E x p l i c i t a r l o s a h o r a s e r a l a r g o , y, a d e m s , ya lo h e m o s h e c h o en l a o b r a t i t u l a d a Contra Fausto Maraqueo [ 5 5 ] . Este in quo pependit Mediator Dei et hominum homo Christus Iesus *. Nam et mensiuae ipsae longitudinis, altitudinis latitudinisque eius, significant eorpus humanum, in cuius veritate ad nomines praenuntiatus est venturas, et venit. Humani qnippe corporis longitudo a vrtice usque ad vestigia sexies tantum habet, quam latitudo, quae est ab uno latere ad alterum latus; et decies tantum, quam altitudo, cuius altitudinis mensura est in latere a dorso ad ventrem: velut si iacentem hominem metiaris supinum, seu pronum, sexies tantum longus est a capite ad pedes, quam latus a dextra ad sinistram, vel a sinistra in dexteram; et decies, quam altus a trra, linde facta est arca trecentorum in longitudine eubitorum, et quinquaginta in latitudine, et triginta in altitudine. Et quod ostium in latere accepit, prefecto illud est vulnus, quando latus crucifixi lancea perforatum e s t s ' : hac qnippe ad illum venientes ingrediuntur; quia inde Sacramenta manarunt, quibus credentes initiantur. Et quod de lignis quadratis fieri iubetur, undique stabilem vitam sanctorum significa!: quacumque enim verteris quadratum, stabit. Et eaetera quae in eiusdem arcae constructione dicuntur, ecclesiasticarum signa sunt rerum. 2. Sed ea nunc persequi longum est: et hoc iam fecimtis in opere quod adversus Faustum Manichaeum scripsimus gs , negantem in libris Hei T i m . 2, 5 . ' " l o . 19,3-4. HS I-,12 cT4.
90

litigaba q u e h u b i e r a a l g u n a p r o f e c a s o b r e Cristo en los l i b r o s de los h e b r e o s . P u e d e o c u r r i r q u e a l g u i e n e x p o n g a esto con ms c o m p e t e n c i a q u e y o , y otro con m s q u e s e ; p e r o t o d o c u a n t o se d i g a d e b e r e l a c i o n a r s e con la C i u d a d de D i o s de q u e h a b l a m o s , v i a j e r a e n m e d i o de este m u n d o c o r r o m p i d o c o m o en m e d i o del d i l u v i o , si el t a l e x p o s i t o r n o q u i e r e a p a r t a r s e del sentido del a u t o r . P o r e j e m p l o , si u n o n o q u i s i e r a e n t e n d e r estas p a l a b r a s : Las partes inferiores las hars de dos y de tres >isos, c o m o yo dije en la o b r a c i t a d a , es decir, q u e los dos pisos significan q u e la I g l e s i a se c o n g r e g a de t o d a s l a s n a c i o n e s , o sea, de dos g n e r o s de h o m b r e s , la c i r c u n c i s i n y el p r e p u c i o , o, s e g n la e x p r e s i n del A p s t o l , de j u d o s y de g r i e g o s , y q u e los tres p i s o s figuran la r e s t a u r a c i n de los p u e b l o s t o d o s despus del d i l u v i o m e r c e d a los t r e s h i j o s de N o , d o t r a interp r e t a c i n n o a j e n a a l a r e g l a d e fe. P o r q u e n o q u i s o q u e el a r c a fuera h a b i t a b l e s o l a m e n t e en las p a r t e s inferiores, sino t a m b i n en las s u p e r i o r e s , la l l a m de dos p i s o s , y c o m o tambin en las de e n c i m a de l a s s u p e r i o r e s h a b a de s e r l o , la l l a m de tres p i s o s , de f o r m a q u e del e n t r e s u e l o al t e c h o h a b a u n a tercera h a b i t a c i n . O t r o p o d r a e n t e n d e r p o r los tres pisos las tres v i r t u d e s q u e r e c o m i e n d a el A p s t o l , la fe, la e s p e r a n z a y la c a r i d a d . P u e d e t a m b i n e n t e n d e r s e y esto p a r e c e m s conf o r m e l a s tres a b u n d a n t e s cosechas del E v a n g e l i o , en q u e u n o rinde t r e i n t a ; o l i o , sesenta, y o t r o , c i e n t o . E n esta g r a d a c i n , el l t i m o puesto t o c a r a a la c a s t i d a d c o n y u g a l ; el s e g u n d o , a la v i u d a l , y el s u p e r i o r , a la v i r g i n a l . Y as d i r a m o s de cualbraeorum aliquid de Christo esse prophetatum. Et ieri quidem potest, ut et nobis quispiam, et alius alio exponat haec aptius: dum tamen ea quae dicuntur, ad hanc de qua loquimur Dei civitatem, in hoc saeculo maligno tanquam in diluvio peregrinan tem, omnia referan tur; si ab eius sensu qui ista conscripsit, non vult longe aberrare qui exponit. Exempli gratia, velut si quispiam quod hic scriptum est, Inferiora bicamerala et tricamerata facies eam"; non quod ego in illo opere dixi 10 ", velit intelligi; quia ex mnibus gentibus Ecclesia congregatur, bicameratam dictam, propter do genera hominum, circumeisionem scilicet et praeputium, quos Apostolus et alio modo dicit Iudaeos et Graecos 1 " 1 ; tricameratam vero, eo quod omnes gentes de tribus filiis Noe post diluvium reparatae sunt: sed aliud dicat aliquid, quod a fidei regula non sit alienum. Nam quoniam non solas in inferioribus mansiones habere arcam voluit, verum etiam in superioribus, et haec dixit bicamerala: et in superioribus superiorum, et haec appellavit tricamerata: ut ab imo sursum versus tertia consurgeret habitatio. Possunt hic intelligi et illa tria quae commendat Apostolus, fides, spes, chantas la~. Possunt etiam multo convenientius tres illae ubertates evangelicae, tricena, sexagena, centena 1 " 3 ; ut in nfimo habitet pudicitia coniugalis, supra vidualis, atque hac superior virginalis: et si quid melius secundum fidem civitatis huius intelligi et dici potest.
9 G e n . 6,16. 100 I~4 c.16. 101 R o m . 2,9. 103 1 Cor. 13,13. 8 Mt. IJ, 8.

1064

CIUDAD DE DIOS

XV, 27,1

XTV, 2 7 , 3

LAS DOS CIUDADES EN LA TIERRA

1065

quiera otra interpretacin que pueda darse en conformidad con la fe de esta Ciudad. Quede, pues, por dicho lo que deba exponer aqu, porque, aunque la exposicin no sea idntica, con todo, no debe discordar de la fe catlica. CAPITULO
POSTURA MEDIA EN LA

XXVII
NI EXCLUSIVAMENTE

INTERPRETACIN,

HISTRICA NI EXCLUSIVAMENTE ALEGRICA

1. Empero, nadie debe pensar que estas cosas fueron escritas en vano, o que aqu se debe buscar nicamente la verdad histrica, sin significacin alguna alegrica, o que, por el contrario, negando la historicidad, se diga que son puras alegoras, que, sea lo que fuere, no contienen profeca alguna de la Iglesia [ 5 6 ] . Quin, estando en sus cabales, defender que fueron escritos sin un fin concreto unos libros conservados durante miles de aos con tanta religiosidad y con un orden tan esmerado en la sucesin o que debe considerarse solamente en ellos lo histrico? En esto de lo histrico, por omitir otros puntos, digo que, si el nmero de animales oblig a dar esas dimensiones al arca, qu necesidad haba de hacer entrar una pareja de animales inmundos y una septena de los puros, bastando para la conservacin de ambas especies igual nmero de ambas clases? [ 5 7 ] . O es oue Dios, que mand recogerlos para rehacer su grnero, no poda recrearlos del mismo modo que los haba creado? Hoc etiam de eaeteris quae hic exponenda sunt, dixerim, quia etsi non uno disseruntur modo, ad unam tamen catholicae fidei concordiam revocanda sunt CAPUT XXVII

2. Quienes sostienen que no son hechos, sino meras figuras representativas de realidades, piensan en primer lugar que no fu posible un diluvio tan enorme, cuyas aguas subieron en su crecida quince codos sobre los montes ms altos. Y, al decir esto, estn pensando en la cumbre del Olimpo [ 5 8 ] , sobre el cual, segn ellos, no pueden montar las nubes, porque es tan alto como el cielo, y en esa altura no existe este aire tan pesado, donde se originan los vientos, las nubes y las lluvias. Pero no reparan en que a esa altura puede existir la tierra, que es el ms pesado de todos los elementos. O es que van a negarme ahora que es tierra la cumbre del monte? Por qu, pues, se empean en que la tierra ha podido elevarse a esas regiones del ter y en que no ha podido el agua, siendo as que los medidores y ponderadores de los elementos afirman que el agua es superior y ms ligera que la tierra? Qu razn hay de que la tierra, siendo ms pesada e inferior, haya ocupado durante tantos miles de aos el lugar ms sereno del aire, y al agua, ms ligera y superior, no se le permita hacer esto siquiera por breve tiempo? 3. Aaden que la capacidad del arca no daba de s para tantos animales de uno y otro sexo, un par de los impuros y una septena de los puros. Pero me da la impresin de que no cuentan ms que treinta codos de longitud y cincuenta de anchura, y no reparan en que hay otro tanto en las partes superiores y otro lano en las de encima de las superiores, y que, en consecuencia, aquellos codos se triplican y dan noventa y ciento cincuenta. Y si ahora pensamos en la ingeniosa observacin de Orgenes, segn el cual Moiss, hombre de Dios, versado, como est escrito, en toda la sabidura de los egipcios, muy amantes
2. Qui vero non esse gesta, sed solas rerum significandarum figuras esse contendunt, primum opinantur tam magnum fieri non potuisse duvium ut altissimos montes quindecim cubitis aqua crescendo transcenderet; propter Olympi verticem montis, supra quem perhibentur nubes non posse concrescere, quod tam sublimis quam caelum sit, ut non ibi sit aer ste crassior, ubi venti, nebulae imbresque gignuntur: nec attendunt omnium elementorum crassissimam terram ibi esse potuisse. An forte negant esse terram verticem montis? Cur igitur usque ad illa caeli spatia terris exaltari licuisse, et aquis exaltari non licuisse contendunt, cum isti mensures et pensores elementorum, aquas terris perhibeant superiores atque leviores? Quid itaque rationis afferunt, quare trra gravior et inferior locum caeli tranquillioris invaserit per volumina tot annorum, et aqua levior ac superior permissa non sit hoc facer sahem ad tempus exiguum? 3. Dicimt etiam non potuisse capere arcae illius quantitatem animaum genera tam multa in utroque sexu, bina de imrmmdis, septena de mundis. Qui mihi videntur non computare nisi trecentaTcubita longitudinis, et latitudinis quinquaginta, nec cogitare aliud tantum esse in superioribus, itemque aliud tantum in superioribus superiorum, ac per hoc ter ducta illa cubila fieri nongenta centum quinquaginta. Si autem cogiterous quod Orgenes non ineleganter astrnxh '\ Moysen scicet ho105

D E ARCA ATQUE DILUVIO, NEC ILLIS ESSE CONSENTIENDUM, QUI SOLAM HISTOMAM RECIPIUNT SINE ALLEGORIC.A SIGMFICATI0NE; NEC ILLIS QUI SOLAS FIGURAS DEFENDUNT KEPUMATA HISTRICA VERITATE

1. Non tamen quisquam putare debet, aut frustra haec esse conscripta, aut tantummodo rerum gestarum veritatem sine uUis allegorics significationibus hic esse quaetendam; aut e contrario haec omnino gesta non esse, sed solas esse verborum figuras; aut quidquid illud est, neququam ad prophetiam Ecclesiae pertinere. Quis enim nisi mente perversus, inaniter scriptos esse contendat libros per annorum millia tanta religione et tam ordinatae successionis observantia custoditos; aut solas res gestas illie intuendas, ubi certe, ut alia omittam, si numerositas animalium cogebat arcae tantam fieri magnitudinem, immunda bina et inunda septena intromitti animara 104 quid cogebat, cum aequalis numeri possen t utraque servari? Aut vero Deus, qui propter reparandum genus servanda praecepit, eo modo illa quo instituerat, restituere non valebat? Gen. 7,.

Hom. 3 in Genestm,

1066

U cirmrj DK DIOS

XV, 27, 4

XV, 27, 5

LAS DOS CIUDADES EN" LA TIERRA

1067

de la geometra, pudo tomar los codos por codos geomtricos, que equivalen a seis de los nuestros cada uno, quin no ve para cuntos animales pudo tener cabida tamaa dimensin? Decir, por tanto, que no fu posible construir un arca de tal magnitud, es una calumnia sin sentido, dado que sabemos que se construyeron ciudades inmensas, amn de que su construccin dur cien aos. Y este argumento es fuerte, a no ser que pueda unirse slo con cal piedra con piedra para construir una muralla que rodee muchas millas y no sea posible juntar tabla con tabla por medio de tarugos [59], tachuelas [ 6 0 ] , clavos y brea para construir un arca de grandes dimensiones y lneas rectas. Adems, que sta no sera lanzada al mar a fuerza de brazos, sino que las mismas olas, al venir, la levantaran a exigencias del orden natural de los pesos, y su gobernalle estara ms en manos de la Providencia divina que de la destreza humana, a fin de que no se hundiera por ninguno de sus flancos. 4. Suelen hacerse aqu algunas preguntas curiosas sobre si hubo en el arca mayor nmero del prefijado por Dios de los ms pequeos animalitos, como son los ratones y saurios, las langostas y los escarabajos y, en fin, las moscas y las pulgas. A los que las hacen hay que advertirles, ante todo, que estas palabras: Que reptan sobre la tierra, deben entenderse de tal manera que no impliquen necesidad de guardar en el arca los animales que pueden vivir en el agua, tanto en el fondo, as los peces, como en la superficie, as muchas aves. Por tanto, al decir : Sern macho y hembra, se da a entender el fin, es decir, el reparar el gnero animal. Y, por consiguiente, no haba necerainem Dei eruditum, sicut scriptum est, omni sapientia Aegyptorum'"" qui geometricam dilexerunt, geomtrica cubita significare potuisse, ubi unum quantum sex nostra valere asseverant; quis non videat quantum rerum capere potuit illa magnitudo? Nam illud quod disputant tantae magnitudinis arcam non potuisse compingi, ineptissime calumniantur, cum sciant immensas urbes fuisse constructas, nec attendunt centum annos quibus arca illa est fabricata: nisi forte lapis lapidi adhaerere potest sola calce coniunctus, ut murus per tot millia circumagatur, et lignum ligno per subscudines, epiros, clavos, gluten bituminis non potest adhaerere, ut fabricetur arca, non curvis, sed rectis lineis longe lateque porrecta, quam nullus in mare mittat conatus hominum, sed levet unda, cum venerit, naturali ordine ponderum, magisque divina providentia, quam humana prudentia natantem gubernet, ne incurrat ubicumque naufragium. 4. Quod autem scrupulosissime quaeri solet de minutissimis bestiolis, non solum quales sunt mures et stelliones, verum etiam quales locustae, scarabaei, muscae denique et pulices, utrum non amplioris numeri in arca illa fuerint, quam qui est definitus, cum hoc imperaret Deus: prius admonendi sunt quos haec movent, sic accipiendum esse quod dictum est, Quae repunt super terram; ut necesse non fuerit conservan in arca, quae possunt in aquis vivere, non solum mersa, sicut pisces; verum etiam supernatantia, sicut multae alites. Deinde cum dicitur, Masculus et femina erunt: prefecto intelligitur ad reparandum gems dici: ac per hoc nec
I0

sidad de que estuvieran en el arca los animales que pueden nacer sin unin carnal, que proceden de las cosas o de la corrupcin de las mismas [61], o que, si estuvieron, como estn ordinariamente en las casas, pudieron hallarse en nmero indefinido. Si, empero, se pretende que el ms sagrado de los misterios, como era el tratado, y la figura de realidad tan excelsa no puede expresarse con exactitud en la verdad histrica sin que ese nmero limitado de animales que naturalmente no puede vivir en el agua, estuviese all, respondo que esto fu incumbencia divina, no de estos o de aquellos hombres. La verdad es que no los introduca No cogindolos, sino que, viniendo y entrando ellos, l permita su entrada. Viene muy a pelo aqu aquello de entrarn a ti, es decir, no por obra del hombre, sino por voluntad de Dios, de forma que no debe creerse que estuvieran all los que carecen de sexo. Y a esto mismo inducen estas palabras concretas y determinadas: Sern macho y hembra. Hay bichos que nacen de cualesquiera cosas sin unin carnal, unindose luego carnalmente y engendrando, como las moscas, y otros entre los que no hay ni macho ni hembra, como las abejas [ 6 2 ] . Empero, los animales que tienen sexo y no engendran, como son los mulos y las muas, no s si estaran dentro y no bastara que estuvieran solamente sus padres, es decir, el gnero caballar y el asnal, y as de los dems animales hbridos, si es que los hay. Pero, si esto lo exiga tambin el misterio, digo que tambin se hallaban all, pues en esta clase de animales hay asimismo macho y hembra. 5. Con frecuencia inquieta a algunos qu clase de alimentos podran tener en el arca los animales que, al parecer, no illa necesse fuerat ibi esse, quae possunt sine concubitu de quibusque rebus vel rerum corruptionibus nasci: vel si fuerunt, sicut in domibus esse consueverunt, sine ullo numero definito esse potuisse: aut si mysterium sacratissimum quod agebatur, et tantae rei figura etiam in veritate facti aliter non posset impleri, nisi ut omnia ibi certo illo numero essent, quae vivere in aquis natura prohibente non possent, non fuit ista cura illius hominis, vel illorum hominum, sed divina. Non enim ea Noe capta intromittebat, sed venientia et intrantia permittebat. Ad hoc enim valet quod dictum est, Intrabunt ad e 107 : non scilicet hominis acru, sed Dei nutu: ita sane, ut non illie fuisse credenda sint, quae sexu carent. Praeperiptum est enim, atque definitum, Masculus ct femina erunt. Alia sunt quippe quae de quibusque rebus sine concubitu ita nascuntur, ut postea concumbant et generent, sicut muscae: alia vero in quibus nihil sit maris, et feminae, sicut apes. Ea porro quae sic habent sexum, ut non habeant fetum, sicut muli et mulae, mirum si ibi fuerunt, ac non potius parentes eorum ibi fuisse suffecerit, equinum videlicet atque asininum genus: et si qua alia sunt, quae commixtione diversi generis genus aliquod gignunt. Sed si et hoc ad mysterium pertinebat, ibi erant. Habet enim et hoc genus masculum et feminam. 5. Solet etiam mover nonnullos, genera escarum quae illie habere
" " Gen. 6,19.a,.

A c t . 7,22.

1068

LA CIUDAD DE DIOS

XV, 27, 5

X V , 27, 5

LAS DOS CIUDADES EN LA TIERRA

1069

viven m s q u e de c a r n e . Y a este p r o p s i t o p r e g u n t a n si, adem s del n m e r o d e t e r m i n a d o , h a b a , sin v i o l a r lo m a n d a d o , o t r o s q u e N o se h a b a visto o b l i g a d o a i n t r o d u c i r p a r a a l i m e n t a r a los d e m s , o y esto es m s c r e b l e s i h a b a a l g u n o s alim e n t o s c o m u n e s y a p t o s p a r a t o d o s los a n i m a l e s [ 6 3 ] . L o cierto es que c o n o c e m o s m u c h o s a n i m a l e s q u e se a l i m e n t a n d e c a r n e , y comen t a m b i n l e g u m b r e s y frutas y, sobre t o d o , h i g o s y c a s t a a s . Q u tiene, p u e s , de p a r t i c u l a r q u e a q u e l h o m b r e , sabio y j u s t o , i n s t r u i d o p o r D i o s s o b r e lo c o n v e n i e n t e a c a d a a n i m a l , p r e p a r a r a un p i e n s o a p r o p i a d o p a r a c a d a g n e r o ? Adem s , q u n o c o m e r a n a c o s a d o s p o r el h a m b r e ? Y q u alim e n t o n o p o d r a h a c e r D i o s suave y s a l u d a b l e , E l , q u e p u e d e h a c e r con f a c i l i d a d d i v i n a q u e vivan sin c o m e r , si el a l i m e n t a r s e n o lo exige el c u m p l i m i e n t o a l e g r i c o de tal m i s t e r i o ? N a d i e , p u e s , q u e n o sea u n porfiador, se p e r m i t e el l u i o de o p i n a r rrue esa serie de signos de h e c h o s c o n c r e t o s n o son fisura de la I g l e s i a . L o s p u e b l o s t o d o s h a n l l e n a d o va la Iglesia h a s t a l o s t o p e s , y en ella estn u n i d o s e n t r e s h a s t a el fin los p u r o s y los i m p u r o s con t a l e s v n c u l o s de u n i d a d , q u e este h e c h o t a n evidente b a s t a p a r a d i s i p a r t o d a d u d a sobre o t r o s q u i z m s o b s c u r o s y m s difciles de c o n o c e r . S i e n d o esto as, n a d i e , o r o b s t i n a d o y t e r c o o u e sea, o s a r p e n s a r q u e esto se e s c r i b i i n t i l m e n t e , o q u e , h a b i e n d o s u c e d i d o de h e c h o , n o tiene significacin a l g u n a , o q u e son s i m p l e s dichos r e o r e s e n t a t i v o s , n o h e c h o s . Y no p u e d e d e c i r s e t a m p o c o con p r o b a b i l i d a d q u e sean a j e n o s a u n a significacin eclesiolgica, sino m s b i e n d e b e creerse q u e se t r a n s m i t i e r o n v se e s c r i b i e r o n con m u c h a sabid u r a , q u e r e a l m e n t e s u c e d i e r o n , q u e significan a l g o y q u e este a l g o es u n a prefiguracin de la I g l e s i a . poterant animalia, quae nonnisi carne vesci putantur, utrum praeter numemm ibi fuerint sine transgressione mandati, quae aliorum alendorum necesstas illic coegisset includi: an vero, quod potius est credendum, praeter carnes, aliqua alimenta esse potuerint, quae mnibus convenirent. Novimus enim quam multa animalia, quibus caro cibus est, frugibus pomisque vescantur, et mxime fico atque castaneis. Quid ergo mirum, si vir ille sapiens et iustus, etiam divinitus admonitus, quid cuique eongrueret, sine carnibus aptam cuique generi alimoniam praeparavit et recondidit? Qmd est autem, quo vesci non cogeret fames? aut quid non suave ac salubre facer posset Deus, qui etiam, ut sine cibo viverent, divina faciltate donaret, nisi ut pascerentur etiam hoc implendae figurae tanti mysterii conveniret? Non autem ad praefigurandam Ecclesiam pertinere tam multiplicia rerum signa gestarum, nisi fuerit contentiosus, nemo permittitur opinari. Iam enim gentes ita Ecclesiam repleverunt, mundique et immundi, doee certum veniatur ad finem, ita eius unitatis quadam compagine continentur, ut ex hoc uno manifestissmo, etiam de caeteris, quae obscurius aliquando dicta sunt, et difficilius agnosci queunt, dubitari fas non sit. Quae cum ita sint, si nec inaniter ista conscripta esse putare quisquam vel durus audebit, nec nihil significare cum gesta sint, nec sola dicta esse significativa, non facta, nec aliena esse ab Ecclesia significaiada probabiliter dici potest: sed magis credendum est, et sapinter

P e r o , l l e g a d o s a este p u n t o , es h o r a ya de p o n e r fin a este l i b r o p a r a c o n t i n u a r n u e s t r a b s q u e d a en la m a r c h a de las d o s c i u d a d e s , de la t e r r e n a , q u e vive segn el h o m b r e , y de la celestial, q u e vive segn Dios, desde el d i l u v i o en a d e l a n t e , esse memoriae litterisque mandata, et gesta esse, et significare aliquid et ipsum aliquid ad praefigurandam Ecclesiam pertinere. Iam usque ad hunc articulum perductus liber iste claudendus est, ut ambarum civitatum cursus, terrenae scilicet secundum hominem viventis, et caelestis secundum Deum, post diluvium et deinceps in rebus consequentibus requiratur.

NOTAS AL LIBRO XV

1071

NOTAS

AL

LIBRO

XV

[ I ] Agustn tena sus horas contadas. Sus mltiples actividades literarias, apostlicas y monacales no le permitan detenerse en sutilezas fcilmente inteligibles. Por eso pide disculpa y comprensin. [2] Como seria muy difcil y desusado en latn expresar todos los tropos retricos, por eso algunos intrpretes han dado un significado a la palabra alegora. Unde qudam interpretes nostri, quod ait Apostolus, quae sunt in allegara, nolentes graecum vocabulum poner, circumloquendo interpretan sunt dicentes: quae sunt aliad ex alio significantia (De Trin. XV 9,15). Y en este mismo lugar nos da la definicin de alegora: Quid ergo est allegoria, nisi tropas ubi ex alio aliud intelligitur? [3] Sobre esta concepcin de las dos ciudades le es ya fcil acomodar e interpretar la Escritura a su propsito. El principio originario, pues, y distintivo de las dos ciudades, son: de la ciudad terrena, la naturaleza, y de la celestial, la gracia. [4] Esta es la imagen de sus monasterios. En el plan agustiniano del monacato, el monasterio es un paraso en la tierra. En l se deben cumplir a la perfeccin los elementos ingredientes y constitutivos de la Ciudad de Dios. Esto que aqu se figura en Isaac, la concordia, un solo corazn, es el cor unum et anima una de la Regula ad servos Dei. [5] Sobre los dos amores, el montaje de la teora de las guerras no ofrece dificultad alguna. Estas proceden de la limitacin de los bienes que ama la ciudad terrena. Los bienes temporales son pocos y finitos, y, siendo muchos los que los apetecen, no pueden saciar a todos, y al perseguirlos todos y no poderlos conseguir todos, nace indefectiblemente una lucha entre los pretendientes. Este es el origen ms adecuado de las disensiones y de las luchas entre los hombres y entre las naciones. [6] Quia veteris Testamentidice en De div. quaest. 83 q.71,1custodia timorem habebat, non potuit apertius significan novi Testamenti donum esse caritatem, quam hoc loco ubi Apostolus dicit: Invicem onera vestra prtate, et sic adimplebitis legem Christi. Hanc enim Christi legem dicere intelligitur, qua ipse Dominus praecepit ut nos invicem diligamus, tantum in ea sententia praecepti pondas constituens, ut diceret: .In hoc cognoscetur, quoniam discipuli mei estis, si vos invicem diligatis. [7] Cf. tambin De Gen. ad litt. VIII 18,37; IX 2,3-4. 18] Esta larga enumeracin de las cualidades de que debe ir adornado el sacrificio nos muestra la gran profundizacion escriturstica de Agustn. Los tiempos, los lugares, los oferentes, son otras tantas circunstancias que han de tenerse en cuenta en la oblacin hecha a Dios para que le sea agradable. [9] Invierten el orden de valores, puesto que el uti es de aquello quod in usum venerit ad id quod amas obtinendum referre, si tamen amandum est; y frui est amore alicui rei inhaerere propter seipsam (De doctr. christ. I 4,4). [10] Cf. 1.12 c.9ss. [ I I ] Admite un sentido y una intencin mesinica en el autor. La realidad para l latente es sa, desde el primer hombre a Abrahn y de Abrahn al pueblo de Dios. Pero la solucin ms fcil a la objecin

sera decir que no se refiere a ningn individuo concreto, sino a un clan o tribu. [12] He aqu el argumento ms convincente para probar la verdad de una tradicin sobre la inspiracin de la Sagrada Escritura. La inspiracin es norma directiva y excluye el error, pero no infunde ideas en el hagigrafo. Aunque el sentido de la inspiracin es an bastante confuso, sin embargo, se da como un hecho. [13] Quid enim est respublicadice en otra parte nisi res populi? Res ergo communis, res utique civitatis. Quid est autem civitas, nisi mutitudo hominum in quodam vinculo redacto concordiae? Apud eos enim ita legitur: Brevis multitudo dispersa atque vaga, concordia civitas jacta erat (Epist. 138,2,10). A este propsito vase tambin Epist. 155,3,9; 91,3; Quaest. in Hept. I q.l; En. in Ps. 9,8. [14] Segn los Setenta, ste es Lamec (Gen. 5,31). [15] Hoy, dados los adelantos de la ciencia bblica, nos es fcil explicar esto. Se trataba de una familia o tribu, no de un individuo concreto. As ya es viable la aplicacin de tantos aos a una persona determinada. [16] Y una vez admitida la hiptesis anterior, hoy la ms comn, estn ya de ms las explicaciones que quieran darse de estos pasajes. Lo que recuerda Vives que en Espaa haba cien familias todas descendientes de un anciano que todava viva, no hace al caso, porque no dice nada a favor de esta prueba. [17] Esta apreciacin experimental carece de valor a la Vuz de la ciencia. Ese diente era probablemente de un elefante fosilizado. Vase, sobre este punto y sobre la talla y longevidad de los hombres antiguos, la carta de M. Isidoro Ocoffroy Saint-Hilaire a M. Poujoulat, autor de llistoire de saint Augiislin t.3 pp.339ss. [18] Segundo afecta a Plinio, no a hombre, como traduce Roys y Rozas. Y es el famoso naturalista Cayo Plinio Segundo. Es llamado tambin el Mayor y el Antiguo. [19] La ciencia bblica, sobre todo en sus estudios cientficos, es de reciente aparicin, de finales del siglo xix y principios del xx y en adelante. No es, pues, extrao que en tiempo de Agustn no se pudiera probar eso. Adems, no era tampoco Agustn muy aficionado a esta clase de estudios. [20] Llama cdices nuestros a los que usaba la Iglesia, que era la traduccin latina de los Setenta, y hebreos, a los traducidos directamente del hebreo. Cf. De doctr. christ. II 11,16; 25,22. [21] Roys y Rozas traduce: Porque Matusaln cuando engendr a Enoc. Creemos, y la historia sagrada lo confirma, que la verdadera traduccin es la dada. Matusaln es hijo de Henoc, quem genuit Enochdice Agustn, a quien engendr. [22] Para nosotros, estas discrepancias son fcilmente explicables. Sabemos el simbolismo de los nmeros entre los semitas y, adems, la gran facilidad con que podan cambiarse las letras, con poner solamente un punto o varios. [23] Recoge la tradicin y la confirma. En realidad, la historia confirma que la verdad no es sta. Es cierto que Ptolomeo pidi a Eleazar las Escrituras y que ste se las mand juntamente con setenta y dos intrpretes, hombres versados en el griego y en el hebreo. Todo lo dems es un cuento inventado por el Pseudo-Aristeas, que luego ha sido recogido y ampliado, y muchos autores, entre ellos San Agustn, han recibido como bueno.

1072

LA CIUDAD DE DIOS

NOTAS AI, LIBRO XV

1073

[24j Creemos que en este caso Migne trae una errata. Lee: Cordibus suis, cuando debiera decir, segn el contexto, codicibus suis. Traducimos esto ltimo, haciendo notar la errata. [25] Cf. 1.18 c.42-44. [26] Acarnania era una regin de Grecia. Y de ella proceden los acmanos. [27] Esta cuestin sobre la edad y el nmero de aos, hoy, con los adelantos de los estudios bblicos, carece ya de inters. Por una parte es un punto difcil, y por otra no ofrece dificultad mayor, justamente por la numeracin y el simbolismo de los nmeros usados por los semitas. Por consiguiente, estas exposiciones carecen de importancia, y valga esta nota para prevenir contra todas las imaginaciones que puedan surgir al amparo de estos comentarios de San Agustn. [28] Parte en este captulo de esa regla de la hermenutica de la Escritura que dice: Non codex sine mendo, y tambin de esa otra que dice que, una vez introducida una errata, se perpeta en los dems cdices. Esto pudo suceder tambin con nuestros cdices, dice Agustn. [29] Todas estas reglas las ha recogido luego la hermenutica, tanto histrica como escriturstica. Y he aqu otra apuntada tambin en el texto: el cdice ms antiguo es el mejor, porque es el que menos erratas puede contener, pues ha tenido menos copistas y es ms difcil en pocas copias cometer muchas erratas. [30] En Quaestiones in Heptateucum (I q.2) presenta as esta cuestin: (Juaeri solet, quomodo Mathusalam secundum annorum computadonem vivere post diluvium potuerit, cum omnes, praeter eos qui in arcam ingressi sunt, periisse dicantur. Sed hanc quaestionem plurium codicum mendositas peperit. Non solum quippe in hebraeis aliter invenitur; verum etiam in Septuaginta nterpretatione, Mathusalam in codicibus paucioribus, sed veracioribus, sex annos ante diluviun^ reperitur fuisse defunctus. [31] Agustn parece admitir inspiracin tambin en los traductores, concretamente en los Setenta. Sabido nos es ya el aprecio que de ellos hace, pero es exagerado. Que alguna traduccin haya sido canonizada por la Iglesia, no implica tampoco que est inspirada, sino que el que est inspirado es el hagigrafo autntico y verdadero, no el traductor o el intrprete. [32] Confiesa que el incesto es uno de los pecados ms horrendos contra el sexto mandamiento. Pero la necesidad oblig a que se permitiera en los primeros tiempos; mas la piedad lo execra como crimen horrendo y digno de reproche. [33] Funda la malicia del incesto, primero, como antes ha dicho, en la piedad cristiana de la familia, y segundo, en la difusin de la caridad y concordia social. Al principio fu necesidad, pero ahora la caridad exige lo contrario. Y obrar contra esta ley de caridad es un crimen. Si de hechoparece decirse permitieran esos casamientos entre familiares, la concordia social se deshara y quedara reducida a unos pocos, sin mirar para nada por los dems. Y en esto ve San Agustn un fundamento muy adecuado para reprobar el pecado de incesto. [34] Aun hoy se conserva esta costumbre, y slo en raros casos se permiten con dispensa estos matrimonios. La ley que prohiba esos casamientos fu promulgada, y la alaba Aurelio Vctor, en Teodosio y San Ambrosio tambin. Quiz est expresada por Agustn en las palabras siguientes: Verum quis dubitet honestius koc tempore etiam consobrinorum prohibita esse coniugia? Esta ley se atribuye a Teodosio, pero en el

Cdigo de Teodosio parece imputarse a Constancio. Ms tarde fu dispensada por algunos cesares. [35] Esta idea es de un alcance incomprensible. Sublima la dignidad del matrimonio hasta el cnit de la gloria. La accin de los padres como instrumentos en manos de Dios para colmar su Ciudad de ciudadanos santos es necesaria en la presente economa. De cuntos disgustos y sinsabores privara el matrimonio a los casados, y aun a los que no lo estn, de entenderlo en esta significacin tan cristiana! [36] El mismo pensamiento puede verse en Contra Iulianum V 45. [37] Valga de una vez para siempre. La interpretacin que da de los nombres est tomada de las expresiones de la misma Biblia. Sabemos, por nuestra parte, que los nombres que solan dar eran precisamente correspondientes a las cosas significadas, y por eso ahora Agustn puede, usando de interpretacin simblica y figurada, aplicarlos en un sentido mesinico. [38] No es creble que el poeta, para emplear esta imagen, imitara o recurriera a las Sagradas Letras, siendo tan corriente en el lenguaje ordinario. Se explica que quiera llevar el agua a su molino, pero hemos de hacer notar que en este pasaje no hay motivo para ello. [39] De ellos habla en el 1.14 c.17, aunque de paso. All hemos anotado ya qu son esos filsofos. [40] Parece reprobar el abstenerse de la generacin si no es por una entrega total a Dios, por amor del Sumo Bien. El orden natural as lo exige. El Apstol mismo cree que, al que no lo haga por amor de Dios, le ser muy difcil mantenerse sin cometer pecado, y por eso dice que es mejor casarse que abrasarse. Pero San Agustin no alude para nada aqu a esa cuestin tan debatida de las virtudes de los paganos. [411 Cree (pie se enumeran solamente las generaciones de Can que deban ser castigadas por el fratricidio. As escribe Josefo en Ant. lud. I 2,1: Can sacrificium celebranti ac poscenli ne ob hoc iram susciperet, saeviorem poenam homicidii relaxavit; maledictumque esse constituit, et eius sobolem usque ad septimam generationem interminatus est esse puniendam. Can vivi tambin hasta este tiempo. [42] Acude aqu, como en otras muchas ocasiones, al simbolismo de los nmeros. Ya hemos hecho notar esto. Cf. Vlez, El nmero en San Agustn (Madrid). [43] La ayuda de Dios nos es necesaria para toda obra. Su libro De natura et gratia es un comentario a esta idea. En general, todos sus escritos antipelagianos estn impregnados de este pensamiento. [44] Sin duda San Agustn haba compuesto estos versos para alguna ceremonia en honor del cirio pascual. Entre los sermones inditos publicados por Michael Denis en 1792 se halla uno que el editor lo titula De Creo Paschali, en lugar de las palabras In sabbato sancto que lleva el manuscrito. Pero este pequeo escrito est sembrado de comparaciones pueriles, lo cual puede ser una prueba de que no sea del Santo. [45] La definicin ha obtenido ya el rango de lo clsico. Sus aplicaciones en mstica y en axiologa son innumerables. Con. esta manera de reducir toda la vida espiritual al amor, San Agustn ha logrado el puesto que le corresponde en la mstica cristiana. El amor es el fin de todas las obras, y la virtud no es ms que el orden del amor. El equilibrio es una de las mayores verdades propaladas por San Agustn. Y el equilibrio exige el orden, pues sin el orden de elementos no puede mantenerse el equilibrio. Cuando luego defina la paz como la tranquilidad del orden, nos viene a especificar algo ms la definicin de virtud. Max

1074

I.A CIUDAD DE DIOS

NOTAS AL LIBRO XV

1075

Seheler ha aprovechado tambin esta idea en su axiologa, en su teora de valores, montada toda ella sobre esta base. [46] El orden fu siempre una dea muy cultivada por el Santo. Cf. De ordine: esos sondeos en el interior de las cosas por buscar ese algo divino que es el orden, que lleva a Dios. Vase, adems, De doctr. chrst. I 27,28, donde da el orden que debe seguirse en el amor. [47] Sabida es, como ya hemos apuntado, lo deficiente que era la angelologa en tiempo del Santo. San Agustn an duda si son espritus puros, y aun parece atribuirles un cierto cuerpo, areo, es verdad, y muy sutil, pero al fin cuerpo. Hasta la gran Escolstica, los ngeles son deficientemente conocidos en su esencia. [48] Los silvanos eran los dioses tutelares de las selvas. [49] Y los faunos recibieron su nombre de su rey Fauno. Este rein en el Lacio antes de la llegada de Eneas y civiliz a sus subditos, que vivan como fieras. Despus de muerto fu considerado como dios y, como a tal, se le concedieron honores divinos. [50] Cf. 1.6 c.9,2. [51] El problema es ya viejo en la exegesis bblica; no ha carecido nunca de misterio, y aun hoy est envuelto en los velos del mismo. Esta interpretacin dada por Agustn fu promulgada por Junillo Africano, y l la recoge como muy conforme con su tesis general. Pero no es probable siquiera. El punto de los gigantes lo tenemos hoy ya resuelto [52] Aquila vivi bajo el imperio de Adriano. En un principio dio el nombre al cristianismo, pero luego lo abandon, dejndose arrastrar por los estudios matemticos y astrolgicos. La Iglesia se vio precisada a separarlo de su cuerpo. Entonces l pas al judaismo y comenz una traduccin de la Escritura. Su versin es un poco arbitraria y lleva la oculta intencin, segn San Epifanio, de restar autoridad a la de los Setenta y extirpar de ella el mesianismo. [53] En este punto y en el anterior, juntamente nos da un criterio de inspiracin y tambin de canonicidad. La tradicin es criterio de inspiracin y de canonicidad. Antes nos ha dado el criterio para admitir la inspiracin en el traductor y ahora nos lo da para admitirla en los hagigrafos. [54] Este argumento, tan trado y llevado, constituye la prueba ms irrefragable de que en su tiempo estaba ya formado el canon de la sagrada Escritura. Y aduce dos razones principales que indujeron a los hebreos a admitir un libro en el canon: 1.a, la tradicin; 2. a , una fe no sospechosa, una doctrinal conforme con la doctrina general y en conformidad con la regula fidei, de la que habla con tanta frecuencia. [55] Cf. 1.12 c.14. [56] Si es verdad que a veces el gran Doctor se acoge a la diversidad de sentido en la interpretacin de la Biblia, cosa que aqu no rechaza, es tambin cierto que en general pretende seguir una va media, aunque no lo consiga en la mayora de los casos. La historia sola, no, porque toda historia encierra un sentido mesinico y proftieo; la alegora sola, tampoco, porque la alegora va montada sobre la historia. Luego una y otra deben ir del brazo. [57] As lo expresa tambin en Contra Faustum Manichaeum XII 38 y 65. [58] Habla del monte Olimpo, en Tesalia. Su altura ha sido grandemente exagerada por los poetas y por los historiadores. En realidad debe ser de 2.373 metros sobre el nivel del mar. [59] La palabra latina subscus propiamente significa pieza de made-

ra o de metal hecha en forma de cola de golondrina por ambos extremos, y que sirve para unir dos tablas o maderos. En castellano podramos llamarlo palometa, pero no es propia la palabra para el caso. [60] El trmino latino epigrus significa clavo de madera o clavija. Y en una segunda acepcin, es el clavo de hierro, plata u oro que se clavaba en el calzado llamado soccus. La palabra epiros que usa el texto no se encuentra en los diccionarios. La traduccin que hemos dado es exacta, dada la segunda acepcin de la palabra epigrus en latn. [61] San Agustn fu un hombre de su tiempo, y en la ciencia comulgaba con las ideas de entonces. Como ya hemos hecho notar, acoge an la sentencia de la generacin espontnea de algunos animalitos. [621 La ciencia naturalista no haba progresado todava y estaba an en mantillas. El Santo, confiando en la ciencia, no se par a probar experimentalmente esta asercin, que en realidad es un error. [63] As explica esto mismo del arca en Quaestiones in Heptateuchum (I q.6): In prima quippe habitatione, id est in inferioribus, semel camerata erat, in secunda vero habitatione supra inferiorem iam bicamerata erat, ac per hoc in tertia supra secundara sine, dubio tricamerata erat.

LIBRO

XVI

XVI, 2 , 1

DE NO

A LOS

PROFETAS

1077

En la primera parte, captulos 1 al 12, expone el desarrollo de las dos ciudades, de la celestial y de la terrena, segn la historia sagrada, desde No hasta Abrahn. Y en la segunda trata slo del desarrollo de la ciudad celestial desde 'Abrahn hasta los reyes de Israel.

C A P I T U L O
HUBO DESPUS DEL DILUVIO, DESDE

I
NO HASTA ABRAHN,

y d i v i n o . n i c a m e n t e se refiere q u e N o , v i e n d o y a n t e v i e n d o los sucesos f u t u r o s , b e n d i c e con b e n d i c i n p r o f t i c a a sus d o s h i p s Sem y Jafet. D e este t o n o proftico est i m p r e g n a d a tambin la m a l d i c i n e c h a d a a su hijo i n t e r m e d i o , es decir, m e n o r q u e el p r i m o g n i t o y m a y o r q u e el l t i m o , q u e h a b a p e c a d o c o n t r a su p a d r e , n o en su p r o p i a p e r s o n a , s i n o en p e r s o n a de su h i j o , y, p o r t a n t o , nieto s u y o , con estas p a l a b r a s : i Maldito sea el nio Canan! Ser esclavo de sus hermanos. Canan era hijo de C a m , q u e n o h a b a c u b i e r t o , sino d e s c u b i e r t o , l a desnudez de su p a d r e c u a n d o d o r m a . P o r eso a a d i en s e g u i d a l a b e n d i c i n de los o t r o s d o s h i j o s , del m a y o r y del m e n o r , diciend o : Bendito el Seor Dios de Sem! Canan ser su esclavo. Alegre Dios a Jafet y habite en las tiendas de Sem. E s t a b e n d i cin, c o m o el p l a n t a r N o la v i a , y su e m b r i a g u e z , y su desn u d e z , y los d e m s h e c h o s r e a l i z a d o s all y a q u c o n s i g n a d o s , estn h e n c h i d o s de s e n t i d o s p r o f t i c o s y o c u l t o s b a j o v e l o [ 1 ] .

A L G U N A S F A M I L I A S QUE V I V I E R A N S E G N

DLOS?

C A P I T U L O

II
DE NO

E s difcil s a b e r p o r la E s c r i t u r a , h a s t a d e j a r l o en claror si, d e s p u s del d i l u v i o , se c o n t i n u a r o n las h u e l l a s de la C i u d a d s a n t a en su m a r c h a , o si se e c l i p s a r o n p o r i n t e r c a l a r s e los tiemp o s de la i m p i e d a d de f o r m a q u e n o existiera ni u n h o m b r e q u e a d o r a r a al n i c o D i o s v e r d a d e r o . Y es difcil j u s t a m e n t e p o r q u e en los l i b r o s c a n n i c o s a p a r t i r de N o , q u e m e r e c i verse l i b r e en el a r c a de la catstrofe d i l u v i a l con su esposa, sus tres hijos y sus r e s p e c t i v a s n u e r a s , n o h a l l a m o s h a s t a A b r a h n e n c o m i a d a la p i e d a d de n a d i e con u n t e s t i m o n i o manifiesto

F I G U R A C I N P R O F T I C A EN L O S H I J O S

1. P e r o a h o r a esos sucesos q u e h a b a n e s t a d o e n c u b i e r t o s , c u m p l i d o s va efectivamente en los d e s c e n d i e n t e s , son s o b r a d a mente d e s c u b i e r t o s . Q u i n , r e p a r a n d o en esto con e s m e r o y d i l i c e n c i a , no lo echa de ver en C r i s t o ? Sem, de c u y a e s t i r p e n a c i Cristo segn la c a r n e , significa el N o m b r a d o . Y q u m s suos Sem et Tapheth prophetica benedictione commendat, intuens et praevidens quod longe fuerat post futurum. Unde factum est etiam illud, ut filium suum mdium, hoc est primognito minorem ultimoque maiorem, qui peccaverat in patrem, non in ipso, sed in filio eius suo nepote maledicret his verbis: Maledictus Chanaan puer, famulus erit fratribus suis. Chanaan porro natus fuerat ex Cham, qui patris dormientis nec texerat, sed potius prodiderat nuditatem. Unde etiam quod secutus adiungit benedictionem duorum maximi et minimi filiorum, dicens: Benedictus Dominus Deus Sem, et erit Chanaan puer illius; laetijicet Deus Iapheth, et habitet in domibus Sem ' : sicut ipsa eiusdem Noe et vineae plantado, et ex eius fructu inebriatio, et dormientis nudatio, et quae ibi caetera facta atque conscripta sunt, propheticis sunt gravidata sensibus et velata tegminibus. CAPUT
.

LBER

XVI

n cuius priore parte, a capite videlicet primo ad duodecimum, civitatis utriusque, caelestis ac terrenae, procursus exhibetur secundum sacram historiam a Noe usque ad Abraham: posteriore autem parte de caelestis tantummodo civitatis procursu ab Abraham usque ad Israelitarum reges disputatur. CAPUT I

AN POST DILUVIUM, A NOE USQUE AD ABRAHAM, ALIQUAE FAMILIAE SECUNDUM DEUM VIVENTIUM REPERIANTUR

II

Post diluvium procurrentis sanctae vestigia civitatis, utrum continuata sint, an intercurrentibus impietatis interrupta temporibus, ita ut nullns bominum veri unius Dei cultor existeret, ad liquidum Scripturis loquentibus invenire difficile est: propterea quod in canonicis Libris post Noe, qui cum coniuge ac tribus filiis totidemque nuribus suis meruit per arcam a vastatione diluvii liberari, non invenimus usque ad Abraham cuiusquam pietatem evidenti divino eloquio praedioatam, nisi quod Noe dos fili

QUID IN FILIIS NOE PROPHETICE FUERIT PRAEFIGURATUM

1. Sed nunc rerum effectu iam in posteris consecuto, quae operta fuerant, satis aperta sunt. Quis enim haec diligenter et intelligenter advertens, non agnoscat in Christo? Sem quippe, de cuius semine in carne natus est Christus, interpretatur Nominatus. Quid autem nominatius Christo, cuius nomen ubique iam fragrat, ita ut in Cntico canticorum, etiam
1

G e n . 9*25-2.7.

10TS

LA CIUDAD DE DIOS

XVI, 2, 1

yppit 2, 2

DB N A LOS PROFETAS

1079

nombrado que Cristo, cuyo nombre exhala ya su fragancia por doquier; tanto, que en el Cantar de los Cantares, en un pregn proftico, es comparado al ungento derramado, y en cuyas casas, es decir, en sus iglesias, habita una multitud de naciones? Porque Jafet significa eso, Extensin [ 2 ] . Can, en cambio, que se traduce por Astuto, que es el hijo intermedio de Noe, como distinguindose de ambos y permaneciendo entre ellos, no formando parte ni de las primicias de los israelitas ni de la plenitud de los gentiles, qu figura sino a los herejes, hombres ardientes y animados no del espritu de sabidura, sino del de impaciencia, que suele poner en ebullicin sus intimidades y perturbar la paz de los santos? Mas esto redunda en provecho de los proficientes, segn aquello del Apstol: Es necesario que haya herejas, para que se descubran entre nosotros los que tienen una virtud probada. Por eso est tambin escrito: El hijo ejercitado ser sabio y usar tilmente del necio. Hay muchos puntos tocantes a la fe catlica que, al ser puestos sobre el tapete por la astuta inquietud de los herejes, para poder hacerles frente son considerados con ms detenimiento, entendidos con ms claridad y predicados con ms insistencia. Y as, la cuestin suscitada por el adversario brinda ocasin para aprender. Bien es verdad que pueden parecer representados en el segundo hijo de No no slo quienes estn pblicamente separados, sino tambin todos aquellos que, glorindose del nombre de cristianos, llevan una vida rota, pues que anuncian con su fe la pasin de Cristo, figurada por la desnudez de aquel hombre, y con su mala vida la deshonran. De estos tales est dicho: Por sus frutos los conoceris. Precisamente por eso, Cam fu maldecido en ipsa praecinente prophetia, ungento comparetur effuso3: in cuius domibus, id est ecclesiis, habitat gentium latitudo? Nam Iapheth Latitudo interpretatur. Cham porro, quod interpretatur Calidus, medius Noe filias, tanquam se ab utroque discernens et nter utrumque remanens, nec in primitiis Israelitarum, nec in plenitudine Gentium, quid significat nisi haereticorum genus calidum, non spiritu sapientiae, sed impatientiae, quo solent haereticorum fervere praecordia, et pacem perturbare sanctorum? Sed haec in usum cedunt proficientium, iuxta illud Apostoli: Oportet et haereses esse, ut probad manifesti fiant in vobis 3. Unde etiam scriptum est, Filius eruditas sapiens erit, imprudente autem ministro utetur 4. Multa quippe ad fidem catholicam pertinentia, dum haereticorum calida inquietadme exagitantur, ut adversus eos defend possint, et considerantur diligentius, et intelliguntur clarius, et instantius praedicantur: et ab adversario mota quaestio, discendi exist.it occasio. Quamvis non solum jui sunt apertissime separad, verum etiam omnes qui christiano vocabulo gloriantur et perdite vivunt, non absurde possunt videri medio Noe filio figurati: passionem quippe Christi, quae illius hominis nuditate significata est, et annuntiant profitendo, et male agendo exhonorant. De talibus ergo dictum est, Ex fructibus eorum cognoscetis eos 5. Ideo Cham in filio
2 C a n t . 1,2. 3 i Cor. 11,19. * P r o v . 10, 4, a p u d L X X .

sus hijos, como en su fruto, esto es, en su obra, y por eso es muy propio decir que Canan significa sus Movimientos. Y esto, qu es ms que la obra de ellos? Sem y Jafet, empero, como la circuncisin y el prepucio, o, segn la terminologa del Apstol, como los judos y los griegos, pero llamados y justificados, habiendo conocido de algn modo la desnudez de su padre, que figuraba la pasin del Salvador, tomando una manta, la pusieron sobre sus hombros y, entrando de espaldas, cubrieron la desnudez de su padre y no vieron lo que taparon con respeto. En la pasin de Cristo honramos, en cierto modo, lo hecho por nosotros y nos horrorizamos del crimen de los judos. El manto figura el sacramento; y sus espaldas, la memoria de lo pasado, porque la Iglesia celebra la pasin de Cristo como ya pasada, no la espera como futura en el tiempo mismo en que Jafet mora en las tiendas de Sem y el mal hermano habita entre ellos. 2. Pero este mal hermano es muchacho, es decir, siervo de los hermanos buenos, en su hijo, o sea, en su obra, cuando los buenos usan conscientemente de los malos o para ejercitacin de su paciencia o para aprovechamiento de su sabidura. Hay testigo de ello el Apstolquienes anuncian a Cristo con intencin no recta: Con tal que sea Cristo anunciadodice, sea por algn pretexto, sea por un verdadero celo, en esto me gozo y me gozar siempre. El plant la via de la que dice el prolela: La via del Seor de los ejrcitos es la casa de Israel. Y bebi de su vino, bien se entienda aqu el cliz del que se dice: Podis beber el cliz que yo tengo de beber?; y: Pasuo maledictus est, tanquam in fructu suo, id est in opere suo. Unde convenienter et ipse filius eius Chanaan interpretatur Motus eorum: quod aliud quid est, quam opus eorum? Sem vero et Iaphet tanquam circumcisio et praeputium, vel sicut alio modo eos appellat Apostolus, Iudaei et Graeci, sed vocati et iustificati, cognita quoquo modo nuditate patris, qua significabatur passio Salvatoris, sumentes vestimentum, posuerunt supra dorsa sua, et intraverunt aversi, et operuerunt nuditatem patris sui, nec viderunt quod reverendo texerunt". Quodam enim modo in passione Christi, et quod pro nobis factum est honoramus, et Iudaeorum facinus aversamur. Vestimentum significat sacramentum; dorsa, memoriam praeteritorum: quia passionem Christi eo scilicet iam tempore quo habitat Iaphet in domibus Sem et malus frater in medio eorum, transactam celebrat Ecclesia, non adhuc prospectat uturam. 2. Sed malus frater in filio suo, hoc est in opere suo, puer, id est servus, est fratrum bonorum, cum vel ad exercitationem patientiae, vel ad profectum sapientiae scienter utuntur malis boni. Sunt enim, teste Apostlo, qui Christum annuntiant non caste: Sed sive occasione, inquit, sive veritate Christus annuntietur, in hoc gaudeo, sed et gaudebo '. Ipse quippe plantavit vineam, de qua dicit Propheta, Vinea Domini Sabaoth dorms Israel ests: et bibit de vino eius: sive ille calix hic intelligatur, de quo dicit, Potestis bibere calicem, quem ego bibiturus sum? * et, Pater, si
6

" Mt. 7,.

G e n . 9,5,1. ' Pllil. I,lS.

i s . 5,7. M t . 30,21.

1080

L A CIUDAD DE DIOS

XfW, 2, 3

XVX, 2, 3

DE NO A LOS PROFETAS

1081

dre, si es posible, pase de m este cliz!, q u e i n d u d a b l e m e n t e significa su p a s i n ; b i e n se q u i e r a d a r a e n t e n d e r q u e , c o m o el vino es fruto de la via, de esa m i s m a v i a , es decir, del l i n a j e de los i s r a e l i t a s , t o m p o r n o s o t r o s su c a r n e y su s a n g r e p a r a p o d e r p a d e c e r . Y se embriag, es decir, p a d e c i , y se qued desnudo. E n efecto, a l l q u e d d e s n u d o , esto es, a p a r e c i su flaqueza, de la q u e dice el A p s t o l : La flaqueza de Dios es ms fuerte que los hombres y la locura de Dios es ms sabia que los hombres. C u a n d o la E s c r i t u r a d e s p u s de h a b e r d i c h o : Y se qued desnudo, a a d i : en su casa, m u e s t r a con e l e g a n c i a q u e h a b a de p a d e c e r la cruz y la m u e r t e de m a n o s de los h o m b r e s de su m i s m a e s t i r p e , los j u d o s . L o s r e p r o b o s a n u n c i a n esta p a s i n de Cristo slo de b o c a y e x t e r i o r m e n t e , p o r q u e n o comr e n d e n lo q u e a n u n c i a n . L o s p r o b o s , en c a m b i o , t i e n e n en el o m b r e i n t e r i o r t a n g r a n m i s t e r i o y h o n r a n i n t e r i o r m e n t e en el c o r a z n la d e b i l i d a d y Ja l o c u r a de D i o s , q u e es m s fuerte y m s s a b i a q u e los h o m b r e s . F i g u r a de esta r e a l i d a d es q u e C a m , s a l i e n d o , a n u n c i esto al e x t e r i o r , m i e n t r a s q u e S e m y Jafet p a r a v e l a r , es decir, p a r a h o n r a r l o , e n t r a r o n , o sea, lo h i c i e r o n interiormente [ 3 ] . 3 . V a m o s r a s t r e a n d o c o m o p o d e m o s estos secretos de la d i v i n a E s c r i t u r a , u n o s con m s e x a c t i t u d q u e o t r o s . P e r o siemp r e m a n i f e s t a n d o fielmente c m o es cierto q u e estos h e c h o s n o h a n sido r e a l i z a d o s y c o n s i g n a d o s sin a l g u n a p r e f i g u r a c i n de lo p o r v e n i r y q u e d e b e n referirse a Cristo y a su Iglesia, q u e es la C i u d a d de D i o s . Desde los a l b o r e s del g n e r o h u m a n o n o

ha f a l t a d o p r e d i c a c i n de e l l a y l a s p r e d i c c i o n e s l a s v e m o s tot a l m e n t e c u m p l i d a s . D e s p u s de la b e n d i c i n d a d a a los h i j o s de N o y de la m a l d i c i n del s e g u n d o , d u r a n t e m s de m i l a o s , h a s t a A b r a h n , n o h a c e n m e n c i n de los j u s t o s q u e d i e r o n culto p i a d o s o a D i o s . R e a l m e n t e , yo n o creo q u e f a l t a r a n , s i n o q u e el r e c o r d a r l e s a t o d o s sera d e m a s i a d o l a r g o , m s p r o p i o de la e x a c t i t u d de u n h i s t o r i a d o r q u e de la p r o v i d e n c i a de u n profeta. E l e s c r i t o r de las s a g r a d a s L e t r a s , o, m e j o r , el E s p r i t u de D i o s p o r m e d i o de l, escribe h e c h o s q u e r e c u e r d a n lo p a s a d o , p e r o q u e a la vez p r e n u n c i a n lo f u t u r o . E s t o a t a e a la C i u d a d de D i o s . P o r q u e c u a n t o en estos l i b r o s se dice de los h o m b r e s q u e n o son c i u d a d a n o s de esta c i u d a d , lleva el fin de que o e l l a a d e l a n t e o c a m p e e al ser c o m p a r a d a con la c o n t r a r i a . Cierto que n o debe i m a g i n a r s e q u e t o d o s los sucesos n a r r a d o s e n t r a a n a l g u n a significacin, p e r o es de n o t a r q u e los q u e n o la entra a n se a a d i e r o n con m i r a s a los o t r o s . E s v e r d a d q u e s l o con l a r e j a se a r a la t i e r r a , p e r o p a r a q u e esto p u e d a h a c e r s e son n e c e s a r i a s t a m b i n las d e m s p a r t e s del a r a d o . Y es v e r d a d t a m b i n que en las c t a r a s y d e m s i n s t r u m e n t o s m s i c o s de esta clase slo se t o c a n l a s c u e r d a s , m a s p a r a a c o m o d a r stas se p r e c i s a de las d e m s p a r t e s en u n i d a d a r m n i c a , p a r t e s q u e no son t o c a d a s , p e r o a l a s c u a l e s van u n i d a s l a s o t r a s q u e p r o ducen el s o n i d o . As, en la h i s t o r i a p r o f t i c a se e x p r e s a n tambin a l g u n o s lieclios q u e no son figura de n a d a , p e r o a ellos v a n u n i d o s los q u e son figura de a l g o y se r e l i g a n , p o r as d e c i r l o , a ellos [ 4 ] . omnia videmus impleri. Benedictis igitur duobus filiis Noe, atque uno in medio eorum maledicto, deinceps usque ad Abraham de ustorum aliquorura, qui pie Deum colerent, commemoratione silitum est per annos amplius quam mille. Nec eos defuisse crediderim: sed si omnes commemorarentur, nimis longum fieret; et haec esset magis histrica diligentia, quam prophetica providentia. Illa itaque exsequitur Litterarum sacrarum scriptor istarum, vel potius per eum Dei Spiritus, quibus non solum narrentur praeterita, verum etiam praenuntientur futura, quae tamen pertinent ad civitatem Dei: quia et de hominibus qui non sunt cives eius, quidquid hic dicitur, ad hoc dicitur, ut illa ex comparatione contraria vel proficiat, vel emineat. Non sane omnia quae gesta narrantur. aliquid etiam significare putanda sunt: sed propter illa quae aliquid significant, etiam ea quae nihil significant attexuntur. Solo enim vomere trra proscinditur; sed ut hoc fieri possit, etiam caetera aratri membra sunt necessaria: et soli nervi in citharis atque huiusmodi vasis musicis aptantur ad cantum; sed ut aptari possint, insunt et caetera in compagibus organorum, quae non percutiuntur a canentibus, sed ea quae percussa resonant, his connectuntur. Ita in prophetica historia dicuntur et aliqua quae nihil significant, sed quibus adhaereant quae significant, et quodammodo religentur.

fieri potest, transeat a me calix iste 10 ; quo suam sine dubio significat passionem: sive quia vinum fructus est vineae, hoc potius illo sit significatum, quod ex ipsa vinea, hoc est ex genere Israelitarum, carnem pro nobis et sanguinem, ut pati posset, assumpsit: Et inebriatus est, id est, passus est: Et nudatus est11; ibi namque nudata est, id est apparuit eius infirmitas, de qua dicit Apostolus, Etsi crucifixus est ex infirmitate lz . Unde idem dicit, Infirmum Dei fortius est hominibus, et stultum Dei sapientius est hominibus ". Quod vero cum dictum esset, Et nudatus est; addidit Scriptura, in domo sua: eleganter ostendit, quod a suae carnis gente et domesticis sanguinis sui, utique Iudaeis, fuerat crucem mortemque passurus. Hanc passionem Christi foris in son tantum vocis reprobi annuntiant: non enim quod annuntiant, intelligunt. Probi autem in interiore homine habent tam grande mysterium, atque honorant intus in corde infirmum et stultum Dei, quod fortius et sapientius est hominibus. Huius rei figura est, quod Cham exiens hoc nuntiavit foris; Sem vero et Iapheth, ut hoc velarent, id est honorarent, ingressi sunt, hoc est, interius id egerunt. 3. Haec Scripturae secreta divinae indagamus, ut possumus, alius alio magis minusve congruenier, verumtamen fideliter certum tenentes, non ea sine aliqua praefiguratione futurorum gesta atque conscripta, eque nisi ad Christum et eius Ecclesiam, quae civitas Dei est, esse referenda: cuius ab initio generis humani non defuit praedicatio, quam per
10 11

Ibid., 26,39. Gen. 9,it.

12 2 c r 1

- 3,4" i Cor. 1,25.

1082

L A CIUDAD DE DIOS

XTV1I, 3, 1

XVI, 3, 2

DK NO A LOS PROFETAS

1083

C A P I T U L O
GENERACIONES DE LOS TRES

III
HIJOS DE NO

1. E s p r e c i s o c o n s i d e r a r l u e g o las g e n e r a c i o n e s de los hij o s de N o e i n s e r t a r en esta o b r a , q u e i n t e n t a m o s t r a r el desa r r o l l o de las dos c i u d a d e s , de la t e r r e n a y de l a celestial, cuanto p a r e z c a d i g n o de m e n c i n s o b r e l a s m i s m a s . C o m e n z a r o n a ser r e c o r d a d a s p o r el h i j o m e n o r , p o r Jafet. D e l se citan ocho h i j o s [ 5 ] y siete nietos de dos de sus h i j o s , tres de u n o y c u a t r o de o t r o . T o t a l , q u i n c e . L o s h i j o s de C a m , o sea. del s e g u n d o h i j o de N o , son c u a t r o , a m n de cinco nietos de u n h i j o y d o s b i z n i e t o s de u n solo n i e t o . T o t a l , once. U n a vez e n u m e r a d o s stos, t o r n a al p r i n c i p i o , y d i c e : Cus engendr a Nebrot, el cual comenz a ser gigante sobre la tierra. Este era un gigante cazador contra el Seor. De aqu el proverbio: Gigante cazador contra el Seor como Nebrot. El principio de su reino fu Babilonia. Oree, Arcad y Calanne, en tierra de Senaar. De su pas sali Asur, y fund a Nnive, y la ciudad de Roboot, y a Halac, y a Dase, entre Nnive y Halac. Esta es ciudad grande. Cus, p u e s , el p a d r e del g i g a n t e N e b r o t , es el p r i m e r o n o m b r a d o e n t r e los h i j o s de C a m . Cinco h i j o s suyos y dos nietos y a h a b a n sido m e n c i o n a d o s . E n g e n d r , p u e s , a este g i g a n t e , o d e s p u s de n a c i d o s sus nietos, o, lo q u e es m s c r e b l e , l a Esc r i t u r a h a b l de l en p a r t i c u l a r p o r su p r e e m i n e n c i a , p u e s q u e al m i s m o t i e m p o n o s h a b l a de su r e i n o y de o t r a s c i u d a d e s CAPIT I 11

o r e g i o n e s ya c i t a d a s . E n c u a n t o a lo q u e dice de A s u r , que sali de a q u e l l a t i e r r a , es decir, de la t i e r r a de S e n a a r , q u e p e r t e n e c a al r e i n o de N e b r o t , y f u n d a N n i v e y a las o t r a s c i u d a d e s a g r e g a d a s , h a y q u e afirmar q u e esto sucedi m u c h o d e s p u s . Y , t o m a n d o p i e de a q u , t o c a esto d e p a s o , h a c i e n d o h o n o r a la n o b l e z a del r e i n o a s i r i o , d i l a t a d o p r o d i g i o s a m e n t e p o r N i o , h i j o de Belo y f u n d a d o r de la g r a n c i u d a d de N n i v e . E l n o m b r e de esta c i u d a d d e r i v a del s u y o . D e N i o viene Nn i v e . A s u r d e a q u a s i r i o s n o se c u e n t a e n t r e los h i j o s de C a m , s e g u n d o h i j o de N o , sino e n t r e los h i j o s de Sem, h i j o m a y o r de N o . D e d o n d e se sigue c l a r a m e n t e q u e de la e s t i r p e de S e m p r o c e d i e r o n los q u e l u e g o h a b a n de p o s e e r el r e i n o de a q u e l g i g a n t e y, a l e j n d o s e de all, f u n d a r a n o t r a s c i u d a d e s , la p r i n c i p a l de l a s c u a l e s se l l a m N n i v e , de N i o . Al l l e g a r a q u r e t r o c e d e a otro h i j o de C a m , p o r n o m b r e M e s r a n , y h a b l a de sus h i j o s , n o c o m o de h o m b r e s c o n c r e t o s , s i n o c o m o de siete n a c i o n e s . A a d e q u e de la sexta, c o m o del sexto h i j o , se o r i g i n la n a c i n de los l l a m a d o s filisteos. A s sum a n o c h o . D e a q u t o r n a de n u e v o a C a n a n , h i j o de C a m , en q u i e n fu l m a l d e c i d o , y h a c e m e n c i n d e o n c e h i j o s . L u e g o , a p u n t a d a s a l g u n a s c i u d a d e s , dice h a s t a d n d e l l e g a r o n sus front e r a s . Y as, c o n t a d o s los h i j o s y los nietos, l a d e s c e n d e n c i a de C a m a s c i e n d e , segn esto, a t r e i n t a y u n a p e r s o n a s [ 6 ] . 2. Krsln h a b l a r de los h i j o s de S e m , el hijo m a y o r de N o . A l lleva g r a d u a l m e n t e la n a r r a c i n g e n e a l g i c a i n i c i a d a desde el h i j o m e n o r . I ' e r o al c o m e n z a r el r e l a t o de los h i j o s de Sem h a y cierta o b s c u r i d a d , q u e es p r e c i s o a c l a r a r con u n a excuius initium erat illa nobilissima Babylon civitas, et quae iuxta commemoratae sunt, sive civitates, sive regiones. Quod vero dictum est, de trra illa, id est de trra Sennaar, quae pertinebat ad regnum Nebroth, exisse Assur, et aedificasse Niniven, et alias quas contexuit civitates, longe postea factum est, quod ex hac occasione perstrinxit, propter nobilitatem regni Assyriorum, quod mirabiliter dilatavit Ninus, Beli filius, conditor Ninivae civitatis magnae: cuius civitatis nomen ex illius nomine derivatum est, ut a Nio inive vocaretur. Assur autem, unde Assyrii, non fuit in filiis Cham medii filii Noe, sed in filiis Sem reperitur, qui fuit Noe maximus filius. Unde apparet de progenie Sem exortos fuisse qui postea regnum gigantis illius obtinerent, et inde procederent, atque alias conderent civitates, quarum prima est a Nio appellata Ninive. Hinc xeditur ad alium filium Cham qui vocabatur Mesraim, et commemorantur quos genuit; non tanquam singuli nomines, sed nationes septem. Et de sexta, velut de sexto filio, gens commemoratur exiisse, quae appellatur Philistiim; unde fiunt octo. Inde iterum ad Chanaan reditur, in quo filio maledictus est Cham; et quos genuit undecim nominantur. Deinde usque ad quos fines pervenerint, commemoratis quibusdam civitatibus, dicitur. Ac per hoc, filiis nepotibusque computara, de progenie Cham triginta tmus geniti referuntur. 2. Restat commemorare filios Sem, maximi filii Noe: ad eum quippe gradatim generationum istarum pervenit a minimo exorta narratio. Sed unde incipivmt commemorari filii Sem, habet quiddam obscuritatis, quod expositione illustrandum est: quia et multum ad rem pertinet, quam re-

D E UENERATIONIUUS TKIUM FILIOKUM N o E

1. Generationes ergo filiorum Noe deinceps intuendae, et quod de his dicendum videtur, attexendum est huic operi, quo civitatis utriusque, terrenae scilicet et caelestis, per tmpora procursus ostenditur. Coeptae sunt autem commemorari a minimo filio, qui vocatus est Iapheth; cuius filii octo nominati sunt; nepotes autem septem de duobus filiis eius, tres ex uno, quatuor ex altero: fiunt itaque omnes quindecim. Filii autem Cham, hoc est medii filii Noe, quatuor, et nepotes quinqu ex uno eius filio, pronepotes do ex nepote uno: fit eorum summa undecim. Quibus enumeratis, reditur tanquam ad caput, et dicitur: Chus autem genuit Nebroth: hic coepit esse gigas super terram. Hic erat gigas venator contra Dominum Deum. Propter hoc dicunt: Sicut Nebroth gigas venator contra Dominum. Et factum est initium regni eius Babylon, Orech, Archad, et Chalanne in trra Sennaar. De trra illa exiit Assur, et aedificav Niniven et Robooth civitatem, et Chalach, et Dasem nter mdium Ninives et Chalach; haec civitas magna. Iste porro Chus pater gigantis Nebroth primus nominatus est in filiis Cham, cuius quinqu filii iam fuerant computati, et nepotes do. Sed istum gigantem aut post nepotes suos natos genuit; aut, quod est credibilius, seorsum de illo propter eius eminentiam Scriptura locuta est: quandoquidem et regnum eius commemoratum est,

osr

J v A CIUDAD DE DIOS

XVI, 3, 2

XVI, 3, 3

DE NO A I.OS PROFETAS

1085

j)licacin, porque es de gran importancia para nuestra bsqueda. He aqu el texto: Y a Sem, padre de todos los hijos y hermano mayor de Jafet, le naci tambin Hber. El orden verbal es el siguiente: Y a Sem le naci Hber, o sea, tambin a l mismo, es decir, al mismo Sem, le naci Hber, y este Sem es el padre de todos sus hijos. Quiso, pues, dar a entender que Sem era el patriarca de todos los nacidos de su estirpe, que l va a referir en seguida, bien sean hijos, nietos, biznietos o dems descendientes. No es verdad que Sem engendrara a Hber, sino que Hber hace el nmero quinto en la serie de sus descendientes. Sem engendr, entre otros, a Arfaxat, a Cainn; Cainn a Sala, y Sala a Hber. No en vano fu nombrado ste el primero en la lnea que viene de Sem, y antepuesto an a los hijos, siendo el quinto nieto. La razn es justificar la tradicin de que de l tomaron su nombre los hebreos, como hebreos, aunque pueda haber otra opinin, segn la cual ese nombre procedera de Abrahn, como abraheos [ 7 ] . Mas sta es la verdad ; de Hber fueron llamados hebereos, y luego, perdida una letra, hebreos. El hebreo slo el pueblo de Israel pudo lograrlo, y en este pueblo la Ciudad de Dios ha sido peregrina y figurada misteriosamente en los santos y en todos. Primeramente se nombran seis hijos de Sem, y luego, cuatro nietos nacidos de un solo hijo. Despus se menciona otro hijo de Sem, que engendr un nieto, y a ste, a su vez, le naci un biznieto, y a ste, un tataranieto, que es Hber. Hber engendr dos hijos, y a uno de ellos le llam Flec, que significa Disidente. A rengln seguido, la Escritura da la razn de este nombre, diciendo: Pues por aquel entonces se hizo la divisin
quirimus. Sic enim legitur: Et Sem natus est etiam ipsi patri omnium filiorum Heber, fratri lapheth maiori. Ordo verborum est: Et Sem natus est Heber, etiam ipsi, id est ipsi Sem, natus est Heber, qui Sem pater est omnium filiorum suorum. Sem ergo patriarcham intelligi voluit omnium qui de stirpe eius exorti sunt, quos commemoraturus est, sive sint lilii, sive nepotes, sive pronepotes, et deinceps indidem exorti. Non sane istum Heber genuit Sem: sed ab illo quintus in progenitorum serie reperitur. Sem quippe nter alios filios genuit Arphaxat, Arphaxat genuit Cainn, Cainn genuit Sala, Sala genuit Heber. Non utique frustra ipse primus est nominatus in progenie veniente de Sem, et praelatus etiam filiis, cum sit quintus nepos; nisi quia verum est quod traditur, ex illo Hebraeos esse cognominatos, tanquam Hebraeos: cum et alia possit esse opinio, ut ex Abraliam tanquam Abrahaei dicti esse videantur. Sed nimirum hoc verum est, quod ex Heber Heberaei appellati sunt; ac deinde, una detracta littera, Hebraei: quam linguam hebraicam solus Israel populus potuit obtinere, in quo Dei civitas et in sanctis peregrinata est, et in mnibus sacramento adumbrata. Igitur filii Sem prius sex nominantur, deinde ex uno eorum nati sunt quatuor nepotes eius: itemque alter filiorum Sem genuit eius nepotem, atque ex illo itidem pronepos natus est, atque inde abnepos, qui est Heber. Genuit autem Heber dos filios, quorum unum appellavit Phalech, quod interpretatur Dividens. Deinde Scriptura subiungens, rationemque huius nominis reddens, Quia in die-

de la tierra. Qu signifique esto, lo aclararemos despus. El otro hijo de Hber engendr doce hijos, y as todos los descendientes de Sem suman veintisiete. En total, los descendientes de los tres hijos de No, que son: quince de Jafet, treinta y uno de Cam, ms veintisiete de Sem, suman setenta y tres. A continuacin prosigue la Escritura: Estos son los hijos de Sem en sus tribus segn sus lenguas, en sus pases y en sus naciones. Y hablando de todos a la vez: Estas son las tribus de los hijos de No segn sus generaciones y sus naciones. La avalancha de gente procedente de stas pobl la tierra despus del diluvio. De donde se colige que entonces haba setenta y tres naciones o, por mejor decir, setenta y dos naciones, no hombres. Esto se probar luego. Despus de referidos los hijos de Jafet, se concluy as la narracin: La avalancha de gente procedente de stos se separ a su tierra, y cada cual, segn su propia lengua, a sus tribus y a sus naciones. 3. En un pasaje, al hablar de los hijos de Cam, se alude ms claramente a las naciones, como ya he demostrado ms arriba. Mesran engendr a los llamados Ludn, y as las dems naciones hasta siete. Y, una vez enumeradas todas, concluye diciendo: Estos son los hijos de Cam en sus tribus segn sus propias lenguas, en sus pases y en sus naciones. En conclusin : los hijos de muchos quedaron en~el silencio, porque, en naciendo, se fueron agregando a otras naciones y formaron naciones aparte, l'or qu otra causa, enumerando ocho hijos de Jafet, aade que son slo de dos de sus hijos, y, alistando cuatro hijos de Cam, agrega que son nacidos de tres de sus hijos,
bus, inquit, eius divisa est trra. Hoc autem quid sit, postea apparebit. Alius vero qui natus est ex Heber, genuit duodecim filios: ac per hoc fiunt omnes progeniti de Sem viginti septem. In summa igitur omnes progeniti de tribus filiis Noe, id est, quindecim de lapheth, et triginta unus de Cham, viginti septem de Sem, fiunt septuaginta tres. Deinde sequitur Scriptura dicens: Hi filii Sem in tribubus suis secundum linguas suas, in regionibus suis et in gentibus suis. Itemque de mnibus: Hae, inquit, tribus filiorum Noe secundum generationes eorum, et secundum gentes eorum. Ab his dispersae sunt insulae gentium super terram post diluvium. Unde colligitur septuaginta tres, vel potius (quod postea demonstrabitur) septuaginta duas gentes tune fuisse, non nomines. Nam et prius cum fuissent commemorati filii lapheth, ita conclusum est: Ex his segregatae sunt insulae gentium in trra sua, unusquisque secundum linguam suam in tribubus suis et in gentibus suis. 3. Iam vero in filiis Cham quodam loco apertius gentes commemoratae sunt, sicut superius ostendi. Mesraim genuit eos qui dicuntur Ladiim: et eodem modo caeterae usque ad septem gentes. Et enumeratis mnibus, postea concludens: Hi filii Cham, inquit, in tribubus suis, secundum linguas suas in regionibus suis, et in gentibus suis 1'. Propterea ergo multorum filii non sunt commemorati, quia gentibus alus nascendo accesserunt, ipsi autem gentes facer nequiverunt. Nam qua alia causa, cum filii lapheth octo enumerentur, ex duobus eorum tantum filii nati
14

Gen. io.

1086

'<* CIUDAD DE DIOS

XVI, 4

XVII, 4

DE NOE A LOS PROFETAS

1087

y, n o m b r a n d o seis h i j o s de S e m , a n o t a s l o la d e s c e n d e n c i a d e dos de e l l o s ? A c a s o q u e d a r o n los d e m s sin d e s c e n d e n c i a ? D i o s n o s l i b r e de c r e e r l o ! L o q u e p a s fu q u e n o f u n d a r o n p u e b l o s q u e les h i c i e r a n d i g n o s de m e n c i n , p o r q u e al n a c e r se i b a n a d i c i o n a n d o a otros p u e b l o s .

C A P I T U L O

IV

L A D I V E R S I D A D D E L E N G U A S Y E L P R I N C I P I O DE B A B I L O N I A

U n a vez c o n t a d o q u e estas n a c i o n e s t e n a n c a d a u n a su leng u a , el h i s t o r i a d o r t o r n a a l t i e m p o en q u e t o d o s h a b l a b a n u n a m i s m a l e n g u a , y e x p o n e , b a s a d o en e s o , el a c c i d e n t e c a u s a de la d i v e r s i d a d de l e n g u a s . Toda la tierradicetena una sola lengua, y todos, una misma voz. Pero sucedi que los hombres, alejndose de oriente, hallaron una vega en la tierra de Senaar, y se establecieron all. Y se dijeron unos a otros: Venid, hagamos ladrillos y cozmoslos al fuego. Los ladrillos les sirvieron de piedra, y el betn, de lodo. Y aadieron: Ea!, edifiqumonos una ciudad y una torre cuya cumbre llegue al cielo, y hagmonos famosos antes de dispersarnos sobre la haz de la tierta. Mas he aqu que descendi el Seor a ver la ciudad y la torre que haban edificado los hijos de los hombres. Y dijo Dios: He aqu un solo pueblo y una misma lengua, han comenzado esta fbrica y no se apearn ahora de cuanto han intentado hacer. Ea!, pues, descendamos, confundamos all mismo commemorantur; et cum filii Cham quatuor nominentur, ex tribus tantum qui nati sunt adiiciuntur; et cum filii Sem nominentur sex, duorum tantum posteritas attexitur? numquid caeteri sine filiis remanserunt? Absit lioc credere: sed gentes propter quas commemorari digni essent, non utique fecerunt; quia sicut nascebantur, alus gentibus addebantur. CAPUT IV

su lengua, de suerte que el uno no entienda el habla del otro. Y el Seor los dispers de all sobre la haz de la tierra, y dejaron de edificar la ciudad y la torre. Y se le dio el nombre de Confusin por eso, porque all confundi Dios el lenguaje de los hombres. Y desde all les esparci el Seor por toda la tierra. Esta ciudad que fu llamada Confusin es Babilonia, cuya maravillosa construccin la celebra hasta la historia de los gentiles. Babilonia quiere decir Confusin. De donde se sigue que el gigante Nebrot fu su fundador, lo cual se intim ms arriba al decir, hablando de l la Escritura, que el principio de su reino fu Babilonia, es decir, la ciudad que iba a la cabeza de las dems ciudades, y en la que estaba como la metrpoli o la corte del reino, si bien es cierto que no fu perfeccionada hasta el extremo que se imaginaba la impiedad soberbia. Porque en los planos estaba hacerla extraordinariamente a l t a ; segn su expresin, hasta el cielo, sea que este deseo se limitara a una torre entre las dems, sea que se extendiera a todas. En este caso estaran significados por el caso singular, como se dice soldado para significar miles de soldados; rana y langosta, para expresar la multitud de ranas y de langostas, que fueron dos plagas mandadas por medio de Moiss a los egipcios. Mas qu iba a hacer la vana presuncin de los hombres? Por ms al cielo y contra Dios que levantaran esa mole de piedra, cundo trascendera los montes? Cundo escapara al espacio de este aire humoso? En qu puede daar a Dios cualquiera elevacin de cuerpo o de espritu por grande que sea? El camino verdadero audiant unusquisque vocem proximi sui. Et dispersit eos Dominus inde super faciem omnis terrae, et cessaverunt aedificantes civitatem. et turrem. Propter hoc appellatum est nomen illius Confusio; quia ibi confudit Dominus labia omnis terrae: et inde dispersit illos Dominus Deus super faciem omnis terrae 1>. Ista civitas quae appellata est Confusio, ipsa est Babylon, cuius mirabilem constructionem Gentium etiam commendat historia. Babylon quippe interpretatur Confusio. Unde colligitur gigantem illum Nebroth fuisse illius conditorem, quod superius breviter fuerat intimatum, ubi cum de illo Scriptura loqueretur, ait initium regni eius fuisse Babylonem, id est, quae civitatum caeterarum gereret principatum, ubi esset tanquam in metrpoli habitaculum regni: quamvis perfecta non fuerit usque in tantum modum, quantum superba cogitabat impietas. Nam nimia disponebatur altitudo, quae dicta est usque in caelum, sive unius turris eius, quam praecipuam moliebantur nter alias; sive omnium turrium, quae per numerum singularem ita significatae sunt, ut dicitur miles, et intelliguntur millia militum: ut rana, ut locusta; sic enim appellata est multitudo ranarum ac locustarum in plagis, quibus Aegyptii percussi sunt per Moysen lc . Quid autem factura fuerat humana et vana praesumptio? Cuiuslibet et quantumlibet in caelum adversus Deum altitudinem molis extolleret, quando montes transcenderet universos? quando spatium nebulosi aeris huius evaderet? Quid denique noceret Deo quantacumque vel spiritualis, vel corporalis elatio? Tutam veramque in caelum
16 18

DE DIVERSITATK LINCUARUM, PRINCIPIOQUE BABYLONIS

Cum ergo in suis linguis istae gentes fuisse referantur, redit tamen narrator ad illud tempus; quando una lingua omnium fuit, et inde iam exponit quid acciderit, ut linguarum diversitas nasceretur. Et erat, inquit, omnis trra labium unum, et vox una mnibus. Et factum est, cum moverent ipsi ab Oriente, invenerunt campum in trra Sennaar, et habitaverunt ibi. Et dixit homo prximo suo: Venite, faciamus lateres, et coquamus illos igni. Et jac sunt Mis lateres in lapidem, et bitumen erat Mis lutum: et dixerunt, Venite, et aedificemus nobismetipsis civitatem, et turrem cuius caput erit usque ad caelum, et faciamus nobis nomen, antequam dispergamur in faciem omnis terrae. Et descendit Dominus videre civitatem et turrem, quam aedificaverunt filii hominum. Et dixit Dominus Deus: Ecce genus unum, et labium unum omnium; et hoc inchoaverunt facer, et nunc non deficient ex Mis omnia quae conati fuerint facer: venite, et descendentes confundamus ibi linguam eorum, ut non

Gen. 11,1-9, J5x. o,4, et a l i b i ; Ts. 77,45.

1088

U CIUDAD DE DIOS

XVI, 4

XVI, 5

DK NO A tOS 1'KOIMCTAH

1089

y seguro para llegar al cielo es la humildad. Ella levanta en alto el corazn al Seor, no contra el Seor, como se dijo de ese gigante que era un cazador contra el Seor. Algunos, no entendiendo esto, tradujeron ante el Seor, no contra el Seor,
engaados por la ambigedad de la palabra griega VCCVTOV,

C A P I T U L O

CMO DESCENDI EL S E R A CONFUNDIR LAS LENGUAS?

que significa ante y contra. Esta palabra se emplea en el Salmo: Lloremos ante el Seor, que nos ha creado. Y tambin en el libro de Job, en el que se lee: Montaste en clera contra el Seor. En este ltimo sentido debe entenderse al decir gigante cazador contra el Seor. Y qu quiere decir aqu cazador sino engaador, opresor y asesino de los animales de la tierra? Levantaba, pues, una torre con sus pueblos contra el Seor, torre que signific la soberbia impa. Y es justo el castigo del mal afecto, aun de aquel que no consigue su efecto. Qu clase de castigo fu ste? Como la lengua es el instrumento de dominio del que manda, en ella fu condenada la soberbia, de tal suerte que quien mandaba al hombre, que no quiso entender los mandamientos de Dios para obedecerlos, no era entendido. As, aquella conspiracin qued disuelta, separndose cada uno de aquel a quien no entenda y juntndose a quien poda hablar con l. Y por las lenguas se dividieron las naciones y se dispersaron por la tierra como plugo a Dios, que obr esto por medios ocultos e incomprensibles para nosotros.
viam molitur humilitas, sursum levans cor ad Dominum, non contra Dominum: sicut dictus est. gigas iste venator contra Dominum11. Quod non intelligentes nonnulli, ambiguo graeco decepti sunt, ut non interpretarentur contra Dominum, sed ante Dominum: vav-rov quippe et ante et contra significat. Hoc enim verbum est in Psalmo: Et ploremus ante Dominum, qui fecit nos l s . Et hoc verbum est etiam in libro Iob, ubi scriptum est, In furorem erupisti contra Dominum ". Sic ergo intelligendus est gigas iste venator contra Dominum. Quid autem hic significatur hoc nomine, quod est venator, nisi animalium terrigenarum deceptor, oppressor, exstinctor? Erigebat ergo cura suis populis turrem contra Dominum, qua est impia significata superbia. Mrito autem malus punitur affectus, etiam cui non succedit effectus. Genus vero ipsum poenae quale fuit? Quoniam dominatio imperantis in lingua est, ibi damnata est superbia, ut non intelligeretur iubens homini, qui noluit intelligere ut obediret Deo iubenti. Sic illa conspiratio dissoluta est, cum quisque ab eo quem non intelligebat, abscederet, nec se nisi ei, cum quo loqui poterat, aggregaret: et per linguas divisae sunt gentes, dispersaeque per trras, sicut Deo placuit, qui hoc modis occultis nobisque incomprehensibilibus fecit
17 18 18

y descendi el Seorest escrito a ver la ciudad y la torre que haban edificado los hijos de los hombres, es decir, no los hijos de Dios, sino la sociedad que vive segn el hombre, y que llamamos ciudad terrena. Dios, que est todo en todas partes, no se mueve con movimiento local. Se dice que desciende cuando hace algo en la tierra. Y como hecho maravilloso y ajeno al curso ordinario de la naturaleza, muestra, en cierto modo, su presencia. Del mismo modo, Dios, que nunca y nada puede ignorar, no aprende con ver, sino que se dice que ve y conoce temporalmente porque hace ver y conocer [ 8 ] . No se vea, pues, aquella ciudad como Dios hizo que se viera despus, cuando mostr cunto le desagradaba. No obstante, puede entenderse tambin que Dios descendi a aquella ciudad, porque descendieron sus ngeles, en quienes habita, de forma que estas palabras: Y dijo el Seor Dios: Ve aqu un solo pueblo y una misma lengua, etc., y las agregadas luego: Venid y descendiendo confundamos all sus lenguas, no sean ms que una recapitulacin para explicar cmo sucedi lo que haba dicho: Descendi el Seor. Porque, si ya haba descendido, qu quiere decir: Venid y descendiendo confundamos (lo cual se entiende dicho a los ngeles), sino que descenda, por ministerio de los ngeles, el que estaba en los ngeles que descendan? Es de

CAPUT

DE DESCENSIONE DOMINI AD CONFUNDENDAM LINCUAM AEDIFICANTIUM TURREM

Gen. io,9. Ps. 94,6. Iob 15, 13, sec. LXX.

Quod enim scriptum est, Et descendit Dominus videre civitatem et turrem, quam aedificaverunt filii hominum; hoc est, non filii Dei, sed illa societas secundum hominem vivens, quam terrenam dicimus civitatem: non loco movetur Deus, qui semper ubique est to'tus; sed descender dicitur, cum aliquid facit in trra, quod praeter usitatum naturae cursum mirabiliter factum, praesentiam quodammodo eius ostendat: nec videndo discit ad tempus, qui nunquam potest aliquid ignorare; sed ad tempus videre et cognoscere dicitur, quod videri et cognosci facit. Non sic ergo videbatur illa civitas, quomodo eam Deus videri fecit, quando sibi quantum displiceret ostendit. Quamvis possit intelligi Deus ad illatr civitatem descendisse, quia descenderunt Angel eius in quibus halfetat; ut quod adiunctum est, Et dixit Dominus Deus, Ecce genus unum, et labiutn unum omnium., et caetera; ac deinde additum, Venite, et descendentes confundamus ibi linguam eorum 2; recapitulatio sit, demonstrans quemadmodum factum sit, quod dictum fuerat, Descendit Dominus. Si enim iam descenderat, quid sibi vult, Venite, et descendentes confundamus (quod intelligitur Angelis dictum), nisi quia per Angelos descendebat, qui in

S. As. ,6

35

1090

LA CIUDAD DE DIOS

XW, 6, 1

XVI,

6, 2

DI! NO A LOS PROfKTAS

1091

notar que no dice: Venid y descendiendo confundid, s i n o : Confundamos all su lenguaje, m o s t r a n d o q u e D i o s o b r a p o r s u s m i n i s t r o s , de f o r m a q u e son sus c o o p e r a d o r e s , s e g n l a s p a l a b r a s del A p s t o l : Pues somos los cooperadores de Dios [ 9 ] .

C A P I T U L O
CMO SE DEBE ENTENDER QUE DIOS

VI
HABLA A LOS ANGELES?

1. Se p o d r a n e n t e n d e r t a m b i n de los n g e l e s estas p a l a b r a s , d i c h a s c u a n d o i b a a ser c r e a d o el h o m b r e : Hagamos al hombre, pues que no d i j o : H a g a yo. P e r o como a a d i : a nuestra imagen, y n o es p e r m i t i d o c r e e r q u e el h o m b r e fu h e c h o a i m a g e n de los n g e l e s , o q u e es u n a m i s m a la i m a g e n de l o s n g e l e s y l a de D i o s , p o r eso es o r t o d o x o e n t e n d e r a l l l a p l u r a l i d a d de l a T r i n i d a d . Y esta T r i n i d a d , c o m o es u n s o l o D i o s , d e s p u s de h a b e r d i c h o : Hagamos, a a d e : E hizo Dios al hombre a imagen de Dios, y n o : H i c i e r o n los d i o s e s ; o : A i m a g e n d e los d i o s e s . T a m b i n en el p a s a j e en c u e s t i n p o d a e n t e n d e r s e l a T r i n i d a d si h u b i e r a a l g o q u e n o p e r m i t i e r a a p l i c a r el p l u r a l a l o s n g e l e s , c o m o si el P a d r e d i j e r a al H i j o y al E s p r i t u S a n t o : Venid y descendiendo confundamos all su lenguaje. A los n g e l e s les c o n v i e n e m s b i e n l l e g a r s e a D i o s con m o v i m i e n t o s s a n t o s , es decir, con p i a d o s o s p e n s a m i e n t o s , y c o n s u l t a r l a V e r d a d i n m u t a b l e c o m o a l e y e t e r n a en esa su corte s o b e r a n a . P u e s e l l o s n o son l a v e r d a d p a r a s m i s m o s , s i n o Angelis descendentibus erat? Et bene non ait, Venite, et descendentes confundite: sed, Conjundamus ibi linguam eorum; ostendens ita se operan per ministros suos, ut sint etiam ipsi cooperatores Dei: sicut Apostlas dicit, Dei enim sumus cooperani 21. CAPL'T VI

que, s i e n d o p a r t i c i o n e r o s de la V e r d a d c r e a d o r a , se l a n z a n a e l l a c o m o a la fuente de la v i d a , c o n el fin d e t o m a r de e l l a lo q u e n o t i e n e n de si p r o p i o s . Y este m o v i m i e n t o q u e a c e r c a a los q u e n o se a p a r t a n es e s t a b l e en e l l o s [ 1 0 ] . D i o s n o h a b l a a los n g e l e s c o m o h a b l a m o s n o s o t r o s u n o s a o t r o s , o c o m o hab l a m o s a D i o s o a los n g e l e s , o c o m o n o s h a b l a n los n g e l e s , o D i o s p o r m e d i o de ellos, sino de u n m o d o i n e f a b l e . E s t o a n o s o t r o s se n o s i n d i c a a c o m o d a d o a n u e s t r o ser. L a p a l a b r a m s s u b l i m e de D i o s y a n t e r i o r a t o d a s sus o b r a s es l a r a z n i n m u t a b l e de estas o b r a s . Es v e r d a d q u e c a r e c e de s o n i d o est r u e n d o s o o fugaz, p e r o tiene u n a fuerza p e r m a n e n t e en l a etern i d a d , y o p e r a n t e en el t i e m p o . Con esta p a l a b r a h a b l a a los s a n t o s n g e l e s , y t a m b i n a n o s o t r o s , d e s t e r r a d o s lejos, a u n q u e de d i s t i n t o m o d o . Y, c u a n d o n o s o t r o s p e r c i b i m o s con el o d o i n t e r i o r a l g o de tal l o c u c i n , e n t o n c e s n o s a s e m e j a m o s a los n g e l e s . P o r t a n t o , n o t e n g o o b l i g a c i n de, i r d a n d o a c a d a p a s o r a z n de l a s l o c u c i o n e s de D i o s , p u e s la V e r d a d i n m u t a b l e h a b l a de m o d o inefable, d i r e c t a m e n t e y p o r s m i s m a , a la criat u r a r a c i o n a l , o h a b l a p o r m e d i o de o t r a c r i a t u r a m u d a b l e , sea con i m g e n e s e s p i r i t u a l e s a n u e s t r o e s p r i t u , o con voces corporales a nuestro odo [ 1 1 ] . 2. E s t a s p a l a b r a s : Y ahora no se apearn ellos de cuanto han intentado hacer, no l a s a a d i c o m o confirmacin, s i n o c o m o p r e g u n t a . As suelen d e c i r l o s q u e a m e n a z a n , c o m o alguien escribe: No llam yo a las armas ni le persegu por la ciudad?

QALIS INTELLIGENDA SIT ESSE LOCUTIO, QUA D E S ANGELIS LOQITR

1. Poterat et illud, quando facrus est homo, de Angelis intelligi quod dictum est, Faciamus hominem, quia non dixit, Faciam: sed quia sequitur, ad imaginera nostram; nec fas est credere ad imaginen! Angelorum hominem factum, aut eamdem esse imaginem Angelorum et Dei; ideo recte illic intelligitur pluralitas Trinitatis. Quae tamen Trinitas, quia unus est Deus, etiam cum dixisset, Faciamus: Et fecit, inquit, Deus hominem ad imaginem Dei22: non dixit, Fecerunt dii, aut, ad imaginem deorum. Poterat et hic eadem intelligi Trinitas, tanquam Pater dixerit ad Filium et Spiritum sanctum, Venite, et descendentes conjundamus ibi linguam eorum; si aliquid esset, quod Angelos prohiberet intelligi: quibus potius convenit venire ad Deum motibus sanctis, hoc est cogitationibus piis, quibus ab eis consulitur incommutabilis Veritas, tanquam lex aeter*' i Cor. 3,g.
a2

na in illa eorum curia superna. eque enim sibi ipsi sunt veritas; sed creatricis participes Veritatis, ad illam moventur, tanquam ad fontem vitae, ut quod non habent ex se ipsis, capiant ex ipsa. Et eorum stabilis est iste motus, quo veniunt, qui non recedunt. Nec sic loquitur Angelis Deus, quomodo nos invicem nobis, vel Deo, vel Angelis, vel ipsi Angel nobis, sive per illos Deus nobis; sed ineffabili suo modo, nobis autem hoc indicatur nostro modo. Dei quippe sublimior ante suum factum locutio, ipsius sui facti est immutabilis ratio, quae non habet sonum strepentem atque transeuntem, sed vim sempiterne manentem, et temporaliter operantem. Hac loquitur Angelis sanctis, nobis autem aliter longe positis. Quando autem etiam nos aliquid talis locutionis interioribus auribus capimus, Angelis propinquamus. Non itaque mihi assidue reddenda est ratio in hoc opere de locutionibus Dei. Aut enim Veritas incommutabilis per se ipsam ineffabiliter loquitur rationalis creaturae mentibus, aut per mutabilem creaturam loquitur, sive spiritualibus imaginibus nostro spiritui, sive corporalibus vocibu3 corporis sensui. 2. Illud sane quod dictum est, Et nunc non deficient ex Mis omnia, quae conati fuerint facer 23, non dictum est confirmando, sed tanquam interrogando, sicut solet a comminantibus dici, quemadmodum ait quidam, non arma expedient, totaque ex urbe sequentur ? 81
2a 24

Grn.

I,2I.

Ibid., u , 6 . V I K G I L - , Acneit.

1.4 v.5i>2.

1092

LA CIUDAD DE DIOS

XVtL,7

X V I , 8, 1

DE NO A--LOS -PROFETAS

1093

D e b e n , p u e s , e n t e n d e r s e a s : A c a s o n o les f a l t a r a h o r a t o d o cuanto h a n intentado h a c e r ? P e r o , claro, dicho as, no expresa l a a m e n a z a . M a s , en g r a c i a a l o s u n p o c o t a r d o s , h e m o s a a d i d o l a p a r t c u l a ne ( a c a s o ) , y h e m o s d i c h o nonne (acaso n o ) , p o r q u e n o p o d e m o s escribir la entonacin del q u e h a b l a . D e los tres h i j o s d e N o c o m e n z a r o n a e x t e n d e r s e p o r el m u n d o setenta y t r e s , o, m e j o r , c o m o l u e g o p r o b a r e m o s , setenta y dos naciones y otras tantas lenguas [ 1 2 ] , que creciendo p o b l a r o n t a m b i n l a s i s l a s . P e r o el n m e r o de n a c i o n e s creci m u c h o m s q u e el d e l e n g u a s . E n frica m i s m o c o n o c e m o s m u c h a s n a c i o n e s b r b a r a s c o n u n a sola l e n g u a , y q u i n d u d a q u e l o s h o m b r e s , u n a vez m u l t i p l i c a d o e l g n e r o h u m a n o , p u dieron p a s a r con navios a h a b i t a r las islas?

q u e p a s a r o n n a d o , p e r o h a y i s l a s t a n d i s t a n t e s y a l e j a d a s de los continentes, que parece imposible q u e haya a r r i b a d o a ellas b e s t i a a l g u n a n a d a n d o . E s t a m b i n c r e b l e q u e l o s h o m b r e s , llev a d o s d e su aficin a l a caza, l a s t r a s l a d a r a n a d o n d e e l l o s h a b i t a b a n , r e s t a u r a n d o as l a s d i v e r s a s e s p e c i e s . A d e m s , n o d e b e negarse que tambin los ngeles pudieron transportarlas p o r m a n d a t o o p e r m i s i n de D i o s [ 1 4 ] . Y , si n a c i e r o n d e l a t i e r r a , c o m o en su p r i m e r a c r e a c i n , c u a n d o D i o s d i j o : Produzca la tierra alma viva, a p a r e c e m u c h o m s c l a r o q u e h u b o e n el a r c a a n i m a l e s de t o d o g n e r o , n o t a n t o p a r a r e p a r a r su especie anim a l c u a n t o p a r a figurar l a s d i v e r s a s n a c i o n e s p o r c a u s a d e l sac r a m e n t o de l a I g l e s i a , si en l a s i s l a s , a d o n d e n o p o d r a n p a s a r , p r o d u j o la tierra muchos animales. C A P I T U L O VIII

C A P I T U L O
UNA CUESTIN

VII
DESPUS

SOBRE E L ORIGEN DE LAS B E S T I A S DEL DILUVIO

L O S MONSTRUOS HUMANOS Y SU PROCEDENCIA

A h o r a se p l a n t e a u n a cuestin r e l a t i v a a l a s bestias q u e n o estn b a j o el d o m i n i o d e l h o m b r e ni n a c e n d e l a t i e r r a , c o m o Jas r a n a s [ 1 3 ] , sino q u e se p r o p a g a n p o r l a u n i n d e m a cho y h e m b r a , c o m o son l o s l o b o s y d e m s de su g n e r o . Y se p r e g u n t a : E s posible que despus del diluvio, que aniquil t o d o s los a n i m a l e s q u e n o e n t r a r o n en el a r c a , e x i s t i e r a n en l a s islas, si n i c a m e n t e f u e r o n r e p a r a d o s d e l a s p a r e j a s s a l v a d a s en el a r c a ? Cierto q u e p a r a l a s i s l a s p r x i m a s p u e d e c r e e r s e Sic ergo accipienduro est, tanquam dixerit, Nonne omnia deficient ex illis, quae conati fuerint facer? Sed si ita dicatur, non exprimit comminantem. Verum propter tardiusculos addidimus particulam, id est, Ne, ut diceremus, Nonne: quoniara vocem pronuntiantis scribere non possumus. Ex illis igitur tribus hominibus, Noe filiis, septuaginta tres, vel potius, ut ratio declaratura est, septuaginta duae gentes totidemque linguae per trras esse coeperunt, quae crescendo et nsulas impleverunt. Auctus est autem numerus gentium multo amplius quam linguarum. Nam et in frica barbaras gentes in una lingua plurimas novimus: et homines quidem, multiplicato genere humano, ad nsulas inhabitandas navigiotransir potuisse, quis ambigat? CAPUT VII

1. Se p r e g u n t a , a d e m s , si es c r e b l e q u e se h a y a n p r o p a g a d o d e l o s h i j o s de N o , o, m e j o r , d e A d n , d e q u i e n p r o c e d e n t a m b i n stos, c i e r t a s r a z a s d e h o m b r e s m o n s t r u o s o s , d e l o s q u e d a fe l a h i s t o r i a d e l o s p u e b l o s . S e a s e g u r a , en efecto, q u e a l g u n o s tienen u n o j o en m e d i o d e l a f r e n t e ; q u e o t r o s t i e n e n los pies v u c l l o s hacia a t r s ; q u e o t r o s p o s e e n l o s d o s sexos, la m a m i l a d e r e c h a de v a r n y l a i z q u i e r d a de m u j e r , y q u e , sirvindose carnalmente de ellos, alternativamente engendran y dan a luz. Cuentan tambin q u e algunos no tienen boca y q u e transisse^ sed prximas. Sunt autem quaedam tam longe positae a continentibus terris, ut ad eas nulla videatur natare potuisse bestiarum. Quod si homines eas captas secum advexerunt, et eo modo ubi habitabant earum genera instituerunt, venandi studio fieri potuisse incredibile non estquamvis iussu Dei sive permissu etiam opere Angelorum negandum non sit potuisse transferri. Si vero e trra exortae sunt secundum originem primam, quando dixit Deus, Producat trra animam vivam ~5: multo clarius apparet, non tam reparandorum animalium causa, quam figurandarum variarum gentium propter Ecclesiae sacramentum in arca fuisse omnia genera, si in insulis, quo transir non possent, multa animalia trra produxit. CAPUT VIII

A N OMNE BESTIARUM GENUS ETIAM REMOT1SSIMAE A TERRIS INSIJLAE EX EO NUMERO ACCEPERINT, QUI IN ARCA A DILUVII INUNDATIONE SERVATOS EST

AN EX PROPAGINE ADAM VEL FILIORUM N O E QUAEDAM GENERA HOMINUM MONSTROSA PRODIERINT

Sed quaestio de omni genere bestiarum est, quae sub cura hominum non sunt, nec sicuti ranae nascuntur ex trra, sed sola commixtione maris et feminae propagantur, sicut lupitque huiusmodi caetera, quomodo post diluvium, quo ea quae in arca non erant, cuneta deleta sunt. etiam in insulis esse potuerint, si reparata non sunt nisi ex bis, quorum genera in utroque sexu arca servavit. Possunt quidem credi ad nsulas natando

1. Quaeritur etiam, utrum ex filiis Noe, vel potius ex illo uno nomine, unde etiam ipsi exstiterunt, propagata esse credendum sit quaedam monstrosa hominum genera, quae gentium narrat historia: sicut perhibentur qudam unum habere oculum in fronte media: quibusdam plantas versas esse post crura: quibusdam utriusque sexus esse naturam, et dextram mammam virilem, sinistram muliebrem, vicibusque altera5

G e n . 1,24.

1094

r,A CIUDAD DE DIOS

X V I , 8, 2

XVI, 8, 2

DE NO A LOS PROFETAS '

1095

viven e x c l u s i v a m e n t e del a i r e q u e r e s p i r a n p o r la n a r i z . Afirm a n q u e o t r o s n o l e v a n t a n m s q u e u n c o d o , y p o r eso los griegos los l l a m a n pigmeos [ 1 5 ] , y que, en algunas regiones, las m u j e r e s c o n c i b e n a l o s cinco a o s y q u e su v i d a n o excede a l o s o c h o . A s i m i s m o , c u e n t a n q u e h a y h o m b r e s de u n a velocid a d p a s m o s a , q u e s l o t i e n e n u n a p i e r n a en los pies y q u e al a n d a r n o d o b l a n la c o r v a . L o s l l a m a n e s c i p o d o s [ 1 6 ] , p o r q u e en el v e r a n o , t u m b a d o s b o c a a r r i b a , se defienden del sol con la s o m b r a de los p i e s . D i c e n q u e o t r o s c a r e c e n d e cerviz y t i e n e n los ojos en los h o m b r o s . Y as de o t r a infinidad de h o m b r e s , o c u a s i h o m b r e s , q u e se h a l l a n p i n t a d o s en m o s a i c o en el p u e r t o de C a r t a g o , t o m a d o s de los l i b r o s c o m o de h i s t o r i a m s c u r i o s a . Q u d i r de los cinocfalos, c u y a s cabezas de p e r r o y s u s mism o s l a d r i d o s m u e s t r a n q u e son m s bestias q u e h o m b r e s ? M a s n o es o b l i g a d o c r e e r q u e existen esa serie de h o m b r e s q u e dicen existir. Con t o d o , c u a l q u i e r a q u e n a z c a h o m b r e , es decir, animal racional y mortal, p o r m s rara y extraa que nos parezca su f o r m a , c o l o r , m o v i m i e n t o o voz, o p o r c u a l q u i e r a o t r a virt u d , p a r t e o c u a l i d a d n a t u r a l , n i n g n fiel d u d a r q u e t r a e su origen del p r i m e r h o m b r e . S i e m p r e q u e d a m a r g e n p a r a v e r q u h a o b r a d o en m u c h o s la n a t u r a l e z a y q u es a d m i r a b l e p o r su misma rareza. 2 . L a r a z n q u e se d a e n t r e n o s o t r o s de los p a r t o s m o n s t r u o s o s , esa m i s m a p u e d e s e r v i r p a r a p u e b l o s e n t e r o s . D i o s , q u e e s el C r e a d o r d e t o d a s l a s cosas, c o n o c e d n d e , c u n d o y q u es o h a s i d o o p o r t u n o c r e a r , y a d e m s c o n o c e la b e l l e z a del u n i v e r s o y la s e m e j a n z a o d i v e r s i d a d de l a s p a r t e s q u e la comp o n e n . A q u i e n es i n c a p a z de c o n t e m p l a r el c o n j u n t o , le c h o c a nis coeundo et gignere et parere: alus ora non esse, eosque per nares tantummodo halitu vivere: alios statura esse cubitales, quos Pygmaeos a cubito Graeci vocant; alibi quinquennes concipere feminas, et octavum annum non exceder. tem ferunt esse gentem, ubi singula erara in pedibus babent, nec politem flectunt, et sunt mirabilis celeritatis; quos Sciopodas vocant, quod per aestum in trra iacentes resupini umbra se pedum protegant: quosdara sine cervice oculos habentes in humeris: et caetera hominum, vel quasi hominum genera, quae in martima platea Carthaginis musivo picta sunt, ex libris deprompta velut curiosioris historiae. Quid dicam de Cynocephalis, quorum canina capita atque ipso latratus magis bestias quam nomines confitetur? Sed omnia genera hominum quae dicuntur esse, credere non est necesse. Verum quisqus uspiam nascitur homo, id est animal rationale mortale, quamlibet nostris inusitatam sensibus gerat corporis formam, seu colorem, sive moturn, sive sonum, sive qualibet vi, qualibet parte, qualibet qualitate naturae, ex illo uno protopasto originem ducere, nullus fidelium dubitaverit. Apparet taten quid in pluribus natura obtinuerit, et quid sit ipsa raritate mirabile. 2. Qualis autem ratio redditur de monstrosis apud nos hominum partiibus, talis de monstrosis quibusdam gentibus reddi potest. Deus enim creator est omnium, qui ubi et quando creari quid oporteat vel oportuerit, ipse novit, sciens universitatis pulchritudinem quarum partium vel similitudine vel diversitate contexat. Sed qui totum inspicere non potest, tan-

cierta d e s p r o p o r c i n en u n a p a r t e , p o r q u e i g n o r a a c u l se a d a p t a y a q u dice r e l a c i n [ 1 7 ] . N o s o t r o s s a b e m o s q u e n a c e n h o m b r e s con m s de c i n c o dedos en l a s m a n o s y en l o s p i e s . E s t a d i f e r e n c i a es m s l i g e r a q u e a q u l l a , c i e r t o ; p e r o , a u n q u e el p o r q u n o s es d e s c o n o c i d o , l b r e n o s D i o s d e d e s a t i n a r h a s t a el e x t r e m o de c r e e r q u e el C r e a d o r se e q u i v o c en el n m e r o de d e d o s en el h o m b r e . Y as es, a u n q u e s u r j a u n a diferencia m a y o r , p u e s s a b e q u h a c e A q u e l c u y a s o b r a s n a d i e p u e d e c e n s u r a r con j u s t i c i a . En H i p o n a - D i a r r i t o [ 1 8 ] h a y u n h o m b r e q u e tiene la p l a n t a de los p i e s en f o r m a de m e d i a l u n a , con dos d e d o s s o l a m e n t e en l a s extrem i d a d e s , y lo m i s m o en l a s m a n o s . Si h u b i e r a a l g u n a n a c i n con esta t a r a , se a a d i r a a a q u e l l a h i s t o r i a c u r i o s a y s o r p r e n d e n t e . N e g a r e m o s p o r eso q u e este h o m b r e t r a e su o r i g e n del primero creado? Los andrginos, llamados tambin hermafroditos, a u n q u e son m u y r a r o s , con t o d o , es fcil h a l l a r l o s de c u a n d o e n c u a n d o , en c u y o c a s o a p a r e c e n l o s d o s sexos, y n o se s a b e de c u l d e b e n t o m a r el n o m b r e . Sin e m b a r g o , h a p r e v a l e c i d o la c o s t u m b r e d e p o n e r l e s el n o m b r e del sexo s u p e r i o r , es decir, del m a s c u l i n o , p u e s n a d i e los h a l l a m a d o j a m s andrginas o hermafroditas. Hace algunos aos, recientemente p o r cierto, n a c i en O r i e n t e u n h o m b r e d o b l e en l o s m i e m b r o s sup e r i o r e s y s i m p l e en l o s i n f e r i o r e s . T e n a d o s c a b e z a s , dos pechos y cuitlro m a n o s , u n solo v i e n t r e y dos p i e r n a s , c o m o u n h o m b r e o r d i n a r i o , y vivi l a n o s a o s , q u e su f a m a l e c o n v i r t i en sitio de t u r i s m o . Q u i n ser c a p a z de r e c o r d a r t o d o s l o s seres h u m a n o s q u e n a c e n d e s e m e j a n t e s en e x t r e m o a los q u e les e n g e n d r a n ? Y c o m o n o se p u e d e n e g a r q u e estos i n d i v i d u o s t r a e n s e o r i g e n de a q u e l n i c o p a d r e , as es p r e c i s o c o n f e s a r quam deformitate partis offenditur; quoniam cui congruat, et quo referatur, ignorat. Pluribus quam quiis digitis in manibus et pedibus nasci homines, novimus; et haec levior est quam illa distantia: sed tamen absit ut quis ita desipiat, ut existimet in numero humanorum digitorum errasse Creatorem, quamvis nesciens cur hoc fecerit. Ita etsi maior diversitas oriatur, scit ille quid egerit, cuius opera iuste nemo reprehendit. Apud Hipponem-Diarrhytum est homo quasi hmatas habens plantas, et in eis binos tantummodo dgitos, smiles et manus. Si aliqua gens talis esset, illi curiosae atque mirabili adderetur historiae. Num igitur istum propter hoc negabimus ex uno illo, qui primus creatus est, esse propagatum? Androgyni, quos etiam Hermaphroditos nuncupant, quamvis admodum rari sint, difficile est tamen ut temporibus desint, in quibus sic uterque sexus apparet, ut ex quo potius debeant accipere nomen, incertum sit: a meliore tamen, hoc est a masculino, ut appellarentur, loquendi consuetudo praevaluit. Nam nemo unquam Androgynaecas aut Hermaphroditas nuncupavit. Ante annos aliquot, nostra certe memoria, in Oriente dplex homo natus est superioribus membris, inferioribus simplex: nam do erant capita, do pectora, quatuor manus; venter autem unus, et pedes do, sicut uni homini; et tam diu vixit, ut multos ad eum videndum fama contraheret. Qus autem omnes commemorare possit humanos fetus longe dissimiles his ex quibus eos natos esse certissimum est? Sicut ergo haec ex illo uno negari

1096

l/i CIUDAD DI! D I O S

X V I , 8, 2

XVI, 9

DE NO A IvOK J'ROt'HTAS

1097

que pueblos cuyo cuerpo, segn la historia, sea como desorbitado y alejado del curso ordinario de la naturaleza, de que gozan todos o casi todos, si puede aplicrseles la definicin de animales racionales y mortales, proceden tambin del tronco nico del primer hombre. Suponemos, claro est, que son verdaderas las cosas que se cuentan de la disparidad de esas naciones y de la diversidad entre s y con nosotros. Si ignorsemos, por ejemplo, que los monos, los micos y esfinges no son hombres, sino bestias, estos historiadores podran, glorindose de su curiosidad, hacernos creer con impune vanidad que son naciones de hombres [ 1 9 ] . Mas, si son hombres esos seres de los que se han escrito cosas tan maravillosas, quin sabe si Dios ha querido tambin algunos pueblos as, con el fin de que no pensramos que se equivoc su sabidura, que da forma a la naturaleza humana, como el arte de un artista menos perfecto, al crear esos monstruos, que para nosotros es claro que nacen de los hombres? Por consiguiente, no debe parecemos absurdo que haya en el gnero humano ciertas razas monstruosas, pues es igual que el caso de que haya individuos monstruos en una nacin. As, para concluir esta cuestin con tiento y circunspeccin, dir que, o las cosas escritas sobre algunas naciones son pura novela, o que, si son realidad, no son hombres, o que, si son hombres, descienden de Adn [ 2 0 ] .
non possunt originem ducere; ita quaecumque gentes in diversitatibus corporum ab usitato naturae cursu, quetn plures et prope omnes tenent, velut exorbitasse traduntur, si definitione illa includuntur, ut rationalia animalia sint atque mortalia, ab eodem ipso uno primo patre omnium stirpem trahere confitendum est: si tamen vera sunt quae de illarum nationum varietate et tanta nter se atque nobiscum diversitate traduntur. Nam et simias, et cercopithecos, et sphingas, si nesciremus non homines esse, sed bestias, possent illi historici de sua curiositate. gloriantes, velut gentes aliquas hominum nobis impunita vanitate mentir!. Sed si homines sunt, de quibus illa mira conscripta sunt; quid, si propterea Deus voluit etiam nonnullas gentes ita creare, ne in his monstris, quae apud nos patet ex hominibus nasci, eius sapientiam, qua naturam fingit humanam, velut artem cuiuspiam minus perfecti opificis, putaremus errasse? Non itaque nobis videri absurdum debet, ut quemadmodum in singulis quibusque gentibus quaedam monstra sunt hominum, ita in universo genere humano quaedam monstra sint gentium. Quapropter, ut istam quaestionem pedetentim cauteque concludam: aut illa, quae talia de quibusdam gentibus scripta sunt, omnino nulla sunt; aut si sunt, homines non sunt; aut ex Adam sunt, si homines sunt.

CAPITULO

IX

EXISTENCIA DE LOS ANTPODAS

En cuanto a la fbula de los antpodas, es decir, de hombres cuyos pies pisan el revs de nuestras huellas en la parte opuesta de la tierra, donde sale el sol cuando se oculta a nuestros ojos, no hay razn que nos obligue a creerla. Y esto no lo avalan con testimonios histricos, sino con meras conjeturas y razonamientos aparentes, basados en que la tierra est suspendida en la redondez del cielo, y el mundo ocupa el mismo lugar, nfimo y medio. De aqu deducen que la otra parte de la tierra que est debajo no puede carecer de habitantes. Y no reparan que, aun creyendo o demostrando con alguna razn que el mundo es redondo y esfrico, no es lgico decir que la tierra no est cubierta de agua por esa parte. Adems, aun en el caso de que no est cubierta, no es lgico concluir que tenga hombres. La Escritura, que da fe de las cosas pasadas precisamente porque se cumplen sus predicciones, no miente. Amn de que parece un absurdo enorme decir que algunos hombres, atravesada la inmensidad del ocano, han podido navegar y arribar a esa parte con el fin exclusivo de salvar la continuidad unitaria del gnero humano en su origen [ 2 1 ] . Veninos, pues, si podemos encontrar la Ciudad de Dios, viajera en el mundo, que lleg hasta el diluvio y el arca, entre esos pueblos que, segn la Escritura, se dividieron en setenta
CAPUT IX

AN IKEERIOREM PARTEM TERRAE, QUAE NOSTRAE HABITATIONI CONTRARIA EST, ANTPODAS HARERE CREDENDUM SIT

Quod vero et Antpodas esse fabulantur, id est, homines a contraria parte terrae, ubi sol oritur, quando occidit nobis, adversa pedibus nostris calcare vestigia nulla ratione credendum est. eque hoc tilla histrica cognitione didicisse se affirmant, sed quasi ratiocinando coniectant, eo quod intra convexa caeli trra suspensa sit, eumdemque lorum mmidtis hahcat, et infimum, et mdium: et ex hoc opinantur alteram terrae partem, quae infra est, hahitatione hominum carere non posse. Nen attendunt, etiamsi figura conglobata et rotunda mundus esse credatnr, sive aliqtia ratione monstretur; non tamen esse consequens, ut etiam ex illa parte ab qiiarum congerie nuda sit trra: deinde etiamsi nuda si. eque hoc statim necesse esse, ut homines hahcat. Quoniam millo modo Scriptma ista mentitur, quae narratis praeteritis facit fidem, eo quod eius praedicta complentur: nimisque absurdum est, ut dicatur aliquos homines ex hac in illam. partem, Oceani immcnsitate traiecta, navigare ac pervenire potuisse, ut etiam illie ex uno filo primo homine gems institueretur humanmn. Quapropter nter illos tune hominum populos, qui per septuaginta ditas gentes ct totidem linguas colliguntur fuisse divisi. quaeramus, si possimms invenire illam in terris peregrinantem civitatem Di, quae usque ad dilu-

1098

LA CIUDAD DE DIOS

X V I , 10, 1

X V I , 10, 2

DE NO A LOS PROFETAS

1099

y dos naciones y otras tantas lenguas. Porque la verdad es que se demuestra que ha perseverado en los hijos de No debido a sus bendiciones, sobre todo en el mayor, que es Sem, puesto qu la bendicin de Jafet llevaba consigo el habitar en las tierras de su hermano. CAPITULO X

SEM Y SU DESCENDENCIA, FLECHADA HACIA ABRAHN

1. Debe, pues, iniciarse la serie de generaciones desde Sem para que enarbole la Ciudad de Dios despus del diluvio, al igual que la serie de las generaciones de Set la pona a nuestra vista antes de l. Por esta razn, la divina Escritura, despus de haber presentado la ciudad terrena en Babilonia, es decir, en la confusin, retorna, como recapitulando, al patriarca Sem, y desde l emprende la marcha de las generaciones hasta Abrahn, haciendo notar en qu ao de su vida engendr al hijo que contina la serie y cuntos aos vivi. Aqu debo recordar mi promesa y dejar en claro por qu dijo que el nombre de uno de los hijos de Ilber fu Flec, porque en sus das se hizo la divisin de la tierra. Qu debe entenderse por esta divisin sino la diversidad de lenguas? Dejando a un lado los hijos de Sem, que no hacen al caso en la lista de las generaciones, pone solamente a aquellos a travs de los cuales puede llegarse hasta Abrahn. El mismo proceso haba seguido antes del diluvio en las generaciones descendientes de Set, hijo de
vium arcamque perducta est, atque in filiis Noe per eorum benedictiones perseverasse monstratur. mxime in mximo, qui est appellatus Sem: quandoquidem lapheth ita benedictus est, ut in eiusdem fratris sui domibus habitaret. CAPT X

Adn, hasta llegar a No. As comienza la lista de las generaciones: Estas son las generaciones de Sem. Sem tena cien aos cuando engendr a Arfaxat, el segundo ao despus del diluvio. Vivi Sem despus de engendrar a Arfaxat quinientos aos, y engendr hijos e hijas. El mismo estilo emplea en los otros, con el cuidado de indicar los aos en que cada cual ha engendrado al hijo que va a enrolar en la lista genealgica, que se estira hasta Abrahn, y los aos que vivi despus, intimando adems que engendr hijos e hijas. El fin de esta ltima recomendacin es darnos una idea del posible origen del crecimiento d'i los pueblos, para que no nos entren dudas, atentos puerilmente a los pocos nombres mencionados, sobre cmo pudo el linaje de Sem poblar tantas regiones y fundar tantos reinos. La mira est puesta sobre todo en el reino de los asirios, donde Nio, el domador de los pueblos orientales, tuvo un reinado inmensamente venturoso, y dej a su posteridad un imperio muy extenso y fundamentado, que se mantuvo durante mucho tiempo. 2. Para no alargarnos ms de lo debido, anotamos como digno de consideracin en esta lista no cuntos aos vivi cada uno segn esta genealoga, sino solamente en qu ao ha engendrado cada cual el hijo que sigue en ella, con el fin de deducir el nmero de aos transcurridos desde terminado el diluvio hasta Abrahn. Y, en gracia a los puntos en que la necesidad nos obliga a demorarnos, vamos a tocar otros brevemente y de puso. Dos aos despus del diluvio, Sem, a la edad de cien aos, engendr a Arfaxat: Arfaxat engendr a Cainn a
quos possit ad Abraham perveniri: sicut ilii connectebantur ante diluvium, per quos perveniretur ad Noe, generationibns quae propagatae sunt ex illo Adarr filio, qui appellatus est Seth. Sic ergo incipit generationum ista contextio: Et hae generationes Sem. Sem fil.ius centum annorum. cun genuit Arphaxat, secundo anno post diluvium.. Et vixit Sem, postquam genuit Arphaxat., quinientos annos, et genuit 'dios et filias, et mortuiis est". Sic. exsequitur caeteros, dicens quoto quisque anno vitae suae filium genuerit, ad istum generationum ordinem pertinentem, qui pei'tendit ad Abraham; et quot annos postmodum vixerit, iutimans eum filios filiasque genuisse: ut intelligamus unde potuerint populi accrescerc, ne in paucis qui commemorantur hominibus oceupati pueriliter liaesilcnius, unde tanta spatia terrarum atque regnonim repleri potuerint de genere Sem: mxime propter Assyriorum regnum, vmde Ninus Ule Orientalium domitor usquequaque populorum ingenti prosperitatc regnavit, et latissimum ac nndatissimum regnum, quod dintumo tempore diiceretur, suis posteris propaga vi t. 2. Sed nos, ne diutius quam opus est immorevmir, non quot anuos quisque in ista generationum serie vixerit, sed quoto anno vitae suae genuerit filium, hoc ordine memorndum tantnmmodo ponimus, ut et numerum annorum a transado diluvio usque ad Abraham colligamus, et propter illa, in quibus nos cogit necessitas immorari, breviter alia cursimque tangamus. Secundo igitur anno post diluvium Sem, cum esset centum annorum, genuit Arphaxat: Arphaxat autem, cum esset centum triginia
Ib?., 11,10.11

DE CENERATIONE SEM, I\ CUHIS PROGENIE TENDENS AD ABRAHAM CIVITATIS E I ORDO UIRICTTUR

1. Tenenda est igitur series generationum ab ipso Sem, ut ipsa ostendat post diluvium civitatem Dei; sicut eam series generationum ab illo qui est appellatus Seth, ostendebat ante diluvium. Propter hoc ergo Scriptura divina cum terrenam civitatem in Babylone, hoc est in confusione, monstrasset, ad patriarcham Sem iccapitulando revertitur, et orditur inde generationes usque ad Abraham, commnmorafo etiaai numero annorum quanto quisque ad hanc seriem pertinentem filium genuisset, quantoque vixisset Ubi certe agnoscendum est quod ante promiseram, ut appareat quare sit dictum de filiis Heber, Nornen anius Phalech, quia in diebus eius divisa est trra2''. Quid enim aliud intelligendum est, terram esse divisam, nisi diversitate linguarum? Omissis igitur caeteris filiis Sem ad hanc rem non pertinentibus, lili connectuntur in ordine generationum per
2B

Gen. io,2,s

1100

LA CIUDAD DE DIOS

'

X V I , 10, 3

XVI, l l , 1

DE NO A LOS PRFTAS

H01

los ciento t r e i n t a y cinco a o s , q u i e n a su vez e n g e n d r a S a l a c u a n d o t e n a ciento t r e i n t a a o s . S a l a c o n t a b a o t r o s t a n t o s cuanto e n g e n d r a H b e r . E s t e c o n t a b a ciento t r e i n t a y cuat r o a o s c u a n d o e n g e n d r a F l e c . E n t i e m p o d e ste se h i z o l a divisin de l a t i e r r a . F l e c vivi ciento t r e i n t a a o s , y eng e n d r a R a g n , y R a g n a l a e d a d d e ciento t r e i n t a y d o s e n g e n d r a S r u c . S r u c a l o s ciento t r e i n t a e n g e n d r a N a c o r , y N a c o r a l o s setenta y n u e v e e n g e n d r a T a r . Y T a r a l o s setenta a o s e n g e n d r a A b r n , a q u i e n D i o s c a m b i m s t a r d e el n o m b r e y le l l a m A b r a h n . A s , p u e s , d e s d e el d i l u v i o h a s t a A b r a h n son u n o s m i l setenta y d o s a o s s e g n l a e d i c i n V u l g a t a , es decir, de l o s S e t e n t a [ 2 2 ] . E n los cdices h e b r e o s , a l p a r e c e r , se d a n m u c h o s a o s m e n o s , y, o n o l o s p r u e b a n , o c o n m u c h a dificultad. 3 . C u a n d o b u s c a m o s , p u e s , la C i u d a d de D i o s en a q u e l l a s setenta y d o s n a c i o n e s , n o p o d e m o s afirmar q u e , e n a q u e l tiempo en que hablaban una misma lengua, ya haba abandonado el g n e r o h u m a n o el c u l t o d e l v e r d a d e r o D i o s . D e t a l s u e r t e sera esto a s , q u e l a v e r d a d e r a p i e d a d n o se h a b a c o n s e r v a d o m s q u e e n l a s g e n e r a c i o n e s q u e d e s c i e n d e n de S e m p o r Arfax a t y tienden a A b r a h n . D e b e m o s afirmar, s, q u e l a c i u d a d o s o c i e d a d d e l o s i m p o s a p a r e c i a p a r t i r de l a s o b e r b i a const r u c c i n de a q u e l l a t o r r e h a s t a el cielo, q u e es i m a g e n d e l a e l a c i n i m p a . Si n o existi a n t e s , o si e s t a b a o c u l t a , o m e j o r si a m b a s s u b s i s t i e r o n , a s a b e r , l a p i a d o s a , en l o s h i j o s d e N o b e n d e c i d o s y en s u s d e s c e n d i e n t e s , y l a i m p a , en el q u e fu m a l d e c i d o y e n su d e s c e n d e n c i a , d e l a q u e n a c i el g i g a n t e quinqu annorum, genuit Cainan; qui cum esset centum triginta, genuit Sala. Porro etiam ipse Sala totidem annorum erat, quando genuit Heber. Centum vero et triginta et quatuor agebat annos Heber, cum genuit Phalech, in cuius diebus divisa est trra. Ipse autem Phalech vixit centum triginta, et genuit Ragau: et Ragau centum triginta dos, et genuit Seruch: et Seruch centum triginta, et genuit Nachor: et Nachor septuaginta novem, et genuit Thara: Thara autem septuaginta, et genuit Abram 2 *: quem postea Deus mutato vocabulo nominavit Abraham '". Fiunt itaque anni a diluvio usque ad Abraham mille septuaginta et do, secundum Vulgatam editionem, hoc est interpretum Septuaginta. In hebraeis autem codicibus longe pauciores annos perhibent inveniri: de quibus rationem aut nullam, aut dificillimam reddunt. 3. Cum ergo quaerimus in ils septuaginta duabus gentibus civitatem Dei, non possumus affirmare illo tempore, quo erat illis labium nnura 80, id est loquela una, tune iam genus humanum alienatum fuisse a cultu veri Dei, ita ut in solis istis generationibus pietas vera remaneret, quae descendunt de semine Sem per Arphaxat, et tendunt ad Abraham: sed ab illa superbia aedificandae turris usque in caelum, qua impia significatur elatio, apparuit civitas, hoc est societas, impiorum. Utrum itaque ante non fnerit, an latuerit, an potius utraque permanserit, pia scilicet in duobus fils Noe, qui benedicti sunt, eorumque posteris; impia vero in eo tjui maledictus est, atque eius progenie, ubi etiam exortus est gigas venator
" G e n . 10-26.
2

c a z a d o r c o n t r a D i o s , n o es fcil d e c i r l o . Q u i z y es, sin d u d a , lo m s c r e b l e a u n a n t e s d e l a f u n d a c i n d e B a b i l o n i a existieron despreciadores de Dios en los hijos de aquellos dos, y adoradores de Dios en los de Cam. Con todo, es obligado creer q u e n u n c a f a l t a r o n en e l m u n d o h o m b r e s d e u n o y o t r o g n e r o . E s t o p a r e c e n m a n i f e s t a r estas p a l a b r a s : Todos se han extraviado; todos a una se han hecho intiles; no hay quien obre el bien, no hay siquiera uno, y o t r o s a l m o , d e l q u e s o n l a s sig u i e n t e s : No caern en la cuenta de una vez todos aquellos que cometen la iniquidad y que devoran a mi pueblo como uri pedazo de pan? L u e g o y a exista e n t o n c e s el p u e b l o d e D i o s . D e d o n d e se sigue q u e esta c l u s u l a : No hay quien obre el bien, no hay siquiera uno, se refiere a l o s h i j o s d e l o s h o m b r e s , n o a los h i j o s de D i o s . P o r q u e p r i m e r o d i j o : Dios ech desde el cielo una mirada sobre los hijos de los hombres para ver si haba uno que tuviese juicio, o q u e b u s c a s e a D i o s , y l u e g o a a d i las p a l a b r a s q u e p r u e b a n que son reprobos todos los hijos de l o s h o m b r e s , es d e c i r , l o s q u e p e r t e n e c e n a l a c i u d a d q u e vive s e g n los h o m b r e s , n o segn Dios. C A P I T U L O
LA LENGUA P R I M I T I V A

XI
MS TARDE

F U LA LLAMADA

HEBREA, DE H B E R

!. As c o m o la existencia d e u n a n i c a l e n g u a c o m n n o o b s t a la existencia d e h i j o s m a l v a d o s , y a q u e a n t e s d e l d i l u v i o contra Dflminum, non est diiudicatio facilis. Portaseis enim, quod profecto est credibilius, et in filiis duorum illorum iam tune antequam Babylonia coepisset institu, fuerunt contemptores Dei, et in filiis Cham cultores Dei: utrumque tamen hominum genus terris nunquam defuisse credendum est. Siquidem et quando dictum est, Omnes declinaverunt, simal intiles jac sunt; non est qui faciat bonum, non est usque ad unum; in utroque Psalmo, ubi haec verba sunt, et hoc legitur, Nonne cognoscent omnes, qui operantur iniquitatem, qui devorant populum meam in cibo pais? Erat ergo etiam tune populus Dei. Unde illud quod dictum est, Non est qui faciat bonum, non est usque ad unum; de filiis hominum dictum est, non de filiis Dei. Nam praemissum est, Deus de celo prospexit super filios hominum, ut videret si est intelligens, aut requirens Deumsl: ac deinde illa subiuncta, quae omnes filios hominum, id est, ad civitatem pertinentes quae vivit secundum hominem, non secundum l)i;u:;i, reprobos esse demonstrant. CAPUT XI

QUOD EA PKIMITUS LINGUA IN USO HOMINUM FUERIT, QUAE POSTEA HEBRAEA AB HEBER NOMINE NUNCUPATA EST, ET IN CUIUS FAMILIA REMANSIT, COM DIVERSITAS ESSET FACTA LINGDARUM

1. Quamobrem sicut'lingua una cum sst rnium, non ide ilii pe'stilentiae defuerunt; am et ante diluvium una erat lingua, t' tani
" P s . 13,3.4.2 ; P s . 52,4.5.3.

I b i d . , 17,5.

I b i d . , 11,1.

1102

LA CIUDAD DE D I O S

XVI, 11, 2

XVI, 11, 2

DE NO A LOS PKOEETAS

1103

e r a n i c a la l e n g u a , y, sin e m b a r g o , m e r e c i e r o n ser b o r r a d o s del m a p a t o d o s , a e x c e p c i n de u n a f a m i l i a , la d e l j u s t o N o , as, c u a n d o l a s n a c i o n e s s o b e r b i a s e i m p a s f u e r o n j u s t a m e n t e cast i g a d a s y d i v i d i d a s con la d i v e r s i d a d de l e n g u a s , y la c i u d a d de los i m p o s r e c i b i el n o m b r e de Confusin, es decir, se l l a m B a b i l o n i a , n o falt u n a f a m i l i a , la de H b e r , en la q u e se cons e r v a r a la l e n g u a q u e a n t e s fu c o m n a t o d o s . D e a q u q u e , c o m o a r r i b a h e r e c o r d a d o , en la e n u m e r a c i n de los h i j o s de S e m , c a d a u n o de l o s c u a l e s dio o r i g e n a n a c i o n e s c o n c r e t a s , se m e n c i o n e en p r i m e r l u g a r a H b e r , s i e n d o su t a t a r a n i e t o , es decir, el q u i n t o de sus d e s c e n d i e n t e s . Y c o m o esta leng u a | 2 3 j , q u e n o sin f u n d a m e n t o se cree q u e fu la p r i m i t i v a c o m n al g n e r o h u m a n o , se c o n s e r v en su f a m i l i a , al divid i r s e l a s n a c i o n e s p o r sus l e n g u a s , p o r eso se l l a m luego h e b r e a [ 2 4 ] . L a r a z n es q u e e n t o n c e s e r a p r e c i s o d i s t i n g u i r l a con su n o m b r e p r o p i o de las o t r a s l e n g u a s , ya q u e stas t e n a n t a m b i n su n o m b r e p r o p i o , m i e n t r a s q u e , c u a n d o e r a n i c a , se l l a m a b a s i m p l e m e n t e l e n g u a o l e n g u a j e h u m a n o , p u e s e r a el u s a d o p o r t o d o s los h o m b r e s . 2. T a l vez d i g a a l g u n o : Si la divisin de la t i e r r a , es decir, de los h o m b r e s existentes en la t i e r r a , t u v o l u g a r en t i e m p o d e F l e c , h i j o de H b e r , la l e n g u a p r i m i g e n i a , q u e fu c o m n a t o d o s , d e b i l o m a r el n o m b r e de F l e c . P e r o es de n o t a r q u e H b e r m i s m o p u s o el n o m b r e a su h i j o , en c o n c r e t o el de Falce, q u e significa D i v i s i n , p o r q u e n a c i j u s t a m e n t e c u a n d o se efectu la divisin de la t i e r r a p o r las l e n g u a s , o sea, al m i s m o l i e m p o . Y a esto a l u d e n estas_ p a l a b r a s : En sus das se hizo omnes prUetcr imam Noe iusti doinuin deleri diluvio meruerunt: ita quando mrito clatioris impietatis gentes linguarum diversitate punitae atque divisae snnt, et eivitas impiomm eonfusionis nomen accepit, hoc est, appellata est Uabylon, non defin domas Heber, ubi ea quae antea fuit omnium lingua remaneret. Linde, siout supra memoravi, cum coepissent enumeran iilii Sem, qui singuli gentes singulas procrearunt, primas est commemoratns Heber, cum sit abnepos ipsius, hoc est, ab illo quintus inveniatur exortus. Quia crgo in eius familia remansit liaec lingua, divisis per alias linguas caeteris gentibus, quae lingua prius humano generi non immerito creditur fuisse oonimunis, ideo deinceps Hebraea est nuncupata. Tune enim opus erat eam distingu ab alus linguis nomine proprio, sicut aliae quoque vocatae snnt nominibus propriis. Quando autem erat una. nihil alind quam humana lingua, vel humana locutio vocabatur, qua sola universum gems lu man um loquebatur. 2. Dixerit aliquis: Si in diebus Plialecli ilii Heber divisa est trra per linguas, id est, homines qui tune erant in trra; ex eius nomine potius debuit appellari lingua illa, quae fuit mnibus ante communis. Sed intelligendum est ipsum Heber proplerea tale nomen imposuisse filio suo. ut vocaretur Phalech, quod interpretatur Divisio, quia tune ei natus est, quando per linguas trra divisa est, id est ipso tempere, ut hoc sit quod dictum est: In diehiis eius divisa est trra"'1. Nam nisi adhuc Heber vivert, quando linguarum facta est multitudo, non ex eius nomine nomen
G e n . io,2$.

la divisin de la tierra. S i de h e c h o H b e r ya n o viva c u a n d o se m u l t i p l i c a r o n l a s l e n g u a s , n o d a r a su n o m b r e a la l e n g u a q u e se conserv c a b e l [ 2 5 ] . L o q u e n o s lleva a creer q u e sta fu la l e n g u a p r i m i t i v a c o m n a t o d o s es q u e la m u l t i p l i cacin y a l t e r a c i n de l a s l e n g u a s es efecto de u n a p e n a , y el p u e b l o de D i o s , e v i d e n t e m e n t e , d e b i q u e d a r al m a r g e n d e esta p e n a . Y as n o es b i c o c a q u e sea sta la l e n g u a u s a d a p o r A b r a h n , q u e l n o p u d o t r a n s m i t i r a t o d o s sus h i j o s , s i n o s o l a m e n te a los q u e , n a c i d o s de J a c o b , y f o r m a n d o de m o d o m s n o t o r i o y e v i d e n t e el r e i n o de D i o s , m e r e c i e r o n g u a r d a r los testam e n t o s de D i o s y la l n e a de C r i s t o . H b e r m i s m o n o v o l v i a d e j a r la l e n g u a en t o d o s los d e s c e n d i e n t e s , s i n o s l o en a q u e l l o s c u y a s g e n e r a c i o n e s l l e v a n a A b r a h n . P o r este m o t i v o , a u n q u e n o se e x p u s o con c l a r i d a d q u e , c u a n d o l o s i m p o s edificaban B a b i l o n i a , h a b a en la t i e r r a h o m b r e s p i a d o s o s , esta o b s c u r i d a d n o fu p a r a d e f r a u d a r la a t e n c i n del h i s t o r i a d o r , s i n o m s b i e n p a r a e j e r c i t a r l a . H a y dos h e c h o s : u n o , q u e la l e n g u a p r i m i t i v a fu n i c a y q u e H b e r es a n t e p u e s t o en la n a r r a c i n a t o d o s los h i j o s de S e m , a u n q u e es su q u i n t o d e s c e n d i e n t e ; y o t r o , q u e esa l e n g u a se l l a m a h e b r e a y q u e h a sido e m p l e a d a p o r l o s pat r i a r c a s y p o r l o s p r o f e t a s , n o s o l a m e n t e en su h a b l a r , s i n o t a m b i n e n las s a g r a d a s L e t r a s . P o r eso, a h o r a , c u a n d o , a l div i d i r s e las l e n g u a s , se n o s p r e g u n t a d n d e h a p o d i d o s u b s i s t i r la lengua q u e a n t e s fu c o m n a todos, p u e s t o q u e n o h a y d u d a q u e e n t r e los q u e s u b s i s t i n o existi la p e n a consistente en el c a m b i o de l e n g u a s , q u o t r a cosa v i e n e a l a s m i e n t e s s i n o q u e se c o n s e r v en la n a c i n de ste, de c u y o n o m b r e t o m n o m b r e ? Y u n a p r u e b a n o p e q u e a de la perfeccin de esta acciperet lingua, quae apd illum potuit permanere. Et ideo credenda est ipsa fuisse prima illa communis: quoniam de poena venit illa multiplicatio mutatioque linguarum; et utique praeter hanc poenam esse debuit populus Dei. Nec frustra lingua haec est, quam tenuit Abraham, nec in omnes filios suos transmittere potuit, sed in eos tantum qui propagad per Iacob, et insignius atque eminentius in Dei populum coalescentes, Dei Testamenta et stirpem Christi habere potuerunt. Nec Heber ipse eamdem linguam in universam progeniem suam refudit; sed in eam tantum, cuius generationes perducuntur ad Abraham. Quapropter, etiamsi non evidenter expressum est fuisse aliquod pium genus hominum, quando ab impiis Babylonia condebatur; non ad hoc valuit haec obscuritas, ut quaerentis fraudaretur, sed potius ut exerceretur intentio. Cum enim legitur unam fuisse linguam primitus omnium, et ante omnes filios Sem commendatur Heber, quamvis ab illo quintus oriatur; et Hebraea vocatur lingua, quam Patriarcharum et Prophetarum, non solum in sermonibus suis, verum etiam in Litteris sacris custodivit auctoritas: profecto cum quaeritur in divisione linguarum, ubi lingua illa remanere potuerit, quae fuit ante communis; quae, sine ulla dubitatione, ubi remansit, non ibi fuit illa poena, quae facta est mutatione linguarum; quid aliud oceurrit, nisi quod in huius gente remanserit, a cuius nomine nomen accepit; et hoc iustitiae gentis huius non parvum apparuisse vestigium, quod, cura

1104

: LA CIUDAD ! DIOS

XVI, 11, 3

XVI, 11, 3

DE NOE A EOS

PROFETAS

1105

nacin fu que, siendo otras naciones castigadas con la mutacin de las lenguas, a sta no alcanz tal castigo. 3. Pero se presenta otro punto ahora: Cmo han podido Hber y su hijo Flec formar sendas naciones, si en ambos hallamos la misma lengua? Es cierto que el pueblo hebreo desciende de Hber hasta Abrahn, y por ste despus hasta agrandarse el pueblo de Israel. Cmo, pues, todos los hombres mencionados como hijos de los tres hijos de No formaron cada uno una nacin, si Hber y Flec no las formaron? En realidad, lo ms probable es que el gigante Nebrot fund tambin su nacin. Y se hizo mencin aparte de l por su vasto imperio y por su estatura extraordinaria, de suerte que el nmero de setenta y dos naciones subsiste. Flec, en cambio, fu mencionado no precisamente porque fundara una nacin (pues la suya era la nacin hebrea y la misma lengua), sino por ese acontecimiento memorable que sucedi en su tiempo, la divisin de la tierra. Y no debe tampoco sorprendernos cmo es posible que el gigante Nebrot viviera hasta la fundacin de Babilonia, y la confusin de lenguas, y la divisin de las naciones, porque de que Hber sea el sexto desde No, y l el cuarto, no se sigue que no hayan podido convivir hasta esa poca. Sucedi que donde son menos las generaciones, vivan ms, y menos donde son ms, o que, donde son menos, engendraban ms tarde, y ms pronto donde son ms. Adems hay que entender que, cuando se llev a cabo la divisin de la tierra, no slo haban nacido ya los dems hijos de los hijos de No que, segn la Escritura, son padres de naciones, sino que su avanzada edad les permita tener tambin numerosas familias acreedoras
atiae gentes plecterentur mtitationo Iingiiarum, ad istam non pervenit tale supplicium? 3. Sed adhue illud niovel: quomodo potneriint singulas gentes facer Heber et filius eius Phalech. si una lingua permansit ambobus? Et certe una est Hebraea gens ex Heber propagata usque ad Abraham, et per eom deinceps, doee magmis fieret populus Israel. Quomodo igitur omnes filii qui eommemorati sunt trium filiorum. Noe, fecernnt singulas gentes, si Heber et Phalech singulas non feoerunt? Nimirum illud est probabilius, quod gigas ille Nebroth fecerit etiam ipse gentem suam, sed propter exeilentiam dominationis et corpori* seorsum eminentius nominatus est, ut manear- tiumcrus septuaginta luarum gentium atque lnguarum. Phalech autem propterea eommemoratus est, non quod gentem fecerit (nam eadem ipsacst'i'ius gens Hebraea, eademque lingua); sed propter tempus insigne, quod in diebus eius trra divisa est. Nec mover nos debet, quomodo potuerit gigas Nebroth ad illud aeiatis oceurrere, quo Babylon condita "est, et confusio facta linguarum, atque ex hac divisio gentium. Non enim quia Hber sextus est a Noe, ille autem quartus, ideo non potuerunt ad id terpus nveire vivendo. Hoe enim contigit, Cum plus viverent, ubi paueiorfs sunt generationes, minus ubi plures; aut serius nati essent ubi paucirs, maturius ubi plures. Sane' intelligendum est, quan<lo trra divisa est, non soluiri iam natos caeteros filios filiorum Noe, qui commemofaiitur parres gentium; sed etiam eius aetatis fuisse, ut numerosas fami-

al nombre de naciones. De donde se sigue que no debe creerse ni por asomo que han sido engendrados en el orden en que los vemos mencionados. De otra suerte, cmo fu posible que los doce hijos de Jectn, hijo tambin de Hber y hermano de Flec, formaran ya naciones, si Jectn naci despus de Flec, su hermano, pues fu mencionado despus, supuesto que al nacer Flec se realiz la divisin de la tierra? Por consiguiente, se debe notar que fu nombrado el primero, pero que naci mucho despus que su hermano Jectn, y que los doce hijos de ste tendran ya familias tan numerosas, que podan ser divididas cada una en su lengua propia. As fu mencionado el primero el que era posterior en edad, al igual que en los hijos de No comenz por los hijos de Jafet, siendo ste el menor de ellos, y sigui por los hijos de Cam, que era el segundo, y en ltimo trmino cita los hijos de Sem, que era el primero. Los nombres de aquellas naciones, en parte se han conservado, de suerte que an hoy aparece de dnde derivan, como de Asur los asirios, y de Hber los hebreos; y en parte han sido cambiados por arcaicidad, de forma que los eruditos e investigadores de la historia antigua apenas han podido descubrir los orgenes, y no de todas, sino de algunas de estas naciones. Dicen que, los egipcios proceden de Mesran, hijo de Cam, pero el nombre aqu no suena a nada. Lo mismo sucede en los etopes, que se dicen descendientes de otro hijo de Cam, llamado Cus. Considerndolos Iodos, se encuentran ms nombres cambiados que permanentes.
lias baberent, quae dignae fuissent nominibus gentium. t'nde neququam putandun\ quod eo fuerint ordine geniti, quo eommemorati leguntur. Alioquin duodeeim filii lectan, qui erat filius alius Heber, frater Phalech, quomodo potuerunt iam gentes facer, si post Phalech fratrem suum lectan na tus est, sicut post eum eommemoratus est: quandoquidem tempore quo natus est Phalech, divisa est tetra. Proinde intelligendum est, priorem quidem nominatum, sed longe post fratrem suum lectan fuisse natum, cuius lectan duodeeim filii tam grandes iam familias haberent, ut in linguas proprias divid possent. Sic enim potuit prior eommemorati, qui erat aetate posterior; quemadmodum prius eommemorati sunt ex tribus filiis Noe procreati filii lapheth, qui erat minimus eorum; deinde filii Cham, qui erat medius; postremo filii Sem, qui erat primus et maximus. Tllarnm autem gentium vocahula partim manserunt, ita ut hodieque appareat unde fuerint derivata; sicut ex Assur Assyrii. et ex Heber hebraei: partim temporis vetustate mulata sunt, ita ut vix nomines doctissimi antiquissimas historias perscrutantes, nec omnium, sed aliquarum ex istis origines gentium potuerint reperire. Nam quod ex filio Cham, qui voeabatur Mesraim, Aegyptii perhibentur exorti, nrdla hic resonat origo vocabuli: sicut ne.c Aethiopum, qui dictmtur ad eum filhim Cham pertinere, qui Chus appellatus est. Et si omnia considerentur, plora mutata, quarn manentia nomina apparent.

1106

LA CIUDAD DE DIOS

X V I , V

X V I , 18

DI; NO A LOS PROKSTAS

1107

C A P T U L O

XII
SANTA

U N A P A U S A E N A B R A H N . U N N U E V O O R D E N E N LA C I U D A D

A h o r a v e a m o s y a el d e s a r r o l l o d e l a C i u d a d d e D i o s a p a r t i r d e l p a r n t e s i s h e c h o en el p a t r i a r c a A b r a h n . A q u el con o c i m i e n t o d e esa C i u d a d se h a c e luz y l a s p r o m e s a s d i v i n a s q u e v e m o s c u m p l i r s e en Cristo tienen t i n t a s m s c l a r a s . C o m o s a b e m o s p o r i n d i c a c i n de la s a n t a E s c r i t u r a , A b r a h n n a c i en la r e g i n d e los c a l d e o s , t i e r r a q u e p e r t e n e c a a l i m p e r i o de los a s i r i o s . E n t r e los c a l d e o s de e n t o n c e s p r i v a b a n y a l a s s u p e r s t i c i o n e s i m p a s , c o m o en l a s d e m s n a c i o n e s . E x i s t a u n a f a m i l i a , l a de T a r , d e la q u e n a c i A b r a h n , e n la c u a l se h a b a c o n s e r v a d o el c u l t o a l n i c o D i o s v e r d a d e r o , y, en cuanto e s c r e b l e , e r a l a n i c a e n q u e se c o n s e r v a b a l a l e n g u a h e b r e a . Y esto a p e s a r d e q u e t a m b i n ella, c o m o e n o t r o t i e m p o el p u e b l o d e D i o s e n E g i p t o , sirvi e n M e s o p o t a m i a a dioses a j e n o s , s e g n la n a r r a c i n d e J e s s N a v e , d e r i v a n d o p o c o a p o c o l a s d e m s f a m i l i a s d e s c e n d i e n t e s de H b e r a o t r a s l e n g u a s y a o t r a s n a c i o n e s . A s c o m o en el d i l u v i o d e a g u a s l o sobrevivi u n a f a m i l i a , la d e j \ o , p a r a r e p a r a r el g n e r o h u m a n o , as en el d i l u v i o de l a s s u p e r s t i c i o n e s q u e i n u n d el u n i v e r s o slo se salv u n a f a m i l i a , l a d e T a r , y e n e l l a se c u s t o d i l a p l a n t a c i n d e la C i u d a d d e D i o s . F i n a l m e n t e , d e i g u a l m o d o q u e a l l , u n a vez e n u m e r a d a s l a s g e n e r a c i o n e s h a s t a N o y el

n m e r o de a o s y e x p u e s t a l a c a u s a d e l d i l u v i o , antes d e q u e D i o s h a b l a r a a ]No s o b r e l a f a b r i c a c i n del a r c a , se d i c e : Estas son las generaciones de No; de t a l f o r m a q u e a q u , mencion a d a s las g e n e r a c i o n e s desde S e m , h i j o de N o , h a s t a A b r a h n , h a c e u n p a r n t e s i s s e m e j a n t e , y d i c e : Estas son las generaciones de Tar. Tar engendr a Abram, y a Nacor, y a Aran. Y Aran engendr a Lot. Y muri Aran antes que su padre, Tar, en la tierra en que naci, en la regin de los caldeos. Abram y Nacor se casaron. La mujer de Abram se llamaba Sara, y la de Nacor, Melca, hija de Aran. Este A r a n , p a d r e d e M e l c a , fu t a m b i n p a d r e de Jesc, y sta, al p a r e c e r , se identifica con S a r a , esposa de A b r a h n [ 2 6 ] .

C A P I T U L O
M O T I V O DEL SILENCIO DE NACOR

XIII
D U R A N T E LA T R A N S M I G R A C I N

L u e g o se c u e n t a c m o T a r c o n los s u y o s dej el p a s de los c a l d e o s , se fu a M e s o p o t a m i a y h a b i t en H a r a n . Y , sin e m b a r g o , de u n o de sus h i j o s , d e N a c o r , n o se dice n a d a , c o m o si n o le a c o m p a a r a . L a n a r r a c i n dice a s : Tar tom consigo a su hijo Abram, y a Lot, hijo de Aran, y a Sara, su nuera, esposa de su hijo Abram, y los sac de la regin de los caldeos para pasar a la tierra, de Caimn. Y lleg a Harrin y se estasupra generationibus usque ad Noe simul cum annorurii mimeris, et expsita diluvii causa, priusquam Deus iuciperet de arca fabrieanda loqui ad Noe, dicitur, Hae autem generationes Noesr': ita et hic, enumeratis generationibus ab illo, qui est appellatus Sem, filio Noe, usque ad Abraham, deinde insignis articulus similiter ponitur, ut dicatur, Hae sunt generadones Tharae. Thara genuit Abram et Nachor et. Aran: et Aran genu.it Lot. Et mortuus est Aran coram Thara paire sao in trra in qua natas est, in regione Chaldaeorum. Et sumpsenint Abram et Nachor sibi uxores: nomen mulieris Abram Sara, et nomen mulieris Nachor Melcha, filia Aran 36. Iste Aran pater Melchae fuit et pater Iescae, quae lesea creditur ipsa esse etiam Sara uxor Abrahae. CAPUT XIT

CAPUT

XII

DE ARTICUL TEMFORIS IN ABRAHAM, A QUO SANCTAE SUCCESSIONIS NOVUS ORDO CONTEXITUR

Nunc iam Videamus procursum civitatis Dei, etiam ab illo articulo temporis, qui factus est in Patre Abraham, unde incipit esse notitia eius evidentior, et ubi clariora leguntur promissa divina, quae nunc in Christo videmus impleri. Sicut ergo Scriptura sancta indicante didicimus, in regione Chaldaeorum natus est Abraliam " : quae trra ad regnum pertinebat Assyriorum. Apud Chaldaeos autem iam etiam tune superstitiones impiae praevalebant, quemadmodum per caeteras gentes. Una igitur Tharae domus erat, de qua natus est Abraham, in qua unius veri Dei cultus, et quantum credibile est, in qua iam sola etiam Hebraea lingua remanserat; quamvis et ipsa, sicut iam manifestior Dei populus in Aegypto, ita in Mesopotamia servisse diis alienis, Iesu Nave narrante referatur 3 4 ; caeteris ex progenie illius Heber in linguas paulatim alias et in nationes alias defluentibus. Proinde sicut per aquarum diluvium una domus Noe remanserat ad reparandum genus humanum, sic in diluvio multarum superstitionum per universum mundum una remanserat domus Tharae, in qua custodita est plantatio civitatis Dei. Denique sicut illie enumeratis
M
,
34

Q A E KATIO FKCISSE V1DEATUR, UT IN TRANSMIGRATIONE THARAE, QUA C H A L DAEOS DESERENS IN MESOPOTAMIAM TRANSIIT, NUI.LA FILII EIUS N A C H O R FACTA S1T MENTIO

Deinde narratur quemadmodum Thara cum HUS regionem reliquerit Chaldaeorum, et venerit in Mesopotamiam, et habitaverit in Charra: tacetur autem de uno eius filio, qui vocabattir Nachor, tanquam eum non duxerit secum. Nam ita narratur: Et, sumpsil Thara Abram- filium suum, et Lot filium Aran, filium. filii sui, et Saram. nurum mam, uxorem Abram filii sui, et eduxit illos de regione Chaldaeorum ir in terram Chanaan:
s

Gen. rr,23.
I O S . 2,},2.

O c n . (>,')

llOS

CIUDAD DE DIOS

XVI,

13

X W , 14

DE NOE A LOS PROFETAS

1109

bledo all. C o m o se ve, a N a c o r y a su esposa, Melca, n o se les n o m b r a . P e r o r e s u l t a q u e d e s p u s , c u a n d o A b r a h n e n v a a u n siervo a b u s c a r e s p o s a p a r a su h i j o I s a a c , se d i c e : Tom el siervo diez camellos de los de su seor y, llevando consigo toda clase de bienes de su amo, puesto en camino, se fu a Mesopotamia, a la ciudad de Nacor. P o r este y p o r o t r o s testimon i o s d e la h i s t o r i a s a g r a d a se p r u e b a q u e N a c o r , h e r m a n o d e A b r a h n , s a l i t a m b i n d e l p a s de los c a l d e o s y q u e fij s u s r e a l e s en M e s o p o t a m i a , d o n d e h a b a m o r a d o a n t e s A b r a h n con su p a d r e . P o r q u la E s c r i t u r a n o le m e n c i o n a c u a n d o T a r s a l i con los suyos d e la C a l d e a y se e s t a b l e c i en Mesop o t a m i a , s i e n d o as q u e m e n c i o n a c o m o a c o m p a a n t e s a A b r a h n , su h i j o ; a S a r a , su s u e g r a , y a L o t , su n i e t o ? Q u o t r a r a z n p o d e m o s d a r s i n o q u e t a l vez h a b a a p o s t a t a d o de la rel i g i n d e su p a d r e y d e s u h e r m a n o y h a b a d a d o su n o m b r e a la s u p e r s t i c i n de los c a l d e o s , y d e s p u s , b i e n a r r e p e n t i d o , bien perseguido p o r estimrsele sospechoso, emigr tambin l ? E n el l i b r o i n t i t u l a d o d e J u d i t , c u a n d o H o l o f e r n e s , e n e m i g o d e los i s r a e l i t a s , p r e g u n t a q u n a c i n e r a a q u l l a y si d e b a pel e a r s e c o n t r a ella, le r e s p o n d i A q u i o r , jefe d e l o s a m m o n i t a s : Seor, escucha la palabra de boca de tu siervo, y yo dir la verdad acerca de este pueblo que fiabita cabe ti esta montaa, y ten por seguro que no saldr mentira de esta boca. Estos descienden de los caldeos, y antes habitaron en Mesopotamia, y como no quisieron adorar los dioses de sus padres, que fueron et venit in Charram, et habitavit ibi". Nusquara hic nominatus est Nachor, et uxor eius Melcha. Sed invenimus postea, cum servum suum mitteret Abraham ad accipiendam uxorem filio suo Isaac, ita scriptum: Et accepit puer decem camelos de camelis domini sui, et de mnibus bonis domini sui secum, et exsurgens profectus est in Mesopotamiam in civitatem Nachor3S. Isto et alus sacrae huius historiae testimons ostenditur etiam Nachor frater Abrahae exisse de regione Chaldaeorum, sedesque constituisse in Mesopotamia, ubi cum patre suo habitaverat Abraham. Cur ergo Scriptura eum non commemoravit, quando ex gente Chaldaea cum suis profectus est Thara, et habitavit in Mesopotamia, ubi non solum Abraham filius eius, verum etiam Sarra riurus et Lot nepos eius commemorantur, quod eos duxerit secum? Cur, putamus, nisi forte quod a paterna et fraterna pietate desciverat, et superstitioni adhaeserat Chaldaeorum, et postea inde, sive poenitendo, sive persecutionem passus, quod suspectus haberetur, et ipse emigravit? In libro enim qui inscribitur ludith, cum quaereret Holofernes hostis Israelitarum, quaenam gens illa esset, utrvtm aiversus eam bellandum fuisset, sic ei respondit Achior dux Ammonitarum: Audiat dominas noster verbum de ore pueri sai, et referam tibi veritatem de populo qui habitat iuxta te montanam hanc, et non exibit mendacium de ore serv tui. Haec enim progenies populi est Chaldaeorum, et antea habitaverunt Mesopotamiam, quia noluerunt sequi dos patrum suorum, qui fuerunt in trra Chaldaeorum gloriosi, sed de' clinaverunt de via parentum suorum et adoraverunt Deum caeli, quet
38

gloriosos entre los caldeos, sino que, apartndose de la religin de sus padres, adoraron al Dios del cielo, a quien conocieron, los arrojaron de la presencia de sus dioses y huyeron a Mesopotamia, y moraron all muchos aos. Su Dios les mand salir de su morada e ir a la tierra de Canan, y all se establecieron, e t c . D e d o n d e se sigue c l a r a m e n t e q u e la f a m i l i a de T a r fu p e r s e g u i d a p o r los c a l d e o s a c a u s a d e la v e r d a d e r a r e l i g i n , q u e la l l e v a b a a r e n d i r c u l t o a l n i c o D i o s v e r d a d e r o .

C A P I T U L
EDAD DE T A R

XIV

Y S U M U E R T E EN H A R R N

M u e r t o T a r e n M e s o p o t a m i a , d o n d e vivi, s e g n la Escrit u r a , d o s c i e n t o s cinco a o s , c o m i e n z a l a i n s i n u a c i n d e las p r o m e s a s h e c h a s p o r D i o s a A b r a h n . H e a q u s u s p a l a b r a s : Y fueron los aos de Tar en Harrn doscientos cinco, y muri en Harrn. P e r o n o d e b e e n t e n d e r s e este p a s a j e c o m o si h u b i e r a vivido a l l t o d o ese t i e m p o , s i n o q u e se dice eso p o r q u e su v i d a , q u e se r e d u j o a d o s c i e n t o s cinco a o s , vio a l l su fin. De lo c o n t r a r i o , los a o s d e la v i d a d e T a r n o s s e r a n d e s c o n o c i d o s , p o r q u e n o se lee en n i n g u n a p a r t e a q u e d a d l l e g a H a r r n . A d e m s es a b s u r d o p e n s a r q u e , en u n a lista g e n e a l g i c a en q u e se refiere con e s m e r o c u n t o s a o s vivi c a d a c u a l , se deje sin c o n s i g n a r s o l a m e n t e el n m e r o de a o s q u e vivi ste. Esta omisin tiene l u g a r p a r a a l g u n o s m e n c i o n a d o s p o r la E s c r i t u r a . cognoverunt, et proiecerunt eos a facie deorum suorum. et fugerunt in Mesopotamiam, et habitaverunt ibi dies multos. Dixitque Mis Deus eorum, ut exirent de habitatione sua, et irent in terram Chanaan; et illie habitaverunt 30 : et caetera quae narrat Achior Ammonites. Unde manifestum est, domum Tharae persecutionem passam fuisse a Chaldaeis pro vera pietate, qua unus et vens ab eis colebatur Deus. CAPUT XIV

DE ANNIS THARAE, QUI IN CHARKA VITAE SUAE TEMPUS IMPLEVIT

Defuncto autem Thara in Mesopotamia, ubi vixisse perhibetur ducentos et quinqu annos, iam incipiunt indican factae ad Abraham promissiones Dei, quod ita scriptum est: Et fuerunt dies Tharae in Charra quinqu et ducenti anni, et mortuus est in Charra1". Non sic autem accipiendum est, quasi omnes hos dies ibi egerit; sed quia omnes dies vitae suae, qui fuerunt anni ducenti quinqu, ibi compleverit: alioquin nesciretur quot annos vixerit Thara, quoniam non legitur quoto anno vitae suae in Charram venerit; et absurdum est existimare in ista serie generationum, ubi diligenter commemoratur quot annos quisque vixerit, huius solius numerum annorum vitae non commendatum esse memoriae. Quod enim quorumdam, quos eadem Scriptura commemorat, tacentur anni, non suht
s 40

"

Ibid., 3 i . I b i d . , 24,10.

Iud. 5,5-9. Gen. n,32.

1110

LA CIUDAD DE DIOS

X V I , 15. 1 XVI, 1 5 , 1 DE NO A LOS PROFETAS 1111

p e r o es p o r q u e n o e s t n en esta lista, en q u e se n u m e r a n los t i e m p o s p o r la m u e r t e d e los p a d r e s y la sucesin d e los h i j o s . E n esta lista, q u e va d e s d e A d n h a s t a N o , y d e s d e ste h a s t a A b r a h n , n o h a y n i u n o solo sin el n m e r o de a o s q u e v i v i .

C A P I T U L O
CUNDO

XV
PRECEPTO

S A L I A B R A H N DE I A R R N S E G N

DE Dios?
1. Estas p a l a b r a s q u e leemos d e s p u s de r e f e r i d a la m u e r te d e T a r , p a d r e d e A b r a h n : Y dijo el Seor a Abram: Sal de tu tierra, y de tu parentela, y de la casa de, tu padre, etc., n o d e b e n h a c e r n o s p e n s a r q u e , c o m o en la n a r r a c i n es se el o r d e n , sea t a m b i n en el t i e m p o d e los a c o n t e c i m i e n t o s . Si esto es a s i , es u n a cuestin i n s o l u b l e . L a E s c r i t u r a , d e s p u s d e esas p a l a b r a s d i r i g i d a s p o r D i o s a A b r a h n , dice a s : Y sali Abram, como le haba dicho el Seor, y parti con l Lot. Abram tena setenta y cinco aos cuando sali de Harrn. C m o es p o s i b l e q u e sea esto v e r d a d e r o , si s a l i de H a r r n d e s p u s d e la m u e r t e de su p a d r e ? T a r , c o m o h e m o s h e c h o n o t a r a r r i b a , e n g e n d r a A b r a h n a los setenta a o s . Si a stos a a d i r n o s los sesenta y cinco q u e tena A b r a h n c u a n d o sali de H a r r n , t e n e m o s u n total de ciento c u a r e n t a y cinco a o s . T a r t e n a , p u e s , esta e d a d c u a n d o sali A b r a h n d e a q u e l l a c i u d a d de M e s o p o t a m i a y ste viva e n t o n c e s el a o setenta y in hoe ordine, in quo temporum dinumeratio deoessione gignentium et genitorum successione contexitur. Tste autem ordo, qui dirigitur ab Adam usque ad Noe, et inde usque ad Abraham, sine numero annorum vitae suac neminem eontinet. CAPliT
DK

cinco d e su v i d a . P o r t a n t o , su p a d r e , q u e le h a b a e n g e n d r a d o a los setenta, f r i s a b a , c o m o q u e d a d i c h o , en l o s ciento c u a r e n t a y c i n c o . L u e g o n o sali d e a l l d e s p u s d e l a m u e r t e d e su p a d r e , es decir, d e s p u s d e d o s c i e n t o s cinco a o s , q u e vivi su p a d r e , sino q u e el a o de su s a l i d a , p u e s t o q u e e r a el setenta y cinco d e su v i d a , d e l a d e su p a d r e , q u e le h a b a engend r a d o a los setenta, fu, i n d u d a b l e m e n t e , el c i e n t o c u a r e n t a y c i n c o . D e b e , p o r c o n s i g u i e n t e , e n t e n d e r s e q u e l a E s c r i t u r a , seg n su u s a n z a , hizo u n a n u e v a r e c a p i t u l a c i n d e l t i e m p o y a pas a d o . M s a r r i b a hizo lo m i s m o . D e s p u s d e h a b e r m e n c i o n a d o los h i j o s de l o s h i j o s d e N o , d i j o q u e se h a b a n d i v i d i d o e n sus n a c i o n e s y en sus l e n g u a s , y, sin e m b a r g o , l u e g o , corno si s i g u i e r a c r o n o l g i c a m e n t e esto, a a d e : Y entonces, toda la tierra tena un solo lenguaje y hablaban todos una misma lengua. C m o e s t a b a n d i v i d i d o s s e g n s u s n a c i o n e s y sus l e n g u a s , si t e n a n t o d o s u n a l e n g u a n i c a , s i n o p o r q u e l a n a r r a c i n retorna, r e c a p i t u l a n d o , a lo q u e y a h a b a s u c e d i d o ? A s , e n este pasaje d i c e : Y fueron los aos de Tar en Harrn doscientos cinco aos, y muri Tar en Harrn; y l u e g o , v o l v i e n d o a coger el h i l o p a r a c o m p l e t a r l a n a r r a c i n i n c o a d a de T a r , a a d e : Y dijo el Seor a Abram: Sal de tu tierra, e t c . T r a s estas p a l a b r a s de D i o s , a g r e g a : Y sali Abram como se lo liaba dicho el Seor, y parti con l Lot.- Abram tena setenta y cinco aos cuando sali de Harrn. E n c o n c l u s i n : efectu l a s a l i d a cuand o tena su p a d r e ciento c u a r e n t a y cinco a o s , y l setenta y sopotamae civitate: agebat eiiim aiinum aetatis suae septuagesimum quintum; ac per hoc pater eius, qui eum septuagsimo anno suo genuerat, agebat, ut dictum est, centesimum quadragesimum et quintum. Non ergo inde post mortem patris, id est post ducentos quinqu annos, quibus pater eius vixit, egressus est: sed annus de illo loco profectionis eius, quoniam ipsius septuagesimus quintus erat, procul dubio patris eius, qui eum septuagsimo suo anno genuerat, (entesimus quadragesimus qintus fuisse colligitur. Ac per hoc intelligendum est more suo Scripturam redisse ad tempus, quod iam narratio illa transierat: sicut superis, cum filios filiorum Noe commemorasset, dixit illos fuisse in gentibus et linguis suis ", et tamen postea quasi hoc etiam in ordine temporum sequeretur, Et erat, inqnit. omnis trra labitim uniim, et vox una mnibus " . Quomodo ergo secundum suas gentes t secundum suas linguas erant, si una erat mnibus; nisi quia ad illud quod iam transierat recapitulando est reversa narratio? Sic ergo et hic cum dictum esset, Et juerunt dies Tharae in Charra quinqu, et ducenti anni, ct mortuus est Thara in Charra il: deinde Scriptura redeundo ad id quod ideo praetermiserat, ut prius de Thara id quod inchoatum fuerat compleretur, Et dixit, inquit, Dominus ad Abram, Exi de trra tua, et caetera. Post quae Dei verba subiungitur, Et ext Abram, quemadmodum lotutus est illi Dominus, et abiit cum eo Lot: Abram autem erat quinqu et septuaginta annorum, cum ext ex Charra. Tune itaque factum est, quando pater eius centesimum quadragesimum et quintum antum agebat aetatis: tune enim fuit huius septuagesimus
13 43 44

XV
PRAECEPTUM DEI *

TKMPORE PROFECTIONIS ABKAIME, QUA SECUNDUM EXITT DE CHARRA

1. Quod vero, coinmemorata morte Tharae patris Abraham, deinde legitur, Et dixit Dominus ad Abram, Exi de trra tita, et de cognatione tua, et de domo patris tu!, et eaetera; non quia lioc sequitur in sermone libri, hoc etiam in rernm gestarum tempore sequi existimandum est. Erit quippe, si ita est, insolubilis quaestio. Post haec enim verba Dei, quae aii Abraham facta sunt, Soriptura sic loquitur: Et ext Abram, quemadmodu-m locutiis est. illi Dominus, el abi.it r.um en Lot. Abram aiitem eral quinqu et septuaginta annorum, cum ext ex Charra". Quomodo potest hoc vernm esse, si post mortem patris sni ext de Charra? Cum enim esset Thara septuaginta annorum, sicut snpra intimatnm est, gemiit Abraham: eni numero additis septuaginta quinqu annis, quos agebat Abraham, quando egressus est de Charra, fiunt anni eentum quadraginta (Hinque. Tot igitur annorum erat Thara, quando ext Abraham de illa Me" Ibi<1., 12, l.q.

Gen. 10,31. Ibid., iiji. Ibid., 31.

1112

LA CIUDAD DE D I O S

;:

XVI, 15, 2

X V I , 16

DE NO A LOS PKOffJiTAS

1113

cinco [ 2 7 ] . E s t a c u e s t i n se h a r e s u e l t o t a m b i n de o t r o m o d o . S e g n esta s o l u c i n a l o s setenta y cinco a o s q u e t e n a A b r a m c u a n d o s a l i de H a r r n se c o m p u t a r a n d e s d e el a o en q u e fu l i b r a d o del fuego de los c a l d e o s , n o d e s d e el a o en q u e n a c i , como, si f u e r a sta la fecha p r e c i s a d e su n a c i m i e n t o [ 2 8 ] . 2. M a s S a n E s t e b a n , n a r r a n d o esto en los H e c h o s de los A p s t o l e s , d i c e : El Dios de la gloria se apareci a nuestro padre Abrahn cuando estaba en Mesopotamia, antes de habitar en Harrn, y le dijo: Sal de tu tierra, y de tu parentela, y de la casa de tu padre, y ven al pas que yo te mostrar. S e g n estas p a l a b r a s de S a n E s t e b a n , D i o s n o h a b l a A b r a h n d e s p u s dla m u e r t e d e su p a d r e , q u e m u r i c i e r t a m e n t e en H a r r n , d o n d e m o r con l su h i j o , s i n o a n t e s d e q u e h a b i t a r a en a q u e l l a ciud a d , p e r o e s t a n d o ya en M e s o p o t a m i a . Y a h a b a , p u e s , s a l i d o de e n t r e los c a l d e o s . Y as, lo q u e S a n E s t e b a n a a d e : Entonces Abrahn sali de la Caldea y habit en Harrn, no muestra q u e esto se llev a c a b o d e s p u s q u e D i o s le h a b l ( p u e s n o s a l i d e la C a l d e a d e s p u s de esa a d m o n i c i n d i v i n a , p u e s t o q u e d i c e q u e le h a b l D i o s e s t a n d o en M e s o p o t a m i a ) , s i n o q u e se refiere a t o d o el t i e m p o e x p r e s a d o p o r el a d v e r b i o entonces, es d e c i r , d e s d e q u e s a l i de C a l d e a y fij su r e s i d e n c i a en H a r r n . L o m i s m o p r u e b a e s t o : Y, despus de la muerte de padre, Dios le coloc en esta tierra en que ahora moris vosotros y vuestros padres. N o d i c e : D e s p u s de m u e r t o su p a d r e , s a l i de H a r r n , s i n o : D i o s le coloc a q u d e s p u s de m u e r t o su p a d r e . E n c o n c l u s i n : d e b e m o s e n t e n d e r q u e D i o s h a b l a. A b r a h n e s t a n d o a n en M e s o p o t a m i a , antes de h a b i t a r en quintus. Soluta est autem quaestio ista et aliter, ut septuaginta quinqu' anni Abrahae, quando egressus est de Charra, ex illo computarentur, x quo de igne Chaldaeorum liberatns, non ex quo natus est, tanquam tune potius natus habendus sit. 2. Sed beatus Stephanus in Actibus Apostolorum cum ista narraret, Deus, inquit, gloriae apparu.it Abrahae patri nostro, cum esset in Mesopotamia, priusquam habitaret in Charra, et, ait ad illum, Exi de trra tua, et. de cognatione tua, et de domo patris tui, et peni in terram, quam ubi demonstrabo. Secundum haec verba Stephani non post mortem patris eius locutus est Deus Abrahae, qui utique in Charra mortuus est, ubi cum illo et ipse filias habitavit; sed priusquam habitaret in eadem eivitate, iam tamen cum esset in Mesopotamia. Iam ergo exierat a Clialdaeis. Quod ita.que adinngit Stephanus, Tune Abraham egressus est de trra Chaldaeorum, et habitavit in Charra, non demonstrat quid sit factum, posteaquam locutus est illi Deus (eque enim post illa Dei verba egressus est de trra Chaldaeorum, cum dicat ei locutum Deum cum esset in Mesopotamia), sed ad totum illud tempus pertinet quod ait. Tune, id est, ex quo egressus est a . Chaldaeis, et habitavit in Charra. tem quod sequitur, Et, inde postquam mortuus est pater eius, collocavit illum in trra hac, in qua vos nunc, habitalis, et paires vestri": non ait, Postquam mortuus est pater eius, exiit de Charra; sed inde hic eum collocavit, postquam mortiras est pater eius. Intelligendum est igitur locutum Deum fuiss ad AbraA c t . 7,2--4.

H a r r n , p e r o q u e l l e g a H a r r n con su p a d r e , g u a r d a n d o d e c o r a z n el p r e c e p t o de D i o s , y q u e s a l i d e all a l o s setenta y cinco a o s y a los ciento c u a r e n t a y cinco de su p a d r e . Y dice q u e su i n s t a l a c i n en l a t i e r r a d e C a n a n , n o su s a l i d a de H a r r n , tuvo l u g a r d e s p u s de la m u e r t e d e su p a d r e , p u e s , c u a n d o c o m p r esa t i e r r a y c o m e n z a p o s e e r l a en p r o p i e d a d , ya h a b a m u e r t o su p a d r e . E m p e r o , esto q u e dice D i o s , establec i d o l ya en M e s o p o t a m i a , es d e c i r , fuera y a del p a s de los c a l d e o s : Sal de tu patria; y de tu parentela, y de la casa de tu padre, n o l l e v a l a i n t e n c i n de u n s a c a r m a t e r i a l del c u e r p o , cosa q u e y a h a b a h e c h o , sino de u n d e s p r e n d e r el e s p r i t u de a q u e l l o . o h a b a s a l i d o , p u e s , de a l l de c o r a z n si e s t a b a m o v i d o p o r la e s p e r a n z a y el deseo d e volver, deseo y esper a n z a q u e , con la a y u d a y el m a n d a t o de Dios y su o b e d i e n c i a , d e b a c e r c e n a r . C i e r t o q u e n o es i n c r e b l e p e n s a r q u e A b r a h n c u m p l i e s e el m a n d a t o de D i o s s a l i e n d o de H a r r n con su espos a S a r r a , y con L o t , su s o b r i n o , d e s p u s q u e N a c o r s i g u i a su p a d r e . C A P I T U L 0
A ABRAHN

X V I
DIOS

O R D E N Y CUALIDAD DE T A S P R O M E S A S H E C H A S P O R

H o r a es ya de c o n s i d e r a r l a s p r o m e s a s h e c h a s p o r D i o s a A b r a h n . E n e l l a s b r i l l a n con m s c l a r i d a d los o r c u l o s de n u e s t r o D i o s , q u e es d e c i r del D i o s v e r d a d e r o s o b r e el p u e b l o de l o s p i a d o s o s , p r o n u n c i a d o s p o r la a u t o r i d a d de l o s p r o f e t a s . ham, eum esset in Mesopotamia, priusquam habitaret in Charra; sed eum in Charram pervenisse cum patre, retento apud se praecepto Dei, et inde exisse septuagsimo et quinto suo, patris autem sui centesimo quadragesimo quinto anno. Collocationem vero eius in trra Chanaan, non profectionem de Charra, post mortem patris eius factam esse dicit; quia iam mortuus erat pater eius, quando emit terram, cuius ibi iam suae rei coepit esse possessor. Quod autem iam in Mesopotamia constituto, hoc est iam egresso de trra Chaldaeorum, dicit Deus, Exi de trra tua, et, de cognatione tua, et de domo patris tui; non ut corpus inde eiieeret, quod iam fecerat, sed ut animum avelleret, dicitur. Non enim exierat inde animo, si spe redeundi et desiderio tenebatur, quae spes et desiderium, Deo iubente ac iuvante, et illo obediente, fuerat amputandum. Non sane incredibiliter existimatur, cum postea secutus esset Nachor patrem suum, tune Abraham praeceptum Domini implesse, ut cum Sarra coniuge sua et Lot filio fratris sui exiret de Charra. CAPUT XVI

DE ORDINK ET QUALITATE PROMISSIONUM DEI, QUAE AD ABRAHAM FACTAE SUNT

Iam considerandae sunt promissiones Dei factae ad Abraham. In his enim apertiora Dei nostri, hoc est Dei veri, oracula apparere coeperunt de populo piorum, quem prophetica praenuntiavit auctoritas. Harum pri-

1114

LA CIUDAD DE D I O S

XVI, 16

X V I , 17

Dli NO A I,OS I'KOl'BTAS

1115

L a p r i m e r a est e x p r e s a d a e n estos t r m i n o s : Y dijo el Seor a Abram: Sal de tu tierra, y d tu parentela, y de la casa de tu padre, y ve a la tierra que yo te mostrar. Y yo te har cabeza de una nacin grande, y le bendecir y ensalzar tu nombre, y sers bendito. Bendecir a los que le bendigan y maldecir a los que te maldigan, y en) ti sern benditas todas las naciones de la tierra. E s d e n o t a r q u e a q u se p r o m e t e n d o s c o s a s a A b r a h n ; u n a , q u e su d e s c e n d e n c i a p o s e e r la t i e r r a de Can a n , y se e x p r e s a e n e s t a s p a l a b r a s : Ve a la tierra que te mostrar, y te har cabeza de una nacin grande; y o t r a , m u c h o m s e x c e l e n t e , y q u e d e b e e n t e n d e r s e n o de su d e s c e n d e n c i a c a r n a l , s i n o e s p i r i t u a l , p o r la c u a l es p a d r e , n o d e u n a n a c i n , la i s r a e l t i c a , s i n o d e t o d a s l a s n a c i o n e s q u e m a r c h a n p o r l a s v e r e d a s d e su fe. E s t a p r o m e s a c o m i e n z a a s : Y sern bendecidas en ti todas las naciones de la tierra. E u s e b i o p i e n s a q u e esta p r o m e s a fu h e c h a el a o setenta y c i n c o d e la v i d a d e A b r a h n , c o m o si h u b i e r a s a l i d o d e H a r r n t a n p r o n t o c o m o la r e c i b i . Y se f u n d a en q u e l a E s c r i t u r a n o p u e d e c o n t r a d e c i r s e en este p a s a j e : Abram tena setenta y cinco aos cuando sali de Harrn. M a s , si esta p r o m e s a fu h e c h a ese a o , A b r a h n m o r a b a y a en H a r r n con su p a d r e , p o r q u e n o p o d r a s a l i r si n o h u b i e r a e s t a d o a l l a n t e s . E s t en c o n t r a d i c c i n esto con l o q u e dice S a n E s t e b a n : El Dios de la gloria se apareci a nuestro padre Abrahn cuando estaba en Mesopotamia antes que habitara en Harrn? Debe, pues, entenderse que acaecieron el m i s m o a o t o d o s estos s u c e s o s : l a p r o m e s a d e D i o s a n t e s q u e A b r a h n h a b i t a r a en H a r r n , su e s t a n c i a e n H a r r n y su ma ita legitur: Et dixit Dominus ad Abram: Exi de trra tua, et de cognatione tua, et de domo patris tui, et vade in terram, quam tibi demonstravero; et faciam te in gentem magnam, et benedicam te, et magnificaba nomen tuum, et eris benedictus, et benedicam benedicentes te, et maledicam maledicentes te, et benedicentur in te omnes tribus terrae. Advertendum est igitur, duas res promissas Abrahae: imam scilicet, quod terram Chanaan possessurum fuerat semen eius, quod significatur, ubi dictum est, Vade in terram, quam tibi demonstravero, et faciam te in gentem magnam: aliam vero longe praestantiorem, non de carnali, sed de spirituali semine, per quod pater est, non unius gentis Israeliticae, sed omnium gentium quae fidei eius vestigia consequuntur, quod promitti coepit his verbis, Et benedicentur in te omnes tribus terrae. Hanc promissionem factam arbitratur Eusebius septuagsimo quinto anno aetatis Abrahae, tanquam mox ut facta est, de Charra exierit Abraham: quoniam Scripturae contradici non potest, ubi legitur, Abram erat quinqu et septuaginta annorum, cun exiit ex Charra " . Sed si eo anno facta est ista promissio, iam utique in Charra cum patre suo demorabatur Abraham. eque enim inde exire posset, nisi prius ibi habitasset. Numquidnam ergo contradicitur Stephano dicenti: Deus gloriae apparuit Abrahae patri nostro cum esset in Mesopotamia, priusquam habitaret in Charra?" Sed intelligendum est, quod eodem anno facta sint omnia, et Dei promissio
'"> G e n . 12,1-4. " A c t . 7,2.

s a l i d a . Y esto n o s l o p o r q u e E u s e b i o en s u s Crnicas comienza a c o n t a r d e s d e el a o d e esta p r o m e s a , y m u e s t r a q u e s a l i de E g i p t o d e s p u s d e c u a t r o c i e n t o s t r e i n t a a o s , p o c a en q u e se d i o la ley, s i n o t a m b i n p o r q u e el a p s t o l S a n P a b l o e x p r e s a eso m i s m o [ 2 9 ] .

C A P I T U L O

X V I I '

L O S TRES IMPERIOS MS BRILLANTES DE LOS GENTILES. E L DE LOS A S I R I O S ESTABA YA MUY FLORECIENTE EN T I E M P O DE A B R A H N

E n ese m i s m o t i e m p o florecan y a t r e s i m p e r i o s d e los gentiles, en los q u e e r g u a su t a l l e con alteza la c i u d a d d e los ter r g e n a s , es decir, la s o c i e d a d d e los h o m b r e s q u e viven s e g n el h o m b r e , b a j o la d o m i n a c i n de los n g e l e s d e s e r t o r e s . Estos i m p e r i o s e r a n el de los sicionios [ 3 0 ] , el d e los e g i p c i o s y el d e los a s i r i o s . E l d e l o s a s i r i o s e r a e l m s p o d e r o s o y floreciente de t o d o s . N i o , h i j o de B e l o , h a b a s u b y u g a d o a t o d o s los p u e b l o s del A s i a , e x c e p t o l a I n d i a . Y l l a m o A s i a n o a l a regin q u e es u n a p r o v i n c i a del Asia M a y o r , s i n o a la l l a m a d a Asia U n i v e r s a l , q u e es, segn u n o s , u n a de l a s d o s , y, segn o r o s , u n a de l a s tres g r a n d e s p a r t e s del m u n d o , q u e seran Asia. E u r o p a y f r i c a [ 3 1 ] . E n esta divisin n o se h a g u a r d a d o i g u a l d a d , p u e s A s i a se e x t i e n d e d e s d e el m e d i o d a p o r o r i e n t e h a s t a el s e p t e n t r i n , y E u r o p a , desde el s e p t e n t r i n h a s t a el occidente, v frica, desde el occidente h a s t a el m e d i o d a . D e anteqnam in Charra habitaret Abraham, et in Charra habitatio eins, et inde profectio: non solum quia Eusebius in Chronicis ab anno huius promissionis computat et ostendit post quadringentos et triginta annos exitnm esse de Aegypto, quando lex data est; verum etiam quia id commemorat apostolus Paulus 4S. CAPT XVI

D E TRIBUS EXCELLENTIORIBUS GENTIUM REONS, QUORUM UNUM, ID EST ASSYRIORUM, IAM ABRAHAM GENITO SUBLIMIS EMINEBAT

Per idem tempus eminentia regna erant gentium, in quibus terrigenarum civitas, hoc est soeietas hominum secundum hominem viventium, sub domina tu angelorum desertorum insignius excellebat: regna videlicet tria, Sicyoniorum, Aegyptiorum, Assyriorum. Sed Assyriorum multo erat potentitis atque sublimis. Nam rex ille Ninus Beli filius, excepta India, universae Asiae populos subiugaverat. Asiam nunc dico, non illam partem quae huius maioris Asiae una provincia est, sed eam quae universa Asia nuncupatur, quam qudam in altera duarum, plerique atitem in tertia totius orbis parte posuerunt, ut sint omnes, Asia, Europa, et frica: quod non aequali divisione fecerunt. Namque ista quae Asia nuncupatur, a
Gal. 3,17.

1310

LA CIUDAD D E ' D I O S -

XVI, .18

XVI, 19

DE NO A I O S PROFETAS

1117

d o n d e se d e s p r e n d e , al p a r e c e r , q u e E u r o p a y f r i c a o c u p a n la m i t a d del o r b e , y la o t r a m i t a d , A s i a . P e r o estas d o s p a r t e s se h i c i e r o n p o r q u e e n t r e e l l a s se h a l l a el o c a n o , q u e recoge l a s a g u a s de dos c o n t i n e n t e s , f o r m a n d o as u n m a r g r a n d e . P o r eso, d i v i d i d o el m u n d o en dos p a r t e s , O r i e n t e y O c c i d e n t e , A s i a q u e d a e n u n a , y E u r o p a y frica, en o t r a . D e l o s t r e s imp e r i o s q u e florecan e n t o n c e s , el d e l o s s i c i o n i o s n o estaba sujeto a los a s i r l o s , p o r q u e e s t n en E u r o p a ; p e r o c m o el de l o s e g i p c i o s n o les e s t a b a sujeto, si d o m i n a b a n t o d a el A s i a , e x c e p t u a d o s , c o m o q u e d a d i c h o , s o l o s los i n d i o s ? E n A s i r a , p u e s , p r e d o m i n a b a el p o d e r de la c i u d a d i m p a . Su corte e r a B a b i l o n i a , q u e es d e c i r Confusin, n o m b r e m u y a p r o p i a d o p a r a la c i u d a d t e r r g e n a . A l l r e i n a b a ya N i o d e s p u s de la m u e r t e de su p a d r e B e l o , p r i m e r r e y en esa c i u d a d p o r e s p a c i o d e sesenta y cinco a o s . S u h i j o N i o , q u e le sucedi en el t r o n , r e i n c i n c u e n t a y dos a o s . Y l l e v a b a c u a r e n t a y t r e s a o s e n el m a n d o c u a n d o n a c i A b r a h n , m s o m e n o s el a o m i l doscientos a n t e s de la f u n d a c i n de R o m a , q u e es c o m o la B a b i l o n i a de O c c i d e n t e [ 3 2 ] . C A P I T U L O X V I I I

c a m i n con L o t , su s o b r i n o , y su e s p o s a S a r r a a l a t i e r r a de C a n a n , l l e g a n d o h a s t a S i q u n . A q u recibi u n n u e v o o r c u l o de D i o s , r e f e r i d o en estos t r m i n o s : S e apareci Dios a Abrahn y le dijo: Yo dar a tu descendencia esta tierra. E n esta p r o m e s a n o se h a c e referencia a la d e s c e n d e n c i a q u e le c o n s t i t u y p a d r e d e t o d a s l a s n a c i o n e s , sirio slo a a q u e l l a p o r la q u e es p a d r e de u n a n a c i n , l a i s r a e l t i c a . Y sta es l a q u e p o s e y aquella tierra. C A P I T U L O
LA

X I X
EN EGIPTO

C A S T I D A D DE S A R R A , P R O T E G I D A P O R D I O S

S E G U N D A P R O M E S A DE D I O S A A B R A H N

S a l i d o q u e h u b o A b r a h n de H a r r n a los setenta y cinco a o s de su v i d a y ciento c u a r e n t a y cinco de su p a d r e , se enmeridie per orientem usque ad septentrionem pervenit: Europa vero a septentrione usque ad occidentem; atque inde frica ab occidente usque ad meridiem. Unde videntur orbem dimidium duae tenere, Europa et frica, alium vero dimidium sola Asia. Sed ideo illae duae partes factae sunt, quia nter utramque ab Ocano ingreditur quidquid aquarum trras interluit, et hoc mare magnum nobis facit. Quapropter si in duas partes orbem dividas, Orientis et Occidentis, Asia erit in una, in altera vero Europa et frica. Quamobrem trium regnorum, quae tune praecellebant, scilicet Sicyoniorum non erat sub Assyriis, quia in Europa sunt: Aegyptiorum autem quomodo eis non subiacebat, a quibus tota Asia tenebatur, solis Indis, ut perhibetur, exceptis? In Assyria igitur praevaluerat dominatus impiae civitatis: huius caput erat illa Babylon, cuius terrigenae civitatis nomen aptissimum est, id est Confusio. Ibi iam Ninus regnabat post mortem patris sui Beli, qui primus illie regnaverat sexaginta quinqu annos. Filius yero eius Ninus, qui defuncto patri successit in regnum, quinquaginta dos regnavit annos, et habebat in regno quadraginta tres, quando natus est Abraham, qui erat annus circiter millesimus ducentesimus ante conditam Romam, veluti alteram in Occidente Babyloniam. CAPUT XVIII

Luego, A b r a h n levant all un altar, invoc a Dios y march de a l l . H a b i t en el desierto, y de a q u se vio o b l i g a d o p o r el h a m b r e a p a s a r a E g i p t o . C u a n d o dijo q u e su m u j e r e r a su h e r m a n a , n o m i n t i [ 3 3 ] , p o r q u e en r e a l i d a d lo e r a , p u e s e r a su p r i m a c a r n a l , c o m o Lot, q u e e s t a b a en el m i s m o g r a d o d e c o n s a n g u i n i d a d , fu l l a m a d o t a m b i n h e r m a n o s u y o . P o r t a n t o , c a l l q u e e r a su esposa, p e r o n o lo n e g , e n c o m e n d a n d o a D i o s el v e l a r p o r su c a s t i d a d y p r e c a v i e n d o , c o m o h o m b r e , l a s a s e c h a n z a s h u m a n a s . Si n o t o m a r a t o d a s l a s p r e c a u c i o n e s posib l e s c o n t r a el p e l i g r o , se d i r a q u e t e n t a b a a D i o s , n o q u e esper a b a en l. S o b r e esta cuestin ya h e m o s d i c h o lo n u e s t r o resp o n d i e n d o a l a s c a l u m n i a s del m a n i q u e o F a u s t o [34.]. P o r fin sucedi lo q u e A b r a h n se h a b a p r o m e t i d o del S e o r . F a fratris et S a n a coniuge perrexit in terram Chanaan, et pervenit usque ad Sichem, ubi rursus accepit divinum oraculum, de qno ita scriptum est: Et apparuit Dominus Abrahae, et dixt illi, Semini tuo daho terram. hanc4*. Nihil hic de illo semine promissum est, in quo pater factus est omnium gentium: sed de illo solo, de quo pater est unius Israeliticae Kontis: ab hoc enim semine trra illa possessa est. CAPUT XIX

D E SARRAE PUDICITIA IN AEGYPTO PER DEUM CUSTODITA, QUAM ABRAHAM NON OXOREM SUAM ESSE DIXERAT, SED SOROREM

D E ITEKATO AIXOQUIO DEI AD ABRAHAM, QUO EI ET SEMINI EIUS CHANAAN TERRA PROMITTITUR

Deinde aedificato ibi altari, et invcate Deo, Abraham profectus est inde, et habitavit in eremo, atque inde ir in Aegyptum famis necessitate compulsus est. Ubi uxorem suam dixit sororem 50 , nihil mentitus. Erat enim et hoc, quia propinqua erat sanguine: sicut etiam Lot eadem propinquitate, cum fratris eius esset filius, frater eius est dictus. Itaque uxorem tacuit, non negavit, coniugis tuendam pudicitiam committens Deo, et humanas insidias cavens ut homo: quoniam si periculum quantum caven poterat, non caveret, magis tentaret Deum, quam speraret in Deum. De qua re contra calumniantem Faustum Manichaeum satis diximus". Denique factum est quod de Domino praesumpsit Abraham. Nam Pharao
49 s

Egressus ergo Abraham de Charra septuagsimo quinto anno aetatis guae, centesimo autem quadragesimo et quinto patris sui, cum Lot filio

G n . 12,7. " G e n . 12,7-TQ.

sl

L.Mc.36.

,||IU118

W CIUDAD DE DIOS

XVI, 20

XVI, 21

DE NO A LOS PROFETAS

1119

r a n , r e y d e E g i p t o , q u e la h a b a t o m a d o p o r e s p o s a , h e c h o u n a l l a g a , la d e v o l v i a su m a r i d o . L e j o s de n o s o t r o s p e n s a r q u e se vio m a n c i l l a d a p o r coito a j e n o , p u e s q u e es m u c h o m s c r e b l e q u e e s a s e n o r m e s l l a g a s n o p e r m i t i e r a n c o m e t e r a Far a n ese c r i m e n . C A P I T U L O


SEPARACIN ENTRE LOT Y

C A P I T U L O
TERCERA PROMESA DE D I O S

X X I
A ABRAHN

XX
EN ELLA QUED

ABRAHN.

A S A L V O LA CARIDAD

U n a vez q u e A b r a h n volvi de E g i p t o al l u g a r de d o n d e h a b a s a l i d o , Lot, su s o b r i n o , se a l e j de l sin r o m p e r l a s relaciones y se r e t i r a S o d o m a . L a s g r a n d e s r i q u e z a s q u e h a b a n a d q u i r i d o y l a s frecuentes r i a s de sus p a s t o r e s les m o v i e r o n a t o m a r esa decisin, p a r a e v i t a r as la p u g n a y d i s c o r d i a de su s e r v i d u m b r e . C o m o h o m b r e s q u e e r a n , esto p o d a t a m b i n susc i t a r e n t r e e l l o s a l g u n a r e y e r t a . Y A b r a h n , p r e v i n i e n d o este m a l , d i r i g e a Lot estas p a l a b r a s : No haya reyerta entre nosotros, ni entre mis pastores y los tuyos, porque somos hermanos. No est toda la tierra a tu vista? Seprate de m; si t vas a la izquierda, yo ir a la derecha, y si t a la derecha, yo a la izquierda. Q u i z h a y a t e n i d o o r i g e n a q u esa pacfica cost u m b r e e n t r e l o s h o m b r e s d e q u e , al r e p a r t i r s e l o s t e r r e n o s , el m a y o r d i v i d e y el m e n o r escoge. rex Aegypti, qui eam sibi uxorem acceperat, graviter afflictus snarito reddit'". Ubi absit ut credamus, alieno concubitu fuisse pollutam: quia multo est credibilius, boc Pharaonem facer afflictionibus magnis non fuisse permissum. CAPUT XX

D e s p u s de h a b e r s e ya s e p a r a d o A b r a h n y L o t , f o r z a d o s p o r el m a n t e n i m i e n t o de la s e r v i d u m b r e , n o p o r l a f e a l d a d de la d i s c o r d i a , y c u a n d o vivan y a c a d a u n o en su p u e s t o : A b r a h n , en l a t i e r r a de C a n a n , y Lot, en S o d o m a , el S e o r d i r i g i a A b r a h n p o r t e r c e r a vez la p a l a b r a : Mira con tus ojos y extiende tu vista desde aqu al aquiln y al frico, al oriente y al mar. Toda esa tierra que ves, yo te le dar a ti y a tu posteridad hasta el siglo, y multiplicar tu descendencia como la arena de la tierra. Si alguno puede contar la arena de la tierra, se contar tambin tu descendencia. Levntate y recorre ese pas a lo largo y a lo ancho, porque a ti te lo dar. N o a p a rece c l a r o si a q u est i m p l i c a d a la o t r a p r o m e s a q u e le constituye p a d r e d e t o d a s l a s n a c i o n e s . P u e d e s u p o n e r s e q u e d i c e n r e l a c i n a ello estas p a l a b r a s : Y multiplicar tu descendencia como la arena de la tierra, e x p r e s i n figurada, q u e los g r i e g o s l l a m a n h i p r b o l e , y q u e en r e a l i d a d es m e t a f r i c a , n o p r o p i a . Y n a d i e u n p o c o v e r s a d o en la E s c r i t u r a d u d a q u e t a n t o ste c o m o los d e m s t r o p o s son c o r r i e n t e s en e l l a . E s t a figura retrica, es d e c i r , este m o d o de, e x p r e s a r s e , t i e n e l u g a r c u a n d o l o q u e se dice de u n a cosa excede en m u c h o a lo q u e la cosa es en s. Q u i n n o ve, p o r e j e m p l o , q u e es i n c o m p a r a b l e m e n t e m a y o r el n m e r o de a r e n a s q u e el de h o m b r e s q u e p u e d e n existir CAPUT XXI

DE SECESSIONE LOT ET ABRAHAE, QAE ILLIS SALVA CHARITATE COMPLACUIT

D E TERTIA PROMISSIONE DEI, QUA TERRAM CHANAAN ABRAHAE ET SEMINI EIUS IN PERPETUUM ROLLICETUR

Reverso igitur Abraham ex Aegypto in locum unde venerat, tune Lot fratris filius ab illo in terram Sodomorum, salva charitate, discessit. Divites quippe facti erant, pastoresque multos pecorum habere coeperant, quibus inter se rixantibus, eo modo familiarum suarum pugnacem discordiam vitaverunt. Poterat quippe hinc, ut sunt humana, etiam inter ipsos aliqua rixa consurgere. Proinde hoc malum praecaventis Abrahae verba ista sunt ad Lot: Non sit rixa inter me et te, et inter pastores meos et pastores tuos, guia homines fratres nos sumus: nonne ecce tota trra ante te est? Discede a me: si tu in sinistram, ego in dextram; vel si tu in dextram, ego in sinistram53. Hinc fortassis effecta est inter homines pacifica consuetudo, ut quando terrenorum aliquid partiendum est, maior dividat, minor eligat.
G e n . 12,20 I b i d . , 13,8 e t 9.

Cum ergo digressi essent, separatimque habitarent Abraham et Lot necessitate sustentandae familiae, non foeditate discordiae, et Abraham in trra Chanaan, Lot autem esset in Sodomis, orculo tertio Dominus dixit ad Abraham: Respiciens oculis tuis vide a loco in quo nunc tu es, ad Aquilonem, et Africum, et Orientem, et Mare; quia omnem terram quam tu vides, tibi dabo, et semini tuo usque in saeculm, et faciam semen tuum tanquam arenam terrae. Si potest aliquis dinumerare arenam terrae, et semen tuum dinumerabitur. Surgens perambula terram in longitudinem eius, et in latitudinem, quia tibi dabo eam 54. In hac promissione utrum sit etiam illa, qua pater factus est omnium gentium, non evidenter apparet. Potest enim videri ad hoc pertinere, Et faciam semen tuum tanquam arenam terrae: quod ea locutione dictum est, quam Graeci vocant hyperbolen: quae utique trpica est, non propria. Quo tamen modo, ut caeteris tropis uti soler Scripturam, nullus qui eam didicit, ambigit. Iste autem tropus, id est modus locutionis, fit quando id quod dcitur, longe est amplius, quam quod eo dicto significatur. Quis enim non videat, quam sit incomparabiliter amplior arenae numerus, quam potest esse omnium
54

G e n . 13,14-17.

1120

LA CIUDAD DE DIOS

XVI, 2 1 XVI, 22
DB NO A LOS PROFETAS

1121

desde A d n h a s t a el in d e l m u n d o ? C u n t o m a y o r ser, p o r tanto, q u e la descendencia de A b r a h n , no slo la pertinente a la n a c i n i s r a e l t i c a , s i n o t a m b i n l a q u e es y s e r s e g n l a imit a c i n d e l a fe en el m u n d o e n t e r o y en t o d o s l o s p u e b l o s ! E n r e a l i d a d , este l i n a j e es b i e n p o c a cosa en c o m p a r a c i n c o n l a m u l t i t u d de l o s i m p o s , a u n q u e esos p o c o s f o r m a n u n n m e r o inn u m e r a b l e , e x p r e s a d o h i p e r b l i c a m e n t e p o r l a a r e n a de la tier r a . V e r d a d es q u e esta m u l t i t u d q u e se p r o m e t e a A b r a h n es i n n u m e r a b l e , n o p a r a D i o s , s i n o p a r a los h o m b r e s , p u e s p a r a D i o s n o lo es n i l a a r e n a d e la t i e r r a . P o r e n d e , p u e s t o q u e es m s c o n g r u e n t e c o m p a r a r a la m u l t i t u d d e l a a r e n a l a s d o s d e s c e n d e n c i a s de A b r a h n , l a i s r a e l t i c a y l a u n i v e r s a l t o d a , y a sta se e x t i e n d e t a m b i n l a p r o m e s a , n o segn l a c a r n e , s i n o s e g n el e s p r i t u de m u c h o s h i j o s , p u e d e e n t e n d e r s e q u e l a p r o mesa h e c h a a q u se a p l i c a a a m b a s r e a l i d a d e s [ 3 5 ] . M a s dijim o s q u e n o a p a r e c e c l a r o p o r q u l a m u l t i t u d d e l a n i c a nacin q u e d e s c i e n d e s e g n l a c a r n e d e A b r a h n a t r a v s d e su n i e t o J a c o b se a c r e c i t a n t o , q u e l l e n casi t o d a s l a s p a r t e s d e l m u n d o . P o r eso p u d o t a m b i n s e r c o m p a r a d a h i p e r b l i c a m e n t e a l a m u l t i t u d de l a a r e n a , p o r q u e sta s l o es i n n m e r a p a r a el h o m b r e . E s cierto q u e n a d i e d u d a q u e se e x p r e s s o l a m e n t e el p a s l l a m a d o C a n a n . P e r o estas p a l a b r a s : Te lo dar a ti y a tu descendencia hasta el siglo, p u e d e n h a c e r t i l n a a l g u n o s si ent i e n d e n p o r hasta el siglo e t e r n a m e n t e . E n c a m b i o , si hasta el siglo lo e n t i e n d e n a q u , c o m o fielmente s o s t e n e m o s n o s o t r o s , p o r el p r i n c i p i o d e l siglo f u t u r o y el fin d e l p r e s e n t e , n o les ofrecer dificultad a l g u n a . P o r q u e , si b i e n l o s i s r a e l i t a s f u e r o n e x p u l s a d o s de J e r u s a l n , con t o d o , m o r a n en o t r a s c i u d a d e s de l a hominum ab ipso Adam usque ad terminum saeculi? quanto ergo magis quam semen Abrahae; non solum quod pertinet ad Israeliticam gentem, verum etiam quod est, et futurum est, secundum imitationem fidei, toto orbe terrarum in mnibus gentibus? Quod semen, in oomparatione multitudinis impiorum, profecto in paucis est: quamvis et ipsi pauci faciant innumerabilem multitudinem suam, quae significata est secundum hyperbolen per arenam terrae. Sane ista multitudo quae promittitur Abrahae, non Deo est innumerabilis, sed hominibus: Deo autem nec arena terrae. Proinde quia non tantum gens Israeltica, sed universum semen Abrahae. ubi est et promissio, non secundum carnem, sed secundum spiritum plurium filiorum, congruentius arenae multitudini comparatur; potest hic intelligi utriusque rei facta promissio. Sed ideo diximus, quod non evidenter appareat, quia et illius gentis unius multitudo, quae secundum carnem nata est ex Abraham per eius nepotem Iacob, in tantum crevit, ut pene omnes partes orbis impleverit. Et ideo potuit et ipsa secundum hyperbolen arenae multitudini comparan; quia et haec sola innmera est homini. Terram certe illam solam significatam, quae appellata est Chanaan, nemo ambigit. Sed quod dicrum est, Tibi dabo eam, et semini tuo usque in saeculum; potest mover nonnullos, si usque in saeculum intelligant in aeternum. Si autem in saeculum hoc loco sic accipiant, quemadmodum fideliter tenemus, initium futuri saeculi a fine praesentis ordiri, nihil eos movebit: quia etsi expulsi sunt Israelitae de Ierosolymis, manent

t i e r r a d e C a n a n y m o r a r n h a s t a el fin. A d e m s , c u a n d o esa t i e r r a es h a b i t a d a p o r l o s c r i s t i a n o s , es el l i n a j e d e A b r a h n el que la habita.

C A P I T U L O

X X I I

V I C T O R I A DE A B R A H N SOBRE L O S ENEMIGOS DE SODOMA

A b r a h n , d e s p u s de h a b e r r e c i b i d o esta p r o m e s a , e m i g r y a c a m p e n o t r o l u g a r d e l a m i s m a r e g i n , es d e c i r , b a j o l a e n c i n a d e M a m b r e , q u e e s t a b a en H e b r n . D e s p u s , c u a n d o se l i b r a b a la g u e r r a d e c i n c o r e y e z u e l o s c o n t r a c u a t r o y, v e n c i d o s los s o d o m i t a s , q u e d p r i s i o n e r o t a m b i n L o t , A b r a h n , acomp a a d o d e t r e s c i e n t o s d i e c i o c h o d e l o s s u y o s , lo l i b r d e l o s e n e m i g o s q u e h a b a n a t a c a d o a S o d o m a . Y v e n c i a favor d e los reyes d e S o d o m a y r e h u s l o s d e s p o j o s q u e el r e y d e Sod o m a le ofreca. P e r o e n t o n c e s M e l q u i s e d e c , s a c e r d o t e del D i o s excelso, le b e n d i j o . D e M e l q u i s e d e c se refieren m u c h a s y g r a n des cosas en la e p s t o l a escrita a l o s H e b r e o s , q u e m u c h o s dicen s e r del a p s t o l S a n P a b l o , y a l g u n o s l o n i e g a n . E n esta ocasin a p a r e c i p o r p r i m e r a vez el sacrificio q u e a h o r a ofrecen los c r i s t i a n o s a D i o s en t o d o el o r b e , c u m p l i n d o s e a q u e l l o q u e m u c h o d e s p u s del suceso se p r o f e t i z d e Cristo, q u e a n h a b a de e n c a r n a r s e : T eres sacerdote para siempre segn el tamen in aliis civitatibus terrae Chanaan, et usque in finem manebunt: et universa trra illa cum a christianis inhabitatur, etiam ipsum semen est Abrahae. CAPUT
DE

XXII

SUPERATIS AB ABRAHAM HOSTIBUS SODOMORUM. QUANDO ET LOT DE CAPTIVITATE ERIPUIT, ET A MELCHISEDECH SACERDOTE BENEDICTOS EST

Hoc responso promissionis accepto migravit Abraham, et mansit in alio eiusdem terrae loco, id est iuxta quercum Mambre, quae erat Cheb r o n " . Deinde ab hostibus qui Sodomis irruerant, cum quinqu reges adversus quatuor bellum gererent, et vctis Sodomitis etiam Lot captus esset, liberavit eum Abraham, adductis secum in praelium trecentis decem et octo vernaculis suis: et victoriam fecit regibus Sodomorum, nihilque spoliorum auferre voluit, cum rex cui vicerat obtulisset. Sed plae tuno benedictus est a Melchisedech, qui erat sacerdos Dei excelsi S6 : de quo in Epstola quae inscribitur ad Hebraeos, quam plures apostoli Pauli esse dicunt, quidam vero negant, multa et magna conscripta s u n t " . Ibi quippe primum apparuit sacrificium, quod nunc a Christianis offertur Deo toto orbe terrarum, impleturque illud quod longe post hoc factum per prophetam dicitur ad Chrstum, qui fuerat adhuc venturus in carne: Tu es sacerdos in aeternum secundum ordinem Melchisedech . Non scilicet
G e n . 13,18. ,6 I b i d . , 14,1-20. " H e b r . 7. ''* ! ' s . 109, 4.
65

XVI, 2 4 , 1 1122
LA CIUDAD DR DIOS

DE NO A LOS PROFETAS

H23

XVI, 23

orden de Melquisedec. E s decir, n o s e g n el o r d e n de A a r n , o r d e n q u e d e b a ser a b o l i d o p o r la r e a l i d a d q u e p r e n o t a b a n aquellas sombras:

C A P I T U L O
NUEVA PROMESA

X X I I I
JUSTIFICACIN

DE D I O S A A B R A H N . L A P O R LA F E

j a c t a n de h a b e r c o m p r e n d i d o y c o n s i g n a d o el n m e r o de estrel l a s , c o m o A r a t o [ 3 6 ] , E u d o x o [ 3 7 ] o a l g u n o s otros, si los h a y , a esos t a l e s la a u t o r i d a d de este l i b r o les d e s d e a [ 3 8 ] . Y es en este p a s a j e d o n d e se i n s e r t a la sentencia q u e nos t r a e al r e c u e r d o el A p s t o l p a r a e n c a r e c e r la g r a c i a de D i o s : Crey Abrahn, y le fu reputado a justicia. Con ello i n t e n t a q u e la c i r c u n c i s i n n o se g l o r e e m p e n d o s e en n o a d m i t i r a los i n c i r c u n c i s o s a la fe de Cristo, p u e s t o q u e , c u a n d o la fe de A b r a h n le fu r e p u t a d a a j u s t i c i a , a n n o h a b a s i d o circuncidado. C A P I T U L O
SIMBOLISMO DEL SACRIFICIO

T a m b i n en esta ocasin h a b l el S e o r a A b r a h n en visin. D i o s le p r o m e t i su p r o t e c c i n y su g r a c i a , y l, solcito p o r su p o s t e r i d a d , dijo q u e u n tal Eliecer, c r i a d o s u y o , h a b a de ser su h e r e d e r o . Y D i o s i n m e d i a t a m e n t e le p r o m e t i u n h e r e d e r o , n o u n d o m s t i c o s u y o , s i n o u n a u t n t i c o h i j o de A b r a h n , y q u e su d e s c e n d e n c i a sera i n n u m e r a b l e , n o c o m o la a r e n a de la t i e r r a , sino c o m o las e s t r e l l a s del cielo. A q u , a m i p a r e c e r , se le p r o m e t i la p o s t e r i d a d s u b l i m e con la felicidad c e l e s t i a l . P u e s p o r lo q u e h a c e al n m e r o , q u son las estrel l a s del cielo en r e l a c i n con la a r e n a de la t i e r r a , a n o ser q u e a l g u i e n d i g a q u e esta c o m p a r a c i n se a s e m e j a en q u e las estrellas no pueden contarse t a m p o c o ? P o r q u e no debe creerse que sea p o s i b l e v e r l a s t o d a s , y a q u e , c u a n t o con m s fijeza m i r a u n o , t a n t a s m s ve. D e d o n d e se d e d u c e q u e es r a z o n a b l e p e n s a r que, a u n a los m s p e r s p i c a c e s , se e s c a p a n a l g u n a s , sin h a b l a r de los a s t r o s , q u e , s e g n c u e n t a n , s a l e n y se p o n e n en u n a p a r t e del m u n d o m u y a l e j a d a de n o s o t r o s . E n fin, a c u a n t o s se secundum ordinem Aaron: qui ordo fuerat auferendus illucescentibus rebus, quae illis umbris praenotabantur. CAPUT XXIII

X X I V
OFRECIDO POR ABRAHN

1. E n la m i s m a visin, h a b l a n d o D i o s con l, le dijo t a m b i n : Yo soy el Dios que te saqu de la regin de los caldeos para darte esta tierra y ser su heredero. Y , p r e g u n t n d o l e A b r a h n c m o c o n o c e r a q u e sera su h e r e d e r o . D i o s le r e s p o n d i : Escgeme una novilla, una cabra y un carnero, todos ellos de tres aos; una trtola y una paloma. Tom, pues, todos estos animales, los parti por medio y les puso frente a frente, pero las aves no las dividi. Y, c o m o est e s c r i t o , las aves bajaban sobre los cuerpos que haban, sido divididos y Abram las situ. Hacia el atardecer sorprendi a Abram un pavor y se apoder hibentur. Post r emo quicumque universum stellarum numerum comprehendisse et conscripsisse iactantur, sicut Aratus vel Eudoxus, vel si qui alii sunt, eos libri huius contemnit auctoritas. Hic sane illa sententia ponitur, cuius Apostolus meminit propter Dei gratiam commendandam, Credidu Abraham Deo, et deputatum, est illi ad iustitiam"": ne circumeisio gloriaretur, gentesque incircumeisas ad fidem Ch-risti noet admitti. Hoo enim quando factum est, ut credenti Abrahae deputaretur fides ad iustitiam, nondum fuerat circumeisus. CAPUT
DE

DE VERBO D O M I M AD ABRAHAM, qvo EI PROMITTITOK SECUNDUM MULTITI/UINEM STELLARM MULTIPUCANDA rOSTERITAS; QUOD CREDENS ISTIFICATDS EST ADHC 1N PRAEPUTIO CONSTITUTUS

XXIV

Etiam tune factum est verbum Domini ad Abraham in visu. Qui cum ei protectionem mercedemque promitterct valde multam; ille de posteritate sollicitus, quemdam Eliezer vernaculum suum futurum sibi haeredem dixit: continuoque illi promissus est haeres, non ille vernaculus, sed qui de ipso Abraham fuerat exiturus: rursusque semen innumetabile, non sicut arena terrae, sed sicut stellae caeli 3 : ubi mihi magis videtur promissa posteritas caelesti felictate sublimis. Nam quantum ad multitudinem pertinet, quid sunt stellae caeli ad arenam terrae, nisi quis et istam comparationem in tantum esse similem dicat, in quantum etiam stellae dinumerari non valent? quia nec omnes eas videri posse credendum est. Nam quanto quisque acutius intuetur, tanto plures videt: un de et acerrime cernentibus aliquas oceultas esse mrito existimatur, exceptis eis sideribus quae in alia parte orbis a nobis remotissima oriri et occidere per" G e n . 15,1-5.

SIGNIFICATIONE SACRIFICH, QUOD ABRAHAM OFFERRE PRAECEPTUS EST, CUM POPOSCISSET UT DE HIS QUAE CREDIDERAT, DOCERETUR

1. In eodem visu cum loqueretur ei Deus, etiam hoc ait ad illum: Ego Deus qui te eduxi de regione Chaldaeorum, ut dem tibi terram hanc, ut haeres sis eius. Ubi cum interogasset Abraham secundum quid sciret, quod haeres eius erit,- dixit illi Deus: Accipe mihi iuvencam trimam, et capram trimam, et arietem trimum, et turturem, et columbam. Accepit autem illi haec omnia, et divisit illa media, et posuit ea contra faciem alterum alten: aves autem non divisit. Et descenderunt. sicut scriptum est, aves supra corpora quae divisa erant. et consedit illis Abram. Circa $olis autem occasum pavor irruit super Abram, et ecce timor tenebrosus magnus incidit ei: et dictum est ad Abram, Sciendo scies, quia peregri"" G e n . 15,6, R o m . 4,3, et G a l . 3,6.

1124

LA CIUDAD DI5 DIOS

XVI, 24, 2

XVI, 24, 2

DB NO A LOS PROFETAS

U25

de l un temor grande y tenebroso. Y entonces se le dijo: Sbete que tus descendientes sern peregrinos en tierra ajena, y que los reducirn a esclavitud, y los ajligirn por espacio de cuatrocientos aos. Mas a la nacin a quien servirn, yo la juzgar. Despus de esto saldrn de aqu cargados de riquezas. Entre tanto, t irs en paz a juntarte con tus padres entrado en una vejez dichosa. Y no volvern ac hasta la cuarta generacin, porque al presente los pecados de los amorreos an no han colmado la medida. Puesto ya el sol, se elev una llama, y apareci un horno humeando y lmparas de fuego, que atravesaron por entre los animales divididos. Ese da firm el Seor Dios con Abram una alianza, diciendo: Dar a tu posteridad esta tierra desde el ro de Egipto hasta el gran ro Eufrates, los cneos, los ceneceos, y los cedmoneos, y los queteos, y los fereceos, y los rafallas, y los amorreos, y los cananeos, y los eveos, y los gergeseos, y los jebuseos. 2. Todo eso sucedi y se dijo en visin, pero por inspiracin de Dios. Explicar al detalle cada punto de stos sera largo y excedera la humilde pretensin de la presente obra. Basta saber lo imprescindible. La fe de Abrahn, por la que crey a Dios, y le fu reputado a justicia, no sufri menoscabo al decir despus de haberle sido prometida la herencia de aquella tier r a : Seor dominador, segn qu signos sabr que ser su heredero? El no dice: Cmo lo sabr?, como si an no creyera, sino: Segn qu signos lo sabr?, como pidiendo una semejanza de la realidad, con la que pudiera conocer el modo de la misma. A este tenor, no implica desconfianza le actitud de la Virgen Mara cuando dijo: Cmo ser eso, pues yo no conozco varn alguno? Ella, que estaba cierta de lo que haba de num erit semen tuum in trra non propria, el in servitutem redigent eos, et afjligent eos quadringentis annis; gentem autem cui servierint, iudicabo ego. Post haec vero exibunt huc cum suppellectili multa. Tu autem ibis ad paires tuos cum pace nutritus in senecta bona. Quarta vero generatione convertent se huc. Nondum enim impleta sunt peccata Amorrhaeorum usque adhuc. Cum autem iam sol erat ad occasum, jada est flamma, et ecce fornax fumabunda, et lampades ignis, quae pertransierunt per media divisa illa. In die illa disposuit Dominus Deus testamentum ad Abram, dicens: Semini tuo dabo terram hanc, a flumine Aegypti usque ad flumen magnum Euphratem, Cenaeos, et Cenezaeos, et Cedmonaeos, et Chetaeos, et Pheresaeos, et Raphaim, et Amorrhaeos, et Chananaeos, et Evaeos, et Gergesaeos, et Iebusaeos. 2. Haec omnia in visu facta divinitus atque dicta sunt, de quibus singulis enucleate disserere longum est, et intentionem operis huius excedit. Quod ergo satis est, nosse debemus: posteaquam dictum est, credidisse Abraham Deo, et deputatum esse lili ad iustitiam, non eum in fide defecisse, ut diceret, Dominator Domine, secundum quid sciam quia haeres eius ero? " terrae quippe illius promissa erat haereditas. Non enim ait, Unde sciam, quasi adhuc non crederet: sed ait, Secundum quid sciam, ut ei rei quam crediderat, aliqua similitudo adhiberetur, qua eius modus
61

suceder, peda una explicacin, el cmo de la obra. Y esa pregunta hall eco: El Espritu Santo descender sobre ti y la virtud del Altsimo te cubrir con su sombra. Aqu tambin se dio un signo, el de animales, de una novilla, una cabra y un carnero, y de dos aves, una trtola y una paloma. Y segn esa figura conoca ya lo venidero, que no dudaba que sucedera. Quiz est significado por la novilla el pueblo sometido al yugo de la ley Y P o r I a cabra, ese mismo pueblo, futuro pecador, y por el carnero, ese pueblo que haba de reinar. (Y se aade que esos animales son de tres aos justamente por las tres pocas notables : desde Adn hasta No, desde No hasta Abrahn y desde ste hasta David, que, reprobado Sal, es el primero sentado por voluntad de Dios en el trono de Israel. En esta tercera poca, que corre desde Abrahn hasta David, como quien anda en la tercera edad de su vida, lleg aquel pueblo a su mocedad.) Y, aunque no significan eso, sino otra cosa ms apta, yo no dudo lo ms mnimo que los espirituales estn prefigurados por la trtola y la paloma. Y sta es la razn de aquella clusula: Y las aves no las dividi, porque los carnales se dividen entre s, y los espirituales, no, bien se aparten de las conversaciones negociosas de los hombres, como la trtola, bien vivan entre ellas, como la paloma. Estas dos aves son simples e inofensivas, y con ello daba a entender que en el pueblo israelita, futuro posesor de aquella tierra, los hombres seran hijos de la promesa y herederos de un reino permanente con una felicidad eterna. Las aves que descendan sobre los cuerpos divididos no agnosceretur. Sicut non est virginis Mariae diffidentia, quod ait, Quomodo fiet istud, quoniam virum non cognosco? Quod enim futurum esse certa erat, modum quo fieret inquirebat. Et hoc cum quaesisset, audivit, Spiritus sanctus superveniet in te, et virtus Altissimi obumbrabit tib 2. Denique et hic similitudo data est de animalibus, iuvenca, capra et ariete, et duabus volucribus, turture et columba: ut secundum haec futurum sciret, quod futurum esse iam non ambigeret. Sive ergo per iuvencam significata sit plebs posita sub iugo legis, per capram eadem plebs peccatrix futura, per arietem eadem plebs etiam regnatura (quae animaba propterea trima dicuntur, quia cum sint insignes articuli temporum ab Adam usque ad Noe, et inde usque ad Abraham, et inde usque ad David, qui reprobato Saule primus in regno gentis Israeliticae est Domini volntate fundatus; in hoc odme tertio, qui tenditur ex Abraham usque ad David, tanquam tertiam aetatem gerens ille populus adolevit); sive aliquid aliud convenientius ista significent; nullo tamen modo dubitaverim, spirituales in ea praefiguratos additamento turturis et columbae. Et ideo dictum est, Aves autem non divisit: quoniam carnales nter se dividuntur, spirituales autem nullo modo; sive a negotiosis conversationibus hominum se removeant, sicut turtur; sive inter illas degant, sicut columba: utraque tamen avis est simplex et innoxia; significans et in ipso Israeltico populo, cui trra illa danda erat, futuros individuos filies promissionis et haeredes regni in aeterna felicitate mansuri. Aves autem descendentes super corpora quae divisa erant, non boni aliquid, sed spiritus indicant aers huius,
" le, t,34.j5.

Gen, 15,7-31.

1126

1,A CIUDAD Dl DIOS

XVI, 24, 3
X V I , 24, 4 DE ?JO A LOS PROFETAS 1127

i n d i c a n n a d a b u e n o ; son s e n c i l l a m e n t e los e s p r i t u s del a i r e , q u e b u s c a n , c o m o p r o p i o p a s t o , la divisin de los c a r n a l e s . A b r a h n l a s p o s , y esto significa que los fieles a u t n t i c o s h a n de p e r s e v e r a r h a s t a el fin e n t r e l a s g u e r r i l l a s de los c a r n a l e s . El p a v o r y el t e m o r g r a n d e y t e n e b r o s o q u e se a p o d e r de A b r a h n h a c i a la p u e s t a del sol significa q u e al fin del m u n d o s u f r i r n los fieles g r a n d e s q u e b r a n t o s y t r i b u l a c i o n e s . D e stas dijo el S e o r en su E v a n g e l i o : Entonces habr una terrible tribulacin cual no la ha habido desde el principio. 3 . Estas p a l a b r a s d i c h a s a A b r a h n : Sbete que tus descendientes sern peregrinos en tierra ajena, y los reducirn a esclavitud, y los afligirn por espacio de cuatrocientos aos, son u n a p r o f e c a manifiesta del p u e b l o de I s r a e l , q u e h a b a de ser esclavo en E g i p t o . E s t o n o q u i e r e d e c i r q u e a q u e l p u e b l o h a b a de vivir c u a t r o c i e n t o s ao en la e s c l a v i t u d de los egipcios, s i n o q u e t a l e s sucesos t e n d r a n r e a l i z a c i n en esos cuatrocientos a o s . Y as c o m o de T a r , p a d r e de A b r a h n , se d i j o : Y Tar vivi en Harrn doscientos cinco aos, n o p o r q u e l o s p a s t o d o s a l l , sino p o r q u e los c u m p l i a l l , as a q u se interp u s o : Y los reducirn a esclavitud, y los afligirn por espacio de cuatrocientos aos, p o r q u e se c o m p l e t el n m e r o d i c h o en la afliccin, n o p o r q u e p a s t o d o a l l . Y dice cuatrocientos aos p a r a d a r nmeros redondos, a u n q u e h a y a n sido algunos ms, bien se c o m p u t e d e s d e el t i e m p o en q u e se h i c i e r o n estas p r o m e s a s a A b r a h n , b i e n desde q u e n a c i I s a a c p o r c a u s a de la p o s t e r i d a d de A b r a h n , de la q u e se p r e d i c e n estas c o s a s . Se c u e n t a n , p u e s , c o m o h e m o s ya a p u n t a d o a r r i b a , a p a r t i r del a o pastum quemdam suum de carnaliura divisione quaerentes. Quod autem lilis consedit Abraham, significat etiam nter illas carnalum divisiones veros usque in finem peiseveraturos fideles. Et circa solis occasum quod pavor irruit in Abraham, et timor tenebrosus magnus, significat circa huius saeculi finem magnam perturbationem ac tribulationem futuram fidelium: de qua Dominus dixit in Evangelio, Erit enim tune tributario magna, qualis non fuit ab initio " . 3. Quod vero dictum est ad Abraham, Sciendo scies guia peregrinan erit semen tuum in trra non propria, et in servitutem redigent eos, el affligent eos qitadringentis annis; de populo Israel, qui fuerat in Aegypto serviturus, apertissime prophetatum est. Non quod in eadem servitute sult Aegyptiis affligentibus quadringentos annos ille populus fuerat peracturus; sed in ipsis quadringentis annis praenuntiatum est hoc futurum. Quemad modum enim scriptum est de Thara patre Abrahae, Et fuerunt dies Tha rae in Charra guingue et ducenti anni11"; non quia ibi omnes acti sunt. sed quia ibi completi sunt: ita et hic propterea interpositum est, Et in servitutem redigent eos, et affligent eos guadringentis annis; quoniam iste numerus in eadem afflictione completus est, non quia ibi universus peractus est. Quadringenti sane dicuntur anni propter numeri plenitudinem, quamvis aliquanto amplius sint; sive ex hoc tempore computentur, quo ista promittebantur Abrahae, sive ex quo natus est Isaac, propter semen
"s M t . 24,21" G e n . ii,32.

lenta y cinco de A b r a h n , es decir, d e s d e la p r i m e r a p r o m e s a hasta la s a l i d a de I s r a e l de E g i p t o , c u a t r o c i e n t o s t r e i n t a a o s . El A p s t o l los r e c u e r d a en estos t r m i n o s : Lo que quiero decir C.T que, habiendo hecho Dios una alianza en forma, la ley dada cuatrocientos treinta aos despus no empece ni invalida la promesa. E s t o s c u a t r o c i e n t o s t r e i n t a a o s se h a n p o d i d o r e d u c i r , en m'imeros r e d o n d o s , a c u a t r o c i e n t o s , p u e s q u e n o son m u c h o s nas. Y si a eso a a d i m o s q u e h a b a n p a s a d o y a a l g u n o s a o s cuando se m o s t r a r o n y d i j e r o n a A b r a h n esos sucesos, m e j o r lorlava. E l m i s m o c m p u t o del n m e r o r e d o n d e c u a t r o c i e n t o s quiso D i o s u s a r l o en el n a c i m i e n t o de I s a a c , q u e t u v o l u g a r siendo c e n t e n a r i o su p a d r e , es decir, a los veinticinco a o s de la 1 1 l i m e r a p r o m e s a , p u e s stos, r e s t a d o s a los c u a t r o c i e n t o s t r e i n t a nos, d a n c u a t r o c i e n t o s cinco. E s t o y lo s i g u i e n t e de la profeca divina, n a d i e d u d a q u e a l u d e al p u e b l o i s r a e l t i c o [ 3 9 ] . 4. E s t a s p a l a b r a s : Puesto ya el sol, se elev una llama, y apareci un horno humeando y lmparas de fuego, que atravesaron por entre los animales divididos, significan q u e , al fin del m u n d o , los c a r n a l e s s e r n j u z g a d o s p o r el f u e g o . C o m o la persecucin de la C i u d a d de D i o s , n u n c a a n t e s vista, q u e se e s p e r a como f u t u r a , est d e n o t a d a en el t e n e b r o s o t e m o r d e A b r a h n que se a p o d e r de l h a c i a la p u e s t a del sol, o sea, al fin del m u n d o , as esto fuego, que a p a r e c e r a la p u e s t a del sol, o sea, al fin del m u n d o , simboliza el da del j u i c i o , q u e s e p a r a r los h o m b r e s c a r n a l e s , q u e se s a l v a r n p o r el l u e g o , d e l o s q u e se c o n d e n a r n en el fuego. En fin, el p a c t o h e c h o con A b r a h n deVbrahae, de quo ista praedicuntur. Computantur enim, sicut superius iam diximus, ab auno septuagsimo et quinto Abrahae, quando ad eum facta est prima promissio, usque ad exitum Israel ex Aegypto, quadringenti et iriginta anni: quorum Apostolus ita meminit: Hoc autem dico, inquit, lestamentum confirmatum a Deo, guae post quadringentos et triginta annos lacta est lex, non infirmat ad evacuandam promissionem 5. Iam ergo isti quadringenti et triginta anni, quadringenti poterant nuncupari, quia non <unt multo amplius: quanto magis cum aliquot iam ex isto numero praeleriissent, quando illa in visu demonstrata et dicta sunt Abrahae; vel quando Isaac natus est centenario patri suo, a prima promissione post viginti et quinqu annos, cum iam ex istis quadringentis triginta quadringenti et quinqu remanerent, quos Deus quadringentos voluit nominare, et caetera quae sequuntur in verbis praenuntiantis Dei, nullus dubilaverit ad Israeliticum populum pertinere. 4. Quod vero adiungitur, Cum autem iam sol erat ad occasum, flamma facta est, et ecce fornax fumabunda, et lampades ignis, quae pertransiefunt per media divisa illa; significat iam in fine saeculi per ignem iudicandos esse carnales. Sicut enim afflictio civitatis Dei, qualis antea nun(|uam fuit, quae sub Antichristo futura speratur, significatur tenebroso timore Abrahae circa solis occasum, id est, propinquante iam fine saeculi: sic ad solis occasum, id est, ad ipsum iam finem, significatur isto igne dies iudicii dirimens carnales per ignem salvandos, et in igne damnandos. Deinde testamentum factum ad Abraham, terram Chanaan proprie maniss

G a l . 3,i?.

1128

L A CIUDAD DB DIOS

XVI, 25

XVI, 2 6 , 1

DE NO A LOS PROFETAS

1129

clara propiamente la tierra de Canan, y en ella nombra once naciones desde el ro de Egipto hasta el gran Eufrates. Y ntese que no se dice desde el gran ro de Egipto, que sera el Nilo, sino desde el ro, que ser el pequeo, que separa a Egipto y Palestina, sobre cuya margen est Rinocorura [ 4 0 ] . CAPITULO XXV

ACAR, ESCLAVA DE SARRA Y CONCUBINA DE ABRAHN

Situados aqu, ya desfilan ante nosotros los hijos de Abrahn, uno de Agar, la esclava, y otro de Sarra, la libre. De ellos ya hemos hablado en el libro anterior [ 4 1 ] . Por lo que hace a as relaciones de Abrahn con esa concubina, creo que no se debe imputar a Abrahn tal crimen [ 4 2 ] . Us de ella con miras a tener hijos, no a satisfacer su libido, y no agraviando a su esposa, sino ms bien secundando su propsito. Ella crey consolar su esterilidad apropindose la fecundidad de su esclava por voluntad, ya que no poda por naturaleza; usando, para obtener de otra lo que no poda de s misma, del derecho de que habla el Apstol: Y, asimismo, el marido no es dueo de su cuerpo, sino que lo es la mujer. No se da aqu ni deseo lascivo ni torpeza injusta. La mujer entrega al marido la esclava con miras a la procreacin, y el marido la acepta con esa intencin; ambos pretenden no la lujuria del pecado, sino el fruto
festat, et nominat in ea undecim gentes a ilumine Aegypti usque ad flumen magnum Euphratem. Non ergo a flumine magno Aegypti, hoc est Nilo; sed a parvo, quod dividit nter Aegyptum et Palaestinam, ubi est civitas Rhinocorura. CAPUT XXV

de la naturaleza. As, cuando la esclava, ya encinta, se engall [43], menospreciando la esterilidad del ama, Sarra, suspicaz como mujer que era, imput eso a su esposo, y Abrahn an rn esta ocasin demostr que no era esclavo del amor, sino el engendrador libre, y que haba guardado en Agar la fidelidad (pie deba a su esposa Sarra. Adems prob que cumpli no con mi placer, sino con la voluntad de Sarra, y que acept a la esclava, pero que no la pidi; que se acerc a ella y no qued prendido; que la fecund y no la am. Dice l : Ah tienes la esclava a tu disposicin; haz de ella lo que te plazca. Oh homhre admirable, que usaba de las mujeres como debe usar un hombre: de la propia, moderadamente; de la esclava, obedientemente, y de ninguna intemperadamente! [ 4 4 ] . CAPITULO XXVI

D i o s PROMETE A ABRAHN UN H I J O DE SU ESPOSA


ESTRIL, SARRA

1. Tras este suceso naci de Agar Ismael. En l pudiera creerse que tena cumplimiento la promesa que Dios le haba hecho con estas palabras al ver su intencin de constituir heredero a su domstico: No ser se tu heredero, sino otro que saldr de ti. Y, para que no se imaginara que estaba ya cumplida la promesa en el hijo de la esclava, a la edad de noventa y nueve aos se le apareci el Seor y le dijo: Yo soy tu Dios; trabaja por agradarme y vive irreprochablemente, y yo confirmar el
muliebri viro potius imputaret, etiam ibi demonstravit Abraham non se nmatorem servum, sed liberum fuisse genitorem, et in Agar Sarrae coniugi pudicitiam custodisse; nec voluptatem suam, sed voluntatem illius implevisse: accepisse, nec petiisse; accessisse, nec haesisse: seminasse, nec umasse. Ait enim: Ecce ancilla tua in manibus tais, atete ea quomodo tibi placuerit 8. O virum viriliter utentem feminis, coniuge temperanter, ancilla obtemperantes nulla in temperanter! CAPUT XXVI

>; D E AGAR ANCILLA SAKRAE, QUAM EADEM SABR ABRAHAE VOLUIT ESSK CONCDBINAM

Iam hinc tmpora consequuntur filiorum Abrahae, unius de Agar ancilla, alterius de Sarra libera, de quibus in libro superiore iam diximus " . Quod autem attinet ad rem gestam, nullo modo est inurexidum de hac concubina crimen Abrahae. Usus est ea quippe ad generandam prolem, non ad explendam libidinem; nec insultans, sed potius obediens coniugi, quae suae sterilitatis credidit esse solatium, si fecundum ancillae uterum, quoniam natura non poterat, volntate faceret suum, et eo iure quo dicit Apostolus, Similiter et vir non habet potestatem corporis sai, sed mulier " , uteretur mulier ad pariendum ex altera, quod non poterat ex se ipsa. Nulla est hic cupido lasciviae, nulla nequitiae turpitudo. Ab uxore causa prolis ancilla marito traditur, a marito causa prolis accipitur: ab utroque non culpae luxus, sed naturae fructus exquiritur. Deniquo cum ancilla grvida, domina sterili, superbiret, et hoc Sarra suspicion
97

DE TESTIFICATIONE DEI AD ABRAHAM, QUA EIDEM SENI DE STERILI SARRA L'TLIUM SPONDET, PATREMQUE EUM CENTIM STATUIT, ET PROMISSI FIDEM SACRAMENTO CIRCUMCISIONIS OBSICNAT

1. Post haec est natus Ismael ex Agar, in quo putare posset implelum, quod e promissum fuerat, cum sibi vemaculum suum adoptare voluisset, dicente Deo, Non erit kaeres tuus hic; sed qui exiet de te, Ule rrit haeres mas " . Hoc ergo promissum ne in ancillae filio putaret imliletum, iam cum esset annorum nonaginta et novem, apparuit ei Dominus, et dixit Mi: Ego sum Deus, place in conspectu meo, et esto sine querela, c ponam testamntum meum nter me et nter te, et implebo te vald. " Gen. i6,6. "* Oen, 15,4.

" C.5. i Cor. 7,4.

1130

Lk CIUDAD DE DIOS

XVI, 26, 1

X V I , 26, 2

DE NO A LOS PROFKTAS

1131

pacto entre yo y t y te colmar de toda clase de bienes. Y Abram se postr hasta el suelo, y el Seor le habl en estos trminos: Yo soy, y he aqu mi alianza contigo: vendrs a ser padre de muchas naciones. De hoy en adelante, tu nombre ser no Abram, sino Abrahn, porque te tengo destinado para padre de muchas naciones. Yo te acrecer en demasa y te constituir cabeza de muchos pueblos y de ti descendern reyes. Pondr mi alianza entre los dos, y despus de ti, en tus generaciones; entre tu posteridad y yo pondr un pacto eterno, por el que yo ser tu Dios y Dios de tu posteridad. Te dar a ti y a tus descendientes la tierra en que ests ahora como peregrino, toda la tierra de Canan en posesin perpetua, y ser Dios para ellos. Y Dios aadi a Abrahn: T cumplirs tambin mi alianza, y tras ti, tu posteridad en sus generaciones. Este es el pacto que has de observar entre m y vosotros y entre tu descendencia: Todo varn ser circuncidado, y entre vosotros circuncidaris la carne de vuestro prepucio; y sta ser la seal del pacto contrado entre m y vosotros: Ser circuncidado a los ocho das todo nio varn que nazca entre vosotros. Ser circuncidado tambin el esclavo, tanto el de la propia estirpe como el nacido de extranjera, es decir, que sea circuncidado tanto el domstico como el comprado. Y mi pacto quedar en vuestra carne como marca de la alianza eterna. El que no fuere circuncidado, cualquier varn cuyo prepucio no haya sido circuncidado el da octavo, ser borrado de su raza, porque viol mi alianza. Y dijo Dios a Abrahn: Sara, tu mujer, no se llamar ya Sara, sino que su nombre ser Sarra. Yo la bendecir, y te dar de ella un hijo. Y lo bendecir y ser origen de naciones Et procidit Abram in, jaciem suam. Et locutus est illi Deus, dicens: Et ego, ecce testamentum meum tecum; et eris pater multitudinis gentium: et non appellabitur adhuc nomen tuum Abram, sed erit nomen tuum Abraham; guia patrem multarum gentium posui te: et augebo te valde, et ponam te in gentes, et reges ex te exibunt: statuam testamentum meum inter me et, nter te, et inter semen tuum post te in generationes eorum in testamentum aeternurn, ut sim tibi Deus, et semini tuo post te. Et dabo tibi et semini tuo post te terram, in qua ncola es, omnem terram Chanaan in possessionem aeternam, et ero Mis Deus. Et dixit Deus ad Abraham: Tu autem testamentum meum conservabis, tu et semen tuum post te in progenies suas. Et hoc est testamentum, quod conservabis inter me et vos. et inter semen tuum post te in generationes suas. Circumcidetur vestrum omne masculinum, el circumcidemini carnem praeputii vestri: et erit in signum testamenti inter me et vos. Et puer octo dierum circumcidetur, vestrum omne masculinum in progenies vestras. Vernculas et emptitius ab omni filio aliengena, qui non est de semine tuo, circumcisione circumcidetur: vernaculus domus tuae et emptitius. Et erit testamentum meum in carne vstra in testamentum aeternurn. Et qui non fuerit circumcisus, masculus qui non circumcidetur carnem praeputii sui octavo die,. interibit anima illa de genere eius; quia testamentum meum dissipavit. Et. dixit Deus ad Abraham: Sara uxor tua, non appellabitur nomen eius Sara, sed Sarra erit nomen eius. Benedicam autem Mam, et dabo tibi ex ea

y de l descendern reyes de varios pueblos. Ahrahn se prostern y sonri, diciendo en su corazn estas palabras: Mira que si a un viejo como yo de cien aos le va a nacer un hijo, y una mujer de noventa como Sarra va a dar a luz! Y dijo Abrahn a Dios: Viva Ismael en tu presencia! Y Dios le contest: S, s, y he aqu que Sarra, tu esposa, te ha de parir un hijo, y le pondrs por nombre Isaac, y con l formar mi pacto en alianza eterna. Y yo ser su Dios y el Dios de su descendencia. Tambin he odo tu peticin en favor de Ismael. Lo he. bendecido, y le dar una descendencia grande y numerosa. Ser padre de doce naciones y le har jefe de una nacin grande. Pero mi pacto lo establecer con Isaac, que Sarra te parir por este tiempo el ao prximo. 2 . E n este p a s a j e , las p r o m e s a s s o b r e la v o c a c i n de los gentiles se h a c e n luz en I s a a c , es decir, en el h i j o d e la p r o m e sa, figura de la g r a c i a , n o de la n a t u r a l e z a , p o r q u e se p r o m e t i a u n viejo c e n t e n a r i o y a u n a a n c i a n a e s t r i l . Si b i e n es v e r d a d que D i o s c o n c u r r e t a m b i n al d e s a r r o l l o n a t u r a l de la p r o c r e a cin, con t o d o , c u a n d o , v i c i a d a e i m p o s i b i l i t a d a la n a t u r a l e z a , se manifiesta el p o d e r de D i o s , e n t o n c e s a p a r e c e su g r a c i a con m s c l a r i d a d . Y c o m o esto se d e b e r a , n o a la g e n e r a c i n , s i n o a la r e g e n e r a c i n , p o r eso se m a n d la c i r c u n c i s i n c u a n d o se p r o m e t i un hijo a S a r r a . El m a n d a r c i r c u n c i d a r a t o d o s , n o sol a m e n t e a los h i j o s , sino t a m b i n a los esclavos, d o m s t i c o s y e m p l i c i o s , p r u e b a q u e la g r a c i a es p a r a t o d o s . Q u significa la c i r c u n c i s i n s i n o la n a t u r a l e z a r e n o v a d a y d e s p o j a d a de su vejez? [ 4 5 J Y q u figura el d a o c t a v o sino a Cristo, q u e jilium: et benedicam illum; et erit in nationes, et reges gentium ex eo erunt. Et procidit Abraham super jaciem suam; et risit, et dixit in animo suo, dicens: Si mihi centum annos habenti nascetur filius, et si Sarra annorum nonaginta pariet? Dixit autem Abraham ad Deum: Ismael hic vivat in conspectu tuo. Dixit autem Deus ad Abraham: ha, ecce Sarra uxor tua pariet. tibi filium, et vocabis nomen eius Isaac: et statuam testamentum meum ad illum in testamentum aeternurn, esse illi Deus, et semini eius post illum. De Ismael autem ecce exaudivi te: ecce benedixi eum, et ampliaba illum, et multiplicabo illum valde. Duodecim gentes generaba: et dabo illum in gentem magnam. Testamentum autem meum statuam ad Isaac, quem pariet tibi Sarra in tempore hoc ad annum sequentem 70. 2. Hic apertiora promissa sunt de vocatione Gentium in Isaac, id rst, in filio promissionis, quo significatur gratia, non natura: quia de sene et anu sterili promittitur filius. Quamvis enim et naturalem procreationis cxcursum Deus operetur: ubi tamen evidens opus Dei est, vitiata et cessante natura, ibi evidentius intelligitur gratia. Et quia hoc non per generntionem, sed per regenerationem futurum erat, ideo nunc imperata est rircumcisio, quando de Sarra promissus est filius. Et quod omnes, non solum filios, verum etiam servos vernculos et emptitios circumcidi iubet, ad omnes istam gratiam pertinere testatur. Quid enim aliud circumcisio ignificat, quam vetustate exuta naturam renovatam? et quid aliud quam
G e n . 17,1-31.

1132

M CIUDAD DE DIOS

XVI, 26, 2

XVI, 27

DE NO A LOS PROFBTAS

1133

resucit al fin de la semana, es decir, despus del sbado? [ 4 6 ] . Se cambian los nombres de los padres. Todo respira novedad, y el Viejo Testamento hace presente al Nuevo. Qu es el Viejo Testamento sino la ocultacin del Nuevo, y qu el Nuevo sino la manifestacin del Viejo? La sonrisa de Abrahn es salto de agradecimiento, no de desconfianza. Y aquellas palabras interiores: Mira que si a un viejo como yo de cien aos le va a nacer un hijo, y una mujer de noventa como Sarra va a dar a luz!, no son dubitativas, sino admirativas. Y si alguien siente dudas sobre cmo se han cumplido o han de cumplirse estas palabras: Y te dar a ti y a tus descendientes la tierra en que ests ahora como peregrino, toda la tierra de Canan en pose' sin eterna, basado en que ninguna posesin terrena puede ser eterna para una nacin, recuerde que suele traducirse por eterno el trmino griego cctcviov, que deriva de siglo, pues cciv en griego se llama al siglo. Mas los latinos no se han atrevido a traducirlo por secular por temor a tergiversar su sentido por completo. Y es claro, porque seculares decimos a muchas cosas que suceden en este siglo aunque pasen en breve tiempo; en cambio, occviov denota, o una duracin sin fin, o algo que se extiende hasta el fin del mundo. Christum octavus dies, qui hebdmada completa, hoc est post sabbatum, resurrexit? Parentum mutantur et nomina, omnia resonant novitatem, et in Testamento vetere obumbratur novum. Quid est enim quod dicitur Testamentum vetus, nisi occultatio novi? et quid est aliud quod dicitur novum, nisi veteris revelatio? Risus Abrahae, exsultatio est gratulantis, non irrisio diffidentis. Verba quoque eius illa in animo suo, Si mihi centum anuos habenti nascetur filius, et si Sarra annorum nonaginla panel? non sunt dubitantis, sed admirantis. Si quem vero movet quod dictum es^ Et dabo tibi et semini tuo post te terram, in qua tu ncola es, omnem terram Chanaan in possessionem aeternam; quomodo accipiatur impletum, sive adhuc exspectetur implendum, cum possessio quaecumque terrena aeterna cuilibet gen ti esse non possit: sciat aeternum a nostris interpretan, quod Graeci appellant atviov quod a saeculo derivatum est: cctv quippe graece saeculum nuncupatur. Sed non sunt ausi Latini hoc dicerc saeculare, ne longe in aliud mitterent sensum. Saecularia quippe dicuntur multa, quae in hoc saeculo sic aguntur, ut brevi etiam tempore transeant: atviov autem quod dicitur, aut non habet finem, aut usque in huius saeculi tenditur finem.

CAPITULO

XXVII

L A CIRCUNCISIN Y SUS EFECTOS

Se puede, asimismo, preguntar cmo deben interpretarse estas palabras: Cualquier varn cuyo prepucio no haya sido circuncidado el da octavo, ser borrado de su raza, porque viol mi alianza. La verdad es que los nios, cuyas almas perecern segn el texto, no tienen culpa alguna, ya que ellos no quebrantaron la alianza de Dios, sino sus mayores, que no cuidaron de circuncidarlos. Mas decimos que tambin los nios han violado el pacto de Dios en la persona de aquel en quien todos pecamos, no a tenor de la vida propia, sino a tenor del origen comn del linaje humano. Adems del Viejo y del Nuevo Testamento, que cualquiera puede conocer leyendo, hay muchos otros testamentos o alianzas de Dios. El primer pacto hecho con el hombre es indudablemente ste: El da en que comiereis, moriris de muerte. Por eso, en el libro intitulado Eclesistico est escrito: Toda carne ha de deteriorarse como un vestido. El testamento, desde principio del siglo: Moriris de muerte. Si, pues, la ley ms manifiesta se dio despus, y el Apstol dice que donde no hay ley, no hay prevaricacin, cmo se salva la verdad de lo que se lee en un salmo: He tenido por prevaricadores a todos los pecadores de la tierra, sino CAPUT XXVII

DE MASCLO, QDI SI OCTAVO DIE NON FERIT CIRCUMCISUS. PEBIT ANIMA EIUS, QUIA TESTAMENTUM DEI DISSIPAVIT

tem potest mover, quomodo intelligi oporteat quod hic dictum est, Masculus qui non circumeidetur carnem praeputii sui octavo die, interibit anima illa de genere eius, quia testamentum meum dissipavit: cum haec. nuil a culpa sit parvvili, cuius dixit animam perituram; nec ipse dissipaverit testamentum Dei, sed maiores qui eum circumeidere non curarunt: nisi quia etiam parvuli, non secundum suae vitae proprietatem, sed secundum communem generis humani originem, omnes in illo uno testamentum Dei dissipaverunt, in quo omnes peccaverunt". Multa quippe appellantur testamenta Dei, exceptis lilis duobus magnis, vetere et novo, quod licet cuique legendo cognoscere. Testamentum autem primum, quod factum est ad hominem primum, profecto illud est: Qua die ederitis, morte moriemini". Unde scriptum est in libro, qui Ecclesiasticus appellatur, Omnis caro sicut vests veterascit. Testamentum enim a saeculo, Morte morieris ". Cum enim lex evidentior postea data sit, et dicat Apostolus, Ubi autem non est lex, nec praevaricatio 7i: quo pacto quod legitur in Psalmo verum est, Praevaricatores aestimavi omnes peccatores terrae"; nisi quia
71 72 a
u

Rom, 4tXS*' Pe. liBift.

Rara. 5,12. 6eH. 3,17. Eccli. 14,181 iec, VX

JCV, 2 8 1134 LA CIUDAD DE DIOS X V I , 27

DE NO A LOS PROFETAS

'

H35

diciendo que todos los que estn ligados con algn pecado son reos de prevaricacin de alguna ley? Por lo tanto, si los nios, y la fe autntica as lo ensea, nacen pecadores no propiamente, sino originalmentede aqu que admitamos la necesidad de la gracia remisiva de los pecados, sin duda por el mero hecho de ser pecadores son tambin prevaricadores de la ley dada en el paraso. As, son verdaderas estas dos proposiciones: He tenido por prevaricadores a todos los pecadores de la tierra, y : Donde no hay ley, no hay prevaricacin. En consecuencia, como la circuncisin fu un signo de la regeneracin, la generacin perder en justicia a los nios por el pecado original, que viol la primer alianza de Dios, si la regeneracin no los libra. Esas palabras deben entenderse como si se dijera: Quien no haya sido regenerado, perecer, porque quebrant el pacto de Dios cuando pec en Adn con todos los dems hombres. Si hubiera dicho: Porque quebrant esta mi alianza, nos obligara a restringirlo a la circuncisin. Mas, como no expres qu alianza ha violado el nio, estamos en libertad para entender aqu la alianza de cuya violacin puede ser solidario el nio. Y si alguno se empea en decir que se refiere a la circuncisin, porque, al no ser circuncidado, viol el pacto de Dios, busque un modo razonable, no absurdo, de decir que uno viol el pacto no violado por l, sino violado en l. Aun en este caso hay que hacer notar aue el alma del nio incircunciso no perece injustamente por la negligencia habida en l, sino por la tara del pecado original.
omnes legis alicuius praevaricatae sunt rei, qui aliquo peccato tenentur obstricti? Quamobrem si etiam parvuli, quod vera fides habet, nascuntur non proprie, sed originalitcr peccatores, unde illis gratiam remissionis peccatorum necessariam confitcmur; profecto eo modo quo sunt peccatores, etiam praevaricatores legis illius, quae in paradiso data est, agnoscuntur; ut verum sit utrumque, quod scnptum est, et, Praevaricatores actimavi omnes peccatores terrae; et, Ubi lex non est; nec praevaricatio. Ac per hoc, quia circumcisio signum regenerationis fuit, et non immerito parvulum propter onginale peccatum, quo primum T"!ei dissipatum est testamentum, generatio disperdet, nisi regeneratio liberet: sic intelligenda sun Vnec divina verba, tanquam dicUim sit, Qui non fuerit regeneratus, interibit anima illa de populo eius, quia testamentum Dei dissipavit, quando in Adam cum mnibus etiam pse peccavit. Si enim dixisset, Quia hoc testamentum meum dissipavit; nonnisi de ista circumcisione intelligi cogeret: mmc vero, quoniam non exp^essit cuiusmodi testamentum parvulus dissipaverit, liberum est intelligere de illo testamento dictum, cuius dissipatio pertinere possit ad parvulum. Si autem quisquam hoc nonnisi de ina circumcisione dictum esse contendit, quod in ea testamentum Dei, quoniam non est circumcisus, dissipaverit parvulus; quaerat locutionis alirniem modum, quo non abourde possit intelligi, ideo dissipa^se testamentum, ama licet non ab illo, tamen in illo est dissipatum. Verum sic quoaue animadvertendum est, nidia in se ne^ligentia sua iniuste interire incircumcisi animam parvuli, nisi originalis obligatione peccati.

CAPITULO

XXVIII

E L CAMBIO DE NOMBRES EN ABKAHN Y EN SARRA

Una promesa grande y esplndida fu hecha a Abrahn en estos trminos tan claros: Te tengo destinado para padre de muchas naciones. Yo te acrecer en demasa, y te constituir cabeza de muchos pueblos, y de ti descendern reyes. Y te dar de. Sarra un hijo, y lo bendecir y ser origen de naciones, y descendern de l varios pueblos. Esta promesa la vemos cumplida ahora en Cristo. Desde este momento, la Escritura no llama ya a esos dos esposos como antes, Abram y Sara, sino como los he venido llamando desde el principio de esta obra, siguiendo la usanza corriente, Abrahn y Sarra. Y se da la razn del cambio del nombre en Abrahn en estas palabras: Porque yo te tengo destinado para padre de muchas naciones. Este es, pues, el significado de Abrahn, y Abram, su nombre anliguo, se traduce por Padre sublime. Del cambio del nombre en Sarra no se da el motivo, pero los intrpretes de los nombres hebreos contenidos en las sagradas Letras dicen que Sara significa mi Princesa, y Sarra, Virtud. Por eso en la Epstola a los Hebreos se escribe: Por la fe, Sarra misma recibi la virtud de concebir. Ambos eran ya viejos, como atestigua la Escrilura, pero a ella se aada la esterilidad, y adems padeca menopausia, lo cual le haca ya imposible la concepcin aunCAPUT XXVIII

DE COMMUTATIONE NOMINUM ABRAHAE ET SARRAE, QUI CUM OB UNIUS STERILITATEM, OB UTRIUSQUE AUTEM SENECTUTEM GENERARE NON POSSENT, MUNUS FECUNDITATIS INDEPTI SUNT

Facta igitur promissione tam magna tamque dilucida ad Abraham, cui evidentissime dictum est, Patrem multarum gentium posui te; et augebo te valde, et ponam te in gentes, et reges exibunt ex te: et dabo tib ex Sarra filium; et benedicam illum, et erit in nationes, et reges gentium ex eo erunt: quam promissionem nunc in Christo cernimus redd: ex illo deinceps illi coniuges non vocantur in Scripturis, sicut antea vocabantur, Abram et Sara; sed sicut nos eos ab initio voeavimus, quoniam sic iam vocantur ab mnibus, Abraham et Sarra. Cur autem mutatum sit nomen Abrahae, reddita est ratio: Quia patrem, inquit, multarum gentium posui te. Hoc ergo significare intelligendum est Abraham: Abram vero, quod ante vocabatur, interpretatur Pater excelsus. De nomine autem mutato Sarrae non est reddita ratio: sed, sicut aiunt, qui scripserunt interpretationes nominum hebraeorum, quae his sacris Litteris continentur, Sara interpretatur Princeps mea; Sarra autem Virtus. Unde scriptum est in Epstola ad Hebraeos: Fide et ipsa Sarra virtutem accepit ad emissionem seminis". Ambo autem sniores erant, sicut Scriptura testatur: sed illa
76

Hebr. i r , i i .

1138

LA CIUDAD Dl DIOS

X V I , 28

XVI, 29

i)i, NO: A LOS I'ROI'ITAS

1137

q u e n o f u e r a e s t r i l . U n a m u j e r d e e d a d a v a n z a d a , si a n goza del flujo m e n s t r u a l , p u e d e t e n e r h i j o s d e u n j o v e n , p e r o n o puede d e u n viejo, a u n q u e el viejo p u e d a e n g e n d r a r de u n a jovenz u e l a c o m o p u d o e n g e n d r a r A b r a h n d e C e t u r a d e s p u s de la m u e r t e de S a r r a , p o r q u e la h a l l en la flor de la v i d a . E s t o es lo q u e el A p s t o l e n c a r e c e c o m o m a r a v i l l o s o , y a este fin dice q u e A b r a h n t e n a y a el c u e r p o a m o r t i g u a d o , p o r q u e e n a q u e l l a edad era impotente p a r a engendrar de cualquier mujer que an t u v i e r a u n p o c o d e v i d a p a r a ese efecto. D e b e m o s , p u e s , entend e r q u e su c u e r p o e s t a b a m u e r t o p a r a a l g o , n o p a r a t o d o , y a q u e , si lo e s t u v i e r a p a r a t o d o , n o sera y a vejez d e u n vivo, sino u n c a d v e r d e u n m u e r t o . T a l vez p u e d a s o l u c i o n a r s e t a m b i n esta cuestin d i c i e n d o q u e A b r a h n e n g e n d r m s t a r d e de Cet u r a , p o r q u e ese d o n q u e recibi d e D i o s p e r d u r e n l a n d e s p u s d e la m u e r t e d e su m u j e r . P e r o m e p a r e c e m s v i a b l e la p r i m e r a s o l u c i n d a d a , p u e s t o q u e es v e r d a d q u e u n viejo c e n t e n a r i o n o p u e d e e n g e n d r a r d e m u j e r a l g u n a ; p e r o lo es a h o r a , n o e n t o n c e s , c u a n d o su v i d a e r a t a n l a r g a , q u e los cien a o s n o p e s a b a n en el h o m b r e , h a c i n d o l e viejo d e c r p i t o . etiam sterilis, et cruore menstruo iam destitua; propter quod iam parere non posset, etiamsi sterilis non fuisset. Porro si femina ita sit provectioris aetatis, ut ei slita mulierum adhuc fluant, de iuvene parere potest, de seniore non potest: quamvis adhuc possit He snior, sed de adolescentula gignere: sicut Abraham post mortem Sarrae de Cethura potuit, quia vividara eius invenit aetatem. Hoc ergo est quod mirum cornmendat Apostolus, et ad hoc dicit Abrahae iam fuisse corpus emortuum " : quoniam non ex omni femina, cui esset adhuc aliquod pariendi tempus extremum, generare ipse in illa aetate adhuc posset. Ad aliquid enim emortuum corpus intelligere debemus, non ad omnia. Nam si ad omnia, non iam senectus vivi, sed cadver est mortui. Quamvis etiam sic solvi soleat ista quaestio, quod de Cethura postea genuit Abraham, quia gignendi donum, quod a Domino accepit, etiam post obitum mansit uxoris. Sed propterea mihi videtur illa, quam secuti sumus, huitis quaestionis solutio praeferenda, quia centenarias quidem senex, sed temporis nostri, de nulla potest femina gignere; non tune, quando adhuc tam diu vivebant, ut centum anni nondum facerent hominem decrepitae senectud.
77

C A P I T U L O

XXIX

A P A R I C I N D E D I O S A A B R A H N E N M A M B R E EN F I G U R A D E T R E S VARONES O NGELES

D i o s se a p a r e c i a A b r a h n en la e n c i n a d e M a m b r e e n persona de tres hombres, que no cabe duda que eran ngeles. Sin e m b a r g o , algunos creen que u n o de ellos era Cristo, que, segn ellos, a n t e s de e n c a r n a r s e e r a visible [ 4 7 ] . E s p r o p i o d e la d i v i n a p o t e s t a d y d e la n a t u r a l e z a i n v i s i b l e , i n c o r p o r a l e inm u t a b l e , h a c e r s e v i s i b l e a los ojos h u m a n o s sin m u t a c i n a l g u n a , n o p o r s m i s m o , s i n o p o r m e d i o d e l a s c r i a t u r a s sujetas a l . Y q u n o le est s u j e t o ? M a s , si p a r a d e c i r q u e u n o d e e l l o s e r a C r i s t o se a p o y a n en q u e , h a b i e n d o visto tres, h a b l en p a r t i c u l a r a l S e o r , c o n f o r m e a l t e x t o : Y he aqu que tres personajes estaban parados ante l, y, en vindolos, corri a su encuentro desde la puerta de su tabernculo, y les salud inclinndose hasta la tierra. Y dijo: Seor, si he hallado gracia en tu presencia, etc., p o r q u n o r e p a r a n t a m b i n q u e d o s de e l l o s fueron a d e s t r u i r a los s o d o m i t a s c u a n d o a n e s t a b a h a b l a n d o A b r a h n con ese a q u i e n l l a m a S e o r e i n t e r c e d i e n d o p a r a q u e n o a n i q u i l a r a en S o d o m a indistintam e n t e a l j u s t o y al i m p o ? A d e m s , Lot recibi a los otros d o s , y, h a b l a n d o con ellos, dice t a m b i n S e o r . P r i m e r o dijo e n p l u r a l : Ea!, seores, venid a la casa de vuestro siervo, etc., y

CAPUT

XXIX

DE TRIBUS VIRIS VFX ANGELIS, IN QUIBUS AD QUERCUM MAMBKE APPARUISSE ABRAHAE DOMINUS INDICATUR

Rom. 4,19.

tem Deus apparuit Abrahae ad quercum Mambre in tribus viris, quos dubitandum non est Angelos fuisse; quamvis quidam existiment unum in eis fuisse Dominum Christum, asserentes eum etiam ante mdumentum carnis fuisse visibilem. Est quidem divinae potestatis, et invisibilis, incorporalis incommutabilisque naturae, sine ulla sui mutatione etiam mortalibus aspectibus apparere, non per id quod est, sed per aliquid quod sibi subditum est. Quid autem illi subditum non est? Verumtamen si propterea confirmant horum trium aliquem fuisse Christum, quia cum tres vidisset, ad Dominum singulariter est locutus: sic enim scriptum est, Et ecce tres viri stabant super eum, et videns procucurrit obviara illis ab ostio tabernaculi sui, et adoravit super terram, et dixit: Domine, si inveni gratiam ante te " , et caetera: cur non etiam illud advertunt, dos ex eis venisse, ut Sodomitae delerentur, cum adhuc Abraham ad unum loque- ' retur, Dominum appellans, et intercedens ne simul iustum cum impio in Sodomis perderet? Illos autem dos sic suscepit Lot, ut etiam ipse in colloquio cum illis suo singulariter Dominum appellaret. Nam cura eis pluraliter dixisset, Ecce, domini, declnate in domum pueri vestri, et cae' 8 Gen, 18,1-3.

1138

LA CIUDAD DE DIOS

XVI, 29 XVI, 30
DE NOE A LOS PROFETAS

l u e g o a a d e : Los ngeles le cogieron de la mano a l y a su esposa y a sus dos hijas, porque el Seor les perdonaba a ellos. Y tan pronto como lo sacaron de la ciudad, le dijeron: Salva tu vida, no mires hacia atrs y no te pares en toda la regin. Ponte a salvo en la montaa, no sea que t tambin seas abrasado. Y Lot les dijo: Rugote, Seor, pues que tu siervo ha encontrado gracia en tus ojos, etc. E n s e g u i d a , el S e o r le resp o n d e en s i n g u l a r , e s t a n d o en dos n g e l e s , y le d i c e : Mira, he tenido piedad de ti, etc. D e d o n d e se sigue q u e es m u c h o m s c r e b l e decir q u e A b r a h n y Lot r e c o n o c i e r o n al S e o r en sus n g e l e s ; a q u l , en los tres, y ste, en los d o s , y h a b l a b a n con l en s i n g u l a r , a u n en la conciencia de q u e e r a n h o m b r e s . Y el r e c i b i m i e n t o q u e les d i e r o n r e s p o n d e a eso, p u e s q u e les sirvier o n c o m o a m o r t a l e s y a i n d i g e n t e s . E m p e r o , a l g o h a b a indud a b l e m e n t e en e l l o s q u e l l a m a b a la a t e n c i n ; t a n t o q u e , si b i e n les t r a t a b a n c o m o a h o m b r e s , n o les c a b a la m e n o r d u d a q u e el S e o r e s t a b a en ellos c o m o suele e s t a r en los p r o f e t a s . Y as se e x p l i c a q u e a veces les l l a m a r a n en p l u r a l y a veces d i j e r a n s i m p l e m e n t e S e o r , en s i n g u l a r , v i n d o l e en e l l o s . L a E s c r i t u r a a t e s t i g u a que e r a n n g e l e s ; y lo a t e s t i g u a n o slo en el Gnesis, d o n d e se n a r r a n estos h e c h o s , sino t a m b i n en la E p s t o l a a los H e b r e o s , en la q u e , a l a b a n d o la h o s p i t a l i d a d , se d i c e : Por ella algunos, sin saberlo, han dado hospitalidad a los ngeles. Esos tres p e r s o n a j e s fueron los i n s t r u m e n t o s de la n u e v a p r o m e s a h e c h a a A b r a h n s o b r e I s a a c , el h i j o q u e t e n d r a de S a r r a . Y la r e s p u e s t a d i v i n a fu s t a : Abrahn ser cabeza de una nacin tera quae ibi dicuntur: postea tamen ita legitur, Et tenuerunt Angel manum eius, et manum uxoris eius, et manus duarum filiarum eius, in eo quod parceret Dominas ipsi. Et jactum est, mox ut eduxerunt illum joras, et dixerunt: Salvam jac animam tuam, ne respexeris retro, nec steteris in tota regione: in monte salvum te jac, ne quando comprehendaris. Dixit autem Lot ad illos: Oro, Domine, quia invenit puer tuus misericordiam ante te, et quae sequuntur. Deinde post haec verba singulariter illi respondit et Dominus, cum in duobus Angelis esset, dicens, Ecce miratus sum jaciem tuam " , et caetera. Unde multo est credibilius, quod et Abraham in tribus et Lot in duobus viris Dominum agnoscebant, cui per singularem numerum loquebantur, etiam cum eos nomines esse arbitrarentur: eque enim aliam ob causam sic eos susceperunt, ut tanquam mortalibus et humana refectione indigentibus ministrarent: sed erat profecto aliquid, quo ita excellebant, licet tanquam homines, ut in eis esse Dominum, sicut esse assolet in Prophetis, hi qui hospitalitatem illis exhibebant, dubitare non possent; atque ideo et ipsos aliquando pluraiiter, et in eis Dominum aliquando sngulariter appellabant. Angelos autem fuisse Scriptura testatur, non solum in hoc Gnesis libro, ubi haec gesta narran tur; verum etiam in Epstola ad Hebraeos, ubi, cum hospitalitas laudaretur, Per hanc, inquit, etiam qudam nescientes hospitio receperunt Angelos 80. Per illos igitur tres viros, cum rursus filius Isaac de Sarra promitteretur Abrahae, divnum datum est etiam tale responsum,
79

1139

grande y numerosa, y sern benditas en l todas las naciones de la tierra. Estas p a l a b r a s e n c i e r r a n u n a p r o m e s a b r e v e y perfecta de dos r e a l i d a d e s : de la n a c i n de I s r a e l segn la c a r n e y de t o d a s las n a c i o n e s segn la fe.

C A P I T U L O
L I B E R A C I N DE LOT Y

XXX
DE ABIMELEC

CONCUPISCENCIA

H a b i e n d o s a l i d o L o t de S o d o m a d e s p u s de esta p r o m e s a , u n a l l u v i a de fuego b a j del cielo y r e d u j o a cenizas t o d a la c i u d a d i m p a , en la q u e la s o d o m a de u n a y o t r a clase se h a b a h e c h o t a n c o r r i e n t e c o m o los d e m s actos p e r m i t i d o s por las leyes [ 4 8 ] . M a s t a m b i n este f o r m i d a b l e castigo fu u n a imagen del f u t u r o juicio de. D i o s . P u e s p o r q u se p r o h i b i a los l i b e r t a d o s p o r los n g e l e s m i r a r a t r s sino p o r q u e , si q u e r e m o s e s c a p a r al j u i c i o final, n o d e b e m o s t o r n a r con el deseo al homb r e viejo, del q u e d e s p o j a al r e g e n e r a d o l a g r a c i a ? E n efecto, la esposa de Lot, d o n d e m i r , a l l q u e d , y, c o n v e r t i d a en sal, dio a los fieles cierto c o n d i m e n t o q u e les p e r m i t e s a b o r e a r a l g o de a q u e l e j e m p l o . L u e g o A b r a h n en G e r a r a r e p i t i con Abimelec, rey de a q u e l l a c i u d a d , el m i s m o a r d i d u s a d o en E g i p t o , y conserv as i n t a c t a a su e s p o s a . E n esta cuestin A b r a h n , al i n c r e p a r l e el rey p o r q u h a b a c a l l a d o q u e e r a su esposa y ut diceretur, Abraham erit in gentem magnam et multam, et benedicentur in eo omnes gentes terrae 81. Et hic do illa brevissime plenissimeque promissa sunt, gens Israel secundum carnem, et omnes gentes secundum finem. CAPUT XXX

DE LOT A SODOMIS LIBERATO, ATQUE EISDEM CAELESTI IGNE CONSUMPTIS; ET DE ABIMELECH; CUIUS CONCUPISCENTIA CASTITATI SARRAE NOCERE NON POTUIT

I(>

Gen. K),2-2i.

Hebr. 13,2.

Post hanc promissionem liberato de Sodomis Lot, et veniente gneo imbre de celo, tota illa regio impiae civitatis in cinerem versa est, ubi stupra in masculos in tantam consuetudinem convaluerant, quantam leges solent aliorum factorum praebere licentiam. Verum et hoc eorurn supplicium s,Vcimen futuri iudicii divini fuit. Nam quo pertinet quod prohibiti sunt qui liberabantur ab Angelis retro respicere, nisi quia non est animo redeundum ad veterem vitam, qua per gratiam regeneratus exuitur, si ultjmum evadere iudicium cogitamus? Denique uxor Lot, ubi respexit, remansit; et in salem conversa 82 hominibus fidelibus quoddam praestitit condimentum, quo sapiant aliquid, unde illud caveatur exemplum. Inde rursus Abraham fecit in Geraris apud regem civitatis illius Abimelech, quod in Aegypto.de coniuge fecerat, eique intacta similiter reddita est. Ubi sane Abraham obiurganti regi cur tacuisset uxorem, sororemque di81

Gen.

I8,IS.

,-,

.':.

..

82

G e n . 19.

';

. . . .;-

;i

-, ...

1140

L A CIUDAD DB DIOS

XVI, 31 XVI, 5 2 , 1 DE NO A LOS PROFETAS 1141

dicho que era su hermana, le aadi, descubrindole su temor: En realidad es mi hermana, no de madre, pero s de padre. Era hermana de Abrahn por parte de padre y una de sus ms prximas parientes. Y era tan bella, que, aun a esa edad, poda inspirar amor. CAPITULO XXXI

CAPITULO

XXXII

OBEDIENCIA Y F E DE ABRAHN. M U E R T E DE SARRA

ISAAC Y MOTIVO DE SU NOMBRE

Tras estos sucesos le naci a Abrahn un hijo de su esposa Sarra, segn la promesa de Dios, y le llam Isaac, que significa Sonrisa. Porque el padre se sonri cuando le fu prometido y se sonri de gozo y de admiracin, y la madre se sonri tambin cuando se lo prometieron aquellos mancebos, y su sonrisa fu de gozo y de dicha, cosa que reprendi un ngel, diciendo que aquella risa, si bien era de gozo, con todo no manifestaba fe perfecta. Ms tarde, el mismo ngel la confirm en la fe. Y he aqu el porqu del nombre del nio. Que aquella risa no era risa de burla, sino de alegra, lo mostr Sarra al nacer Isaac y ponerle nombre. Dice as: Dios me ha hecho rer, y cualquiera que lo oyere se regocijar conmigo. Poco tiempo despus, fu arrojada de casa la esclava con su hijo. Estas dos mujeres, segn el Apstol, figuran los dos Testamentos, el Viejo y el Nuevo. Sarra es figura de la Jerusaln celestial, es decir, de la Ciudad de Dios. xisset, aperiens quid timuerit, etiam hoc addidit: Etenim ver sror mea est de patre, sed non de matre M : quia de patre suo sror erat Abrahae, de quo propinqua eius erat. Tantae autem pulohritudinis fuit, ut etiam in illa aetate posset adamari. CAPUT XXXI
DE ISAAC SECNDUM PROMISSIONEM NATO, CUI NOMEN EX MSU UTRIUSQUE PARENTIS EST INDITUM

1. Entre esta serie de acontecimientos, cuyo recuento sera asaz largo, hay uno notable, la tentacin de Abrahn, a quien se exiga inmolar a su queridsimo hijo Isaac para probar su piadosa obediencia y darla a conocer a los hombres, no a Dios. Porque no toda tentacin es reprobable, puesto que a la que sirve de prueba a la virtud debe drsele la bienvenida. En la mayora de los casos es ste el nico medio de conocerse el hombre a s mismo, el tantear sus fuerzas, no de palabra, sino por la experiencia, respondiendo a esa especie de pregunta que es la tentacin [ 4 9 ] . Si en ella el hombre reconoce la mano de Dios, entonces es piadoso, entonces se afianza con la firmeza de la gracia, no se hincha con la inanidad de la jactancia. Abrahn nunca crey que Dios se deleitaba en vctimas humanas, pero la voz del precepto divino se debe obedecer y no discutir. Sin embargo, Abrahn merece encomio, porque crey que el hijo, una vez inmolado, haba de resucitar, y fundaba su creencia en que Dios le haba dicho cuando l se negaba a cumplir el querer de su esposa de arrojar de casa a la esclava y a su hijo: En Isaac ser llamada tu descendencia. Y a rengln seguido se dice: Bien que al hijo de la esclava yo le har padre de un CAPUT XXXII

DE OBEDIENTIA ET FIDE ABRAHAE, QDA PER OBLATIONEM MMOLANDI FILII PROBATUS EST, ET DE MORTE SARRAE

Post haec natus est Abrahae, secndum promissionem Dei, de Sarra filius, eumque nominavit Isaac, quod interpretatur Risus. Riserat enim et pater, quando ei promissus est, admirans in gaudio: riserat et mater, quando per illos tres viros iterum promissus est, dubitans in gaudio; quamvis exprobrante 84 angelo quod risus ille, etiamsi gaudii fuit, tamen plenae fidei non fuit . Post ab eodem angelo in fide etiam confirmata est Ex hoc ergo puer nomen accepit. Narn quod risus ille non ad irridendum opprobrium, sed ad celebrandum gaudium pertinebat, nato Isaac, et eo nomine vocato, Sarra monstravit: ait quippe, Risum mihi fecit Dominus; quicumque enim audierit, congaudebit mihi *". Sed post aliquantulum tempus ancilla de domo eiicitur cum filio so, et do illa seoundum Apostolum Testamenta significantur, vetus et novum: ubi Sarra illa supemae Iernsalem, hoc est cviratis Dei, flgararn gerit **. > Gi. io,2. " <3*e, tfe-j. "* I'Ma.) tfi, " Gal. 4)*.

1. nter haec, quae omnia commemorare nimis longum est, tentatur Abraham de immolando dilectissimo filio ipso Isaac, ut pia eius obedientia probaretur, saeculis in notitiam proferenda, non Deo. eque enim omnis est culpanda tentatio: quia et gratulanda est, qua fit probatio. Et plerumque aliter animus humanus sibi ipsi innotescere non potest, nisi vires suas sibi, non verbo, sed experimento, tentatione quodammodo interrogante, respondeat: ubi si Dei munus agnoverit, tune pius est, tune solidatur firmitate gratiae, non inflatur inanitate iactantiae. Nunquam sane crederet Abraham, quod victimis Deus delectaretur humanis: quamvis, divino intonante praecepto, obediendum sit, non disputandum. Verumtamen Abraham confestim filium, cum fuisset immolatus, resurrecturnm credidisse laudandus est. Dixerat namque illi Deus, cum de ancilla et filio eius foras eiiciendis voluntatem coniugis nollet implere: In Isaac vocabitur tibi semen. Et certe ibi sequitur ac dicitur, Filium, autem ancillae huas in magnam, gentem faciam illum; quia semen tuum est". Quomodo ergo dictum est, In Isaac vocabitur ubi semen, cum et Ismaelem Deus semen eius voeaverit? Exponens autem Apostolus, quid sit, In Isaac vocabitur tib semen: Id est, inquit, non qui filii camis, hi f Dei; sed filii promisskmU deputanttur in seminega. Ac per hoc filii pro** taBl. 9,8.

1142

L A CIUDAD DE DIOS

XVI, 3,3

XVI, 32, 2

DK NO .v LOS I'ROKKTAS

1143

pueblo grande, por ser sangre tuya. Cmo, pues, dijo; p Isaac ser llamada tu descendencia, si Dios dice de Ismael' 0 f tanto? El Apstol, exponiendo el significado, de estas palabra*^ En Isaac ser llamada tu descendencia, escribe: Esto signif;&' que no son los hijos de la carne hijos de Dios, sino los hijCa de la promesa, sos son los descendientes de Abrahn. Y p 5 eso, con el fin de que los hijos de la promesa sean descenderte?' de Abrahn, son llamados en Isaac, es decir, son reunidos e a Cristo por la llamada de la gracia. El santo patriarca, fortaji 1 cido por la fe de esta promesa y consciente de que deba eum plirse en aquel a quien Dios mandaba dar muerte, no dud q u " Dios, que pudo drselo contra toda esperanza, poda devolver selo una vez sacrificado. As lo entendi, y as lo explica e i autor de la Epstola a los Hebreos: Por la fe brill Abrahn al ser tentado en Isaac, pues l, que haba recibido las promesa^ y se le haba dicho: En Isaac ser llamada tu descendencia ofreci a su hijo nico, mas estaba interiormente convencido de que Dios poda resucitarle de entre los muertos. As aade: Por eso lo recibi tambin en figura de otro. En figura de quin sino de aquel de quien dice el mismo Apstol: El que no per. don a su propio Hijo, sino que le entreg por todos nosotros? Esta es la razn de que llevara Isaac la lea sobre la cual haba de ser colocado al lugar del sacrificio, como el Seor llev su cruz. En fin, puesto que se impidi al padre dar el golpe mortal a Isaac, que no estaba destinado a la muerte, a quin figuraba aquel cordero, cuya sangre simblica, una vez inmolado, complet el sacrificio? Es de notar que, cuando Abrahn lo vio, estaba prendido por sus cuernos en un matorral. A quin figuraba, pues, sino a Jess, coronado de las espinas de los judos antes de ser inmolado? missionis, ut sint semen Abrahae, in Isaac vocantur, hoc est, in Christum vocante gratia congregantur. Hanc ergo promissionem pater pius fideliter tenens, quia per hunc oportebat implen, quem Deus iubebat occidi, non haesitavit quod sibi reddi poterat immolatus, qui dari potuit non speratus, Sic intellectum est et in Epstola ad Hebraeos, et sic expositum. Fide, inquit, praecessit Abraham, in Isaac tentatus; et unicum obtulit, qui promissiones suscepit, ad quem dictum est, In Isaac vocabitur tibi semen: cogitans quia et ex mortis excitare potest Deus. Proinde addidit, Pro hoc etiam eum et in similitudinem adduxit *9. Cuius similitudinem, nisi illius de quo dicit idem Apostolus, mQui proprio Filio non pepercit, sed pro nobis mnibus' tradidit illum? Propterea et Isaac, sicut Dominus, crucem suam, ita sibi ligna ad victimae locum, quibus fuerat imponendus, ipse portavit. Postremo quia Isaac occidi non oportebat, posteaquam est pater ferire prohibitus, quis erat ille aries, quo immolato impletum est significativo sanguine saerificium ? Nempe quando eum vidit Abraham, coxnibus in frtice tenebatur. Quis ergo illo figurabatur, nisi Iesus, antequam immolaretur, spinis Iudaicis coronatus?
* 9 H e b r . 11,17-19.

2. Escuchemos ms bien las palabras de Dios por boca del ngel. Abrahn extendi su mano, dice la Escritura, para tomar el cuchillo y matar a su hijo. Pero el ngel del Seor grit desde el cielo y le dijo: Abrahn! Heme aqu, le replic, etc. No extiendas tu mano sobre el muchachoprosigui el ngel, ni le hagas dao alguno, pues ahora me doy cuenta de que temes a Dios, y no has perdonado a tu hijo amado por amor de m. Ahora me he dado cuenta equivale a decir: Ahora te he hecho caer en la cuenta, porque Dios no ignoraba eso. Despus, una vez sacrificado el cordero en lugar de Isaac, su hijo, llam Abrahn a este lugar, segn el texto, el Seor ha visto. Y an hoy se dice: El Seor se apareci en la montaa. Semejante a esta expresin: Ahora me he dado cuenta, usada en lugar de esta otra: Ahora te he hecho caer en la cuenta, es sta: El Seor ha visto, en lugar de esta otra: El Seor se apareci, es decir, ha hecho que le viese. Y el ngel del Seor llam por segunda vez desde el cielo a Abrahn, diciendo: He jurado por m mismo, dice el Seor, en vista de que has cumplido mi palabra, no perdonando a tu hijo amado por amor de m; yo te colmar de bendiciones y multiplicar tu descendencia como las estrellas del cielo y como la arena que est en la orilla del mar. Y tu posteridad poseer en herencia las ciudades de sus enemigos, y en tu descendencia sern benditas todas las naciones de la tierra, porque prestaste odos a mi voz. De esta forma, despus del holocausto, figura de Cristo, confirm Dios con juramento la promesa de la vocacin de los gentiles en la descendencia de Abrahn. Lo haba ya prometido muchas veces, pero nunca lo haba jurado. Qu es el juramento del Dios 2. Sed divina per Angelum verba potius audiamus. Ait quippe Scriptura: Et extendit Abraham manum suam sumere machaeram, ut occideret filium suum. Et vocavit illum Angelas Domini de celo, et dixit: Abraham! Ule autem dixit: Ecce ego. Et dixit: Non iniicias manum tuam super puerum, eque facas illi quidquam: nunc enim scivi quia times Deum tu, et non pepercisti filio tuo dilecto propter me. Nunc scivi, dictum est, nunc .sciri feci: eque enim hoc nondum sciebat Deus. Deinde ariete illo' immolato pro Isaac filio suo, vocavit, ut legitur, Abraham nomen loci illius, Dominus vidit: ut dicant hodie, In monte Dominus apparuit. Sicut dictum est, Nunc scivi, pro eo quod est, Nunc sciri feci: ita hic, Dominus vidit; pro eo quod est, Dominus apparuit; hoc est, Videri se fecit. Et vocavit ngelus Domini Abraham secundo de celo, dicens: Per memetipsum iuravi, dicit Dominus, propter quod fecisti verbum hoc, et non pepercisti filio tuo dilecto propter me, nisi benedicens benedicam te, et multiplicans multiplicabo semen tuum, sicut stellas caeli, et tanquam arenam quae est iuxta labium maris. Et haereditate possidebit semen tuum civitates adversariorum; et benedicentur in semine tuo omnes gentes terrae; quia obaudisti vocem meam ". Hoc modo est illa de vocatione gentium in semine Abrahae, post holocaustum, quo significatus est Christus, etiam iuratione Dei firmata promissio. Saepe enim promiserat, sed
91

o Rom. 83s.

G e n 2?,io-l8.

1144

tA CIUDAD DE DIOS

XVI, 33

XVI, 34

DB NO A M)S PROFETAS

1145

veraz y verdadero sino una confirmacin de sus promesas y un reproche lanzado a los incrdulos? 3. Despus muri Sarra. Tena entonces ciento veintisiete aos ella y ciento treinta y siete su esposo. Le llevaba l diez aos en edad, como nos lo deja entrever cuando se le prometi el hijo: Mira que si a un viejo como yo de cien aos le va a nacer un hijo, y si Sarra de noventa aos va a dar a luz! Abrahan compr un campo y enterr en l a su esposa. Y entonces fu, segn la narracin de San Esteban, cuando se estableci en aquella tierra, pues comenz a poseerla en herencia. Esto fu despus de la muerte de su padre, que, segn deducciones, muri dos aos antes.

haba de tomar carne salida de aquel muslo? Son acaso stas seales dbiles de la verdad prenunciada, que vemos cumplida en Cristo?. CAPITULO
QU

XXXIV
ABRAHN

SIGNIFICAN LAS SEGUNDAS NUPCIAS DE CON C E T U R A ?

CAPITUED

XXXIII

REBECA, ESPOSA DE ISAAC

Luego Isaac, a la edad de cuarenta aos, tom por esposa a Rebeca, nieta de su to Nacor. Contaba entonces su padre ciento cuarenta aos, y haban pasado tres desde la muerte de su madre. Su padre envi un siervo a Mesopotamia para buscarle mujer, y le dijo: Pon tu mano bajo mi muslo; te conjuro or el Seor Dios del cielo y de la tierra que no cases a mi ijo Isaac con mujer de las hijas de los caoneos. Qu se mostr en esto sino que el Seor y Dios del cielo y de la tierra

nunquam iuraverat. Quid autem est Dei veri veracisque iuratio, nis promissi confirmado, et infidelium quaedam increpatio? 3. Post haec Sarra mortua est, centesimo et vicsimo sptimo anno vitae suae "2, centesimo autem et tricsimo sptimo viri sui. Decem quippo annis eam praecedebat aetate; sicut ipse, quando sibi ex illa promissus est filius, ait, Si mihi annorum centum nascetur filius, et si Sarra annorum nonaginta pariet? "3 Tune emit agrum Abraham, in quo sepelivit uxorem. Tune ergo, secundum narrationem Stephan, in trra illa est eoliocatus, quoniam coepit ibi esse possessor " 4 : post mortem scilicet patria sui, qui colligitur ante biennium fuisse defunctus. CAPUT XXXIII

Y qu simboliza el casamiento de Abrahn con Cetura despus de la muerte de Sarra? Lejos de nosotros pensar ni por sospecha que se debi a su incontinencia, mxime siendo de edad tan avanzada y varn tan santo y fiel. Buscaba acaso todava la procreacin de hijos, creyendo como crea con fe muv probada en la promesa de Dios, segn la cual los hijos de Isaac se multiplicaran como las estrellas del cielo y la arena de la tierra? Pero, si en realidad Agar e Ismael, segn las enseanzas del Apstol, son figuras de los hombres carnales del Antiguo Testamento, por qu Cetura y sus hijos no lo sern de los carnales, que estiman pertenecer al Nuevo Testamento? Las dos son llamadas esposas y concubinas de Abrahn, mientras que Sarra nunca recibi el nombre de concubina. Cuando Agar fu entregada a Abrahn, la Escritura dice: Y lom Sarra, esposa de Abram, a su esclava Agar, egipcia, a los diez aos de haber entrado Abram en Canan, y se la dio por mujer a su esposo. En cambio, de Cetura, con la que se despos despus de la muerte de Sarra, se lee as: Acercndose Abrahn, tom por esposa a una mujer llamada Cetura. He
nisi Dominum Deum caeli et Dominum terrao in carne, quae ex illo femore trahebatur, fuisse venturum? Numquid haec parva sunt praenuntiatae indicia veritatis, quam compleri videmus in Christo? CAPUT XXXIV

QUID INTELLIGENDUM SIT IN EO QUOD ABRAHAM POST MORTEM SARRAE ACCEPIT UXOREM CETHURAM

D E REBECCA NEPTE NACHOB, QUAM ISAAC ACCEPIT UXOREM

Deinde Rebeccam, neptem Nachor patrui sui, cum annorum quadraginta esset Isaac, duxit uxorem, centesimo scilicet et quadragesimo anno vitae patris sui, triennio post mortem matris suae. Ut autem illam duceret, quando ab eius patre in Mesopotamiam servus missus est, quid aliud demonstratum est, cum eidem servo dixit Abraham, Pone manum mam sub femare meo, et adiurabo te per Dominum Deum caeli et Dominum terrae, ut non sumas filio meo Isaac uxorem de filiabas Chananaeorum 96,
98

a Gen. 23,1. Ibid., 17,17.

* Act. 7, 4. " Gen, 34,5,3.

Quid autem sibi vult, quod Abraham post mortem Sarrae Cethuram duxit uxorem? Ubi absit ut incontinentiam suspicemur, praesertim in illa iam aetate, et in illa fidei sanctitate. An adhuc procreandi filii quaerebantur, cum iam Deo promittente tanta multiplicatio filiorum ex Isaac per stellas caeli et arenam terrae fide probatissima teneretur? Sed profecto si Agar et Ismael, doctore Apostlo, significaverunt carnales veteris Testamenti s e ; cur non etiam Cethura et filii eius significent carnales, qui se ad Testamentum novum existimant pertinere? Ambae quippe et uxores Abrahae, et concubinae sunt appellatae: Sarra vero nunquam dicta est concubina. Nam et quando data est Agar Abrahae, ita scriptum est: Et apprehendit Sarra uxor Abram Agar Aegyptiam ancillam suam, post decem annos quam habitaverat Abram in trra Chanaan, et dedit eam
Gal. 4,34.

1146

LA CIUDAD DE D I O S

XVI, 34

XVI, 38

1)F, NO A LOS

PROFETAS

1147

aqu que ambas son llamadas esposas. Pero adems ambas fueron tambin concubinas, segn estas palabras de la Escritura: Y dio Abrahn toda su herencia a su hijo Isaac, y a los hijos de sus concubinas les hizo donativos, y los separ, viviendo an l mismo, de su hijo Isaac, envindolos hacia el oriente, a la parte oriental. Los hijos de las concubinas, es decir, los herejes y judos carnales, reciben algunos donativos, pero no arriban al reino prometido. La razn es que Isaac es el nico heredero y que los hijos de la carne no son hijos de Dios, sino que los hijos de la promesa, sos son sus descendientes. De esta descendencia se dijo: En Isaac ser llamada tu descendencia. Y a la verdad que no veo otro porqu de que Cetura, tomada por esposa despus de la muerte de S a n a , sea llamada concubina sino por causa de este misterio. Mas quien no quiera aceptar esta supuesta interpretacin, no indisponga a Abrahn. Qu sabemos si esto se orden as para confundir a los futuros herejes, enemigos de las segundas nupcias [ 5 0 ] , siendo una prueba de que no es pecado volverse a casar, despus de muerto el consorte, el caso de este patriarca? Abrahn muri a la edad de ciento setenta y cinco aos. Su hijo Isaac tena entonces setenta y cinco aos, pues lo haba engendrado l a los cien. Abram viro suo, ipsi uxorem ". De Cethura autem quam post obitum Sarrae accepit, sic legitur: Adiiciens autem Abraham sumpsit uxorem, cui nomen Cethura. Ecce ambae dicuntur tixores: ambae porro concubinae fuisse reperiuntur, postea dicente Scriptura, Dedit autem Abraham omnem censum suum saac filio suo, et filiis concubinarum suarum, dedit Abraham dationes, et dimisit eos ab Isaac filio suo adhuc se vivo, ad Orientem, in terram Orientis *. Habent ergo nonnulla muera fil concubinarum, sed non perveniunt ad regnum promissum, nec haeretici, necIudaei carnales: quia praeter Isaac nullus est haeres; et non qui filii carnis, hi filii Dei; sed filii promissionis deputantur in semine ", de quo dictum est, In Isaac vocabitur tibi semen '"". eque enim video, cur etiam Cethura post uxoris mortem ducta, nisi prqpter hoc mysterium, dicta sit concubina. Sed quisqus haec non vult in istis significationibus accipere, non calumnietur Abrahae. Quid si enim et hoc provisum est conlra haereticos futuros secundarum adversarios nuptiarum, ut in ipso patre multarum gentium post obitum coniugis iterum coniugari demonstraretur non esse peccatum? Et mortuus est Abraham, cum esset annorum centum septuaginta quinqu 101. Annorum ergo septuaginta quinqu Isaac filium dereliquit, quem centenarius genuit.
!i; 1,9

CAPITULO
OTRO

XXXV
EN EL VIENTRE

SIMBOLISMO. LUCHA DE DOS MELLIZOS DE REBECA

Demos un paso ms y veamos el desarrollo de la Ciudad de Dios a travs de los descendientes de Abrahn. Desde el nacimiento de Isaac hasta el ao sesenta de su vida, en que le nacieron los hijos, slo hay digno de mencin un suceso. Pidi a Dios que diera la fecundidad a su esposa, pues era estril, y el Seor despach su peticin, y, cuando ella concibi, luchaban, estando an en su vientre, los mellizos. Angustiada ella con este malestar, se dirigi al Seor, y recibi esta respuesta: Hay dos naciones en tu seno, y de tu vientre saldrn dos pueblos. Un pueblo sojuzgar a otro y el mayor servir al menor. El apstol San Pablo trata de colegir de aqu un gran testimonio en pro de la gracia. Y se funda en que antes de nacer, y sin haber obrado ni bien ni mal, sin mritos buenos de ninguna clase, es elegido el menor y reprobado el mayor, cuando en realidad, respecto al pecado original, ambos eran iguales, y, respecto al pecado personal, ambos carecan de l. Siento que el plan de esta obra no me permita explayarme en este punto, del cual ya he hablado largamente en otros escritos [ 5 1 ] . Esta percopa: El mayor servir al menor, casi ninguno de nuestros intrpretes la aplican a otro que al pueblo judo, diciendo que ste, que es mayor, servir al pueblo menor de los cristianos. CAPUT XXXV

DE GEMINIS ADHUC IN TERO REBECCAE MATRIS INCLUSIS QUID INDICAVERIT DIVINA RESPONSIO

G e n . 16,3. ''k I b i d . , 25.1.5.6. R o m . 9,8. ""> G e n . 21,12. ">> I b i d . , 25,7.

lam ex hoc, quemadmodum per posteros Abrahae civitatis Dei procurrant tmpora, videamus. A primo igitur anno vitae Isaac, usque ad sexagesimum quo ei nati sunt filii, illud memorabile est, quod cum illi Deum roganti ut pareret uxor eius, quae sterilis erat, concessisset Dominus quod petebat, atque liaberet illa conceptum, gestiebant gemini adhuc in tero eius inclusi. Qua molestia cum angeretur, Dominum interrogavit, accepitque responsum: Duae gentes in tero sunt, et do populi de ventre tuo separabuntur, et populus populum superabit, et maior serviet minoriI02. Quod Paulus apostolus magnum vult intelligi gratiae documentum: quia nondum illis natis, nec aliquid agentibus boni seu mali, sine ullis bonis meritis eligitur minor, maiore reprobato los : quando procul dubio, quantum attinet ad orignale peccatum, ambo pares erant: quantum autem ad proprium, ullius eorum nullum erat. Sed nunc de hac re dicere aliquid latius, instituti operis ratio non sinit, unde et in alus am multa diximus. Quod autem dictum est, Maior serviet minori, tierno fere
102 103

I b i d . , 23. R o m . 9, 11-13.

1148

LA CIUDAD DE D I O S

XVI, 36 XVI, 36
DK NO A LOS PROFETAS

Y, si bien es verdad que esto parece haberse cumplido en el pueblo idumeo, descendiente del mayor, que tena dos nombres (se llamaba Esa y Edn, de aqu idumeos), ya que fu dominado por el pueblo que naci del menor, por el israeltico, y qued sometido a l, con todo, es ms razonable creer que la intencin de esta profeca: Un pueblo sojuzgar al otro y el mayor servir al menor, va ms all, a algo superior. Y 6 qu es ello sino lo que vemos claramente cumplirse en los judos y en los cristianos? CAPITULO XXXVI
ISAAC

1146

ORCULO Y BENDICIN RECIBIDA POR

Tambin Isaac recibi algn orculo semejante a los que recibi su padre. He aqu su expresin: Sobrevino una gran hambre en el pas adems del hambre habida en tiempo de Abrahn, e Isaac se fu a Gerara, a Abimelec, rey de los filisteos. All se le apareci el Seor y le dijo: No bajes a Egipto, sino habita el pas que yo te dir, y vive all como peregrino. Yo estar contigo y te dar mi bendicin. A ti y a tu descendencia he de dar todo este pas y establecer mi juramento que hice a Abrahn, tu padre. Multiplicar tu posteridad como las estrellas del cielo y dar a tus descendientes toda esta regin, y sern benditas en tu descendencia todas las naciones de la tierra justamente nostrum aliter intellexit, quam maiorem populum Iudaeorum minori populo Christiano serviturum. Et revera quamvis in gente ldumaeorum, quae nata est de maiore, cui do nomina erant (nara et Esau vocabatur, et Edom, unde Idumaei), hoc videri possit impletum; quia postea superanda fuerat a populo, qu ortus est ex minore, id est Israelitico, eique fuerat futura subiecta: tamen in aliquid maius intentam fuisse istam prophetiam, qua dictum est, Populus populum superabit, et maior serviet minori, convenientius creditur. Et quid est hoc, nisi quod in Iudaeis et Christianis evidenter impletur? CAPUT XXXVI

porque Abrahn, tu padre, prest odos a mi voz y guard mis preceptos y mis mandatos, mis justificaciones y mis leyes. Este patriarca no tuvo ms mujer que sta ni ms concubinas. Se content con la posteridad de dos mellizos, habidos con un solo acto. Tambin l, cuando moraba entre extranjeros, temi polla beldad de su esposa, y, siguiendo el ejemplo de su padre, no dijo que era su esposa, sino que la llam hermana, pues era parienta suya por parte de padre y de madre. Y los extranjeros, al saber que era su esposa, no la violaron tampoco. Sin embargo, no porque ste no haya conocido ms mujeres que a su esposa debemos anteponerle a su padre. Indudablemente, los mritos de su padre, por su fe y su obediencia, eran muy superiores, puesto que Dios dice que le da a ste esas bendiciones por causa de aquel. Sern benditasle dice en tu descendencia todas las naciones de la tierra justamente porque Abrahn, tu padre, prest odos a mi voz y guard mis preceptos y mis mandatos, mis justificaciones y mis leyes. Y en otro orculo: Yo soyle dice-el Dios de tu padre Abrahn; no tienes que temer, pues yo estoy contigo, y te bendije, y multiplicar tu descendencia por causa de tu padre Abrahn. Estas palabras dejan entrever la gran castidad que guard Abrahn en estas acciones, que los hombres impdicos, amadores d buscar una justificacin a su maldad en las santas Escrituras, creen que las realiz por libido. Adems, nos ensean tambin que los hombres no deben ser comparados entre s por bienes o acciones concretas, sino por el conjunto y totalidad de su vida. Porque puede suceder que uno supere a otro en una cualidad vital pater tuus vocem meam, et custodivit praecepta mea, et mandato mea, et iustificationes meas, et legitima mea 10'. Iste patriarcha nec uxorem habuit aliam, nec aliquam concubinam, sed posteritate duorum geminorum ex uno concubitu procreatorum contentus fuit. Timuit sane etiam ipse periculum de pulchritudine coniugis, cura habitaret inter alienos, fecitque quod pater, ut eam sororem diceret, taceret uxorem: erat enim ei propinqua paterno et materno sanguine: sed etiam ipsa ab alienigenis, cognito quod uxor eius esset, mansit intacta. Nec ideo tamen istum patri eius praeferre debemus, quia iste nullam feminam praeter unam coniugem noverat. Erant enim procul dubio paternae fidei et obedientiae merita potiora, in tantum ut propter illum dicat Deus, huic se facer bona quae facit: Benedicentur, inquit, in semine tuo omnes gentes terrae, pro eo quod obaudivit Abraham pater tuus vocem meam, et custodivit praecepta mea, et mandata mea, et iustificationes meas, et legitima mea. Et alio rursus orculo: Ego sum, inquit, Deus Abraham patris tui: noli timere; tecum enim sum, et benedixi te, et multiplicabo semen tuum propter Abraham patrem tuum l05. Ut intelligamus quam caste Abraham fecerit, quod hominibus impudicis et nequitiae suae de Scripturis sanctis patrocinia requirentibus videtur fecisse libdine: deinde ut etiam hoc noverimus, non ex bonis singulis inter se homines comparare, sed in unoquoque consideremus universa. Fieri enim potest, ut habeat aliquid in vita et moribus
">"> G e n . 26,1-5,
105

DE ORCULO ET BENEMCTIONE, QUAM ISAAC NON ALITER QDAM PATER IPSIUS, MRITO EIUSDEM DILECTOS, ACCEPIT

Accepit etiam Isaac oraculum tale, quale aliquoties pater eius acceperat. De quo orculo sic scriptum est: Facta est autem james super terram, praeter famem quae prius facta est in tempore Abrahae. Abiit autem Isaac ad Abimelech regem Philistinorum in Gerara. Apparuit autem illi Dominus, et dixif. Noli descender in Aegyptum: habita autem in trra quam tibi dixero, et incole in trra hac; et ero tecum, et benedicam te. Tib enim et semini tuo dabo omnem terram hanc: et statuam iuramentum meum quod iuravi Abrahae patri tuo; et multiplicabo semen luum tanquam stellas caeli, et dabo semini tuo omnem terram hanc, et benedicentur in semine tuo omnes gentes terrae, pro eo quod obaudivit Abraham

ttid., 34-

1150

I,A CIUDAD DE D I O S

XVI, 37 XVI, 37
DE NO A LOS PROFETAS

y m o r a l , y esta c u a l i d a d sea m u y s u p e r i o r a a q u e l l a en q u e es s u p e r a d o p o r el o t r o . Y as, b i e n p o n d e r a d a s las cosas, a u n q u e a b s o l u t a m e n t e h a b l a n d o es p r e f e r i b l e la c o n t i n e n c i a al m a t r i m o n i o , con t o d o , u n c a s a d o fiel es m e j o r q u e u n c o n t i n e n t e infiel [ 5 2 ] . Y el n o m b r e infiel n o slo es m e n o s d i g n o de loa, sino q u e es d i g n o del m s s u p r e m o r e p r o c h e . S u p o n g a m o s a los dos b u e n o s . I n d u d a b l e m e n t e , a u n en este caso, el c a s a d o m a s fiel y o b e d i e n t e a D i o s es m e j o r q u e el c o n t i n e n t e m e n o s fiel y m e n o s o b e d i e n t e [ 5 3 ] ; m a s , en i g u a l d a d de c i r c u n s t a n c i a s , q u i n d u d a q u e es p r e f e r i b l e el h o m b r e c o n t i n e n t e a l c a s a d o ?

1151

C A P I T U L O
SIMBOLISMO MSTICO

X X X V I I
DE E S A y JACOB

L o s dos h i j o s de I s a a c , E s a y J a c o b , v a n c r e c i e n d o al uns o n o . L a p r i m o g e n i t u r a es t r a n s f e r i d a a l m e n o r en v i r t u d del p a c t o y de la sentencia d a d a . El m a y o r , v e n c i d o de su i n m o d e r a d o gusto, p i d i a su h e r m a n o el p l a t o de l e n t e j a s q u e h a b a p r e p a r a d o , y l e v e n d i a este p r e c i o su p r i m o g e n i t u r a , m e d i a n d o a d e m s u n j u r a m e n t o . E s t o n o s e n s e a q u e en el c o m e r n o es c e n s u r a b l e la r e a l i d a d de las v i a n d a s , s i n o la avidez i n m o d e r a d a . E n v e j e c e I s a a c , y c o m o consecuencia de su vejez p i e r d e la vista. Q u i e r e b e n d e c i r al h i j o m a y o r , y sin s a b e r l o b e n d i c e al m e n o r en l u g a r del o t r o , q u e e r a v e l l o s o , cosa q u e el m e n o r s u p l i a c o m o d n d o s e u n a s p i e l e s de c a b r i t o , c o m o si l l e v a r a los p e c a d o s ajenos, p a r a q u e la m a n o p a t e r n a le p a l p a r a . Y con quispiam quo superat alium, idque sit longe praestabilius, quam est illud imde ab alio superatur. Ac per hoc sano veroque iudicio, cum continentia coniugio praeferatur, melior est tamen homo fidelis coniugatus, quam continens infidelis. Sed infidelis homo non solum minus laudandus, verum etiam mxime detestandus est. Constituamus ambos bonos; etiam sio profecto melior est coniugatus fidelissimus et obedientissimus Deo, quam continens minoris fidei minorisque obedientiae: si vero paria sint caetera, continentem coniugato praeferre quis ambigat? CAPUT XXXVII

el fin de que n o i m a g i n e n q u e el d o l o de J a c o b fu f r a u d u l e n t o y que no encierra un gran misterio, la Escritura haba predicho antes q u e Esa era un joven diestro en la caza, y montaraz, y que Jacob, en cambio, era un mozo sencillo y que habitaba la casa. A l g u n o s i n t r p r e t e s n u e s t r o s h a n t r a d u c i d o hombre sin engaito. P e r o b i e n se t r a d u z c a sin dolo, b i e n sencillo, b i e n sin ficcin, p u e s q u i z es la m e j o r t r a d u c c i n de la p a l a b r a g r i e g a Vn-Acca-rcs q u es el e n g a o del h o m b r e sin d o l o al rec i b i r esa b e n d i c i n , q u el d o l o del h o m b r e sencillo, q u la ficcin de q u i e n n o m i e n t e sino u n p r o f u n d o m i s t e r i o de la verd a d ? [ 5 4 ] . C u l es la b e n d i c i n ? Bien se vediceque el olor que sale de mi hijo es como el olor de un campo florido al que bendijo el Seor. Que Dios te d abundancia de trigo y de vino, del roco del cielo y de la fertilidad de la tierra. Srvante las naciones y adrente los prncipes, y seas seor de tu hermano y te adorarn los hijos de tu padre. Quien te maldijere, sea maldito, y el que te bendijere, sea bendecido. L a b e n d i c i n de J a c o b significa la p r e d i c a c i n del n o m b r e de C r i s t o en t o d a s las n a c i o n e s . E s t a es l a o b r a a c t u a l , sta es l a a c t u a l t a r e a . I s a a c es figura de la L e y v d e los P r o f e t a s . L a L e y b e n d i c e a C r i s t o p o r b o c a de l o s j u d o s , c o m o sin c o n o c e r l e , p o r q u e t a m b i n e l l a es d e s c o n o c i d a . E l m u n d o , c o m o u n c a m p o , es p e r f u m a d o p o r el n o m b r e de C r i s t o . De l es la b e n d i c i n del roco del ciclo, es decir, de esa l l u v i a d e la p a l a b r a d i v i n a , y de la fertilidad de la t i e r r a , o sea, de la vocacin de los p u e b l o s . S u y a es la a b u n d a n c i a de v i n o y de t r i g o , es decir, la m u l t i t u d q u e en el s a c r a m e n t o de su c u e r p o y s a n g r e r e n e el p a n y el vino [ 5 5 ] . L a s n a c i o n e s le r i n d e n v a s a l l a j e y l o s p r n c i p e s l e a d o r a n . E l es el S e o r de su h e r m a n o , p o r q u e su p u e b l o s e o r e a a los j u d o s . L o s h i j o s de su p a d r e , es decir, los h i j o s de rium quaereretur, superius praedixit Scriptura: Erat Esau, homo sciens venan, agrestis: Iacob autern homo simplex, habitans domum1"". Hoc nostri quidam interpretati sunt, sirte dolo. Sive autem sine dolo, sive simplex, sive potius sine fictione dicatur, quod est graece cc-rrAcca-ros quis est in ista percipienda benedictione dolus hominis sine dolo? quis est dolus simplcis, quae fictio non mentientis, nisi profundum mysterium veritatis? Ipsa autem benedictio qualis est? Ecce, inquit, odor jilii mei tanquam odor agri pleni, quem benedixit Dominas. Et det tib Deus de rore caeli, et de librtate terrae, et multitudinem frumenti et vini: et serviant libi gentes, et adorent te principes, et fias dominas fratris tai, et adorabunt te jilii patris tai. Qui maledixerit te, maledictus; et qui benedixerit te, benedictas. Benedictio igitur Iacob, praedicatio Christi est in mnibus gentibus. Hoc fit, hoc agitur: Lex et Prophetia est Isaac: etiam per os Iudaeorum Christus ab illa benedicitur velut a nesciente, quia ipsa nescitur. Odore nominis Christi, sicut ager, mundus impletur: eius est benedictio de rore caeli, hoc est, de verborum pluvia divinorum; et de ubertate terrae, hoc est, de congregatione populorum: eius est multitudo frumenti et vini, hoc est, multitudo quam colligit frumentum el vinum in Sacramento corporis et sanguinis eius. Ei serviunt gentes, ipsum ado1< 1

DE HIS QUAE IN ESAU ET IACOB MYSTICE PRAEFIGURABANTUK

Dito igitur Isaac fili, Esau et Iacob, pariter crescunt. Primatus maioris transfunditur in minorem ex pacto et plcito inter illos, eo quod lenticulam, quem cibum minor paraverat, maior immoderatius concupivit, eoque pretio primognita sua fratri iuratione interposita vendidit. Ubi disciirras in vescendo non cib genere, sed aviditate immoderata quemque culpandum. Senescit Isaac, eiusque oculis per senectam visus aufertur. Vult benedicere filium maiorem, et pro illo nesciens benedicit minorem, pro fratre maiore, qui erat pilosas, se paternis manibus supponentem, haedinis sibi pelliculis coaptatis velut aliena peccata portantem. Iste dolus Iacob, ne putaretur fraudulentas dolus, et non in eo magnae rei myste-

" G e n . 25,29-34.27.

1152

CIUDAD DE DIOS

XVI, 37

XVI, 3 8 , 1

DE NO A LOS PROFETAS

1153

A b r a h n s e g n l a fe, le a d o r a n , p o r q u e l es t a m b i n h i j o d e A b r a h n segn l a c a r n e . Q u i e n le m a l d i j e r e es m a l d i t o y el q u e le b e n d i j e r e es b e n d i t o . Este C r i s t o n u e s t r o , r e p i t o , es bend e c i d o , o sea, es v e r a z m e n t e p r e d i c a d o p o r b o c a d e l o s j u d o s , depositarios de la Ley y de los Profetas, a u n q u e no comprenden y p i e n s a n q u e b e n d i c e n a o t r o q u e su e r r o r e s p e r a . M a s h e a q u q u e , c u a n d o el m a y o r viene a r e c i b i r l a bendicin p r o m e t i d a , I s a a c se p a s m a y se m a r a v i l l a a l s a b e r q u e h a b e n d e c i d o a u n o p o r o t r o , y p r e g u n t a q u i n es a q u l . S i n e m b a r g o , n o se q u e j a de h a b e r s i d o e n g a a d o ; m s a n , revel a d o luego en su c o r a z n u n g r a n m i s t e r i o , evita l a i n d i g n a c i n y confirma l a b e n d i c i n . Quin me ha trado de la caza que cogidicey he comido de todo antes que tu vinieras, y le bendije, y sea bendito? Quin n o esperara aqu la maldicin de u n h o m b r e i r r i t a d o , si esto n o f u e r a m o t i v a d o p o r i n s p i r a cin d i v i n a , s i n o a u s a n z a h u m a n a ? O h m a r a v i l l a s r e a l i z a d a s , s, p e r o p r o f t i c a m e n t e ; r e a l i z a d a s en l a t i e r r a , p e r o celestialm e n t e ; realizadas p o r medio del h o m b r e , pero divinamente! Si se e x a m i n a r a al d e t a l l e c a d a u n a d e estas cosas t a n f e c u n d a s en m i s t e r i o s , s e r a n p r e c i s o s infinidad d e v o l m e n e s . M a s el p l a n s o b r i o fijado a esta o b r a n o s o b l i g a a c a m i n a r a p r i s a a otros acontecimientos. rant principes. Ipse est dominus fratris sui, quia populus eius dominatur Iudaeis. Ipsum adorant filii patris eius, hoc est, filii Abrahae secundum fidem: quia et ipse filius est Abrahae secundum carnem. Ipsum qui maledixerit, maledictus; et qui benedxerit, benedictus est. Christus, inquam, noster etiam ex ore Iudaeorum, quamvis errantium, sed tamen Legem Prophetasque cantantium benedicitur, id est veraciter dicitur; et alius benedici putatur, qui ab eis errantibus exspectatur. Ecce benedictionem promissam repetente maiore, expavescit Isaac, et alium pro alio se benedixisse cognoscens miratur, et quisnam ille sit, percunctatur: nec tamen se deceptum esse conqueritur; imo confestim revelato sibi intus n corde magno sacramento devitat indignationem, confirmat benedictionem. Quis ergo, inquit, venatus est mihi venationem, et intulit mihi, et manducavi ab mnibus, antequam tu venires, et benedixi eum, et sit benedictus? lc " Quis non hic maledictionem potius exspectaret irati, si haec non superna inspirai.ione, sed terreno more gererentur? O res, gestas sed prophetice gestas; in trra, sed caelitus; per homines, sed divinitus! Si excutiantur singula tantis fecunda mysteriis, multa sunt implenda volumina: sed huic operi modus modrate imponendus nos in alia festinare compellit
G e n . 27.27-29.3j.

C A P I T U L O

X X X V I I I
EN E L CAMINO.

ENVO DE JACOB A MESOPOTAMIA. V I S I N Sus CUATRO MUJERES

1. J a c o b es e n v i a d o p o r sus p a d r e s a M e s o p o t a m i a p a r a b u s c a r s e all m u j e r . H e a q u l a s p a l a b r a s de su p a d r e al enviarl o : A/o tomars mujer entre las hijas de los cananeos. Levntate y ve a Mesopotamia, a casa de Batuel, padre de tu madre, y toma all mujer entre las hijas de Labn, hermano de tu madre. Que mi Dios te bendiga, y te acrezca, y te multiplique, y sers as cabeza de muchas naciones. Que l te d la bendicin de Abrahn, tu padre, tanto a ti como a tu descendencia, para que te hagas el heredero de la tierra de tu peregrinacin, que Dios dio a Abrahn. E n estas p a l a b r a s e n t e n d e m o s ya h e c h a l a divisin e n t r e l a d e s c e n d e n c i a d e J a c o b y la o t r a lnea de I s a a c , q u e e n t r o n c a en E s a . C u a n d o se d i j o : En Isaac ser llamada tu descendencia y esta d e s c e n d e n c i a p e r t e n e c a a l a C i u d a d d e Dios , se s e p a r sta de otra d e s c e n d e n c i a d e A b r a h n , p e r s o nificada en el hijo d e la esclava, y q u e l u e g o s u c e d i en l o s hijos de C e t u r a . P e r o e r a a n d u d o s o si la b e n d i c i n d e I s a a c era p a r a s u s d o s h i j o s o s o l a m e n t e p a r a u n o d e e l l o s ; y, si p a i n u n o solo, q u i n e r a de e l l o s . Esta d u d a q u e d d i s i p a d a ni b e n d e c i r p i o f l i d i m e n l e el p a d r e a J a c o b y d e c i r : Y sers cabeza de runchas naciones y que l le d la bendicin de Abrahan, tu padre. CAPUT XXXVIII

DE MISSO IACOB IN MESOPOTAMIAM AD ACCIPIENDAM UXOREM, ET DE VISIONE QUAM IN HIERE SOMNIAVIT, ET DE QUATUOR IPSIUS FEMINIS, CUM UNAM PETIISSET UXOREM

1. Mittitur Iacob a parentibus in Mesopotamiam, ut ibi ducat uxorem. Patris mittentis haec verba sunt: Non accipies uxorem ex filiabus Chananaeorum: surgens fuge in Mesopotamiam in domum Bathuel, patris matris tuae, et sume tib inde uxorem de filiabus Laban, fratris matris tuae. Deus autem meus benedicat te, et augeat te, et multiplicet te; et eris in congregationes gentium: et det tib benedictionem Abrahae patris tui, ubi et semini tuo post te, ut haeres fias terrae incolatus tai, quam dedit Deus Abrahae " 8 . Hic iam intelligimus segregatum semen Iacob ab alio semine Isaac, quod factum est per Esau. Quando enim dictum est, ln Isaac vocabitur tibi semen 1", pertinens utique semen ad civitatem Dei; separatum est inde aliud semen Abrahae, quod erat in ancillae filio, et quod futurum erat in filiis Cethurae. Sed adhuc erat ambiguum de duobus geminis filiis Isaac, an ad utrumque, an ad unum eorum illa benedictio pertineret; et si ad unum, quisnam esset illorum. Quod nunc declaratum est, cum prophetice a patre benedicitur Iacob, et dicitur ei: Et eris in congregationes gentium, et det tibi benedictionem Abrahae patris tui.
109

"" G e n . 28,1-4. I b i d . , 22,12.

S. As. 16

87

1154

LA CIUDAD DE DIOS

XVI, 3 8 , 2
X V I . 38, 3 DE NO A LOS PROFETAS 1155

2. Cuando Jacob iba camino de Mesopotamia, recibi en sueos un orculo, que la Escritura refiere en estos trminos: Jacob, dejando el pozo del Juramento, se puso en camino y se dirigi a Harrn. Lleg a un lugar donde le sorprendi la noche, y durmi all. Tom una piedra de las que all haba y la puso por cabecera, y durmi en aquel lugar y so. Y en sueos vio una escala jija en la tierra, cuyo remate tocaba el cielo, y los ngeles de Dios suban y bajaban por ella. El Seor se recostaba sobre ella y dijo: Yo soy el Dios de Abrahn, tu padre, y el Dios de Isaac; no temas. La tierra en que duermes te la dar a ti y a tu descendencia. Tu posteridad ser como la arena de la tierra, y se extender sobre el mar, y al frico, y al aquiln, y al oriente, y sern benditas en ti y en tu descendencia todas las tribus de la tierra. Yo estar contigo guardndote dondequiera que vayas y te restituir a esta tierra, porque no te abandonar hasta haber cumplido cuanto te he prometido. Despert Jacob de su sueo y dijo: Verdaderamente el Seor est en este lugar, y yo no lo saba. Y temi y aadi: Cuan terrible es este lugar! En realidad, sta es la casa de Dios y la puerta del cielo. Se levant Jacob y, tomando la piedra que se haba puesto de cabecera, la erigi como en monumento, y derram leo sobre su cspide, y puso por nombre a aquel lugar Casa de Dios. Esto encierra en s una profeca. Jacob no derram leo sobre esa piedra a usanza de los idlatras, como erigindola en dios, pues no ador la piedra ni le ofreci sacrificio. Y como el nombre de Cristo viene de crisma, que significa un2. Pergens taque in Mesopotamiam Iacob, in somnis accepit oraculum, de quo sic scriptum est: Et exiit Iacob a Puteo iurationis, et profectus est in Charram, et devenit in locum, et dormivit ibi: occiderat enim sol: et sumpsit ex lapidibus loci, et posuit ad caput suum, et dormivit in loco illo, et somniavit. Et ecce scala stabilita super terram, cuius caput,pertingebat ad caelum: et Angel Dei ascendebant et descendebant per illam; et Dominus ncumbebat super illam; et dixit: Ego sum Deus Ahrahara patris tui, et Deus Isaac, noli timere: terram in qua tu dorms super eam, tib dabo illam, et semini tuo: et erit semen tuum sicut arena terrae; et dilatabitur super Mare, et in Africum, et in Aquilonem, et ad Orientem: et benedicentur in te omnes tribus terrae, et in semine tuo. Et ecce ego sum tecum, custodiens te in omni via quacumque ibis; et reducam te in terram hanc: quia non te derelinquam, doee faciam omnia, quae tecum locutus sum. Et surrexit Iacob de somno suo, et dixit: Quia Dominus est in loco hoc, ego autem nesciebam. Et timuit, et dixit: Quam terribilis locas hic! non est hoc nisi domus Dei, et haec porta est caeli. Et surrexit Iacob, et sumpsit lapidem quem supposuit ibi ad capul, et statuit illum in titulum, et superfudit oleum in cacumen eius: et vocavit Iacob nomen loci illius, Domus Dei1. Hoc ad prophetiam pertinet: nec x more idololatriae lapidem perfudit oleo Iacob, velut faciens illum deum; eque enim adoravit eumdem lapidem, vel ei sacrificavit: sed quoniam Christi nomen a chrismate est, id est ab unctione; profecto figuratum est hic aliquid, quod ad magnum pertineat sacramentum. Scalam vero istam
110

cin, este acto es figura de un gran misterio. El mismo Salvador nos trae a la memoria en su Evangelio esa escala y su simbolismo cuando, despus de haber dicho de Natanael: He aqu un verdadero israelita en quien no hay doblez, pues quien haba tenido esta visin fu Israel, es decir, Jacob, agrega: En verdad, en verdad os digo que algn da veris abierto el cielo, y a los ngeles de Dios subir y bajar sobre el Hijo del hombre. 3. Jacob sigui camino de Mesopotamia para buscarse all mujer. La divina Escritura nos ensea cmo y por ou tuvo cuatro mujeres, de las cuales engendr doce hijos y una hija, sin desear a ninguna de ellas ilcitamente. Haba venido para tomar una sola esposa; pero, como le dieron una por otra, no desech a sta con la que sin darse cuenta haba pasado la noche, por miedo a que quedase deshonrada. Y como en aquel tiempo no haba ley alguna que prohibiese la poligamia, por multiplicar la posteridad, tom tambin por esposa a la nica a quieii haba dado palabra de casamiento. Pero sta, como era estril, entreg la esclava a su marido para tener hijos de ella. Lo misino hizo, a imitacin suya, su hermana mayor, aunque no era estril, porque deseaba multiplicar la prole. Jacob, segn la Escritura, no pidi ms que una, y no us de muchas sino impelido por el deber de procreacin, respetando siempre el derecho conyugal, de tal manera que no hiciera esto de no habrselo pedido sus mujeres, que gozaban del poder que las leyes del matrimonio les conceden sobre el cuerpo del marido. Tuvo doce hijos y una hija de cuatro mujeres. Ms tarde entr en Egipto gracias a su hijo Jos, que, vendido por sus envidiosos hermanos, fu conducido all, v all fu encumbrado.
intelligitur ipse Salvator nobis in memoriam revocare in Evangelio, ubi cum dixisset de Nathanaele, Ecce ver Israelita, in quo dolus non est; quia Israel viderat istam visionem, ipse est enim Iacob: eodem loco ait, Amen, amen dico vobis, videbitis caelum apertum, et Angelos Dei ascendentes et descendentes super Filium hominis l. 3. Perrexit ergo Iacob in Mesopotamiam, ut inde acciperet uxorem. Unde autem illi acciderit quatuor habere feminas, de quibus duodecim filios et imam filiam procreavit, cum earum nullam concupisceret illicite, divina Scriptura indicat. Ad imam quippe accipiendam venerat 11 "; sed cum illi altera pro altera supposia fuisset, nec ipsam dimisit, qna nesciens usus fuerat in nocte, ne ludibrio eam videretur habuisse; et eo tempore, quando multiplicandae posteritatis causa plures uxores lex nulla prohibebat, accepit etiam illam, cui uni iam futuri coniugii fidem fecerat. Quae cum esset sterilis, ancillam suam, de qua filios ipsa susciperet, marito dedit: quod etiam maior sror eius, quamvis peperisset, imitata, quoniam multiplicare prolem cupiebat, effecit. Nullam Iacob legitur petiisse praeter imam, nec usus plurimis nisi gignendae prolis officio, coniugali iure servato, ut eque hoc faceret, nisi uxores eius id fier flagitassent, quae corporis viri sui habebant legitimam potestatem. Genuit ergo duodecim filios et unarn filiam ex quatuor mulieribus. Deinde ingressus est in Aegyptum per filium suum Ioseph, qui venditus ab invidentibus fratribus eo perductus fuit, atque ibidem sublimatus.
u l

G e n . 38,10-19.

l o . 1,47.51.

" ' G e n . 39.

1158

LA C I U D A P DE DIOS

XVI, 39

XVI, 4 0 .

DE NC A IOS PROFETAS
i

1157

C A P I T U L O
POR QU SE LLAM JACOB

X X X I X
TAMBIN ISRAEL? ENTRADA DE JACOB

C A P I T U L O
EN EGIPTO Y

XL
CONCORDANCIA DE TEXTOS

J a c o b , c o m o p o c o h a d i j e , se l l a m a b a t a m b i n I s r a e l , nomb r e m s c o n o c i d o en el p u e b l o q u e de l d e s c i e n d e . Este nomb r e le fu i m p u e s t o p o r el n g e l q u e l u c h c o n t r a l a su reg r e s o de M e s o p o t a m i a , y que e r a figura de C r i s t o . L a victoria q u e J a c o b o b t u v o s o b r e el n g e l , p o r q u e ste l o q u i s o as p a r a figurar el m i s t e r i o , significa la p a s i n de C r i s t o , v e n c i d o , al p a r e c e r , p o r l o s j u d o s . Y , sin e m b a r g o , p i d i la b e n d i c i n a l n g e l d e r r o t a d o , y su b e n d i c i n consisti en l a i m p o s i c i n de este n o m b r e . I s r a e l significa Vidente de Dios, visin q u e ser el p r e m i o de t o d o s los s a n t o s al fin del m u n d o . El n g e l le toc, c o m o a v e n c e d o r , la l a r g u r a del m u s l o y le dej cojo. J a c o b e r a , p u e s , u n o y el m i s m o b e n d e c i d o y c o j o : b e n d e c i d o en los de su p u e b l o q u e c r e y e r o n en Cristo y cojo en los infieles [ 5 6 ] . L a l a r g u r a del m u s l o figura u n a m u l t i t u d n u m e r o s a , p u e s h a y m u c h o s e n t r e sus d e s c e n d i e n t e s de q u i e n e s se p r e d i j o proftic a m e n t e : Y van cojeando fuera de sus sendas.

CAPUT

XXXIX

L a E s c r i t u r a dice q u e e n t r a r o n en E g i p t o setenta y cinco p e r s o n a s con J a c o b , c o n t a d o s t a m b i n sus h i j o s . E n t r e ellos s o l a m e n t e se h a c e m e n c i n de dos m u j e r e s , la u n a h i j a , y la otra, n i e t a del p a t r i a r c a . vlas, p o n d e r a d o el p u n t o con detencin, l l e g a m o s a la c o n c l u s i n de q u e la f a m i l i a de J a c o b n o e r a tan n u m e r o s a el d a o el ario en q u e e n t r en E g i p t o , p o r q u e son m e n c i o n a d o s t a m b i n los b i z n i e t o s de J o s , q u e e r a i m p o sible q u e e x i s t i e r a n y a . J a c o b tena entonces ciento t r e i n t a a o s , y su l u j o J o s , t r e i n t a y n u e v e , y consta q u e ste t o m esposa a los t r e i n t a a o s m s o m e n o s . ( J o m o , p u e s , p u d o en n u e v e a o s tener biznietos d e los h i j o s h a b i d o s de esa mujer ' A d e m s , El'rain y M a n a s e s , h i j o s de Jos, n o t e n a n a n h i j o s , p u e s c u a n d o J a c o b e n t r en E g i p t o e r a n u n o s n i o s de m e n o s de n u e v e a o s . C m o es que se c u e n t a n n o slo los h i j o s . d e ellos, s i n o t a m b i n s u s n i e t o s , e n t r e l o s setenta y c i n c o q u e ent r a r o n e n t o n c e s con J a c o b en E g i p t o ? E n la r e l a c i n se n o m b r a u JVJaquir, h i j o de M a n a s e s , y a u n hijo de M a q u i r , G a l a a d , nielo de M a n a s e s y biznieto de J o s . Se n o m b r a t a m b i n u n h i j o de Einu'ti, Ulalnin, nieto de J o s , y a E d n , h i j o de Uta-

Q A E RATIO FUERIT UT lACOB ETIAM ISRAEL COGNOMINARETUR

lacob autem etiam Israel, sicut paulo ante dixi, voeabatur: quod nomen magis populus ex illo procreatus obtinuit. Hoc autem nomen illi ab Ange'o impositum est, qui cum illo fuerat in itinere de Mesopotamia redeunte luctatus, typum Christi evidentissime gerens. Nam quod ei praevaluit lacob, utique volenti, ut mysterium figuraret, significat passionem Christi, ubi visi sunt ei praevalere Iudaei. Et tamen benedictionem ab eodem angelo, quem superaverat, impetravit: ac sic huius nominis impositio benedictio fuit. Interpretatur autem Israel, Videns Deum: quod erit in fine praemium omnium sanctorum. Tetigit porro illi idem ngelus velut praevalenti latitudinem femoris, eumque isto modo claudum reddidit l l s . Erat itaque unus atque idem lacob et benedictus et claudus; benedictus in eis qui in Christum ex eodem populo crediderunt, atque in infidelibus claudus. Nam femoris latitudo, generis est multitudo, Plures quippe sunt in ea stirpe, de quibus prophetice praedictura est: Et claudicaverunt a semitis suis l u .
113 114

CAPUT

XL

QUOMODO IACOB CUM SEPTUACINTA QUINQU ANIMABUS AEGYPTUM NARRETUR INGRESSUS; CUM PLERIQUE EX HIS QUI COMMEMORANTUR, TEMPORE POSTERIORE N T CEMTI

G e n . 32,24-29. P s . 17,46.

Ingressi itaque referuntur in Aegyptum simul cum ipso lacob septuaginta quinqu nomines l l s , annumerato ipso cum filas suis. In quo numero duae tantum feminae commemorantur, una filia, neptis altera. Sed res diligenter considerata non indicat, quod tantus numeras fuerit in progenie lacob die vel .anno quo ingressus est Aegyptum. Commemorati sunt quippe in eis etiam pronepotes loseph, qui nullo modo iam tune esse potuerunt: quoniam tune centum triginta annorum erat lacob, filius vero ehis loseph triginta novem; quem cum accepisse tricsimo anno suo, vel amplius, constet uxoiem, quomodo potuit per novem annos habere pronepotes de filiis, quos ex eadem uxore suscepit? Cum igitur nec filios haberent Ephraem et Manasses filii loseph, sed eos pueros infra quam novennes lacob Aegyptum ingressus invenerit, quo pacto eorum non solum filii, sed etiam nepotes, in illis septuaginta quinqu numerantur, qui tune Aegyptum ingressi sunt cum lacob? Nam commemoratur ibi Machir filius Manasse, nepos loseph, et eiusdem Machir filius, id est Galaad, nepos Manasse, pionepos loseph: ibi est et quem genuit Ephraem, alter filius loseph, id est Utalaam, nepos loseph; et filius ipsius Utalaae Edem, nepos Ephraem, pronepos loseph 1 1 0 : qui nullo modo esse potuerunt,
JI5 1

"

G e n . 46,27, s e c . L X X , e t A e t . 7,14. G e n . 50,22 ; N u m . 26,igsqq.

1158

LA CIUDAD DE DIOS

X V I , 40

XVI, 41

DE NO A LOS PROFETAS

1159

lan, nieto de Efran y biznieto de Jos. Y es imposible que existieran ya stos cuando Jacob lleg a Egipto y hall a los hijos de Jos, nietos suyos, abuelos de stos, chicos menores de nueve aos. En realidad, la Escritura, al referir la entrada de Jacob en Egipto y decir que le acompaaron setenta y cinco almas, habla no de un da o de un ao, sino de todo el tiempo que vivi Jos, al cual se debi esa entrada. La Escritura dice as de Jos: Jos habit en Egipto con sus hermanos y toda la familia de su padre, y vivi ciento diez aos, y vio los hijos de Efran hasta la tercera generacin. Este es su biznieto, el hijo de Efran, pues, contando hasta la tercera generacin, tenemos el hijo, el nieto y el biznieto. Luego aade: Y nacieron sobre los muslos de Jos los hijos de Maquir, hijo de Manases. Este es el nieto de Manases y biznieto de Jos. La Escritura, siguiendo su estilo, usa el plural aqu como en aquel pasaje en que llama hijas de Jacob a su nica hija. Esto es corriente tambin en latn, y se dice liberi por hijos, aunque no sea ms que uno [ 5 7 ] . Y no se debe pensar que, como para poner de relieve la felicidad de Jos se dice que lleg a ver a sus biznietos, ya haban nacido stos cuando Jacob entr en Egipto, pues tena entonces Jos treinta y nueve aos. Lo que origina error, considerando con menos diligencia estas cosas, es aquello que est escrito: He aqu los nombres de los hijos de Israel que entraron en Egipto con Jacob, su padre. Esto se dijo porque en total, con l, suman setenta y cinco, no porque coexistieran

ya todos cuando entr l en Egipto. Como queda dicho, se nos da todo el tiempo de la entrada, que dur tanto cuanto vivi Jos, a quien, al parecer, se debi la entrada. C A P I T U L O
BENDICIN DE

XLI
JUD

quando Iacob in Aegyptum venit, et filios loseph nepotes suos, avos istorum, minores quam novem annorum pueros invenit. Sed nimirum introitus Iacob in Aegyptum, quando eum in septuaginta quinqu animabus Scriptura commemorat, non unus dies, vel unus annus, sed totum illud est tempus, quamdiu vixit loseph, per quem factum est ut intrarent. Nam de ipso loseph eadem Scriptura sic loquitur: Et habitavit loseph in Aegypto, ipse et fratres eius, et omnis cohabitatio patris eius: et vixit anuos centum et decem, et vidil loseph filios Ephraem usque in tertiam generationem. Ipse est ille pronepos eius ab Ephraem tertius. Generationem quippe tertiam dicit, filium, nepotem, pronepotem. Deinde sequitur: Et fii Machir, filii- Manasse, nati sunt supra femora loseph ' " . Et hic ille ipse est nepos Manasse, pronepos loseph. Sed pluraliter appellati sunt, sicut Scriptura consuevit; quae unam quoque filiam Iacob filias nuncupavit: sicut in latinae linguae consuetudine liberi dicuntur pluraliter filii, etiamsi non sint uno amplius. Cum ergo ipsius loseph praediceretur felicitas, quia videre potuit pronepotes, nullo modo putandi sunt iam fuisse tricsimo nono anno proavi sui loseph, quando ad eum in Aegyptum Iacob pater eius advenit. Illud autem est, quod fallit minus ista diligenter intuentes, quoniam scriptum est, Haec autem nomina filiorum Israel, qui intraverunt in Aegyptum simul cum Iacob patre suo " 8 . Hoc enim dictum est, quia simul cum illo computantur septuaginta quinqu, non quia simul iam erant omnes, quando Aegyptum ingressus est ipse:
117 118

As, pues, si por el pueblo cristiano, en el que peregrina aqu abajo la Ciudad de Dios, buscamos a Cristo segn la carne en la descendencia de Abrahn, dejando a un lado ios hijos de las concubinas, topamos con Isaac. Si lo buscamos en la descendencia de Isaac, dejando a Esa, o Edn, que es lo mismo, se nos presenta Jacob, llamado tambin Israel. Y, si ahora lo buscamos en la descendencia de Israel, preteridos los dems, viene al encuentro Jud, de cuya tribu naci Cristo. Veamos, pues, la bendicin proftica dada a Jud cuando Israel, a las puertas de la muerte, bendijo a sus hijos: Oh Jud!dice, a ti te alabarn tus hermanos. Tus manos caern sobre tus enemigos y te adorarn los hijos de tu padre. T, Jud, eres un cachorro de len; te has elevado como un rbol en pleno desarrollo, hijo mo; despus, para descansar, dormiste cual len y a manera de un cachorrillo. Quin Ir despertar? No ser quitado el cetro de Jud ni de su descendencia el caudillo hasta que se cumplan las promesas a l hechas. El ser la esperanza de las naciones, y l atar a la cepa su pollino, y al cilicio el asnillo. Lavar su ropa en el vino, y su manto, en la sangre de las uvas. Sus ojos estn rojos por el vino, y sus dientes, ms blansed, ut dixi, totum tempus habetur eius ingressus, quo vixit loseph, per quem videtur ingressus.
CAPTJT XLI
DE BENEDICTIONE, QUAM IACOB IN IUDAM FILIUM SUUM PROMISIT

Igitur propter populum christianum, in quo Dei civitas peregrinatur in terris, si carnem Christi in Abrahae semine requiramus, remotis concubinarum filiis, oceurrit Isaac: si in semine Isaac, remoto Esau, qui est etiam Edom, oceurrit Iacob, qui est et Israel: si in semine Israel ipsius, remotis caeteris, oceurrit ludas, quia de tribu luda exortus est Christus. Ac per hoc cum in Aegypto moriturus Israel filios suos benediceret, quemadmodum Iudam prophetice benedixerit, audiamus: luda, inquit, te laudabunt fratres tui. Manus tuae super dorsum inimicorum tuorum: adorabunl te filii patris tui. Catulus leonis luda: ex germinatione, fui mi, ascendiste: recumbens dormisti ut leo, et ut catulus leonis, quis suscitabit eum? Non deficiet princeps ex luda, et dux de femoribus eius, doee veniant quae reposita sunt ei: et ipse exspectatio gentium; alligans ad vitem pullum suum, et cilicio pullum asinae suae. Lavabit in vino stolam suam, et in sdnguine uvae amictum suum. Fulvi oculi eius a vino, et denles candidiores lacle 119. Exposui haec adversus Manichaeum Faustum dispu119

G e n . 50,22. Ibid., 45.8-

Gen. 49,8-ia.

1160

EA CIUDAD DE DIOS

XVI, 41 XVI. 42
DE NOE A EOS PROFETAS

eos que la leche. H e e x p u e s t o este p a s a j e en m i d i s p u t a Contra Fausto Maraqueo [ 5 8 ] , y c r e o h a b e r d i c h o b a s t a n t e p a r a most r a r la v e r d a d de esta p r o f e c a . E n ella est p r e d i c h a t a m b i n la m u e r t e de C r i s t o c o n l a p a l a b r a dormicin, y c o n el n o m b r e de len, el p o d e r q u e tiene d e m o r i r o n o , n o l a n e c e s i d a d . D e este p o d e r hizo g a l a en su E v a n g e l i o con estas p a l a b r a s : Tengo poder para entregar mi alma y volverla a recobrar. Nadie me la arranca, sino que yo la doy de propia voluntad y la recobro de nuevo. A s r u g i el len, as c u m p l i su p a l a b r a . C o n este mismo p o d e r se r e l a c i o n a lo q u e se a a d i de l a r e s u r r e c c i n . Quin le despertar?; es decir, q u e n o lo h a r h o m b r e a l g u no, sino el m i s m o q u e dijo de su c u e r p o : Destruid este templo, y en tres das lo reedificar. E l g n e r o de m u e r t e , es decir, l a e l e v a c i n a l a cruz, est e x p r e s a d o en esta sola p a l a b r a : Te has elevado. Y e s t o : Recostndote dormiste, lo e x p o n e el evangelista c u a n d o d i c e : E inclinando la cabeza, entreg su espritu. O se p u e d e e n t e n d e r t a m b i n d e su s e p u l t u r a , en la q u e d e s c a n s d u r m i e n d o , y d e l a cual n a d i e le resucit, c o m o hicier o n l o s p r o f e t a s a a l g u n o s y E l m i s m o c o n o t r o s , sino q u e de ella d e s p e r t c o m o de u n s u e o . Su r o p a , en v e r d a d , es la r o p a q u e l a v a en el v i n o , es decir, l a purifica de sus p e c a d o s en su s a n g r e , cuyo m i s t e r i o c o n o c e n b i e n los b a u t i z a d o s , p o r el cual a a d e : Y en la sangre de sus uvas, su manto, qu es sino la Iglesia? Sus ojos estn rojos por el vino. Esto significa las p e r s o n a s e s p i r i t u a l e s , e m b r i a g a d a s d e esta b e b i d a , de l a q u e c a n t a el S a l m o : Cuan excelente es tu cliz, que embriaga! Y sus dientes, ms blancos que la leche, significa l a leche q u e tans 1 "": et satis esse arbitrar, quantum veritas prophetiae huius elucet: ubi et mors Christi praedicta est verbo dormitionis, et non necessitas, sed potestas in morte, nomine leonis. Quam potestatem in Evangelio ipse praedicat, dicens: Potestatem habeo ponendi animara meam, et potestatem habeo iterum sumendi eam. Nemo eam tollit a me: sed ego eam pono a me, et iterum sumo eam l i l . Sic leo fremuit, sic quod dixit implevit. Ad eam namque pertinet potestatem, quod de resurrectione eius adiunctum est, Quis suscitabit eum? hoc est, quia nullus hominum, nisi se ipse, qui etiam de corpore suo dixit, Solvite templum hoc, et in triduo resuscitabo illud122. Ipsum autem gems mortis, hoc est sublimitas crucis, in uno verbo intelligitur, quod ait, Ascendisti. Quod vero addidit, Recumbens dormisti, evangelista exponit, ubi dicit, et inclinato capite tradidit spiritum123. Aut certe sepultura eius agnoscitur, in qua recubuit dormiens; et unde illum nullus hominum, sicut Prophetae aliquos, vel sicut ipse alios suscitavit, sed sicut a somno ipse surrexit. Stola porro eius quam lavat in vino, id est, mundat a peccatis in sangue suo, cuius sanguinis sacramentum baptizati sciunt, unde et adiungit, Et in sanguine uvae amictum suum, quid est nisi Ecclesia? Et fulvi oculi eius a vino: spirituales eius inebriati pculo eius, de quo canit Psalmus, Et calix tuus inebrians quam praeclarus est! l24 Et dentes eius candidiores lacte: quod
120 121 122

1161

b e b e n en el A p s t o l l o s p r v u l o s , es decir, l a s p a l a b r a s q u e a l i m e n t a n a los a n n o c a p a c e s de a l i m e n t o s l i d o . El es, p u e s , s o b r e q u i e n r e c a y e r o n l a s p r o m e s a s h e c h a s a J u d , antes de c u y o c u m p l i m i e n t o n o h a n f a l t a d o n u n c a p r n c i p e s , o sea, reyes de I s r a e l , d e esta e s t i r p e . Y l es la esperanza de las naciones, e x p r e s i n m s c l a r a en s q u e c u a l q u i e r a e x p o s i c i n .

C A P I T U L O
Los HIJOS

X L I I
DE J A C O B

D E J O S Y LA B E N D I C I N

C o m o los d o s h i j o s de I s a a c , E s a y J a c o b f u e r o n figura d e d o s p u e b l o s , de los j u d o s y d e los c r i s t i a n o s ( a u n q u e , segn la c a r n e , n o son l o s j u d o s los d e s c e n d i e n t e s de E s a , sino l o s i d u m e o s ; n i los c r i s t i a n o s , d e s c e n d i e n t e s de J a c o b , s i n o m s b i e n los j u d o s ("59], p u e s el sentido de la figura se r e s u m e en estas p a l a b r a s : El mayor servir al menor), lo m i s m o f u e r o n los d o s hijos de J o s . E l m a y o r r e p r e s e n t a l o s j u d o s , y el m e n o r a los c r i s t i a n o s . J a c o b , al b e n d e c i r l o s , p u s o su m a n o d e r e c h a s o b r e el m e n o r , q u e e s t a b a a su i z q u i e r d a , y l a i z q u i e r d a s o b r e el m a y o r , q u e e s t a b a a su d e r e c h a . E n t o n c e s el p a d r e de e l l o s se lo a d v i r l i , m o l e s t a d o , c o r r i g i e n d o su e r r o r e i n d i c n d o l e cul e r a el m a y o r . M a s l se n e g a c a m b i a r sus m a n o s y d i j o : Lo s, hijo; lo s. Este ser padre de un pueblo, y ser exaltado; m.as su hermano, ms joven que l, ser mayor que l. Su potant apud Apostolum parvuli, verba scilicet nutrientia, nondum idonei solido cibo 125. Ipse igitur est in quo reposita erant promissa ludae, quae doee venirent, nunquam principes, hoc est reges, Israel ab illa stirpe defuerunt. Et ipse exspectatio gentium: quod clarius est videndo, quam sit exponendo. CAPUT XLII

DE FILIIS IOSEPH, QUOS IACOB PROPHETICA MANUUM SUARUM TRANSMUTATIONE BENEDIXIT

Contra Faustum l o . 10,18.17. I b i d . , 2,19.

Manichaeum,

1.12 c.42.

123 l24

r b i d . , 19,30. F s . 22,5.

Sicut autem do Isaac filii, Esau et Iacob, figuram praebuerunt duorum populorum in Iudaeis et Christianis (quamvis quod ad carnis propaginem pertinet, nec Iudaei venerint ex semine Esau, sed Idumaei; nec Christianae gentes de Iacob, sed potis Iudaei, ad hoc enim tantum figura valuit, quod dictum est, Maior serviet minori12"); ita factum est etiam in duobus filiis Ioseph: nam maior gessit typum Iudaeorum, Christianorum autem mnor. Quos cum benediceret Iacob, manum dexteram ponens super minorem, quem habebat ad sinistram; sinistram super maiorem, quem habebat ad dextram: grave visum est patri eorum, et admonuit patrem velut corrigens eius errorem, et quisnam eorum esset maior ostendens. At ille mutare manus noluit, sed dixit: Scio, fili, scio. Et hic erit in populum, et hic exaltabitur: sed frater eius iunior maior illo erit, semen eius erit in
125

"

1 Cor. ^,2. G e n . 25,23.

1162

LA CIUDAD DE DIOS

XVT, 43, 1

XVI. 43, 1

DB KO A LOS PROFETAS

1163

linaje se extender a muchas naciones. He aqu distinguidas o t r a vez l a s d o s p r o m e s a s . El u n o ser p a d r e de un pueblo, y el o t r o , de muchas naciones. Q u cosa h a y m s evidente q u e en estas dos p r o m e s a s se c o n t e n g a el p u e b l o de los i s r a e l i t a s y t o d a la t i e r r a en la d e s c e n d e n c i a de A b r a h n , a q u l segn la c a r n e y ste s e g n la f e ? C A P I T U L O X L I I I

P O C A DE M O I S S , DE J E S S N A V E , DE L O S J U E C E S Y DE L O S REYES. SAL, EL PRIMER REY, Y DAVID, EL M I S T E R I O Y EN M E R E C I M I E N T O PRINCIPAL EN

1. D e s p u s de la m u e r t e de J a c o b y de J o s , d u r a n t e los ciento c u a r e n t a y c u a t r o a o s q u e m e d i a r o n t o d a v a h a s t a la sal i d a de E g i p t o , la n a c i n j u d a se m u l t i p l i c t a n p r o d i g i o s a m e n te a u n en m e d i o de sus c r u e l e s p e r s e c u c i o n e s , q u e h u b o u n t i e m p o en q u e los e g i p c i o s , m a r a v i l l a d o s del c r e c i m i e n t o de ese p u e b l o y t e m e r o s o s , d a b a n m u e r t e a los n i o s t a n p r o n t o c o m o n a c a n . E n esta p o c a , Moiss, escogido p o r D i o s p a r a o b r a r p o r su m e d i o cosas g r a n d e s , fu s u b s t r a d o al f u r o r de los asesinos y l l e v a d o a la casa r e a l , d o n d e fu a l i m e n t a d o y a d o p t a d o p o r l a h i a del F a r a n ( n o m b r e c o m n que se d a b a en E g i p t o a t o d o s los r e y e s ) . Y lleg a d e s a r r o l l a r s e t a n t o , q u e l i b r a esa n a c i n t a n m a r a v i l l o s a m e n t e a c r e c i d a del d u r s i m o y p e s a d s i m o y u g o de la s e r v i d u m b r e a q u e e s t a b a s u j e t a ; m e j o r d i c h o , la l i b r D i o s , c o n f o r m e a la p r o m e s a h e c h a a A b r a h n p o r m e d i o de l. multitudinem gentium 127. Etiam hic do illa promissa demonstrat. Nam ille in populum, iste in multitudinem gentium: quid evidentiu nuam his duabus promissionibus contineri populum Israelitarum orbemque terrarum in semine Abrahae, illum secundum carnem, istum secundum fidem? CAPUT XLIII

O b l i g a d o a m a r c h a r de a l l , p o r t e m o r , p o r q u e sali en defensa de u n i s r a e l i t a , dio m u e r t e a u n e g i p c i o y l u e g o e n v i a d o p o r orden del cielo, venci, p o r el p o d e r del E s p r i t u d i v i n o , a los magos del f a r a n q u e se o p o n a n . Y entonces, n e g n d o s e los egipcios a d e j a r s a l i r al p u e b l o de D i o s de E g i p t o , se v i e r o n asaltados de las diez f a m o s a s p l a g a s : el a g u a c o n v e r t i d a en s a n g r e , las r a n a s y los cnifes, las m o s c a s , la m u e r t e del g a n a d o , las l l a g a s , el rranizo. la l a n g o s t a , las t i n i e b l a s y la m u e r t e de los p r i m o g n i t o s . F i n a l m e n t e , los e g i p c i o s fueron s e p u l t a d o s en el m a r R o i o c u a n d o p e r s e g u a n a los i s r a e l i t a s , a q u i e n e s h a b a n perm i t i d o la s a l i d a d e s p u s de ser h e r i d o s p o r t a l e s p l a c a s . El m a r se d i v i d i y dej p a s o l i b r e a los a u e se i b a n , y el a g u a , torn a n d o a j u n t a r s e , a n e g a los q u e i b a n en su s e g u i m i e n t o . Despus, el p u e b l o de Dios vivi d u r a n t e c u a r e n t a a o s con Moiss al frente en el desierto, y fu e n t o n c e s c u a n d o se d e d i c el tab e r n c u l o del t e s t i m o n i o , en el q u e se r e n d a c u l t o a Dios con sacrificios, figura de los v e n i d e r o s . S u c e d i esto d e s p u s de hab e r sido d a d a la lev en el m o n t e , m u y t e r r i b l e m e n t e , p u e s se m a n i f e s t a b a e v i d e n t s i m a la d i v i n i d a d con signos v voces a d m i r a b l e s . A c a e c i esto u n a vez s a l i d o el p u e b l o de E g i p t o y m o r a n d o ya en el d e s i e r t o , c i n c u e n t a das d e s p u s de la celebracin de la P a s c u a de la i n m o l a c i n del c o r d e r o . Este es s m b o l o de Cristo, y figura la i n m o l a c i n v la p a s i n sufrida antes de p a s a r de este m u n d o al P a d r e (pues Pascua en h e b r e o significa Trnsito). Y es t a n v e r d a d esto, q u e , u n a vez r e v e l a d o ya el N u e v o T e s t a m e n t o , a los c i n c u e n t a das de h a b e r sido i n m o l a d o Cristo, a u e es n u e s t r a P a s c u a , d e s c e n d e r a del cielo el E s p r i t u S a n t o . A este E s p r i t u en el E v a n g e l i o se le da el n o m b r e de Abrahae. Prius quippe exinde fngiens, quod, enm Israelitam defenderet, Aegvntium occiderat, et territus fuerat; Dostea divinitus missus in potestate Spiritus Dei supervit resistentes Pharaonis magos. Tune per eum Aegyptiis illatae sunt decem memorabiles plagae, cum dimittere populum Dei nollent: aqua in sanguinem versa, ranae et sciniphes, cynomyia, mors pecorum, ulcera, grando, locusta, tenebrae, mors primogenitorum. Ad extremum Israelitas, quos piaseis tot tantisque perfracti tndem aliquando dimiserant, Aegvptii in mari Rubro dum pe r sequimtur, exstincti sunt. lilis quippe abeuntibus divisum mare viam fecit: hos autem insequentes in se rediens mida submersit. Deinde per annos quadraginta, duce Moyse, Dei populus per desertum actus est, quando Tabernaculum testimonii nuncupatum est, ubi Deus sacrificis futura praenuntian'Ibus colebatur: cum scilicet iam data lex fuiset in monte mnltum tcribiliter; ntte=tabatur enim evidentissima mirabilibus signis vocibusque divinitas. Quod factum est mox ut exitum est de Aegvpto, et in deserto populus esse coepit, quinquageimo die post celebratum Pascha per ovis immolationem: qui usqne adeo tvpus Christi est, praemmtians eum per victimam passionis de hoc mundo transitiirum ad Patrem (Pascha qui'ope hebraea lingua Transitus interpretatur l z s ) , ut iam cum revelretur Testamentum novum, poteaquam Pascha nostrum immolatus et Christus, qmnquaeesimo die veniret de celo Spiritus sanctus: qui dictus est in Evangelio digitus
158

DE TEMPORIBUS MOYSI, ET IESU NAVE, AC IUDICUM, ATQUE EXINDE RECM, QUORUM QUIDEM SAL PRIMUS EST, SED AVID PRAECIPUUS ET SACRAMENTO IIABETUR ET MRITO

1. Defuncto Iacob, defuncto etiam Ioseph, per reliquos centum quadraginta quatuor annos, doee exiretur de trra Aegypti, in modum incredibilem illa gens crevit, etiam tantis attrita persecutionibus, ut quodam tempore nati masculi necarentur, cum mirantes Aegyptios nimia populi illius incrementa terrerent. Tune Moyses subtractus furto trucidatoribus parvulorum, ad domum regiam, ingentia per eum Deo praeparante, pervenit, nutritusque et adoptatus a filia Pharaonis (quod nomen in Aegypto omnium regum fuit), in tantum pervenit virum, ut ipse illam gentem mirabiliter multiplicatam, ex durissimo et gravissimo, quod ibi ferebat, higo servitutis extraheret, imo per eum Deus, qui hoc promiserat
' Gen. .|8,i 9 .

E X . 13,11,

1164

LA CIUDAD D E D I O S

XVI, 43, 3

XVI, 43, 3

DE NO A LOS PROFETAS

1165

dedo de Dios, para volver a hacer mencin del primer hecho prefigurado, ya que tambin aquellas tablas de la Ley se anuncian como escritas con el dedo de Dios. 2. Muerto Moiss, se puso al frente del pueblo Jess Nave, y lo introdujo en la tierra de promisin y la reparti al pueblo. Estos dos admirables caudillos libraron con xito muchas gue-, rras, hacindoles constancia Dios de que aquellas victorias procedan no tanto de los merecimientos del pueblo hebreo cuanto de los pecados de las naciones en guerra. A estos jefes, constituido el pueblo en la tierra de promisin, sucedieron los jueces. As comenzaba el cumplimiento de la primera promesa hecha a Abrahn, tocante a la nacin hebrea y a la tierra de Canan, no la tocante a todas las naciones y al orbe entero de la tierra. Esta ltima haba de cumplirse en la encarnacin de Cristo, y no con las prcticas de la Lev vieja, sino con la Ley evanglica. Esta verdad est prefigurada de antemano en que no fu Moiss, el cual haba recibido para el pueblo la Ley en el monte Sina, sino jess Nave, a quien Dios, por una orden propia, haba cambiado el nombre, quien introdujo el pueblo en la tierra prometida. En tiempo de los jueces, segn fueran o los pecados del pueblo o la misericordia de Dios, as alternaban la prosperidad y la adversidad en las guerras. 3. De aqu se pas a la poca de los revs. El primero fu Sal. Pero, roto y deshecho en un choque guerrero y reprobado l v toda su raza para que de ella no hubiera ms reyes, le sucedi en el trono David, cuyo hijo ms sobresaliente se llama Cristo. En l se hizo una pausa, y l marca, por decirlo as, Dei120, ut recordationem nostram in primi praefigurati facti memoriam revocaret; quia et legis illae tabulae digito Dei scriptae referuntur 13. 2. Defuncto Moyse, populum rexit Iesus Nave, et in terram promissionis introduxit, eamque populo divisit. Ab his duobus mirabilibus ducibus bella etiam prosperrime ac mirabiliter gesta sunt, Deo contestante non tam propter merita Hebraei populi, quam propter peccata earum quae debellabantur gentium, illas eis provenisse victorias. Post istos duces, ndices fuerunt, iam in trra promissionis populo collocato: ut inciperet interim reddi Abrahae prima promissio de gente una, id est Hebraea, et trra Chanaan; nondum de mnibus gentibus et toto orbe terrarum: quod Christi adventus in carne, et non veteris Legis observationes, sed Evangelii fides fuerat impletura. Cuius rei praefiguratio facta est, quod non Moy6es, qui legem populo acceperat in monte Sina, sed Iesus, cui etiam nomen Deo praecipiente mutatum fuerat ut Iesus vocaretur, populum in terram promissionis induxit. Temporibus autem Iudicum, sicut se habebant et peccata populi et misericordia Dei, alternaverunt prospera et adversa bellorum. 3. Inde ventum est ad Regum tmpora: quorum primus regnavit Sal: quo reprobato et bellica clade prostrato, eiusque stirpe reiecta, ne inde reges orirentur, David successit in regnum, cuius mxime Christus dictus est filius. In quo articulus quidam factit est et exordium quodammodo
119

el comienzo de la juventud del pueblo de Dios. Su adolescencia se extendi desde Abrahn hasta David. No en vano el evangelista San Mateo mencion catorce generaciones en este primer perodo, a saber, desde Abrahn hasta David. En efecto, el hombre comienza a ser capaz de engendrar desde la adolescencia, y por esta razn comienzan las generaciones desde Abrahn, que fu constituido padre de naciones cuando le fu cambiado el nombre. Antes de Abrahn, es decir, desde No hasta l, el pueblo de Dios vivi su niez, y por eso se invent entonces la primera lengua, la hebrea. La niez es precisamente la edad en que comienza el hombre a hablar, muerta ya la infancia, as llamada porque en ella es imposible hablar. Y es tambin indudable que el olvido encubre esta primera edad, al igual que el diluvio hizo desaparecer la primera edad del gnero humano. Cuntos hay que recuerden su infancia? [ 6 0 ] . A esto se debe que en el actual desarrollo de la Ciudad de Dios, como el libro anterior contiene la primera edad del mundo, ste abarque la segunda y la tercera. En esta tercera edad fu impuesto el yugo de la Ley, prefigurado por la novilla, la cabra y el carnero de tres aos; apareci una multitud de pecados y surgi el principio del reino terreno, en el que no han faltado hombres espirituales, misterio prefigurado en la trtola y en la paloma [ 6 1 ] . iuvonlutis populi Dei: cuius gencris quaedam velut adolescentia ducebatur al> ipso Abraham usque ad hunc David. eque enim frustra Matthaeus evangelista sic generationes commemoravit, ut hoc primum intervallum quatuordecim generationibus commendaret, ab Abraham scilicet usque ad David131. Ab adolescentia quippe incipit homo posse generare: propterea generationum ex Abraham sumpsit exordium; qui etiam pater gentium constitutus est, quando mutatum nomen accepit. Ante hunc ergo velut pueritia fuit huius generis populi Dei, a Noe usque ad ipsum Abraham: et ideo prima lingua inventa est, id est hebraea. A pueritia namque homo incipit loqui post infantiam, quae hinc appellata est, quia fari non potest. Quam profecto aetatem primam demergit oblivio, sicut aetas prima generis humani est deleta diluvio. Quotus enim quisque est, qui suam recordetur infantiam? Quamobrem in isto procursu civitatis Dei, sicut superior unam eamdemque primam, ita duas aetates secundam et tertiam liber iste contineat,13in qua tertia propter vaccam trimam. capram trimam, et arietem trimum \ impositum est Legis iugum, et apparuit abundantia peccatorum, et regni terreni surrexit 13S exordium, ubi non defuerunt spirituales, quorum in turture et columba figuratum est sacramentum.
131 132 l

"

M t . 1,17. G e n . 15,9. Ibid.

L e . 11,20.

>a E X . 31,18

NOTAS AL LIBRO XVI

NOTAS AI, LIBRO XVI

1167

[1] Este pensamiento lo vemos desarrollado en Contra Fauslum Manichaeum (XII 22ss.), donde contesta a sus objeciones. [2] No puede desligarse del sentido cristocntrico de la historia. Cristo lo es todo antes y despus de su encarnacin. Antes, todos los hechos se relacionaban con l como algo venidero, y las hazaas se reducan a ser meras p ofecas de su presencia carnal; despus, en mirada retrospectiva, se mide todo por su influencia avasalladora en el mundo. Y Cristo sigue actuando en la historia y siendo el eje de la misma. [3] La exeges de Agustn, en general, carece de valor exegtico, pero tiene un gran valor filosfico para la comprensin intencional del cristianismo. [4] La Escritura, para el propsito presente, no es ms que un canto a la obra que el Santo trae entre manos. Todo se enfoca a esa visin gigantesca de las dos ciudades. El trmino atrevido de historia proftica encierra un contenido irrebasable. Es ni ms ni menos la expresin ms clara de lo que decamos en la nota 2. [5] Sigue en esta enumeracin los cdices griegos, que aaden un octavo hijo de Jafet, que llaman Elisa. As, los descendientes ascienden a quince. Pero este tal Elisa no se encuentra ni en la Escritura hebrea, ni en la parfrasis caldea, ni en la versin griega complutense, seg'm anota Coquaeus. Finalmente, los mismos cdices griegos que ha usado San Jernimo tampoco lo traen. [6] Un descubrimiento hecho por Agustn, que la ciencia ha venido a comprobar, es el siguiente: muchos de los nombres de los descendientes que da la Escritura no son de una persona concreta, sino de un pueblo, de una tribu o de un clan, al que ha dado nombre un per^omje determinado. Las excavaciones hoy lo prueban as. San Agustn, con su mirada de guila, ya lo vio, y lo expres a veces con mucha claridad. [71 En sus Retractation.es (II 16), hablando de la obra titulada De consensu Evangelistarum, dice: In quo libro quod dixi: ex Abraham coepisse gentem hebraeorum, est quidem et hoc credibile, ut Hebraei velut Abrahaei dicti esse videantur: sed ex illo verius intelliquntur appellati, qui voeabatur Heber, tanquam Heberaei, de qua re in libro sexto dcimo De r.ivitate Dei satis disserui. [8] Dios es inmutable. Esta es una verdad del acervo comn de la doct ina cristiana. Cf. En. in Ps. 121,5; ln lo. Evang. tr.38,10-11; tr.39,8; tr. 99.5: Serm. 2,5; 6,4; 7,7; 119,1. En consecuencia, no puede sobrevenirle nada. Las expresiones de la Escritura que se opongan aparentemente a esta verdad han de tener otro sentido. Y es el que aqu apunta. Significa sencillamente que Dios hace que conozca la criatura, no que conoce El, puesto que l lo conoce todo. Cf. Confess. I 3,3; 4,4; 5,5, etc, [9] A nosotros hov no nos ofrece dificultad ninguna esta manera de narrar del autor del Gnesis. Sabemos su etilo y su manera de penar en cuanto a las operaciones de Dios. Dios para los semitas es el dueo de todas las cosas y obra directamente en los seres. El hombre no es ms que un operario que trabaja en nombre del Dueo; pero todas las operaciones de las causas segundas, los semitas las atribuyen a Dios directamente. Por eso, ese modo de narrar tan al vivo y tan antropomrfica-

mente a veces, lo achacamos al estilo oriental, y est solucionado el asunto. [10] Ya hemos advertido que la angelologa se ha ido desarrollando poco a poco. San Agustn le dio un gran avance, pero an no espiritualiz del todo a los ngeles. A pesar de eso, toda la Edad Media beber en esta fuente. [11] De una vez para siempre se deshace de esta embarazosa cuestin. Dios habla a la mente, al espritu, o por s mismo, pero, claro est, la cuestin queda envuelta en el misterio al aadir inefablemente, o por medio de otra criatura. Estas son las locuciones de que nos hablan los msticos. Puede hacerse un parangn entre estas locuciones y las visiones de que habla en De Genesi ad litteram (libro XII, desde el captulo 18 hasta el fin de la obra). [12] As se expresan tambin San Ambrosio (In Psalmum 104) y Euquerio (In Genesim 1.2 c.7). [13] Sigue en la creencia de la existencia de la generacin espontnea, [14] Hoy se nos hacen un poco ridiculas estas hiptesis, que se forjaban para explicar estos hechos, por otra parte errneos. El error radicaba en creer primeramente en que el diluvio fu totalmente universal, y segundo, en un escaso conocimiento de la zoologa. [15] Procede esta palabra del trmino griego pygm, que significa acodado, reducido, pequeo. Y sta es su significacin actual. [16] Los escipodas eran una raza monstruosa de hombres que no tenan ms que una pierna sin articulacin alguna, y pies tan grandes, que, al tenderse al sol en verano, se hacan sombra con ellos. Se les supona dotados de prodigiosa agilidad. Y fueron tambin llamados con el nombre latino inonocoli. [17] Si es verdad que la explicacin es insuficiente, la concepcin es maravillosa. Ya lo ha repetido varias veces, y ahora lo repite una ms: el mundo tiene un orden, aunque el hombre miope no lo descubra. [18] En frica habia dos Hiponas: una Hipona la Real, la actual Bona, de la que fu obispo San Agustn, y otra Hipona-Diarrito, en rabe Ben-Zert, de donde le viene el nombre actual de Bizerta. Diarrito significa regada. Y es que era muy abundante en aguas. [19] La esfinge a que alude era un animal especie de. mona de cuerpo peludo, menos el pecho, donde tiene mamas, y con cara redonda muy parecida a la de la mujer. [20] Ms explcito no ha podido ser, y tampoco era posible dar una solucin ms acertada, en armona con la ciencia de entonces. Los hechos eran claros. Cmo explicarlos? La solucin dada resuelve el problema planteado sobre el origen de toda la humanidad de un tronco comn. La frase anterior es clara: lo que un hombre es a una nacin, eso es una nacin al mundo. [21] Se echar de ver que San Agustn, sin negar de una manera absoluta la posibilidad fsica de los antpodas, se limita a proponer una dificultad muy seria y particularmente delicada para un cristiano: la de conciliar los datos de la geografa con la unidad de la raza humana. Lactancio, en cambio, se muestra mucho menos reservado cuando trata de necia e inepta la concepcin de una tierra redonda y de hombres que tengan la cabeza bajo los pies (Inst. 1.3 c.24). [22] Hay que advertir que la edicin que nosotros conocemos hoy con el nombre de Vulgata no es la de los Setenta, sino la versin de San Jernimo. La Vulgata de que habla San Agust ; n es la traduccin de la Escritura hecha directamente del griego al latn, no del hebreo, como

1168

LA CIUDAD DE DIOS NOTAS AL LIBRO XVI

ser luego la de San Jernimo. No sabemos si esa Vulgata es la misma tala de que habla en De doclr. christ. (II 11,16). [23] Cf. libro XVIII, captulo 39. [24] Quiz la historia de las lenguas tuviera algo o mucho que oponer a esta asercin del Santo. Es admisible que todas las lengua? tengan un tronco comn, pero esto no quiere decir que se sea la hebrea. De hecho, el hebreo forma parte de las lenguas semitas y es de las ms recientes. [25] No es una misma la opinin de todos sobre este particular. Los hebreos, por ejemplo, en su Crnica, que llaman Seder-Holam, es decir, Ordo saeculi, opinan que la divisin de las lenguas se hizo en tiempo de Flec, o sea, el ao trescientos cuarenta despus del diluvio, diez aos antes de la muerte de No. A esta opinin parecen adherirse San Jernimo y San Juan Crisstomo, quienes defienden que Hber previo en espritu proftico esta divisin e impuso a Flec ese nombre, que significa Divisin. [26] Asi lo refieren Flavio Josefo en Antiquitates ludaicae (1.1 c.7), San Jernimo en sus Tradiciones hebraicas y los hebreos en la obra citada en la nota anterior, captulo 2. [27] En Quaestiones in Heptateucum (I q.26) plantea la objecin que puede presentar esa accin contra la santidad de Abrahn, y concluye diciendo: Tacens quod uxor esset, sed non mentiens quod sror esset. Y da luego la razn, dejando a Dios el caso y previniendo l la maldad de los hombres. [28] Esta es la solucin propuesta por San Jernimo. El la recoge de la tradicin de los hebreos, segn la cual Abrahn fu condenado al fuego por los caldeos por negarse a adorar al dios de ellos, y fu librado por Dios de l. [29] En todos estos datos histricos usa, como es sabido, el Cronicn de Eusebio de Cesrea. [30] As se llaman los habitantes de la ciudad del Peloponeso llamada Sycion, o Sicionia. [31] Estas eran las tres partes del mundo conocidas entonces. [32] Despus de sus diez libros apologticos no haba aparecido casi en escena la ciudad de Roma. Ahora aprovecha la ocasin para presentarla como la continuadora de la antigua Babilonia, como la corte y la capital de la ciudad terrena. El nombre de Babilonia aplicado a Roma, segn la crtica, lo us ya San Pedro en su primera Epstola. [33] Es indiscutible que la conducta de Abrahn, a pesar de las defensas que hagan todos los Santos Padres en general, fu reprobable en el sentido de que minti, como buen beduino que era. Hoy no nos es dado a nosotros ver la mentalidad primitiva respecto a la moralidad de ciertas acciones. Quiz subjetivamente no minti, es decir, pudo tener una conciencia errnea sobre la moralidad de esa falta; pero en realidad, objetivamente, sa fu una mentira, y bien pensada y prudente por lo que hace al caso. As la aprecia en general la crtica bblica moderna. [34] Cf. Contra Faust. Manich. XXII 26. [35] Puede compararse esto con el pensamiento desarrollado en Contra Faust. Manich. (XXII 89). Todas estas coincidencias doctrinales nos hacen pensar en que el maniquesmo no satisfizo a Agustn en la solucin de estos puntos, y l pretende resolverlos y allanar el camino de la verdad a Fausto. [36] Es un famoso poeta y astrlogo de Cilicia, que floreci en tiempo de Ptolomeo Filadelfo y de Antgono Jonats. _ [37] Astrnomo famoso de Gnido. Este se preciaba de haber agotado

1160

la ciencia astrolgica y de haber dado con todo el nmero de estrellas. [38] Y acertadamente podramos aadir hoy, porque, segn la astrologia moderna, el nmero de estrellas es incalculable, y se van descubriendo infinidad de ellas nuevas cada ao. [39] A l la aplica y de l la entiende tambin en Quaestiones in Heptateucum, II q.47, 1-6. [40] Todos los expositores han visto significado por el ro de Egipto el Nilo. San Agustn, en cambio, atenindose a la letra, cree que no es se, sino otro, cuyo nombre calla. Cf. Quaest. in Hept. VI q.21,3. Ese ro pequeo pasadice lpor la ciudad de Rinocorura. Qu ciudad es sa, cabe preguntar? Suelen darle el nombre tambin de Rinocolura; es una ciudad situada en los confines de Egipto y la Arabia. Hoy se llama
El-Arisch. Cf. DIODORO DE SICILIA, 1.2 c.62.

[41] Captulo 3. [42] El imputarlo era obra de Fausto el Maniqueo, como puede colegirse de Contra Faust. Manich. (XXII 30). [43] Tal vez apelando solamente a esos fines y propsitos, no podramos disculpar a Abrahn de adulterio. De lo contrario, actum esset de matrimonio. El argumento ms vlido es el ya alegado en otros lugares: la necesidad de la multiplicacin de la especie, y tambin el mandato de Dios. [44] Plcenos conservar en castellano la expresin tan expresiva del Santo. Todas esas palabras tienen su verbo corriente en nuestra lengua, y, por consiguiente, ese adverbio, que no es usado en castellano, obtemperadamente, puede tambin admitirse como derivado de obtemperar. [45] Cf. Contra Faust. Manich. XVI 29. |46J Respondiendo a IVlngo y n sus secuaces, hace estas mismas apreciaciones en De grnt. Christ. et de peccat. orig. II 26,30-31; 27,32; 28,33; 29,34; 30,35; 31,36. [47] Este es sentir. comn. As opinaba Tertuliano en De carne Christi (c.6), Contra Iudaeos (c.9), Contra Marcionem (II 27; III 9) y en otros lugares. As pensaba San Ireneo (Adversas Haereses III 6; IV 26). As San Justino en su Dilogo con Trifn y Eusebio en su Historia eclesistica. Y sta es la sentencia ms probable de San Agustn en De Trinitate (II 12,21) y Contra Maximinum (II 26,5-6). [48] Cf. libro XIV, captulo 18. [49] La tentacin es una prueba que Dios enva para ver lo fundamentado que el espritu et en la humildad. El hombre se desconoce, y slo cuando tiene que luchar y se ve en la tentacin desconfa de s mismo y aprende a estimarse en lo que es. Esta es la doctrina general del Santo en el problema de las tentaciones. La tentacin es como una pregunta que se hace al sujeto, y entonces l mismo se responde afirmativa o negativamente. Dios no necesita aprender nada, porque lo sabe todo; pero el hombre necesita de la tentacin para conocer su flaqueza, v para esto la enva Dios. Cf. En. in Ps. 55,2; Serm. 2,3; Solil. II 1,1; En. in Ps. 1188.2; 36,1.1; 43,20; 55,9; De Gen. ad litt. ITI 15,24; Quaeit. in Hent. V q.19; I q.57; De Gen. contra Manich. I 22,34; In lo. Evang. tr.43.6; De div. quaest. 83 q.60; De Serm. Dom. in Mont. II 9,31, etc. [50] Las segundas nupcias las rechazaban como cosas del demonio los catafrigos, quienes pensaban que no diferan en nada de la fornicacin. As ecribe San Agustn en De haeresibus (haer.26). [51] Sobre todo en De grat. Christi et de peccat. orig., De grat. et de lib. arb.. De corrept. et grat., De praedest. sanct., etc. [52] Este es el sapientsimo consejo del Apstol: Melius est nubi quam uri. La castidad, el celibato abrazado por amor de Dios, es superior

1170

LA CIUDAD DE DIOS

al estado matrimonial; pero, si a uno se aade la fidelidad y a otro la infidelidad, uno carecer de pecado y el otro lo tendr doble. [53] Aqu cabra decir que el hbito no hace al monje. San Agustn tena en mucha estima la fidelidad al propsito. [54] Repetiremos lo que hemos dicho de la mentira de Abrahn. Minti como buen beduino, aunque pueda disculparse de la manera all propuesta. [55] Maravillosa aplicacin a la Eucarista. Se habla ya abiertamente de ella; no hay ya ese escrpulo de los siglos anteriores. El misterio de la Eucarista es el centro de la vida cristiana, como Cristo lo es del mundo y de la historia entera. San Justino fu el primero que descubri, valientemente por cierto, esa ley tan severa del arcano. [56] Cf. En. in Ps. 44,20. [57] As, en latn se dice liben, aunque sea un solo hijo. Gelio en sus Noches ticas emplea la palabra en este significado. Y el jurisconsulto Herenio lo confirma. [58] Cf. Contra Faust. Manich. XII 42. [59] Este punto es el objeto de toda la carta 196, dirigida a Aslico. [60] Dnde te suplico, Dios mo; dnde, Seor, yo tu siervo, dnde o cundo fui inocente? Mas ved que ya callo aquel tiempo. A qu ya ocuparme de l, cuando no conservo de l vestigio alguno? As hablaba en sus Confessiones (I 7,12), y lo mismo expone en el captulo siguiente. [61] La profundidad de esta concepcin de la historia de la humanidad se ha hecho ya clsica. Las edades del mundo en relacin con las edades del hombre brindan una sabrosa introduccin a la historia universal. Homo mundus est, deca Agustn en uno de sus Sermones. Y e3 verdad. El mundo es como el hombre, y, como el hombre, desarrolla todos sus perodos. Joaqun de Flora en el siglo xn dar altura a esta concepcin, y la definir dividiendo la historia en tres pocas: la poca del Padre, la del Hijo y la del Espritu Santo. Agustn no lleg a tanto, pero su sentido ha rebasado los lmites del tiempo y fe h i hecho p e a com'-n de los filsofos de la historia, si puede hablarse de filosofa de la historia.

LIBRO

XVII

Trata del desarrollo de la Ciudad de Dios en tiempo de los reyes y de los profetas, desde Samuel y David hasta Cristo. Y expone, adems, las profecas referentes a Cristo y a la Iglesia consignadas en las sagradas Letras, sobre todo en los libros de los Reyes, de los Salmos y de Salomn.

CAPITULO
LOS PROFETAS

C m o se v a n c u m p l i e n d o l a s p r o m e s a s de D i o s h e c h a s a Abrahn, cuya descendencia pertenecan, como hemos dicho, s u p u e s t a esa p r o m e s a , t a n t o el p u e b l o i s r a e l t i c o segn la carne c o m o todas las n a c i o n e s segn la fe, nos lo i r m o s t r a n d o l a C i u d a d de Dios en su m a r c h a a travs de los t i e m p o s . C o m o el l i b r o a n t e r i o r finaliz en el r e i n a d o de D a v i d , a h o r a de ste p a s a r e m o s a los s i g u i e n t e s , e x p o n i e n d o c u a n t o c r e a m o s suficiente p a r a la o b r a e m p r e n d i d a . Este t i e m p o , desde q u e el santo S a m u e l c o m e n z a n r o ' e t i z a r h a s t a q u e el p u e b l o de I s r a e l fu l l e v a d o c a u t i v o a B a b i l o n i a , v l u e g o la i n s t a u r a c i n de la casa

LBER

XVII

ln quo agitur de civitatis Dei procursu temporibus Regum et Prophetarum a Samuele et David usque ad Christum, et quae sacris Litteris mandatae sunt vaticinaones eorumdem temporum in Regum, Psalmorum et Salomonis libris de Christo et Ecclesia exponuntur. CAPUT I

D E TEMPORIBUS PROPHETARUM

Promissiones Dei, quae factae sunt ad Abraham. cuius semini et gentem Lraeliticam secundum carnem et omnes gentes deberi secundum fidem, Deo pollicente, didicimus, quemadmodum compleantur, per ord'nem temporum procurrens Dei civitas indicabit. Quoniam ergo superioris libri usque ad regnum I~>avid factus est finis, nunc ab eodem reamo, quantum suscepto operi sufficere videtur. caetera quae sequuntur attingimus. Hoc taque tempus, ex quo sanctus Samuel prophetare coepit, et deinceps doee populus Israel captivus in Babyloniam duceretur, atque inde secun-

1172

LA CIUDAD DE DIOS

XVII, 1

de D i o s d e s p u s de setenta a o s de c a u t i v i d a d , c o n f o r m e a la p r o f e c a de J e r e m a s , es la p o c a de los p r o f e t a s . E s t o n o obsta p a r a q u e p o d a m o s l l a m a r con p l e n o d e r e c h o p r o f e t a s al pat r i a r c a N o p o c a del d i l u v i o y a otros a n t e r i o r e s y poster i o r e s a esta p o c a , en q u e c o m i e n z a la m o n a r q u a en el pueb l o de D i o s p o r h a b e r r e a l i z a d o o p r e d i c h o c o m o f u t u r a s ciertas cosas r e l a c i o n a d a s con la C i u d a d de D i o s y el r e i n o de los ciel o s . Y a esto se a a d e q u e a l g u n o s son l l a m a d o s m s expresam e n t e con ese n o m b r e ; as A b r a h n , as Moiss. S i n e m b a r g o , se h a d a d o en U a m a r p o r a n t o n o m a s i a p o c a de los p r o f e t a s a los a o s q u e siguen a las p r o f e c a s de S a m u e l , q u i e n u n g i p o r p r i m e r r e y a S a l , v l u e g o , r e p r o b a d o ste, a D a v i d , p o r o r d e n de D i o s , de c u y a e s t i r p e d e s c i e n d a n los d e m s h a s t a q u e as c o n v e n g a . Si q u i s i e r a referir c u a n t o h a n d i c h o los p r o f e t a s de Cristo, en t a n t o q u e la C i u d a d de D i o s c o n t i n a la m a r c h a de los siglos con m u e r t e s y n a c i m i e n t o s , m e p e r d e r a en el infinito. P r i m e r o , p o r q u e , si t r a t r a m o s de c o n s i d e r a r , con la ayuda de D i o s , la E s c r i t u r a , q u e , en su r e l a c i n del o r d e n , h a z a a s y sucesos de los reyes p a r e c e p r e o c u p a d a p o r dos h e c h o s con e s m e r o de h i s t o r i a d o r , d e s c u b r i r a m o s en e l l a u n e m p e o especial, si n o s u p e r i o r , al m e n o s n o inferior, de p r e n u n c i a r lo futur o q u e de a n u n c i a r lo p a s a d o . Q u i n i g n o r a , a u n q u e p i e n s e estas cosas m e d i a n a m e n t e , lo t r a b a j o s o y p r o l i j o , los m u c h o s v o l m e n e s q u e se necesitan p a r a i n v e s t i g a r e s o ? Y lo segund o , p o r a u e las cosas q u e tienen, sin d u d a , c a r c t e r p r o f t i c o s o b r e Cristo y s o b r e el r e i n o de los cielos, q u e es la C i u d a d de dum sancti Ieremiae prophetiam post septuaginta annos reversis IsraeIitis ' Dei dorms instauraretur totum tempus est Prophetarum. Quamvis enim et ipsum Noe patriarcham, in cuius diebus universa trra diluvio deleta est, et alios supra et infra usque ad hoc tempus, quo reges in Dei populo esse coeperunt, propter quaedam per eos futura sive quoquo modo significata, sive praedicta, quae pertinerent ad civitatem Dei regnumque caelorum, non immerito possimus appellare prophetas; praesertim quia nonnullos eorum id expressius legimus nuncupatos, sicut Abraham 2, sicut Moysen 3 : tamen dies Prophetarum praecipue maximeque hi dicti sunt, ex quo coepit prophetare Samuel, qui et Saulem prius, et eo reprobato ipsum David, Deo praecipiente, unxit in regem, de cuius caeteri stirpe succederent, quousque illos succedere sic oporteret. Quae igitur a Prophetis sunt praedicta de Christo, curt moriendo decedentibus et nascendo succedentibus suis membris civitas Dei per ista curreret tmpora, si omnia velim commemorare, in immensum pergitur. Primum quia ipsa Scriptura, quae per ordinem Reges eorumque facta et eventa digerens, videtur tanquam histrica diligentia rebus gestis occupata esse narrandis, si adiuvante Dei Spiritu considerata tractetur, vel magis, vel certe non minus praenuntiandis futuris, quam praeteritis enuntiandis, invenietur intenta. Et hoc perscrutando indagare ac disserendo monstrare, quam sit operosum atque prolixum, et quam multis indguum voluminibus, quis ignorat, qui haec vel mediocriter cogitat? Deinde quia ea ipsa quae ad prophetiam Ier. 25,11. Gen. 50,7. * Deut. 34,10.
1 3

xvn.2

DE LOS PROFETAS A CRISTO

1173

D i o s , son t a n t a s , q u e p a r a e x p o n e r l a s sera p r e c i s o r e b a s a r con m u c h o los l m i t e s prefijados al p l a n de esta o b r a . P o r tanto, en c u a n t o p u e d a , en l a r e a l i z a c i n de esta o b r a , con el b e n e p l c i t o de D i o s , m o d e r a r de t a l f o r m a m i p l u m a , q u e n i d i r cosas s u p e r f l u a s n i o m i t i r l a s n e c e s a r i a s .

C A P I T U L O

II
SOBRE

E N Q U P O C A S E C U M P L I LA P R O M E S A DE D I O S LA T I E R R A D E CANAN

H e m o s d i c h o en el l i b r o a n t e r i o r q u e ya d e s d e l a s p r i m e r a s p r o m e s a s h e c h a s p o r D i o s a A b r a h n se le p r o m e t i e r o n d o s cosas, a s a b e r : q u e su d e s c e n d e n c i a p o s e e r a l a t i e r r a de Can a n , e x p r e s a d a en estas p a l a b r a s : Ve a la tierra que yo te mostrar, y yo te har cabeza de una nacin grande, y o t r a m u y s u p e r i o r a sta, q u e v e r s a n o s o b r e la d e s c e n d e n c i a c a r n a l , sino s o b r e l a e s p i r i t u a l , v en v i r t u d de la cual es p a d r e , n o de l a n a c i n i s r a e l t i c a sola, sino de t o d a s l a s n a c i o n e s q u e siguen l a s h u e l l a s de su fe. E s t a p r o m e s a se inici en estos t r m i n o s : Y en ti sern benditas todas las tribus de la tierra. Y l u e g o hem o s a d u c i d o o t r a serie de t e s t i m o n i o s en p r o de l a p r o m e s a de estas dos cosas. La d e s c e n d e n c i a de A b r a h n , es decir, el p u e b l o de I s r a e l , segn la c a r n e e s t a b a ya e s t a b l e c i d o en l a t i e r r a p r o m e t i d a , y a l l , n o slo en p o s e s i n de l a s c i u d a d e s non ambigitur pertinere, ita sunt multa de Christo regnoque caelorum, quae civitas Dei est, ut ad hoc aperiendum maior sit disputatio necessaria, quam huius operis modus flagitat. Proinde ita, si potuero, stilo moderabor meo, ut huic operi in Dei volntate peragendo, nec ea quae supersint dicam, nec ea quae satis sint praetermittam. CAPUT II

QUO TEMPORE SIT 1MPLETA PR0MISSI0 DEI DE TERRA CHANAAN, QUAM IN P0SSESSI0NEM ETIAM ISRAEL CARNALIS ACCEPIT In praecedente libro dixirnus, ab initio ad Abraham promissionum Dei duas res fuisse promissas: unam scilicet, quod terram Chanaan possessurum fuerat semen eius; quod significatur, ubi dictum est, Vade in terram, quam tibi demonstravero, et faciam te in gentem magnam: aliam vero longe praestantiorem, non de carnali, sed de spirituali semine, per quod pater est, non unius gentis Israeliticae, sed omnium gentium, quae fidei eius vestigia consequuntur; quod promitti coepit his verbis: Et benedicentur in te omnes tribus terrae '. Et deinceps alus multis admodum testimoniis haec do promissa esse monstravimus. Erat igitur iam in trra promissionis semen Abrahae, id est populus Israel, secundum carnem: atque ibi non solum tenendo ac possidendo civitates adversariorum, verum etiam reges habendo, regnare iam coeperat, tapietis de ipso populo
4

Gen. 12,1-3.

1174

LA CIUDAD DE DIOS

XVTI, 2 XVII, 3, 2 DE LOS PROFETAS A CRISTO 1175

e n e m i g a s , sino t a m b i n con reyes p r o p i o s , h a b a i n i c i a d o ya su m o n a r q u a . As q u e d a b a n ya c u m p l i d a s en g r a n p a r t e las p r o m e s a s de D i o s s o b r e el p u e b l o . Y de stas n o s o l a m e n t e las q u e h a b a n sido h e c h a s a los tres p a t r i a r c a s A b r a h n , I s a a c y J a c o b y c u a l e s q u i e r a o t r a s h e c h a s en sus d a s , s i n o t a m b i n las h e c h a s a Moiss, p o r q u i e n fu l i b e r a d o el p u e b l o de la s e r v i d u m b r e e g i p c i a , y p o r m e d i o del cual fueron r e v e l a d a s t o d a s las cosas p a s a d a s c u a n d o c o n d u c a al p u e b l o p o r el d e s i e r t o . Y esta prom e s a d i v i n a de p o s e e r la t i e r r a de C a n a n desde el ro de E g i p to h a s t a el g r a n E u f r a t e s n o se c u m p l i ni en t i e m p o del famoso c a u d i l l o J e s s N a v e , q u i e n i n t r o d u j o al p u e b l o en la t i e r r a de p r o m i s i n y q u i e n r e p a r t i las n a c i o n e s c o n q u i s t a d a s e n t r e las doce t r i b u s , a las que D i o s le h a b a e n v i a d o , ni, t r a s l, en t o d o el p e r o d o de los jueces. Con t o d o , n o se p r o f e t i z a b a c o m o fut u r o , s i n o q u e se e s p e r a b a q u e d e b a c u m p l i r s e . Se c u m p l i b a j o D a v i d y su h i j o S a l o m n , cuyo r e i n o a l c a n z la e x t e n s i n p r o m e t i d a . P o r q u e s u b y u g a r o n a t o d o s esos p u e b l o s y les hicier o n t r i b u t a r i o s s u y o s . B a j o estos reyes se h a b a e s t a b l e c i d o la d e s c e n d e n c i a de A b r a h n en la t i e r r a de p r o m i s i n , o sea, en la t i e r r a de C a n a n , de tal m a n e r a q u e n o f a l t a b a ya n a d a al c u m p l i m i e n t o f o r m a l de la p r o m e s a t e r r e n a de Dios. nicam e n t e f a l t a b a , p o r lo q u e h a c e a la p r o s p e r i d a d t e m p o r a l , q u e la n a c i n j u d a p e r s e v e r a r a e s t a b l e , a t r a v s de las generaciones, en ese estado h a s t a el fin de los siglos, si o b e d e c a a las leyes de su D i o s y S e o r . P e r o , c o m o D i o s s a b a q u e n o le sera fiel, u s de p e n a s t e m p o r a l e s p a r a e j e r c i t a r los p o c o s fieles q u e h a b a e n t r e e l l o s y a d v e r t i r a los f u t u r o s fieles de t o d a s las napromissionibus Dei iam magna ex parte; non solum quae lis tribus patribus, Abraham, Isaac, et lacob, et quaecumque aliae temporibus eorum, verum etiam quae per ipsum Moysen, per quem populus dem de servitute Aegyptia liberatus est, et per quem cuneta praeterita revelata sunt temporibus eius, cum populum per eremum duceret, factae fuerant. eque autem per insignem ducem Iesum Nave, per quem populus ille in promissionis inductus est terram, expugnatisque gentibus, eam duodecim tribubus, quibus Deus iusserat, divisit, et mortuus est; eque postillum toto tempore Iudicum impleta fuerat promissio Dei de trra Chanaan, a quodam flumine Aegypti usque ad flumen magnum Euphratem 5 : nec tamen adhuc prophetabatur futurum, sed exspectabatur implendum. Impletum est autem per David, et eius filium Salomonem; cuius regnum tanto, quanto promissum fuerat, spatio dilatatum est: universos quippe illos subdiderunt, tributariosque fecerunt. Sic igitur n trra promissionis secundum carnem, hoc est in trra Chanaan, sub his regibus semen Abrahae fuerat constitutum, ut nihil deinde superesset, quo terrena illa Dei promissio compleretur, nisi ut in eadem trra, quantum ad prosperitatem attinet temporalem, per posteritatis successionem inconcusso statu usque ad mortalis saeculi huius terminum gens permaneret Hebraea, si Domini Dei sui legibus obediret. Sed quoniam Deus noverat, hoc eam non esse facturam, usus est eius etiam temporalibus poenis ad exercendos in ea paucos fideles suos, et admonendos qui postea futuri erant in omni* Gen. 15,18

ciones lo q u e convena, y a q u e en ellos h a b a de c u m p l i r s e l a o t r a p r o m e s a p o r la e n c a r n a c i n de Cristo, r e v e l a d o ya el Nuevo Testamento.

C A P I T U L O
QU

III
JERUSALN?

ENTIENDEN LOS P R O F E T A S POR TRES ACEPCIONES

1. As c o m o a q u e l l o s o r c u l o s d i v i n o s d i r i g i d o s a A b r a h n , a I s a a c y a J a c o b , y lo m i s m o o t r o s signos o d i c h o s profticos, se h i c i e r o n , segn l a s s a g r a d a s L e t r a s , en p o c a s a n t e r i o r e s , as t a m b i n las p r o f e c a s , a p a r t i r de los reyes, p e r t e n e c e n , p a r t e , a la d e s c e n d e n c i a c a r n a l de A b r a h n , v p a r t e , a su descendencia p r o p i a , en la q u e son b e n d i t o s t o d o s los p u e b l o s , cohereder o s de C r i s t o p o r el N u e v o T e s t a m e n t o , l l a m a d o s a p o s e e r la v i d a e t e r n a y el r e i n o de los cielos. L u e g o p a r t e se refiere a la esclava, q u e e n g e n d r a esclavos, es decir, a la J e r u s a l n t e r r e n a , q u e es esclava con sus h i j o s , y p a r t e a la c i u d a d l i b r e de D i o s , q u e es la J e r u s a l n e t e r n a en los cielos, cuyos h i j o s l o s homb r e s q u e viven segn D i o s s o n p e r e g r i n o s en la t i e r r a . P e r o h a y en esas p r o f e c a s cosas que se r e l a c i o n a n con las d o s : en s e n t i d o p r o p i o , con la e s c l a v a ; en figurado, con la l i b r e "1]. 2. En consecuencia, las profecas o los d i c h o s profticos son de tres c l a s e s : u n o s , r e l a t i v o s a la J e r u s a l n t e r r e n a ; o t r o s , a la celestial, y o t r o s , a a m b a s . V o y a p r o b a r con e j e m p l o s bus gentibus, quod eos admoneri oportebat, in quibus alteram promissionem, revelato novo Testamento, per incarnationem Christi fuerat impleturus. CAPUT III

D K TRIPARTITO SIGN1FICATI0NIBUS P R O P H E T A R U M , QUAE NUNC AD TERRENAM, NNC AD CAELESTEM I E R U S A L E M , INUNC AUTEM AD UTRAMQUE REFERUNTUR

1. Quocirca, sicut oracula illa divina ad Abraham, Isaac, et lacob, et quaecumque alia signa, vel dicta prophetica, in sacris Litteris praecedentibus facta sunt: ita etiam caeterae ab isto Regum tempore prophetiae partim pertinent ad gentem carnis Abrahae, partim vero ad illud semen eius, in quo benedicuntur omnes gentes cohaeredes Christi per Testamentum novum, ad possidendam vitam aeternam regnumque caelorum. Partim ergo ad ancillam, quae in servitutem generat, id est terrenam Ierusalem, quae servit cum filiis suis; partim vero ad liberam civitatem Dei, id est veram Ierusalem aeternam in caelis, cuius filii homines secundum Deum viventes peregrinantur in terris: sed sunt in eis quaedam, quae ad utramque pertinere intelliguntur, ad ancillam proprie, ad liberam figurate. 2. Tripartita itaque reperiuntur eloquia Prophetarum: siquidem aliqua sunt ad terrenam Ierusalem speetantia, aliqua ad caelestem, nonnulla ad utramque. Exemplis video probandum esse quod dico. Missus est Na-

1176

LA CIUDAD DE DIOS

XVII, 3, 2

XVII, 3, 2

DE LOS PROFETAS A CRISTO

H77

m i a s e r t o . E l p r o f e t a N a t n fu e n v i a d o al rey D a v i d p a r a r e p r o c h a r l e su p e c a d o y a n u n c i a r l e los castigos q u e le esp e r a b a n . Q u i n d u d a que estos y o t r o s avisos d i v i n o s p o r el estilo, d i r i g i d o s , o a t o d o s , es decir, p o r el inters o util i d a d del p u e b l o , o a u n p a r t i c u l a r c u a l q u i e r a , q u e d a b a n a c o n o c e r a l g o f u t u r o en p r o de la v i d a t e m p o r a l , p e r t e n e c a n a la c i u d a d t e r r e n a ? E n J e r e m a s se l e e : He aqu que viene el tiempo, dice el Seor, en que yo har una nueva alianza con la casa de Israel y con la casa de Jud; alianza no segn aquella que contraje con sus padres el da aue los cog por la mano para sacarlos de la tierra de Egipto. Ya que no se mantuvieron en el cumplimiento de mi pacto, yo les abandon, dice el Seor. He aqu el pacto que har con la casa de Israel: Despus que llegue aquel tiempo, imprimir, dice el Seor, mis leyes en su mente, y las grabar sobre sus corazones, y los ver, y yo ser su Dios y ellos sern mi pueblo. I n d u d a b l e m e n t e , sta es u n a profeca de la J e r u s a l n celestial, cuyo D i o s es su p r e m i o , y el n i c o s o b e r a n o b i e n , p o s e e r l e y ser de l. Sin e m b a r g o , esta p r o f e c a se refiere a l a s dos, p o r q u e l l a m a J e r u s a l n a la Ciud a d de D i o s , y en e l l a profetiza la casa v e n i d e r a de D i o s ; p e r o esta m i s m a profeca se c u m p l i , al p a r e c e r , c u a n d o el rev Sal o m n edific a q u e l s o b e r b i o t e m p l o . Y estos sucesos, segn la h i s t o r i a , se l l e v a r o n a c a b o en la J e r u s a l n t e r r e n a , y fueron figura de la J e r u s a l n celestial. Este g n e r o de p r o f e c a c o n g l o m e r a d o de a m b o s s e n t i d o s t i e n e u n g r a n v a l o r en los antiguos libros cannicos que n a r r a n historia y han ejercitado y fhan propheta, qui regem David argueret de peccato gravi, et ei, quae consecuta sunt mala, futura praediceret". Haec atque huiusmodi sive publice, id est pro salute vel utilitate populi, sive privatim, cum pro suis quisque rebus divina promereretur eloquia, quibus pro usu temporalis vitae futuri aliquid nosceretur ad terrenam civitatem pertinuisse, quis ambigat? Ubi autem legitur, Ecce dies veniunt, dicit Dominus, et consummabo domui Israel et domui luda testamentum novum, non secundum testamentum quod disposui patribus eorum, in die qua apprehendi manum eorum, ut educerem eos de trra Aegypti: quoniam ipsi non permanserunt in testamento meo, et ego neglexi eos, dicit Dominus, Quia hoc est testamentum, quod constituam domui Israel: post dies illos, dicit Dominus, dabo leges meas in mentem eorum, et super corda eorum senbam eas, et videbo eos, et ero Mis in Deum, et ipsi erunt mihi in piebem7; lerusalem sine dubio superna prophetatur, cuius Deus ipse praemium est, eumque habere atque ipsius esse summum ibi est atque totutn bonum. Ad utramque vero pertinet hoc ipsum, quod lerusalem dicitur Dei civitas, et in ea prophetatur futura domus Dei, eaque prophetia videtur impleri, cum Salomn rex aedificat illud nobilissimum templum. Haec enim et in terrena lerusalem secundum historiam contigerunt, et caelestis lerusalem figurae fuerunt. Quod genus prophetiae ex utroque velti conipactum atque commixtum in Libris veteribus canonicis, quibus rerun gestarum narrationes continentur, valet plunmum, multumque exercuit et
6

a n e j e r c i t a n en g r a n m a n e r a los i n g e n i o s de los i n v e s t i g a d o r e s de las s a g r a d a s L e t r a s . H a s t a p u n t o es esto as, q u e en l a s p r e dicciones ya h i s t r i c a m e n t e c u m p l i d a s en la d e s c e n d e n c i a carnal de A b r a h n se b u s c a t o d a v a el s e n t i d o a l e g r i c o , q u e h a de r e a l i z a r s e en l a d e s c e n d e n c i a e s p i r i t u a l del m i s m o . A l g u n o s , l l e v a d o s de este afn, h a n p e n s a d o q u e en esos l i b r o s n o h a y n a d a o p r e d i c h o y ya r e a l i z a d o , o de lo r e a l i z a d o sin h a b e r sido p r e d i c h o , q u e n o d i g a o i n s i n e a l g u n a r e l a c i n a l e g r i c a , es v e r d a d , p e r o r e l a c i n , a la s o b e r a n a C i u d a d de D i o s y a sus h i j o s p e r e g r i n o s del s u e l o . Si e l l o es as, los d i c h o s de los p r o fetas, o, m e j o r , de t o d a s l a s E s c r i t u r a s q u e v i e n e n b a j o el nomb r e de A n t i g u o T e s t a m e n t o [ 2 ] , t e n d r a n y a slo dos sentidos, n o tres. N o h a b r , p u e s , en e l l a n a d a q u e a l u d a n i c a m e n t e a la J e r u s a l n t e r r e n a si c u a n t o se dice y se c u m p l e de e l l a o p o r c a u s a de e l l a significa a l g o q u e , en p r e f i g u r a c i n a l e g r i c a , se refiere a la J e r u s a l n c e l e s t i a l . H a b r , p o r t a n t o , slo dos sentidos, u n o q u e c o r r e s p o n d e a la J e r u s a l n l i b r e , y o t r o , a ent r a m b a s . T e n g o p a r a m q u e , c o m o a n d a n m u y e r r a d o s los q u e p i e n s a n que los h e c h o s r e a l i z a d o s c a r e c e n , en ese g n e r o de l e t r a s , de t o d a significacin a l e g r i c a , as a n d a n m u y o s a d o s los q u e sostienen q u e t o d a s l a s cosas e n v u e l v e n a l g n simbolism o [ 3 ] . P o r eso h e d i c h o q u e tienen, n o dos s e n t i d o s , sino t r e s . Y p i e n s o esto sin c r i t i c a r a los c a p a c e s de d e s c u b r i r u n s e n t i d o e s p i r i t u a l en c u a l q u i e r suceso, s i e m p r e , c l a r o est, q u e se d el p r i m e r p l a n o a la verdad h i s t r i c a | 4 ] . P o r lo d e m s , q u fiel d u d a q u e l a s cosas q u e no p u e d e n r e l a c i o n a r s e con h e c h o s h u m a n o s o d i v i n o s , r e a l i z a b l e s o r e a l i z a d o s , n o se h a n h e c h o sin

2 Reg. 12. ' Ier. 31,31-33 ; Hebr. 8,8-10.

exercet ingenia scrutantium Litteras sacras, ut quod historice praedicturn completumque legitur in semine Abrahae secundum carnem, etiam in semine Abrahae secundum fidem quid implendum allegorice significet inquiratur: in tantum ut quibusdam visum sit, nihil esse in eisdem libris vel praenuntiatum et effectum, vel effectum, quamvis non praenuntiatum, quod non insinuet aliquid ad supernam civitatem Dei eiusque filios in hac vita peregrinos figurata significatione referendum. Sed si hoc ita est, iam bipartita, non tripartita erunt eloquia Prophetarum, vel potius illarum Scripturarum omnium, quae veteris Instrumenti appellatione censentur. Nihil enim erit illie, quod ad lerusalem terrenam tantum pertineat, si quidquid ibi de illa, vel propter illam, dicitur atque completur, significat aliquid, quod etiam lerusalem caelestem allegorica praefiguratione referatur: sed erunt sola do genera, unnm quod ad lerusalem liberam, alterum quod ad utramque pertineat. Mihi autem sicut multum videntur errare, qui nidias res gestas in eo genere litterarum aliquid aliud praeter id quod eo modo gestae sunt significare, arbitrantur; ita multum audere, qui prorsus ibi omnia significationibus allegoricis involuta esse contendunt. Ideo tripartita, non bipartita esse dixi. Hoc enim existimo, non tamen culpans eos, qui potuerint illie de quacumque re gesta sensum intelligentiae spiritualis exsculpere, servata primitas duntaxat historiae veritate. Caeterum quae ita dicuntur, ut rebus humanitus seu divinitus gestis sive gerendis convenire non possint, quis

1178

L A CIUDAD DE DIOS

XVII, 4, 1 XVII, 4, 2
DE EOS PROFETAS A CRISTO

una m i r a ? Quin no buscar para ellas una interpretacin e s p i r i t u a l , si p u e d e , o al m e n o s confesar q u e q u i e n p u e d a d e b e buscarla? C A P I T U L O IV

1179

Q U F I C U R E L CAMBIO DEL REINO Y DEL SACERDOCIO DE I S R A E L ? P R O F E C A D E ANA, LA MADRE D E S A M U E L , Q U E F I G U R A IGLESIA

1. E l d e s a r r o l l o de la C i u d a d de D i o s h a s t a la p o c a de los reyes, h a s t a q u e D a v i d , r e c h a z a d o S a l , s u b i al t r o n o , log r a n d o q u e su p o s t e r i d a d r e i n a r a l a r g o t i e m p o en la c i u d a d t e r r e n a , n o s b r i n d a u n s m b o l o al significar y p r e n u n c i a r con esos sucesos a l g o q u e n o debe p a s a r s e en s i l e n c i o . Y esto es, p o r lo q u e h a c e al A n t i g u o T e s t a m e n t o v al N u e v o , el c a m b i o de los m u c h o s r e a l i z a d o s c u a n d o el s a c e r d o c i o y el r e i n o se troc en el n u e v o S a c e r d o t e y en el n u e v o R e y e t e r n o , q u e es Jesucristo. El s u m o s a c e r d o t e H e l , r e c h a z a d o , y S a m u e l , su s u b s t i t u t o en ese m i n i s t e r i o , q u i e n ejerci a la vez el oficio de s a c e r d o t e y juez, y, p o r o t r a p a r t e , Sal d e s e c h a d o y D a v i d c o n s t i t u i d o en rey, figuran lo q u e v e n g o d i c i e n d o . La m a d r e de S a m u e l , A n a , en u n p r i n c i p i o estril y l u e g o r e g o c i j a d a p o r su f e c u n d i d a d , profetiz, al p a r e c e r , eso m i s m o c u a n d o , en a l a s de su gozo, dio, g r a c i a s al S e o r y le c o n s a g r el n i o n a c i d o con la m i s m a p i e d a d con q u e lo h a b a ofrecido. H e a q u c m o se e x p r e s a : Mi corazn se ha afianzado en el Seor y mi Dios ha enslzalo mi poder. Ya puedo responder a boca llena a mis enemigos, fidelis dubitet non esse inaniter dicta? quis ea non ad intelligentiam spiritualem revocet, si possit, aut ab eo qui potest revocanda esse fateatur? CAPUT IV

pues la causa de mi aleara es la salud que he recibido de ti. Porque nadie es santo como el Serior y no hay justo como nuestro Dios; nadie es santo fuera de ti. Cesad de gloriaros soberbiamente y de hablar cosas elevadas, y no salga de vuestra boca la jactancia, porque Dios, que todo lo sabe, l es el. Seor y el Dios que prepara sus revelaciones. Hizo dbil el arco de los poderosos, y los dbiles han sido revestidos de vigor. Los abundantes en pan han venido a menos y los hambrientos han atravesado la tierra. La estril ha tenido siete hijos y la que tena muchos qued sin vigor. El Seor es quien da la muerte y la vida, quien conduce al sepulcro y libra de l. El Seor hace pobres y ricos, abate y ensalza. Levanta de la tierra al pobre y saca del muladar al mendigo para colocarlo entre los potentados del pueblo, dndole en herencia un trono de gloria. El da la ofrenda al que hace voto y El ha bendecido los das del justo, porque el hombre no es poderoso por su propia fuerza. El Seor desarm a su enemigo, el Seor, que es santo. No se glore el sabio en su sabidura, ni el poderoso en su poder, ni el rico en sus riquezas, sino que el que se glore, glorese en esto, en entender y conocer al Seor y en hacer juicio y justicia en medio de la tierra. Dios subi a los cielos y ha tronado, y El juzgar a los confines de la tierra, porque es justo. El es quien da la virtud a nuestros reyes y ensalzar el rtoder de su Cristo. 2. Se p e n s a r a c a s o q u e stas son p a l a b r a s de u n a mujercilla q u e se regocija del n a c i m i e n t o de su h i j o . lsl acaso la r a z n h u m a n a t a n a l e j a d a de la luz de la v e r d a d q u e n o comp r e n d e q u e esas p a l a b r a s exceden los m o d a l e s de esa m u j e r ? et exaltatum est cornu meum in Deo meo. Dilatatum est super inimicos meos os meum; laetata sum in salutari tuo. Quoniam non est sanctus, sicut Dominas; et non est iustus, sicut Deas noster; non est sanctus praeter te. Nolite glorian superbe, et nolite loqui excelsa, eque procedat magniloquium de ore vestro. Quoniam Deus scientiarum Dominus, et Deus praeparans adinventiones suas. Arcum potentium fecit infirmum, et injirmi praecincti sunt virtute. Pleni panibus minorad sunt, et esurientes transierunt terram. Quia sterilis peperit septem, et multa in filiis infirmata est. Dominus mortificat et vivificat; deducit ad Meros, et reducit. Dominus pauperes facit, et ditat; humiliat, et exaltat. Suscitat a trra pauperem, et de stercore erigit inopem: ut collocet eum cum potentibus populi, et sedem gloriae haereditatem dans eis: dans votum voventi, et benedixit annos iusti: quoniam non in virtute potens est vir. Dominus infirmum jaciet adversarium suum, Dominus sanctus. Non, glorietur prudens in prudentia sua, et non glorietur potens in potentia sua, et non glorietur dives in divitiis suis: sed in hoc glorietur qui gloriatur, intelligere et scire Dominum, et facer iudicium et iustitiam in medio terrae. Dominus ascendit in celos, et tonuit: ipse iudicabit extrema terrae quia iustus est; et dat virtutem regibus nostris, et exaltabit cornu Christi suis. 2. Itane vero verba haec unius putabuntur esse mulierculae, de nato sibi filio gratulantis? tantumne mens hominum a luce veritatis aversa est, ut non sentiat supergredi modum feminae huius dicta quae fudit? Porro
* i Res. 2, I-IO, SC. J-XX.

D E PRAEFICURATA COMMUTATIONE IsRAELITICI REGNI ET SACERDOTII, ET DE HIS QUAE ANNA MATER SAMUELIS, PERSONAM GERENS ECCLESIAE, PROPHETAVIT

1. Procursus igitur civitatis Dei, ubi pervenit ad Regum tmpora, quando David Saule reprobato ita regnum primus obtinuit, ut eius deinde posteri in terrena Ierusalem diuturna successione regnarent, dedit figuram, re gesta significans atque praenuntians, quod non est praetereundum silentio, de rerum mutatione futurarum, quod attinet ad do Testamenta, vetus et novum: ubi sacerdotium regnumque mutatum est per sacerdotem eumdemque regem novum ac sempiternum, qui est Christus Jess. Nam et Heli sacerdote reprobato substitutus in Dei ministerium Samuel, simul officio functus sacerdotis et iudicis, et Saule abierto rex David fundatus in regno, hoc quod dico figuraverunt. Mater queque ipsa Samuelis Anna, quae prius fuit sterilis, et posteriore fecunditate laetata est, prophetare aliud non videtur, cum gratulationem suam Domino fundit exsultans: quando eumdem puerum natum et ablactatum Deo reddit eadem pietate, qua voverat. Dicit enim: Confirmatum est cor meum in Domino,

1180

LA CIUDAD DE DIOS

XVH.4,3

XVTT.4,3

DE LOS PROFETAS A CRISTO

1181

En verdad, quien repara en las cosas cuyo cumplimiento se ha ya iniciado en la peregrinacin terrena, no se da cuenta y es consciente de que por medio de esta mujer, por nombre Ana que significa C-racia, habl con espritu prof tico la religin cristiana, la Ciudad de Dios, cuyo rey y fundador es Cristo; en una palabra, la gracia de Dios, de la cual se enajenan los soberbios para caer y de la cual se llenan los humildes para levantarse, cosa puesta sobre todo de relieve en este himno? Aunque quiz no falta quien diga que esta mujer no profetiz nada sino que simplemente alab a Dios con un panegrico gozoso por haber recibido el hijo, que le concedi accediendo a sus peticiones. Qu significa en ese caso esto: Hizo dbil el arco de los poderosos, y los dbiles han sido revestidos de vigor; los abundantes en pan han venido a menos y los hambrientos han atravesado la tierra, porque la estril ha tenido siete hijos y la que tena muchos ha quedado sin vigor? Haba tenido ella siete hijos, aunque haba sido estril? Cuando deca esto, tena uno solo, pero ni aun despus tuvo siete, el sptimo de los cuales sera Samuel, sino que tuvo slo tres varones y dos hembras. Adems, si no profetizaba, cmo o por qu dijo aquellas palabras finales en un pueblo en que an no haba reyes: Da virtud a nuestros reyes, y ensalzar el poder de su Cristo? 3. Diga, pues, la Iglesia de Cristo, la Ciudad del gran Rey, llena de gracia y fecunda en hijos; diga y repita lo profetizado tanto tiempo antes por boca de esta piadosa mujer: Mi corazn est afianzado en el Seor y mi Dios ha ensalzado mi poder. Su corazn est verdaderamente afianzado y su poder qui rebus ipsis, quae iam coeperunt etiam in hac terrena peregrinatone compleri, convenienter movetur, nonne intendit, et aspicit, et agnoscit per hanc mulierem, cuius etiam nomen, id est Anna, Gratia eius interpretatur, ipsam religionem christianam, ipsam civitatem Dei, cuius rex est et conditor Christus, ipsam postremo Dei gratiam prophetico spiritu sic locutam, a qua superbi alienantur, ut cadant, qua humiles implentur, ut surgant, quod mxime hymnus iste personuit? Nisi quisquam forte dicturus est, nihil istam prophetasse mulierem, sed Deum tantummodo propter filium, quem precata impetravit, exsultanti praedicatione laudasse. Quid ergo sibi vult quod ait: Arcum potentium fecit infirmum, et infirmi praecincti sunt virtute: pleni panibus minorad sunt, et esurientes transierunt terram: quia sterilis peperit septem, et multa in filiis infirmata est? Numquid septem ipsa pepererat, quamvis sterilis fuerit? tinicum habebat, quando ista dicebat: sed nec postea septem peperit, sive9 sex, quibus septimus esset ipse Samuel; sed tres mares, et duas feminas . Deinde in ilio populo cum adhuc nemo regnaret, quod in extremo posuit, Dat virtulem regibus nostris, et exaltabit cornil Christi sui; unde dicebat, si non prophetabat? 3. Dicat ergo Ecclesia Christi, civitas Regs magni gratia plena, prole fecunda; dicat quod tanto ante de se prophetatum per os huius piae mat agnoscit Confirmatum est cor meum in Domino, et exaltatum est coma meum in Deo meo. Ver confirmatum cor, et cornu ver exalta* t R e s . 2,20.

verdaderamente ensalzado, porque lo ha puesto, no en s, sino en el Seor, su Dios. Ya puedo responder a boca llena a mis enemigos, porque la palabra de Dios no est prendida en las cadenas de la cautividad ni en los predicadores apresados. La causa de mi alegradicees la salud que he recibido de ti. Esa salud es Jesucristo, a quien el viejo Simen, como se lee en el Evangelio, abrazndole pequeito y reconociendo su grandeza, dice: Ahora, Seor, ya puedes sacar de este mundo a tu siervo en paz, porque ya mis ojos han visto la Salud que nos has enviado. Diga y repita una vez ms la Iglesia: La causa de mi alegra es la salud que he recibido de ti, porque nadie es santo como el Seor y no hay justo como nuestro Dios, pues es santo y santificador, justo y justificador. Nadie es santo fuera de ti, porque nadie se hace santo sino por ti. Luego aade: Cesad de gloriaros soberbiamente y de hablar cosas elevadas, y no salga de vuestra boca la jactancia, porque Dios, que lo sabe todo, es el Seor. El os conoce hasta donde nadie os conoce, porque, si alguno piensa ser algo, se engaa a s mismo, pues no es nada. Esto va dirigido a los enemigos de la Ciudad de Dios, que pertenecen a Babilonia, que se ufanan de su propia virtud y se gloran en s, no en el Seor. A stos pertenecen tambin los israelitas carnales, ciudadanos terrgenas de la Jerusaln terrena, que, como dice el Apstol, no conociendo la justicia de Dios, es decir, la que Dios, nico justo y justificador, da al hombre, y afanosos por establecer la suya propia, esto es, la que creen lograda para s por s mismos, no dada por Dios, no se han sujetado a la justicia de Dios. Y ciertamente no se han sometido por soberbios, pensando que son capaces de agradar tum; quia non in se, sed in Domino Deo suo. Dilatatum est super mmicos meos os meum: quia et in angustiis pressurarum sermo Dei non est alligatus, nec in praeconibus alligatis. Laetata sum, inquit, in salutari tuo. Christus est iste Iesus, quem Simen, sicut in Evangelio legitur, senex amplectens parvum, agnoscens magnum, Nunc dimittis, inquit, Domine, servum tuum in pace, quoniam viderunt oculi mei salutare tuum . Dicat itaque Ecclesia, Laetata sum in salutari tuo. Quoniam non est sanctus, sicut Dominus; et non est iustus, sicut Deus noster; tanquam sanctus et sanctificans, iustus et iustificans. Non est sanctus praeter te: quia nemo fit nisi abs te. Denique sequitur, Nolite glorian superbe, et nolite loqui excelsa, eque exeat magniloquium de ore vestro. Quoniam Deus scientiarum Dominus. Ipse vos scit, et ubi nemo scit: quoniam qui putat se aliquid esse, cum nihil sit, se ipsum seducit n . Haec dicuntur adversariis civitatis Dei ad Babyloniam pertinentibus, de sua virtute praesumentibus, in se, non in Domino gloriantibus; ex quibus sunt etiam carnales Israelitae, terrenae Ierusalem cives terrigenae, qui, ut dicit Apostolus, ignorantes Dei iustitiam, id est quam dat homini Deus, qui solus est iustus et iustificans; et suam volentes constituere, id est, velut 12a se sibi partam, non ab illo impertitam; iustiae Dei non sunt subiecti , utique quia su10 11 12

I-e. 2,20 e t 30. G a l . 6,3. R o m . 10,3.

1182

L A CIUDAD DE DIOS

XVII, 4, 4

XVH, 4, 5

DE LOS PROFETAS A CRISTO

1183

a D i o s p o r p r o p i a c u e n t a , sin la g r a c i a de D i o s ; de ese Dios q u e todo lo sabe, y p o r eso m i s m o es a r b i t r o de las conciencias, i n t u y e n d o los p e n s a m i e n t o s de los h o m b r e s , q u e son v a n o s si son de los h o m b r e s y n o i n s p i r a d o s p o r E l . Y el que prepara sus revelaciones. Q u r e v e l a c i o n e s son stas sino la cada de los s o b e r b i o s y la e x a l t a c i n de los h u m i l d e s ? Y va p o n i e n d o en c l a r o estas r e v e l a c i o n e s : Hizo dbil el arco de los poderosos, y los dbiles han sido revestidos de vigor. D e b i l i t el a r c o , es decir, la i n t e n c i n de q u i e n e s se creen t a n p o d e r o s o s , q u e sin la g r a c i a de D i o s y sin su a y u d a son c a p a c e s de c u m p l i r autosuficientemente los m a n d a m i e n t o s d i v i n o s . Y, en c a m b i o , son revestidos de v i g o r q u i e n e s i n t e r i o r m e n t e g r i t a n : Seor, ten misericordia de m, que desfallezco. 4 . Los abundantes en panprosiguehan venido a menos y los hambrientos han atravesado la tierra. Q u i n e s son los a b u n d a n t e s en p a n s i n o los m i s m o s q u e se creen p o d e r o s o s , es decir, los i s r a e l i t a s , a q u i e n e s c o m u n i c D i o s sus o r c u l o s ? P e r o los h i j o s de la esclava en ese p u e b l o se h a n a m i n o r a d o . Con esta p a l a b r a p o c o l a t i n a , p e r o m u y e x p r e s i v a , se dice q u e de m a y o r e s se h a n t o r n a d o m e n o r e s , p o r q u e en los p a n e s , es decir, en la p a l a b r a de D i o s , que e n t r e t o d a s las n a c i o n e s n i c a m e n t e la r e c i b i e r o n e n t o n c e s los i s r a e l i t a s , slo g u s t a n las cosas t e r r e n a s . E n c a m b i o , las n a c i o n e s a las c u a l e s n o se h a b a d a d o la ley, u n a vez q u e l l e g a r o n , g r a c i a s al N u e v o T e s t a m e n t o , a c o n o c e r esas p a l a b r a s , a t r a v e s a r o n h a m b r i e n t a s la t i e r r a , porq u e en e l l a s n o g u s t a r o n las cosas t e r r e n a s , sino las celestiales. Y, h a c i e n d o c o m o q u e b u s c a b a el p o r q u de este suceso, d i c e : perbi, de suo putantes, non de Deo, posse placer se Deo, qui est Deus scientiarum, atque ideo et arbiter conscientiarum. ibi videns cogitationes hominum, quoniam vanae sunt ' 3 , si hominum sunt. et ab illo non sunt. Et praeparans, inquit, adinventiones suas. Quas adinventiones putamus, iiisi ut superbi cadnt, et humiles surgant? Has quippe adinventiones exsequitur, dicens, Arcus potentium infirmatus est. et infirmi praecincti sunt virtute. Infirmatus est arcus, id est, intentio eorum qui tam potentes sibi videntur, ut sine Dei dono atque adiutorio humana sufficientia divina possint implere mandata; et praecinguntur virtute, quorum interna vox est, Miserere mei, Domine, quoniam infirmus sum '". 4. Pleni panibus, inquit, minoran sunt. et esurientes transierunt terram. Qui sunt intelligendi pleni panibus, nisi iidem ipsi quasi potentes, id est Israelitae, quibus credita sunt eloquia Dei? 16 Sed in eo populo ancillae filii minorad sunt: quo verbo minus quidem latino, bene tamen expressum est, quod ex maioribus minores facti sunt: quia et in ipsis panibus, id est divinis eloquiis, quae Israelitae soli tune ex mnibus gentibus acceperunt, terrena sapiunt. Gentes autem quibus lex illa non erat data, posteaquam per novum Testamentum ad eloquia illa venerunt, multum esuriendo terram transierunt; quia in eis non terrena, sed caelestia sapuerunt. Et hoc, velut quaereretur causa cur factum sit, Quia sterilis, inquit, peperit septem, et multa in filiis infirmata est. Hic totum quod
13

Porque la estril ha tenido siete hijos y la que tena muchos qued sin vigor. L a profeca ha p r o y e c t a d o a q u c h o r r o s de luz p a r a q u i e n e s c o n o c e n el n m e r o siete, en el q u e est significada la perfeccin de la Iglesia u n i v e r s a l . P o r este m o t i v o , el a p s t o l S a n J u a n e s c r i b e a siete iglesias, d a n d o a entend e r con ello q u e e s c r i b a a la p l e n i t u d de l a n i c a I g l e s i a ; y en los P r o v e r b i o s de S a l o m n , la S a b i d u r a , q u e e r a figura de esto, d i c e : Se fabric una casa y labr siete columnas. La C i u d a d de Dios e r a estril en t o d a s l a s n a c i o n e s a n t e s de q u e s u r g i e r a este e n g e n d r o q u e a h o r a v e m o s . Y v e m o s t a m b i n a h o ra sin v i g o r a la J e r u s a l n t e r r e n a , que tena m u c h o s hijos, porq u e los h i j o s de la l i b r e a u e h a b a en su seno c o n s t i t u a n su v i g o r , y c o m o a h o r a en ella n o h a y m s q u e letra, n o e s p r i t u , p e r d i d o el vigor, se h a d e b i l i t a d o . 5 . El Seor es quien da la muerte y la vida; dio m u e r t e a la q u e tena m u c h o s h i j o s , v v i d a , a la estril, q u e t u v o siete, a u n q u e p u e d e e n t e n d e r s e t a m b i n , q u i z con m s p r o p i e d a d , q u e da v i d a a los m i s m o s que a n t e s h a b a d a d o m u e r t e . E s t a m i s m a i d e a est r e p e t i d a , al p a r e c e r , en estas p a l a b r a s : Conduce al sepulcro y libra de l. Estos a q u i e n e s se d i r i g e el A p s t o l en estos t r m i n o s : Si habis muerto con Cristo, buscad las cosas aue son de arriba, donde Cristo est sentado a la diestra de Dios, i n d u d a b l e m e n t e h a n r e c i b i d o del S e o r m u e r t e s a l u d a b l e ; y estos o t r o s a q u i e n e s d i c e : Saboreaos en las cosas del cielo, no en las de la tierra, son los h a m b r i e n t o s q u e atravesar o n la t i e r r a . Porque estis ya muertos, d i c e . H e a q u la m u e r te s a l u d a b l e q u e da D i o s . Y l u e g o a a d e : Y vuestra vida est escondida con Cristo en Dios. H e a q u la v i d a d a d a t a m b i n p o r D i o s . M a s s o n los m i s m o s los c o n d u c i d o s al s e p u l c r o prophetabatur eluxit agnoscentibus numerum septenarium, quo est universae Ecclesiae significata perfectio. Propter quod et loannes apostolus ad septem scribit Ecclesias ", eo modo se ostendens ad unius plenitudinem scribere: et in Proverbiis Salomonis hoc antea praefigurans Sapientia, aedificavit sibi domum, et suffulsit columnas septem "'. Sterilis enim erat in mnibus gentibus Dei civitas, antequam iste fetus, quem cernimus, oriretur. Cernimus etiam, quae multa in filiis erat, nunc infirmatam Ierusalem terrenam. Quoniam quicumque filii liberae in ea erant, virtus eius erant: nunc vero ibi quoniam littera est, et spiritus non est, amissa virtute infirmata est. 5. Dominus mortificat, et vivificat: mortificavit illam, quae multa erat in filiis; et vivificavit hanc sterilem, quae peperit septem. Quamvis commodius possit intelligi eosdem vivificare, quos mortificaverit. Id enim velut repetivit addendo, Deducit ad inferos, et reducit. Quibus enim dicit Apostolus, Si mortui estis cum Christo, quae sursum sunt quaerite, ubi Christus est in dextera Dei sedens: salubriter utique mortifican tur a Domino: quibus adiungit, Quae sursum sunt sapite, non quae super terram; ut ipsi sintilli, qui esurientes transierunt terram. Mortui enim estis, inquit: ecce quomodo salubriter mortificat Deus. Deinde sequitur, Et vita
16 Ir

"

15

P s . 93,11. P s . 6,3. R o m . 3,3.

A p o c . T,4. P r o v . g,T.

X18 1

LA CIUDAD DE DIOS

X V I I , 4, 6

xvn, 4,7

DE I,OS PROFETAS A CRISTO

1185

y Jos librados de l ? Las dos cosas vemos cumplidas en El, es decir, en nuestra Cabeza, con el cual dijo el Apstol que est escondida nuestra vida en Dios. Y le dio muerte, pues no perdon a su propio Hijo, sino que le entreg por todos nosotros. Y le devolvi la vida, puesto que le resucit de entre los muertos. Y ya que en la profeca se oye su voz: No abandones mi alma en el sepulcro, lo condujo al sepulcro y redujo de l. Su pobreza nos ha enriquecido a nosotros, pues el Seor es quien hace pobres y ricos. Para darnos cuenta de esto oigamos lo que sigue: Abate y ensalza. Es cierto, abate a los soberbios y ensalza a los humildes. Todo el discurso de esta mujer, cuyo nombre significa Gracia, se compendia en estas palabras: Dios resiste a los soberbios y da su gracia a los humildes. 6. Y esta adicin: Levanta de la tierra al pobre, no la entiende de nadie mejor que de aquel que, siendo rico, se hizo pobre por nosotros a fin de que furamos enriquecidos, como hemos dicho poco ha, por su pobreza. Le levant de la tierra tan presto para que su carne no viera la corrupcin. Y a l aplic tambin esto otro: Y saca del estircol al mendigo. Mendigo es igual a pobre. El estircol del que es sacado se entiende muy bien los perseguidores judos, en cuyo nmero se contaba el Apstol, que persigui a la Iglesia y deca: Estas cosas, que antes las consideraba yo como ventajas mas, las tom por prdidas por amor de Cristo, y consider que son no vestra abscondita est cum Christo in Deo": ecce quomodo eosdem ipsos vivificat Deus. Sed numquid eosdem deduxit ad inferos e reduxit? Hoc utrumque sine controversia fidelium in illo potius videmus impletum, Capite scilicet nostro, cum quo vitam nostram in Deo Apostolus dixit absconditam. l9 Nam cum proprio Filio non pepercit, sed pro nobis mnibus tradidit eum , isto modo utique mortificavit eum. Et quia resuscitavit a mortuis, eumdem rursus vivificavit. Et quia in prophetia vox eius agnoscitur, Non derelinques animam meam in inferno 20, eumdem deduxit ad inferos et reduxit. Hac eius paupertate ditati sumus. Dominus enim panperes facit, et ditat. Nam quid hoc sit ut sciamus, quod sequitur audiamus: Humiliat, et exaltat; utique superbos humiliat, et humiles exaltat. Quod enim alibi legitur, Deus superbis resistit, humilibus autem dat gratiam21; hoc totus habet sermo huius, cuius nomen interpretatur Gratia eius. 6. Iam vero quod adiungitur, Suscitat a trra pauperem: de nullo melius quam de illo intelligo, qui propter nos facas est pauper, cum dives esset, ut eius paupertate, sicut paulo ante dictum est, ditaremur '". Ipsum enim de trra suscitavit tam cito, ut caro eius non videret corruptionem. Nec illud ab illo alienabo, quod additum est, Et de stercore erigit inopem. Inops quippe dem qui pauper. Stercus vero unde erectus est, rectissime intelliguntur persecutores Iudaei, in quorum numero cum se dixisset Apostolus Ecclesiam persecutum, Quae mihi, inquit, fuerunt lucra, haec propter Christum damna esse duxi, nec solum detrimento,
18 19 20

slo desventajas, sino tambin estircol, por ganar a Cristo. De la tierra fu, pues, levantado aquel pobre y puesto sobre todos los ricos y del estircol fu sacado aquel mendigo y puesto sobre todos los opulentos para colocarlo entre los potentados del pueblo, a quienes dice: Os sentaris sobre doce sillas. Y les da en. herencia un trono de gloria. Haban dicho los potentados: Bien ves que lo hemos abandonado todo y te hemos seguido. Haban hecho con verdadero poder este voto. 7. Pero de dnde les vino el poder hacerlo sino de Aquel de quien se dijo a rengln seguido: El que da la ofrenda al que hace voto? De otra suerte seran de aquellos potentados, cuyo arco qued debilitado. El, que da la ofrenda al que hace voto, porque nadie puede ofrendar a Dios algo bueno sino el que recibiera de El la ofrenda. Y prosigue: El bendijo los aos del justo a fin de que viva sin fin con aquel a quien se dice: Y tus aos no tendrn fin. All permanecern los das, aqu pasan, mejor dira, perecen, pues antes de venir, no son, y, una vez que han venido, ya no son, porque vienen tarados con su fin. De las dos cosas, expresadas as: El, que da la ofrenda al que hace voto y bendijo los aos del justo, nosotros hacemos una y recibimos otra. Pero no se recibe sta de la bondad de Dios si con su ayuda no se hace primero la otra, porque el hombre no es poderoso en su propia fuerza. El Seor desechar al enemigo de l, es decir, al envidioso del oferente, que pretende hacerle imposible el cumplimiento de su voto. La ambigedad del griego deja margen para entender tambin a su enemigo. Cuando el Seor haya comenzado a poseernos, sin duda el enemigo, que hasta ahora lo haba sido nuestro, se hace de verum etiam. stercora existimavi esse, ut Christum lucrifacerem". De trra ergo suscitatus est ille supra omnes divites pauper, et de illo stercore erectus est supra omnes opulentos ilie inops: ut sedeat cum potentibus populi, quibus ait, Sedebitis super duodecim sedes. Et sedem gloriae haereditatem dans eis.24 Dixerant enim potentes illi, Ecce nos dimisimus omnia, et secuti sumus te , hoc votum potentissime voverant. 7. Sed unde hoc eis, nisi ab illo, de quo hic continuo dictum est, Dans votum voventi? Alioquin ex illis essent potentibus, quorum infirmatus est arcus. Dans, inquit, votum voventi. Non enim Domino qusquam quidquam rectum voveret, nisi qui ab illo acciperet quod voveret. Sequitur, Et benedixit annos iusti: ut cum illo scilicet sine fine vivat, cui dictum est, Et anni tai non deficient "s. Ibi enim staat anni, hic autem transeunt, imo pereunt: antequam enim veniaiit, non sunt; cum autem venerint, non erunt, quia cum suo fine veniunt. Horum autem duorum, id est, Dans votum voventi, et benedixit annos iusti; unum est quod facimus, alterum quod sumimus. Sed hoc alterum Deo largitore non sumitur, nisi cum ipso adiutore primum illud efficitur: quia non in virtute potens est vir. Dominus infirmum faciet adversarium eius: illum scilicet qui homini voventi invidet, et resistit, ne valeat impleie quod vovit. Potest ex ambiguo graeco intelligi et adversarium suum. Cum enim Dominus pos-1 E h i l . 3,7 e t 8. 24 M t . 19,28.27. - 3 P s . IOI,2i. S. Ag. 6 SS

Col. 3,1-3. R o m . 8,32. P s . 15,10.

zl

Tac. 4,6. -2 Cor. 8,9.

1186

CIUDAD DE D I O S

XVII, 4, 8

X.VH, 4, 9

DR r,os

PROFETAS A CWSTC

ug'

El, y es vencido por nosotros, pero no con nuestras fuerzas, porque el hombre no es poderoso en su propia fuerza. El Seor, pues, desarmar a su enemigo, el Seor santo, p a r a que lo venzan los santos, hechos santos por el Santo de los santos, por el Seor. 8. No se glore el sabio en su sabidura, ni el poderoso en su poder, ni el rico en sus riquezas, sino que el que se glore, glorese en esto: en entender y conocer al Seor y en hacer juicio y justicia en medio de la tierra. Quien conoce y entiende que es el Seor el que le da el conocer y entenderse, no entiende y conoce poco al Seor [ 5 ] . Qu tienesdice el Apstol que no hayas recibido? Y si lo has recibido, de qu te gloras como si no lo hubieses recibido? Es decir, como si el motivo u objeto de tu gloriarte procediera de ti. El que vive rectamente, se hace juicio y justicia. Y vive rectamente quien obedece al mandato de Dios, y el in de los mandamientos, es decir, al que se refieren los mandamientos, es la caridad que nace de un corazn puro, de una conciencia buena y de una fe no fingida. Ahora bien: esta caridad, como atestigua el apstol San Juan, procede de Dios. Luego el hacer juicio y justicia procede de Dios. Mas qu significa en medio de la tierra? Es que, por ventura, no deben hacer juicio y justicia los que habitan los confines de la tierra? P o r qu, pues, se aadi en medio de la tierra? Si no se hubiera aadido eso, diciendo simplemente hacer juicio y justicia, este mandamiento abarcara por igual a los hombres mediterrneos y a los martimos. Pero tengo para m que se dijo en medio de la tierra para designar sdere nos coeperit, profecto adversarios qui noster fuerat psius fit, et vincitur a nobis; sed non viribus nostris: quia non in virtute potens est vir. Dominus ergo infirmum faciet adversarium suim, Dominas sanctus: ut vincatur a sanctis, quos Dominus sanctus sanctorum effecit sanctos. 8. Ac per hoc, Non glorietur prudens in prudentia sua, et non glorietur potens in potentia sua, et non glorietur dives in divitiis sais: sed in hoc glorietur qui gloriatur, intelligere et scire Dominum, et facer iudicium et iustitiam in medio terrae. Non parva ex parte intelligit et scit Dominum, qui intelligit et scit etiam hoc a Domino sibi dari, ut intelligat et sciat Dominum. Quid enim habes, ait Apostolus, quod non accepisti? Si autem et accepisti, quid gloriaris, quasi non acceperis?" Id est, quasi a te ipso tibi sit, unde gloriaris. Facit autem iudicium et iustitiam, qui recte vivit. Recte autem vivit, qui obtemperat praecipienti Deo: et finis praecepti, id est, ad quod refertur praeceptum, charilas est de corde puro, et conscientia bona, et fide non ficta27. Porro ista charitas, 2 sicut loannes apostolus testatur, ex Deo est ". Facer igitur iudicium et iustitiam, ex Deo est. Sed quid est, in medio terrae? eque enim non debent facer iudicium et iustitiam qui habitant in extremis terrae? quis hoc dixerit? Cur ergo additum est, in medio terrae? Quod si non adderetur, et tantummodo diceretur, facer iudicium et iustitiam, magis hoc praeceptum ad utrosque nomines pertineret, et mediterrneos et mai Cor. 4,7. '" I T i m . 1,5.15. '* I l o . 4,7.
26

el tiempo que se vive en el cuerpo, a fin de que no pensara alguien que, despus de finalizada la vida, en el cuerpo hay todava tiempo suficiente para hacer juicio y justicia, cosa que no hizo mientras viva en la carne, y que de esta forma puede escapar al juicio divino. En esta vida cada uno lleva consigo su tierra, que, muriendo el hombre, va a parar a la tierra comn, y luego se le devolver una vez resucitado. P o r tanto, debe hacerse juicio y justicia en medio de la tierra, es decir, mientras nuestra alma se halla aprisionada en este cuerpo terreno; y eso nos ser de gran utilidad en el futuro, cuando cada cual reciba el pago debido a las buenas o malas acciones que haya hecho por el cuerpo. Esta expresin del Apstol por el cuerpo significa durante el tiempo que vivi en el cuerpo. Porque, si alguien blasfema con intencin torcida y de pensamiento, aunque esa accin no la realice con ningn miembro ni movimiento del cuerpo, no p o r eso deja de ser culpable, siendo as que la realiz durante el tiempo que vivi en el cuerpo. Y as podemos muy bien entender tambin aquello del Salmo: Dios, que es nuestro rey desde antes de los siglos, lia obrado la salvacin en medio de la tierra. En este caso, el Seor Jess se identifica con nuestro Dios, que existe antes de los siglos, porque los siglos fueron hechos por El. El obr nuestra salvacin en medio de la tierra cuando el Verbo se hizo carne y habit en un cuerpo de tierra. 9. Tras la profeca de Ana sobre cmo debe gloriarse quien se glora, es decir, que no debe gloriarse en s mismo, sino en el Seor, dice con la mirada en el da del juicio: El Sentimos. Sed ne quisquam putaret post finem vitae, quae in hoc agitur corpore, superesse tempus iudicium iustitiamque faciendi, quam dum esset in carne non fecit, et sic divinum evadi posse iudicium; in medio terrae, mihi videtur dictum, cum quisque vivit in corpore. In hac quippe vita suam terram quisque circumfert, quam moriente homine recipit trra communis, resuigenti utique reddiwra. Proinde in medio terrae, id est, cum anima nostra isto terreno clauditur corpore, aciendum est iudicium et iustitia, quod nobis prost in posterum, quando recipiet quisque secundum ea quae per corpus gessit, sive bonum, sive malum". Per corpas quippe ibi dixit Apostolus, per tempus quo vixit in corpore. eque enim si quis maligna mente atque impa cogitatione blasphemet, eque id ullis membris corporis operetur, ideo non erit reus, quia id non motu corporis gessit, cum hoc per illud tempus gesserir, quo gessit et corpus. Isto modo congruenter intelligi potest etiam illud quod in Psalmo legitur, Deus autem rex noster ante saecula operatus est salutem in medio terrae s : ut Dominus lesus accipiatur Deus noster qui est ante saecula, quia per ipsum facta sunt saecula, operatus salutem nostram in medio terrae, cum Verbum caro factum est, et terreno habitavit in corpore al . 9. Deinde posteaquam prophetatum est in his verbis Annae, quomodo glorian debeat qui gloriatur, non in se utique, sed in Domino; propter retributionem quae in die iudicii futura est, Dominus, inquit, ascendit 29
so
31

2 Cor. 5,io P.s. 73,12.

l O . 1,14.

1188

LA CIUDAD DE DIOS

XVH,4,9

X V H , 5, I

E LOS PROFETAS A CRISTO

1189

or subi a los cielos y tron. El juzgar los confines de la tierra, porque es justo. En estas palabras observa el orden de la profesin de fe de los fieles. Cristo Nuestro Seor subi a los cielos, y desde all vendr a juzgar a los vivos y a los muertos. En efecto, como dice el Apstol: Quin ascendi sino el que descendi a los lugares ms nfimos de la tierra? El que descendi, ese mismo es el que ascendi sobre todos los cielos para llenarlo todo. Tron, pues, por medio de sus nubes, aue llen del Espritu Santo una vez ascendido. De estas nubes habla en el profeta Isaas cuando amenaza a la Jerusaln esclava, es decir, a la via ingrata, con no llover sobre ella. Y aadi: El juzgar los confines de la tierra, como diciendo: Hasta los confines de la tierra, ya que quien juzgar, sin duda alguna, a todos los hombres, no dejar de juzgar las otras partes de la tierra. Pero quiz se entienda mejor por confines de la tierra los confines de la vida humana, porque el hombre no ser juzgado segn el estado actual, en que flucta del bien al mal o del mal al bien, sino segn sea hallado en sus postrimeras. Por eso se dijo que el que perseverare hasta el fin se salvar. Luego quien hace con perseverancia juicio y justicia en medio de la tierra no ser condenado cuando sean juzgadas las potestades de la tierra. Y dadicevirtud a nuestros reyes, es decir, para no condenarlos en el juicio. Les da virtud para gobernar la carne como reyes y vencer el mundo en Aquel que derram por ellos su sangre. Y ensalzar el poder de su Cristo. Cmo ensalzar Cristo el poder de su Cristo? Arriba, al decir: El Seor subi a los cielos, se ha entendido el Seor Cristo, y
in celos, et tonuit: ipse iudicabit extrema terrae, quia iustus est. Prorsus ordinem tenuit confessionis fidelium. Ascendit enim in caelum Dominus Christus, et inde venturus est ad vivos et mortuos iudicandos. Nam quis ascendit, sicut dicit Apostolus, nisi qui et descendit in inferiores partes terrae? Qui descendit, ipse est et qui ascendit super omnes celos, ut adimpleret omnia " . Per nubes ergo suas tonuit, quas Spiritu sancto, cum ascendisset, implevit. De quibus ancillae Ierusalero, hoc est ingratae vineae, comminatus est apud Isaiam prophetam, ne pluant super eam imbrem s3 . Sic autem dictum est, Ipse iudicabit extrema terrae: ac si diceretur, Etiam extrema terrae. Non enim alias partes non iudicabit, qui omnes nomines procul dubio iudicabit. Sed melius intelliguntur extrema terrae, extrema hominis: quoniam non iudicabuntur, quae in melius vel in deterius medio tempore commutantur, sed in quibus extremis inventus fuerit qui udicabitur. Propter quod dictum est, Qui perseveraverit usque in finem, hic salvas eritS4. Qui ergo perseveranter facit iudicium et iustitiam in medio terrae, non damnabitur, cum iudicabuntur extrema terrae. Et dat, inquit, virtutem regibus nostris: ut non eos iudicando condemnet. Dat eis virtutem, qua carnem sicut reges regant, et in ilo mundum, qui propter eos fudit sanguinem, vincant. Et exaltabit cornu Christi sui. Quomodo Christus exaltabit cornu Christi sui? De quo enim supra dictum est, Dominus ascendit in celos, et intellectus est Dominus Christus; ipse^
32 a3 &i

de ese mismo se dice aqu que ensalzar el poder de su Cristo. Quin es, pues, el Cristo de su Cristo? O es que ensalzar el poder de cada uno de sus fieles, segn la expresin de esta misma mujer al principio de su himno: Mi Dios ha ensalzado mi poder? En realidad, podemos muy bien llamar cristos a todos los ungidos con su crisma, porque el Cristo nico lo forma el cuerpo y su cabeza. A esto se reduce la profeca de Ana, madre del ilustre y santo Samuel. En l fu figurado entonces el cambio del antiguo sacerdocio, que ahora vemos cumplido, y fu entonces cuando la que tuvo muchos hijos qued sin vigor, a fin de que la estril, trocada en madre de siete, tuviera un nuevo sacerdocio en Cristo. CAPITULO V

DESAPARICIN DEL SACERDOCIO DE AARN, PREDICHO AL SACERDOTE H E L

1. El hombre de Dios, cuyo nombre se silencia, pero que por su oficio y ministerio se presenta como profeta, enviado al sacerdote Hel, expresa eso mismo con ms claridad [ 6 ] . He aqu el texto: Un hombre de Dios se lleg a Hel y le dijo: Esto dice el Seor: Yo me he manifestado a la familia de tu padre cuando estaban en Egipto sometidos al yugo de Faran. Y escog la familia de tu padre entre todos los cetros de Israel para que se haga cargo de mi sacerdocio, para que ellos subiesen a mi altar y me quemasen incienso y anduviesen vestidos
sicut hic dicitur, exaltabit cornu Christi sui. Quis ergo est Christus Christi sui? An cornu exaltabit uniuscuiusque fidelis sui, sicut ista ipsa in principio huius hymni ait: Exaltatum est cornu meum in Deo meo? Omnes quippe unctos eius chrismate, recte christos possumus dicere: quod tamen totum cum suo capite corpus unus est Christus. Haec Anna prophetavit, Samuelis mater sancti viri, multumque laudati. In quo quidem tune figurata est mutatio veteris sacerdotii, et nunc impleta, quando infirmata est quae multa erat in filiis, ut novum haberet in Christo sacerdotium sterilis, quae peperit septem. CAPUT V

DE HIS QUAE AD HELI SACERDOTEM HOMO DEI PROPHETICO LOCDTUS EST SPIRITU, SIGNIFICANS SACERDOTIUM, QUOD SECUNDUM AARON INSTITUTOM FUERAT, AUFERENDUM

Epi. 4,9 e t l o . I s . 5,6. Mt. 10,22.

1. Sed hoc evidentius ad ipsum Heli sacerdotem missus loquitur homo Dei, cuivis quidem nomen tacetur, sed intelligitur officio ministerioque suo sine dubitatione propheta. Sic enim scriptum est: Et venit homo Dei ad Heli, et dixit: Haec dicit Dominus: Revelans revelatus sum ad domum patris tui, cum essent in trra Aegypti serv in domo Pharaonis; et eleg domum patris tui ex mnibus sceptris Israel mihi sacerdotio fungi, ut ascenderent ad altare meum, et incenderent incensum, et portarent Ephod;

um

C\

CIUDAD DI D t O

XVII, 5, 2

xvn, 5,2

Dl 1,0$ PROFETAS A CHISTO

1191

del efod. Yo di a comer a la! casa de tu padre parte de los sacrificios que los hijos de Israel hacen con fuego. Por qu, pues, has mirado con ojo desvergonzado mi incienso y mi sacrificio y lias glorificado a tus hijos ms que a m por bendecir las primicias de todo sacrificio ofrecido en Israel en mi acatamiento ? Por eso dice el Seor Dios de Israel: He decidido que tu casa y la casa de tu padre pasaran eternamente en mi presencia. Y ahora dice el Seor: Eso s que no. Glorificar a los que me glorifiquen, y el que me desprecie ser despreciado. He aqu que llega el tiempo en que exterminar tu descendencia de la casa de tu padre y jams tendr ya sacerdote en mi casa. Yo apartar a todos de mi altar a fin de que desfallezcan sus ojos y decaiga su alma. Cuantos restaren de tu casa morirn a cuchillo, y la seal de esto ser lo que ha de suceder a tus dos hijos, Ofn y Finees, pues morirn los dos en un mismo da. Yo me buscar un sacerdote fiel que haga cuanto mi corazn y mi alma desean, y le construir una casa slida y duradera, y pasar siempre en presencia de mi Cristo. Y todo el que sobreviviere de tu casa vendr a adorarle con un bolo de plata, diciendo: Acomdame en alguna parte de tu sacerdocio para comer el pan. 2 . E s t de m s d e c i r q u e esta p r o f e c a p r e n u n c i o t a n c l a r o de l a m u t a c i n del a n t i g u o s a c e r d o c i o s e c u m p l i a l a l e t r a en S a m u e l . S i b i e n es v e r d a d q u e S a m u e l n o fu de t r i b u d i s t i n t a de la d e s t i n a d a p o r D i o s p a r a s e r v i r a l a l t a r , sin emb a r g o , n o e r a de l o s h i j o s de A a r n [ 7 ] , c u y a p o s t e r i d a d h a b a sido d e s i g n a d a p a r a p e r p e t u a r el s a c e r d o c i o . C o m o consecuencia, este suceso fu figura, si b i e n s o m b r a , del c a m b i o q u e lueet dedi domui patris tui omnia quae sunt ignis filiorum Israel in escam. Et utquid respexisti in incensum meum, et in sacrificiam meum impudenti oculo, et glorificasti filios tuos super me, benedicere primitias omnis sacrificii in Israel in conspectu meo? Propter hoc haec dicit Dominus Deus Israel: Dixi, Domus tua et domus patris tui transibunt coram me usque in aeternum. Et mine dicit Dominus: Neququam, sed glorificantes me glorificabo; et qui spernit me, spernetur. Ecce dies veniunt, et exterminabo semen tuum et semen domus patris tui, et non erit tibi snior in domo mea mnibus diebus, et virum exterminabo tibi ab altari meo, ut deficiant oculi eius, et defluat anima eius; et omnis qui superaverit domus tuae, decidet in gladio virorum. Et hoc tibi signum, quod veniet super dos filios tuos hos, Ophni et Phinces; una die morientur ambo. Et suscitabo mihi sacerdotem fidelem, qui omnia quae in corde meo et quae in anima mea, facial; et aedificabo ei domum fidelem, et transibil coram Christo meo mnibus diebus. Et erit, qui superaverit in domo tua, veniet adorare ei bolo argenti, dicens: acta me in unam partem sacerdotii tui manducare panem ". 2. Non est ut dicatur ista prophetia, ubi sacerdotii veters tanta manifestatione praenuntiata mutatio est, in Samuele fuisse completa. Quanquam enim non esset de alia tribu Samuel, quam quae constitua fuerat a Domino, ut serviret altari; tamen non erat de filiis Aaron, cuius pro85

go h a b a d e o p e r a r s e p o r m e d i o de J e s u c r i s t o . L a profeca, en s e n t i d o p r o p i o , p e r t e n e c a al A n t i g u o T e s t a m e n t o , y en s e n t i d o figurado, al N u e v o . Y h a b l o en c u a n t o al h e c h o , n o en c u a n t o a l a s p a l a b r a s ; es decir, q u e el h e c h o significaba lo q u e el profeta expres al sacerdote Hel en palabras. Despus hubo s a c e r d o t e s de la f a m i l i a de A a r n , c o m o S a d o c y A b i a t a i , en el r e i n a d o de D a v i d , y o t r o s m s t a r d e , p e r o m u c h o antes de la p o c a en q u e d e b a c u m p l i r s e en C r i s t o l a p r e d i c c i n h e c h a sob r e el c a m b i o del s a c e a d o c i o . Q u i n , o b s e r v a n d o esto con l a m i r a d a de l a fe, n o ve q u e ya est c u m p l i d a ? E n efecto, a c t u a l m e n t e n o q u e d a a los j u d o s n i t a b e r n c u l o , n i t e m p l o , n i a l t a r , n i sacrificio, n i , p o r c o n s i g u i e n t e , a l g u n o s de esos sacerdotes q u e , s e g n la ley de D i o s , d e b a n ser de la f a m i l i a d e A a r n . A esto a l u d e el profeta en esta p r o f e c a a l d e c i r : Esto dice el Seor Dios de Israel: He decidido que tu casa y la casa de tu padre pasaran eternamente en mi presencia. Y ahora dice el Seor: Eso s que no. Glorificar a los que me glorifiquen y el que me desprecie ser despreciado. A q u l l a m a casa de su p a d r e . Conste q u e n o h a b l a de su p a d r e p r x i m o , sino de A a r n , q u e fu el p r i m e r s a c e r d o t e i n s t i t u i d o , del q u e d e s c i e n d e n t o d o s los d e m s , cosa q u e d e j a n e n t r e v e r l a s e x p r e s i o n e s a n t e r i o r e s , q u e s u e n a n : Me he manifestado a la familia de lu padre cuando estaban en tierra de Egipto sometidos al yugo de faran. Y escog la familia de tu padre entre todos los cetros de Israel para que se haga cargo de mi sacerdocio. Q u i n de sus p a d r e s est u v o bajo el y u g o de los e g i p c i o s y, u n a vez l i b e r t a d o s , fu genies fuerat deputata, unde fierent sacerdotes: ac per hoc in ea quoque re gesta, eadem mutatio, quae per Christum lesum futura fuerat, adumbra ta est: et ad vetus Testamentum proprie, figrate vero pertinebat ad novum, prophetia facti etiam ipsa, non verbi; id scilicet facto significans, quod verbo ad Heli sacerdotem dictum est per Prophetam. Nam fuerunt postea sacerdotes ex genere Aaron, sicut Sadoch et Abiathar regnante David s \ et alii deinceps, antequam tempus veniret, quo ista quae de sacerdotio mutando tanto ante praedicta sunt, effici per Christum oportebat. Quis autem nunc fideli oculo haec intuens non videat esse completa? quandoquidem nullum tabernaculum, nullum templum, nullum altare, nullum sacrificium, et ideo nec ullus sacerdos remansit ludaeis, quibus, ut de semine Aaron ordinaretur, in Dei fuerat lege mandatum. Quod et hic commemoratum est, ilio dicente propheta, Haec dicit Dominus Deus Israel: Dixi, Domus tua et domus patris tui transibunt coram me usque in aeternum. Et nunc dicit Dominus: Neququam, sed glorificantes me glorificabo; et qui me spernit, spernetur. Quod enim nominat domum patris eius, non eum de prximo patre dicere, sed de ilio Aaron, qui primus sacerdos est institutus, de cuius progenie caeteri sequerentur, superiora demonstrant, ubi ait, Revelatus sum ad domum patris tui, cum essent in trra Aegypti serv in domo Pharaonis, et elegi domum patris tui ex mnibus sceptris Israel, mihi sacerdotio fungi. Quis patrum fuit huius in illa Aegyptia servitute, unde, cum liberati essent, electus est ad sacerdotium, nisi Aaron? De huius ergo stirpe isto loco dixit futurum
3t

i R c e . 2,37-36.

''

2 R e g . 15.

1192

LA CIUDAD DE DIOS

XViEI, 5, 3

X V H , 5, 4

DE hOS PROFETAS A CRISTO

1193

e l e g i d o p a r a el s a c e r d o c i o s i n o A a r n ? L u e g o en este p a s a j e se dice q u e de su e s t i r p e n o h a b r en a d e l a n t e m s s a c e r d o t e s . Y esto y a lo v e m o s c u m p l i d o . E n vela la f e ! L o s h e c h o s estn a la vista, se ven, se p a l p a n y se e n t r a n p o r los ojos de q u i e n e s n o q u i e r e n v e r . He aqu que llega el tiempodiceen que exterminar tu descendencia y la descendencia de la casa de tu padre, y jams tendrs ya sacerdote en mi casa. Y apartar a todos de mi altar a fin de que desfallezcan sus ojos y decaiga su alma. H e a q u q u e ya l l e g el t i e m p o a n u n c i a d o . N o h a y s a c e r d o t e s s e g n el o r d e n de A a r n , y c u a n t o s r e s t a n de su est i r p e , a l c o n s i d e r a r q u e el sacrificio de los c r i s t i a n o s b r i l l a en t o d o el m u n d o y q u e al s u y o le h a sido s u b s t r a d o ese g r a n h o n o r , les desfallecen los ojos y su a l m a d e c a e p r e s a de tristeza [ 8 ] . 3 . E m p e r o , lo s i g u i e n t e se refiere, en s e n t i d o p r o p i o , a la casa de Helf, a q u i e n se d i r i g a : Cuantos restaren de tu casa morirn a cuchillo, y la seal de esto ser lo que ha de suceder a tus dos hijos, Ofn y Finees, es decir, morirn los dos en un mismo da. L a m i s m a s e a l q u e m a r c el s a c e r d o c i o a r r e b a t a d o a la casa de ste, sa m a r c q u e d e b a c a m b i a r s e el s a c e r d o c i o de l a casa de A a r n . L a m u e r t e de los h i j o s de H e l signific n o l a m u e r t e de l o s h o m b r e s , sino la del s a c e r d o c i o en la descend e n c i a de A a r n . L o q u e sigue dice y a r e l a c i n a a q u e l sacerd o t e del q u e es figura S a m u e l , sucesor de H e l . Se h a b l a , p o r c o n s i g u i e n t e , de J e s u c r i s t o , v e r d a d e r o s a c e r d o t e del N u e v o Tesm e n t o : Yo me buscar un sacerdote fiel que obre segn mis deseos y mis pensamientos, y le construir una casa slida y duradera. E s t a casa es l a J e r u s a l n s o b e r a n a y e t e r n a . Y pasar siemprediceen casa de mi Cristo. Pasar, es decir, e s t a r fuisse, ut non essent ulterius sacerdotes: quod iam videmus impletum. Vigilet fides, praesto sunt res, cernuntur, tenentur, et videre nolentium oculis ingeruntur. Ecce, inquit, dies veniunt, et exterminaba semen tuum, et semen domus patris tai, et non erit tibi snior in domo mea mnibus diebus, et virum exterminabo tibi ab altari meo, ut deficiant oculi eius, et defluat anima eius. Ecce dies qui praenuntiati sunt, iam venerunt. Nullus sacerdos est secundum ordinem Aaron; et quicumque ex eius genere est homo, cum videt sacrificium Christianorum toto orbe pollere, sibi autem honorem illum magnum esse subtractum, deficiunt oculi eius et defluit anima eius tabe moeroris. 3. Proprie autem ad huius domum Heli, cui haec dicebantur, quod sequitur pertinet: Et omnis qui superaverit domus tuae, decidet in gladio virorum. Et hoc tibi signum, quod veniet super dos filios tuos hos Ophni et Phinees; die uno morientur ambo. Hoc ergo signum factum est mutandi sacerdotii de domo huius, quo signo significatum est mutandum sacerdotium domus Aaron. Mors quippe filiorum huius significavit mortem, non hominum, sed ipsius sacerdotii de filiis Aaron. Quod autem sequitur, ad illum iam pertinet sacerdotem, cuius figuram gessit huic succedendo Samuel. Proinde quae sequuntur, de Christo Iesu, novi Testamenti vero sacerdote, dicuntur: Et suscitabo mihi sacerdotem fidelem qui omnia quae in corde meo et quae in anima mea, facial; et aedificabo

ante l, c o m o h a b a d i c h o a n t e s de la casa de A a r n : He decidido que tu casa y la casa de tu padre pasaran siempre en mi presencia. Pasar en presencia de mi Cristo se refiere, i n d u d a b l e mente, a la casa, n o a Cristo s a c e r d o t e , M e d i a d o r y S a l v a d o r . L u e g o su casa p a s a r en p r e s e n c i a de E l . P u e d e t a m b i n entenderse q u e p a s a r de la m u e r t e a la v i d a d u r a n t e t o d o el t i e m p o de n u e s t r a m o r t a l i d a d h a s t a el fin de los siglos. Y c u a n d o D i o s d i c e : Que haga cuanto mi corazn y mi alma desea, n o pensem o s q u e tiene a l m a , siendo El el C r e a d o r del a l m a . Estas exp r e s i o n e s se a p l i c a n a D i o s m e t a f r i c a m e n t e , n o en s e n t i d o p r o p i o , c o m o se dice de E l q u e t i e n e m a n o s y pies y o t r o s miemb r o s del c u e r p o . A d e m s , a fin d e q u e n o se i m a g i n e a l g u i e n q u e el h o m b r e fu h e c h o a i m a g e n de D i o s s e g n el c u e r p o , se a t r i b u y e n t a m b i n a D i o s a l a s , m i e m b r o s de q u e el h o m b r e c a r e c e . Y as se dice a D i o s : Amprame bajo la sombra de tus alas, p a r a q u e e n t i e n d a n los h o m b r e s q u e eso se dice de su n a t u r a l e z a i n e f a b l e n o p r o p i a , sino m e t a f r i c a m e n t e . 4 . E s t a s p a l a b r a s : Y todo el que sobreviviere de tu casa vendr a adorarle, n o se refieren p r o p i a m e n t e a la casa de H e l , sino a la de A a r n , de la c u a l h a n s o b r e v i v i d o h o m b r e s h a s t a la v e n i d a de J e s u c r i s t o , y de su l i n a j e a n h a y a l g u n o s . P o r q u e de la casa de H e l ya se h a b a d i c h o a n t e s : Y cuantos restaren de tu casa morirn a cuchillo. C m o es p o s i b l e q u e sea v e r d a d e r o q u e t o d o el que sobreviviere de tu casa vendr a adorarle, si es v e r d a d q u e no e s c a p a r n a d i e al c u c h i l l o vengad o r i* Quiz q u i s o d a r a e n t e n d e r con e l l o t o d o s los perlenecienei domum fidelem. Ipsa est aeterna et superna lerusalem. Et transibit, inquit, coram Christo meo mnibus diebus. Transibit, dixit, conversabitur: sicut superius dixerat de domo Aaron, Dixi, Domus tua et domus patris tai transibunt coram me in aeternum. Quod autem ait, coram Christo meo transibit; de ipsa domo utique intelligendum est, non de illo sacerdote, qui est Christus ipse Mediator atque Salvator. Domus ergo eius coram illo transibit. Potest et transibit intelligi de morte ad vitam, mnibus diebus, quibus peragitur usque in finem saeculi huius ista mortalitas. Quod autem ait Deus, Qui omnia quae in corde meo, et quae in anima mea, facial; non arbitremur habere animam Deum, cum sit conditor animae: sed ita hoc de Deo tropice, non proprie, dicitur, sicut manas et pedes et alia corporis membra. Et, ne secundum hoc credatur homo in carnis huius effigie factus ad imaginem Dei, adduntur et alae, quas utique non habet homo: et dicitur Deo, Sub umbra alarum tuarum protege me ": ut intelligant nomines de illa ineffabili natura, non propriis, sed translatis rerum vocabulis ista dici. 4. Quod vero adiungitur, El erit, qui superaverit in domo tua, veniet adorare ei: non proprie de domo dicitur huius Heli, sed illius Aaron, de qua usque ad ailvenhim Iesu Christi homines remanserunt, de quo genere etiam nunc usque non desunt. Nam de illa domo huius Heli iam supra dictum erat, Et omnis qui superaverit domus tuae, decidet in gladio virorum. Quomodo ergo hic ver dici potuit, Et erit, qui superaverit in domo tua, veniet adorare ei; si illud est verum, quod ultore gladio nemo inde
" Ps. 6,8.

1184

" ' C I U D A D DE DIOS

X V I I , '5, .5 XVII, 5, 5

DE LOS PKOKgTAS A CKJSTO

1195

tes a la e s t i r p e s a c e r d o t a l segn el o r d e n de A a r n . S i , p u e s , form a p a r t e de los p r e d e s t i n a d o s q u e r e s t a n , d e l o s c u a l e s dijo o t r o p r o f e t a : Los que sobrevivan se salvarn, a l o c u a l a a d e : De la misma suerte, pues, se han salvado en este tiempo los sobrevivientes acogidos por la eleccin de la gracia, y a q u e de t a l e s sup e r v i v i e n t e s se e n t e n d e r a n p e r f e c t a m e n t e estas p a l a b r a s : Todo el que sobreviviere de tu casa, i n d u d a b l e m e n t e c r e e r en C r i s t o . As, en t i e m p o s de l o s a p s t o l e s c r e y e r o n m u c h o s de esa nacin, y a u n a h o r a n o f a l t a n q u i e n e s , a u n q u e son m u y r a r o s , creen, c u m p l i n d o s e en e l l o s lo q u e a a d i de s e g u i d a este h o m b r e de D i o s : Vendr a adorarle con un bolo de plata. A q u i n v e n d r a a d o r a r sino al s u m o S a c e r d o t e , q u e es t a m b i n D i o s ? E n el s a c e r d o c i o s e g n el o r d e n de A a r n , l o s h o m b r e s n o i b a n al t e m p l o o al a l t a r de D i o s a a d o r a r al s a c e r d o t e . Q u significa con un bolo de plata sino l a p a l a b r a a b r e v i a d a de l a fe, a la cual a p l i c a el A p s t o l e s t o : El Seor har una palabra breve y reducida sobre la tierra? E l s a l m o q u e c a n t a : Palabras puras y sinceras son las palabras del Seor; son plata ensayada al fuego, p r u e b a q u e p l a t a en este l u g a r e q u i v a l e a p a labra. 5 . Q u dice este q u e viene a a d o r a r al s a c e r d o t e de D i o s y al s a c e r d o t e - D i o s ? Acomdame en alguna parte de tu sacerdocio para comer el pan. N o q u i e r o g o z a r del h o n o r de m i s p a d r e s , q u e y a n o e x i s t e ; a c o m d a m e en u n a p a r t e de tu sacerd o c i o . He escogido ser el nfimo de la casa de Dios, es decir, deseo ser u n m i e m b r o c u a l q u i e r a de tu s a c e r d o c i o . L l a m a a q u supererit: nisi quia illos intelligi voluit, qui pertinent ad stirpem, sed illius totius sacerdotii secundum ordinem Aaron? Ergo si de illis est praedestinatis reliqus, de quibus alius propheta dixit, Reliquiae salvae tient; unde et Apostolus, Sic ergo, inquit, et in hoc tempore reliquiae per electionem gratiae salvae factae sunt"; quia de talibus reliqus bene intelligitur esse de quo dictum est, Qui superavert in domo tua: profecto credit in Chr.istum; sicut temporibus Apostolorum ex ipsa gente plurimi crediderunt; eque nunc desunt, qui, licet rarssime, tamen ciedant, et impletur in eis quod hic iste homo Dei continuo secutus adiunxit, Veniet adorare ei bolo argenti: cui adorare, nisi illi summo sacerdoti, qui et Deus est? eque enim in illo saeerdotio secundum ordinem Aaron, ad hoc veniebant homines ad templum vel altare Dei, ut sacerdotem adorarent. Quid est autem quod ait, bolo argenti, nisi brevitate verbi fidei, de quo commemorat Apostolus dictum, Verbum consummans et brevians faciet Pominus super terram40; argntum autem pro eloquio poni, Psalmus testis est, ubi canitur: Eloquia Domini eloquia casta, argentum igne examinatum ". 5. Quid ergo dicit iste, qui venit adorare sacerdoti Dei et sacerdoti Deo? Iacta me in unam partem sacerdotii tui, manducare panem. Nolo in patrum meorum collocari honore, qui nullus est: iacta me in partem sacerdotii tui. Eleg enim abiectus esse in domo Dei""': qualecumque et quantulumcumque membrum esse cupio sacerdotii tui. Sacerdotium quippe
'"* I'S.'10,22. ' ' R o m . 11,5. ' ,0 R o m . 9,28; I s . 10,23.
; J 41 42

s a c e r d o c i o al p u e b l o , c u y o s a c e r d o t e es el M e d i a d o r e n t r e D i o s y los h o m b r e s , el h o m b r e J e s u c r i s t o . A este p u e b l o dice el a p s tol S a n P e d r o : Pueblo santo, sacerdocio real. V e r d a d es q u e a l g u n o s h a n t r a d u c i d o de tu sacrificio, n o de tu sacerdocio; p e r o esto significa i g u a l m e n t e el p u e b l o c r i s t i a n o . P o r eso dice el a p s t o l S a n P a b l o : Siendo muchos, venimos a ser un solo pan, un solo cuerpo. E s t a s p a l a b r a s para comer el pan e x p r e san e l e g a n t e m e n t e ese g n e r o de sacrificio del q u e dice su Sacerdote : Y el pan que yo dar para la vida del mundo es mi propia carne. Y este sacrificio n o es s e g n el o r d e n de A a r n , s i n o s e g n el o r d e n de M e l q u s e d e c . E n t i n d a l o b i e n el lector [ 9 ] . E s t a confesin b r e v e y s a l u d a b l e m e n t e h u m i l d e : Acomdame en una parte de tu sacerdocio para comer el pan, es el b o l o de p l a t a , p o r q u e la p a l a b r a del S e o r , q u e m o r a en el c r e y e n t e , es b r e v e . A r r i b a h a b a d i c h o q u e dio a la casa de A a r n p o r c o m i d a l a s v c t i m a s del A n t i g u o T e s t a m e n t o , e x p r e s n d o s e a s : Y di a la casa de tu padre en comida parte de todos los sacrificios de los hijos de Israel que se hacen con fuego; stos eran p r e c i s a m e n t e los sacrificios de los j u d o s . Y a h o r a d i j o : Para comer el pan, q u e es el sacrificio de los c r i s t i a n o s en el N u e vo T e s t a m e n t o . hic ipsam plebem dicit, cuius plebis ille sacerdos est Mediator Dei et hominum homo Christus lesus. Cui plebi dicit apostolus Petrus, Plebs sancta. regale sacerdotium ' J . Quamvis nouimlli, sacrificii tui sint interpretan; non, sacerdotii tui: quod niliUooiiniis eiimdem significa! populum christiainim. linde dieit apostolus Paulus, I/mis pais, unum corpus muid sumas " . Quod ergo addidit, manducare panem, etiam ipsum sacrificii gems eleganter expressit, de quo dicit sacerdos ipse, Pais quein ego dedero, caro mea est pro saeculi, vita'". Ipsum est sacrificium, non secundum ordinem Aaron, sed secundum ordinem Melchisedech: qui legit, intelligat. Brevis itaque ista confessio et salubriter humilis, qua dicitur, Iacta me in partem sacerdotii tui, manducare panem, ipse est obolus argenti; quia et breve est, et eloquium Domini est habitantis in corde credentis. Quia enim dixerat superius dedisse se domui Aaron cibos de victimis veteris Testamenti, ubi ait, Dedi domui patris tui omnia quae sunt ignis filiorum Israel in escam; haec quippe fnerant sacrificia Iudaeorum: ideo hic dixit, manducare panem; quod est in novo Testamento sacrificium Christianorum.
43 J P e t r . 2,9. " 1 Cor. 10.17. 4S l o . 6,52.

fPs. I I , 7 . F s . 83,11.

1196

W CIUDAD DB D I O S

xvrr,6,2

X V H , 6, 2

DE t O S PROFBTAS A CRISTO

1197

CAPITULO
EL SACERDOCIO JUDO

VI
Y S U REINO

1. A u n q u e e s t a s cosas f u e r o n p r e d i c E a s e n t o n c e s c o n g r a n p r o f u n d i d a d y a h o r a d e s p i d e n luz c l a r a , s i n e m b a r g o , a l g u i e n p u e d e o b j e t a r c o n visos d e p r o b a b i l i d a d : Q u i n n o s g a r a n t i z a q u e t o d a s l a s p r e d i c c i o n e s de esos l i b r o s se h a n d e c u m p l i r , si este o r c u l o d i v i n : Tu casa y la casa de tu padre pasarn eternamente en mi presencia, no ha podido cumplirse? P o r q u e vem o s q u e ese s a c e r d o c i o h a s i d o c a m b i a d o , y q u e n o p u e d e esper a r s e q u e se c u m p l a a l g n d a la p r o m e s a h e c h a a esa casa, p u e s t o q u e se h a s i d o a b o l i d o y c a m b i a d o y l a e t e r n i d a d se p r e d i c a m s b i e n d e l q u e le s u c e d e . Q u i e n as h a b l a n o comp r e n d e o n o r e c u e r d a q u e el s a c e r d o c i o , a u n el q u e es s e g n el o r d e n d e A a r n , fu c o n s t i t u i d o c o m o s o m b r a d e l s a c e r d o c i o v e n i d e r o , e t e r n o . Y , p o r t a n t o , c u a n d o se p r o m e t i l a e t e r n i d a d , se p r o m e t i n o a l a s o m b r a y a l a figura, sino a lo figurado y a d u m b r a d o . Y p o r q u e n o se i m a g i n a r a q u e l a m i s m a s o m b r a permanece, fu preciso profetizar tambin su cambio. 2 . E n este s e n t i d o , el r e i n o de S a l , q u e fu r e p r o b a d o y rechazado, era tambin sombra del reino futuro, q u e tendra u n a d u r a c i n e t e r n a . E l l e o c o n q u e fu u n g i d o d e este crism a deriv Cristodebe tomarse msticamente y considerar en l u n g r a n m i s t e r i o . A s , e l m i s m o D a v i d le r e s p e t t a n t o e n

l, q u e le s a l t a b a el c o r a z n d e m i e d o c u a n d o , e s c o n d i d o e n u n a cueva o b s c u r a , d o n d e h a b a e n t r a d o t a m b i n S a l f o r z a d o p o r u n a n e c e s i d a d n a t u r a l , le c o r t o c u l t a m e n t e u n a p a r t e c i t a de su t n i c a , p a r a h a c e r l e ver, m o s t r n d o s e l a , q u e le h a b a perdonado, p u d i e n d o haberle dado muerte. Y con ello ahuyentara de su e s p r i t u l a s o s p e c h a q u e le l l e v a b a a v e r en el s a n t o D a v i d u n e n e m i g o s u y o y a p e r s e g u i r l e c o n v i o l e n c i a . Este t e m a s e r c u l p a b l e d e l a p r o f a n a c i n d e t a n g r a n m i s t e r i o simp l e m e n t e p o r h a b e r t o c a d o su t n i c a . A s est e s c r i t o : A David le remordi la conciencia por haber tocado la orla del manto de Sal. S u s c o m p a e r o s le p e r s u a d a n a q u e d i e r a m u e r t e a S a l , e n t r e g a d o c o m o e s t a b a e n s u s m a n o s . No permita Dios r e p u s o q u e ponga en prctica tal consejo levantando mi mano contra y sobre l, porque es el ungido del Seor. Y resp e t a b a t a n h o n r a d a m e n t e esa figura d e l f u t u r o , n o t a n t o p o r s m i s m a c u a n t o p o r l o f i g u r a d o p o r e l l a . S a m u e l dice a S a l : Porque no has cumplido mi mandamiento, que te intim el Seor, el reino de Israel que Dios te haba preparado para siempre ya no subsistir, no ser estable. El Seor buscar un hombre segn su corazn y le llamar a ser caudillo de su pueblo, por cuanto t no guardaste lo mandado por El. N o d e b e e n t e n d e r s e esto c o m o si D i o s h u b i e r a d i s p u e s t o q u e ! S a l r e i n a r a e t e r n a m e n t e y n o q u i s i e r a l u e g o g u a r d a r su p r o m e s a , p u e s n o i g n o r a b a q u e h a b a d e p e c a r . H a b a a p a r e j a d o su reino, eso s, m a s p a r a q u e fuera figura del r e i n o e t e r n o . P o r e s o a a d i : Y ahora tu reino no subsistir para ti. S u b s i s t i y s u b quando in tenebroso oceultatus antro, quo etiam Sal urgente intraverat necessitate naturae, exiguam particulam vests eius retrorsum latenter abscidit, ut haberet unde monstraret, quomodo ei pepercerit, cum posset occidere; atque ita suspicionem de animo eius, qua sanctum David putans inimicum suum vehementer persequebatur, auferret. Ne taque res esset taiiti sacramenti in Saule violati, quia vel indumentum eius sic atlrectavit, extimuit. Ita enim scriptum est: Et percussit cor David super eum, guia abstulit pinnulam chlamydis eius. Viris autem, qui cum illo erant, et ut Saulem in manus suas traditum interimeret suadebant, Non mihi, inquit, contingat a Domino, si fecero hoc verbum domino meo christo Domini, inferre manum meam super eum; quia christus Domini est hic1'. Huic ergo umbrae futuri non propter ipsam, sed propter illud quod praefigufabat, tanta veneratio exhibebatur. Unde et illud quod ait Sauli Samuel, Quoniam non servasti mandatum meum, quod mandavit tibi Dominus; quemadmodum nunc paraverat Dominus regnum tuum usque in aeternum super Israel, et nunc regnum tuum non stabit tibi; et quaeret Dominus sibi hominem secundum cor suum, et mandabit ei Dominus esse in principem super populum suum; quia non custodisti quae mandavit tibi Dominus " : non sic accipiendum est, ac si ipsum Saulem Deus in aeternum praeparaverit regnaturum, et hoc postea noluerit servare peccanti; eque enim eum peccaturum esse nesdebat: sed praeparaverat regnum eius, in quo figura esset regni aeterni. Ideo addidit, Et nunc regnum tuum. non
i E e g . 24,6.7. I b i d . , 13,13.14.

CAPUT VI

D E IDAICO SACERDOTIO ET RECNO, QUAE CUM IN AETERNUM DICANTR STATTA, NON PERMANENT; UT ALIA INTELLIGANTUR, QUORUM SPONDETDR AETERNITAS

1. Cum igitur haec tanta tune altitudine praenuntiata sint, tanta nunc manifestatione clarescant; non frustra tamen moveri quispiam potest, ac dicere: Quomodo confidimus venire omnia, quae in libris illis ventura praedicta sunt, si hoc ipsum quod ibi divinitus dictum est, Domas tua et domus patris tui transibunt coram me in aeternum, effectum habere non potuit? Quoniam videmus illud sacerdotium fuisse mutatum; et quod illi domui promissum est, nec sperari aliquando complendum: quia illud quod ei reprobato mutatoque succedit, hoc potius praedicatur aeternum. Hoc qui dicit, nondum intelligit, aut non recolit, etiam ipsum secundum ordinem Aaron sacerdotium, tanquam umbram futuri aeterni sacerdotii constitutum: ac per hoc quando ei aeternitas promissa est, non ipsi umbrae ac figurae, sed ei quod per ipsam adumbrabatur figurabaturque, promissum est. Sed ne putaretur ipsa umbra esse mansura, ideo etiam mutatio eius debuit prophetari. 2. Regnum quoque isto modo etiam Saulis ipsius, qui certe reprobatus atque reiectus est, futuri regni erat umbra in aeternitate mansuri. Oleum quippe illud quo unctus est, et ab eo chrisniate christus est dictus, mystice accipiendum, et magnum sacramentum intelligendum est: quod in eo tantum venoratus est ipse David, u t percusso corde pavitaverit,

115)8

LA CIUDAD Dli D I O S

XVII, 7, I

X V H , 7, 2

DE I.OS PROFETAS A CHISTO

11&9

sislir !o figurado por l, pero no subsistir para l, porque no reinar ni l ni su descendencia eternamente, a fin de que, al menos en la sucesin de sus descendientes, pareciera cumplirse la promesa de eternidad. El Seor buscar un hombre, dice. Lo cual apunta bien a David, bien al Mediador del Nuevo Testamento, figurado en el crisma con que fu ungido David y su linaje. El Seor no busca un hombre, como si desconociera dnde est, sino que habla p o r medio de un hombre, a usanza humana, y nos busca tambin con ese modo de hablar. Y ramos tan conocidos no slo para Dios Padre, sino tambin para su Unignito, que vino a buscar lo que haba perecido, que nos haba elegido en l antes de la creacin del mundo. Se buscar (quaeret) significa tendr por suyo. De aqu que en latn esta palabra admita preposicin y se diga acquirit (adquiere), que pone en claro qu significa, aunque buscar (quaerere) sin preposicin significa adquirir (acquirere). P o r eso los lucros se llaman tambin ganancias (quaestus). C A P I T U L O V I I

seas rey de Israel. S a l confiesa o t r a vez s u p e c a d o , p i d e perdn y ruega a Samuel que vuelva a a p l a c a r a Dios. Y l le

DESGAJAMIENTO DEL REINO DE ISRAEL

1. Sal pec de nuevo por desobediencia, y Samuel torn a dirigirle la palabra en nombre del Seor: Porque despreciaste la palabra del Seor, el Seor le ha desechado para que no
stabit tibi. Stetit ergo, et stabit, quod in illo significatum est: sed non huic stabit, quia non in aternum ipse fuerat regnaturus, nec progenies eius, ut saltem per posteros alterunt alteri succedentes videretnr implen quod dictum est, in aeternum. Et quaeret, nquit, Dominus sibi hominem: sive David, sive ipsum Mediatorem significans Testamenti novi, qui figurabatur in ehrismate ctiain quo unctus est ipse David et progenies eus. Non autem quasi nesciat ubi sit, ita Deus sibi hominem quaerit: sed per hominem more hominum loquitur; quia et sic loquendo nos quaerit. Non solum enim Deo Patri, verum etiam ipsi quoque Unignito eius, qui venit quaerere quod perierat, usque adeo iam eraimis noti, ut in ipso sssemus electi ante constitutionem mundi " . Quaeret sibi ergo dixit, suum habebit. Unde in latina lngua boc verbum accipit praepositionem, et, Acquirit, dicitur: quod satis apertum est quid significet. Quanquam et sine additamento praepositionis Quaerere intellicatur Acquirere: ex quo lucra vocantur et quaestus. CAP UT VII

dice: No volver contigo, porque has despreciado la palabra del Seor, y el Seor te desecha para que no seas rey de Israel. Samuel volvi su rostro para marchar, y Sal le asi de la orla de su capa y la rasg. Samuel entonces le replic: El Seor ha destituido hoy a Israel del reino quitndole de tu mano, y lo dar a otro prximo mejor que t. Israel quedar dividido en dos partes. Y no se volver atrs ni se arrepentir, porque no es como el hombre, susceptible de arrepentimiento. El hombre amenaza y no persevera. Este a quien dice: El Seor te desecha para que no seas rey de Israel y el Seor ha destituido hoy a Israel del reino quitndolo de tu mano, rein sobre Israel cuarenta aos [ 1 0 ] . Es decir, rein tanto tiempo como David, y oy esto en la primera poca de su reinado. Con ello se nos da a entender que no haba de reinar ya ninguno de su estirpe y que fijemos nuestra vista en la estirpe de David, de la cual naci, segn la carne, el Mediador entre Dios y los hombres, Cristo hombre. 2. En la Escritura no se lee, como en muchos cdices latinos : El Seor ha desgajado de tu mano el reino de Israel, sino como hemos traducido, acomodndonos a los cdices griegos: El Seor ha destituido a Israel del reino quitndolo de tu mano, dando a entender con ello que de tu mano es lo mismo que a Israel. Este hombre personificaba figuradamente al pueblo de Israel, destinado a perder el reino, habiendo de reinar Nuestro Seor Jesucristo no carnal, sino espiritualmente, por el Nuevo Testamento. Cuando se dice: Y lo dar a otro prSaul, et veniam precaretur, rogaretque Samuelem, ut reverteretur eum
illo ad placandum Deum: Non revertar, inquit, tecum; quia sprevisti verbum Domini, et spernet te Dominus, ne sis rex super Israel. Et convertit Samuel faciem suam, ut abiret: et tenuit Sal pinnulam diploidis eius, et disrupit eam. Et dixit ad eum Samuel, Disrupit Dominus regnum ab Israel de manu tua hodie, et dabit prximo tuo bono super te, et dividetur Israel in do: et non convert.etur, eque poenitebit eum; quoniam non est sicut homo, ut poeniteat eum: ipse minatur, et non permanet50. Iste cui dicitur, Spernet Dominus, ne sis rex super Israel; et, Disrupit Dominus regnum ab Israel de manu tua hodie; quadraginta annos regnavit super Israel, tanto scilicet spatio temporis, quanto et ipse David, et audivit boc primo tempore regni sui: ut intelligamus ideo dictum, quia nullus de stirpe eius fuerat regnaturus; et respiciamus ad stirpem David, unde exortus est secundum carnem Mediator Dei et hominum homo Chxistus Iesus. 2. Non autem habet Scriptura, quod in plerisque latinis codicibus legitur, Disrupit Dominus regnum Israel de manu tua; sed sicut a nobs positum est inventum in graecis, Disrupit Dominus regnum ab Israel de manu tua: ut hoc intelligatur, de manu tua; quod est, ab Israel. Populi ergo Israel personam figrate gerebat homo iste, qui populus regnum fuerat amissurus, Christo Iesu Domino nostro per novum Testamehtum,
50

Di: ms!in>no\: HEGNI ISRAEMTICI, QUI PKAEFIGURATIJR PERPETUA mviHto ISKAET.IS SrilIlTUALIS Ali ISHAEU CARNAI.I

1. Kiirsus pr-ccavit Sal per inobedientiam. et rursiis Samuel ait i in verbo Domini: Quia sprevisti verbum Domini, sprevit le Domina.', ut non sis rex super Israel. Et rursus pro eodem peeeato, eum id eonfiteretiu
" I x . UJ.TO.

** E p K 1,4.

i R e g . 15,33-29.

1200

LA CIUDAD DE DIOS

X V I I , 7, 3

XVH, 7, 4

DE LOS PROFETAS A CRISTO

1201

xirno, alude a un parentesco carnal, pues que Cristo naci de Israel segn la carne, igual que Sal. Esta adicin, bueno sobre ti, puede entenderse mejor que t. Algunos as lo han interpretado. Pero es ms aceptable este sentido de bueno sobre ti; El est sobre ti, porque l es bueno, segn aquel dicho proftico: Mientras yo pongo a tus enemigos bajo tus pies. Entre estos enemigos est Israel, y a este su perseguidor le arrebat el reino Cristo. Y el Israel en que no haba engao haba sido all como trigo entre paja. De El procedan los apstoles, de l los santos mrtires, el primero de los cuales fu San Esteban; de l brotaron esa serie de iglesias mencionadas por el apstol San Pablo, que engrandeci a Dios en su conversin. 3. Sobre estas palabras: Israel quedar dividido en dos partes, no me quedan dudas. Deben entenderse diciendo que una parte es el Israel enemigo de Cristo, y otra, el Israel simpatizante con Cristo; una, el Israel de la esclava, y otra, el Israel de la libre. Estas dos clases estaban en un principio juntas, como Abrahn unido an a la esclava, hasta que la estril, fecundada por la gracia de Cristo, exclam: Arroja a la esclava y a su hijo. Sabemos que Israel se dividi en dos bandos, a causa del pecado de Salomn, durante el reinado de Robon, y que se mantuvo as, cada partido con sus reyes, hasta que toda la nacin fu subyugada por los caldeos y llevada a cautividad. Pero qu tiene que ver esto con Sal? Si hubiera de hacerse tal amenaza, no debera hacerse ms bien a David, de quien era hijo Salomn? Adems, ahora la nacin hebrea no se. dividi entre s, sino que fu dispersada indifenon carnaliter, sed spiritualiter regnaturo. De quo cum dichur, Et. dabit illud prximo tuo, ad carnis cognationem id refertur: ex Israel enim Christus secundum carnem, unde et Sal. Quod vero additum est, bono super te, potest qiiidem inteigi, meliori te; nam et qudam sic sunt interpretad: sed meliiis sic accipitiir, bono super te, ut quia Ule bonus est, ideo sit super te, iuxta illud aliud propheticum, Doee ponam omnes inimicos tuos sub pedibus tuis'K In quibus est et Israel, cui suo persecutori regnum abstulit Christus. Quamvis fuerit illie et Israel, in quo dolus non erat "", quoddam quasi frumentum illarum palearum. Nam utique inde erant Apostoli, inde tot martyres, quorum prior Stephanus; inde tot Ecclesiae, quas apostlas Paulus commemorat, in conversione eius magnificantes Deum "'. .3... De qua re non dubito intelligendum esse quod seqiiitur, Et dimdetur sra.el in do: in Israel scilicet inimicum Christo, et Israel adhaerentem Christo; in Israel ad ancillam, et Israel ad liberam pertinentem. Nam ista do genera primum simul erant, velut Abraham adhuc adhaereret ancillae, doee sterilis per Christi gratiam fecundata clamaret, Eiice ancillam et filium eius 34. Propter peccatum quidem Salomonis regnante filio, eius Roboam, scimus Israel in do ftiisse divisum, atque ita perse' PS. IOQ.J. .I<>. 1,47. ' " . G a l . 1,24. ** Ge,!!. 21,JQ.
SZ 81

rentemente por el mundo en comunin del mismo error. Empero, la divisin que Dios conmin en la persona de Sal, representante del reino y del pueblo, a ese mismo pueblo y reino se dio como eterna e inmutable en las palabras siguientes: Y no se volver atrs ni se arrepentir, porque no es como el hombre, susceptible de arrepentimiento. El hombre amenaza y no persevera; que es decir: el hombre amenaza y no es constante; en cambio, Dios no, porque no se arrepiente como el hombre. Cuando dice que se arrepiente, se da a entender la mutacin de las cosas, siguiendo inmutable la presciencia divina. Y decir que no se arrepiente es decir que no cambia. 4. Por estas palabras vemos que Dios pronunci una sentencia irrevocable y perpetua sobre la divisin del pueblo de Israel. Cuantos han pasado, pasan o pasarn de ese pueblo a Cristo, segn la presciencia de Dios, no proceden de l, pero s segn la naturaleza nica del gnero humano. Adems, cuantos israelitas se adhieran a Cristo y permanezcan en l no estarn nunca con los israelitas, que seguirn siendo enemigos suyos hasta el fin del mundo. La divisin aqu predicada subsistir siempre. El Antiguo Testamento, dado sobre el monte Sina, que engendra esclavos, tiene slo un valor, el dar testimonio del Nuevo. Mientras uno lee a Moiss, se echa un velo sobre su corazn, y al pasar a Cristo se descorre el velo.
verasse, habentibus singulis partibus reges suos, doee illa gens tota a Chaldaeis esset ingenti vastatione subversa atque translata. Sed hoc quid ad Saulem, cum si tale aliquid comminandum esset, ipsi David fuerit potius comminandum, cuius erat filius Salomn? Postremo nunc nter se gens Hebraea divisa non est, sed indifferenter in eiusdem erroris societate dispersa per trras. Divisio vero illa, quam Deus sub persona Saulis, illius regni et populi figuram gerentis, eidem regno populoque minatus est, aeterna atque immutabilis significata est, per hoc quod adiunctum est, Et non convertetur, eque poenitebit eum; quoniam non est sicut homo, ut poeniteat eum: ipse minatur, et non permanet: id est, homo minatur, et non permanet; non autem Deus, quem non poenitet, sicut hominem. Ubi enim legitur quod poeniteat eum, mutatio rerum significatur, immutabili praescientia manente divina. Ubi ergo non poenitere dicitur, non mutare intelligitur. 4. Prorsus insolubilem videmus per haec verba prolatam divinitus fuisse sententiam de ista divisione populi Israel, et omnino perpetuara. Quicumque enim ad Christum transierunt, vel transetin, vel ransibunt inde, non erant inde secundum Dei praescientiam, non secundum generis humani imam eamdemque naturam. Prorsus quicumque ex Tsraelitis adhaerentes Christo perseverant in illo, nunquam erunt cum eis Israelitis, qui eius inimici usque in finem vitae huius esse persistunt: sed in divisione, quae hio praenuntiata est, perpetuo permanebunt. Nihil enim prodest Testamentum vetus de monte Sina in servitutem generans 35, nisi quia testimonium perhibet Testamento novo. Alioquin quamdiu legitur Moyses, velamen super corda eorum positum est: cum autem quisque inde
*" <;al. 4,24.

" v

1202

LA CIUDAD DK DICS

X V I I , 8, 1

xvtm, 8, i

DE OS PROFETAS A CRISTO

1203

En efecto, los que dan ese paso del Antiguo al Nuevo Testamento cambian su intencin y no aspiran ya a la felicidad carnal, sino a la espiritual. Por esta razn, el gran profeta Samuel, antes de haber ungido por rey a Sal, rog al Seor por Israel y fu escuchado. Y, estando ofreciendo holocaustos, al acercarse los extranjeros a luchar contra el pueblo de Dios, tron sobre ellos el Seor, los confundi, y hocicaron ante Israel y fueron vencidos. Entonces tom una piedra, la coloc entre Masefat, la nueva y la antigua, y le llam Abennzer, que significa en castellano Piedra del, ayudador. Y dijo: Hasta aqu nos ha ayudado el Seor. Masefat significa, en efecto, intencin. La piedra del ayudador es la mediacin del Salvador, gracias al cual se ha de pasar de la Masefat vieja a la nueva, es decir, de la intencin con que se esperaba la falsa felicidad carnal en el reino carnal, a la intencin con que se espera la verdadera felicidad espiritual en el reino de los cielos por medio del Nuevo Testamento. Y como no hay nada superior a ella, hasta ella nos brinda su ayuda el Seor. CAPITULO VIII
SINO

PROMESAS HECHAS A DAVID CUMPLIDAS NO EN SALOMN, PLENSIMAMENTE EN CRISTO

1. Vamos, pues, a poner en claro qu prometi Dios, por lo que hace al punto en cuestin, a David, sucesor de Sal,
transierit ad Christum, a u f e r e t u r v e l a m e n " . T r a n s e u n t i u m q u i p p e intentio ipsa m u t a t u r de vetere ad n o v u m ; u t non iam q u i s q u e i n t e n d a t accipere c a r n a l e m , sed spiritualem felieitatem, P r o p t e r quod ipse m a g n u s P ' o p h e t a Samuel, a n t e q u a m unxisset regem Sal, q u a n d o exclamavit a d D o m i n u m p r o Israel, e t exaudivit eiim; et c u m offerret holocaustosim, a c c e d e n t i b u s alienigenis a d p u g n a m contra p o p u l u m Dei, tomiit D o m i n u s super eos, et confusi sunt, et offenderunt coram Israel, a t q u e superati s u n t : assumpsit l a p i d e m v.num, et s t a t u i t illum nter M a s s e p h a t novam et veterem, et vocavit n o m e n eius Abennzer, quod est l a t i n e Lapis adiutor i s : et dixit, Usque huc adiuvit nos Dominus ". M a s s e p h a t i n t e r p r e t a t n r Tntentio. Lapis ille adiutoris medietas est Salvatoris, p e r q u e m transeundurn est a M a s s e p h a t vetere ad novam, id est, ab intentione q u a exspect a b a t u r in c a r n a l i regno b e a t i t u d o falsa carnalis, ad i n t e n t i o n e m q u a p e r novum T e s t a m e n t u m e x s p e c t a t u r in regno caelorum b e a t i t u d o verissima s p i r i t u a l i s : q u a q u o n i a m n i h i l est melius, h u c u s q u e a d i u v a t Deus. CAPUT VIII

cambio que fu figura del cambio supremo, al que dicen relacin todas las cosas dichas por Dios y consignadas en esos libros. La fortuna sonri al rey David, y entonces pens en edificar una casa a Dios, el tan afamado templo construido ms tarde por su hijo Salomn. Pensando l estas cosas,, el Seor dirigi sus palabra al profeta Natn, dicindole que se presentara al rey. Y, despus de haber dicho Dios que no le edificara David la casa y que haba pasado tanto tiempo sin haber mandado a nadie de su pueblo que le hiciera una casa de cedro, aadi: Ahora t dirs a mi siervo David: Esto dice el Seor todopoderoso: Yo te saqu de entre los rebaos para que fueses el caudillo de mi pueblo, Israel. Yo he estado contigo en todos tus pasos, y he exterminado delante de ti a todos tus enemigos, y he hecho tu nombre tan clebre como el de los grandes de la tierra. Buscar un lugar estable a mi pueblo Israel, le establecer en l, y en l habitar separado, sin ser inquietado ms. El hijo de la iniquidad no volver a humillarlo, como lo vena haciendo desde que. constitu jueces sobre mi pueblo Israel. Yo har que ests en. paz con todos tus enemigos y el Seor te anunciar que le edifiques una casa. Cuando hayas terminado tus das, irs a descansar con tus padres, y yo levantar despus de ti tu descendencia, que nacer de ti, y le aparejar, el, reino. Este edificar un templo en mi nombre y dirigir su trono eternamente. Yo ser su padre, y l ser mi hijo. Si su iniquidad, llegara a ser real, le corregir con vara, de hombres y con toques de hijos de hombres. Mas no apartar de l mi misericordia, como
q u a m divinitus c u n e t a dicta, c u n e t a conscripta sunt, Deus promiserit, quod ad rem q u a d e a g i m u s pertinet. C u m regi David m u l t a p r o s p e r a provenissent, cogitavit facer Deo d o m u m , t e m p l u m i l l u d scilicet excellentissime diffamatum, quod a rege Salomone filio eius postea f a b r i c a t u m est. H o e <;o cogitante, factum est v e r b u m Domini ad N a t h a n p r o p b e t a m . quod p e r f e r r e t ad regem. U b i c u m dixisset Deus quod n o n a b ipso David sibi a e d i f i c a r e t u r d o m u s , e q u e p e r t a n t u m t e m p u s .se m a n d a s s e ciiiquam in p o p u l o suo, u t sibi fieret d o m u s c e d r i n a : Et nunc, inqutt, haec dices servo meo David: Haec dicit Dominus omnipotens: Accepi. te de ovil!, ovium, ut esses in ducem super populum meum in Israel, et eram tecum in mnibus quibus ingrediebaris. et exterminavi omnes inimir.os tuos a facic tua, et feci te nominatum secundum nomen magnorum qui sunt super terram: et ponam lor.um populo meo Israel, et plantaba illum, et inhabitabit seorsum, et non sollicitus erit. ultra; et non apponct films iniquitatis humillare cum, sicut ab initio a diebus quibus constitu iudices super populum meum Israel. Et rquiem tibi dabo ab mnibus inimic tais: et nuntiabit. tibi Dominus, quoniam domum aedificabis ipsi. Et erit cum, repleti fuerint dies mi, et dormies cum patribus tuis, et suscitabo semen tuum post te, qui erit de ventre tuo, et praeparabo regnum eius. lie aedificabit, mihi domum nomini meo, et dirigam thronum illius usque in aeternum. Ego ero illi in patrem, et Ule erit mihi in filium. Et. si venerit iniquilas eius, redarguam illum in virga virorum, et in tactibus filiorum hominum: miserieordiam autem meam non amoveam ab eo, sicut amov a quibus amovi a facie mea: ct fidelis erit domus eius, et regnum

Dr, P R O M I S S I O N I E U S AP D A V I D IN F I L I O E I U S , QUAE NLLATENUS IN S A L O M O N E ,

SED PLENISSIME INVENIUNTUR IN CjIRISTO 1. I a m n u n c video esse m o n s t r a n d u m q u i d ipsi David, qui Sauli succe^-ut in r e g n u m , cuius m u t a t i o n e finalis illa m u t a t i o figurata est, p r o p t e r -"' 2 Cor. 3,r5 ct iC. " i Resr. 7,5-12.

1204

I A CIUDAD DE D I O S

XVH, 8, 2

XVH, 8, 3

DE t O S

PROFETAS A CRISTO

1205

la apart de aquellos que arroj de mi presencia. Su casa ser estable, y su reino permanecer eternamente delante de m, y su trono estar eternamente en alto. 2. Quien piense que tal promesa se cumpli en Salomn, est en un grande error. Repara slo en que: Este edificar mi casa y en que fu justamente Salomn quien construy aquel soberbio templo, y no en que: Su, casa ser estable, y su reino permanecer eternamente delante de m. Atienda, pues, y contemple el palacio de Salomn, lleno de mujeres extranjeras, que dan culto a dioses falsos, y al mismo rey sabio seducido y precipitado por ellas a veces en la idolatra, y no ose pensar que la promesa de Dios fu mendaz o que no pudo presaber qu haba de ser Salomn y su casa. Sin embargo, aunque no viramos cumplidas esas palabras en Nuestro Seor Jesucristo, que naci del linaje de David segn la carne, no debiramos dudar de ello, so pena de que busquemos, vana e inanemente, otro mesas, como los judos carnales. Es tan verdad que ellos por el hijo que se promete en este pasaje al rey David no entienden a Salomn, que, revelado ya con tanta claridad el prometido, an dicen con admirable ceguera que esperan otro. En realidad, tambin en Salomn se dio una imagen del futuro, en cuanto que edific el templo y tuvo paz, como indica su nombre (Salomn es igual a Pacfico), y en el principio de su reinado fu digno de loa. Su persona prefiguraba, como sombra del futuro, a Nuestro Seor Jesucristo, pero no lo exhiba. De aqu que la santa Escritura dice algueius usque in aeternum coram me, et thronus eius erit erectas usque in aeternum 58. 2. Hanc tam grandem promissionem qui putat in Salomone fuisse completam, multum errat. Attendit enim quod dictum est, Hic aedificabit miki domum; quoniam Salomn templum illud nobile exstruxit: et non attendit, Fidelis erit domus eius, et regnum eius usque in aeternum coram me. Attendat ergo et aspiciat Salomonia domum plenam mulieribus alienigenis colentibus dos falsos, et ipsum ab eis regem aliquando sapientem in eamdem idololatriam seductum atque deiectum: et non audeat existimare Deum vel hoc promisisse mendaciter, vel talem Salomonem domumque eius futuram non potuisse praescire. Non hinc autem deberemiis ambigere, nec si non in Christo Domino nostro, qui factus est ex semine David secundum camera 58 , iam videremus ista compleri; ne vane atque inaniter hic alium aliquem requiramus, sicut carnales Iudaei. Nam et ipsi usque adeo filium, quem loco isto reg David promissum legunt, intelligunt non fuisse Salomonem, ut eo qui promissus est tanta iam manifestatione declarato adhuc mirabili caecitate alium sperare se dicant. Facta est quidem nonnulla imago rei futurae etiam in Salomone, in eo quod templum aedificavit, et pacem habuit secundum nomen suum (Salomn quippe Pacificus est latine), et in exordio regni sui mirabiliter laudabilis fuit: sed eadem sua persona per umbram futuri praenuntiabat etiam ipse Christum Dominum nostrum, non exbibebat. Unde quaedam de illo it
88

as cosas de l como si de l estuvieran predichas, cuando en realidad lo que est haciendo es una profeca y delinendole en cierta manera como figura del futuro. Adems de los libros histricos en los que se narra su reinado, hay un salmo, el 71, que va encabezado con su nombre. En l se dicen muchas cosas que son incompatibles con su persona y, en cambio, convienen tan aptsimamente a Cristo, que aparece con evidencia que en aqul se dibuj una cierta figura y en ste se present la verdad misma. Los lmites del reino de Salomnpor citar algn casoson conocidos, y, sin embargo, en el salmo se lee: Dominar de un mar a otro y desde el ro hasta el extremo de la tierra. Esto lo vemos cumplido en Cristo. Su imperio comenz desde el ro, donde fu bautizado por San Juan y comenz a ser conocido, haciendo l acto de presencia por los discpulos, que no le llamaban solamente Maestro, sino tambin Seor [ 1 1 ] . 3. Salomn comenz a reinar en vida an de su padre Davidcosa nunca vista entre aquellos reyescon el fin exclusivo de que quedara en claro que la profeca que se diriga a su padre no apuntaba a l. La profeca era sta: Y cuando hayas terminado tus das, irs a descansar con tus padres, y yo levantar despus de ti un descendiente que nacer de ti, y aparejar su reino. Por qu, pues, en lo que sigue: Este edificar mi casa, va a estar profetizado Salomn, y en lo que precede: Cuando hayas terminado tus das, irs a descansar con tus padres, y yo levantar despus de ti un descendiente,
scripta sunt, quasi de ipso ista praedicta sint, dum Scriptura sancta etiam rebus gestis prophetans, quodammodo in eo figuram delineat futurorum. Nam praeter libros divinae historiae, ubi regnasse narratur, Psalmus etiam septuagesimus primus titulo nominis eius inscriptus est: in que tam multa dicuntur, quae omnino ei convenire non possunt, Domino autem Christo aptissima perspicuitate conveniunt, ut evidenter appareat, quod in illo figura qualiscumque adumbrata sit, in isto autem ipsa veritas praesentata. Notum est enim quibus terminis regnum conclusum fuerit Salomonis: et tamen in eo psalmo legitur, ut alia taceam, Dominabitur a mari usque ad mare, et a ilumine usque ad trminos orbis trras m; quod in Christo videmus impleri. A ilumine quippe dominandi sumpsit exordium, ubi baptizatus a Ioanne, eodem monstrante coepit agnosci a discipulis, qui eum non solum magistrum, verum etiam Dominum appellverunt. 3. Nec ob aliud, vvente adhuc patre suo David, regnare Salomn coepit, quod nulli illorum regum contigit, nisi ut hinc quoque satis eluceat non esse ipsum, quem prophetia ista praesignat, quae ad eius patrem loquitur, dicens: Et erit, cum repleti fuerint dies tui, et dormies cum patribus tuis, et suscitaba semen tuum post te, qui erit de ventre tuo, et praeparabo regnum lius. Quomodo ergo propter id quod sequitur, Hic aedificabit mihi domum, iste Salomn putabitur prophetatus: et non potius propter id quod praecedit, Cum repleti fuerint dies tui, et dormies cum patribus tuis, suscitabo semen tuum post te, alius pacificus intelligitur
P s . 71,8.

"

2 R e g . 7,8-16. R o m . 1,3.

1206

LA C I 0 I M D DE DIOS

XVU, 8
XVII, 9 DI LOS PROFETAS A CRISTO 1207

no va a e n t e n d e r s e p r o m e t i d o o t r o pacfico, del q u e se a n u n c i <|ue s u r g i r a n o a n t e s , c o m o ste, sino d e s p u s de la m u e r t e de D a v i d ? P o r l a r g o q u e sea el t i e m p o t r a n s c u r r i d o h a s t a la v e n i d a de J e s u c r i s t o , s i e m p r e es cierto q u e d e s p u s de la m u e r te del rey D a v i d , a q u i e n se hizo esa p r o m e s a , h a b a de ven i r el q u e edificara a D i o s u n a casa, n o de m a d e r a s y de pied r a s , sino de h o m b r e s , de c u y a edificacin g o z a m o s [ 1 2 ] . A esta casa, es decir, a los fieles de Cristo, se d i r i g e el A p s t o l en estos t r m i n o s : El templo de Dios es santo, y ese templo sois vosotros. C A P I T U L O IX
Y LA D E L

S E M E J A N Z A E N T R E LA P R O F E C A D E L SALMO 88 PROFETA NATN

P o r este m o t i v o , en el s a l m o 8 8 , q u e lleva p o r t t u l o Instruccin a Etn Israelita, se h a c e m e n c i n de l a s p r o m e s a s h e c h a s p o r D i o s al r e y D a v i d y se dicen cosas s e m e j a n t e s a l a s c i t a d a s del l i b r o de los R e i n o s . As p o r e j e m p l o : He jurado a David, mi siervo, que liar florecer eternamente su descendencia. Y t a m b i n : Entonces hablaste en visin a tus hijos, y dijiste: Tengo preparada mi asistencia en un hombre poderoso y he ensalzado a aquel que escog de entre mi pueblo. Habl a David, mi siervo, y le ung con un leo sagrado. Mi mano le proteger, y le fortalecer mi brazo. El enemigo no tendr ya poder sobre l, y no podr ofenderle ms el hijo de esse promissus, qui non ante, sicut iste, sed post mortem David praenuntiatus est suscitandus ? Quamlibet enim longo interposito teinpore esiis Christus veniret, procul dubio post mortem regs David, cui sie est promissus, eum venire oportebat, qui aedificaret domum Deo, non de lignis et lapidibus, sed de hominibus, qualem illum aedificare gaudemus. Huic enim domui dicit Apostolus, hoc est, fdelibus Christi: Templvm enim Dei sanctum est, quod estis vos " . CAPUT IX

la iniquidad. Y exterminar de su presencia a sus enemigos y pondr en fuga a los que le aborrecen. Le acompaarn mi verdad y mi misericordia y en mi nombre ser exaltado su poder. Y extender su mano sobre el mar, y su diestra sobre los ros. El me invocar diciendo: T eres mi padre, y mi Dios, y el autor de mi salud. Y yo le constituir mi primognito y el ms excelso entre los reyes de la tierra. Le conservar siempre mi favor, y mi alianza con l ser estable. Har que subsista su descendencia por los siglos de los siglos y su trono mientras duren los cielos. T o d o esto d i c h o b a j o el nomb r e de D a v i d , c u a n d o se e n t i e n d e r e c t a m e n t e , se e n t i e n d e de J e s u c r i s t o , p o r l a f o r m a de e s c l a v o q u e c o m o M e d i a d o r t o m de la d e s c e n d e n c i a de D a v i d en el seno de u n a v i r g e n . U n a s l n e a s d e s p u s se h a b l a de l o s p e c a d o s de sus h i j o s de u n m o d o s i m i l a r al l i b r o de l o s R e i n o s , y q u e n o s i n c l i n a m s a t o m a r l o c o m o d i c h o de S a l o m n . A l l , en el l i b r o de los R e i n o s , se d i c e : Si su iniquidad llegara a ser real le corregir con vara de hombre y con loques de hijos de hombres. Mas no apartar de l mi misericordia. E s t o s t o q u e s son, sin d u d a , l a s m a r c a s del c o r r e c t i v o , de d o n d e n a c i a q u e l l o : No toquis a mis ungidos. Q u significa esto s i n o : N o les l a s t i m i s ? E n el m i s m o s a l m o , t r a t a n d o a p a r e n t e m e n t e de D a v i d , se dice a l g o p o r el e s t i l o : Si sus hijos abandonaren mi ley y no procedieren conforme a mis deseos; si violaren mis justas disposiciones, yo castigar con la vara sus maldades, y con el azote sus pecados. Mas no retirar de l mi misericordia. N t e s e q u e n o dijo de e l l o s , h a b l a n d o c o m o h a b l a b a de sus h i j o s , sino de l, q u e concidam inimicos eius a facie eias, et eos qui oderunt eum, fugabo. Et ventas mea et misericordia mea eum ipso, et in nomine meo exaltabitur cornu eius. Et ponam in mari -manum eius, et in fluminibus dexteram eius. Ipse invocabit me: Pater meus es tu, Deus meus et susceptor salutis meae. Et ego primogenitum ponam illum, excelsum apud reges terrae. In aeternum servabo illi misericordiam meam, et testamentum meum fidele ipsi. Et ponam in saeculum saeculi semen eius, et thronum eius sicut dies caelih~. Quae omnia de Domino Jesu intelguntur, quando recte intelliguntur, sub nomine David, propter formam serv, quam de semine David idem Mediator assumpsit ex virgine. Continuo etiam dicitur de peccatis filiorum eius tale aliquid, quale in Regnorum libro positum est, et quasi de Salomone proclivius accipitur. Ibi namqne, hoc est in Regnorum libro, Et si venerit, inquit, iniquitas eius, redarguam illum in virga virorum, et in tactibus filiorum hominum: misericordiam aute.m meam non amoveam ab eo " 3 : tactibus significans plagas correptionis. linde illud est, Ne tetigeritis christos meos64. Quod quid est aliud, quam, Ne laeseritis? In Psalmo vero eum ageret tanquam de David, ut quiddam eiusmodi etiam ihi diceret, Si dereliquerint. inquit, filii eius legem meam, et in iudiciis meis non ambulaverint; si iustificationes meas profanaverint, et mandata mea non custodierint; visitabo in virga iniquitates eorum, et in flagellis delicia eorum: misericordiam aut.em ''- Ps. 88,4.5-20-30. "' - Res. 7,14 et 15.
fil

QAM SIM1US IN PSALMO OCTOGSIMO OCTAVO SIT PROPHKTIA DE ClIRISTO, nis QUAE IJJ REGNORUM LTJIRIS NATHAN PROPHETANTE PROMITTUNTBR

Propter quod et in Psalmo octogsimo et octavo, cuius est titulus. Intellectus ipsi Aethan Israelitae, commemorantur promissiones Dei factae regi David, et istis, quae in libro Regnonim sunt posita, quaedam ibi similia dicuntur; sicut est: luravi David servo meo: Usque in aeternum praeparabo semen tuum. Et iterum: Tune locuras es in aspectu filiis tuis, et dixisti: Posui adiutorium super potentem, et exaltavi electum de populo meo. Inveni David servum meum. in oleo sancto meo unxi eum. Manas enim mea auxiliabitur ei, et brachium meam confortabit. eum. Non proficiet inimicus in eo, et filius iniquitatis non apponet nocere ci. Et
" i Cor. 3,17.

'

''
:._. .

I'S.

104,15:

1208

LA CIUDAD DE D I O S

X V I I , 10

X V I I , 10

DE LOS PROFETAS A CRISTO

1209

b i e n e n t e n d i d o significa lo m i s m o . A h o r a b i e n : en C r i s t o , q u e es c a b e z a de la I g l e s i a , n o es p o s i b l e h a l l a r p e c a d o a l g u n o q u e p r e c i s e ser, g u a r d a d a la m i s e r i c o r d i a , c a s t i g a d o p o r D i o s con c o r r e c t i v o s h u m a n o s , p e r o s en sus m i e m b r o s y en su c u e r p o , q u e es su p u e b l o . As, en el l i b r o de los R e i n o s se h a b l a de la maldad de l, y en el s a l m o , de la de sus hijos, con el fin de d a r n o s a e n t e n d e r q u e , en cierto m o d o , lo q u e se dice de su c u e r p o , se dice t a m b i n de E l . P o r esta r a z n dijo E l m i s m o desde el cielo c u a n d o S a u l o p e r s e g u a a su c u e r p o , es decir, a los fieles: Saulo, Saulo, por qu me persigues? El salmo a a d e : No faltar jams a la verdad, ni violar mi alianza, ni retractar las promesas que han salido de mi boca. He jurado una vez por mi santo nombre que no faltar a lo que he prometido a David, es decir, q u e j a m s m e n t i r a D a v i d . E s u n m o d i s m o de la E s c r i t u r a . S o b r e q u n o m e n t i r ? A a d e v d i c e : Su linaje durar eternamente y su trono resplandecer para siempre en mi presencia como el sol, y como la luna llena, y como el iris, testimonio fiel en el cielo. C A P T U L O X

L O S H E C H O S DE IJL JERUSALN TERRENA DESMINTIERON EL CUMPLIMIENTO EN ELLA DE LAS PROMESAS H E C H A S POR D l O S

D e s p u s de f u n d a m e n t o s t a n s l i d o s de p r o m e s a t a n t r a s c e n d e n t a l , dice p a r a q u e n o se c r e a n c u m p l i d a s en S a l o m n , meam non dispergam ab eo ". Non dixit, Ab eis, cum loqueretur de filiis eius, non de ipso: sed dixit, ab eo; quod bene intellectum tantumdem valet. Non enim Christi ipsius, quod est caput Ecclesiae, possent inveniri ulla peccata, quae opus esset humanis correptionibus servata misericordia divinitus coerceri; sed n eius corpore ac membris, quod populas eius est. Ideo in libro Regnorum, iniquitas eius dicitur; in Psalmo autem, filiorum eius: ut intelligamus de ipso dici quodammodo, quod de eius corpore dicitur. Propter quod etiam ipse de celo, cum corpus eius, quod sunt, fideles eius, Saulus persequeretur, Saule, inquit, Saule, quid me persequeris? "' Deinde in consequentibus Psalmi, eque nocebo, inquit, in venate mea, eque profanaba testamentum meum, el quae procedunt de labiis meis non reprobabo. Semel iuravi in snelo meo, si David mentiar: id est, neququam David mentiar. Solet enim sic loqui Scriptura. Quid autem non mentiatur, adhmgit, et dicit, Semen eius in aeternum manebit; et sedes eius sicut sol in conspectu meo, et sicut luna perfecta in aeternum, et. testis in celo fidelis ". CAPUT X

c o m o si se e s p e r a r a y n o r e s u l t a r a a s : T, Seor, lo has desechado y reducido a la nada. Esto a r r i b en el r e i n a d o de S a l o m n y en su p o s t e r i d a d h a s t a la r u i n a de la J e r u s a l n t e r r e n a , q u e fu la corte de su r e i n o , y s o b r e t o d o h a s t a la d e s t r u c c i n del t e m p l o , c o n s t r u i d o p o r S a l o m n [ 1 3 ] . M a s , a fin de q u e n o i m a g i n a r a n q u e esto i b a c o n t r a las p r o m e s a s de D i o s , a a d i en s e g u i d a : Has diferido a tu Cristo. Si, p u e s , fu d i f e r i d o el Cristo del S e o r , n o es n i S a l o m n n i D a v i d . T o d o s los reyes c o n s a g r a d o s con a q u e l m s t i c o c r i s m a e r a n l l a m a d o s cristos, n o s o l a m e n t e d e s d e D a v i d en a d e l a n t e , s i n o ya d e s d e S a l , u n g i d o p r i m e r rey del p u e b l o i s r a e l t i c o , a q u i e n D a v i d m i s m o l l a m cristo del S e o r . P e r o h a b a u n s o l o Cristo v e r d a d e r o , del c u a l e r a n figura a q u l l o s con su u n c i n p r o f t i c a . E s t e Cristo, s e g n el s e n t i r de los h o m b r e s , q u e p e n s a b a n q u e d e b a ser D a v i d o S a l o m n , se difera p a r a l a r g o ; m a s , s e g n la p r o v i d e n c i a de D i o s , se i b a p r e p a r a n d o el t i e m p o de su v e n i d a . E n el e n t r e t a n t o , m i e n t r a s El l l e g a b a , q u se h i z o del r e i n o de l a J e r u s a l n t e r r e n a , d o n d e se esper a b a q u e h a b a de r e i n a r ? E l s a l m o a a d e a r e n g l n s e g u i d o y d i c e : Has anulado la alianza con tu siervo, has echado por tierra su santidad. Has destruido todas sus cercas, y sus fortalezas las has convertido en espanto. Saqueronle cuantos pasan por el camino; est hecho el escarnio de sus vecinos. Has exaltado el poder de sus enemigos, y a sus adversarios los has mimado de contento. Tienes embotados los filos de su espada y has hecho pedazos su solio. Acortaste los das de. su reinado inquit, repulisti, et ad nihilum deduxisti, Domine. Hoc quippe factum est de regno Salomonis in posteris eius, usque ad eversionem ipsius terrenae Ierusalem, quae regni eiusdem sedes fuit; et mxime ipsius templi labem, quod fuerat a Salomone constructum. Sed ne ob hoc putaretur Deus contra sua promissa fecisse, continuo subiecit, Distulisti Christum tuum68. Non est ergo ille Salomn, sed nec ipse David, si dilatus est Christus Domini. Cum enim christi eius dicerentur omnes reges mystico illo chrismate consecrati, non solum a rege David et deinceps, sed ab illo etiam Saule, qui populo eidem rex primus est u n c t u s " ; ipse quippe David eum christum Domini appellat: erat tamen unus verus Christus, cuius illi figuram prophetica unctione gestabant; qui secundum opinionem hominum, qui eum putabant in David vel in Salomone intelligendum differebatur in longum; secundum autem dispositionem Dei venturas suo tempore parabatur. Interea dum ille differtur, quid factum sit de regno tsrrenae Ierusalem, ubi sperabatur utque regnaturus, secutus iste psalmus adiunxit, atque ait: Evertisti testamentum serv tui, profanasti in trra sanctitatem eius. Destruxisti omnes macerias eius, posuisti munitiones eius in formidinem. Diripuerunt eum omnes transentes viam, factus est opprobrium vicinis suis. Exaltasti dexteram inimicorum eius, iucundasti omnes inimicos eius. Avertisti adiutorium gladii eius, et non es opitulatus ei in bello. Dissolvisti eum ab emundatione, sedem eius in terram collisisti Minuisti dies sedis eius, perfudisti eum confusione 7. Haec omnia vene08

QtJAM DIVKRSA ACTA SINT IN REGNO TERRENAS IERUSALEM, AB HIS QUAE PROMISERAT D E S , UT INTELLIGERETUR PROMISSIONIS VERITAS AD AI.TERHIS REGS ET REGNI GLORIAM PERTINERE

Post haec tanta promissionis validissima firmamenta, ne putarentur in Salomone completa, tanquam id speraretur, nec inveniretur: Tu vero,
" P s , S8..I-34 Act. j,4. *' ri- 88,.1<H$.

Ps. 88,39. "" i Res. 24,7. Ps. 88,40-46.

. ,. . . ,,

1210

EA CIUDAD DE D I O S

XVII, 11
XVXt, 1 1 DI! LOS PROSISTAS A CRISTO 1211

y le cubriste de ignominia. T o d o este c m u l o d e d e s g r a c i a s cay e r o n s o b r e l a J e r u s a l n esclava, en la q u e r e i n a r o n t a m b i n a l g u n o s h i j o s de la l i b r e . E s t o s s o s t e n a n t e m p o r a l m e n t e ese c e t r o en su m a n o y a s a n c o n v e r d a d e r a fe el cetro de l a J e r u saln celestial, de l a q u e son h i j o s , y e s p e r a b a n e n el v e r d a d e r o Cristo. B a s t a leer l a h i s t o r i a p a r a d a r s e c u e s t a del d e s a r r o llo d e esos sucesos en a q u e l r e i n o .

C A P I T U L O
LA SUBSTANCIA RADICAL DEL

X I
PUEBLO DE DIOS

T r a s esas p r o f e c a s , el profeta h a c e o r a c i n a D i o s ; p e r o a u n en la o r a c i n h a y p r o f e c a : Hasta cundo, Seor, apartas hasta el fin? Se s o b r e n t i e n d e tu rostro, c o m o se dice en o t r o s a l m o : Hasta cundo apartars de m tu rostro? Algunos cdices n o t i e n e n apartas, s i n o apartars, b i e n q u e p u e d e entenderse: A p a r t a s tu misericordia, q u e prometiste a David. L a e x p r e s i n in finem, q u significa m s q u e h a s t a el fin? Y en el fin estn e x p r e s a d o s los l t i m o s t i e m p o s , c u a n d o esa n a c i n ha de c r e e r en J e s u c r i s t o . P e r o a n t e s de eso e r a p r e c i s o q u e tuvieran realizacin las calamidades a u e m s arriba lament el p r o f e t a . P o r c a u s a d e e l l a s a a d e : Arder como fuego tu indignacin. Acurdate cul es mi substancia. Si el H i j o del h o m b r e n o fuera l a s u b s t a n c i a d e I s r a e l , g r a c i a s a l c u a l se rum super ancillam Ierusalem, in qua regnaverunt nonnulli etiam filii liberae, regnum illud tenentes in dispensatione temporaria: regnum autem caefestis Ierusalem, cuius erant filii, in vera fide habentes, et in vero Christo sperantes. Quomodo autem ista venerint super illud regnum, index est rerum gestarum, si legatur, historia. CAPUT XI

rieran l i b r e s m u c h o s h i j o s d e h o m b r e s , en r e a l i d a d s e r a v a n a la c r e a c i n d e l o s h i j o s de tes h o m b r e s . S i n e m b a r g o , a h o r a t o d a l a n a t u r a l e z a h u m a n a h a c a d o p o r el p e c a d o d e l p r i m e r h o m b r e , y h a c a d o de l a v e r d a d a l a v a n i d a d . A esto a l u d e o t r o s a l m o p r e c i s a m e n t e : El hombre se ha asemejado a la vanidad; sus das pasan como la sombra. M a s D i o s n o h a c r e a d o en v a n o a t o d o s l o s h i j o s d e l o s h o m b r e s , p o r q u e l i b r a a m u c h o s d e la v a n i d a d p o r el M e d i a d o r J e s s . Y a q u i e n e s p r e s u p o q u e n o h a b a d e l i b r a r , l o s c r e p a r a u t i l i d a d de l o s q u e h a b a de l i b r a r y p a r a p a r a n g o n a r e n t r e s p o r o p o s i c i n a l a s d o s c i u d a d e s ; n o en v a n o , sino c o n esa o r d e n a c i n b e l l s i m a y j u s t s i m a de t o d a c r i a t u r a r a c i o n a l [ 1 4 ] . L u e g o a a d e : Qu hombre hay que haya de vivir sin ver jams la muerte? Librar acaso su alma del poder del infierno? Q u i n es ste s i n o la s u b s t a n c i a d e I s r a e l , p r o c e d e n t e d e l a e s t i r p e de D a vid, Cristo J e s s ? D e El dice el A p s t o l q u e , resucitado de entre los muertos, no muere jams, y que la muerte no tendr ya dominio sobre l. Vive y n o v e r l a m u e r t e , p e r o l h a m u e r to. Y h a l i b r a d o su a l m a d e l p o d e r d e l infierno, a d o n d e h a b a d e s c e n d i d o p a r a d a r l i b e r t a d a l o s c a u t i v o s . Y l a l i b r en virtud d e a q u e l p o d e r p r e d i c a d o e n el E v a n g e l i o d e esta m a n e r a : Tengo poder para entregar mi alma y para recobrarla. hominum. Nisi enim esset umis Filius hominis substantia Israel, per quem Filium hominis liberarentur multi filii liominurn, vane utique constituti essent omnes filii hominum. Nunc vero omnis quidem humana natura per peccatum primi hominis in vanitatem de veritate col lapsa est, propter quod dicit alius psalmus, Homo vanitati similis factus est, dies eius velut umbra praetereunt7i: sed non vane Deus constituit omnes filios hominum; quia et multos a vanitate liberal per mediatorem lesum, et quos liberandos non esse praescivit, ad utilitatem liberandorum et comparationem duarum inter se a contrario civitatum, non utique vane in totius rationalis creaturae pulcherrima atque iustissima ordinatione constituit. Deinde sequitur, Quis est homo qui vivet, et non videbit mortem; eruet animam suam de manu infer? 73 Quis est iste, nisi substantia illa Israel ex semine David, Christus Iesus? De quo dicit Apbstolus, quod surgens a mortuis, iam non moritur, et mors ei ultra non dominabitur'". Sic enim vivet et non videbit mortem, ut tamen mortuus fuerit; sed animam suam eruerit de manu infer, quo propter quorumdam solvenda inferni vincla descenderat: eruerit autem potestate illa, de qua in Evangelio dicit, Potestatem habeo ponendi animam meam, et potestatem habeo iterum sumendi eam " .
l ' s . SS,<|8. '' P s . TJJ.4. " IN. 8S,/!<). ' " R o m , 6,<). 5: l o . lo,TS.
TS

D E SUBSTANTIA POPULI DEI, QUAE PER SUSCEPTIONEM CARNIS IN CHRISTO EST QUI SOLUS ERUENDI AB INFERS ANIMAM SUAM HABUIT POTESTATEM

Post haec autem prophetata ad precandum Deura Propheta convertitur: sed et ipsa precatio prophetatio est. Vsquequo, Domine, avens in finem?11 subauditur, faciem tuam: sicut alibi dicitur, Vsquequo avertis faciem tuam a me ,2. Nam ideo qudam cdices hic non habent, avertis: sed, avertes: quanquam possit intelligi, Avertis misericordiam tuam. quam promisisti David. Quod autem dixit, in finem; quid est, nis, Usque in finem? Qui finis intelligendus est ultimum tempus, quando in Christum lesum etiam illa gens est creditura, ante quem finem illa fieri oportebat, quae superis aerumnosa deflevit. Propter quae et hic sequitur, Exardescet sicut ignis ira tua. Memento quae est mea substantia. Nihil hic melius, quam ipse Iesus intelligitur, substantia populi eius, ex quo natura est carnis eius. Non enim vane, inquit, constituisti omnes filias
" P s . 88,47. " P s . re, I.

1212

LA CIUDAD DF. DIOS

XVH, 12

X V H , 12

DE LOS PROFETAS A CRISTO

1213

C A P I T U L O

X I I

A QUIN SE REFIERE LA PETICIN DE PROMESAS DE ESE SALMO 8 8 ? E l s a l m o c o n c l u y e a s : Seor, dnde estn tus antiguas misericordias, que prometiste con juramento a David, poniendo tu verdad por testigo? Ten presente, 1 oh Seor!, los oprobios que tus siervos han sufrido de varias naciones, oprobios que tengo sellados en mi pecho. Oprobios con que nos dan en rostro, Seor, tus enemigos, quienes nos echan en cara la mutacin de tu Cristo. S o b r e estas p r o m e s a s c a b e m u y b i e n p r e g u n t a r si se refieren a los i s r a e l i t a s , q u e d e s e a b a n q u e la p r o m e s a h e c h a a D a v i d se c u m p l i e r a , o m s b i e n a los c r i s t i a n o s , q u e son i s r a e l i t a s n o s e g n la c a r n e , sino s e g n el e s p r i t u . E s cierto q u e estn d i c h a s o e s c r i t a s d u r a n t e el t i e m p o de E t n , c u y o n o m b r e e n c a b e z a el s a l m o , y d u r a n t e el r e i n a d o d e D a v i d . S i e n d o eo as, el p r o f e t a , de n o revestirse de la p e r s o n a l i d a d de c u a n t o s m u c h o d e s p u s h a b a n de v e n i r , p a r a l o s c u a l e s la p o c a en q u e se h i c i e r o n l a s p r o m e s a s a D a v i d fuese a n t i g u a , n o d i j e r a : Seor, dnde estn tus antiguas misericordias, que prometiste con juramento a David, poniendo tu verdad por testigo? Sin e m b a r g o , p u e d e e n t e n d e r s e q u e m u c h a s n a c i o n e s , c u a n d o p e r s e g u a n a l o s c r i s t i a n o s , les e c h a r o n en c a r a l a p a sin de Cristo, l l a m a d a p o r la E s c r i t u r a m u t a c i n , p o r q u e m u r i e n d o se h i z o i n m o r t a l . S e g n eso, p u e d e t a m b i n entenderse p o r m u t a c i n de Cristo l a e c h a d a en r o s t r o a l o s i s r a e l i t a s , CAPUT XII

p u e s , c u a n d o e s p e r a b a n q u e v e n d r a p a r a ellos, se dio t a m b i n a los g e n t i l e s . Y esto, m u c h a s n a c i o n e s q u e c r e y e r o n en E l p o r el N u e v o T e s t a m e n t o se lo e c h a n en c a r a , p u e s q u e ellos siguier o n en su vetustez. E n este caso, l a s p a l a b r a s : Ten presente, Seor, los oprobios que tus siervos han sufrido, se dicen porq u e , n o o l v i d n d o s e el S e o r de ellos, s i n o m s b i e n c o m p a d e c i n d o l e s , e l l o s h a b a n de c r e e r d e s p u s de su r e p r o c h e . P e r o m e p a r e c e s e n t i d o m s p r o p i o el p r i m e r o . A l o s e n e m i g o s d e Cristo, a q u i e n e s se echa en c a r a q u e l e s a b a n d o n Cristo pas a n d o a los gentiles, n o es fcil n i v i a b l e a p l i c a r l e s esta s p l i ca : Ten presente, Seor, los oprobios que tus siervos han sufrido, ya q u e t a l e s j u d o s n o d e b e n ser l l a m a d o s siervos del S e o r . P e r o estas p a l a b r a s se refieren a a q u e l l o s q u e , p a d e c i e n d o p o r el n o m b r e de Cristo las g r a v e s h u m i l l a c i o n e s de l a s p e r s e c u c i o n e s , p u d i e r o n r e c o r d a r q u e el r e i n o excelso h a b a s i d o p r o m e t i d o a la d e s c e n d e n c i a de D a v i d . Y as dicen con su deseo, no desesperando, sino pidiendo, buscando, l l a m a n d o : Seor, dnde estn tus antiguas misericordias, que prometiste con, juramento a David, poniendo tu verdad por testigo? Ten presente, Seor, los oprobios que tus siervos han sufrido de varias naciones, oprobios que tengo sellados en mi pecho, q u e es decir, o p r o b i o s q u e s o p o r t p a c i e n t e m e n t e en m i s i n t i m i d a d e s . Oprobios con que nos dan en rostro, Seor, tus enemigos, quienes nos echan en cara la mutacin de tu Cristo. Q u significa: Ten presente, Seor, s i n o : T e n p i e d a d de m , y p o r la h u m i l l a cin p a c i e n t e m e n t e t o l e r a d a , d a m e la g l o r i a q u e p r o m e t i s t e con j u r a m e n t o a D a v i d , p o n i e n d o p o r testigo tu v e r d a d ? Si a p l i c a m o s estas p a l a b r a s a l o s j u d o s , a q u e l l o s s i e r v o s de D i o s c o n d u c i d o s a l a c a u t i v i d a d d e s p u s d e d e s t r u i d a la J e r u s a commutatio Christi secundum hoc accipi exprobrata Israelitis, quia cum eorum speraretur futurus, factus est gentium: et hoc eis nunc exprobrant multae gentes, quae crediderunt in eum per novum Testamentum, illis in vetustate remanentibus: ut ideo dicatur, Memento, Domine, opprobrii servorum tuorum; quia non eos obliviscente, sed potius miserante Domino, et ipsi post hoc opprobrium credituri sunt. Sed ille quem prius posui, convenientior sensus mihi videtur. Inimicis enim Christi, quibus exprobratur, quod eos ad gentes transiens reliquerit Christus, incongrue vox ista coaptatur, Memento, Domine, opprobrii servorum tuorum: non enim servi Dei nuncupandi sunt tales Iudaei: sed eis verba ista competunt, qui cum graves humilitates persecutionum pro Christi nomine paterentur, recordari potuerunt excelsum regnum semini David fuisse promissum; et eius desiderio dicere, non desperando, sed petendo, quaerendo, pulsando, Ubi sunt miserationes tuae antiquae, Domine, quas iurasti David in veritate tua? Memento, Domine, opprobrii servorum tuorum, quod continui in sinu meo multarum gentium; hoc est, In interioribus meis patienter pertuli. Quod exprobraverunt inimici tui, Domine; quod exprobraverunt, commutationem Christi tui: non eam putantes commutationem, sed consumptionem. Quid est autem, Memento, Domine, nisi, ut misereara, et pro tolerata patienter humilitate mea, reddas celsitudinem, quam iurasti David in veritate tua? Si autem Iudaeis assignemus haec verba, illi serv

AD QUOBUM PERSONAM PEBTINEBE INTEIXIGENDA SIT FLAGITATIO PROMISSORUM, DE QUIBUS IN PsALMO DICITUR, U B I SUNT MISERICORDIAS TAE, DOMINE, ANTIQUAE, ETC.

Sed caetera psalmi huius, quae ita se habent, Ubi sunt miserationes tuae antiquae, Domine, quas iurasti David in veritate tua? Memento, Domine, opprobrii servorum tuorum, quod continui in sinu meo multarum gentium: quod exprobraverunt inimici tai, Domine; quod exprobraverunt, commutationem Christi tui: utrum ex persona dicta sint illorum Israelitarum, qui desiderabant reddi sibi promissionem, quae facta est ad David; an potius Christianorum, qui non secundum carnem, sed secundum spiritura sunt Israelitae, mrito, quaeri potest. Dicta sunt quippe ista vel scripta tempore quo fuit Aethan, de cuius nomine titulum iste psalmus accepit; et idem tempus regni David fuit: ac per hoc non diceretur, Ubi sunt miserationes tuae antiquae, Domine, quas iurasti David in veritate tua? nisi eorum personam in se Propheta transfigurare!, qui longe postea futuri erant, quibus hoc tempus esset antiquum, quando regi David ista promissa sunt. Potest autem intelligi multas gentes, quando persequebantur Christianos, exprobrasse illis passionem Christi, quam Scriptura commutationem vocat; quoniam moriendo immortalis est factus. Potest et

1214

LA CIUDAD D E D I O S

xvn, 12

xvn, 13

D E LOS PROFETAS A CHISTO

1215

ln t e r r e n a y a n t e s d e l a v e n i d a de C r i s t o , h a n p o d i d o d e c i r tales cosas, e n t e n d i e n d o p o r m u t a c i n de C r i s t o q u e n o d e b a e s p e r a r s e p o r l la f e l i c i d a d t e r r e n a y c a r n a l , c u a l a p a r e c i en los p o c o s a o s del r e y S a l o m n , s i n o l a celestial y e s p i r i t u a l . L a infidelidad de los gentiles, desconocindola, c u a n d o exultaba e i n s u l t a b a al p u e b l o de D i o s c a u t i v o , le e c h a b a e n c a r a l a m u t a c i n de Cristo, p e r o c o m o q u i e n i g n o r a a l o s q u e s a b e n . Y la s i g u i e n t e c o n c l u s i n del s a l m o : Bendicin al Seor para siempre. As sea, as sea!, cae m u y b i e n al p u e b l o d e D i o s p e r t e n e c i e n t e a l a J e r u s a l n celestial, b i e n e n q u i e n e s e s t a b a n e n t r e l a s s o m b r a s del V i e j o T e s t a m e n t o , a n t e s de r e v e l a r s e el N u e v o ; b i e n en estos q u e , u n a vez r e v e l a d o el N u e v o T e s t a m e n to, p e r t e n e c e n p l e n a y c l a r a m e n t e a C r i s t o . L a b e n d i c i n del Se o r en la d e s c e n d e n c i a de D a v i d n o d e b e c r e e r s e t e m p o r a l , c u a l a p a r e c i en los d a s de S a l o m n , s i n o e t e r n a . M o n t a d o s o b r e esta c e r t s i m a e s p e r a n z a , d i c e : As sea, as sea! L a r e p e t i c i n de esas p a l a b r a s e x p r e s a l a confirmacin d e la e s p e r a n z a . D a vid, consciente de esto, dice en el l i b r o s e g u n d o de los R e i n o s , t e m a vivo de esta d i g r e s i n : Y has asegurado la casa de tu siervo para los siglos venideros. Y p o c o d e s p u s a a d e : Empieza ya y bendice la casa de tu siervo para siempre, etc. E n t o n ces p r e c i s a m e n t e h a b r a de e n g e n d r a r al h i j o d e c u y a e s t i r p e n a c e r a Cristo, p o r q u i e n sera e t e r n a su casa, y a la vez la c a s a de D i o s . E s casa de D a v i d p o r r a z n de su l i n a j e , y casa de D i o s , p o r m o r del t e m p l o de D i o s ; p e r o u n t e m p l o h e c h o de h o m b r e s , n o de p i e d r a s , en el q u e m o r a e t e r n a m e n t e el p u e b l o con su D i o s y en su D i o s , y D i o s con su p u e b l o y en Dei talia dicere potuerunt, qui expugnata terrena Ierusalem, antequam lesus Christus humanitus nasceretur, in captivitatem ducti sunt, intelligentes commutationem Christi, quia scilicet non per eum terrena carnalisque felicitas, qualis paucis annis regis Salomonis apparuit, sed caelestis ac spiritualis esset fideliter exspectanda: quam tune ignorans infidelitas gentium, enm Dei populum exsultabat atque insultabat esse captivum, quid aliud quam Christi commutationem, sed scientibus nesciens, exprobrabat? Et ideo quod sequitur, ubi psalmus iste concluditur, Benedictio Dotnini in aeternum: fat, fat7"; universo populo Dei ad caelestem Ierusalem pertinenti, sive in illis qui latebant in Testamento vetere, antequam revelaretur novum, sive in bis qui iam Testamento novo revelato manifest pertinere cernuntur ad Christum, satis congruit. Benedictio quippe Domini in semine David, non ad aliquod tempus, qualis diebus Salomonis apparuit, sed in aeternum speranda est, in qua certissima spe dicitur, Fiat, fiat. Illius enim spei est confirmatio verbi huius iteratio. Hoc ergo intelligens David ait in secundo Regnorum libro, unde ad istum psalmum digressi sumus: Et locutus es pro domo serv tui in longinquum. Ideo autem post paululum ait: Nunc incipe, et benedic domum serv tai usque in aeternum ", et caetera; quia tune geniturus erat filium, ex quo progenies eius duceretur ad Christum, per quem futura erat domus eius aeterna, eademque domus Dei. Domus enim David, propter genus David; ' Ps. 88,50-53.

su p u e b l o . D i o s l l e n a r a su p u e b l o y el p u e b l o s e r l l e n o de su D i o s c u a n d o D i o s sea t o d o en t o d a s las cosas. D i o s , q u e es fuerza en el c o m b a t e , ser p r e m i o en la p a z . D e s p u s de estas p a l a b r a s de N a t n : Y te anunciar el Seor, que le edificars una casa, se a a d e n l u e g o l a s p a l a b r a s d e D a v i d : Porque t, Seor omnipotente, Dios de Israel, revelaste al odo de tu siervo y le dijiste: Yo te edificar una casa. E s t a casa l a edificam o s t a m b i n n o s o t r o s v i v i e n d o b i e n , p e r o con la a y u d a de D i o s , p o r q u e , si el Seor no edificare la casa, en vano se fatigan los que la fabrican [ 1 5 ] . Y c u a n d o se c o m p l e t e l a dedicacin de esta casa, e n t o n c e s s e r n r e a l i d a d l a s p a l a b r a s de D i o s p o r N a t n : Y colocar en un lugar estable a mi pueblo de Israel, le establecer en l, y en l vivir separado, sin ser inquietado ms. Y el hijo de la iniquidad no volver a humillarle, como lo haca desde el tiempo en que constitu jueces sobre mi pueblo de Israel.

C A P I T U L O
LA PAZ PROMETIDA A DAVID NO ES

XIII
REALMENTE SALOMN LA HABIDA

DURANTE E L REINADO D E

E s u n a l o c u r a e s p e r a r t a m a o b i e n en este m u n d o t e r r e n a l . H a b r q u i e n p i e n s e q u e esa p r o m e s a se c u m p l i en l a p a z domus autem Dei eadem ipsa, propter templum Dei, de hominibus factum, non de lapidibus, ubi habitet in aeternum populus cum Deo et in Deo suo, et Deus cum populo atque in populo suo: ita ut Deus sit implens populum suum, et populus plenus Deo suo, cum Deus erit omnia in mnibus 80, ipse in pace praemium, qui virtus in bello. Ideo cum in verbis Nathan dictum sit, Et nuntiabit ubi Dominus quoniam domum aedificabis ipsi: postea dictum est in verbis David, Quoniam tu dominas omnipotens Deas Israel, revelasti aurem serv tui, dicens, Domum aedificabo tibi *'. Hanc enim domum et nos aedificamus bene vivendo, et Deus ut bene vivamus opitulando: quia nisi Dominus aedificaverit domum, in vanum laborabunt aedificantes eam "2. Cuius domus cum venerit ultima dedicatio, tune fiet illud, quod hic per Nathan locutus est Deus, dicens: Et ponam locum populo meo Israel, et plantabo Mam, et inhabitabit seorsum, et non sollicitus erit ultra: et non apponet jilius iniquitatis humillare eum, sicut ab initio a diebus quibus constitu iudices super populum meum Israel ". CAPUT XIII

AN PROMISSAE PACIS VERITAS ILLIS TEMPORIBOS POSSIT ADSCRIB, QAE SB SALOMONE FLDXERNT

Hoc tam magnum bonum quisqus in hoc saeculo et in hac trra sperat, insipienter sapit. An quispiam putabit in pace regni Salomonis id 1 Cor. 15,28. " 2 Rer. 7,11.27. Ps. 126,1. *3 2 'Res. 7,10 ct 11.

1216

IA. CIUDAD DE DIOS

XVH, 13

X V J I , 14

D I I,OS PROFETAS A CRISTO

1217

h a b i d a d u r a n t e el r e i n a d o de S a l o m n ? L a E s c r i t u r a d a u n a i m p o r t a n c i a e s p e c i a l a esa p a z , p o r q u e es figura d e l a v e n i d e r a . E l l a s a l e a l p a s o c o n m u c h o t i e n t o a esta s o s p e c h a c u a n d o , desp u s d e h a b e r d i c h o : Y el hijo de la iniquidad no volver a humillarle, a a d i : Como lo haca desde el tiempo en que constitu jueces sobre el pueblo de Israel. E l p u e b l o , a n t e s d e s e r gobern a d o p o r l o s reyes, l o fu p o r los jueces d e s d e q u e r e c i b i l a t i e r r a d e p r o m i s i n . Y es v e r d a d q u e lo h u m i l l a b a el h i j o de l a i n i q u i d a d , e s d e c i r , el e n e m i g o e x t r a n j e r o , m i e n t r a s , s e g n se lee, a l t e r n a r o n l a p a z y l a g u e r r a . E n c o n t r a m o s , a d e m s , pocas d e p a z m s l a r g a s q u e l a s h a b i d a s c o n S a l o m n , q u e r e i n c u a r e n t a a o s . B a j o A o d , p o r e j e m p l o , h u b o o c h e n t a a o s de p a z . L e j o s , p u e s , d e n o s o t r o s l a i d e a d e q u e esta p r o m e s a a t a e a l o s das d e S a l o m n , y m u c h o m e n o s , c l a r o est, a los d e cualquiera otro rey. Ningn rey entre ellos h a tenido u n reinado tan pacfico c o m o l y n u n c a esa n a c i n m a n t u v o su i m p e r i o s i n t e m o r a l y u g o e n e m i g o . Y es q u e l o s v a i v e n e s d e l a v i d a h u m a n a n o c o n c e d e n a p u e b l o a l g u n o u n a s e g u r i d a d t a l , q u e le p e r m i t a n o t e m e r l a s i n c u r s i o n e s h o s t i l e s . E n p u r i d a d , el l u g a r de u n a m o r a d a t a n pacfica y s e g u r a a q u p r o m e t i d o es e t e r n o , y se d e b e a l o s m o r a d o r e s e t e r n o s en la m a d r e J e r u s a l n l i b r e , d o n d e r e i n a r r e a l m e n t e el p u e b l o d e I s r a e l , p o r q u e I s r a e l significa el que ve a Dios. L a v i d a p i a d o s a p e n e t r a d a del deseo d e t a l p r e m i o d e b e l l e v a r p o r g u a la fe a t r a v s d e este triste peregrinaje [ 1 6 ] , esse completum? Pacem quippe illam Scriptura in umbra futuri excellenti praedicatione commendat. Sed huic suspicioni vigilanter occursum est, cun, posteaquam dictum est, Et non apponet filias iniquitatis humillare eum; continuo subiunctum est, Sicut ab initio a diebus quibus constitu iudices super populum meum Israel. ludices namque, priusquam Reges ibi esse coepissent, super illum populum fuerant constituti, ex quo terram promissionis accepit. Et utique humiliabat eum filius iniquitatis, hoc est hostis aliengena, per intervalla temporum, quibus leguntur paces alternasse eum bellis: et inveniuntur illie pacis tmpora prolixiora quam Salomn habuit, qui quadraginta regnavit annos. Nam sub eo ludice qui appellatus est Aod, octoginta anni pacis fuerunt S4 . Absit ergo, ut Salomonis tmpora in hac promissione praedicta esse credantur: multo minus utique cuiuslibet regs alterius. Non enim quisquam eorum in tanta, quanta ille, pace regnavit: nec unquam omnino gens illa ita regnum tenuit, ut sollicita non fuerit ne hostibus subderetur; quia in tanta mutabilitate rerum humanarum nulii aliquando populo concessa est tanta securitas, ut huic vitae hostiles non formidaret incursus. Locus ergo iste qui promittitur tam pacatae ac securae habitationis, aeternus est, aeternsque debetur in matre Ierusalem libera, ubi erit veraciter populus Israel: hoc enim nomen interpretatur Videns Deum: cuius praem desiderio pia per fidem vita in hac aerumnosa peregrinatione ducenda est.
14

C A P I T U L O
A F N DE DAVID

X I V

EN LA D I S P O S I C I N D E L O S S A L M O S Y SU MISTERIO

E n el c u r s o t e m p o r a l de l a C i u d a d de D i o s , D a v i d r e i n prim e r o en l a J e r u s a l n t e r r e n a , figura d e lo v e n i d e r o . D a v i d e r a u n h o m b r e v e r s a d o en l a m s i c a , y a m a b a l a a r m o n a n o c o n p l a c e r v u l g a r , s i n o c o n u n a i n t e n c i n e l e v a d a . C o n e l l a serva a su D i o s , q u e es el D i o s v e r d a d e r o , e n figuracin m s t i c a d e u n a r e a l i d a d g r a n d e . E l concierto a c o r d e y a c o m p a s a d o de diversos s o n i d o s i n s i n a c o n c o n c o r d e v a r i e d a d l a u n i d a d comp a c t a d e u n a c i u d a d b i e n o r d e n a d a [ 1 7 ] . L a s p r o f e c a s casi se h a l l a n nicamente en los Salmos. E l l l a m a d o libro de los Salm o s c o n t i e n e ciento c i n c u e n t a . A l g u n o s creen q u e slo c o m p u s o D a v i d l o s s a l m o s q u e l l e v a n su n o m b r e . H a y a d e m s q u i e n e s p i e n s a n q u e s o n o b r a s u y a slo l o s q u e l l e v a n esta n o t a : Del mismo David, y q u e l o s i n t i t u l a d o s Al mismo David fueron compuestos p o r otro y adaptados a l. Esta opinin cae p o r t i e r r a a n t e l a voz e v a n g l i c a del S a l v a d o r , q u e dice q u e D a v i d dijo en e s p r i t u q u e Cristo e r a su S e o r . Este es el s a l m o 1 0 9 . Y c o m i e n z a a s : Dijo el Seor a mi Seor: Sintate a mi diestra mientras que yo pongo a tus enemigos por escabel de tus pies. Y a l a v e r d a d q u e este s a l m o n o l l e v a p o r t t u l o Del mismo David, s i n o Al mismo David, c o m o la m a y o r p a r t e de e l l o s . Yo c r e o m s a c e p t a b l e p e n s a r q u e los ciento c i n c u e n t a s a l m o s CAPUT XIV

DE STUDIO DAVID IN DISPOSITIONE MYSTERIOQUE PSALMORUM

I u d . 3,30.

Procurrente igitur per tmpora civitate Dei, primo in umbra futuri, in terrena scilicet Ierusalem regnavit David. Erat autem David vir in candis eruditus, qui harmoniam musicam non vulgari voluptate, sed fideli volntate dilexerit; eaque Deo suo, qui verus est Deus, mystica rei magnae figuratione servierit. Diversorum enim sonorum rationabilis moderatusque concentus concordi varietate compactam bene ordinatae civitatis insinuat unitatem. Denique omnis fere prophetia eius in Psalmis est, quos centum quinquaginta liber continet, quem Psalmorum vocamus. In quibus nonnulli volunt, eos solos factos esse a David, qui eius nomine inscripti sunt. Sunt item qui putant non ab eo factos, nisi qui praenotantur, psius David: qui vero habent in titulis, Ipsi David, ab aliis factos, personae ipsius fuisse coaptatos. Quae opinio voce evanglica Salvatoris ipsius refutatur, ubi ait, quod ipse David in Spiritu Christum dixerit esse Dominum suum 6 5 : quoniam Psalmus centesimus nonus sic incipit: Dixit Dominus Domino meo, Sede a dextris meis, doee ponam inimicos tuos scabellum pedum tuorum"1. Et certe idem psalmus non habet in titulo, Ipsius David; sed, Ipsi David, sicut plurimi. Mihi autem credibilius videntur existi83 86

M t . 22,43. P s . 109,1. 39

S. As. l

1218

L A CIUDAD DE DIOS

X V I I , 15

XVII, 16, 1

DE LOS PROFETAS A CRISTO

1219

son o b r a s u y a , y q u e a a l g u n o s l m i s m o los t i t u l con nomb r e s de o t r o s , q u e figuraban a l g o q u e h a c a al a s u n t o en cuestin, y q u e los d e m s n o q u i s o q u e l l e v a r a n en el t t u l o el m e m b r e t e de n a d i e . D i o s m i s m o i n s p i r t a m b i n la d i s p o s i c i n d e esta v a r i e d a d , o b s c u r a , es v e r d a d , p e r o p r o f u n d a [ 1 8 ] . N o es o b j e c i n c o n t r a esto el q u e a l g u n o s s a l m o s v a y a n i n i c i a d o s con n o m b r e s de p r o f e t a s m u y p o s t e r i o r e s al rey D a v i d y q u e l a s cosas a l l d i c h a s p a r e c e n d i c h a s p o r e l l o s . Y es q u e m u y b i e n p u d o el E s p r i t u p r o f t i c o r e v e l a r los n o m b r e s de p r o f e t a s ven i d e r o s a D a v i d q u e p r o f e t i z a b a [ 1 9 ] p a r a q u e c a n t a r a en p r o feca a l g o a p r o p i a d o a la p e r s o n a de stos. A este t e n o r v e m o s q u e u n p r o f e t a h a b l a de J o s a s y de sus f u t u r a s h a z a a s m s de trescientos a o s a n t e s de n a c e r este rey.

elegir u n o s , p a r e z c a a a l g u n o s s a b i o s q u e s i l e n c i o los m s esenciales. A d e m s , d a d o q u e el t e s t i m o n i o del s a l m o q u e se a d u c e d e b e ir confirmado p o r el contexto del m i s m o a fin de q u e n o h a y a n a d a q u e o p o n e r l e , t e m o q u e , si n o son a d u c i d o s todos, parezca que, como los centones [ 2 0 ] , voy espigando versculos p a r a m i p r o p s i t o , e x t r a c t n d o l e s c o m o de u n g r a n d e p o e m a , q u e la i n v e s t i g a c i n p r u e b a q u e n o se t r a t a de ese p u n t o , s i n o de o t r o y m u y d i v e r s o . Y, c l a r o est, p a r a p o d e r a c l a r a r esto en c a d a s a l m o es p r e c i s o e x p o n e r l o t o d o . E l t r a b a j o q u e esto exige p u e d e c o l e g i r s e de a l g u n o s t r a t a d i s t a s y de n u e s t r o s volm e n e s s o b r e el p a r t i c u l a r [ 2 1 ] . L a l o s , p u e s , el q u e t e n g a tiemp o , y v e r c u n t o y c u n t a s cosas profetiz D a v i d , el p r o f e t a rey, s o b r e Cristo y su Iglesia, es decir, s o b r e el R e y y s o b r e la C i u d a d q u e f u n d .

C A P I T U L O

XV C A P I T U L O XVI
PROFECAS

T E X T O Y C O N T E X T O D E L A S P R O F E C A S C O N T E N I D A S EN L O S S A L M O S S O B R E C R I S T O Y LA I G L E S I A

EL

SALMO 44

Y SUS

M e da el c o r a z n que se e s p e r a de m a h o r a q u e e x p l i q u e en este l u g a r l a s p r o f e c a s s o b r e C r i s t o y su I g l e s i a c o n t e n i d a s en los S a l m o s de D a v i d . Sin e m b a r g o , a u n q u e n o satisfaga l a s exigencias de l o s l e c t o r e s (y de u n o ya lo h e h e c h o a n t e s ) , m e r e t r a e de ello m s la a b u n d a n c i a q u e la falta de m a t e r i a l . N o m e p e r m i t o c i t a r l o t o d o en g r a c i a a l a b r e v e d a d , y t e m o q u e , al mare qui omnes illos centum et quinquaginta Psalmos eius operi tribuunt, eumque aliquos praenotasse etiam nominibus aliorum, aliquid quod ad rem pertineat fgurantibus, caeteros autem nuliius hominis nomen in titulis habere voluisse: sicut ei varietatis huius dispostionem, quamvis latebrosam, non tamen inanem Dominus inspiravit. Nec mover debet ad hoc non credendum, quod nonnullorum nomina Prophetarum, qui longe post David regis tmpora fuerunt, quibusdam psalmis in eo libro leguntur inscripta; et quae ib dicuntur, velut ab eis dici videntur. eque enim non potuit propheticus Spiritus prophetanti reg David haec etiam futurorum Prophetarum nomina revelare, ut aliquid, quod eorum personae conveniret, prophetice cantaretur: sicut rex losias exorturus et regnaturus post annos amplius quam trecentos, cudam prophetae, qui etiam facta eius futura praedixit, cum suo nomine revelatus e s t " . CAPUT XV

1. P o r m s p r o p i a s y c l a r a s q u e sean l a s locuciones profticas s o b r e c u a l q u i e r a cosa, n e c e s a r i a m e n t e v a n e n t r e v e r a d a s con las m e t a f r i c a s . Y p r e c i s a m e n t e stas son l a s q u e , en gracia a los l o r p e s , b r i n d a n a los doctos u n p e s a d o y d u r o t r a b a j o e x p o s i t i v o . A l g u n a s de e l l a s , a p r i m e r a vista, h a c e n r e p a r a r en Cristo y en la Iglesia, bien q u e s i e m p r e q u e d a a l g o o b s c u r o , q u e exige u n a e x p o s i c i n h o l g a d a . D e este t e n o r es a q u e l p a s a j e cum aliqua elegero, multis qui ea noverunt, videar magis necessaria praeterisse; deinde, quia testimonium quod profertur, de contextione totius Psalmi debet habere suffragium ut certe nihil sit quod ei refragetur, si non omnia suffragantur, ne more centonum ad rem quam volumus, tanquam versculos decerpere videamur, velut de grandi carmine, quod non de re illa, sed de alia longeque diversa reperiatur esse conscriptum. Hoc autem ut in quocumque psalmo possit ostendi, exponendus est totus: quod quanti operis sit, et aliorum, et nostra volumina, in quibus hoc fecimus, satis indicant. Legat ergo illa, qui voluerit, et potuerit: inveniet quot et quanta rex David idemque propheta de Christo et eius Ecclesia prophetaverit, de Rege scilicet et civitate quam condidit. CAPUT XVI

AN OMNIA QUAE IN PSALMIS DE CHBISTO ET ECCLESIA PROPHETANTUR, AD CONTEXTUM HUIUS OPERIS COAPTANDA SINT

D E HIS QUAE IN QUADRAGESIMO QIJARTO PSALMO AD CHRISTUM ET ECCLESIAM PERTINENTIA, AUT APERTE DICUNTUR, AUT TROPICE

Nunc iam exspectari a me video, ut hoc loco libri huius aperiam quid in Psalmis David de Domino Iesu Christo vel eius Ecclesia prophetaverit. Ego autem ut hoc non ita faciam, sicut videtur ipsa exspectatio postulare (quamvis iam in uno fecerim), copia quam inopia magis impedior. Omnia enim poner vitandae prolixitatis causa prohibeor: vereor autem ne,
87

3 Reg. 13.

1. Quamlibet enim de quacumque re propriae sint atque manifestae propheticae locutiones, necesse est ut eis etiam tropicae misceantur: quae mxime propter tardiores ingerunt doctoribus laboriosum disputandi exponendique negotium. Quaedam tamen Christum et Ecclesiam ipsa prima facie, mox ut dicuntur, ostendunt; etsi ex otio restant exponenda, quae in eis minus intelliguntur: quale illud est in eodem Psalmorum libro:

1220

LA CIUDAD DE DIOS

X V H , 16, 1

X V J I , 16, 2

DE tOS PROFETAS A CRISTO

1221

del libro de los Salmos: Hirviendo est mi pecho en pensa* menlos sublimes. Al rey consagro yo mi obra. Mi lengua es pluma de amanuense que escribe muy ligera. Oh t, el ms gentil en hermosura entre los hijos de los hombres!, la gracia se ve derramada en tus labios; por eso te bendijo Dios para siempre. Cete en tu derredor la espada, oh potentsimo! Con esa tu gallarda y hermosura camina, avanza prsperamente, y reina por medio de la verdad, y de la mansedumbre, y de la justicia; y tu diestra te conducir a cosas maravillosas. Tus penetrantes saetas traspasarn, oh rey!, los corazones de tus enemigos: se rendirn a ti los pueblos. El trono tuyo, I oh Dios!, permanece por los siglos de los siglos; el cetro de tu reino es cetro de rectitud. Amaste la justicia y aborreciste la iniquidad; por eso te ungi Dios, el Dios tuyo, con leo de alegra, con preferencia a tus compaeros. Mirra, loe y casia exhalan tus vestidos al salir de las estancias de marfil en que con su olor te han recreado. Hijas de reyes son tus damas de honor. Quin no ve aqu, por ms miope que sea, a Cristo, a quien predicamos y en quien creemos, oyendo a Dios, cuyo trono es eterno, y ungido por Dios, como unge Dios con crisma no visible, sino espiritual e inteligible? Quin es tan rudo en religin o tan sordo a la fama que de l corre por todas partes que no conozca que Cristo deriva de crisma, es decir, de uncin? Una vez conocido el Rey Cristo, ya las dems cosas dichas aqu metafricamente, cul es su hermosura, superior a la de todos los hijos de "los hombres, con una belleza tanto ms digna de amor y admiracin cuanto menos corprea; cul es su espada, sus flechas y todo lo dems el sometido al que reina por
Eructavit cor tneum verbum bonum, dico ego opera mea regi. Lingua mea calamus scribae velociter scribentis. Speciosus forma prae filiis hominutn: diffusa est gratia in labiis tais, propterea benedixit te Deus in aeternum. Accingere gladium tuum circa fmur, potentissime. Specie tua el pulchritudine tua, intende, prospere procede, et regna. Propler veritatem et mansuetudinem et. iustitiam; et deducel te mirabiliter dextera tua. Saggittae tuae acutae potentissimae. Populi sub te cadent, in corde inimicorum regs. Sedes tua, Deus, in saecula saeculorum, virga directionis virga regni tui. Dilexisti iustitiam, et odio habuisti iniquitatem: propterea unxit te, Deus, Deus mus oleo exsultationis prae participibus tuis. Myrrha et gutta et casia a vestimentis tuis, a domibus eburneis: ex quibus delectaverunt te filiae regum in honore tuo 8S. Quis non hic Christum, quem praedicamus, et in quem credimus, quamlibet sit tardus, agnoscat: cum audiat Deum, cuius sedes est in saecula saeculorum; et unctum a Deo, utique sicut ungit Deus, non visibili, sed spirituali atque intelligibili chrismate? Quis enim tam rudis est in hac religione, vel tam surdus adversus eius famam longe lateque diffusam, ut Christum a chrismate, hoc est ab unctione, appellatum esse non noverit? Agnito autem rege Christo, iam caetera quae hic tropice dicta sunt, quomodo sit speciosus forma prae filiis hominum, quadam tanto magis amanda atque miranda, quanto minus corprea pulchritudine; quis gladius eius, quae sagittae, et caetera
"' Ps. 44, 3-io.

medio de la verdad, de la mansedumbre y de la jusficia, estudelo si dispone de tiempo. 2. Luego dirige su mirada a la Iglesia, unida en matrimonio espiritual y en amor divino a tan noble esposo. De ella se habla en los versillos siguientes: A tu diestra est la reina con vestido bordado de oro y engalanada con varios adornos. Escucha, i oh hija!, y considera, y presta atento odo y olvida tu pueblo y la casa de tu padre. Y el Rey se enamorar ms de tu beldad; porque l es el Seor Dios tuyo, a quien todos han de adorar. Las hijas de Tiro vendrn con dones, y te presentarn humildes splicas todos los poderosos del pueblo. En el interior est la principal gloria o lucimiento de la hija del Rey; ella est cubierta de un vestido con varios adornos y recamado con franjas de oro. Sern presentadas al rey las vrgenes que han de formar el squito de ella; ante tu presencia sern tradas sus compaeras. Conducidas sern con fiestas y con regocijos; al templo o palacio del Rey sern llevadas. En lugar de tus padres te nacern hijos, los cuales establecers prncipes sobre la tierra. Estos conservarn la memoria de tu nombre por todas las generaciones. Por esto los pueblos te cantarn alabanzas eternamente por los siglos de los siglos. Pienso que nadie desatinar hasta el extremo de creer que aqu se encomia y se describe, alguna mujerzuela, pues se habla de la esposa de aquel a quien se dice: Tu trono, oh Dios!, permanece por los siglos de los siglos; el cetro de tu reino es cetro de rectitud. Amaste la justicia y aborreciste la iniquidad; por eso te ungi Dios, el Dios luyo, con leo de alegra con preferencia a tus participantes'. Indudablemente, Cristo con preferencia a los cristianos, que son particioneros suyos. Esta reina se forma de la unidad y concordia isto modo non proprie, sed tropice posita, iam subditas ei qui regnat propter veritatem et mansuetudinem et iustitiam, inquirat ex otio. 2. Deinde aspiciat eius Ecclesiam, tanto viro suo spirituali connubio et divino amore coniunctam: de qua dicitur in his quae sequuntur: Astitit regina a dextris tuis in vestitu deaurato, circumamicta varietate. Audi, filia, et vide, et inclina aurem tuam, et obliviscere populum tuum, et domum patris tui. Quoniam concupivit rex speciem tuam, quia ipse est Dominus Deus tuus. Et adorabunt eum filiae Tyri in muneribus: vultum tuum deprecabuntur divites plebis. Omnis gloria eius filiae regs intrnsecas, in fimbris aureis, circumamicta varietate. Afferentur regi virgines post eam, proximae eius afferentur tibi. Afferentur in laetitia et exsultatione: adducentur in templum regs. Pro patribus tuis nati sunt tibi filii: constitues eos principes super omnem terram. Memores erunt nominis tui, in omni generatione et generatione. Propterea populi confitebuntur tibi in aeternum, et in saeculum saeculi89. Non opinor quemquam ita desipere, ut hic aliquam mulierculam praedicari credat atque describ: coniugem videlicet illius, cui dictum est, Sedes tua, Deus, in saecula saeculorum: virga directionis virga regni tui. Dilexisti iustitiam, et odio habuisti iniquitatem: propterea unxit te, Deus, Deus tuus oleo exsultationis prae participibus tuis: Christum utique prae Christianis. Hi sunt enim parti" 9 P s . 44, I<M8.

1222

LA CIUDAD DE D I O S

XVII, 16, 2

X V H , 17

D E LOS PROFETAS A CRISTO

1223

u n i v e r s a l de los c r i s t i a n o s . A ella se l l a m a en otro s a l m o la Ciudad del gran Rey. Y sta es la e s p i r i t u a l Sin, n o m b r e q u e significa Contemplacin, p o r q u e c o n t e m p l a el g r a n b i e n del sig l o v e n i d e r o y a l l d i r i g e su i n t e n c i n . E s t a es, a su vez, la Jer u s a l n e s p i r i t u a l , de la q u e t a n t o h e m o s h a b l a d o . S u e n e m i g a es la c i u d a d del d i a b l o , B a b i l o n i a , es decir, Confusin [22]. P o r la r e g e n e r a c i n , esa r e i n a es l i b e r t a d a , y p a s a del rey ps i m o al R e y p t i m o , es decir, del d i a b l o a C r i s t o . P o r eso se le d i c e : Olvida tu pueblo y la casa de tu padre. L o s i s r a e l i t a s q u e son t a l e s p o r la c a r n e , n o p o r la fe, f o r m a n p a r t e de esa c i u d a d i m p a , y a d e m s son e n e m i g o s de este g r a n R e y y de su r e i n a . Cristo, al v e n i r a ellos y ser m a t a d o , se hizo m s b i e n s a l v a d o r de q u i e n e s n o vio en c a r n e . D e a q u q u e en o t r o s a l m o d i g a este n u e s t r o R e y : Me librars de las contradicciones del pueblo; me constituirs caudillo de las naciones. Un pueblo a quien yo no conoca se someti a mi dominio; apenas hubo odo, me rindi obediencia. Este p u e b l o de los gentiles a q u i e n Cristo n o conoci con p r e s e n c i a c o r p o r a l , y que c r e y en l u n a vez q u e se lo a n u n c i a r o n , p u e s de l se dice con r a z n : Apenas hubo odo, me rindi obediencia, p o r q u e la fe e n t r a p o r el o d o ; este p u e b l o , d i g o , a g r e g a d o a los i s r a e l i t a s a u t n t i c o s p o r c a r n e y p o r fe es la C i u d a d de D i o s , q u e dio a luz t a m b i n a Cristo s e g n l a c a r n e c u a n d o la f o r m a b a n sjo los i s r a e l i t a s . D e este p u e b l o e r a la V i r g e n M a r a , en la q u e se e n c a r n Cristo p a r a h a c e r s e h o m b r e . O t r o s a l m o dice de esta C i u d a d : La macipes eius, ex quorum in mnibus gentibus unitate arque concordia fit ista regina: sicut in alio psalmo de illa dicitur, Civitas Regs magni ". Ipsa est Sion spiritualiter: quod nomen latine interpretatum Speculatio est. Speculatur enim futuri saeculi magnum bonum: quoniam illuc dirigitur eius intenlio. Ipsa est et Iernsaiem eodem modo spiritualiter, unde multa iam diximus. Eius inimica est civitas diaboli Babylon, quae Conf usio interpreta tur. Ex qua tamen Babylone regina ista in mnibus gentibus regeneratione liberatur, et a pessimo rege ad optimum Regem, id est, a diabolo transit ad Christum. Propter quod ei dicitur, Obliviscere populum tuum et domum patris tui. Cuius civitatis impiae portio sunt et Israelitae sola carne, non fide: inimici etiam ipsi magni huius Regis, eiusque reginae. Ad ipsos enim veniens, et ab eis Christus occisus, magis aliorum factus est, quos non vidit in carne. Unde per cuiusdam psalmi prophetiam dicit Rex ipse noster, Erues me de contradictionibus populi, constitues me in capul gentium. Populas quem non cognovi, servivit mihi; in obauditu auris obaadivit mihi'". Populus ergo iste gentium, quem non cognovit Christus praesentia corporali, in quem tamen Christum sibi annuntiatum credidit, t mrito de illo diceretur, In obauditu auris obaadivit mihi; quia ides ex auditn est 0 2 ; iste, inquam, populus additus veris et carne et fide Israelitis civitas est Dei, quae ipsum quoque secundum carnem peperit Christum, quando in solis illis Israelitis fuit. Inde quippe erat virgo Maria, in qua carnem Christus, ut homo esset, assumpsit. De qua civitate psalmus alius ait, Mater Sion, dicet homo, et homo factus
P.s. 47,3. 01 P s . 17,44 et 45. ~ R o m . 10,17.

dre de Sin dir: Hombres y ms hombres se han hecho en ella, y el Altsimo es quien la ha fundado. Q u i n es el A l t s i m o sino D i o s ? P o r c o n s i g u i e n t e , C r i s t o - D i o s la f u n d en l o s p a t r i a r c a s y en los p r o f e t a s a n t e s d e h a c e r s e h o m b r e , m e r c e d a M a r a , en a q u e l l a c i u d a d . D e esta r e i n a de l a C i u d a d se h a b a d i c h o ya m u c h o t i e m p o a n t e s l o q u e v e m o s y a c u m p l i d o : En lugar de tus padres, te nacern hijos y los constituirs prncipes sobre toda la tierra. L a t i e r r a e n t e r a est l l e n a de m a g i s t r a d o s y c a u d i l l o s de esos h i j o s , y los p u e b l o s , a u n n d o s e en ella, le a c l a m a n con a l a b a n z a e t e r n a p o r los s i g l o s de l o s siglos [ 2 3 ] . C u a n t o h a y a , p u e s , de o b s c u r o en l a s e x p l i c a c i o n e s figuradas, e n t i n d a s e c o m o se e n t i e n d a , d e b e e s t a r a c o r d e con l a s c o s a s claras. C A P I T U L O
E L S A L M O 109

XVII
Y LA

Y EL SACERDOCIO DE C R I S T O . E L SALMO 21 PASIN DEL REDENTOR

As o c u r r e en este s a l m o , en q u e se d e c l a r a a b i e r t a m e n t e a Cristo s a c e r d o t e , c o m o a l l R e y : Dijo el Seor a mi Seor: Sintate a mi derecha mientras pongo a tus enemigos por escabel de tus pies. Q u e Cristo se sienta a la d i e s t r a es de fe, n o o p i n i n . E n c a m b i o , a n n o se ve a s u s e n e m i g o s p u e s t o s b a j o sus pies. Esta es la cuestin, y a p a r e c e r al fin del m u n d o . Ahora lo c r e e m o s y d e s p u s lo v e r e m o s . Y estas p a l a b r a s : De Sin har salir el Seor el cetro de tu poder y que domines en medio est in ea, et ipsa fundavit eam Altissimus s. Quis est iste Altissimus, nisi Deus? Et per hoc Christus Deus, antequam in illa civitate per Mariam fieret homo, ipse in Patriarchis et Prophetis fundavit eam. Cum igitur huic reginae civitati Dei tanto ante dictum sit per prophetiam, quod iam videmus impletum, Pro patribus tuis nati sunt ubi jilii, constitues eos principes super omnem terrean: ex filiis quippe eius per omnem terram sunt praepositi et patres eius, cum confiteantur ei populi concurrentes ad eam cum confessione laudis aeternae in saeculum saeculi: procul dubio quidquid hic tropicis locutionibus suhohscure dictum est, quoquo modo intelligatnr, debet his rebus manifestissimis convenire. CAPUT XVII

D E HIS Q13AE AD SACERDOTIUM C H R I S T I IN PSALMO CENTESIMO NONO, ET DE HIS QUAE IN I'SALMO VICSIMO PRIMO AD PASSIONEM IPSIUS SPECTANT

Sicut etiam in illo psalmo, ubi sacerdos Christus, quemadmodum hic rex, apertissime praedicatur: Dixit Dominas Domino meo, Sede a dextris rneis, doee ponam inimicos iuos scabellum pedum tuorum. Sedere Christus ad dexteram Dei Patris creditur, non videtur: eius etiam inimicos poni sub pedibus eius nondum apparet; id agitur, apparebit in fine; etiam hoc nunc creditur, post videbitur. Verum quod sequitur, Virgam virtutis tuae emittet Dominus ex Sion, et dominare in medio inimicorum tuorum,
" Ps. 86,s.

1224

LA CIUDAD DE DIOS

X V I I , 17

XJVU, 1'8, 1

DJ

tOS PROFETAS A CRISTO

1225

de tus enemigos, son t a n c l a r a s , q u e n e g a r su c o n t e n i d o es n o slo infidelidad, sino d e s v e r g e n z a . L o s e n e m i g o s son l o s p r i m e r o s e n confesar q u e d e S i n sali l a L e y d e Cristo q u e nosotros l l a m a m o s E v a n g e l i o , y sa viene d e s i g n a d a p o r cetro d e su p o d e r . Q u e l d o m i n a e n m e d i o de sus e n e m i g o s , l o s m i s m o s d o m i n a d o s , r e c h i n a n d o y c a s t a e t e a n d o l o s dientes, p e r o n o p u d i e n d o h a c e r n a d a c o n t r a l, lo a t e s t i g u a n . A c o n t i n u a c i n a a de : Jur el Seor, y no se arrepentir. E s t a e x p r e s i n est ind i c a n d o l a i n m u t a b i l i d a d de e s t o : T eres sacerdote sempiterno segn el orden de Melquisedec. Y lo ser j u s t a m e n t e , p o r q u e y a en a d e l a n t e n o e x i s t i r el s a c e r d o c i o n i el sacrificio s e g n e l o r d e n de A a r n , p u e s se ofrecer en t o d a s p a r t e s , b a j o el sacerdocio de C r i s t o , l a o f r e n d a ofrecida p o r M e l q u i s e d e c c u a n d o b e n d i j o a A b r a h n . Q u i n se p e r m i t i r d u d a r s o b r e l a p e r s o n a a q u i e n se refiere e s t o ? L a a l u s i n es c l a r a . Se a l u d e , si se ent i e n d e b i e n , a l a s cosas a p u n t a d a s q u i z m s o b s c u r a m e n t e en el m i s m o s a l m o , c o m o h e m o s n o t a d o y a en n u e s t r o s s e r m o n e s a l p u e b l o . A s , C r i s t o h a b l a en o t r o s a l m o p o r b o c a d e l p r o f e t a d e su h u m i l l a n t e p a s i n , y d i c e : Han taladrado mis manos y mis pies y han contado mis huesos uno a uno. Y ellos se pusieron a mirarme y a observarme. E s t a s p a l a b r a s estn s e a l a n d o su c u e r p o , t e n d i d o en l a c r u z ; sus pies y s u s m a n o s , t a l a d r a d a s con c l a v o s , y q u e d e este m o d o b r i n d a l o s c u r i o s o s y observ a d o r e s u n g r a t o e s p e c t c u l o . Y a a d e : S e repartieron entre s mis vestidos y sortearon mi tnica, p r o f e c a c u y o c u m p l i m i e n to l i t e r a l n a r r a el E v a n g e l i o . A esta luz, l a s cosas m e n o s c l a r a s q u e en l se dicen, se e n t i e n d e n p e r f e c t a m e n t e h a c i n d o l a s conita clarum est, ut non solum infideliter et infeliciter, sed etiara impudenter negetur. Et ipsi quippe fatentur inimici, ex Sion missam fuisse legem Christi, quod Evangelium nos vocamus, et eam virgam virtuts eius agnoscimus. Dominan vero eum in medio inimicorum suorum, iidem ipsi inter quos dominatur, dentibus frendendo et tabescendo, et nihil adversus eum valendo, testantur. Deinde quod paulo post dicit, Iuravit Dominus, et non poenitebit eum: quibus verbis immutabile futurum esse significat, quod adiungit, Tu es sacerdos in aeternum secundum ordinem Melchisedech "4, ex eo quod iam nusquam est sacerdotium et sacrificium secundum ordinem Aaron, et ubique offertur sub sacerdote Christo, quod protulit Melchisedech, quando benedixit Abraham ", quis ambigere permittitur, de quo ista dicantur? Ad haec itaque manifesta referuntur, quae paulo obscurius in eodem psalmo posita sunt, quando recte intelliguntur: quod in nostris iam popularibus Sermonibus fecimus. Sic et in illo ubi humilitatem passionis suae per prophetiam Christus eloquitur, dicens: Foderunt manus meas et pedes, dinumeraverunt omnia ossa mea. Ipsi vero consideraverant et conspexerunt me. Quibus utique verbis in cruce corpus significavit extentum, manibus pedibusque confixis et clavorum transverberatione confossis, eoque modo se spectaculum considerantibus et conspicientibus praebuisse. Addens etiam, Diviserunt sibi vestimenta mea, et saper vestem meam miserunt sortera 98. Quae prophetia quemadmodum impleta sit, evan94 38 ,s

c o r d a r c o n stas, cuya c l a r i d a d d e s l u m h r a . M x i m e t e n i e n d o en cuenta q u e l o s h e c h o s q u e n o c r e e m o s p a s a d o s y l o s v e m o s p r e sentes f u e r o n p r e d i c h o s m u c h o a n t e s en el s a l m o , y a h o r a se c u m p l e n en el m u n d o e n t e r o . A s lo q u e sigue en ese s a l m o : Se acordarn y se convertirn al Seor todos los confines de la tierra y se postrarn ante su acatamiento todas las naciones, porque el reino es del Seor y l seorear las naciones.

C A P I T U L O
PROFECAS SOBRE LA M U E R T E LOS SALMOS

X V I I I
EN

Y RESURRECCIN DEL SEOR 3, 40, 15 Y 6 7

1. L o s S a l m o s c o n t i e n e n t a m b i n p r o f e c a s s o b r e l a resur r e c c i n d e C r i s t o . Q u o t r a cosa significan estas p a l a b r a s d e l s a l m o 3 , d i c h a s e n p e r s o n a de E l : Yo me dorm y me entregu a un profundo sueo, y me levant, porque el Seor me tomar bajo su amparo? H a b r a l g u i e n q u e d e s a t i n e h a s t a el p u n t o de c r e e r q u e el profeta q u i s o s e a l a r c o n p i e d r a b l a n c a el q u e d u r m i y se l e v a n t , si este s u e o n o f u e r a l a m u e r t e , y el desp e r t a r , l a r e s u r r e c c i n , q u e c o n v i n o se a n u n c i a r a d e C r i s t o b a j o esta i m a g e n ? E n el s a l m o 4 4 a p a r e c e esto con luz m s m e r i d i a n a . E n p e r s o n a del M e d i a d o r se n a r r a n , s e g n c o s t u m b r e , c o m o p a s a d a s l a s cosas q u e se p r o f e t i z a b a n f u t u r a s . L a s cosas gelica narratur historia " . Tune profecto et alia recte intelliguntur, quae ibi minus aperte dicta sunt, cum congruunt his quae tanta manifestatione claruerunt: praesertim quia et illa quae non transacta credimus, sed praesentia contuemur, sicut in eodem psalmo leguntur tanto ante praedicta, ita nunc exhibta iam toto orbe cernuntur. Ibi enim paulo post dicitur: Commemorabuntur, et convertentur ad Dominum universi fines terrae, et adorabunt in conspectu eius universae patriae gentium; quoniam Domini est regnum, et ipse dominabitur gentium 8. CAPUT XVIII

DE PSALMO TERTIO, ET DE QUADRACESIMO, ET DE QUINTO DCIMO, ET DE SEXAGSIMO SPTIMO, IN QUIBUS MORS ET RESURRECTIO DOMINI FROPHETANTUR

I. De resurrectione quoque eius neququam Psalmorum oracula tacuerunt. Nam quid est aliud quod in Psalmo tertio ex persona eius canitur, Ego dormivi, et somnum cepi; exsurrexi quoniam Dominus suscipiet me? " An forte quisquam ita desipit, ut credat velut aliquid magnum nobis indicare voluisse Prophetam, quod dormierit, et exsurrexerit, nisi somnus iste mors esset, et evigilatio resurrectio, quam de Christo sic oportuit prophetari? Nam et in quadragesimo multo manifestius id ostenditur, ubi ex persona eiusdem Mediatoris, more slito, tanquam praeterita nar" Mt. 27,35. 38 Ps. jr.S.sg. ' Ps. 3,6-

P s . 109,1.2.4. G e n . 14,18 scvq. , P s . 31,17-10

1226

LA CIUDAD DE DIOS

XVII, 18, 1

XVII, 18, 2

DE LOS PROFETAS A CRISTO

1227

f u t u r a s p a r e c e n c o m o q u e e r a n ya r e a l i d a d en la p r e d e s t i n a c i n y p r e s c i e n c i a de D i o s , p o r q u e e r a n ciertas [ 2 4 ] . Prorrumpan mis enemigos en imprecaciones contra m: Cundo morir ste, decan, y se acabar su memoria? Si alguno entraba a visitarme, su corazn hablaba con mentiras y tramaba iniquidades contra m. Salase afuera y se confabulaba con los otros. Susurraban contra m todos mis enemigos; todos conspiraban para acarrearme males. Sentencia inicua pronunciaron contra m. Mas por ventura el que duerme no ha de volver a levantarse? E s t a s p a l a b r a s estn i n s i n u a n d o s e n c i l l a m e n t e u n a interp r e t a c i n , y es c o m o si d i j e r a : A c a s o el q u e m u e r e n o h a de t o r n a r a la v i d a ? L a s a n t e r i o r e s p r u e b a n q u e sus e n e m i g o s maq u i n a r o n y d i s p u s i e r o n su m u e r t e y q u e esto se realiz gracias a a q u e l q u e e n t r a b a a v i s i t a r l e y s a l a p a r a t r a i c i o n a r l e . A q u i n n o se le viene a l a s m i e n t e s J u d a s , t r o c a d o de discpulo en t r a i d o r ? Y c o m o h a b a n de l l e v a r a efecto sus m a q u i n a ciones, es decir, le h a b a n de d a r m u e r t e , d a n d o a e n t e n d e r q u e ellos con m a l i c i a v a n a d a r a n m u e r t e al q u e r e s u c i t a r a , a g r e g este verso, c o m o d i c i e n d o : Q u h a c i s , i n s e n s a t o s ? V u e s t r o crim e n ser m i s u e o . Acaso el que duerme no ha de volver a levantarse? Y, sin e m b a r g o , t a m a o desafuero n o h a de q u e d a r sin castigo, s e g n se d e d u c e de los s i g u i e n t e s v e r s c u l o s : Y lo que es ms, un hombre con quien viva yo en dulce paz, y en quien yo esperaba, y que coma de mi pan, levant contra m su planta, es decir, m e p i s o t e . Pero t, Seoraade, ten piedad de m y resuctame, y yo les dar su merecido. Quin, v i e n d o a los j u d o s a r r a n c a d o s de raz de sus sitiales con l a rantur, quae futura prophetabantur; quoniam quae ventura erant iam in praedestinatione et praescientia Dei velut facta erant, quia certa erant. Inimici, inquit, mei dixerunt mala mihi: Quando morietur, et peribit noraen eius? Et si ingrediebatur ut videret, vana locutum est cor eius, congregavit iniquitatem sibi. Egrediebalur joras, et loquebatur simul in unum. Adversas me susurrabant omnes inimici mei, adversas me cogitabant mala mihi. Verbum iniquum disposuerunt adversus me: Numquid qui dormit, non adiiciet ut resurgat? Hic certe ita posita sunt verba haec, ut nihil aliud dixisse intelligatur, quam si diceret, Numquid qui moritur, non adiiciet ut reviviscat? Superiora quippe demonstrant mortem ipsius cogitasse et disposuisse inimicos eius, et hoc actum esse per eum qui ingrediebatur ut videret, et egrediebatur ut proderet. Cui autem hic non occurrat ex discpulo eius factus traditor ludas? Quia ergo facturi erant quod moliebantur, id est, occisuri erant eum, ostendens illos vana malitia frustra occisuros resurrecturum, sic adiecit hunc versum, velut si diceret, Quid agitis vani? quod vestrum scelus erit, meus somnus erit. Numquid qui dormit, non adiiciet ut resurgat? Et tamen eos tam magnum nefas non impune facturos, consequentibus indicat versibus, dicens: Etenim homo pacis meae in quem speravi, qui edebat panes meos, ampliavit super me calcaneum; hoc est, conculcavit me. Tu autem, inquit, Domine, miserere mei, et resuscita me, et reddam Mis 10. Quis hoc iam neget, qui Iudaeos post passionem resurrectionemque Christi de sedibus suis bellica
100

g u e r r a y la d e s t r u c c i n q u e sigui a la p a s i n y r e s u r r e c c i n re Cristo, n e g a r este h e c h o ? El m a t a d o p o r e l l o s resucit, y les dio l u e g o u n c o r r e c t i v o t e m p o r a l , r e s e r v a n d o otro a los impenitentes p a r a c u a n d o venga a j u z g a r a los vivos y a los muerIos. E l m i s m o J e s s , d e s c u b r i e n d o a los a p s t o l e s al t r a i d o r a l a r g n d o l e u n b o c a d o , cit este v e r s i l l o del s a l m o y se lo a p l i c a s m i s m o : El que coma de mi pan levant sobre m su planta. E s t o o t r o : En quien esperaba, n o c o n v i e n e a la cabeza, sino al c u e r p o , p u e s el S a l v a d o r n o d e s c o n o c a al t r a i d o r , ya que a n t e s h a b a d i c h o : Uno de vosotros es un diablo. Mas a c o s t u m b r a a t o m a r s o b r e s la p e r s o n a de sus miembro," y a a t r i b u i r s e a s lo q u e es de ellos, p o r q u e c a b e z a y m i e m b r o s f o r m a n u n solo c u e r p o , Cristo [ 2 5 ] . As se e x p l i c a a q u e l l o del E v a n g e l i o : Tuve hambre y me disteis de comer, y as lo e x p o ne l : Cuando lo hicisteis a uno de estos mis pequeuelos, a m me lo hicisteis. D i j o , p u e s , q u e e s p e r a b a lo q u e h a b a n esp e r a d o de J u d a s sus d i s c p u l o s c u a n d o fu a g r e g a d o a los apstoles. 2. L o s j u d o s , sin e m b a r g o , n o creen q u e el Cristo que esp e r a n h a y a de m o r i r . P o r eso n o creen t a m p o c o q u e el C r i s t o a n u n c i a d o p o r la ley y p o r los p r o f e t a s sea n u e s t r o , sino n i c a m e n t e s u y o , y lo figuran exento de la m u e r t e . Y sostienen con a d m i r a b l e c e g u e r a y v a n i d a d q u e las p a l a b r a s c i t a d a s significan n o la m u e r t e y la r e s u r r e c c i n , sino el s u e o y el despert a r . P e r o el s a l m o 15 les g r i t a : Por eso se regocij mi corazn y prorrumpi en cnticos despus mi lengua. Ms an, mi carstrage et excidio funditus eradicatos videt? Occisus enim ab eis resurrexit, et reddidit eis interim temporariam disciplinam, excepto quod non correctis servat, quando vivos et mortuos iudicabit. Nam Dominus ipse fesus istum ipsum traditorem suum per panem porrectum ostendens Apostolis "", hunc etiam versum psalmi huius commemoravit, et in se dixit impletum: Qui edebat panes meos, ampliavit super me calcaneum. Quod autem ait, In quem speravi, non congruit capiti, sed corpori. eque enim nesciebat eum ipse Salvator, de quo ante iam dixerat, Unus ex vobis dabolus est102. Sed solet in se membrorum suorum transferre personam, et sibi tribuere quod esset illorum, quia caput et corpus unus est Christus: unde illud est in Evangelio, Esurivi, et dedistis mihi manducare. Quod exponens ait: Quando uni ex minimis meis fecistis, mihi fecistis1"3. Se taque dixit sperasse, quod tune speraverant de luda discipuli eius, quando est connumeratus Apostolis. 2. Iudaei autem Christum, quem sperant, moriturum esse non sperant. Ideo quem Lex et Prophetae annuntiaverunt, nostrum esse non putant; sed nescio quem suum, quem sibi alienum a mortis passione confingunt. Ideo mirabili vanitate atque caecitate verba quae posuimus, non mortem et resurrectionem, sed somnum et evigilationem significasse contendunf. Sed clamat eis etiam Psalmus quintus decimus: Proptcr hoc iucundatum est cor meum, et exsultavit lingua mea, insuper et caro mea requiescet in spe: quoniam non derelinques animam meam in inferno, ner,
101 102 1M

P s . 40, 6 - n .

l o . 13,26. I b i d . , 6,7!. M t . 25,35.40.

1228

LA CIUDAD DE DIOS

XVjl, 18, 2

XVS^, 1 9

DE [OS PROFETAS A CRISTO

1229

ne descansar en la esperanza. Porque yo s que no has de abandonar mi alma en el sepulcro, ni permitirs que tu santo experimente la corrupcin. Quin dira que su carne descans con la esperanza de no ser abandonada por el alma en el sepulcro, sino de revivir tornando a ella para no ser corrompida, como suelen corromperse los cadveres, sino el que resucit al tercer da ? A la verdad que esto no pueden decirlo del rey profeta, de David. Y el salmo 67 canta: Nuestro Dios es un Dios que salva y el Seor saldr por la muerte. Es posible bablar ya ms claro? El Dios que salva es Jess, que significa Salvador, o Salud. La razn de este nombre se dio en las palabras que se dijeron antes de nacer de la Virgen: Parirs un hijo. Y le pondrs por nombre Jess, pues El salvar al pueblo de sus pecados. Y como verti su sangre en remisin de esos pecados, no debi salir de la vida por otra puerta que la de la muerte. Por eso, en habiendo dicho: Nuestro Dios es el Dios que salva, aadi en seguida: Y el Seor saldr por la muerte, para dar a entender que nos haba de salvar muriendo. Se dice con admiracin: Y el Seor, como diciendo: Tal es la vida de los mortales, que ni el Seor mismo ha tenido otra puerta de salida que la muerte. dabis Sanctum tuum videre corruptionem '". Quis in ea spe diceret reqnievisse carnem suam, ut non derelicta anima sua in inferno, sed cito ad eam redeunte revivisceret, ne corrumperetur, sicut cadavera corrumpi solent, nisi qui die tertio resurrexit? Quod utique dicete non possunt de propheta et rege David. Clamat et sexagesimus septimus Psalrous: Deus noster, Deus salvos faciendi, et Domini exitus mortis1M, Quid apertius diceretur? Deus enim salvos faciendi Dominus est Iesus, quod interpretatur Salvator, sive Salutaris. Nam ratio nominis huius haec reddita est, quando priusquam ex virgine nasceretur dictum est: Pariet filium, et vocabis nomen us lesum. pse enim salvum faciet populum suam a peecatis eorum " 6 . In quorum peccatorum remissionem quoniam sanguis eius effusus est, non utique oportuit eum de hac vita exitus alios habere quam mortis. Ideo cum dictum esset, Deus noster, Deus salvos faciendi; continuo subiunctum est, Et Domini exitus mortis; ut ostenderetur moriendo salvos esse facturas. Sed mirando dictum est, Et Domini; tanquam diceretur, Talis est ista vita mortalium, ut nec ipse Dominus aliter ab illa exiret, nisi per mortem.
104 105 w s

CAPITULO

XIX

E L SALMO 68 Y LA INFIDELIDAD DE LOS JUDOS

Mas como los judos no ceden a testimonios tan manifiestos como son los de esta profeca, llevadas las cosas a un efecto tan cierto, indudablemente se cumple en ellos lo del salmo siguiente. El profeta dice all en persona de Cristo lo relativo a su pasin y expres lo que se patentiz en el Evangelio: Presentronme hil para comida y en mi sed me dieron a beber vinagre. Tras este banquete y tras unos manjares de esta calidad, aadi: En justo pago convirtasele su mesa en lazo de perdicin. Obscurzcanse sus ojos para que no vean y trelos siempre agobiados, etc. Todo esto no es un deseo, sino una prediccin proftica con capa de deseo. Qu tiene, pues, de particular que no vean aquellos cuyos ojos estn obscurecidos para que no vean? Qu tiene de particular que no miren las cosas celestiales quienes tienen su cerviz siempre encorvada a fin de que estn inclinados a las cosas terrenas? Estas metforas tomadas del cuerpo denotan realmente los vicios del alma. Y para poner lmite a mi pluma, baste lo dicho sobre los Salmos, es decir, sobre las profecas del rey David. Los lectores para quienes es esto archiconocido perdnenme y no se quejen de que haya omitido pasajes, segn su entender, ms decisivos y propios [ 2 6 ] . CAPUT XIX

DE PSALMO SEXAGSIMO OCTAVO, IN QUO IUDAEORUM PERTINAX INFIDELITAS DECLABATUR

P s . 15,9 et ro. P s . 67,21. M t . t,2l.

Sed ut Iudaei tam manifestis huius prophetiae testimoniis, etiain rebus ad effectum tam clarum certumque perductis, omnino non cedant, prefecto in eis illud impletur, quod in eo psalmo qui hunc sequitur, scriptum est. Cum enim et illie ex persona Christi, quae ad eius passionem pertinent, prophetice dicerentur, commemoratum est quod in Evangelio patuit: Dederunt in escam meam fel, et in siti mea potum mihi dederunt acetum 1*. Et velut post tale convivium epulasque sibi huiuscemodi exhibitas mox intulit, Fiat mensa eorum coram ipsis in muscipulam, et m retributionem, et in scandalum: obscurentur oculi eorum ne videant, et dorsum eorum semper incurva "*, et caetera, quae non optando sunt dicta, sed optandi specie prophetando praedicta. Quid ergo mirum, si haec manifesta non vident, quorum oculi sunt cbscurati, ne videant? quid mirum, si caelestia non suspiciunt, qui ut in terrena sint proni, dorsum eorum semper incurvum est? His enim verbis translatis a corpore, vitia significantur animorum. Ista de Psalmis, hoc est de prophetia regis David, satis dicta sint, ut aliquis modus sit. Ignoscant autem qui haec legunt, et cuneta illa noverunt; et de his quae fortasse firmiora me praetermisisse val intelligunt, vel existimant, non querantur.
107

P s . 6,32 ; M t . 57,34-4.

lM

P s . 78,23.24.

1230

U CIUDAD PE DIOS

XVII,20, 1

XV. 20, 1

DE LOS PROFETAS A CRISTO

1231

C A P I T U L O
REINADO Y M E R E C I M I E N T O S D E DAVID EN S U S

XX
Y DE SALOMN, S HIJO.

P R O F E C A S SOBRE C R I S T O

LIBROS

PRESUNTOS O REALES

I . D a v i d , h i j o de la J e r u s a l n celestial, t a n e n c o m i a d o p o r la E s c r i t u r a , r e i n en la J e r u s a l n t e r r e n a . S o b r e p a s sus delitos con su h u m i l d e y s a l u d a b l e p e n i t e n c i a ; t a n t o , q u e es, sin d u d a , del nmero de a q u e l l o s de q u i e n e s d i c e : Felices aquellos a quienes se han perdonado sus iniauidades y se han borrado sus pecados. A D a v i d sucedi en el t r o n o su h i j o S a l o m n , q u e , c o m o h e m o s a p u n t a d o , c o m e n z a r e i n a r en v i d a a n de su pad r e . L a p r o s p e r i d a d , q u e h a s t a el e s p r i t u de los s a b i o s , le d a m s q u e le a p r o v e c h la s a b i d u r a , a n h o y d i g n a de m e m o r i a y e n t o n c e s a l a b a d a p o r d o q u i e r a [ 2 7 ] . T a m b i n l, al p a r e c e r , profetiz en sus l i b r o s . T r e s de e l l o s h a n s i d o a d m i t i d o s en el c a n o n : los P r o v e r b i o s , el Eclesiasls y el C a n t a r de los Cant a r e s . O t r o s dos, que l l e v a n p o r t t u l o , u n o , la S a b i d u r a , y o t r o , el E c l e s i s t i c o , p o r l a s e m e j a n z a d e estilo, l a t r a d i c i n l o s h a a t r i b u i d o t a m b i n a S a l o m n 2 8 ) . M a s los e n t e n d i d o s estn de a c u e r d o en decir q u e n o son de l. C o n t o d o , la I g l e s i a , p r i n c i p a l m e n t e la o c c i d e n t a l , ya desde a n t i g u o los h a a d m i t i d o c o m o c a n n i c o s [ 2 9 ] . E n u n o de stos, en la S a b i d u r a , se p r e dice c l a r a m e n t e la p a s i n de C r i s t o . H e a q u la r e l a c i n de sus

i m p o s m a t a d o r e s : Armemos, pues, lazos al justo, visto que no es de provecho para nosotros y que es contrario a nuestras obras y nos eha en cara los pecados contra la Ley. Y nos desacredita divulgando nuestra depravada conducta. Protesta tener la ciencia de Dips y se llama a s mismo Hijo de Dios. Se ha hecho el censor de nuestros pensamientos. No podemos sufrir ni aun su vista, porque no se asemeja su vida a la de los otros y sigue una conducta muy diferente. Nos mira como ai gente frivola y ridicula, se abstiene de nuestros usos como de inmundicias, prefiere lo que esperan los justos en la muerte. Y se glora de tener a Dios por padre. Veamos ahora si sus palabras son verdaderas. Experimentemos lo que le acontecer y veremos cul ser su paradero. Que, si es verdaderamente hijo de Dios, Dios le tomar a su cargo y le librar de las manos de sus adversarios. Examinmosle a fuerza de afrentas y de tormentos para conocer su resignacin y probar su paciencia. Condenmosle a la ms infame muerte, pues que, segn sus palabras, ser el atendido. T a l e s cosas i d e a r o n y t a n t o d e s a t i n a r o n , c e g a d o s p o r su s o b e r b i a . Y en el E c l e s i s t i c o se p r e d i c e la fe de l o s g e n t i l e s en estos t r m i n o s : Oh Dios, dominador de todas las cosas!, ten misericordia de nosotros e infunde tu temor en todas las naciones. Levanta tu brazo contra las naciones extraas y experimenten tu poder. En presencia de ellos demostraste en nosotros tu santidad, a fin de que conozcan, como nosotros liemos conocido, oh Seor!, que no hay Dios fuera de ti. E s t a p r o f e c a en f o r m a de o r a c i n y de s p l i c a la v e m o s c u m p l i d a p o r J e s u c r i s t o . P e r o centes: Circumveniamus iustum, quoniam insuavis est nobis, et contrarias est operibus nostris, et improperen nobis peccata legis, et infamat in nos peccata disciplinae nostrae. Promittit scientiam Dei se habere, et filium Dei se nominat. Factus est nobis in traductionem cogitationum nostrarum. Gravis est nobis etiam ad videndum, quoniam dissimilis est alus vita illius, et immutatae viae eius. Tanquam nugaces aestimati sumus ab illo, et abstinet se a viis nostris quasi ab immunditiis: praefert novissma iustorum, et gloriatur patrem Deum se habere. Videamus ergo si sermones illius veri sunt, et. tentemus quae ventura sunt illi, et sciemus quae erunt novissima eius. Si enim iustus est filius Dei, suscipiet illum, et liberabit eum de mana contrariorum. Contumelia et tormento interrogemus illum, ut sciamus reverentiam illius, et probemus patientiam ipsius. Morte turpissima condemnemus illum: erit enim ei respectas ex sermonibus illius. Haec cogitaverunt, et erraverunt: excaecavit enim illos malitiaipsorum11". In Ecclesiastico autem fides gentium futura praedicitur isto modo: Miserere nostri, dominator Deus omnium, et immitte timorem tuum super omnes gentes: extolle manum tuam super gentes alienas, et videant potentiam tuam. Sicut coram Mis sanctificatus es in nobis, ita coram nobis magnificeris in Mis, ut agnoscant te secundum quod et nos agnovimus te, quia non est Deus praeter te, Domine m . Hanc optandi et precandi specie prophetiam per Iesum Christum videmus impletam. Sed adversus contra110 m

CAPUT

XX

D E KKGNO AC MRITO DAVID, ET DE FILIO irsius SALOMSE, EAQUE PROPHETIA QUAE AD C H R I S T U M PERTINENS INVENITUR, VEL IN EIS LIBRIS QUI SCRIPTIS IPSIUS COPULANTUR, VEL IN EIS QUOS IPSIUS ESSE NON DUBIUM EST

I. Regnavit ergo David in terrena lerusalem, filius caelestis Ierusalem, divino multum testimonio praedicatus: quia et delicia eiiis tanta pietate superata sunt, per saluberrimam poenitendi humilitatem, ut prorsus inter eos sit, de quibus ipse ait, Beati quorum remissae sunt iniquitates, et quorum tecla sunt peccata 109. Post hunc regnavit eidem populo universo Salomn eius filius, qui, ut supra dictum est, patre suo vvente coepit regnare. Hic bonis initiis, malos exitus habuit. Quippe secundae res, quae sapientium nimos fatigant, magis huic obfuerunt, quam profut ipsa sapientia, etiam nunc et deinceps memorabilis, et tune longe lateque ladala. Prophetasse etiam ipse reperitur in suis libris, qui tres recepti sunt in auctoritatem canonicam, Proverbia, Ecclesiastes, et Canticum canticorum. Alii vero do, quorum unus Sapientia, alter Ecclesiasticus dicitur, propter eloquii nonnullam similitudinem, ut Salomonis dicantur, obtinuit consuetudo: non autem esse ipsius, non dubitant doctiores; eos tamen in auctoritatem, mxime occidentalis, antiquitus recepit Ecclesia: quorum in uno, qui appellatur Sapientia Salomonis, passio Christi apertissime prophetatur. Impii quippe interfectores eius commemorantur di10

P s . 31,1.

S a p . 3,13-21. E c o l i . 36,1-5.

1232

LA CIUDAD DE DIOS

XVIII.^O, 2

XW%

20,2

DI; t o s

PROFETAS A CRISTO

1233

c o m o estos l i b r o s n o e s t n en el c a n o n de los j u d o s , tienen m e n o s fuerza c o n t r a l o s c o n t r a d i c t o r e s . 2 . H a c e r v e r q u e c u a n t o de esta l a y a se dice en i o s t r e s l i b r o s , q u e c i e r t a m e n t e son de S a l o m n , y q u e los j u d o s recon o c e n c o m o c a n n i c o s , c o n v i e n e a Cristo y a l a Iglesia, sera m u y p e n o s o , y de a b o r d a r l o n o s l l e v a r a m s a l l de lo j u s t o . Sin e m b a r g o , este d i s c u r s o de los v a r o n e s i m p o s , q u e l e e m o s en los P r o v e r b i o s : Escondamos injustamente en la tierra al varn justo y tragumosle vivo como lo hace el infierno. Borremos su memoria de la tierra y echemos mano a su preciosa heredad, n o es t a n o b s c u r o c o m o p a r a n o p o d e r f c i l m e n t e e n t e n d e r l o de Cristo y de su I g l e s i a . A l g o s e m e j a n t e p u s o J e s s en b o c a de los m a l o s c o l o n o s en la p a r b o l a e v a n g l i c a : He aqu el heredero; venid, matmosle, y ser nuestra la heredad. A s i m i s m o , el texto ya c i t a d o de este l i b r o , al t r a t a r de l a estril, h a n s o l i d o e n t e n d e r l o s i e m p r e de Cristo y de la I g l e s i a q u i e n e s c o n o c i e r o n q u e Cristo es la S a b i d u r a de D i o s . La Sabidura se fabric una casa y labr siete columnas. Inmol sus vctimas, escanci su vino en la copa y prepar su mesa. Envi a sus siervos a convocar con excelente encomio al banquete, diciendo: Si hay algn necio, que venga a m. Y a los carentes de juicio les dijo: Venid a comer de mi pan y a beber el vino que os tengo preparado. Estas p a l a b r a s nos dejan entrever que la S a b i d u r a de D i o s , o sea, el V e r b o , c o e t e r n o al P a d r e , se edific u n a casa en el seno de la V i r g e n , el c u e r p o h u m a n o , y q u e a l, dictores non tanta firmitate proferuntur, quae scripta non sunt in canone ludaeorum. 2. In tribus vero illis, quos Salomonis esse constat, et Iudaei cannicos habent, ut ostendatur ad Christum et Ecclesiam pertinere quod in eis eiusmodi reperitur, operosa disputatio necessaria est, quae nos ultra quam oportet, si nunc adhibetur, extendit. Tamen quod in Proverbiis legitur, viros impios dicere, Abscondamus in trra virum iustum iniuste, absorbeamus vero eum tanquam infernus viventem, et auferamus eius memoriam de trra, possessionem eius pretiosam apprehendamus l l 2 ; non ita obscurum est, ut de Christo et possessione eius Ecclesia sine laboriosa expositione non possit intelligi. Tale quippe aliquid etiam Dominus ipse lesus per evangelicam parabolam ostendit dixisse malos colonos: Hic est haeres, venite, occidamus eum, et nostra erit haereditas l l s . Itemque illud in eodem libro, quod iam ante perstrinximus, cum ageremus de sterili quae peperit s e p t e m " ' , nonnisi de Christo et Ecclesia mox ut fuerit pronuntiatum consuevit intelligi ab eis, qui Christum Sapientiam Dei esse noverunt. Sapientia aedificavit sibi domum, et suffulsit columnas septem; immolavit suas victimas, miscuit in cratere vinum suum, et paravit mensam suam. Misit servos suos convocans cum excellenti praedicatione ad crterero, dicens: Quis est insipiens? divertat ad me. Et inopibus sensu dixit: Venite, mandcate de meis panibus, et bibite vinum quod miscui vobis 115. Hic certe agnoscimns Dei Sapientiam, hoc est, Verbum Patri
J]2 113

c o m o l o s m i e m b r o s a la cabeza, sujet su I g l e s i a ; q u e i n m o l las v c t i m a s de los m r t i r e s , q u e p r e p a r la m e s a con v i n o y p a n c l a r a a l u s i n al s a c e r d o c i o s e g n el o r d e n de M e l q u i s e d e c y que l l a m a los i n s e n s a t o s y d e s t i t u i d o s de j u i c i o , p u e s , s e g n l a e x p r e s i n del A p s t o l , escogi a los d b i l e s p a r a confundir a los fuertes. A los d b i l e s se d i r i g e en este l u g a r : Dejad la estulticia para vivir y buscad la prudencia para tener vida. H a c e r s e p a r t c i p e de su m e s a es c o m e n z a r a t e n e r vida [ 3 0 ] . Y q u significacin m s p r o p i a p u e d e d a r s e a a q u e llas p a l a b r a s del E c l e s i a s t s : El hombre no tiene ms bien que lo que come y bebe, q u e a p l i c a r l a s a l a p a r t i c i p a c i n de esta mesa, q u e el M e d i a d o r del N u e v o T e s t a m e n t o , s a c e r d o t e s e g n el o r d e n de M e l q u i s e d e c , b r i n d a de su c u e r p o y s a n g r e ? Este sacrificio sucedi a los sacrificios del V i e j o T e s t a m e n t o , q u e n o e r a n m s q u e u n s m b o l o del f u t u r o . E n el s a l m o 39 r e c o n o c e m o s t a m b i n la voz del M e d i a d o r , que h a b l a p o r b o c a del p r o f e t a : No has querido sacrificios ni oblaciones, pero me has dado un cuerpo perfecto. Y es q u e , en l u g a r de t o d o s a q u e l l o s sacrificios y o b l a c i o n e s , se ofrece su c u e r p o y se a d m i n i s t r a a los c o m u l g a n t e s . Q u e el Eclesiasts no p i e n s a en los b a n q u e t e s del p l a c e r c a r n a l al h a b l a i de c o m e r y b e b e r p u n t o este f r e c u e n t e m e n t e r e p e t i d o y g r a n d e m e n t e e n c a r e c i d o , lo d e j a asaz e n t r e v e r c u a n d o d i c e : Mejor es ir a una casa de luto que a una taberna; y poco despus:

coaeternum, in tero virginali domum sibi aedificasse Corpus humanum, et huic, tanquam capiti membra, Ecclesiam subiumxisse, martyrum victimas immolasse, mensam in vino et panibus praeparasse, ubi apparet etiam sacerdotium secundum ordinem Melchisedech, insipientes et inopes sensu vocasse; quia, sicut dicit Apostolus, infirma huius mundi elegit, ut confunderet fortia 11B. Quibus tamen infirmis quod sequitur dicit: Derelinquite insipientiam, ut vivatis; et quaerite prudentiam, ut habeatis vitam Participem autem fieri mensae illius, ipsum est incipere habere vitam. Nam et in alio libro, qui vocatur Ecclesiastes, ubi ait, Non est bonum homini, nisi quod manducabit et bibet""; quid credibilius dicere intelligitur, quam quod ad participationem mensae huius pertinet, quam sacerdos ipse Mediator Testamenti novi exhibet secundum ordinem Melchisedech de corpore et sanguine suo? Id enim sacrificium successit mnibus illis sacrificiis veteris Testamenti, quae immolabantur in umbra futuri: propter quod etiam vocem illam in Psalmo tricsimo et nono eiusdem Mediatoris per prophetiam loquentis agnoscimus: Sacrificium et oblationem noluisti, corpas autem perfecisti mihi110. Quia pro illis mnibus sacrificiis et oblationibus corpus eius offertur, et participantibus ministratur. Nam istum Ecclesiastem in hac sententia manducandi et bibendi, quam saepe repetit, plurimumque commendat, non sapere carnalis epulas voluptatis, satis illud ostendit, ubi ait, Melius est ir in domum luctus, quam ir in domum potus: et paulo post, Cor, inquit, sapientium in domo luctus, in "' " i cor. 1,37. Prov. 9,6. Ked. 8,15. Ps. 3&7-

114 115

Supra, c.4 n.4. Prov. 9.1-5.

P r o v . 1,11-13. M t . 21,38.

1234

M CIUDAD DE DIOS

XJVI/20,2

XVII, 2 1

DE tOS PROFETAS A CKISTO

1235

El corazn de los sabios va a la casa del luto, y el corazn de los necios, a la casa de banquetes. P e r o estimo m s d i g n o de m e n c i n lo t o c a n t e a l a s d o s c i u d a d e s , la d e l d i a b l o y la d e Cristo, y a sus d o s reyes, Cristo y el d e m o n i o . Desdichado de ti, oh pas!dice, cuyo rey es un adolescente y cuyos prncipes comen de maana. Dichosa t, tierra, cuyo rey es hijo de los naturales y cuyos prncipes comen a su tiempo en fortaleza y no en confusin. Llam a d o l e s c e n t e a l d i a b l o p o r su estulticia y su s o b e r b i a , temerid a d , p e t u l a n c i a y d e m s vicios q u e suelen a b u n d a r en esa e d a d [ 3 1 ] ; y a Cristo, h i j o de los n a t u r a l e s , es decir, de l o s santos patriarcas, ciudadanos de la Ciudad libre, de quienes fu c a r n a l m e n t e e n g e n d r a d o . L o s p r n c i p e s de a q u e l l a c i u d a d c o m a n de m a d r u g a d a , o sea, a n t e s d e l a h o r a d e b i d a , porq u e n o e s p e r a b a n la felicidad r e a l en el siglo f u t u r o , q u e es l a v e r d a d e r a , d e s e a n d o ser felices c u a n t o antes c o n l a felicidad del m u n d o . E n c a m b i o , los p r n c i p e s de l a C i u d a d de C r i s t o e s p e r a n p a c i e n t e m e n t e el t i e m p o d e l a f e l i c i d a d a u t n t i c a . E s t o i n d i c a n l a s e x p r e s i o n e s en fortaleza, no en confusin, porque n o l o s e n g a a l a e s p e r a n z a , d e l a cual dice el A p s t o l : La esperanza no confunde. Y u n s a l m o : Ninguno que espere en ti quedar confundido. El C a n t a r de los C a n t a r e s es u n d e l i q u i o e s p i r i t u a l d e l a s a l m a s santas en las b o d a s del R e y y de la Reina de la Ciudad, es decir, d e Cristo y d e l a I g l e s i a . P e r o ese d e l i q u i o est envuelto b a j o el velo d e l a a l e g o r a a fin de p r e n d e r su a n h e l o m s a r d i e n t e m e n t e en los p e c h o s y de d e s c u b r i r s e c o n m s j o et cor insipientium in domo epularum 1~. Sed illud magis commemorandum existimo de hoc libro, quod pertinet ad civitates duas, unam diaboli, alteram Christi, et earum reges diabolum et Christum: Vae tib, trra, inquit, cuius rex adolescens, et principes tui mane comedunt. Beata tu, trra, cuius rex tuus filius ingenuorum, et principes tui in tempore comedunt, in jortitudine, et non in conjsione " \ Adolescentem dixit diabolum, propter stultitiam, et superbiam, et temeritatem, et pe tulan tiam, caeteraque vitia, quae huic aetati assolent abundare: Christum autem filium ingenuorum, sanctorum scilicet Patriarcharum, pertinentium ad liberam civitatem, ex quibus est in carne progenitus. Principes illius civitatis mane manducantes, id est ante horam congruam; quia non exspectant opportunam, quae vera est, in futuro saeculo felicitatem, festinanter beari huius saeculi celebritate cupientes. Principes autem civitatis Christi tempus non fallacis beatitudinis patienter exspectant. Hoc ait, in jortitudine, et non in confusione: quia non eos fallit spes; de qua dicit Apostolus, Spes autem non confundit123. Dicit et Pasalmus, Etenim qui te exspectant, non confundentur 1=3. Iam vero Canticum canticorum spiritualis quaedam sanctarum est voluptas mentium, in coniugio illius Regis et reginae civitatis, quod est Christus et Ecclesia. Sed haec voluptas allegorieis tegminibus involuta est, ut desideretur ardentius, nudeturque iucun,2

c u n d i d d , a p a r e c i e n d o el e s p o s o , a q u i n se dice en el C a n t a r : Los jusios te aman, y la esposa, q u e o y e : La caridad en tus delicias. P o r tener a n t e la vista el fin de l a o b r a , p a s a m o s p o r a l t o m u c h a s cosas.

\
\ \
REYES POSTERIORES A SALOMN EN J U D Y EN ISRAEL

C A P I T U L O

X X I

E n los d e m s reyes de J u d y de I s r a e l p o s t e r i o r e s a Salom n , a p e n a s se e n c u e n t r a u n a profeca q u e en sus e n i g m t i c o s dichos y a d i v i n a c i o n e s d c a b i d a a Cristo y a l a I g l e s i a . J u d e I s r a e l f u e r o n l o s n o m b r e s de l a s d o s p a r t e s en q u e se dividi el r e i n o , p o r j u i c i o d e D i o s en p r e m i o al c r i m e n de Salom n , b a j o su h i j o , q u e le sucedi en el t r o n o . L a s diez t r i b u s d a d a s a J e r o b o n , esclavo de S a l o m n , c o n s t i t u i d o r e y de e l l a s en S a m a r i a , se l l a m a r o n p r o p i a m e n t e I s r a e l , n o m b r e q u e f u comn a todo aquel pueblo. Y las otras dos tribus, J u d y B e n j a m n , q u e h a b a n q u e d a d o s o m e t i d a s a J e r u s a l n en cons i d e r a c i n a D a v i d , cuyo reino n o d e b a d e s g a j a r s e a su l i n a j e , r e c i b i e r o n el n o m b r e de J u d , p o r q u e d e esa t r i b u e r a D a v i d . L a t r i b u de B e n j a m n , p a r t e , corno he d i c h o , de este r e i n o , e r a la c u n a de S a l , p r e d e c e s o r d e D a v i d . A m b a s t r i b u s , c o m o q u e d a a p u n t a d o , se l l a m a b a n J u d , d i s t i n g u i n d o s e c o n ese n o m b r e de I s r a e l , q u e se reserv a l a s diez t r i b u s q u e t e n a n dius, el appareat sponsus, cui dieitur in eodem Cntico, Aequitas dilexit fe'" 4 ; et sponsa quae ibi audit, Chantas in deliciis tuis l2". Tacita multa transimus, cura huius operis terminandi. CAPUT XXI

DE RECIBUS POST SALOMONEM, SIVE IN IUDA, SIVE IN ISIAEL

E c c l . 7,3.5. I b i d . , 10,16 e t 17 " R o m . 5,5. 12S Ps. 34,3.


121

Caeteri post Salomonem reges Hebraeorum vix inveniuntur per aliqua aenigmata dictorum suorum rerumve gestarum, quod ad Christum et Ecclesiam pertineat, prophetasse, sive in luda, sive in Israel. Sic enim appellatae sunt illius populi partes, ex quo propter Salomonis offensam tempore filii eius Roboam, qui patri successit n regnum, Deo vindicante divisus est. Proinde tribus decem, quas accepit Ieroboam servus Salomonis, rex eis in Samaria constitutus, proprie vocabantur Israel, quamvis hoc rmiversi populi illius nomen esset. Duabus vero tribubus, Iudae scilicet et Beniamin, quae propter David, ne penitus regnum stirpis eius fuisset eradicatum, remanserant subiacentes civitati lerusalem, Iudae nomen fuit: quia ipsa erat tribus unde David. Benjamn vero tribus altera ad dem regnum, sicut dixi, pertinens, erat unde fuit Sal rex ante David. Sed simul istae duae tribus, ut dictum est, luda vocabantur; et hoc nomine discernebantur ab Israel, quod appellabantur proprie decem tribus haben121 12

C a n t . 1,3. = I b i d . , 7,6.

1236

LA CIUDAD DE DIOS

XvTLT, 22

XVT, 2 3

DE LOS PROFETAS A CRISTO

1237

su r e y p r o p i o . L a t r i b u de Lev, t r i b u s a c e r d o t a l , e n c a r g a d a d e l c u l t o a D i o s n o sujeta a l o s reyes, h a c a el n m e r o t r e c e . Y Jos, u n o de los doce h i j o s de I s r a e l , f o r m n o u n a t r i b u s o l a m e n t e , c o m o los d e m s , sino d o s , E f r a n y M a n a s e s . N o o b s t a n t e , l a t r i b u d e Lev p e r t e n e c a m s a l r e i n o d e J e r u s a l n , d o n d e e s t a b a el t e m p l o de D i o s , a l c u a l serva. U n a vez divid i d o el r e i n o , r e i n en J e r u s a l n R o b o n , p r i m e r r e y de J u d , h i j o d e S a l o m n , y en S a m a r a , J e r o b o n , r e y de I s r a e l , esclavo de S a l o m n . Y c o m o R o b o n i n t e n t a r a d e c l a r a r l a g u e r r a como a rebelde a la parte separada, Dios prohibi al pueblo p e l e a r c o n t r a s u s h e r m a n o s , y dijo p o r su p r o f e t a q u e eso fu o b r a s u y a . D e d o n d e se colige q u e en ese a s u n t o n o h u b o pec a d o a l g u n o n i p o r p a r t e d e l r e y de I s r a e l n i p o r p a r t e d e l p u e b l o , sino n i c a m e n t e c u m p l i m i e n t o de u n castigo i m p u e s t o p o r l a v o l u n t a d de D i o s . U n a vez q u e l a c o n o c i e r o n a m b a s p a r t e s , h i c i e r o n e n t r e s l a s p a c e s , p u e s l a divisin fu de reino, n o de r e l i g i n [ 3 2 ] .

divina, t o d a l a n a c i n , fuera s e d u c i d o y se v o l v i e r a a l a est i r p e de D a v i d . A s i n t r o d u j o l a i d o l a t r a en su r e i n o y e n g a con n e f a n d a i m p i e d a d al p u e b l o de D i o s , o b l i g n d o l e a r e n d i r con l culto a l o s d o l o s . C o n t o d o , n i a u n e n t o n c e s dej D i o s de r e p r e n d e r p o r sus p r o f e t a s n o s o l a m e n t e a l r e y , sino t a m bin a sus sucesores, i m i t a d o r e s d e su i m p i e d a d , y a t o d o el pueblo. All y entre ellos vivieron los grandes y famosos profetas E l i a s y Elseo, su d i s c p u l o , q u e h i c i e r o n m u c h a s m a r a v i l l a s . A E l i a s , q u e deca en esta c o y u n t u r a : Seor, han pasado a cuchillo a tus profetas, han destruido tus altares y he quedado yo solo, y me buscan para quitarme la vida, se le resp o n d i q u e h a b a all siete m i l v a r o n e s q u e n o h a b a n d o b l a d o sus r o d i l l a s a n t e B a a l .

C A P I T U L O
DIVERSOS AZARES DE L O S R E I N O S

X X I I I
JUDOS HASTA LA CAUTIVIDAD

C A P I T U L O
JEROBON Y LA IDOLATRA.

X X I I
DURANTE SU REINADO

PROFECAS

Mas Jerobon, no creyendo cuya v e r a c i d a d h a b a p r o b a d o m a n o el r e i n o , t e m i q u e , si el q u e estaba en J e r u s a l n , d o n d e

con espritu perverso a Dios, al p r o m e t e r l e y r e c i b i r de su p u e b l o i b a al t e m p l o d e D i o s , d e b a sacrificar, segn l a l e y

Y en el r e i n o de J u d , c u y a c a p i t a l e r a J e r u s a l n , n o faltar o n t a m p o c o p r o f e t a s en t i e m p o d e l o s reyes s i g u i e n t e s . D i o s los e n v i a b a c u a n d o le p l a c a , b i e n p a r a a n u n c i a r l o q u e e r a necesario, bien p a r a corregir los pecados y encomendar la justicia. P o r q u e t a m b i n a l l , a u n q u e en m e n o r e s c a l a q u e en Isr a e l , h u b o reyes q u e o f e n d i e r o n g r a v e m e n t e a D i o s con sus i m p i e d a d e s , y f u e r o n c a s t i g a d o s m s s u a v e m e n t e c o n el p u e b l o ficandi causa universae illi genti veniendum fuit, seduceretur ab eo populus, et stirpi David tanquam regio semini redderetur; et instituit idololatriam in regno suo, et populum Dei secum simulacrorurn cultu obstrictum nefanda impietate decepit. Nec tamen omnmodo cessavit Deus non solum illum regem, verum etiam successores eius et impietatis imitatores, populumque ipsum, arguere per Prophetas. Nam ibi exstiterunt et magni illi insignesque Prophetae, qui etiam mrabilia multa fecerunt, Elias et Elisaeus discipulus eius. Etiam ibi dicenti Eliae, Domine, Prophetas tuos occiderunt, altara tua suffoderunt, et ego relictas sum solus, et quaerunl animam meamr2'''; responsum est, illie esse septem millia virorum, qui non curvaverunt gema ante Baal. CAPUT XXIII pj

tes suum regem. Nam tribus Levi, quoniam sacerdotalis fuit, Dei, non regum servitio mancipata, tertia decima numerabatur. Ioseph quippe unus ex duodecim iliis Israel, non imam, sicut caeteri singulas, sed duas tribus fecit, Ephraem et Manassen. Veruratamen etiam tribus Levi ad regnum Ierosolymitanum pertinebat magis, ubi erat Dei templum, cui serviebat. Diviso igitur populo, primus regnavit in Ierusalem Roboam, rex luda, filius Salomonis; et in Samaria Ieroboam, rex Israel, servus Salomonis. Et cum voluisset Roboam tanquam tyrannidem divisae ulitis parts bello persequi, prohibitus est populus pugnare cum fratribus suis, dicente Deo per prophetam, se hoc fecisse "". Linde apparuit nullum in ea re, vel regis Israel, vel populi fuisse peccatum, sed voluntatem Dei vindicantis impletara. Qua cognita, pars utraque nter se pacata conquevit: non enim religionis, sed regni fuerat facta divisio. CAPUT XXII

DE IEROBOAM, QUI IMPIETATE IDOLOLATRIAE SIIBDITUM SUSI POPULUM PROFANAVIT, IN OtJO TAMEN NON DESTITIT D E S ET P R O P H K T A S INSPIRARE, ET VIOLTOS AB IDOLOLATRIAE CRIMINE CUSTODIRE

Di". VARIO UTIIIUSQUE KEGNI H E B R A E O R U M STATU, e ,>ONEC AMBO POPULI IN (AFTIVITATEM DIVERSO TEMPORE DUCERENTUR, REVOCATO POSTEA IDA IN RUCNUM SUUM, QUOD NOVISSIME IN RoMANORUM TRANSIIT POTESTATEM

Verum rex Israel Ieroboam mente perversa non credens Deo, quem veracem promissb sibi regno datoque probaverat, timuit ne veniendo ad templum Dei, quod erat in Ierusalem, quo secundum divinara legem sacri126 j e r 12,24.

Itemque in regno luda pertinente ad Ierusalem, etiam succedentium regum temporibus non defuenint Prophetae; sicut Deo placebat eos mittere, vel ad praeiumtiandum quod opus erat, vel ad corripienda peccata, pvaecipiendamque iustitiam. Nam et illie, etsi longe minus quam in Israel, tamen exstiterunt reges qui suis impietatibus Deum graviter offenderent, et raoderatis flagellis cum populo simili plecterentur. Piorum
12!

3 R e g . 19,10.

1238

LA CIUDAD DE D I O S

XVII, 23

XIVII, 2 4

DE LOS PROFETAS A CRISTO

12?,9

q u e los i m i t a b a . E s cierto q u e h a y otros reyes de u n a v i r t u d g r a n d e m e n t e a l a b a d a y s e a l a d a ; p e r o en I s r a e l , u n o s m s y otros m e n o s , t o d o s fueron m a l o s . T a n t o u n a p a r t e c o m o la otra, segn la o r d e n o la p e r m i s i n d e la P r o v i d e n c i a d i v i n a , tan p r o n t o e r a s u b l i m a d a con la p r o s p e r i d a d c o m o a b a t i d a con la a d v e r s i d a d . Y as se l a s t i m a b a n n o s o l a m e n t e con guer r a s e x t e r i o r e s , s i n o t a m b i n con g u e r r a s civiles, b r i l l a n d o m e r c e d a eso la m i s e r i c o r d i a o la i r a d e D i o s . Este e s t a d o de cosas d u r h a s t a q u e , c r e c i e n d o m s y m s su i n d i g n a c i n , t o d a la n a c i n fu v e n c i d a en g u e r r a p o r los c a l d e o s y l l e v a d a cautiva en su m a y o r p a r t e a A s i r a . P r i m e r o las diez t r i b u s de I s r a e l , y l u e g o , J u d , t r a s la r u i n a de J e r u s a l n y su famossimo t e m p l o . E n esa c a u t i v i d a d vivi p o r e s p a c i o de setenta a o s . D e s p u s , p u e s t a en l i b e r t a d , r e s t a u r el t e m p l o destrudo, y, a u n q u e m u c h s i m o s vivan en t i e r r a e x t r a n j e r a , en adelante n o h u b o ya d o s r e i n o s n i d o s reyes. H a b a u n solo p r n cipe, y J e r u s a l n e r a su corte. Y al t e m p l o de D i o s , q u e all h a b a , v e n a n en d e t e r m i n a d a s p o c a s t o d o s , de t o d a s p a r t e s y p o r los m e d i o s d e q u e d i s p o n a n . M a s n i a u n entonces les falt a r o n e n e m i g o s y c o n q u i s t a d o r e s de o t r a s n a c i o n e s , p u e s Cristo les h a l l y a t r i b u t a r i o s de los r o m a n o s . cae regum merita ibi non parva laudantnr. In Israel autem reges alios niagis, alios minus, omnes tamen reprobos legimus. Utraque igitur pars, scut iubebat divina providentia, vel sinebat, variis et erigebatur prosperitatibus, et adversitatibus premebatur: et sic affligebatur, non solum externis, verum etiam nter se civilibus bellis, ut certis existentibus causis, misericordia Dei vel ira patesceret; doee eius indignatione crescente, universa gens illa a Chaldaeis debellantibus, non solum subverteretur in sedibus suis, sed etiam ex mxima sui parte transferretur in trras Assyriorum, prius illa pars, quae vocabatur Israel in tribubus decem; postea vero etiam ludas, eversa lerusalem et templo illo nobilissimo: in quibus terris per annos septuaginta captivum egit otium. Post quos inde dimissa, templum quod eversum fuerat, instauravit: et quamvis plurimi eius in alienigenarum degerent terris, non habuit tamen deinceps duas regni partes, et dos diversos in singulis partibus reges: sed in lerusalem princeps eorum umis erat; atque ad Dei templum, quod ibi erat, omnes undique, ubicumque essent, et undecumque possent, per certa tmpora veniebant. Sed nec tune eia^bnstes ex alus gentibus expugnatoresque defuerunt: nam etiam Romanor -<m tributarios eos Christus invenit.
i, ( i fi

C A P I T U L O
LTIMOS

X X I V
RAYANOS

P R O F E T A S ENTRE L O S J U D O S Y P R O F E T A S YA A L N A C I M I E N T O D E C R I S T O

E n el t i e m p o q u e m e d i e n t r e la v u e l t a d e B a b i l o n i a y el n a c i m i e n t o del S a l v a d o r , d e s p u s d e M a l a q u a s , A g e o y Zac a r a s p r o f e t a s de e n t o n c e s y E s d r a s , n o t u v i e r o n m s p r o fetas. S l o Z a c a r a s , p a d r e de J u a n , e I s a b e l , su esposa, profet i z a r o n p r x i m o y a el n a c i m i e n t o d e l S a l v a d o r . Y en su nacim i e n t o , el viejo S i m e n , la a n c i a n a y v i u d a A n a y J u a n , el l t i m o de t o d o s . Este, s i e n d o y a m o z o , a n u n c i a C r i s t o , y a j o v e n , n o c o m o f u t u r o , sino s e a l a n d o a l d e s c o n o c i d o con con o c i m i e n t o p r o f t i c o . P o r eso dijo el S e o r q u e la Ley y los profetas han durado hasta Juan. E l E v a n g e l i o n o s d a a con o c e r l a s p r o f e c a s de estos cinco, y h a b l a t a m b i n de q u e la V i r g e n , M a d r e del S e o r , profetiz a n t e s q u e S a n J u a n . M a s los j u d o s infieles n o a d m i t e n esta p r o f e c a . S i n e m b a r g o , m u c h o s de e l l o s q u e h a n c r e d o a l E v a n g e l i o l a s h a n a c e p t a d o . E n esta ocasin se d i v i d i r e a l m e n t e I s r a e l en d o s p a r t i d o s , con a q u e l l a divisin q u e el profeta S a m u e l a n u n c i a S a l como inmutable. L o s j u d o s infieles h a n a d m i t i d o en el c a n o n a M a l a q u a s , A g e o , Z a c a r a s y E s d r a s . S o n los l t i m o s a d m i t i d o s . S u s escri-

CAPIIT

XXIV

DE PROPHETIS QUI VEL APUD IUDAHOS FOSTREMI FUERUNT, VEL QUOS CIRCA TEMFUS NATIVITATIS CLIRISTI EVANGLICA PRODIT HISTORIA

Toto autem illo tempore, ex quo redierunt de Babylonia, post Malachiam, Aggaeum et Zachariam, qui tune prophetaverunt, et Esdram, non habuerunt Prophetas usque ad Salvatoris adventum, nisi alium Zachariam patrem Ioannis, et Elisabeth eius uxorem, Christi nativitate iam prxima; et eo iam nato, Simeonem senem, et Annam viduam iamque grandaevam, et ipsum loannem novissimum: qui invens, iam iuvenem Christum, non quidem futurum praedixit, sed tamen incognitum prophetica cognitione monstravit: propter quod ipse Dominus ait, Lex et Prophetae usque ad loannem'2'. Sed istorum quinqu prophetatio ex Evangelio nobis nota est: ubi et ipsa Virgo mater Domini ante loannem prophetasse inveni1= tur . Sed hanc istorum prophetiam Iudaei reprobi non accipiunt: acceperunt autem, qui ex eis innumerabiles Evangelio crediderunt. Tune enim ver Israel divisus est in do, divisione illa, quae per Samuelem prophetam Sauli reg est mmutabilis praenuntiata. Malachiam vero, Aggaeum, Zachariam, et Esdram, etiam Iudaei reprobi in auctoritatem canonicam receptos novissimos habent. Sunt enim et scripta eorum, sicut aliorum,
128 M t . 11,13 -'' L e . 1,46-55.

1240

U CIUDAD DE DIOS

XVII, 24

tos son c o m o los de o t r o s q u e e n t r e la g r a n m u l t i t u d de profet a s e s c r i b i e r o n cosas q u e figuran en el canf>n. D e sus profecas s o b r e Cristo y la I g l e s i a m e creo en el d e b e r de c i t a r a l g u n a s en esta o b r a . L o h a r con m s h o l g u r a eji el l i b r o siguiente p a r a n o r e c a r g a r d e m a s i a d o el p r e s e n t e . qui in magna multitudine Prophetarum perpauci a scripserunt, quae auctoritatem canonis obtinerent. De quorum praeilicts, quae ad Christum Ecclesiamque eius pertinent, nonnulla mihi in hoc opere video esse ponenda: quod commodius fiet, adhivante Domino, seq u e nti libro; ne hunc tam prolixum ulterius oneremus.

NOTAS

AL

LIBRO

XVII

[1] Agustn ya desde su punto de vista apriorstico pasa a dar una interpretacin a los textos profticos. Como puede verse, toda su ideologa va montada sobre un sentido plenamente teolgico. Por eso decimos nosotros que los hechos no tienen una teologa propia, porque sta es ciencia del espritu. Los hechos en s estn exigiendo un intrprete, y se es el hombre, que, si les aplica unas categoras teolgicas, los convierte en teolgicos, y es lo que hace el Santo en toda su obra. [2] Aunque a primera vista la palabra instrumenti que usa el texto de Migne parece una errata, sin embargo, por otros muchos pasajes podemos concluir que no es tal. En realidad, el trmino conserva siempre la misma significacin primitiva de testamento, y por este vocablo lo traducimos, aunque en realidad el otro no deje de implicar una idea propia suya, la instrumentalidad. [3] El eclecticismo ha sido ya sealado en los escritos del Santo. Tambin en la interpretacin de la Escritura sigue, al menos as lo expresa en teora, una sentencia media, ni historia solo ni simbolismo solo, sino una y otra bien unidas. Lo mismo sostiene en diversos pasajes del Contra Faustum Manichaeum, [4] Como ya hemos hecho notar, concede verdadera historicidad a los Libros santos, mejor, a su contenido. Sin embargo, la historia en su tiempo no era ya la historia de los antiguos pueblos; en otros trminos, el contenido de la palabra historia era distinto ya entonces de la historia en sentido oriental. [5] El retrucano y el juego de palabras fueron las dos figuras preferidas del gran Obispo de Hipona en sus obras. En esta frase se encierra toda una teologa mstica, llena de agustinianismo. El entender y conocer que el hombre no vale nada y que lo que tiene se lo debe a Dios, es la base de su vida espiritual. Sentir se hominem, que deca en el sermn 40, o, con otras palabras, humildad y confianza en Dios. [6] Hunc virum Dei ludaei Phinees esse dicunt, quem et Heliam autumnant, dice San Jernimo en sus Tradiciones hebraicas (In librum 1 Regum). [7] En las Retractationes (II 43,2) apostilla as este punto: In septimo-decimo libro, quod dictum est de Samuele: Non erat de filiis Aaron, dicendum potius fuit: Non erat filius sacerdotis. Filias quippe sacerdotum, defunctis sacerdotibus succedere magis legitimi mors fuit: nam in filiis Aaron reperitur pater Samuelis; sed sacerdos non fuit nec ita in filiis ut eum ipse genuerit Aaron, sed sicut omnes illius populi dicuntur filii Israel. [8] Un cntico al nuevo sacerdocio. Parece como solazarse en la gran dignidad que se concedi en el Nuevo Testamento. Se acabaron las figuras, todo es luz. El hombre ha sido encumbrado a la categora de los dioses; es tan poderoso, que a su palabra desciende Cristo al altar, y all permanece en espera de adoradores. El mundo es ya de Cristo por obra de sus ministros, y en todas partes, parece decir Agustn, se ofrece ya el sacrificio de los cristianos. [9] La referencia es manifiesta al sacramento de la Eucarista. Con todo, no quiere ser ms explcito. Hemos de decir por eso que an se conservaba algn residuo de la ley del arcano? Es posible, pero de he-

1242

LA CIUDAD DE DIOS

NOTAS AI, I.IBRO XVII

1243

dio se acostumbraba ya a hablar ms claro, y el mismo San Agustn lo hace donde el tema le da lugar a ello. [10] As ensea tambin en el libro XVIII, captulo 20, y as leemos en los Hechos de los Apstoles (13,21). En los libros de los Reyes no se dan los aos del reinado de Sal, como los de los dems reyes. Josefo en el libro VI de sus Antiquitatum dice: Regnavit Sal vvente Samuele annis duodecim, mortuo eo viginti do. Seran, por tanto, treinta y cuatro. La opinin ms comn es la sostenida por Eusebio y Sulpicio Severo, que afirman que los aos de Samuel estn comprendidos bajo aquellos cuarenta aos en que rein Sal, porque de la cronologa sagrada se concluyen solamente cuarenta aos desde la muerte del sumo sacerdote Hel. Sin embargo, la base cronolgica an sigue desconocida. Y seguimos en la creencia de que esos aos son generaciones de cuarenta aos cada una. [11] En el captulo 8, nmero 22, del libro De unitate Ecclesiae explica Agustn este mismo salmo. Y lo aplica tambin a Cristo. El ttulo del salmo 71dice les A Salomn. Mas como lo que en l se dice no puede hallarse en aquel rey temporal, cado ms tarde en graves desrdenes, se concluye con evidencia plena, en contra de los mismos judos, que todo ello fu anunciado de Cristo. Y no hay cristiano que niegue esto; pues son tales las cosas que se dicen, que no cabe dudar ser propias de Cristo. Tambin se encuentran all pasajes que atestiguan la difusin de la Iglesia por todo el orbe despus del sometimiento de todos los reyes a Cristo. Y luego comenta la clusula que viene exponiendo en este captulo. [12] Esta es una de las ideas ms fundamentales del cristianismo. La ideologa es plenamente paulina en su concepcin y en su realizacin. La imagen de la Ciudad encaja perfectamente en este crculo. La ciudad de Dios es una construccin, y sus fieles se van edificando mutuamente con sus buenas obras. [13] Sobre la destruccin del reino escuchemos el relato de Flavio Josefo en el libro X, captulo 11, de sus Antiquitatum ludaicarum: Atque hic fuit Davidici generis regum exitus, qui unus el viginti regnaverunt deinceps, idque temporis spatium quingentos et quindecim annos con tinet, et menses insuper sex cum diebus septem, annumeratis viginti annis primi regs Saulis, qui fuit tribus alterius; qui si substrahantur, a Davidi ad ultimum annum Sedechiae jluxerunt anni quadringenti nonaginta quatuor et menses sex. En general, los autores se dividen, y slo concuerda con Josefo Zonaras. T14] Dios ha marcado a cada ser su puesto en el cosmos. El orden es la primera maravilla de la creacin. Todas las cosas estn ordenadas por el Creador, y l es el nico capaz de ordenarlas como deben. La voluntad humana, como criatura, tambin est ordenada. Ahora el problema difcil es saber el orden de la misma, cmo debe dirigirse en cada caso concreto para conservar el orden. Y es sabido que puede hacer bienes de los mismos males. La voluntad tiene tambin un fin bueno, y el orden lleva necesariamente a l. [15] La Ciudad de Dios la van edificando poco a poco los individuos. Las sociedades prosperan y se enriquecen a medida que crecen y se perfeccionan los individuos que las componen. En otros trminos: Agustn define que la perfeccin social va fundada sobre la perfeccin individual, y es que l no conceba una sociedad area, hueca y vaca, puramente ideal, y estaba bien prevenido contra toda hipocresa. [16] Si la felicidad eterna consiste en ver a Dios, la perfeccin temporal se reducir a la visin de Dios, y ser tanto ms perfecto uno cuanto ms idneo sea para ver a Dios. A esa meta se ha de encaminar

toda la vida en este peregrinaje hacia la eternidad. La fe es el primer principio de la catarsis que opera la purificacin. Es un apoyo y una muleta necesaria para caminar esta jornada de ac. [17] La unidad es la aspiracin cumbre de toda sociedad. Y sta slo se conseguir una vez que la purificacin se haya realizado plenamente. El mismo monacato no tiene otro fin que la unidad y la expansin de la misma. Y esta unidad radica en el equilibrio de todos los miembros de la comunidad y de todas sus funciones. [18] Sin embargo, hoy est fuera de cuestin que los Salmos no fueron escritos por David todos. Haba grandes colecciones de salmos, y entre ellos se eligieron unos cuantos que valan para el culto divino. En cuanto a la inspiracin de los mismos, no se presenta problema desde el momento que fueron admitidos en el canon y han sido aprobados como tales. [19] Partiendo del supuesto anterior, esta apreciacin es redundancia. Pero, siguiendo el pensamiento del Santo, en este caso implica para nosotros una gran puerilidad y un continuo milagro, cosa que no puede admitirse a la ligera, dado que Dios no da al hagigrafo ideas, sino que obra con las que l tiene. [20] El centn era una composicin potica formada con versos de otro autor, pero cuyo fondo es del que la hace con versos de otro. La palabra puede usarse tambin como personal, que es el sentido que aqu parece darle Agustn. [21] Alude evidentemente a sus Enarrationes in Psalmos. Casi todos los Santos Padres y autores eclesisticos anteriores a l haban escrito, si no tratados completos como comentarios a los Salmos, s comentarios a algunos salmos. [22] Ve en estas dos ciudades las dos figuras bblicas de su concepcin. Teodoro Hacker lia precisado que las tres potencias que operan la historia son Dios, el diablo y el hombre (cf. El cristiano y la historia [Madrid 1954] p.89-102). San Agustn coloca al hombre en el centro, y en el hombre se enfrentan Dios y el demonio, y en esta tensin se va desarrollando la historia con signo positivo o negativo. [23] Puede verse a este propsito la Enarracin al salmo 44, nmero 32. [24] Y he aqu la gran cuestin que se presentaba tambin a Agustn, y cuyo alcance no se le ocultaba. Sin embargo, l no se ha detenido a solucionarla. Se formulara la pregunta de la siguiente manera: Si la presciencia es cierta, y las cosas tambin, cmo los seres son contingentes y no necesarios? Es cierto que San Agustn ya dio respuesta al contestar en la primera parte de la obra a Cicern diciendo que el conocimiento no cambia la esencia de las cosas; pero la solucin pareca insuficiente. Y en verdad que, a la luz de la razn, la pregunta qvieda sin respuesta. [25] Los lugares paralelos son abundantsimos. Para no hacernos largos en su enumeracin, remitimos a los lectores a dos obras principales: A los Tratados sobre el evangelio de San Juan y a los Sermones. El cristocentrismo y, sobre todo, la teora del cuerpo mstico es el pensamiento ms fecundo de la teologa agustiniana juntamente con la concepcin sobre la gracia. [26] San Agustn senta la necesidad imperiosa de su disculpa. El que haya ledo algunas pginas del Santo, mxime en sus Confesiones, habr podido observar varias veces su temor a verse ridiculizado. Es difcil dar una explicacin a hecho tan notorio, y quiz no fuera la peor decir que tena demasiado entraada la conciencia de su misin, y tema

1244

CIUDAD DE DIOS

ser infiel a ella. Por otra parte, nos consta que sus enemigos eran muchos, aunque tambin lo fueran sus admiradores. [27] La sabidura de Salomn ha pasado a ser proverbial en toda la humanidad. Sin embargo, hay muy diversas opiniones sobre el particular-. San Agustn en este pasaje se hace eco de Salustio, que en la Guerra de Calilina (c.ll) dice expresamente: Quippe secundae res sapientium nimos faligan t. [28] Como puede apreciarse, la formacin del canon de la Escritura no haba alcanzado an su desarrollo completo en este tiempo. Aunque, en general, esos libros eran admitidos en el canon, sin embargo, todava haba algunos que los rechazaban del mismo, como dejan entrever estas palabras. [29] En el libro II, captulo 7, nmero 13, De doctrina christiana, al dar la lista de los libros contenidos en el canon de la Escritura, despus de enumerar los anteriores, es decir, los histricos en general, aade: Deinde Prophetae in quibus David unus lber Psalmorum; et Salomonis tres, Proverhiorum, Cntica canticorum, et Ecclesiastes. Nam illi do libri, unus qui Sapientia, et alius qui Ecclesiasticus inscribitur, de quadam similitudine Salomonis esse dicuntur: nam Iesus Sirach conscripsisse constantissime perhibetur, qui tamen quoniam in auctoritatem recipi meruerunt, inter propheticos numerandi sunt. En las Retractaciones (II 4,2) ya advierte que el autor de la Sabidura no es Jess Sirach, como dice en este texto De doctrina christiana. [30] Alude, sin duda, a aquel pasaje de San Juan en el que se dice: Habet vitam aeternam et ego resuscitabo eum in novissimo die. Con todo, la expresin no parece propia, puesto que el cristiano como tal comienza a tener vida por el bautismo, que es, como afirma el concilio de Florencia, la puerta de todos los sacramentos. [31] La fina psicologa del Santo se detiene en los detalles. El mismo nos narra en los tres primeros libros de sus Confesiones los pecados que suelen abundar en esa edad. La adolescencia tena lugar, segn San Agustn y los antiguos, de los catorce a los veintiocho aos. Sabido es que dividan la vida en siete pocas o edades: infancia, niez, adolescencia, juventud, virilidad, vejez o senectud y decrepitud, y que a cada una le determinaban un perodo concreto de aos. Cf. De ver. relig. 26,48; En. in Ps. 127,14; Epist. 213,1, etc. San Isidoro de Sevilla extendi esa divisin por la Europa medieval, y Santo Toms se sirvi de ella como argumento de congruencia para probar el nmero septenario de los sacramentos. [32] La divisin territorial no implica divisin religiosa. A Dios se le puede y se le debe servir siempre y en todas partes. Por consiguiente, la unidad de religin en todas las naciones sera indudablemente el principio de unificacin de todos los pueblos. La divisin y las guerras han procedido siempre del campo religioso de una o de otra forma.

LIBRO

XVIII

[1]

En

l habla del desarrollo simultneo de las dos ciudades, de la terrena y de la celestial, desde Abrahn hasta el fin del mundo. Adems, menciona los orculos que han anunciado a Cristo, bien de las sibilas, bien, sobre todo, de los vates sagrados que escribieron desde el principio del imperio romano: de Oseas, Amos, Isaas, Miqueas y los siguientes. C A P I T U L O
RESUMEN Y

RECAPITULACIN

H e p r o m e t i d o h a b l a r s o b r e el o r i g e n , d e s a r r o l l o v fines d e b i d o s de l a s dos c i u d a d e s , la de D i o s y la de este siglo, en la q u e a h o r a p e r e g r i n a a q u l l a en sus c i u d a d a n o s , los h o m b r e s . P a r a ello h e r e f u t a d o con la a y u d a d i v i n a , en los diez prim e r o s l i b r o s de esta o b r a , a los e n e m i g o s de l a C i u d a d de Dios, q u e a n t e p u s i e r o n sus dioses a Cristo, f u n d a d o r de aqulla, y q u e e n v i d i a n a t r o z m e n t e a los c r i s t i a n o s con u n rencor r a y a n o en el frenes. E n los c u a t r o l i b r o s siguientes t r a t del o r i g e n de l a s dos c i u d a d e s , c u m p l i e n d o el p r i m e r a p a r t a d o de m i t r i p l e p r o m e s a . L u e g o , en el l i b r o X V , h a b l del d e s a r r o llo de l a s m i s m a s desde el p r i m e r h o m b r e h a s t a el d i l u v i o .

LBER

XVIII

Dicit de terrenae civitatis a tempore Abraham ad mundi fi/iem procursu cum ipsa civitate caelesti: et attingit oracula de Christo, eum Sibillarum, tum mxime sacrorum Vatum, qui ab regni Romanorum exordio scripserunt, Osee, Amos, Isaiae, Michaeae, et subsequentium. CAPUT I

D F . HIS QUAF. TISQIIF, AI) TMPORA S A L V A T O R I S DECEM ET SEPTUM VOLMINIfWS DISPUTATA SUNT

De civitatum duarum, quarum Dei una, saeculi huius est altera, in qua nunc est, quantum ad hominum genus pertinet, etiam ista peregrina, exortu et procursu et debitis finibus me scripturum esse promisi: cum prius inimicos civitatis Dei, qui conditori eius Christo dos suos praeferunt, et livore sibi perniciosissimo atrociter invident Christianis, quantum me adiuvaret eius gratia, refellissem; quod voluminibus decem prioribus feci. De hac vero mea, quam modo commemoravi, tripartita promissione,

1246

LA CIUDAD DE DIOS

X5VIII, 2, 1
XIVLHI, 2 , 2 PARALELISMO ENTRE LAS DOS CIUDADES 1247

Desde esta poca hasta Abrahn corrieron parejas ambas ciudades en el tiempo y en la obra. Mas desde Abrahn hasta la poca de los reyes de Israelperodo expuesto en el libro XVIy desde los reyes hasta la encarnacin del Salvadorque cierra el libro XVIIparece que corri sola en mi pluma la Ciudad de Dios, aun cuando en el mundo hayan seguido ambas un curso y un desarrollo temporal idntico. As ha sucedido desde el principio del gnero humano. He procedido as con el fin de que el desarrollo propio de la Ciudad de Dios apareciera ms distintamente, sin ser parangonada a contrario con la otra desde que las promesas de Dios comenzaron a ser ms claras hasta el nacimiento del Mesas, en quien deban cumplirse esas promesas. Verdad es que hasta la revelacin del Nuevo Testamento no se ha mostrado entre luz, sino entre sombras. Ahora estoy en que es preciso analizar cuanto sea suficiente el curso de la ciudad terrena desde los das de Abrahn, a fin de que el lector pueda comparar las dos ciudades entre s. C A P I T U L O II

R E Y E S DE LA CIUDAD TERRENA Y POCA DE SU REINADO

1. La sociedad de los mortales, extendida por toda la tierra y en los ms diversos lugares, ligada por la comunin de una misma naturaleza, se divide con frecuencia contra s misdecimum sequentibus quatuor libris ambarum est digestus exortus: deinde procursus ab homine primo usque ad diluvium libro uno, qui est huius operis quintus decimus; atque inde usque ad Abraham rursus ambae, sic ut in temporibus, ita et in nostris litteris cucurrerunt. Sed a patre Abraham usque ad Regum tempus Israelitarum, ubi sextum decimum volumen absolvimus, et inde usque ad ipsius in carne Salvatoris adventum, quousque decimus septimus liber tenditur, sola videtur in meo stilo cucurrisse Dei civitas: cum in hoc saeculo non sola cucurrerit, sed ambae utique in genere humano, sicut ab inito simul, suo procursu tmpora variaverint. Verum hoc ideo feci, ut prius, ex quo apertiores Dei promissiones esse coeperunt, usque ad eius ex Virgine nativitatem, in quo fuerant quae primo promittebantur implenda, sine interpellatione a contrario alterius civitatis, ista quae Dei est procurrens, distinctius appareret; quamvis usque ad revelationem Testamenti novi, non in lumine, sed in umbra cucurrerit. Nunc ergo, quod intermiseram, video esse faciendum, ut ex Abrahae temporibus quomodo etiam illa cucurrerit, quantum satis videtur, attingam, ut ambae inter se possint consideratone legentium comparari. CAPUT
Di;

ma, y la parte que domina oprime a la otra. Esto se debe a que cada uno busca su propia utilidad y su cuprdidad y a que el bien que apetecen, o no es suficiente para nadie, o no para todos, porque no es el bien autntico [2J. La parte vencida se rinde a la vencedora, prefiriendo a la dominacin o aun a la libertad cualquiera paz y salud. Tanto es as, que ha causado gran admiracin el pueblo que am ms perecer que servir [ 3 ] . En efecto, en casi todas las naciones la naturaleza grita con voz fuerte que los vencidos prefieran sufrir el yugo de los vencedores a ser aniquilados en los ltimos furores de la guerra [ 4 ] . Y as se entiende que, no sin un consejo de la Providencia, en cuya mano est el ser vencedor o vencido en la guerra, unos pueblos hayan sido seores y otros subditos [ 5 ] . Mas entre todos los imperios de la tierra en que la utilidad o la cupididad terrenas han dividido la sociedad (sociedad que con una palabra genrica llamamos ciudad de este mundo) sobresalen por su poder y abolengo dos: el de los asirios y el de los romanos, ordenados y distintos el uno del otro, tanto por los lugares como por el tiempo. Aqul floreci primero, y surgi en Oriente, y ste brill despus, y surgi en Occidente. El fin del uno seal el principio del otro [ 6 ] . Yo dira que los dems reinos y reyes son como apndices de stos. 2. Nio, segundo rey de los asirios, que haba sucedido a su padre Bel o, primer rey de este reino, estaba en el trono cuando naci Abrahn en el pas de los caldeos [ 7 ] . En aquel entonces era an muy chico el reino de los sicionios, por el cual Marco Varrn, docto a carta cabal, comenz la Historia
dam communione devincta, utilitates et cupiditates suas quibusque sectantibus, dum id quod appetitur, aut nemini, aut non mnibus sufficit, quia non est idipsum, adversum se ipsam plerumque dividitur, et pars partem, quae praevalet, opprimit. Victrici enim victa succumbit, dominationi scilicet, vel etiam libertati qualemcumque pacem praeferens ac salutem: ita ut magnae fuerint admirationi qui perire quam servir maluerunt. Nam in mnibus fere gentibus quodammodo vox naturae ista personuit, ut subiugari victoribus mallent, quibus contigit vinci, quam bellica omnifariam vastatione deleri. Hinc factum est ut non sine Dei providentia, in cuius potestate est ut quisque bello aut subiugetur aut subiuget, qudam essent regnis praediti, qudam regnantibus subditi: sed inter plurima regna terrarum, in quae terrenae utilitatis vel cupiditatis est divisa societas (quam civitatem mundi huius universali vocabulo nuncupamus), do regna cernimus longe caeteris provenisse clariora, Assyriorum primum, deinde Romanorum, ut temporibus, ita locis inter se ordinata atque distincta. Nam quo modo illud prius, hoc posterius; eo modo illud in Oriente, hoc id Occidente surrexit: denique in illius fine huius initum confestim fuit. Regna caetera, caeterosque reges velut appendices istorum dixerim. 2. Ninus ergo iam secundus rex erat Assyriorum,* qui patri suo Belo successerat, regni illius primo regi, quando in trra Chaldaeorum natus est Abraham. Erat etiam tempore illo regnum Sicyoniorum admodum parvum, a quo ille undecumque doctissimus Marcus Varro scribens de Gente populi Romani, velut antiquo tempore, exorsus est. Ab his enim

II

TERRENAE CIVITATIS RECIBUS ATQUE TEMPORIBUS, QUIBUS AB EXORTU ABRAHAE SANCTORUM TMPORA SUPPUTATA CONVENIUNT

1. Societas igitur usquequaque mortalium diffusa per trras et in locorum quantislibet diversitatibus, unius tamen eiusdemque naturae qua-

1248

L A CIUDAD DE DIOS

X V I I I , 2, 2

XVIII, 2, 3

PARALELISMO ENTRE LAS DOS CIL DADES

1249

del pueblo romano [ 8 ] . D e los reyes de los sicionios d e s c i e n d e a los a t e n i e n s e s ; de stos, a los l a t i n o s , y de los l a t i n o s , a los r o m a n o s . P e r o estos i m p e r i o s , q u e h a n p r e c e d i d o a la fundacin de R o m a , son m u y p o c a cosa en c o m p a r a c i n con el de los a s i r i o s . E s v e r d a d q u e S a l u s t i o , h i s t o r i a d o r r o m a n o , reconoce q u e los a t e n i e n s e s f u e r o n m u y c e l e b r a d o s e n G r e c i a , p e r o es m s la f a m a q u e la r e a l i d a d . H a b l a n d o de ellos, d i c e : L a s h a z a a s de los atenienses, a m i j u i c i o , fueron, es cierto, g r a n des y g l o r i o s a s , p e r o q u i z q u e d e n u n p o c o p o r d e b a j o de la fama. L a e l o c u e n c i a d e los i n g e n i o s o s e s c r i t o r e s q u e a l l vivier o n h a c o n t r i b u i d o m u c h o a e n g r a n d e c e r las g l o r i a s de los atenienses p o r el m u n d o . A s , la v i r t u d y el v a l o r de sus h r o e ha sido r e a l z a d a p o r l a g r a n d e z a de sus p r e c l a r o s i n g e n i o s . A d a s e a esto l a g l o r i a n o p e q u e a de q u e en e l l a se h a n c u l t i v a d o s o b r e m a n e r a las l e t r a s y la filosofa. Si c o n s i d e r a m o s el i m p e r i o , n i n g u n o h a s u p e r a d o en a m p l i t u d y e x t e n s i n , en los p r i m e r o s t i e m p o s , al de los a s i r i o s . E n efecto, se c u e n t a q u e N i o , h i j o de B e l o , s o m e t i a t o d a el A s i a , l l e v a n d o sus c o n q u i s t a s h a s t a los confines de L i b i a [ 9 ] . Y esto, A s i a , q u e es la t e r c e r a p a r t e del m u n d o , y en c u a n t o a extensin, la m i t a d . S l o los i n d i o s q u e d a r o n en O r i e n t e sin ser t r i b u t a r i o s de este i m p e r i o . Su esposa S e m r a m i s les d e c l a r l a g u e r r a a su m u e r t e . As q u e d a r o n s o m e t i d o s y o b e d i e n t e s a l i m p e r i o a s i r i o t o d o s a q u e l l o s p u e b l o s , casi d i r a m o s sin a c t u a c i n p r o p i a . A b r a h n n a c i , b a j o el r e i n a d o de N i o , e n t r e los c a l d e o s . P e r o c o m o l a h i s t o r i a de los g r i e g o s n o s es m u c h o m s c o n o c i d a q u e la de los a s i r i o s , y p o r los g r i e g o s p a s a r o n a los l a t i n o s y a los r o m a n o s , los q u e h a n p r e t e n d i d o h i s t o r i a r los o r g e n e s Sicyoniorum regibus ad Athenienses pervenit, a quibus ad Latinos, inde ad Romanos; sed ante conditam Romam in comparatione regni Assyriorum perexigua ista memorantur. Quamvis Athenienses in Graecia plurimum claruisse fateatur etiam Sallustius Romanus historicus, plus tamen fama, quam re ipsa. Nam loquens de illis: Atheniensium, inquit, res gestae, sicuti ego existimo, satis amplae magnificaeque fuere: verum aliquanto minores tamen, quam fama feruntur. Sed quia provenere ibi scriptorum magna ingenia, per terrarum orbem Atheniensium faota pro maximis celebrantur. Ita eorum qui fecere, virtus tanta habetur, quantum eam verbis potuere extollere praeclara ingenia \ Accedit huic civitati non parva etiam ex litteris et philosophis gloria, quod ibi potissimum talia studia viguerunt. Nam quantum attinet ad imperium, nullum maius primis temporibus, quam Assyriorum fuit, nec tam longe lateque diffusum. Quippe ubi Ninus rex, Beli filius, universam Asiam, quae totius orbis ad numerum partium tertia dicitur, ad magnitudinem vero dimidia reperitur, usque ad Libyae fines subegisse traditur. Solis quippe Indis in partibus Orientis non dominabatur: quos tamen eo defuncto Semiramis uxor eius est aggressa bellando. Ita factum est, ut quicumque in illis terris populi, sive reges erant, Assyriorum regno ditionique parerent, et quidquid imperaretur efficerent. Abraham igitur in eo regno apud Chaldaeos Nini temporibus natus est. Sed quoniam res Graecae multo sunt nobis quam Assy1

del p u e b l o r o m a n o d e s d e la m s r e m o t a a n t i g e d a d , m e c r e o e n la o b l i g a c i n de r e c o r d a r los reyes a s i r i o s . As a p a r e c e r c m o B a b i l o n i a c a m i n a su j o r n a d a c o m o u n a p r i m e r a R o m a codendose con l a C i u d a d de D i o s , p e r e g r i n a en este m u n d o . E n c u a n t o a los h e c h o s q u e c o n v e n g a i n s e r t a r e n esta o b r a p a r a p a r a n g o n a r e n t r e s las dos c i u d a d e s , la t e r r e n a y la celestial, ser mej o r t o m a r l o s de los g r i e g o s y l a t i n o s , e n t r e los c u a l e s R o m a es como una segunda Babilonia [ 1 0 ] . 3 . C u a n d o n a c i A b r a h n , r e i n a b a e n t r e los a s i r i o s N i o , s e g u n d o r e y de e l l o s , y E u r o p s e n t r e los sicionios [ 1 1 ] . E l p r i m e r o h a b a s u c e d i d o a Belo, y el s e g u n d o , a E g i a l e o . C u a n d o D i o s p r o m e t i a A b r a h n u n p u e b l o n u m e r o s o y la b e n d i c i n de t o d a s l a s n a c i o n e s en su d e s c e n d e n c i a d e s p u s de h a b e r salido de B a b i l o n i a , r e i n a b a e n t r e los a s i r i o s el c u a r t o rey, y e n t r e los sicionios, el q u i n t o . E r a rey de los a s i r i o s el h i j o de iVino d e s p u s de su m a d r e S e m r a m i s , q u e , s e g n la h i s t o r i a , la m a t p o r q u e os p r o f a n a r i n c e s t u o s a m e n t e a su h i j o . A l g u n o s p i e n s a n q u e e l l a f u n d a B a b i l o n i a . E n r e a l i d a d , p u d o restaur a r l a [ 1 2 ] . C u n d o y c m o fu f u n d a d a , lo h e m o s d i c h o ya en di l i b r o X V I . A l h i j o de N i o y de S e m r a m i s q u e sucedi a su m a d r e en el t r o n o , u n o s lo l l a m a n t a m b i n N i o , y o t r o s , con p a l a b r a d e r i v a d a del p a d r e , N i n i a s . T e l x j n r e g a e n t o n c e s el i m p e r i o de los s i c i o n i o s . E n su r e i n a d o c o r r i e r o n das t a n b o n a n c i b l e s y a l e g r e s , q u e a su m u e r t e le r i n d i e r o n culto c o m o a dios, con sacrificios y j u e g o s . Y c u e n t a n q u e fu el p r i m e r o h o n r a d o con la i n s t i t u c i n de los j u e g o s . riae notiores, et per Graecos ad Latinos, ac deinde ad Romanos, qui etiam ipsi Latini sunt, temporum seriem deduxerimt qui gentem populi Romani in originis eius antiquitate rimati sunt; ob hoc debemus, ubi opus est, Assyros memorare reges: ut appareat quemadmodum Babylonia, quasi prima Roma, cum peregrina in hoc mundo Dei civitate procurrat. Res autem qua~ propter comparationem civitatis utriusque, terrenae sciIicet et caelesti huic operi oportet inserere, magis ex Graecis et Latinis, ubi et ipsa Roma quasi secunda Babylonia est, debemus assumere. 3. Quando ergo natus est Abraham, secundi reges erant, apud Assyros Ninus, apud Scyonios Europs: primi autem, illie Belus, hic Aegialeus fuerunt. Cum vero egresso Abraham de Babylonia, promisit ei Deus ex illo magnam gentem futuram, et in eius semine omnium gentium beiwdictionem, Assyrii quartum regem habebant, Scyonii quintum: apud illos enim regnabat filius Nini post matrem Semiramdem, quae ab illo interfecta perhibetur, ansa filium mater incestare concubitu. Hanc putant nonnulli condidisse Babylonem, quam quidem potuit instaurare. Quando autem, ve quomodo condita fuerit, in sexto dcimo libro diximus"'. Filium porro Nini et Semiramidis, qui matri successit in regnum, qudam etiam ipsum Ninum, qudam vero derivato a patre vocabulo Ninyam vocant. Sicyoniorum autem regnum tune tenebat Telxion. Quo regnante usque adeo ibi mitia et laeta tmpora fuerunt, ut eum defunctum velut deum colerent sacrificando, et Iudos celebrando, quos ei prmitus institutos ferunt.
2

BslH Catll. a,S

C . 4 .

' . . . : . .

.:;

S. Ag. w

12.TO

LA CIUDAD DE DIOS

xwn, 3

XVIII, 4

PARALELISMO ENTRE LAS DOS CIUDADES

1251

C A P I T U L O

II I

R E Y E S DE A S I R A Y DE S I C I O N I A AL NACER ISAAC, E S A Y J A C O B

B a j o el r e i n a d o de ste le n a c i a A b r a h n , a la e d a d de cien a o s , s e g n la p r o m e s a d e D i o s , I s a a c , de su e s p o s a S a r r a , q u e p o r estril y v i e j a h a b a p e r d i d o y a l a e s p e r a n z a de engend r a r . E n A s i a r e i n a b a e n t o n c e s el q u i n t o r e y , A r r i o [ 1 3 ] . A I s a a c le n a c i e r o n , a la e d a d de setenta a o s , d o s m e l l i z o s , E s a y J a c o b , d e su e s p o s a R e b e c a , en v i d a a n de su a b u e l o A b r a h n , q u e f r i s a b a y a e n los ciento sesenta. Y A b r a h n m u ri c u m p l i d o s ciento setenta y cinco a o s . R e i n a b a e n t o n c e s en A s i r a J e r j e s I, p o r s o b r e n o m b r e B a l e o , y en S i c i o n i a , T u r a c o , o, s e g n o t r o s , T u r m a c o , q u e h a c a n el n m e r o siete. E l r e i n o de A r g o s n a c i a l a p a r q u e l o s nietos d e A b r a h n , y su p r i m e r r e y fu I n a c o . N o h a y q u e o l v i d a r q u e , s e g n refiere Var r n , l o s s i c i o n i o s s o l a n sacrificar s o b r e el s e p u l c r o de T u r a c o . E n el r e i n a d o d e A r m a m i t r e s y d e L e p c i p o , o c t a v o s reyes d e A s i r i a y d e S i c i o n i a , y d e I n a c o , el p r i m e r o de A r g o s , h a b l D i o s a I s a a c , y le p r o m e t i , c o m o h a b a h e c h o a su p a d r e , q u e d a r a a su d e s c e n d e n c i a l a t i e r r a de C a n a n y q u e en su descend e n c i a s e r a n b e n d i t a s t o d a s las n a c i o n e s . E s t a s m i s m a s p r o m e sas se r e p i t i e r o n a su h i j o , nieto d e A b r a h n , l l a m a d o p r i m e r o J a c o b y l u e g o I s r a e l , d u r a n t e el r e i n a d o de B e l o c o , n o v e n o r e y de A s i r a , y d e F o r o n e o , s e g u n d o de A r g o s , h i j o de I n a c o , si-

g u i e n d o L e u c i p o en el t r o n o de S i c i o n i a . G r e c i a en este t i e m p o , b a j o el i m p e r i o d e F o r o n e o , r e y d e A r g o s , c o m e n z a florecer p o r s u s leyes y s u s c o n s t i t u c i o n e s . F e g o o , e m p e r o , h e r m a n o m e n o r de F o r o n e o , a su m u e r t e , fu h o n r a d o c o m o u n d i o s : se le edific u n t e m p l o s o b r e su s e p u l c r o y se le i n m o l a r o n b u e y e s . T e n g o p a r a m q u e le j u z g a r o n d i g n o de t a n t o h o n o r p o r q u e en la p a r t e del r e i n o q u e le toc e n s u e r t e ( p u e s su p a d r e lo h a b a d i s t r i b u i d o a n t e s de m o r i r e n t r e s u s h i j o s ) h a b a levant a d o c a p i l l a s p a r a el culto d e los dioses y h a b a e n s e a d o la m e d i d a y o b s e r v a n c i a de los t i e m p o s e n m e s e s y a o s . S o r p r e n d i d o s de estas n o v e d a d e s , los h o m b r e s a u n c r e y e r o n q u e se hab a h e c h o dios d e s p u s de su m u e r t e , o as lo q u i s i e r o n . Cuntase t a m b i n q u e l o , h i j a d e I n a c o , l u e g o l l a m a d a Isis, recibi culto en E g i p t o c o m o u n a g r a n d i o s a , b i e n q u e o t r o s e s c r i b e n q u e v i n o , s i e n d o r e i n a de E t i o p a , a E g i p t o . Y a a d e n q u e r e i n a q u con t a n t a s a b i d u r a y j u s t i c i a y q u e i n v e n t l a s l e t r a s y m u c h a s o t r a s cosas t i l e s , m e r e c i e n d o p o r t o d o h o n o r d i v i n o , d e s p u s de su m u e r t e y t a l h o n o r , q u e q u i e n o s a r a d e c i r q u e fu h o m b r e i n c u r r i r a en sentencia c a p i t a l [ 1 4 ] .

C A P I T U L O
Los

IV
JOS

DAS D E J A C O B Y DE S I ; H I J O

R e i n a n d o en A s i r i a B a l e o , d c i m o rey, y en S i c i o n i a el noven o , M e s a p o , q u e , segn o t r o s , se l l a m a b a Cefisos (si es q u e en riis, et Phoroneus Inachi filius secundus regnaret Argvis, Leucippo adhuc apud Sicyonios permanente. His temporibus Graecia sub Phoroneo Argolico rege legum et iudiciorum quibusdam clarior facta est institutis: Phegous tamen frater huius Phoronei ivmior, cum esset mortuus, ad eius sepulcrum templum est constitutum, in quo coleretur ut deus, et ei boves immolarentur. Credo honore tanto ideo dignum putarunt, quia in regni sui parte (pater quippe loca ambobus distribuerat, in quibus eo vivente regnarent) iste sacella constituerat ad colendos dos, et docuerat observari tmpora per menses atque annos, quid eorum quatenus metirentur atque numerarent. Haec in eo nova mirantes rudes adhuc homines, morte obita deum esse factum sive opinati sunt, sive voluerunt. Nam et lo filia Inachi fuisse perhibetur, quae postea Isis appellata, ut magna dea culta est in Aegypto: quamvis alii scribant eam ex Aethiopia in Aegyptum venisse reginam; et quod late iusteque imperaverit, eisque multa commoda et litteras instituerit, hunc honorem illi habitum esse divinum posteaquam ibi mortua est, et tantum honorem, ut capitali crimine reus fieret, si quis eam fuisse hominem dieeret. CAPT IV

CAPUT

III

QTBUS REGNANTIBUS APUD AsSYRIOS ATQUE SlCYOMOS ABRAHAE CENTENARIO ISAAC DE PROMISSIONE SIT NATUS, VEL IPSI ISAAC SEXAGENARIO ESAU ET IACOB CEMINI DE REBECCA SINT EIUTI

Huius temporibus etiam Isaac ex promissione Dei natus est centenario patri filius Abrahae de Sarra coniuge, quae sterilis et anus iam spem prolis amiserat. Tune et Assyriis quntus erat rex Arrius. Ipsi vero Isaac sexagenario nati sunt gemini, Esau et Iacob, quos ei Rebecca uxor peperit, avo eorum Abraham adhuc vvente, et centran sexaginta aetatis anuos agente: qui expletis centum septuaginta quinqu defunctus est; regnantibus apud Assyrios Xerxe illo antiquiore, qui etiam Baleus vocabatur, et apud Sicyonios Thuriaco, quem quidam Tb.urimachu.in scribunt, septimis regibus. Regnum autem Argivorum simul cum Abrahae nepotibus ortum est, ubi primus regnavit Inachus. Sane quod praetereundum non fuit, etiam apud sepulcrum septimi sui regis Thuriaci sacrificare Sicyonios soler, Varro refert. Regnantibus porro octavis regibus, Armamitre Assyriorum, Sicyoniorum Leucippo, et primo Argivorum Inacho, Deus locutus est ad Isaac, atque ipsi quoque eadem quae patri eius do illa promisit, semini scilicet eius terram Chanaan, et in eius semine benedictionem cunctarum gentium. Haec ipsa promissa aunt etiam filio eiua; nepoti Abrahae, qui est appellatus primo Iacob, post Israel, cum iam Belocus rex nonus Assy-

DE TEMPORIBUS IACOB ET FILII ETOS IOSEPH

Regnantibus Assyriorum dcimo rege Baleo, et Sicyoniorum nono Messapo, qui etiam Cephsos a rruibrredam rradihir (si tamen duornm nomi-

1252

LA CIUDAD DK DIOS

xvm, 4

XVilU, 5

PARALELISMO ENTRE LAS DOS CIUDADES

1253

r e a l i d a d es u n s o l o h o m b r e , y n o m s b i e n h a y a en estos escritos u n a confusin d e n o m b r e s y, p o r t a n t o , de s u j e t o s ) , y siendo A p i s t e r c e r r e y d e A r g o s , m u r i I s a a c a la e d a d de ciento ochenta a o s y dej a s u s m e l l i z o s c o n ciento v e i n t e . E l m e n o r , J a c o b , p e r t e n e c i e n t e a la C i u d a d de D i o s con e x c l u s i n del m a y o r , ten a doce h i j o s . J o s u n o de e l l o s f u v e n d i d o p o r sus h e r m a n o s a u n o s m e r c a d e r e s q u e se d i r i g a n a E g i p t o viviendo a n su a b u e l o I s a a c [ 1 5 ] . J o s se p r e s e n t a F a r a n , y fu ensalz a d o d e la h u m i l l a c i n en q u e y a c a . C o n t a b a e n t o n c e s t r e i n t a a o s . Y es q u e i n t e r p r e t d i v i n a m e n t e los s u e o s del r e y y a n u n c i q u e h a b a n de v e n i r siete a o s a b u n d a n t e s ; a b u n d a n c i a q u e s e r a c o n t r a r r e s t a d a p o r los siete a o s de escasez s i g u i e n t e s . s t o le v a l i el ascenso y l a p r e f e c t u r a s o b r e E g i p t o y el ser l i b e r t a d o de la c r c e l , d o n d e e s t a b a a h e r r o j a d o p o r defender su c a s t i d a d n o c o n s i n t i e n d o q u e su m a l e n a m o r a d a s e o r a lo p r o f a n a r a ; ella, q u e h a b a d e m e n t i r l u e g o a su c r d u l o seor. E l , h u y e n d o , dej la c a p a en l a s m a n o s de su s e o r a . E l a o seg u n d o de los siete e s t r i l e s , J a c o b v i n o a E g i p t o , con todos los suyos, a la e d a d d e ciento t r e i n t a a o s , s e g n la r e s p u e s t a q u e h a b a d a d o al r e y . J o s t e n a entonces t r e i n t a y nueve, p u e s a los t r e i n t a q u e t e n a c u a n d o fu a s c e n d i d o p o r e l r e y h a b a a a d i d o siete de a b u n d a n c i a y dos de h a m b r e . num homo unus fuit, ac non potis altenim pro altero putaverunt fuisse hominem, qui in suis posuerunt scriptis alterum nomen), cura rex Argivorum tertius Apis esset, mortuus est Isaac annorum centum octoginta, et reliquit geminos suos annorum centum et viginti: quorum minor lacob pertinens ad civitatem Dei, de qua scribimus, maiore utique reprobato, habebat duodecim filios; quorum illum, qui vocabatur Ioseph, mercatoribus in Aegyptum transeuntibus fratres, adhuc Isaac avo eorum vvente, vendiderant. Stetit autem ante Pharaonem Ioseph, quando ex humilitate, quam pertulit, sublimatus est, cum triginta esset annorum: quoniam somnia regs divine interpretatus, praentmtiavit septem ubertatis annos futuros, quorum abundantiam praepollentem consequentes alii septem steriles fuerant consumpturi; et ob hoc eum rex praefecerat Aegypto, de carcere liberatum, quo eum coniecerat integritas castitatis; quam fortiter servans male amanti dominae, et male crdulo domino mentiturae, veste etiam derelicta de manibus attrahentis aufugiens, non consensit ad stuprum. Secundo autem anno septem annorum sterilium, lacob in Aegyptum cum suis mnibus venit ad filum, agens annos centum et triginta, sicut interroganti regi ipse espondit s ; cum Ioseph ageret triginta et novem, ad triginta scilicet quos agebat, quando a rege honoratus est. additis septem ubertatis, et duobus famis.
8

C A P I T U L O

A P I S , R E Y D E A R G O S . L O S E G I P C I O S L E LLAMARON S E R A P I S Y I.E RINDIERON HONORES DIVINOS

E n este t i e m p o , A p i s , q u e h a b a p a s a d o con s u s n a v e s a E g i p t o y h a b a m u e r t o a l l , fu t e n i d o p o r el m a y o r de los dioses e n t r e los e g i p c i o s . V a r r n n o s da u n a r a z n m u y o b v i a de ese n o m b r e , d e S e r a p i s q u e le d i e r o n d e s p u s d e m u e r t o , y n o A p i s . P o r q u e d i c e l l a caja q u e fu su t u m b a , h o y ya l l a m a d a s a r c f a g o , se dice en griego copos, y e n e l l a c o m e n z a r o n a v e n e r a r l e a n t e s de c o n s t r u i r l e su t e m p l o . D e soros y A p i s , prim e r o se l l a m S o r a p i s , y l u e g o , c a m b i a n d o u n a l e t r a , c o m o es c o r r i e n t e , se le l l a m S e r a p i s ( 1 6 ) . Y se d e c r e t p e n a c a p i t a l c o n t r a el q u e dijese q u e fu h o m b r e . V a r r n estima q u e p a r a significar esto, el c a l l a r q u e f u e r o n h o m b r e s , tienen en las estat u a s de Isis y de S e r a p i s , en casi t o d o s los t e m p l o s , u n d e d o a n t e los l a b i o s , c o m o i n d i c a n d o silencio. Y al b u e y , q u e E g i p t o , con e x t r a a s u p e r s t i c i n , a l i m e n t a b a con d e l i c a d o s b o c a d o s en h o n r a del dios, c o m o lo v e n e r a b a n vivo y sin s a r c f a g o , lo llam a b a n A p i s , n o S e r a p i s . A la m u e r t e de ese b u e y , c o m o al b u s c a r l o se e n c o n t r a r a u n n o v i l l o del m i s m o c o l o r , es decir, p i n t a d o de m a n c h a s b l a n c a s , c r e y e r o n q u e esto e n c e r r a b a a l g o de m a r a v i l l o s o y d i v i n o . A la v e r d a d q u e n o e r a difcil a los d e m o nios, p a r a e n g a a r a los h o m b r e s , p r e s e n t a r a u n a vaca p r e a d a

CAPUT

DE A P I REGE ARCIVORUM, QUEM AECYPTII SEKAPIM NOMLNATUM DIVINO HONORE COLUERUNT

Gen 47,9.

His temporibus rex Argivorum Apis navibus transvectus in 4.egyptum, cum ibi mortuus fuisset, factus est Serapis omnium maximus Aegyptiorum deus. Nominis autem huius, cur non Apis etiam post mortem, sed Serapis appellatus sit, facillimam rationem Varro reddidit. Quia enim arca in qua mortuus ponitur, quod omnes iam sarcophagum vocant, jopos dicitur graece; et ibi eum venerari sepidtum coeperant, priusquam templum eius esset exstructum: velut Soros et Apis, Sorapis primo, deinde una littera, ut fieri assolet, commutata, Serapis dictus est. Et constitutum est etiam de illo, ut quisqus eum hominem dixisset fuisse, capitalem penderet poenam. Et quoniam fere in mnibus templis, ubi colebantur Isis et Serapis, erat etiam simulacrum, quod dgito labiis impresso admonere videretur, ut silentium fieret; hoc significare idem Varro existimat, ut homines eos fuisse taceretur. lile autem bos, quem mirabili vanitate decepta Aegyptus in eius honorem deliciis affluentibus alebat, quoniam eum sine sarcophago vivum venerabantur, Apis, non Serapis vocabatur. Quo bove mortuo, quoniam quaerebatur et reperiebatur vitulus colors eiusdem, hoc est, albis quibusdam maculis similiter insignitus; mirum quiddam et divinitus sib procurattim esse credebant. Non enim magnum erat daesroonibua ad eos

1254

CIUDAD DK D I O S

XJVTTT, 6

XVIII, 8

PARALELISMO KNl'RE LAS DOS CIUDADES

1255

la i m a g e n de ese l o r o , de la cual a p a r e c i e r a c o r p o r a l m e n l e su r e p r e s e n t a c i n [ 1 7 ] . As, J a c o b hizo con v a r a s de v a r i o s colores q u e sus ovejas n a c i e r a n m u l t i c o l o r e s . Y esto que los h o m b r e s p u e d e n h a c e r con c o l o r e s r e a l e s y v e r d a d e r o s , los demon i o s p u e d e n h a c e r l o m u y fcilmente p r e s e n t a n d o c o l o r e s fingidos a) c o n c e b i r los a n i m a l e s .

l e m p l o s y con sacrificios. E s t e h o n o r , y a en su r e i n a d o y a n t e s , se r i n d i a u n p a r t i c u l a r l l a m a d o H o m o g i r o , q u e fu m a t a d o por u n r a y o , y r u t a m b i n e l p r i m e r o q u e u n c i los b u e y e s al arado. C A P I T L O


M U E R T E DE J O S Y R E Y E S

V 1 I
DE EINTONCES

C A P 1 T U
R E Y DE A R G O S

L (')

V 1
JACOB

Y DE A S I R A A LA M U E R T E DE

^ A p i s , r e y de A r g o s , n o de E g i p t o , m u r i en E g i p t o . L e sucedi en el t r o n o su h i j o A r g o s , de cuyo n o m b r e d e r i v a n los argos y los a r g i v o s , p u e s con los reyes a n t e r i o r e s ni la c i u d a d ni la n a c i n t e n a n ese n o m b r e . B a j o su r e i n a d o , y siendo rey de l o s sicionios E r a t o , y B a l e o de los a s i r i o s , m u r i J a c o b en E g i p t o a la e d a d de ciento c u a r e n t a y siete a o s . A la h o r a de su m u e r t e b e n d i j o a sus h i j o s y a los n i e t o s p o r l a l n e a de J o s y profetiz, con a d m i r a b l e c l a r i d a d , a C r i s t o en estas p a l a b r a s , p r o n u n c i a d a s al b e n d e c i r a J u d : No altar prncipe de Suda y de su descendencia el caudillo hasta que se cumpla lo que se te ha prometido. El ser la esperanza de las naciones. D u r a n t e el r e i n a d o de A r g o s , G r e c i a c o m e n z a c u l t i v a r el c a m p o y a s e m b r a r con s e m i l l a s i m p o r t a d a s de f u e r a . T a m b i n A r g o s d e s p u s de su m u e r t e fu tenido p o r d i o s y h o n r a d o c o n decipiendos pliantasiam talis tauri, quam sola cerneret, ostentare vaccae concipienti atque praegnanti, mide libido matris attraheret quod in eius fetu iam corporaliter appareret: sicut Iacob de virgis variatis, ut oves et caprae variae nascerentur, effecit '. Quod enim nomines coloribus et corporibus veris, hoc daemones figuris fictis facillime possunt anirnalibus concipientibus exhibere. CAPUT VI

R e i n a n d o en A s i r a el d u o d c i m o rey, M a m i t o , y en S i c i o n i a el u n d c i m o , P l e m n e o , y en A r g o s a n A r g o s , m u r i en E g i p t o J o s a los ciento diez a o s . D e s p u s de su m u e r t e , el p u e b l o de Dios se a c r e c i - p r o d i g i o s a m e n t e , y p e r m a n e c i en E g i p t o ciento c u a r e n t a y cinco .aos, al p r i n c i p i o , m i e n t r a s v i v i e r o n los cont e m p o r n e o s de J o s , t r a n q u i l a m e n t e . L u e g o , e n v i d i a d o p o r su c r e c i m i e n t o y r e c e l a n d o de l, le o p r i m i e r o n con p e r s e c u c i o n e s y t r a b a j o s serviles i n t o l e r a b l e s h a s t a ser s a c a d o de a l l . ( P e r o , a u n en m e d i o de estas estrecheces, creca, c o m o f e c u n d a d o de lo a l t o . ) E n A s i a y en G r e c i a d u r a n t e este t i e m p o s e g u a n en el I r o o los m i s m o s reyes. C A P 1 T U L O
REYES Y RELIGIN QUE SE FU

V i l

I
AL N A C E R MOISS

IMPONIENDO

R e i n a b a en A s i r i a el d e c i m o c u a r t o rey, S a f r o ; en S i c i o n i a , el d u o d c i m o , O r t p o l i s , y el q u i n t o , C r i a s o , en A r g o s , c u a n d o post obitum deus haberi coepit, templo et sacrificiis honoratus. Qui honor eo regnante ante illum delatus est homini privato et fulminato cuidam iomogyro, eo quod primus ad aratrum boves unxerit. CAPUT VII

QUOKUM HECUM TEMPORE I o S E P H IN AEGYPTO UEFUNCTUS SIT

Q O REGNANTE APUD ARGIVOS, QUOVE Al'UU AsS,YRtOS, IACOB Mi A E G Y P T O SIT MORTUUS

Apis ergo rex, non Aegyptiorum, sed Argivorum, morluus esl in Aegypto. Huic filius Argus successit in regnum, ex cuius nomine et Argi, et ex hoc Argivi, appellati sunt: superioribus autem regibus nondum vel locus vel gens habebat hoc nomen. Hoc ergo regnante apud Argivos, et apud Sicyonios Erato, apud Assyrios vero adhuc manente Baleo, mortiius est Iacob in Aegypto annorum centum quadraginta septem, cora monturas filios suos et nepotes ex Ioseph benedixisset, Christumque apertissime prophetasset, dicens in bencdictione ludae, Non deficiet princeps ex luda, et dux de femoribus eius, doee veniant quae reposita sant ei: et ipse exspectatio gentium". Regnante Argo suis coepit uti frugibus Graecia, et habere segetes in agricultura, delatie alunda semtaibus. Argus quoque
* G e n . 30,37-48.

Regnantibus Assyriorum duodcimo Mamito, et undcimo Sicyoniorum Plemnaeo, et Argis adhuc manente Argo, mortivus st Ioseph in Aegyplo annorum centum et decem *. Post cuius mortem populus Dei mirahiter crescens mansit in Aegypto centum quadraginta quinqu annos, tranquille prius, doee morerentur quibus Ioseph notus fuit: deinde quia invidebatur incrementis eius, erantque suspecta, quousque inde liberaretur, persecutionibus (nter quas tamen divinitus fecundata multiplicatione erescebat) et laboribus premebatur intolerabilis servitutis. In Assyvia vero et Graecia per idem tempus regna eadem permanebant. CAPUT
QUORUM

VIH

RECUM AETATE MOYSES NATUS SIT, ET QUORUM DEORUM IISDEM TEMPORIRUS SIT 0RTA RF.LIGIO

Cum ergo regnaret Assyriis quartus decinius Saphrus, et Sicyoniis duodecimus Orthopolis, et Criasus quintus Argivis, natus est in Aegypto
8

S e n . 50,25.

1256

LA CIUDAD DE DIOS

XVIII, 8
XVIII, 8 PARALELISMO ENTRE LAS DOS CIUDADKS , 1257

E g i p l o asista a l n a c i m i e n t o del l i b e r t a d o r del p u e b l o de D i o s de la s e r v i d u m b r e e g i p c i a , de M o i s s . E s t a e s c l a v i t u d fu conven i e n t e , p a r a a v i v a r as los deseos del p u e b l o p o r el a u x i l i o de su C r e a d o r . A l g u n o s creen q u e en este t i e m p o existi P r o m e teo [ 1 8 ] . Y , c o m o fu u n o de l o s g r a n d e s m a e s t r o s de l a sabid u r a , d i c e n q u e f o r m l o s h o m b r e s de b a r r o . M a s n o se sabe q u i n e s f u e r o n los reyes de su t i e m p o . Su h e r m a n o A t l a s [ 1 9 ] dicen q u e fu u n g r a n a s t r l o g o . D e a q u lia t o m a d o p i e l a f b u l a q u e finge q u e sostiene el cielo con sus h o m b r o s , a u n q u e h a y u n m o n t e q u e l l e v a su n o m b r e , y su a l t u r a , al p a r e c e r , h a h e c h o p e n s a r al v u l g o q u e s o p o r t a el cielo. E n este t i e m p o se p r o d i g a r o n m u c h o en G r e c i a l a s ficciones f a b u l o s a s . P e r o h a s t a C e c r o p e , r e y de los a t e n i e n s e s , en c u y o r e i n a d o t o m t a l nomb r e l a c i u d a d y D i o s sac, p o r m e d i o de Moiss, e su p u e b l o de E g i p t o , f u e r o n a l i s t a d o s en el n m e r o de los dioses a l g u n o s m u e r t o s , s i g u i e n d o la ciega s u p e r s t i c i n de los g r i e g o s . E n t r e ellos h a l l a m o s de diverso m o d o , en los diferentes a u t o r e s , a M e l a n t o n i c e , esposa del r e y C r i a s o , y a F o r b a s , su h i j o , sexto r e y de A r g o s d e s p u s de su p a d r e , y a J a s o , h i j o de T r o p a , spt i m o r e y , y el r e y n o v e n o , E s t e n e l a s , o E s t e n e l e o , o Estelo [ 2 0 ] . T a m b i n c u e n t a n q u e en este t i e m p o vivi M e r c u r i o , nieto d e A t l a s p o r lnea de su h i j a M a y a [ 2 1 ] , h e c h o q u e h a s t a l a s l e t r a s m s v u l g a r e s c a n t a n . S o b r e s a l i c o m o p e r i t o en las a r t e s y l a s e n t r e g a los h o m b r e s , m o t i v o q u e le g r a n j e el ser t e n i d o o c r e d o c o m o d i o s d e s p u s de su m u e r t e . A esta mism a p o c a de A r g o s , a u n q u e u n p o c o p o s t e r i o r , p e r t e n e c e , seg n c u e n t a n , H r c u l e s , si b i e n es cierto q u e a l g u n o s lo creen a n t e r i o r a M e r c u r i o . A m i j u i c i o , stos se e n g a a n . M a s , sea Moyses, per quem populus Dei de seryitute Aegyptia liberatus est, in qua cun ad desiderandum sui Creatoris auxilium sic exerceri oportebat. Regnantibus memoratis regibus fuisse a quibusdam creditur Prometheus; quem gropterea ferunt de luto formasse homines, quia sapientiae optimus doctor fuisse perhibetur: nec tamen ostenditur qui eius temporibus fueriut sapientes. Frater eius Atlas inagnus fuisse astrologus dicitur: unde occasionem fbula invenit, ut eum caelum portare eonfingeret: quamvis mons eius nomine nuncupetur, cuius altitudine potius caeli portatio in opinionem vulgi venisse videatur. Multa quoque alia ex illis in Graecia temporibus confingi fabulosa coeperunt: sed usque ad Cecropem regem Atheniensium, quo regnante eadeni civitas etiam tale nomen accepit, et quo regnante Deus per Moyseu eduxit ex Aegypto populum suum, relati sunt in deorum numerum aliqu^t inortui caeca et vana consuetudine ac superstitione Graecorum. In quibus Criasi regs coniux Melantomice, et Phorbas filius eorum, qui post patrem rex Argivorum sextus fuit, et septmi regis Triopae filius Iasus, et rex nonus Sthenelas, sive Stheneleus, sive Sthenelus, vari quippe in diversis auctoribus invenhur. His temporibus etiam Mercurius fuisse perhibetur, nepos Atlantis, ex Maia filia: quod vulgatiores etiam litterae personant. Multarum autem artium peritus claruit, quas et hominibus tradidit: quo mrito eum post mortem deum esse voluerunt, sive r etiam crediderunt. Posterior fuisse Hercules dicitur, ad ea tamen tmpora pertinens Argivorum: quamvis nonnulli eum Mercurio praeferant tempore; quos fall existimo. Sed quolibet tempore

c u a l q u i e r a la p o c a de su n a c i m i e n t o , consta p o r h i s t o r i a d o r e s de p e s o q u e a m b o s f u e r o n h o m b r e s y q u e p o r los beneficios y c o m o d i d a d e s b r i n d a d a s a l o s m o r t a l e s p a r a su vida merecier o n de e l l o s h o n o r e s d i v i n o s . M i n e r v a es m u c h o m s a n t i g u a q u e stos. C u e n t a n q u e en t i e m p o de Ogiges [ 2 2 ] se a p a r e c i , en la flor de la e d a d , j u n t o al l a g o T r i t n [ 2 3 ] . P o r eso es l l a m a d a t a m b i n T r i t o n i a . A e l l a se d e b e n i n v e n c i o n e s r a r a s y tiles, y la gente se i n c l i n t a n t o m s a c r e e r l a diosa c u a n t o m e n o s c o n o c i d o e r a su o r i g e n . Eso de q u e n a c i de la cabeza de J p i t e r es m s b i e n ficcin p o t i c a q u e r e a l i d a d h i s t r i c a . Ls h i s t o r i a d o r e s n o estn acordes en s e a a r l a p o c a en q u e vivi Ogiges, en c u y o t i e m p o h u b o u n g r a n d i l u v i o , d i s t i n t o de a q u e l d i l u v i o u n i v e r s a l al q u e n o e s c a p a r o n los h o m b r e s , e x c e p t u a d o s los del a r c a , desconocido p a r a los h i s t o r i a d o r e s g r i e g o s y l a t i n o s [ 2 4 ] , p e r o m a y o r q u e el de D e u c a l i n . V a r r n , p o r e j e m p l o , c o m i e n z a el l i b r o ya c i t a d o d e s d e esa p o c a . Y n o e n c u e n t r a n a d a m s a n t i g u o q u e el d i l u v i o de Ogiges, o sea el h a b i d o en t i e m p o de O g i g e s . N u e s t r o s c r o n i s t a s E u s e b i o y J e r n i m o , q u e a p o y a r o n su opin i n en h i s t o r i a d o r e s a n t e r i o r e s , refieren q u e el d i l u v i o de Ogiges t u v o l u g a r d e s p u s de m s de t r e s c i e n t o s a o s , en el r e i n a d o de F o r o n e o , s e g u n d o r e y de A r g o s . Sea de eso lo q u e fuere, es cierto q u e , r e i n a n d o en A t e n a s C e c r o p e , se r e n d a ya c u l t o a M i n e r v a . Y b a j o este rey, A t e n a s fu f u n d a d a o r e s t a u r a d a . nati sint, constat nter historeos graves, qui haec antiqua ltteris mandaverunt, ambos homines fuisse, et quod mortalibus ad istam vitam commodius ducendam beneficia multa contulerint, honores ab eis meruisse divinos. Minerva vero longe his antiquior. Nam temporibus Ogygii ad Iacum, qui Tritonis dicitur, virginali apparuisse fertur aetate; unde et Tritonia nuncupata est: multorum sane operum inventrix; et tanto proclivius dea credita, quanto minus origo eius innotuit. Quod enim de capite lovis nata canitur, poetis et fabulis, non historiae rebusque gestis est applicandum. Quanquam Ogygius ipse quando fuerit, cuius temporibus' etiam diluvium magnum factum est, non ilhid mximum quo nulli homines evaserunt, nisi qui in arca esse potuerunt, quod gentium nec Graeca nec Latina novit historia, sed tamen maius quam postea tempore Deucalionis fuit, inter scriptores hi,storiae non convenit. Nam Varro inde exorsus est Hbrum, cuius mentionem superius feci, et niliil sibi, ex quo perveniat ad res Romanas, proponit antiqius quam Ogygii diluvium, hoc est, Ogygii factum temporibus. Nostri autem qui Chronica scripserunt, prius Eusebius, post Hieronymns, qui utique praecedentes aliquos histricos in hac opinione secuti sunt, post annos amplius quam trecentos iam secundo Argivorum Phoroneo rege regnante Ogygii diluvium fuisse oommemorant. Sed quolibet tempore fuerit, iam tamen Minerva tanquam dea eolebatur, regnante Atheniensibus Cecrope, sub quo rege etiam ipsam vel nstauratam ferunt, ve] conditam civitatem.

1258

LA CIUDAD DE DIOti

xvaii, 9

X V I I I , 10

PARALELISMO ENTRE LAS DOS CIUDADES

125,9

C A P T U L O

IX

ClJ.NDO FU FUNDADA ATENAS Y ORIGEN DE SU NOMBRE, SEGN VARRN

H e a q u el o r i g e n a s i g n a d o p o r Varri a l n o m b r e de Aten a s . V i e n e d e M i n e r v a , q u e e n g r i e g o se dice 'AQiyva. D e b u e n a s a p r i m e r a s s u r g i a l l u n olivo, y b r o t a g u a en otro l u g a r . Entonces e l r e y , m o v i d o p o r estos p r o d i g i o s , envi a p r e g u n t a r al A p o l o d e B e l f o s q u significaba a q u e l l o y q u se deba h a c e r . R e s p o n d i q u e la oliva significaba a Mirierv,.y el a g u a , a N e p t u n o , y q u e l o s c i u d a d a n o s p o d a n e l e g i r de esos d o s n o m bres u n o p a r a l a c i u d a d . C e c r o p e , r e c i b i d o el "orculo, convoc a t o d o s los c i u d a d a n o s de a m b o s sexos. (Li c o s t u m b r e a d m i t a t a m b i n a l a s v o t a c i o n e s p b l i c a s a las m u j e r e s . ) P r o p u e s t a la cuestin, l o s h o m b r e s v o t a r o n p o r N e p t u n o , y l a s m u j e r e s , p o r M i n e r v a . , c o m o h a b a u n a m u j e r m s , g a n la v o t a c i n Min e r v a . E n t o n c e s N e p t u n o , i r r i t a d o , a s o l con l a s o l a s encrespad a s d e l m a r l a s t i e r r a s d e los a t e n i e n s e s , p o r q u e n o es difcil a los d e m o n i o s d a r m s extensin al flujo de l a s a g u a s . El mism o a u t o r dice q u e , p a r a a m a n s a r s u s i r a s , l a s m u j e r e s fueron c a s t i g a d a s p o r los a t e n i e n s e s c o n t r e s p e n a s ' c a r e c e r e n a d e l a n te d e voto, n o i m p o n e r el n o m b r e de la m a d r e a n i n g n h i j o y n o ser l l a m a d a s a t e n e a s . A s , a q u e l l a c i u d a d , m a d r e y n o d r i z a de las a r t e s l i b e r a l e s y de t a n t o s y t a n i l u s t r e s filsofos, q u e son lo m s g l o r i o s o y n o b l e de Grecia, fu l l a m a d a A t e n a s p o r

un j u e g o d e los d e m o n i o s s o b r e los dioses, q u e o c a s i o n la victoria d e l a s m u j e r e s . Y la c i u d a d , h e r i d a p o r el vencido, se vio o b l i g a d a a c a s t i g a r la v i c t o r i a d e la v e n c e d o r a , t e m i e n d o m s las a g u a s d e N e p t u n o q u e l a s a r m a s d e M i n e r v a . E n el castigo de l a s m u j e r e s sufri t a m b i n M i n e r v a u n a d e r r o t a . N o p r e s t a y u d a a l a s q u e le v o t a r o n n i s i q u i e r a p a r a q u e , p r i v a d a s de sufragio y sin p o d e r l e g a r e l n o m b r e a sus hijos, se les p e r m i tiera ser l l a m a d a s a t e n e a s y c o n s e r v a r el n o m b r e d e su diosa, q u e g a n la b a t a l l a g r a c i a s al v o t o . C u n t a s y q u cosas p o d r a n decirse a q u si n u e s t r a p l u m a n o l l e v a r a t a n t a p r i s a !

-*'<*

C A P I T U L O

X.

ENSEANZAS DE VARRN SOBRE EL NOMBRE DE AREPAGO Y SOBRE


EL DILUVIO DE DEUCALION

M a r c o V a r r n se n i e g a a d a r fe a las f b u l a s q u e r e d u n d a n en d e s d o r o de los dioses p o r m i e d o a sentir i n d i g n a m e n t e de su dign a m a j e s t a d . Y p o r eso n o q u i e r e c r e e r q u e el a r e p a g o , d o n d e disD-ixt So- P^blo, c/itL \o.% fju^jji)xyt%, y CJIVQS. cjirvaj^s, yt lbxrii.r o n a r e o p a g i t a s , h a y a r e c i b i d o ese n o m b r e de q u e M a r t e , "Ap-ps en g r i e g o , a c u s a d o d e h o m i c i d i o ante doce dioses, q u e le juzg a b a n en a q u e l p a g o , sali a b s u e l t o , p o r q u e o b t u v o seis votos, y, c u a n d o h a b a e m p a t e , se a c o s t u m b r a b a a a n t e p o n e r la a b s o l u cin a la c o n d e n a . C o n t r a esta o p i n i n , c o m n m e n t e a d m i t i d a , rum, qua nihil habuit Graecia clarius atque nobilius, ludificantibus daemonibus de lite deorum suorum, maris et feminae, et de victoria per feminas feminae Athenas nomen accepit: et a victo laesa ipsam victricis victoriam punir compulsa est, plus aquas Neptuni quam Minervae arma formidans. Nam in mulieribus quae sic punitae sunt, et Minerva quae vicerat, victa est; nec adfuit suffragatricibus suis, ut suffragiorum deinceps perdita potestate, et alienatis filiis a nominibus matrum, Athenaeas saltem vocari liceret, et eius deae mereri vocabulum, quam viri dei victricem fecerant ferendo suffragium. Quae et quanta hinc dici possent, nisi sermo ad alia properaret? . CAPUT X

CAPUT
QUANDO ATHENIENSIUM

IX

a VITAS SIT CONDITA, ET QUAM CAUSAM NOMINES EIUS VARRO PERHIBEAT

Nam ut Athenae vocarentur, quod certe nomen a Minerva est, quae graece 'M-qv dicitur, hanc causam Varro indicat. Cun apparuisset illic repente olivae arbor, et alio loco aqua erupisset, regem prodigia ista nioverunt, et misit ad Apollinem Delphicum sciscitatum quid intelligenduin esset, quid faciendum. Ule respondit quod olea Minervam significaret, tinda Neptunum, et quod esset in civium potestate, ex cuius nomine potius duorum deorum, quorum signa illa essent, civitas vocaretur. Isto Cecrops orculo accepto, cives omnes utriusque sexus (mos enirn tune in eisdem locis erat, ut etiam feminae publicis consultationibus interessent) ad ferendum suffragium convocavit. Consulta igitur multitudine mares pro Neptuno, feminae pro Minerva tulere sententias: et quia una plus est inventa feminarum, Minerva vicit. Tune Neptunus irarus marinis luctibiw exaestuantibus trras Atheniensium populatus est: quoniam spargere latius quaslibet aquas difficile daemoiribus non est. Cuius ut iracundia placaretur, triplici supplicio dicit idem auctor ab theniensibus affectas esse mulieres: ut nulla ulterius ierrent suffragia, ut fiullus nascentium matemum nomen accipexet, ut ne quis eas Athenaeas vocaret. Ita illa eivitas mater ae nutrix liberalium doctrinanim, et tot tantorumqne philosopho-

QUID VARRO TRAIMT BE NUNCUPATIONE AREOPAM, ET DE DILUVIO DEUCALIONIS

Attamen Marcus Varro non vult fabulo.sis adversus dos fidem adhibere figmentis, ne de maiestatis eorum dignitate indignum aliquid sentiat. Et ideo nec Areopagon, ubi cum Atheniensibus Paulus apostolus disputavit ', ex quo loco Areopagitae appellati sunt curiales urbis eiusdem, vult inde accepisse nomen, quod Mars, qui graece "Apri; dicitur, cum homicidii crimine reus fieret, iudieantibus duodecim diis in eo pago, sex sententiis absolutas est; quia ubi paris numeri sententiae fuissent, praepon absolutio damnationi solebat. Sed contra istam, quae multo est am-

1260

LA CIUDAD DE DIOS

X V I I I , 10

XiVIII, 11

PARALELISMO ENTRE LAS DOS CIUDADES

1261

se a f a n a e n b u s c a r o t r o o r i g e n a ese n o m b r e , b a s n d o s e en el c o n o c i m i e n t o d e h i s t o r i a s t r a s n o c h a d a s , c o n el fin de d e s h a c e r la c r e e n c i a de q u e l o s atenienses d e r i v a r o n el n o m b r e d e a r e p a g o de M a r t e y d e p a g o , q u e se t r a d u c i r a p o r el p a g o d e M a r t e . Esto sera i n j u r i o s o d i c e p a r a los dioses, a q u i e n e s n o p u e d e a t r i b u r s e l e s los litigios y los p r o c e s o s . Y sostiene q u e esta h i s t o r i a d e M a r t e n o es m e n o s f a b u l o s a q u e la de l a s t r e s diosas, J u n o , M i n e r v a y V e n u s , q u e d i s p u t a r o n , p o r la m a n z a n a de o r o , a n t e P a r i s el p r e c i o de su belleza. Y r e s u l t a q u e p a r a a p l a c a r a los dioses q u e se deleitan con esas b e l l a q u e r a s r e a l e s o a p a r e n t e s se r e p r e s e n t a n y se b a i l a n e n t r e a p l a u s o s en l o s t e a t r o s . V a r r n n o cree esto, p o r q u e , s e g n l , desdice de l a n a t u r a l e z a y d e l a s c o s t u m b r e s de los dioses; M a s , al a s i g n a r un origen histrico y no fabuloso al n o m b r e de Atenas, inserta en s u s escritos u n p l e i t o tal e n t r e M i n e r v a y N e p t u n o e n relacin c o n la c i u d a d , q u e , h a c i e n d o e x h i b i c i n d e p r o d i g i o s , n o se a t r e v i e r a a d i r i m i r l a cuestin el m i s m o A p o l o . Este r e m i t i el f a l l o a los h o m b r e s , c o m o J p i t e r a P a r i s en el p l e i t o de l a s d i o s a s . M i n e r v a venci en v o t o s y fu v e n c i d a p o r l a p e n a d e l a s q u e l a v o t a r o n . F u c a p a z de g a n a r A t e n a s a los v a r o n e s , sus a d v e r s a r i o s , y n o lo fu d e l l a m a r a t e n e a s a sus a m i g a s l a s m u j e r e s . E n este t i e m p o , b a j o el r e i n a d o de C r a n a o , sucesor de Cecrope, o segn Eusebio y Jernimo, bajo Cecrope a n , tuvo l u g a r el d i l u v i - d e D e u c a l i n [ 2 5 ] , as l l a m a d o p o r q u e l r e i n a b a en l a r e g i n p r i n c i p a l m e n t e i n u n d a d a . Este d i l u v i o n o se e x t e n d i a E g i p t o y sus c o n t o r n o s . plius celebrata, opinionem, aliam quamdam de obseurarum notitia litterarum causam nominis huius conatur astruere, ne Areopagon Athenienses de nomine Martis et pagi, quasi Martis pagum nominasse credantur; in iniuriam videlicet numinum, a quibus litigia vel iudicia existimat aliena: non minus hoc, quod de Marte dicitur, falsum esse asseverans, quam illud quod de tribus deabus, Iunone scilicet, et Minerva, et Venere, quae pro malo ureo adipiscendo, apud iudicem Paridem de pulchritudinis excellentia certasse narrantur; et ad placandos ludis dos, qui delectantur seu veris, seu falsis istis criminibus suis, nter theatricos plausus cantantur atque saltantur. Haec Varro non credit, ne deorum naturae seu moribus credat incongrua: et tamen, non fabulosam, sed historicam rationem de Athenarum vocabulo reddens, tantam Neptuni et Minervae litem suis litteris inserit, de cuius nomine potius illa civitas vocaretur, ut, cum prodigiorum ostentatione contenderent, inter eos iudicare nec Apollo consultos auderet, sed deorum iurgium finiendum, sicut memoratarum trium dearum ad Paridem Iupiter, ita et iste ad nomines mitteret, ubi vinceret Minerva suffragiis, et in poena suarum suffragatricium vinceretur, quae in a'dversariis suis viris obtinere Alhenas potuit, et rnicas suas feminas Athenaeas habere non potuit. His temporibus, ut Varro scribit, regnante Atheniensibus Cranao, successore Cecropis, ut autem nostri Eusebius et Hieronymus, adhuc eodem Cecrope permanente, diluvium fuit, quod appellatum est Deucalionis, eo quod ipse regnabat in earum terrarum partibus, ubi mxime facturo est. Hoc autem diluvium neququam ad Aegyptum atque ad eius vicina pervenit.

C A P I T U L O
SALIDA DE E G I P T O , EMPRENDIDA

XI
POR M O I S S , Y REYES

QUE

REINABAN A LA M U E R T E D E J E S S

NAVE

Moiss sac, p u e s , d e E g i p t o al p u e b l o de D i o s en los lt i m o s d a s d e l r e i n a d o d e C e c r o p e , r e y de los a t e n i e n s e s , s i e n d o rey en A s i r a A s c a t a d e s ; en Sicionia, M a r a t o , y e n A r g o s , T r o p a . E n s e g u i d a e n t r e g a l p u e b l o la l e y r e c i b i d a d e D i o s e n e l m o n t e S i n a . Se l l a m a b a Viejo T e s t a m e n t o , p o r q u e s u s p r o m e sas son t e r r e n a s , m i e n t r a s q u e J e s u c r i s t o p r o m e t e el r e i n o d e los cielos fen ej N u e v o . E r a p r e c i s o g u a r d a r este o r d e n , q u e , seg n el A p s t o l , o b s e r v a todo h o m b r e q u e a v a n z a h a c i a D i o s , y q u e consiste en ser p r i m e r o l o a n i m a l , y l u e g o l o e s p i r i t u a l . P o r q u e , c o m o l dice, y es u n a g r a n v e r d a d , el primer hombre es el terreno, formado de la tierra, y el segundo es el celestial, venido del cielo. Moiss g o b e r n al p u e b l o en el d e s i e r t o p o r e s p a c i o de c u a r e n t a a o s y m u r i de ciento v e i n t e [ 2 6 ] , d e s p u s de h a b e r p r o f e t i z a d o a Cristo p o r l a figura d e l a s o b s e r v a n c i a s c a r n a l e s en el t a b e r n c u l o y en el s a c e r d o c i o , en l o s sacrificios V en los d e m s m a n d a m i e n t o s m s t i c o s . A M o i s s le s u c e d i J e s s N a v e , el cual i n t r o d u j o al p u e b l o en l a t i e r r a d e p r o m i sin t r a s c o n q u i s t a r , p o r o r d e n de D i o s , la.s n a c i o n e s q u e p o sean a q u e l l a s t i e r r a s . G o b e r n al p u e b l o d e s p u s , d e la m u e r t e de Moiss veintisiete a o s [ 2 7 ] , y m u r i . R e i n a b a e n t o n c e s en

CAPUT
QO

XI

TEMPORE M o Y S E S POPULUM DE A E C Y P T O EDUXERIT; ET DE I E S U NAVE, QUI EIDEM SVJCC.ESSIT, QUORUM REGUM AETATE S1T MORTUUS

Eduxit ergo Moyses ex Aegypto populum Dei, novissimo tcmpore Cecropis Atheniensium regis, cum apud Assyrios regnaret Ascatades, apud Sicyonios Marathus, apud Argivos Triopas. Educto autem populo in monte Sina divinitus acceptam tradidit legem: quod vetus dicitur Testamentum, quia promissiones terrenas habet; et per lesura Christum futurum fuerat Testamentum novum, quo regnum caelorum promitteretur. Hunc enim ordinem servan oportebat, sicut in unoquoque homine, qui in Deum proficit, id agitur, quod ait Apostolus, ut non sit prius quod spirituale est; sed quod anmale, postea spirituale: quoniam sicut dicit, ct verum est, Primus homo de trra, terrcnus; secundus homo de celo, caelestis". Rexit autem populum Moyses per annos quadraginta in deserto: et mortuus est anuorum centum et viginti, cum Christum etiam ipse prophetasset per figuras observationum canialium in tabernculo, et sacerdotio, et sacrificiis, aliisque mysticis plurimisque mandatis. Moysi successit Iesus Nave: et iti terram promissionis introductum populum collocavit, ex auctoritate divina debellatis gentibus, a quibus eadem loca tenebantur. Qui cum populum rexisset post mortem Moysi viginti et septem
s

i C o r . 15,16 c t 47.

1262

LA CIUDAD DE DIOS

XiYIII, 12

SV1II, 12

PARALELISMO ENTRE LAS DOS CIUDADES

1263

A s i r a A m i n t a , el d e c i m o c t a v o r e y ; en Sicionia, el d e c i m o s e x t o , C o r a x ; en A r g o s , el d c i m o , D a n a o , y en A t e n a s , el c u a r t o , Erictonio.

C A P I T U L O

X I I

SOLEMNIDADES INSTITUIDAS A LOS DIOSES FALSOS POR LOS R E Y E S D E G R E C I A D E S D E LA S A L I D A D E I S R A E L D E E G I P T O H A S T A LA M U E R T E D E J E S S N A V E

P o r esta p o c a , es decir, desde la s a l i d a de E g i p t o h a s t a la m u e r t e d e J e s s N a v e , q u e i n t r o d u j o a l p u e b l o en l a t i e r r a d e p r o m i s i n , los reyes de G r e c i a i n s t i t u y e r o n , e n h o n o r de los dioses falsos, m u c h a s s o l e m n i d a d e s . E s t a s , con a u g u s t a p o m p a , t r a a n a la r e c o r d a c i n el d i l u v i o y l a l i b e r a c i n d e l y l a v i d a t r a b a j o s a de los h o m b r e s , q u e t a n p r o n t o i b a n a l a s c i m a s c o m o d e s c e n d a n a l a s s i m a s . P o r q u e es tal la i n t e r p r e t a c i n q u e se d a a l a s c e n s o y al descenso [ 2 8 ] de los l u p e r c o s [ 2 9 ] p o r la va s a g r a d a , q u e , segn ella, los h o m b r e s , a n t e la c r e c i d a de las a g u a s , b u s c a r o n l a s c u m b r e s d e los m o n t e s , y, al t o r n a r l a s a g u a s a sus cauces, b a j a r o n ellos t a m b i n a las s i m a s . Cuent a n a d e m s q u e , en este t i e m p o , D i o n i s i o , p o r s o b r e n o m b r e L i b e r o p a d r e , q u e o b t u v o el t t u l o de dios d e s p u s d e la m u e r te, e s t a n d o en t i c a e n s e a su h o s t e l e r o el a r t e de p l a n t a r la vid. E n t o n c e s f u e r o n d e d i c a d o s los j u e g o s de m s i c a a A p o l o de Delfos p a r a a p l a c a r su i r a , p u e s q u e a t r i b u a n l a e s t e r i l i d a d de G r e c i a a q u e n o h a b a n d e f e n d i d o su t e m p l o c u a n d o el r e y annos, etiam ipse defunctus est: regnante apud Assyrios octavo _ dcimo Amynta, apud Sicyonios sexto dcimo Corace, apud Argivos dcimo Danao, apud Athenienses quarto Erichthonio. CAPUT XII

D a n a o i n v a d i a q u e l l a s t i e r r a s y le p r e n d i f u e g o . P e r o esta d e d i c a c i n se d e b i a u n o r c u l o del m i s m o A p o l o . E r i c t o n i o fu el p r i m e r o q u e i n s t i t u y los j u e g o s en t i c a , n o slo en su h o n o r , sino t a m b i n en h o n o r de M i n e r v a . E l p r e m i o del vencedor en estos l t i m o s e r a B 1 o l i v o , p o r q u e d i c e n q u e M i n e r v a e n s e su c u l t i v o , c o m o L i b e r o el del v i n o . L a f b u l a a a d e que, en ese t i e m p o , X a n t o , r e y de los cretenses, a q u i e n o t r o s d a n n o m b r e d i s t i n t o [ 3 0 ] , r o b a E u r o p a [ 3 1 ] , q u e de e l l a engendr a Radamanto [ 3 2 ] , a Sarpedn [33] y a Minos [ 3 4 ] , q u e v u l g a r m e n t e p a s a n p o r h i j o s de J p i t e r , h a b i d o s d e e s a m i s m a m u j e r . L o s a d o r a d o r e s de esos dioses creen h i s t r i c o lo d i c h o del r e y d e Creta, y esto q u e c a n t a n los p o e t a s , lo a p l a u d e n los t e a t r o s y lo c e l e b r a n los p u e b l o s de J p i t e r , lo creen p u r a f b u l a , i n v e n t a d a p a r a m o t i v o d e l o s j u e g o s y p a r a a p l a c a r l a s d i v i n i d a d e s con s u s falsas b e l l a q u e r a s . P o r estas c a l e n d a s c o r r a t a m b i n l a f a m a de H r c u l e s e n T i r i a [ 3 5 ] , p e r o en r e a l i d a d es d i s t i n t o del f a m o s o , d e q u e hemos hablado arriba. La historia m s oculta cuenta que hubo muchos Lberos p a d r e s y muchos Hrcules. Este Hrcules, de q u i e n citan doce h a z a a s g r a n d i o s a s , e n t r e l a s c u a l e s n o m e n c i o n a n la m u e r t e del a f r i c a n o Anteo-proeza o b r a d a p o r el o t r o . c u e n t a n l a s h i s t o r i a s q u e se a b r a s a s m i s m o en el m o n t e E t a [ 3 6 ] al n o p o d e r s o p o r t a r , con ese p o d e r q u e le p e r m i t a d o m i n a r a los m o n s t r u o s , la e n f e r m e d a d q u e p a d e c a . En a q u e l t i e m p o , el rey, o, m e j o r , el t i r a n o Bufeiris [ 3 7 ] , inm o l a sus h u s p e d e s a los d i o s e s . F u h i j o , al p a r e c e r , de N e p t u n o y de L i b i a , h i j a d e E p a f o [ 3 8 ] ; m a s p a r a n o a c u s a r a los dioses, n o se crea q u e N e p t u n o c o m e t i t a l p e c a d o , sino derint templum eius, quod rex Danaus, curn easdem tenas bello invasisset, incendit. Hos autem Indos ut instituerent orculo sunt eius admoniti. In Attica vero rex Erichthonius ei ludos primus instituit: nec ei tantum, sed etiam Minervae, ubi praemium victoribus oleum ponebatur, quod eius fructus inventrioem Minervam, sicut vini Liberum tradunt. Per eos annos a rege Xantho Cretensium, cuius apud alios aliud nomen invenimus, rapta perliibetur Europa, et inde geniti Rhadamanthus, Sarpedn, et Minos, quos magis ex eadem muliere filios Iovis esse vulgatum est. Sed talium deorum cultores illud quod de rege Cretensium diximus, historicae veritati; hoc autem quod de love poetae cantant, theatra concrepant, populi celebrant, vanitati deputant fabularum, ut esset unde ludi fierent placandis numinibus etiam falsis eorum criminibus. His temporibus Hercules in Tyria clarus habebatur; sed nimirum alius, non illc de quo supra locuti sumua. Secretiore quippe historia plures fuisse dicuntur et Liberi patres et Hercules. Huno sane Herculem, cuius ingentia duodecim facta numerant, nter quae Antaei Afri necem non commemorant, quod ea res ad alterum Herculem pertinet, in Oeta monte a se ipso, ineensum produnt suis litteris, cun ea virtute, qua monstra subegerat, morbum tamen, quo langnebat, sustinere non posset. Illo tempore vel rex, vel potius tyrannus Busilis suis diis suos hospites immolabat, quem filium perhibent fuisse Neptuni, ex matre Libya, filia Epaphi. Verum non eredatur hoc stuprum perpetrasse Neptunus, ne dii acensen tur: sed poetis et theatri

DE SACRIS FALSORUM DEORM, QUAE RECES GRAECIAE LILIS TEMPORIBUS INSTITUERNT, QUAE AB EXIT ISRAEL EX AEGYPTO USQUE AD OBITUM IESU NAVE DINUMERANTUR

Per haec tmpora, id est, ab exitu Israel ex Aegypto usque ad mortem Iesu Nave, per quem populus idem terram repromissionis accepit, sacra sunt instituta diis falsis a regibus Graeciae, quae memoriam diluvii, et ab eo liberationis hominum, vitaeque tune aerumnosae modo ad alta, modo ad plana migrantium, solemni celebritate revocanint. Nam et Lupercorum per sacram viam ascensum atque deseensum sc interpretantur, ut ab eis significan dicant bomines, qui propter aquae inundationem summa montium petiverunt, et rursus eadem residente ad ima redierunt. His temporibus Dionysium, qui etiam Liber pater dictus est, et post mortem deus habitus, vitem ferunt ostendisse in Attica trra hospiti suo. Tune Apollini Delphico instituti sunt ludi musici, ut placaretur ira eius, qua putabant afflictas esse sterilitate Graeciae regiones, quia non defen-

1264

U CIUDAD DE DIOS

XVIII, 12

XViTI, 1 3

PARALELISMO ENTRE I,AS DOS CIUDADES

1265

atribuyase a los poetas y al teatro, que aplacan con ello a los dioses. Dicen que Vulcano y Minerva fueron los padres de Erictonio, rey de los atenienses, en cuyos ltimos aos muri Jess Nave. Pero, como quieren que Minerva sea virgen, aaden que Vulcano, en la refriega habida entre ambos, se excit y derram el semen en la tierra, y que por eso al hombre as nacido se le impuso ese nombre. Porque en griego, refriega es fpis, y tierra, xe&v> y Erictonio se compone de estas dos palabras. Y esto hay que admitirlo. Los ms avisados rechazan y excluyen esto de sus dioses, y explican esta fabulosa opinin diciendo que en el templo de Vulcano y de Minervaera uno mismo el de ambos en Atenasse encontr expsito un nio envuelto en un dragn, que le augur un gran porvenir, y, como los padres del muchacho eran desconocidos, se le tuvo por hijo de Vulcano y de Minerva en atencin al templo. Parece, empero, ms acertada en este caso la explicacin de la fbula que la de la historia. Y a nosotros, qu? La historia sirva de instruccin a los hombres religiosos, y la fbula, de deleite a los impuros demonios, a quienes los hombres religiosos rinden culto como a dioses. Aunque les nieguen esto, no pueden purificarlos de toda falta, porque les exhiben los juegos a peticin suya y representan en ellos torpemente lo que al parecer niegan con sabidura. Amn de que con esta falsedad y torpeza se aplacan los dioses. Y, si es verdad que la fbula canta un crimen falso de'los dioses, tambin lo es que es un crimen verdadero deleitarse en un crimen falso. ista tribuantur, ut sit unde placentur. Erichthonii regs Atheniensium, cuius novissimis annis Iesus Nave mortuns reperitur, Vulcanus et Minerva parentes fuisse dicuntur. Sed quoniam Minervam virginem volunt, in amborum contentione Vulcannm comrnotum effudisse aiunt semen in terram, atque inde homini nato obe eam causam tale inditum nomen. Graeca enim lingua Spis conten do, et x <^u trra est; ex quibus duobus compositum vocabulum est Erichthonius. Verum, quod fatendum est, refellunt et a suis ds repellunt ista doctiores, qui hano opinionem fabulosam hinc exortam ferunt, quia in templo Vulcani et Minervae, quod ambo unum habebant Athenis, expositus inventus est puer dracone involutus, qui eum significavit magnum futurum, et propter commune templum, cum essent parentes eius ignoti, Vulcani et Minervae dictum esse filium: nominis tamen eius originem fbula illa potius quam ista designat historia. Sed quid ad nos? Hoc in veracibus libris nomines instruat religiosos, illud in fallacibus luds daemones delectet impuros: quos tamen illi religiosi tanquam dos colunt; et cum de illis haec negant, ab omni eos crimine purgare non possunt, quoniam ludos eis poscentibus exhibent, ubi turpitei aguntur quae velut sapienter negantur, et his falsis ac tnrpibus dii placantur, ubi etsi fbula cantat crimen numinum falsum. delectari tamen falso crimine, crimen est verum.

CAPITULO

X11 1

FICCIONES FABULOSAS EN TIEMPO DE LOS JUECES

Despus de la muerte de Jess Nave, el pueblo de Dios fu gobernado por los jueces. En estos aos alternaron las humillaciones y los trabajos con las prosperidades y los solaces, segn sus pecados y la misericordia de Dios. En esta poca se inventaron las fbulas sobre Triptolemo [ 3 9 ] , que por orden de Ceres fu transportado por sierpes aladas y llev, volando, trigo a las regiones necesitadas; sobre el Minotauro, la bestia encerrada en el laberinto, donde, entrando los hombres, no hallaban ya la salida, presas de inextricable error. Se fingieron tambin las fbulas de los centauros, mitad caballo y mitad hombre; del Cerbero, perro de tres cabezas a la entrada del infierno; de Frixo y Heles, su hermana, volando sobre un ariete. Y de esta poca son tambin las fbulas de Gorgona, de crines serpentinas,.que converta en piedras a los que la miraban; de Belerofonte, jinete de un caballo alado, por nombre Pegaso; de Anfin, que atraa y ablandaba las piedras con la suavidad de su lira; del carpintero Ddalo y de su hijo Icaro, que volaron con alas postizas. Hay que aadir las fbulas de Edipo, quien oblig a despearse por s mismo el monstruo llamado Esfinge, de rostro humano y cuatro pies, porque resolvi el enigma que presentaba como insoluble; y de Anteo, a quien mat Hrcules, que fu hijo de la tierra, a lo cual se deba que, cayendo en

CAPUT

XIII

QALIUM FABULARUM FIGMENTA EXORTA SINT EO TEMPORE, QUO HEBRAEIS IDICES PRAEESSE COEPERUNT

Post mortem Iesu Nave, populas Dei Iudices habuit. quibus temporibus alternaverunt apud eos et humilitates laborum pro eorum peccatis, et prosperitates consolationum propter miaerationem ei. His temporibus fabulae fictae sunt de Triptolemo, quod iubente Cerere, anguibus portatus alitibus, indigentibus terris frumenta volando contulerit: de Minotauro, quod bestia fuerit inclusa Labyrintho; quo cum intrassent nomines, inextricabili errore, inde exire non poterant: de Centauris, quod equorum hominumque fuerit natura coniuncta: de Cerbero, quod sit trceps inferorum canis: de Phryxo et Helle eius sorore, quod vecti ariete volaverint: de Gorgone, quod fuerit crinita serpentibus, et aspicientes convertebat in lapides: de Bellerophonte, quod equo pennis volante sit vectus, qui equus Pegasus dictus est: de Amphione, quod citharae Buavitate lapides mulserit et attraxert: de fabro Daedalo, et eius Icaro filio, quod sibi coaptatis pennis volaverint: de Edipo, quod monstrum quoddam, quae Sphinga dicebatur, humana facie quadrupedem, soluta quae ab illa proponi solebat velut insolubili quaestione, suo praeciptio perre compulerit: de Antaeo, quem necavit Hercules, quod filias Terrae fuerit,

126(!

t,A CIUDAD DE DIOS

X V I I I , 13

XVIIII, 14

PARALELISMO ENTRE LAS DOS CIUDADES

1267

lierra, se levantara ms fuerte |_40"|. Quiz haya algunas otras que he pasado en silencio. Estas fbulas y otras semejantes hasta la guerra de Troya, en que dio fin Marco Varrn al segundo libro Sobre el origen del pueblo romano, han sido tambin inventadas por los ingenios humanos, basados en ciertas hazaas reales que no son vergonzosas para los nmenes. Mas en cuanto a los que han fingido el rapto del bellsimo joven Ganimedes, hecho por Jpiter para cometer estuprocrimen cometido por el rey Tntalo, y que la fbula atribuye a Jpiter; y que Dnae dese el placer carnal por una lluvia de oroque figura la corrupcin de la mujer por el oro, y las dems acciones y ficciones de entonces, atribuidas a Jpiter, no es posible decir el cmulo de males que suponen en el corazn de hombres que toleran estas mentiras y las aceptan de buen grado. En realidad, cuanto con ms devocin rinden culto a Jpiter, tanto ms severamente debieron castigar a quienes se atrevieron a atribuirle estas torpezas. Y, sin embargo, vemos que, lejos de indignarse contra tales compositores, les sobrecoge la clera de los dioses si no les representan esas ficciones en las tablas. En este mismo tiempo, Latona dio a luz a Apolo, no al de los orculos, del que hablamos antes, sino el que sirvi con Hrcules a Admeto [ 4 1 ] . Pero ha pasado por un dios tal, que casi todos le confunden con el autntico Apolo. Entonces, Libero padre guerre en la India acompaado de una tropa de mujeres, llamadas las Bacas, insignes no tanto por su valor como por su furor. Algunos escriben que Libero fu vencido y preso, y otros, que fu matado en el combate por Perseo, sin callar el lugar de su sepultura [ 4 2 ] . Y, sin embargo, en honor propter quod cadens in terram fortior soleret assurgere: et si qua forte alia praetermisi. Hae fabulae bellum ad usque Troianura, ubi secundum librum Marcus Varro de populi Romani gente finivit, ex occasione historiarum, quae res veraciter gestas continent, ita sunt ingeniis hominum fictae, ut non sint opprobriis numinum affixae. Porro autem quicumque^ finxerunt a Iove ad stuprum raptum pulcherrimum puerum Ganymedem, quod nefas rex Tantalus fecit, et lovi fbula tribuit; vel Danaes per irabrem aureum appetisse concubitum, ubi intelligitur pudicitia mulieris auro fuisse corrupta; quae illis temporibus vel facta vel ficta sunt, aut facta ab alus et ficta de Iove, dici non potest quantum mal de hominum praesumpserint cordibus, qiiod possent ista patienter ferr mendacia, quae tamen etiam libenter amplexi sunt: qui utique quanto devotius Iovem colunt, tanto eos qui haec de illo dicere ausi sunt, severius punir debuerunt. Nunc vero, non solum eis qui ista finxerunt, irati non sunt; sed ut talia figmenta etiam in theatris agerent, ipsos dos potius iratos habere timuerunt. His temporibus Latona Apollinem peperit, non illum cuius oracula soler consuli superius loquebamxir, sed illum qui cnm Hercule servivit Admeto: qui tamen sic est deus creditus, ut plurimi ac pene omnes unum eumdemque Apollinem fuisse opinentur. Tune et Lifaer patei bellavit in India, qui multas habuit in exercitu feminas, quae Bacchae appellatae sunt, non tam virtute nobiles, quam furore. Aliqui sane et victrrrn scribunt istum Librarum e! vinctitm; nonnuili et occisum in pugna a Perseo, nec ubi fuerit sepultus tacent: et tamen eius veli dei nomine

de este diosecillo se instituyeron, por intervencin de los inmundos demonios, las solemnidades, o, mejor, los sacrilegios bacanales. El Senado mismo, despus de muchos aos, se ruboriz tanto de su rabiosa torpeza, que prohibi celebrarlos en Roma [ 4 3 ] . Perseo y su mujer Andrmeda, que vivan por entonces, despus de muertos, fueron tan unnimemente tenidos por dioses, que no se avergonzaron ni temieron dar sus nombres a algunas estrellas. CAPITULO XIV

L O S POETAS TELOGOS

En esta poca hubo tambin poetas que se decan telogos porque componan versos a los dioses. Pero los componan a dioses que, aunque fueron grandes hombres, fueron hombres, o son elementos de este mundo, creado por el Dios verdadero, u ordenados en principados y potestades segn la voluntad del Creador y sus propios merecimientos. Y, si en su vasta y vana produccin se halla algo sobre el nico Dios verdadero y rindieron culto con El a otros que no lo son y le prestaron el vasallaje debido nicamente al Dios verdadero, no le sirvieron como se debe. Adems, Orfeo [ 4 4 ] , Museo [45] y Lino [46] no supieron desechar de su obra las fbulas infamantes de sus dioses. Estos telogos rindieron culto a los dioses, y, sin embargo, a ellos no se lo tributan como a dioses, bien que a Orfeo la ciudad de los impos suele hacerle presidir, no s cmo, los sacrificios infernales, o, por mejor decir, los sacrilegios. La esper immundos daemones Bacchanalia sacra, vel potius sacrilegia sunt instituta: de quorum rabiosa turpitudine post tam multos annos sic senatus erubuit, ut in urbe Roma esse prohiberet. Per ea tmpora Perseus et uxor eius Andrmeda posteaquam sunt mortui, sic eos in caelum receptos esse crediderunt, ut imagines eorum stellis designare, eorumque appellare nominibus non erobescerent, non timerent. CAPUT XIV

DE TUEOLOGICIS POETIS

Per dem temporis intervallum exstiterunt poetae, qui etiam theologi dicerentur, quoniam de diis carmina faciebant: sed talibus diis, qui licet magni hoir.ines, tamen homines fuerunt; aut mundi huius, quem verus Deus fecit, elementa simt; aut in principatibus et potestatibus pro volntate Greatoris et suis ments ovdinati: et si quid de uno vero Deo nter multa vana et falsa cecinerunt, colendo cum illo alios qui dii non sunt eisque exhibendo famulatum qui uni tantum debetur Deo, non ei utique rite servierunt, nec a fabuloso deorum suorum dedecore etiam ipsi se abstinere potuerunt Orpheus, Musaeus, Linus. Verum isti tbeologi dcos coluerunt, non pro diis culti sunt: quamvis Orpheum nescio quomodo

1268

I,A CIUDAD DE DIOS

XjVTII, 1 5

XViIII, 1 6

PARALELISMO ENTRE LAS DOS CIUDADES

1269

posa del rey Atamante |_4<TJ, que se llamaba Ino [ 4 8 ] , y su hijo Melicertes [ 4 9 ] , murieron despendose espontneamente en el mar. La opinin pblica les asign un lugar en el catlogo de los dioses. As pas a otros hombres de entonces, y as a Castor y a Plux [ 5 0 ] . Verdad es que a la madre de Melicertes los griegos la llaman Leucotea, y los latinos, Matuta; pero unos y otros la tienen por diosa.

CA P IT U LO

XV

OCASO DEL REINO DE ARGOS. P I C O , H I J O DE SATURNO, SUCESOR DE SU PADRE EN EL REINO DE LOS LAURENTES

Por este tiempo lleg a su ocaso el reino de Argos, y fu transferido a Micenas[ 5 1 ] , de donde Agamenn fu rey, y surgi el reino de los laurentes [ 5 2 ] . Pico, hijo de Saturno, fu el primero que tom las riendas de este imperio, siendo juez entre los hebreos Dbora. Mas por ella tambin obraba el Espritu de Dios, pues era profetisa. Su profeca es poco clara para poder demostrar, sin una larga exposicin, que alude a Cristo. Los laurentes reinaban entonces ya en Italia. Este pueblo, despus de los griegos, es el origen ms cercano de Roma. Y, sin embargo, la monarqua de los asirios an subsista, y contaba a Lampares su vigsimo tercer rey cuando Pico comenz a ser primer rey de los laurentes. Vean lo que dicen sobre Saturno, padre de Pico, los adoradores de estos dioses, infernis sacris, vel potius sacrilegiis, praeficere soleat civitas impiorum. Uxor autem regis Athamantis quae vocabatur Ino, et eius filius Melicertes praecipitio spontaneo in mari perierunt, et opinione hominum in dos relati sunt: sicut alii homines eorum temporum, Castor et Pollux. Mam sane Melicertis matrem Leucotheam Graeci, Matutam Latini vocaverunt: utrique tamen pu tan tes deam. CAP UT XV

que niegan que fu hombre. Otros han escrito que rein en Italia antes de su hijo Pico, y Virgilio lo dice en versos ms conocidos: En seguida reuni a los hombres feroces esparcidos por nuestras montaas. Les dio leyes, y fu su voluntad que el pas donde se haba ocultado, y que era para l seguro asilo, llevase el nombre de Lacio. Dcese que su reino constituy la edad de oro. Mas trtense stas de ficciones poticas y sostngase que fu el padre de Pico Esterces, el cual, siendo un buen labrador, descubri, segn cuentan, que los campos se fertilizan con los excrementos de los animales. Su nombre viene de stercus (excremento), y no faltan quienes le llaman Estercucio. Sea cualquiera el motivo del nombre de Saturno, es cierto que, al hacer a Esterces o Estercucio dios de la agricultura, les acompa la razn. En el nmero de esos dioses alistaron tambin a Pico, hijo suyo, de quien aseguran que fu un preclaro augur y un buen guerrero. Pico engendr a Fauno, segundo rey de los laurentes. Este es o fu tambin dios para ellos. Antes de la guerra de Troya tributaron honores divinos a los hombres muertos. CAPITULO XVI

D l M E D E S , CATALOGADO ENTRE LOS DIOSES, Y SUS COMPAEROS, CONVERTIDOS EN AVES SEGN LA TRADICIN

T r a s la d e s t r u c c i n de T r o y a , t a n c a n t a d a p o r d o q u i e r y tan c o n o c i d a d e l o s n i o s , q u e se v u l g a r i z n o t a b l e m e n t e p o r su Picum filium suum in Italia ipse regnaverit; et Virgilius notioribus litteris dicit: Is cerns indocile ac dispersum montibus altis Comixibuit, legesque dedit, Laliumque vocari Maluit ; uis quoniam latuis.set tutus in oris; Aureaque, ut per.hibent, illo sub rege fuere saceula J0. Sed haec potica opinen tur esse figmenta, et Pici patrem Stercen potius fuisse asseverent, a quo peritissimo agrcola inventum ferunt, ut fimo animalium agri fecundarentur, quod ab eius nomine stercus est dictum: hunc quidam Stercutium vocatum ferunt. Qualibet autem ex causa eum Saturnum appellare voluerint, certe tamen hunc Stercen sive Stercutium mrito agricultuiae fecerunt deum. Picum quoque similiter eius filium in talium deorum numerum receperunt, quem praeclarum augurem et belligratorem fuisse asserunt. Picus Fatinum genuit, Laurentum regem secundum: etiam iste deus illis vel est, vel fuit. Hos ante Troianum bellum divinos honores mortuis hominibus detulerunt. CAPUT XVI

DE OCCASU REGNI ARGIVORUM, yuo TEMPORE AP LAURENTES PICUS SATURNI FILIUS REGNUM PATRIS PRIMUS ACCEPIT

Per ea tmpora regnum finitum est Argivonim, translatum ad Mycenas, unde fuit Agamemnon: et exortum est regnum Laurentum, ubi Saturni filius Picus regnum primus accepit, indicante apud Hebraeos femina Debbora: sed per illam Dei Spiritus id agebat: nam etiam prophetissa erat, cuius prophetia * mnus aperta est, quam ut possimus eam sine diuturna expositione de Christo demonstrare prolatam. lam ergo regnabant Laurentes utique in Italia, ex quibus evidentior ducittir origo Romana post Graecos: et tamen adhuc regnum Assyriorum permanebat, ubi erat rex vicesimus tertius Lampares, cum primus Laurentum Picus esse coepisset. De huius Pici patre Saturno videpint quid sentiant talium deorum cultores, qui negant hominem fuisse: de quo et alii scripserunt, quod ante
lud. 5-

DE DIOMEUE POST TROIAE EXCIDIUM IN DOS RELATO, CUIUS soen TRADITI SUNT IN VOLCRES ESSE CONVERSI

Troia vero eversa, excidio illo usquequaque cantata puerisque notissimo, quod et magnitudine sui et scriptorum excellentibus linguis insigniter > teneld. 1.8 v.321-325.

1270

LA CIUDAD DE DIOS

XVIII, 16
X V I I I , 17 PARALELISMO ENTRE LAS DOS CIUDADES 1271

grandeza y las excelentes plumas de los escritores, y que se llev a efecto en el reinado de Latino, hijo de Faunoque dio nombre al reino de los latinos, cesando entonces el reino de los laurentes; los griegos vencedores, abandonando a Troya, hecha polvo, y, tornando a sus hogares, sufrieron mil quebrantos y horribles prdidas. Y, sin embargo, con ellas y todo aumentaron el nmero de los dioses. Hicieron dios a Dimedes, a quien cuentan que le impusieron los dioses una pena y que no se torn a los suyos. Sus compaeros fueron convertidos en aves, y esto lo confirman no con fbula y poesa, sino con la historia en la mano. A esas avescreen ellos-, ni l mismo, una vez hecho dios, les pudo devolver la forma humana, ni obtener de su rey Jpiter esa gracia, como novicio en ese empreo. Ms an, dicen que su templo se halla en la isla Diomedea, no lejos del monte Grgano, que est en Apulia, y que esas aves moradoras de aquel lugar andan rondando el templo, obsequindolo de tan admirable manera, que llenan sus picos de agua y luego lo rocan. Y aaden que, si se acercan por all los griegos o descendientes de esa raza, no slo se posan, sino que los acarician, y que, en cambio, si se acercan extranjeros, vuelan hacia sus cabezas y los pican hasta matarlos a veces. Agregan que para estos casos estn armados de picos grandes y duros. diffamatum atque vulgatum est, gestumque regnante iam Latino Fauni filio, ex quo Latinorum regnum dici coepit, Laurentumque cessavit: Graeci victores, deletam Troiam derelinquentes, et ad propria -emeantes, diversis et horrendis cladibus dilacerati atque contriti sunt: et tamen etiam ex eis deorum suorum numerum auxerunt. Nam et Diomedcn fecerunt deum, quem poena divinitus irrogata perhibent ad suos non revertisse: eiusque socios in volucres fuisse conversos, non fabuloso poeticoque mendacio, sed histrica attestatione con firman t: quibus nec deus, ut putant, factus. humanara revocare naturam, vel ipse potuit, vel certe a love suo rege tanquam caelicola novitius impetravit. Quin etiam templum eius esse aiunt in nsula Diomedea, non longe a monte Gargano, qui est in Apulia, et hoc templum circumvolare, atque incolere has alites tara mirabili obsequio, ut rostrum aqua impleant et aspergant: et eo si Graeci venerint, vel Graecorurn stirpe progeniti, non solum qietas esse, verum et insupe adulare; si autem aliengenas viderint, subvolare ad capita, tamque gravibus ictibus, ut etiam perimant, vulnerare. Nam durs et grandibus rostris satis ad haec praelia perhibentur armatae.

CAPITULO

XVII
HUMANAS

SENTIR DE VARRN SOBRE LAS METAMORFOSIS

En confirmacin de este hecho cita Varrn otros casos no menos increbles de la famossima maga Circe [53 ]. Esta torn a los compaeros de Ulises en bestias. Cita tambin a los arcades, que, en alas de la suerte, pasaban a nado cierto estanque, donde se convertan en lobos, y vivan con otras fieras similares en aquellos bosques. Y aade que, si se abstenan de carne humana, al cabo de nueve aos tornaban a pasar el estanque y transformarse en hombres. Finalmente, cita por su nombre a un tal Demeneto, que, habiendo gustado del sacrificio de un nio que los arcades solan hacer a su dios Liceo, se troc en lobo, y a los diez aos, tornado hombre, se ejercit en el pugilato y fu campen en el certamen olmpico. Cree ese historiador que el motivo de que en Arcadia se diera el nombre de Liceo a P a n y a Jpiter es se, el transformar los hombres en lobos, cosa que, segn l, exige una potencia divina. Porque en griego, lobo se dice AKS, y de ah parece derivarse el nombre de Liceo. Agrega que los lupercos de Roma traen tambin su origen de esta semilla misteriosa. CAPl.'T
DE IN'CREDTBIUBS COMMUTATIONHUIS

XVII
HOMINOM QUID VAR.RO TRADIDERIT

Hoc Varro ut astruat, commemorat alia non minus incredibilia de maga illa famosissima Circe, quae socios quoque Llyssis mutavit in bestias, et de Arcadibus, qui sorte ducti transnatabant quoddam stagnum, atque ibi convertebantur in lupos, et cum similibus feris per illius regionis deserta vivebant. Si autem carne non vescerentur humana, rursus post novem annos eodem renato stagno reformabantur in nomines. Denique etiam nominatim expressit quemdam Demaenetum, cum gustasset de sacrificio, quod Arcades immolato puero, deo suo Lycaeo facer solerent, in lupum fuisse mutatum, et anno dcimo in figuram propriam restitutum, pugilatu sese exercuisse, et Olympiaco vicisse certamine. Nec idem propter aliud arbitratur historicus in Arcadia tale nomen affictum Pai Lycaeo et Iovi Lycaeo, nisi propter hanc in lupos hominum mutationem, quod eam nisi vi divina fieri non putarent. Lupus enim graece AKOS dicitur, unde Lycaei nomen apparet inlexum. Romanos etiam Lupercos ex illorum mysteriorum velut semine dicit exortos.

X V I I I , 18, 2 1272 u CIUDAD DE DIOS XVUII, 1 8 , 1

PARALELISMO ENTRE LAS DOS CIUDADES

1273

C A P I T U L O
A

XVIII
HUMANAS

QU HAY QUE ATENERSE EN LAS METAMORFOSIS DEBIDAS A LOS DEMONIOS?

1. M a s q u i z l o s l e c t o r e s e s p e r a n m i o p i n i n s o b r e t a m a o e m b e l e c o de los d e m o n i o s . Y q u d i r ? P u e s q u e se d e b e h u i r de en m e d i o de B a b i l o n i a . Este p r e c e p t o p r o f t i c o tiene u n sent i d o e s p i r i t u a l m u y p r o f u n d o . Y es q u e se d e b e h u i r de la ciu, d a d d e este m u n d o , q u e e s la s o c i e d a d de los n g e l e s y de los hombres impos, avanzando hacia Dios p o r los pasos de esa fe q u e o b r a p o r el a m o r . C u a n t o m a y o r v e m o s q u e es la potencia de los d e m o n i o s en estas s i m a s , con t a n t a m a y o r fuerza debemos adherirnos al Mediador, por quien subiremos de las s i m a s a l a s c i m a s . E n efecto, si d i j r a m o s q u e n o d e b e p r e s t a r se fe a estos f e n m e n o s , n o f a l t a n a n h o y q u i e n e s a s e g u r a n h a b e r o d o o e x p e r i m e n t a d o cosas s e m e j a n t e s . E s t a n d o en Italia o, en m s de u n a ocasin, q u e en ciertas r e g i o n e s se h a b l a b a de q u e las m e s o n e r a s , i n i c i a d a s en l a s a r t e s s a c r i l e g a s , s o l a n d a r a l o s v i a j e r o s en el q u e s o a l g o q u e los converta al i n s t a n t e en b e s t i a s d e c a r g a p a r a t r a n s p o r t a r l e s s u s b u l t o s , y u n a vez h e c h o esto, les t o r n a b a a su f o r m a a n t e r i o r . S i n e m b a r g o , la m e t a m o r f o s i s n o les t r o c a b a l a r a z n b e s t i a l , sino q u e se la c o n s e r v a b a r a c i o n a l y h u m a n a , c o m o A p u l e y o cuenta o finge en El asno de oro. Refiere q u e , u n a vez q u e t o m el b r e b a j e , p e r m a n e c i e n d o su n i m o h u m a n o , se c o n v i r t i e n a s n o . CAPIT XVIII

2 . E s t o es t a n falso o, a l m e n o s , t a n r a r o , q u e h a y r a z n m s q u e suficiente p a r a n o c r e e r l o . P e r o es p r e c i s o creer con fe s i n c e r a q u e D i o s o m n i p o t e n t e p u e d e h a c e r t o d o lo q u e quiere, sea c a s t i g a n d o , sea p r e m i a n d o . Y, a d e m s , q u e los d e m o n i o s n o o b r a n s e g n la p o t e n c i a de su n a t u r a l e z a ( p u e s t a m b i n e l l a es u n a c r i a t u r a a n g l i c a , a u n q u e su m a l i c i a p r o c e d a de su p r o p i o v i c i o ) , sino segn l a p e r m i s i n de D i o s , c u y o s j u i c i o s son ocultos, p e r o n u n c a i n j u s t o s . E s o t r a v e r d a d i n c o n t r o v e r t i b l e q u e los d e m o n i o s , al o b r a r f e n m e n o s t a l e s c o m o estos en cuestin, no c r e a n n a t u r a l e z a a l g u n a , sino, a lo s u m o , c a m b i a n de especie l a s cosas c r e a d a s p o r el Dios v e r d a d e r o con el fin d e que p a r e z c a n ser lo q u e n o son. A s , p u e s , n u n c a p o r r a z n n i n g u n a c r e e r q u e n o slo el n i m o , s i n o ni el c u e r p o , p u e d e ser r e a l m e n t e t r o c a d o en f o r m a d e b e s t i a p o r a r t e o p o t e n c i a de los d e m o n i o s . A d m i t o q u e p u e d a l l e g a r al s e n t i d o de o t r o u n a f o r m a c o r p r e a de u n m o d o q u e n o s e x p l i c a r , p o r q u e la f a n t a s a del h o m b r e se diversifica, en i m a g i n a c i n o e n sueos, en m i l cosas, y, a u n q u e i n c o r p r e a , es c a p a z d e t o m a r f o r m a s p a r e c i d a s a los c u e r p o s c u a n d o los sentidos del h o m b r e estn d o r m i d o s o a l e t a r g a d o s . T a n es as, q u e a veces los m i s m o s c u e r p o s h u m a n o s estn t e n d i d o s en a l g u n a p a r t e , vivos, es ciert o , p e r o c o n s u s s e n t i d o s c e r r a d o s m u c h o m s fuerte y h e r m t i c a m e n t e o b t u r a d o s q u e en el s u e o . As p u e d e s u c e d e r q u e a q u e l l a f a n t a s a a p a r e z c a c o m o c o r p o r a d a en i m a g e n de a n i m a l a los sentidos de o t r o , y ese o t r o crea q u e es r e a l , c o m o le sucede en s u e o s el l l e v a r la c a r g a . Y , si esos p e s o s son v e r d a d e ros c u e r p o s , los p u j a n los d e m o n i o s p a r a e n g a a r a los h o m b r e s , q u e ven, en p a r t e , c u e r p o s v e r d a d e r o s , los de esos pesos, y, en p a r t e , falsos, los de los j u m e n t o s [ 5 4 ] . U n tal P r e s t a n d o 2. Haec vel falsa sunt, vel tam inusitata, ut mrito non credantur. Firmissime tamen credendum est, omnipotentem Deum omnia posse facer quae voluerit, sive vindicando, sive praestando, nec daemones aliquid operari secundum naturae suae poten tiam (quia et ipsa anglica creatura est, licet proprio sit vitio maligna), nisi quod ille permiserit, cuius iudicia oceulta sunt multa, iniusta nulla. Nec sane daemones naturas creant, si aliquid tale faciunt, de qualibus factis ista vertitur quaestio; sed specie tenus, quae a vero Deo sunt creata, commutant, ut videantur esse quod non sunt. Non itaque solum animum, sed nec corpus quidem ulla ratione crediderim daemonum arte vel potestate in tuembra et lineamenta bestialia veraciter posse convert: sed phantasticum hominis, quod etiam cogitando sive somniando per rerum innumerabilia genera variatur, et cum corpus' non sit, corporum tamen smiles mira celeritate formas capit, sopitis aut oppressis corporeis hominis sensibus, ad alorum sensum nescio quo ineffabili modo figura corprea posse perduci: ita ut corpora ipsa hominum alicubi iaceant, viventia quidem, sed multo gravius atque vehementius quam somno suis sensibus obseratis; phantasticum autem illud veluti corporatum in alicuius animalis effigie appareat sensibus alienis, talisque etiam sibi homo esse videatur, sicut talis sibi videri posset in somnis, et portare onera: quae onera, si vera sunt corpora, portantur a daemonbus, ut illudatur hominibus, partim vera onerum corpora, partim iumentorum

QUID CREDENDDM SIT DE TRANSFORMATIONIBUS, QUAE ARTE DAEMONUM HOMINIBUS VIDENTUR ACHURRE

1. Sed de isla tanta ludificatione daemonum, nos quid dicamus, qui haec legent, fortassis exspectent. Et quid dicemus, nisi de medio Babylonis, esse fugiendum? Quod praeceptum propheticum " in spiritualiter intelligitur, ut de huius saeculi civitate, quae profecto et angelorum et hominum societas imporum est, fidei passibus, quae per dilectionem operatur, in Deum vivum proficiendo fugiamus. Quanto quippe in haec ima potestatem daemonum niaiorem videmus, tanto tenacius Mediatori est intiaerendum, per quem de imis ad summa conscendimus. Si enim dlxerimus ea non esse credenda, non desunt etiam mine, qui eiusmodi quaedam, vel certissima audisse, vel etiam expertos se esse asseverent. Nam et nos cum essemus in Italia, audiebamus talia de quadam regione illarum partium, ubi stabularias midieres imbuas his malis artibus, in cseo dar soler dicebant, quibus vellent sen possent viatoribus, unde in iumenta illico verterentur, et necessaria quaeque portarent, postque perfuncta opera iterum ad se redirent: nec tamen in eis mentem fieri bestialem, sed rationalem humanamque servari, sicut Apuleius in libris quos Asini aurei titulo inscripsit, sibi ipsi accidisse, ut accepto veneno, humano animo permanente asinufi fieret, aut indicavit, aut finxit.
11

Is. 4,JO.

1274

LA CIUDAD DE DIOS

X V I I I , 18, 3

X V I I I , 19

PARALELISMO ENTRE U S DOS CIUDADES

1275

c o n t a b a q u e su p a d r e , h a b i e n d o t o m a d o ese b r e b a j e , q u e d c o m o d o r m i d o e n su l e c h o , sin q u e p u d i e r a d e s p e r t a r s e . A l g u n o s das d e s p u s d e s p e r t c o m o d e u n s u e o , y c o n t q u e , transf o r m a d o en c a b a l l o , h a b a l l e v a d o a l o s s o l d a d o s , con o t r o s a n i m a l e s , d e esos a l i m e n t o s q u e l l a m a n retica, p o r q u e se llevan a l a s R e t a s . Y l u e g o se c o m p r o b q u e h a b a s u c e d i d o tal c o m o lo c o n t . M a s l lo t u v o s i e m p r e p o r s u e o s . O t r o refera q u e p o r la n o c h e , a n t e s d e a c o s t a r s e , vio q u e u n filsofo m u y conocido s u y o v e n a a su casa y q u e le e x p u s o c i e r t a s d o c t r i n a s platnicas que antes, a peticin suya, no haba querido expon e r l e . Y c o m o le p r e g u n t a r a al filsofo p o r q u h a c a a h o r a lo q u e se h a b a n e g a d o a h a c e r l e e n su p r o p i a casa, le r e p l i c : N o lo h i c e , p e r o s o q u e lo h a b a h e c h o . Y as, el u n o vio en vela, p o r m e d i o de u n a i m a g e n f a n t s t i c a , lo q u e el otro vio en s u e o s , 3 . E s t o s h e c h o s h a n l l e g a d o a m i c o n o c i m i e n t o n o d e pers o n a s d e s a c r e d i t a d a s , sino de testigos q u e j u z g o m u y d i g n o s de fe. Si lo d e l a s m e t a m o r f o s i s de los h o m b r e s e n l o b o s d e b i d a s a los dioses o a los d e m o n i o s , y c o n s i g n a d a s en los escritos, as en los a r c a d e s , y a q u e l l o de q u e Circe con sus encantamientos transform los compaeros de Lilises es r e a l , creo q u e es factible del m o d o q u e h e p r o p u e s t o . Y en c u a n t o a l a s aves d e D i m e d e s , c o m o se dice q u e la r a z a subsiste t o d a v a , y o estimo q u e los h o m b r e s n o f u e r o n m e t a m o r f o s e a d o s , sino q u e l a s aves fueron p u e s t a s e n su l u g a r , c o m o la falsa cernentibus. Nam qudam nomine Praestantius patri suo contigisse indicabat, ut venenum illud per caseum in domo sua sumeret, et iaceret in lecto suo quasi dormiens, qui tamen nullo modo poterat excitan. Post aliquot autem dies eum velut evigilasse dicebat, et quasi somnia narrasse quae passus est, caballum se scilicet factum, annonam nter alia iumenta baiulasse militibus, quae dicitur Retica, quonam ad Retas deportatur. Quod ita, ut narravit, factum fuisse compertum est: quae tamen ei sua somnia videbantur. Indicavit et alius se dorai suae per noctem, antequam requiesceret, vidisse venientem ad se quemdam philosophum sibi notissimum, sibique exposuisse nonnulla Platnica, quae antea rogatus exponere noluisset. Et cum ab eodem philosopho quaesitum fuisset, cur in domo eius fecerit quod in domo sua peten ti negaveraf. Non feci, inquit, sed me fecisse somniavi. Ac per hoc alteri per imaginera phantasticam exhibitum est vigilanti, quod alter vidit in somnis. 3. Haec ad nos non quibuscumque, qualibus credere putaremus indignum, sed eis referentibus pervenerunt, quos nobis non existimaremus fuisse mentitos. Proinde quod homines dicuntur, mandatumque est litteris, ab diis vel potius daemonibus Arcadibus, in lupos soleve convert, et quod Carminibus Circe socios uiutavit Ulyssei 1J , secundum istum modum mihi videtur fieri potuisse, quem dixi; si tamen factum est. Diomedeas autem volucres, quandoquidem genus earum per successionem propaginis durare perhibetur, non mutatis hominibus factas, sed subtractis credo fuisse suppositas; sicut cerva pro Iphigenia, regs
" VIRGIL., Eclog. S v.70.

cierva en l u g a r de I n g e n i a , h i j a del r e y A g a m e n n . P o r q u e es fcil p a r a los d e m o n i o s , p e r m i t i n d o s e l o D i o s , o b r a r esta clase de p r o d i g i o s . P e r o , c o m o la d o n c e l l a fu e n c o n t r a d a viva desp u s del sacrificio, fu fcil c o l e g i r q u e h a b a p u e s t o la cierva en su l u g a r [ 5 5 ] . - E n c a m b i o , l o s c o m p a e r o s de D i m e d e s , c o m o d e s a p a r e c i e r o n s b i t a m e n t e y n o a p a r e c i e r o n m s , veng n d o s e a s los n g e l e s m a l o s , en q u e fueron t r a n s f o r m a d o s , en a q u e l l a s aves, q u e en s u b s t i t u c i n de ellos f u e r o n l l e v a d a s a l l o c u l t a m e n t e . Q u e lleven a g u a con s u s p i c o s a l t e m p l o de D i m e d e s y a s p e r g e n , q u e a c a r i c i e n a los g r i e g o s y p e r s i g a n a los e x t r a n j e r o s , n o es d e m a r a v i l l a r q u e lo h a g a n p o r i n s p i r a cin de los d e m o n i o s . A e l l o s p r e c i s a m e n t e les i n t e r e s a p r e n d e r en los c o r a z o n e s la creencia d e q u e D i m e d e s fu h e c h o dios p a r a e n g a a r a los h o m b r e s , a fin d e q u e d e n c u l t o a m u c h o s dioses falsos, con i n j u r i a . d e l D i o s v e r d a d e r o , y q u e s i r v a n a h o m b r e s m u e r t o s q u e n i en v i d a v i v i e r o n c o m o d e b a n , con t e m p l o s , a l t a r e s , sacrificios y s a c e r d o t e s , cosas t o d a s e l l a s q u e , c u a n d o son rectas, n i c a m e n t e se deben al D i o s v e r d a d e r o y vivo. C A P I T U L O
ENEAS VINO A I T A L I A , SIENDO J U E Z

XIX
DE L O S H E B R E O S LABD,\

D e s p u s de la d e s t r u c c i n de T r o y a , E n e a s a r r i b a I t a l i a con veinte n a v e s , p o r t a d o r a s de los d e s p o j o s t r o y a n o s . R e i n a b a e n t o n c e s en I t a l i a L a t i n o , y en A t e n a s , M e n e s t e o ; en Sicionia, Agamemnonis filia. eque enim daemonibus indicio Dei permissis huiusmodi praestigiae difficiles esse potuerunt: sed quia illa virgo postea viva reperta est, suppositam pro illa cervam, esse facile cognitum est. Socii vero Diomedis quia nusquam sbito comparuerunt, et postea nullo loco apparuerunt, perdentibus eos ultoribus angelis malis, in eas aves quae pro illis sunt oceulte ex alus locis, ubi est hoc genus avium, ad ea loca perductae ac repente suppositae, creduntur esse eonversi. Quod autem Diomedis in templum aquam rostris affenmt et aspergunt, quod blandiuntur graecigenis, aliengenas persequuntur, mirandum non est fieri daemonum instinctu; quorum interest, persuadere deum factum esse Diomedem, ad decipiendos homines, ut falsos dos cum veri Dei iniuria inultos colant, et hominibus mortuis, qui nec cum viverent, ver vixerunt, templis, altaribus, sacrificiis, sacerdotibus (quae omnia cum recta sunt, nonnisi uni Deo vivo et vero deben tur) nserviant. GAPUT XIX

QUOD EO TEMPORE AENEAS IN ITALIAM VENERIT, QO LABDON IDEX FRAESIDEBAT H E B R A E I S

Eo tempore post captam Troiam atque deletam, Aeneas cum viginti navibue, quibus portabantur reliquiae Troianorum, in Italiam venit, regnante Ibi Latino, et apud Athenienses A&nestheo, apud Sicyonios Polyphide,

12? O

LA CIUDAD Dli DIOS

XJVOI, 19

XVIII, 20

PARALELISMO KNTKE LAS DOS CIUDADES

1277

Polifides, y en Asira, Tautanes, y era juez de los hebreos Labdn. Muerto Latino rein Eneas por tres aos, siguiendo los reyes citados en su trono, a excepcin de Sicionia, cuyo rey era ya Pelasgo, y de los hebreos, que tenan ya por juez a Sansn. A ste su maravillosa fuerza le llev a ser credo Hrcules. Los latinos hicieron dios a Eneas jorque a su muerte desapareci. Los sabinos elevaron tambin al honor de los dioses a su primer rey, Sanco, o, como algunos lo llaman, Sancto. En esta misma poca, Codro, rey de Atenas, se present de incgnito a los del Peloponeso, enemigos de la ciudad, para ser asesinado. Y ellos as lo hicieron. Y cuentan que de este modo libert a su patria, porque los del Peloponeso haban recibido un orculo segn el cual saldran vencedores si no mataban a su rey. Mas l les enga presentndose en traje de mendigo y provoc su muerte gracias a una r e y e r t a . ^ esto alude Virgilio al hablar de las reyertas de Codro. Los atenienses le rindieron honores divinos con sacrificios y todo. Siendo cuarto rey de los latinos Silvio, hijo de Eneas, no de Creusa, de la cual naci Ascanio, tercer rey de ese pueblo, sino de Lavinia, hija de Latino, que, al parecer, fu hijo postumo de Eneas, y siendo vigsimo nono rey de los asirios Oneo, y decimosexto de los atenienses Melanto, y juez de los hebreos el sacerdote Hel, fu derrocado el reino de los sicionios, que contaba en su haber novecientos cincuenta y nueve aos.

CAPITULO

XX

LA SUCESIN DE LOS REYES DE ISRAEL DESPUS DE LOS JUECES

Estando en el trono los reyes citados, en Israel comenz la monarqua, terminados ya los jueces, y Sal fu el primer rey. De este tiempo es el profeta Samuel. Empezaban entonces a reinar entre los latinos los Silvios. El nombre lo heredaron de Silvio, primer hijo de Eneas, y este sobrenombre lo aadan siempre al nombre propio, como ms tarde se apellidaron Csares los sucesores de Csar Augusto. A Sal, reprobado despus de cuarenta aos de reinado, para que su linaje no reinara, le sucedi en el trono David. Fu entonces cuando en Atenas, a la muerte de Codro, ces la monarqua, y comenzaron los magistrados a gobernar la repblica [ 5 6 ] . Despus de David, que fu rey por espacio de cuarenta aos, subi al trono Salomn, su hijo, que construy a Dios el soberbio templo de Jerusaln. En su tiempo fu fundada entre los latinos Alba, y desde entonces los reyes del Lacio no se decan ya reyes de los latinos, sino de los albanos. A Salomn le sucedi su hijo Robon, bajo el cual fu dividido el pueblo en dos reinos, cada uno con su propio rey.

apud Assyrios Tautane; apud Hebraeos autem Index Labdon fuit. Mortuo autem Latino regnavit Aeneas tribus annis, eisdem in supradictis locis manentibus regibus, nisi quod Sicyoniorum iam Pelasgus erat, et Hebraeorum Iudex Samson: qui cum mirabiliter fortis esset, putatus est Hercules. Sed Aeneam, quoniam quando mortuus est, non comparuit, deum sibi fecerunt Latini. Sabini etiam regem siium primum Sancum, sive ut aliqui appellant Sanctura, retulerunt in dos. Per idem tempus Codrus, rex Atheniensium, Peloponnensibus eiusdem hostibus civitatis se interficiendurt ignotus obiecit: et factum est. Hoc modo eum praedicant patriam liberasse. Responsum enim acceperant Peloponnenses tum demum se superaturos, si eorum regem non occidissent. Fefellit ergo eos habitu pauperis apparendo, et in suam necem per iurgium provocando. Unde ait Virgilius: Et iurgia Codri 13 . Et hunc Athenienses tanquam deum sacrificiorum honore colnerimt. Qnarto Latinorum rege Silvio Aeneae filio, non de Creusa, de qua fuit Ascanius, qui tertius ibi regnavit, sed de Lavinio Latini filia, quem posthumum Aeneas dicitur habuisse; Assyriorum autem vicsimo et nono Oneo et Melantho Atheniensium sexto dcimo, ludice autem Hebraeorum Heli sacerdote, regnum Sicyoniorum consumptum est, quod per annos nongentos quinquaginta et novem traditur fuisse porrectum.
ls

CAPUT

XX

DE SUCCESSIONE ORDINIS RECII APUD ISRAELITAS POST IUIIICUM TMPORA

Ecl. 5 v . n

Mox eisdem per loca memorata regnantibus, Israelitarum regnum, finito tempore Iudicum, a Sanie rege sumpsit exordium: quo tempore fuit Samuel propheta. Ab illo igitur tempore hi reges Latinorum esse coeperunt, quos eognominabant Silvios: ab eo quippe qui filius Aeneae primus dictus est Silvius, caeteris subsecutis et propria nomina imponebantur, et hoc non defuit cognomentum; sicut longe postea Caesares cognominati sunt, qui successerunt Caesari Augusto. Reprobato autem Sanie, ne quisquam ex eius stirpe regnaret, eoque defuncto, David successit in regnum post annos a Saulis imperio quadraginta. Tune Athenienses habere deinde reges post Codri interitum destiterunt, et magistratus habere coeperunt administrandae reipublicae. Post David, qui etiam ip?e quadraginta regnavit annos, filius eius Salomn rex Israelitarum fuit, qui templum illud nobilissimum Dei Ierosolymitanum condidit. Cuius tempore apud Latinos condita est Alba, ex qua deinceps non Latinorum, sed Albanorum reges appellari, in eodem tamen Lati, coeperunt. Salomoni successit filius eius Roboam, sub quo in do regna populus ule divisus est, et singulae partes 8uos singulos reges habere coeperunt.

1278

LA CIUDAD DI; DIOS

X I V I I I , 21

X'V!III, 2 2

PARALELISMO ENTRE LAS DOS CIUDADES

1279

C A P I T U L O

XXI

R E Y E S DEL LACIO. ENEAS Y AVENTINO, DIOSES

E l L a c i o d e s p u s de E n e a s t u v o once reyes, y a n i n g u n o le c o n c e d i e r o n el h o n o r de d i o s . A v e n t i n o , el d u o d c i m o d e s p u s de E n e a s , h a b i e n d o s i d o m a t a d o en u n c o m b a t e y s e p u l t a d o en el m o n t e q u e lleva su n o m b r e , fu a a d i d o al n m e r o d e esos dioses q u e ellos h a c a n . H a y q u e h a c e r n o t a r q u e a l g u n o s n o q u i e r e n e s c r i b i r q u e fu m a t a d o en u n c o m b a t e , s i n o q u e dicen q u e n o a p a r e c i , y a d e m s a a d e n que el m o n t e n o recibi el n o m b r e de su n o m b r e , s i n o q u e se l l a m A v e n t i n o p o r q u e a l l i b a n las aves a p o s a r s e . D e s p u s de A v e n t i n o , el L a c i o slo h a h e c h o dios a R m u l o , f u n d a d o r de R o m a . E n t r e ste y a q u l h a y o t r o s dos r e y e s . El p r i m e r o es Procas, honor de la nacin troyana, en frase de V i r g i l i o . E n su t i e m p o , m i e n t r a s q u e R o m a i b a sal i e n d o ya de su infancia, el r e i n o de los a s i r i o s , el m a y o r p o r su d u r a c i n , vio su fin y se e c l i p s . P a s a los m e d o s d e s p u s de casi m i l trescientos cinco a o s , c o n t a n d o a Belo, p a d r e de N i o , q u e fu el p r i m e r r e y c o n t e n t o en su p o q u e d a d . P r o c a s p r e c e d i a A m u l i o en el r e i n o . Este A m u l i o h a b a h e c h o vestal

a R e a , p o r otro n o m b r e I l a , h i j a de su h e r m a n o N u m i t o r y m a d r e de R m u l o . D i c e n q u e c o n c i b i de M a r t e dos m e l l i z o s , y h o n r a n o e x c u s a n el p e c a d o fingiendo q u e u n a l o b a a l i m e n t a los n i o s e x p s i t o s . E s t a especie de a n i m a l , s e g n ellos, est c o n s a g r a d a a M a r t e , y e n este caso p a r e c a q u e l a l o b a , al rec o n o c e r los h i j o s de M a r t e , les dio a m a m a r de su leche. P e r o n o f a l t a n q u i e n e s afirman q u e , v i e n d o esos m e l l i z o s l l o r a n d o , cierta m u j e r p b l i c a los recogi y les dio p r i m e r o sus p e c h o s (pues a esta clase de m u j e r e s se d a b a el n o m b r e de l o b a s , y p o r eso a h o r a los l u g a r e s t o r p e s se l l a m a n l u p a n a r e s ) , y q u e luego esos n i o s l l e g a r o n a p o d e r del p a s t o r F u s t u l o , y q u e f u e r o n a l i m e n t a d o s p o r su e s p o s a A c . M a s q u t e n d r a de p a r t i c u l a r q u e u n a fiera a l i m e n t a r a p r o v i d e n c i a l m e n t e a esos n i o s , q u e h a b a n de f u n d a r c i u d a d t a n g r a n d i o s a , p a r a p o n e r al r o j o la c r u e l d a d del rey, q u e los h a b a m a n d a d o a r r o j a r al a g u a , de l a q u e se v i e r o n m a r a v i l l o s a m e n t e l i b r e s ? [ 5 7 ] . A A m u l i o sucedi en el r e i n o del L a c i o su h e r m a n o N u m i t o r , a b u e l o d e R m u l o . Y R o m a fu f u n d a d a el p r i m e r a o del r e i n a d o de N u m i t o r . P o r t a n t o , r e i n c o n j u n t a m e n t e con su nieto R m u l o . C A P I T U L O XXII

L A FUNDACIN DE R O M A C O I N C I D I CON E L F E N E C I M I E N T O D E L R E I N O DE L O S A S I R I O S Y CON E L R E I N A D O EN .TUDA DE E / E Q U A S

CAPUT

XXI

P a r a a b r e v i a r lo m s p o s i b l e , d i r q u e R o m a fu f u n d a d a c o m o o t r a B a b i l o n i a y c o m o h i j a de la p r i m e r a y q u e h a comde Marte geminos concepisse, isto modo stuprum eius honorantes, vel excusantes, et adhibentes argumentum, quod infantes expsitos lupa nutriverit. Hoc enim genus bestiae ad Martem existimant pertinere, ut videlicet ideo lupa credatur admovisse ubera parvulis, quia filios domini sui Martis agnovit: quamvis non desnt qui dicant, cum expositi vagientes iacerent, a nescio qua primum meretrice fuisse collectos, et primas eius suxisse mamillas (meretrices autem lupas vocabant, unde etiam nunc turpia loca earum lupanaria nuncupantur), et eos postea ad Faustulum pervenisse pastorem, atque ab eius Acca uxore nutritos. Quamquam si ad arguendum hominem regem, qui eos in aquam proiici crudeliter iusserat, eis infantibus per quos tanta civitas condenda fuerat, de aqua divinitus liberatis, per lactantem feram Deus voluit subvenire, quid mirum est? Amulio successit in regiiura Latale frater eius Numitor, avus Romuli, cuius Numitoris primo anno condita est Roma; ac per hoc cum suo deinceps, id est Rmulo, nepote regnavit. CAPUT XXII

D K REGIROS I-.ATII, QUORUM PRIMUS AF.NEAS, ET MJODECIMUS AvENTINUS DI! FACTI SUNT

Latium post Aeneam, quem deum fecerant, undecim reges habuit, quorum nullus deus factus est. Aventinus autem qui duodcimo loco Aeneam sequitur, cum esset prostratus iu bello, et sepultas in eo monte, qui etiam nunc eius nomine nuncupatur, deorum talium, quales sibi faciebant, numero est additus. Alii pane noluerunt eum in praelio scribere occisum, sed non comparuisse dixerunt: sed nec ex eius vocabulo appellatum montem, sed ex adventu avium dictum Aventinum. Post hunc non est deus factus in Lati, nisi Romulus conditor Romae. nter istum autem et illum reges reperinntur do: quorum primus est, ut Virgiliano eum versu eloquar, Proxiirms ille Procas, Troianae gloria gentis 14. Cuius tempore quia iam quodammodo Roma parturiebatur, illud omnium regnorum mximum Assyriorum finem tantae diuturnitatis accepit. Ad Medos quippe translatum est post annos ferme mille trecentos quinqu, ut etiam Beli, qui Ninum genuit, et illic parvo contentus imperio primu9 rex fuit, tmpora eomputentur. Procas autem regnavit ante Amulium. Porro Amulius fratris sui Numitoris filiam Rheam nomine, quae etiam Ilia vocabatur, Romuli matrera, Vestalem virginem fecerat, quam volunt
14

QOD EO TEMPORE RoMA SIT CONDITA, QUO REGNUM ASSYRIORUM INTERCIDIT, ET QUO EZECHTAS REGNABAT IN IuDA

Aenel. 1.6 v.767.

Ne multis morer, condita est civitas Roma, velut altera Babylon, et velut prioris filia Babylonis, per quam Deo placuit orbem debellare terrarum, et in unam societatem reipublicae legumque perductum longe late-

1280

LA CIUDAD DE DIOS

X V I H , 22

JSVtTCI, 2 3 , 1

PARALELISMO ENTRE LAS DOS CIUDADES

1281

p l a c i d o a D i o s servirse de ella p a r a h u m i l l a r al u n i v e r s o e n t e r o y pacificarlo, r e d u c i n d o l o a la u n i d a d de l a m i s m a r e p b l i c a con las m i s m a s leyes. E x i s t a n ya p u e b l o s p o d e r o s o s y a g u e r r i dos y n a c i o n e s d i e s t r a s en las a r m a s , a las q u e n o e r a fcil s o m e t e r , y e r a n e c e s a r i o vencer con m u c h o s p e l i g r o s , con m u cha sangre y con horribles jornadas. Cuando Asira subyug a casi t o d a el Asia, a u n q u e se hizo en g u e r r a , la g u e r r a n o necesitaba s e r c r u d a y s a n g r i e n t a , p o r q u e l a s n a c i o n e s e r a n a n r u d a s , p o c a s y m u y r e d u c i d a s . L a r a z n es c l a r a , p u e s desde el d i l u v i o u n i v e r s a l , del q u e e s c a p a r o n s o l a m e n t e ocho h o m b r e s en el a r c a de N o , h a b a n p a s a d o p o c o m s de m i l a o s c u a n d o N i o s u b y u g a t o d a el Asia, a e x c e p c i n de l a I n d i a . R o m a , en c a m b i o , n o d o m e a t o d a s esas n a c i o n e s d e O r i e n t e y d e O c c i d e n t e q u e a h o r a v e m o s s o m e t i d a s a su i m p e r i o con esa presteza y f a c i l i d a d , p o r q u e , a l i r e n s a n c h n d o s e , choc con potencias fuertes y b e l i c o s a s . C u a n d o R o m a fu f u n d a d a , el p u e b l o h e b r e o l l e v a b a setecientos diez a o s en la t i e r r a p r o m e t i d a . D e stos, J e s s N a v e g o b e r n v e i n t i s i e t e ; los jueces, t r e s c i e n t o s veintinueve, y los reyes, t r e s c i e n t o s sesenta y d o s . E r a e n t o n c e s rey de J u d Acaz, o, s e g n otro c m p u t o , su sucesor, E z e q u a s , rey excelente en v i r t u d y en p i e d a d , q u e r e i n y esto c o n s t a en t i e m p o d e R m u l o . E n el otro reino h e b r e o , en I s r a e l , h a b a ya i n i c i a d o su r e i n a d o O s e a s [ 5 8 ] .

C A P I T U L O
LA

X X I I I
SOBRE CRISTO

SIBILA ERITREA Y SUS PROFECAS

1. A l g u n o s creen q u e en esta p o c a v a t i c i n la sibila E r i trea [ 5 9 ] . V a r r n d a fe d e q u e e x i s t i e r o n m u c h a s s i b i l a s , n o u n a s o l a . E s u n h e c h o q u e la s i b i l a E r i t r e a e s c r i b i a l g u n a s c o s a s c l a r a s s o b r e C r i s t o . Y o m i s m o h e t e n i d o el g u s t o de leer unos versos de m a l latn y peor rima debidos a u n traductor desconocido, segn he podido c o m p r o b a r despus. El eximio p r o c n s u l F l a c i a n o [ 6 0 ] , h o m b r e de p a l a b r a fcil y d e s a b e r e x q u i s i t o , h a b l a n d o u n da c o n m i g o s o b r e C r i s t o , m e sac u n cdice g r i e g o y m e dijo q u e e r a n l o s c r m e n e s de l a sibila E r i t r e a . Y m e h i z o n o t a r q u e en u n p a s a j e el e n c a b e z a m i e n t o de l o s versos c o m p o n a n p o r o r d e n estas p a l a b r a s : 'IriaoO;XpEiar; eoO YsIcoTrip es decir, J e s u c r i s t o , H i j o d e D i o s , S a l v a d o r . H e a q u el s e n t i d o de estos versos s e g n o t r a t r a d u c c i n l a t i n a , ms acertada y mejor rimada: La tierra se cubrir de un sudor fro. Ser la seal del juicio. El Rey inmortal futuro bajar del cielo y se presentar en carne para juzgar a la tierra. Y, cuando el mundo decline a su ocaso, el fiel y el infiel vern a Dios acompaado de sus santos. Las almas se presentarn al juez con sus cuerpos y en la tierra no babr ya ni beldad ni verdeza. Los hombres dejarn sus dolos y sus riquezas. El fuego abrasar las tierras, y, buscando cielo y mar, quebrantar los puntos del obscuro averno. Los cuerpos de los santos, libres ya de la carne,

que pacare. Erant enim iam populi validi et fortes, et armis gentes exercitatae, quae non facile cederent, et quas opns esset ingentibus periculis et vastatione utrimque non parva atque horrendo labore superari. Nam quando regnum Assyriorum totam pene Asiam subiugavit, licet bellando sit factura, non tamen multum asperis et difficilibus bellis fieri potuit, quia rudes adhuc ad resistendum gentes erant, nec tam multae, vel tara niagnae: siquidem post illud mximum atque universale diluvium, cum in arca Noe oeto soli homines evaserunt, anni non multo amplius quam mille transierant, quando Ninus Asiam totam, excepta India, subiugavit. Roma vero tot gentes et Orientis et Occidentis, quas imperio Romano subditas cernimus, non ea celeritate ac faciltate perdomuit; quoniam paulatim crescendo robustas eas et bellicosas, quaquaversum dilatabatur, invenit. Tempore igitur quo Roma condita est, populus Israel habebat in trra promissionis annos septingentos decem et octo. Ex quibus viginti septem pertinent ad lesum Nave, deinde ad tempus ludicum trecenti viginti novem. Ex quo autem ibi reges esse coeperant, anni erant trecenti sexaginta do. Et rex tune erat in luda, cuius nomen erat Achaz, vel, sicut alii computan!, qui ei successit Ezechias, queni quidem constat optimum et piissimum regem Romuli regnasse temporibus. In ea vero Hebraici populi parte quae appellabatur Israel, regnare coeperat Osee.

CAPL1T

XXIII

DE SIBYLLA ERYTHRAEA, QUAE NTER ALTAS SIBYLLAS COGNOSCTTUR DE CHRISTO EVIDEISTIA MDI.TA CECINISSF.

1. Eodem tempore nonnulli Sibyllam Erythraeam vaticinatam ferunt. Sibyllas autem Varro prodidit plures fuisse, non unam. Haec sane Erythraea Sibylla quaedam de Christo manifesta conscripsit: quod etiam nos prius in latina lingua versibus male latinis et non stantibus legimus, per nescio cuius interpretis imperitiam, sicut post cognovimus. Nam vir clarissimus Flacc.anus, qui etiam procnsul fuit, homo facillimae facundiae, multaeque doc rinae, cjm de Christo colloqueremur, graecum nobis codicem protulit, carmina esse dicens Sibyllae Erythraeae, ubi ostendit quodam loco in capitibus versuum ordinem litterarum ita se habentem. ut haec in eo verba legerentur. 'Ino-oO? XPEICTT? EOO Yl; ScoTfip: quod est latine, fesus Christus Dei Filius Salvator. Hi autem versus quorum primae litterae istum sensum, quem diximus, reddunt, sicut eos quidam latinis et stantibus versibus est interpretatus. hoc continent: ludicii si2Tium tlTus sudores madescet. X E celo Rex adveniet per sneda futurus : M Scilicet in carne praesens ut iudicet orhem. O Urtde Deum cernent incredulus atque fidelis -< Celsum cun sanctis, aevi iam termino in ipso. M Sic animae cum carne aderunt, quas iudicat ipse :

1282

LA CIUDAD DE DIOS

XVHI, 23,1

XfVHI, 23, 2

PARALELISMO ENTRE US DOS CIUDADES

1283

gozarn de la luz, y los pecadores sern abrasados por una llama eterna. Entonces, cada uno, descubriendo sus actos ocultos, abrir sus secretos y Dios har luz en los corazones. Todo entonces ser llanto y crujir de dientes. El sol se obscurecer y el coro de los astros perder su tono. Girar el cielo, y la luna se apagar como una lmpara; se abatirn los collados y se alzarn los valles v en lo humano no habr ni cimas ni alturas. Los montes se igualarn con los campos v el mar ser innavegable. La tierra se har aicos y las fuentes y los ros sern torrados al fuego. Pero entonces sonar en lo alto el triste son de la trompeta, y todo se cubrir de gritos v de llantos. La tierra se abrir, y dejar ver su profundo y catico abismo. Ante el tribunal del Seor comparecern los reyes, y los cielos vertern un torrente de fuego y de azufre. E n estos versos l a t i n o s , t r a d u c i d o s de c u a l q u i e r m o d o del g r i e g o , n o fu p o s i b l e d a r con el s e n t i d o q u e r e s u l t a en g r i e g o de la u n i n d e l a s l e t r a s i n i c i a l e s del v e r s o , s o b r e t o d o en la Y, p o r q u e en l a t n n o h a y p a l a b r a s q u e c o m i e n c e n p o r esa letra p a r a p o d e r f o r m a r u n a frase c o m p l e t a . P e r o esto sucede slo en t r e s v e r s o s : en el q u i n t o , en el d e c i m o c t a v o y en el d e c i m o n o v e n o . E n efecto, si n o l e e m o s l a s l e t r a s q u e sirven d e lazo de u n i n en la inicial d e esos tres versos, r e c o r d a n d o q u e en su l u g a r est la Y, se e x p r e s a en cinco p a l a b r a s : J e s u c r i s t o . R i f o d e D i o s , S a l v a d o r . A s c u a n d o se dice en g r i e g o , n o en l a t n . S o n , p u e s , veintisiete v e r s o s , n m e r o q u e es tres e l e v a d o al c u b o , X Cum iacet incultus densis in vepribus orbis. -o Reiicient simulacra viri, eunctam ouoqne gazam : m Exuret trras tenis, pontumcue polumque ~ ~ Inquirens, tetri portas effrinsret Averni M Snnctorum sed enim cunctae lux libera carni H Tradetur, sontes aeterna flamma cremabit. O Oceultos actus retejrens, tune quisque loquetur M Secreta, atque Deus reserabit peotora luc. Tune erit et luctus, stridebunt dentibus omnes. m Eripitur solis iubar, et chorus interit astris. O Volvetur caelum, lunaris splendor obibit. ~< Deiieiet eolles, valles extollet ab irno. -< Nou erit in rebus hominum sublime vel altum. lam aeouantur camois montes, et caerula poati O Omnia cessabunt, tellus contracta peribit. M Sic pariter fontes torrentur, fluminfoue igrni. M Sed tuba tura sonitum tristem demittet ab alto E3 Orbe, sremens facinus miserum varioseme labores : -1 Tartareumque chaos monstrabit trra dehiscens. X Et coram hic Domino reges sistentur ad unum v Recidet e caelis ignisque et sulphuris amuis.

10

p o r q u e t r e s p o r t r e s s o n n u e v e , y tres p o r n u e v e , h a c i e n d o l a figura de lo a n c h o a lo a l t o , son veintisiete. Si u n i m o s las p r i m e r a s l e t r a s de estas cinco p a l a b r a s g r i e g a s : 'Ino-os Xpeicrrc 0EOO Y6s2cTp, q u e s u e n a n J e s u c r i s t o , H i j o d e D i o s , S a l v a d o r , n o s d a n 'lx^;, q u e significa Pez. Este n o m b r e m s t i c o significa a Cristo, p o r q u e s l o l fu c a p a z de vivir v i v o , es decir, sin p e c a d o , en el a b i s m o d e n u e s t r a m o r t a l i d a d , s e m e j a n t e a l a s p r o f u n d i d a d e s del m a r . 2. A d e m s , este p o e m a d e l a s i b i l a E r i t r e a , o, c o m o o t r o s prefieren, C u m e a , n o c o n t i e n e e n su c o m p o s i c i n n a d a q u e fav o r e z c a el c u l t o d e l o s dioses f a l s o s ; a l c o n t r a r i o , h a b l a c o n t r a ellos y contra sus adoradores t a n acremente, que m e parece que p u e d e e n u m e r a r s e e n t r e los p e r t e n e c i e n t e s a la C i u d a d d e D i o s . L a c t a n c i o [ 6 1 ] i n s e r t a t a m b i n en s u s o b r a s a l g u n o s vaticin i o s s o b r e C r i s t o d e u n a sibila, p e r o n o d i c e de c u l . H e c r e d o m s a c e r t a d o r e u n i r , c o m o si f u e r a u n o solo, l o s t e s t i m o n i o s d i s p e r s o s e n su o b r a y d a r l o s en c o m p r i m i d o s . V e n d r d i c e l a s i b i l a a l a s m a n o s i n i c u a s de l o s infieles, y d a r n a D i o s b o f e t a d a s con s u s m a n o s s a c r i l e g a s , y con su i m p u r a b o c a le e s c u p i r n e n el r o s t r o . Y l e n t r e g a r a l o s g o l p e s , sin resistencia, su e s p a l d a i n o c e n t e . A l ser a b o f e t e a d o , c a l l a r , a fin d e q u e n a d i e conozca q u e l es el V e r b o , o d e d n d e v i e n e , p a r a h a b l a r a los infiernos y ser c o r o n a d o d e e s p i n a s . L e d i e r o n h i l p o r c o m i d a , y c o n t r a la sed, v i n a g r e . E s t a s e r l a n i c a h o s p i t a l i d a d q u e le b r i n d a r n . Y t, necia, n o conociste a tu D i o s b a j o el disfraz con q u e se p r e s e n t a los m o r t a l e s , s i n o q u e l o c o r o n a s t e d e e s p i n a s y le diste a b e b e r h o r r i b l e h i l . E l v e l o del t e m p l o se r a s g a r y a l m e d i o d a u n a o b s c u r a n o c h e c u b r i r et ipsa novem si ter ducantur, ut ex lato in altum figura consurgat, ad viginti septem perveniunt. Horum autem graecorum quinqu verborum, quae sunt, 'Inaos XpEiors BEOO Yls ZOTEP, quod est latine, lesus Christus Dei Filius Salvator, si primas litteras iungas, erit 'lx8s, id est Piscis, in quo nomine mystice intelligitur Christus, eo quod in huius mortalitatis abysso velut in aquarum profunditate vivus, hoc est sine peccato, esse potuerit. 2. Haec autem Sybilla sive Erythraea, sive, ut qudam magis credunt, Cumaea, ita nihil habet in toto carmine suo, cuius exigua ista partcula est, quod ad deorum falsorum sive factorum cultum pertineat; quin imo ita etiam contra eos et contra cultores eorum loquitur, ut in eorum numero deputanda videatur, qui pertinent ad civitatem Dei. Inserit etiam Lactantius operi suo quaedam de Christo vaticinia Sibyllae, quamvis non exprimat cuius. Sed quae ipse singillatim posuit, ego arbitratus sum coniuncta esse ponenda, tanquam unum sit prolixum, quae ille plura commemoravit et brevia. fn manus iniquas, inquit, infidelium postea venet: dabunt autem Deo alapas manibus incestis, et impurato ore exspuent venenatos sputus: dabit vero ad verbera simpliciter sanctum dorsum. Et oelaphos accipiens tacebit, ne quis agnoscat, quod verbum, vel unde venit ut infers loquatur, et corona spinea coronetur. Ad cibum autem fel, et ad sitim acetum dederunt; inhospitalitatis hanc monstrabunt mensam. Ipsa enim incipiens tuum Deum non intellexisti, ludentem mortalium mentibus; sed

15 ... ZU

25

In his latinis versibus de graeco uteumque translatis, ibi non potuit ille sensus oceurrere, qui fit cum litterae, quae sunt in eorum capitibus, connectuntur, ubi Y littera in graeco posita est; quia non potuerunt verba latina inveniri, quae ab eadeni littera inciperent, et sententiae convenirent. Hi autem sunt versus tres, quintus et octavus decimus et nonus decimus. Denique si litteras quae sunt in capitibus omnum versuum connectentes, horum trium quae scriptae sunt non legamus, sed pro eis Y litteram, tanquam in eisdem locis ipsa sit posita, recordemur, exprimitur in quinqu verbis, lesus Christus Dei Filius Salvator; sed cum graece hoc dicitur, non latine. Et sunt versus viginti et septem, qui numerus quadratum ternarium solidum reddit. Tria enim ter ducta fiunt novem:

1284

LA CIUDAD DE DIOS

XIVIII, 24

XJVIH, 24

PARALELISMO ENTRE LAS DOS CIUDADES

1285

la tierra durante tres horas. Y morir, es verdad, y su sueo durar tres das, y entonces, surgiendo del sepulcro, volver a la luz. Y mostrar a los elegidos las primicias de la resurreccin [62]. Lactancio cit estos testimonios de las sibilas, tomados de aqu y de all, en diversos lugares de su obra, segn exiga el plan de la misma. Y yo, sin interpolar nada, slo reducindolos a unidad, he procurado que se distingan por su encabezamiento, si es que los escritores venideros no descuidan conservarlos. Algunos autores aseguran que la sibila Eritrea no existi en tiempo de Rmulo, sino durante la guerra de Troya. CAPITULO XXIV

L O S SIETE SABIOS DE GRECIA Y LA CAUTIVIDAD DE LAS DIEZ TRIBUS DE ISRAEL EN EL REINADO DE RMULO, EL CUAL A SU MUERTE RECIBI HONORES DIVINOS

Bajo el reinado de Rmulo vivi Tales de Mileto, uno de los siete sabios, en griego I090, que sucedieron a los poetas telogos, entre los cuales sobresali Orfeo. En esta misma poca, las diez tribus, que en la divisin se llamaron Israel, fueron conquistadas por los caldeos y llevadas cautivas a su tierra. Las dos tribus de Jud quedaron en Judea, y tenan la corte del reino en Jerusaln. Los romanos, habiendo desaparecido Rmulocosa muy conocida del vulgo, le alistaron en el nmero spinis coronasti, et horridum fel miscuisti. Templ vero velum scindetur: et medio die nox erit tenebrosa nimis in tribus horis. Et morte morietur tribus diebus somno suscepto: et tune ab infers regressus ad lucem veniet primus, resurrectionis principio revocatis ostenso. Ista Lactantius carptim per intervalla disputationis suae, sicut ea poseer videbantur, quae probare intenderat, adhibuit testimonia Sibyllina, quae nos nihil interponentes, sed in unam seriem connexa ponentes, solis capitibus, si tamen scrptores deinceps ea servare non negligant, distinguenda curavimus. Nonnulli sane Erythraeam Sibyllam, non Romuli, sed belli Troiani tempore fuisse scripserunt. CAPUT XXIV

de los dioses. Esta prctica haba cado ya en desuso, y en tiempo de los cesares se haca slo por adulacin. Cicern toma ocasin de aqu para tributar a Rmulo grandes elogios [ 6 3 ] , porque mereci estos honores en una poca bien civilizada y de luces, no en poca de rudeza e ignorancia, en que era fcil engaar a los hombres. Pero hay que notar que an no haba hecho su aparicin la ingeniosa y sutil locuacidad de los filsofos. Y, s es verdad que las pocas siguientes no hicieron dioses a los hombres muertos, tambin lo es que no dejaron de dar culto y de tener por dioses a los creados por sus mayores. Y lo que es ms, aumentaron, construyendo doloscosa desconocida por los antiguos, el incentivo de la vana e impa supersticin. Esto lo iban obrando en sus corazones los inmundos demonios, engandoles con falaces orculos para que representasen torpemente en los juegos las fabulosas torpezas de los dioses, desterradas ya en esos siglos de luces, en honor de las falsas divinidades. A Rmulo le sucedi Numa, y el que pobl a Roma de dioses, falsos por cierto, para su custodia, despus de muerto no mereci ser agregado a esa caterva, como si la multitud de dioses por l creada hubiese llenado el cielo y no hubiera ya all lugar para l. Cuentan que bajo el reinado de Manases entre los hebreos, rey impo, que dio muerte al profeta Isaas [ 6 4 ] , segn algunos, vivi la sibila de Samos.

QUOD REGNANTE RoMULO SEPTEM SAPIENTES CLARUERINT, QUO TEMPORE DECEM TRIBUS QUAE ISRAEL DICEBANTUR, IN CAPTIVITATEM A CHALDAEIS DUCTAE SUNT, IDEMQUE RoMULUS MORTUUS DIVINO HONORE DONATOS EST

Eodem Rmulo regnante Thales Milesius fuisse perhibetur, unus e septem Sapientibus, qui post theologos poetas, in quibus Orpheus mxime omnium nobilitatus est, So<po( appellati sunt, quod est latine Sapientes. Per dem tempus decem tribus, quae in divisione populi vocatae sunt Israel, debellatae a Chaldaeis, et in eas trras captivae ductae sunt, remanentibus in Iudaea trra duabus illis tribubus, quae nomine Iudae vocabantur, sedemque regni habebant Ierusalem. Mortuum Romulum, cum et

ipse non comparuisset, in dos, quod et vulgo notissimum est, retulere Romani; quod usque adeo, fieri iam desierat, nec postea nisi adulando, non errando, factum est temporibus Caesarum, ut Cicero magnis Romuli laudibus tribuat, quod non rudibus et indoctis temporibus, quando facile homines fallebantur, sed iam expolitis et eruditis meruerit hos honores; quamvis nondum efferbuerat ac pullulaverat philosophorum subtilis et acuta loquacitas. Sed etiamsi posteriora tmpora dos homines mortuos non instituerunt, tamen ab antiquis institutos colere ut dos et habere non destiterunt: quin etiam simulacris, quae veteres non habebant, auxerunt vanae atque impiae superstitionis illecebram, id efficientibus immundis in eorum corde daemonibus, per fallacia quoque oracula decipientibus, ut fabulosa etiam crimina deorum, quae iam urbaniore saeculo non fingebantur, per ludos tamen in eorumdem falsorum numinum obsequium turpiter agerentur. Regnavit deinde Numa post Romulum, qui cum illam civitatem putaverit deorum profecto falsorum numerositate muniendam, in eamdem turbam referri mortuus ipse non meruit, tanquam ita putatus sit caelum multitudine numinum constipasse, ut locum ibi reperire non posset. Hoc regnante Romae, et apud Hebraeos initio regni Manasse, a quo impo rege propheta Isaas perhibetur occisus, Samiam fuisse Sibyllam ferunt.

1288

U CIUDAD DE DIOS

X V J H , 25

XVTI, 26

PARALELISMO ENTRE LAS DOS CIUDADES

1287

C A P I T U L O
QU

XXV

F I L S O F O S BRILLARON DURANTE E L REINADO D E TARQUIENTRE L O S ROMANOS, Y DE SEDECAS DEL TEMPLO? ENTRE L O S

q u e c o n t i e n e n su d o c t r i n a . E n esta m i s m a p o c a de la cautiv i d a d j u d a f l o r e c i e r o n fsicos c o m o A n a x i m a n d r o , A n a x m e nes y J e n f a n e s . E n t o n c e s b r i l l a b a t a m b i n P i t g o r a s , y de l en a d e l a n t e se l l a m a r o n filsofos [ 6 5 ] .

NIO P R I S C O

H E B R E O S , E N T I E M P O D E L A T O M A D E J E R U S A L N Y D E LA RUINA

C A P I T U L O
CONTEMPORANEIDAD DE LA

X X V I
JUDA Y ROMANA

R e i n a n d o e n t r e los h e b r e o s S e d e c a s y e n t r e los r o m a n o s T a r q u i n i o P r i s c o , s u c e s o r d e A n c o M a r c i o , el p u e b l o j u d o fu l l e v a d o c a u t i v o a B a b i l o n i a . J e r u s a l n fu d e s t r u i d a , y el temp l o c o n s t r u i d o p o r S a l o m n , d e r r o c a d o . L o s p r o f e t a s , a l rep r e n d e r s u s m a l d a d e s e i m p i e d a d e s , les h a b a n p r e d i c h o este suceso, p r i n c i p a l m e n t e J e r e m a s , q u i e n l l e g a d e t e r m i n a r el n m e r o de a o s . E n esta p o c a vivi P i t a c o d e M i t i l e n e , o t r o de l o s siete s a b i o s . Y, s e g n E u s e b i o , los o t r o s cinco, q u e con T a l e s y ste c o m p l e t a n el n m e r o , v i v i e r o n t a m b i n p o r esta p o c a , en q u e el p u e b l o d e D i o s e s t a b a c a u t i v o e n B a b i l o n i a . He aqu sus n o m b r e s : Soln de Atenas, Chiln de Lacedemon i a , P e r i a n d r o d e C o r i n t o , C l e b u l o de L i n d o s y B a s d e P r i e ne. F l o r e c i e r o n d e s p u s de los p o e t a s t e l o g o s , y f u e r o n llam a d o s s a b i o s p o r q u e a v e n t a j a b a n a los d e m s h o m b r e s en s u l o a b l e v i d a y h a b a n d a d o en c o m p r i m i d o s a l g u n o s p r e c e p t o s m o r a l e s . E n lo t o c a n t e a las l e t r a s , e l l o s n o l e g a r o n a la posteridad o b r a a l g u n a , salvo las leyes, q u e , s e g n dicen, d i o S o l n a los a t e n i e n s e s . T a l e s fu fsico, y c o m p u s o a l g u n o s l i b r o s

LIBERTAD

E n este t i e m p o , C i r o , r e y d e los p e r s a s , q u e i m p e r a b a t a m bin e n t r e los c a l d e o s y a s i r i o s , aflojando u n p o c o la cautividad de los j u d o s , dej a c i n c o m i l h o m b r e s l i b r e s p a r a q u e f u e r a n a reedificar el t e m p l o . E s t o s se l i m i t a r o n a e c h a r los c i m i e n t o s y a edificar u n a l t a r , p o r q u e u n a i n v a s i n e n e m i g a les i m p i d i s e g u i r a d e l a n t e , difirindose l a o b r a h a s t a el rein a d o d e D a r o . D u r a n t e estos a o s t u v i e r o n l u g a r l a s h a z a a s d e s c r i t a s e n el l i b r o d e J u d i t , q u e los j u d o s n o h a n a d m i t i d o en el c a n o n . U n a vez c o n c l u i d o s , b a j o el r e i n a d o d e D a r o , los setenta a o s p r e d i c h o s p o r el p r o f e t a J e r e m a s , se devolvi l a l i b e r t a d a los j u d o s , r e i n a n d o e n t r e l o s r o m a n o s su s p t i m o rey, T a r q u i n i o . E s t e fu d e s t e r r a d o , y e n t o n c e s los r o m a n o s se e x i m i e r o n d e la d o m i n a c i n d e sus r e y e s . H a s t a esta p o c a , I s r a e l t u v o s i e m p r e p r o f e t a s . F u e r o n m u c h o s , y, sin e m b a r g o , t a n t o e n t r e l o s j u d o s corno e n t r e n o s o t r o s , se t i e n e n p o r can n i c o s los l i b r o s de u n o s p o c o s . Al final del l i b r o a n t e r i o r p r o m e t c i t a r a l g u n o s en ste, y creo l l e g a d a ya la h o r a . suorum dogmatum libros reliquit Eo captivitatis ludaicae tempore, et Anaximander, et Anaximenes, et Xenophanes physici claruerunt. Tune et Pythagoras, ex quo coeperunt appellari philosophi. CAPUT XXVI

CAPUT

XXV

QL PHELOSOPHI ENITUERINT REGNANTE APUD ROMANOS TARQUINIO PBISCO, APUD HEBRAEOS SEDECHIA, CUM IERUSALEM CAPTA EST, TEMPLUMQUE SUBVERSUM

Regnante vero apud Hebraeos Sedechia, et apud Romanos Tarquinio Prisco, qui successerat Anco Martio, ductus est captivus in Babyloniam populus ludaeorum, eversa Ierusalem et templo illo a Salomone constructo. Increpantes enim eos Prophetae de iniquitatibus et impietatibus suis, haec eis ventura praedixerant, mxime leremias, qui etiam numerum definivit annorum 15. Eo tempore Pittacus Mitylenaeus, alius e septem Sapientibus, fuisse perhibetur. Et quinqu caeteros, qui ut septem numerentur, Thaleti, quem supra commemoravimus, et huic Pittaco adduntur, eo tempore fuisse scribit Eusebius, quo captivus Dei populus in Babylonia tenebatur. Hi sunt auten, Soln Atheniensis, Chilo Lacedaemonius, Periander Corinthius, Cleobulus Lindius, Bias Prienaeus. Omnes hi septem appellati Sapientes post poetas theologos claruerunt, quia genere vitae quodam laudabili praestabant hominibus caeteris, et morum nonnulla praecepta sententiarum brevitate complexi sunt. Nihil autem monumentorum, quod ad litteras attinet, posteris reliquerunt, nisi quod Soln quasdam leges Atheniensibus dedisse perhibetur; Thales vero physicus fuit, et
1S

QOD EO TEMPORE, QUO IMPLETIS SEPTUAGINTA ANNIS IDAEORUM EST RESOLUTA CAPTIVITAS, RoMANI QUOQUE A DOMINATU SUNT REGIO LIBERATI

Itr. 3S,ir.

Per idem tempus Cyrus rex Persarum, qui etiam Chaldaeis et Assyrs imperabat, relaxata aliquanta captivitate ludaeorum, quinquaginta millia hominum ex eis ad instaurandum templum regredi fecit. A quibus tantum prima coepta fundamina, et altare constructum est. Incursantibus autem hostibus, neququam progredi aedificando valuerunt, dilatumque opus est usque ad Darium. Per idem tempus etiam illa sunt gesta, quae conscripta sunt in libro Iudith: quem sane in canone Scripturarum Iudaei non recepisse dicuntur. Sub Dario ergo rege Persarum impletis septuaginta annis, quos leremias propheta praedixerat, reddita est Iudaeis soluta captivitate libertas, regnante Romanorum sptimo rege Tarquinio. Quo expulso etiam ipsi a regum suorum dominatione liberi esse coeperunt. Usque ad hoc tempus Prophetas habuit populus Israel: qui cum multi fuerint, paucorum et apud Iudaeos et apud nos cannica scripta retinentur. De quibus me aliqua positurum esse promisi in hoc libro, cum clauderem superiorem. quod iam video esse faciendum.

1288

LA CIUDAD DE DIOS

xvrai, 27

XVtEIl, 2 8

PARALELISMO ENTRE LAS DOS CIUDADES

1289

C A P I T U L O

XXVII

LOS PROFETAS Y SUS PROFECAS Para darnos una idea de esta poca, retrocedamos algunos aos. El libro de Oseas, el primero de los doce profetas menores, va encabezado as: Palabras del Seor dichas a Oseas en el tiempo de Ozas, de Joatn, de A caz y de Ezequas, reyes de Jud. Amos escribe tambin que profetiz en tiempo del rey Ozas. Y aade adems a Jerobon, al rey de Israel que vivi en ese tiempo. Isaas, hijo de Amos, sea del profeta citado, sea de otro Amos no profetasentir ms comn, encabeza su libro con esos cuatro reyes citados por Oseas, y dice que profetiz en tiempo de ellos. Miqueas marca como tiempo de su profeca despus de Ozas, y nombra a tres de los reyes mencionados por Oseas: a Joatn, a Acaz y a Ezequas. Estos, segn se colige de sus escritos, profetizaron contemporneamente. A ellos hay que aadir Jons y Joel, de los cuales uno profetiz bajo Ozas, y otro, bajo Joatn, sucesor de Ozas. Pero estos dos ltimos datos los hemos deducido de las crnicas, pues ellos en sus obras callan la fecha. Esta poca abarca desde Procas, rey de los latinos, y Aventino, su sucesor, hasta Rmulo, rey ya de los romanos, o, mejor, hasta el principio

del reinado de su sucesor Numa Pompilio, pues el reinado de Ezequas, rey de Jud, se prolong hasta este tiempo. Y en este espacio brotaron estas fuentes profticas. Era el fin del imperio asirio y el principio del romano. Esto significa que, como Abrahn asisti al nacimiento del imperio asirio, y a l se hicieron las promesas ms claras sobre ia bendicin de todas las naciones en su descendencia, as ahora, al nacer la Babilonia de Occidente, en cuyo imperio se encarnara Cristo, cumplindose en l las profecas orales y escritas, deban renovarse las promesas a los profetas. Hasta aqu Israel casi siempre tuvo profetas, pero desde el comienzo de su monarqua fueron ms para uso propio que de los gentiles. La poca en que la escritura proftica se impona con claridad para aprovechamiento de los gentiles fu precisamente sta, en que se fundaba la ciudad que haba de ser duea y seora de las naciones. Y as fu. , C A P I T U L O X X V I I I

PROFECAS DE O S E A S Y DE A M O S EN SU RELACIN CON EL EVANGELIO

CAPUT

XXVII

El profeta Oseas pone tal profundidad en sus palabras, que es muy costoso sondear en ellas. Sin embargo, lo prometido es deuda. Y sucederescribeque en el lugar en que se les di/o: Vosotros no sois mi pueblo, sern llamados hijos del
rum Proca, sive superiore Aventino, usque ad regem Romulum iam Romanorum, vel etiam usque ad regni primordia successoris eius Numae Pompilii: Ezechias quippe rex luda eo usque regnavit; ac per hoc per ea tmpora isti velut fontes prophetiae pariter eruperunt, quando regnum defecit Assyrum, coepitque Romanum: ut scilicet quemadmodum regni Assyriorum primo tempore exstitit Abraham, oui promissiones apertissimae fierent in eius semine benedictionis omnium gentium; ita occidentalis Babylonis exordio, qua fuerat Christus imperante venturas, in quo implerentur illa promissa oracula Prophetarum, non solum loquentium, verum etiam scribentium in tantae rei futurae testimonium solverentur. Cum enim prophetae nunquam fere defuissent populo Israel, ex quo ibi reges esse coeperunt, in usum tantummodo eorum fuere, non gentium: quando autem ea scriptura manifestius prophetica condebatur, quae gentibus quandoque prodesset, tune oportebat incperet, quando condebatur haec civitas, quae gentibus imperaret. CAPUT XXVIII

D E TEMPORIBUS PROPHETARUM, QUORUM ORACULA HABENTUR IN LIBRIS; QUIQUE TUNC DE VOCATIONE GENTIUM MULTA CECINERUNT, QUANDO ROMANUM REGNUM COEPIT, ASSYRIUMQUE DEFECIT

Tmpora igitur eorum ut possimus advertere, in anteriora paululum recurramus. In capite libri Osee prophetae, qui primus in duodecim ponitur, ita scriptum est: Verbum Domini quod factum est ad Osee in diebus Oziae, et loathan, et Achaz, et Ezechiae regum luda " . Amos quoque diebus regs Oziae prophetasse se scribit: addit etiam Ieroboam regem Israel, qui per eosdem dies f u i t " . Necnon Isaas filius Amos, sive supradicti prophetae, sive, quod magis perhibetur, alterius qui non propheta eodem nomine vocabatur, eosdem reges quatuor quos posuit Osee, in capite libri sui ponit, quorum diebus se prophetasse praeloquitur. Michaeas etiam eadem suae prophetiae commemorat tmpora post dies Oziae. Nam tres qui sequuntur reges nominat, quos et Osee nominavit, loathan, et Achaz, et Ezechiam IS. Hi sunt quos eodem tempore simul prophetasse ex eorum litteris invenitur. His adiungitur lonas eodem Ozia rege regnante, et loel cum iam regnaret loathan, qui successit Oziae. Sed istorum prophetarum duorum tmpora in Chronicis, non in eorum libris potuimus invenire, quoniam de suis diebus tacent. Tenduntur autem hi dies a rege Latino18 17 18

D E HIS QUAE AD EVANGELIUM CHRISTI PERTINENT, QUID OSEE ET AMOS PROPHETAVERINT

Os. I , I . Atn. I , I . Micb. i,:.

Osee igitur propheta, quanto profundius quidem loquitur, tanto operosius penetratur. Sed aliquid inde sumendum est, et hic ex nostra promissione ponendum. Et erit, inquit, in loco quo dictum est eis, Non poou-

XVm,

29, 1

>ARAUUSMO ENTRE U 9 DOS CIUDADES

1291

1290

l,A CIUDAD DE DIOS

xvm, 28

Dios vivo. Los apstoles mismos han entendido este texto de la vocacin de los gentiles, que antes no pertenecan a Dios. Y como los gentiles son tambin espiritualmente hijos de Abrahn, y por eso se les llama, con razn, Israel, el profeta aade: Y los hijos de Israel vendrn a formar una unidad, y se elegirn un solo caudillo, y se elevarn sobre la tierra. Querer explicar esto sera desvirtuar las palabras del profeta. Recurdese solamente la piedra angular y las dos paredes, compuestas una de los judos y otra de los gentiles; aqulla, bajo el nombre de hijos de Jud, y sta, de hijos de Israel, apoyndose las dos sobre un mismo caudillo y elevndose sobre la tierra. El mismo profeta atestigua que estos israelitas carnales que ahora no quieren creer en Cristo han de creer en el un da, no ellos, pues pasarn con la muerte, sino sus hijos, cuando dice: Los hijos de Israel estarn mucho tiempo sin rey, sin caudillo, sin sacrificio, sin altar, sin sacerdocio y sin profecas. Quin no ve que ste es el estado actual de os judos? Mas oigamos lo que aade: Y despus, los hijos de Israel volvern y buscarn al Seor su Dios y a su rey David, y se maravillarn del Seor y de sus bienes en los ltimos tiempos. No hay nada ms claro que esta profeca, en la que el rey David est significando a Cristo, que nacicomo dice el Apstol, segn la carne, del linaje de David. Este mismo profeta ha predicho la resurreccin de Cristo al tercer da, pero con una profundidad misteriosa, proftica, donde dice: os san despus de dos das, y al tercer da lus meus vos, vocabuntur et ipsi fii Dei vivil". Hoc testimonium propheticum de vocatione populi 20 Gentium, qui prius non pertinebat ad Deum, etiam Apostoli intellexerunt . Et quia ipse quoque populus Gentium spiritualiter est in filiis Abrahae, ac per hoc recte dicitur Israel, propterea sequitur, et dicit: Et congregabuntur filii luda et filii Israel in idlpsum, et ponent sibimet principatum unum, et ascendent a trra 21. Hoc si adhuc velimus exponere, eloqu prophetici obtundetur sapor. Recolatur tamen lapis ille angularis, et do il parietes, unus ex Iudaeis, alter ex Gentibus22; ille nomine filiorum luda, iste nomine filiorum Israel, eidem uni principatui suo in idipsum innitentes, et ascendentes agnoscantur a trra. Istos autem carnales Israelitas, qui nunc nolunt credere in Christu, postea credituros, id est, filios eorum (nam vitique isti in suum locum moriendo transibunt), idem propheta testatur, dicens: Quoniam diebus multis sedebunt filii Israel sirte rege, sine principe, sine sacrificio, sine altan, sine sacerdotio, sine manifestationibus. Quis non videat, nunc sic esse Iudaeos? Sed quid adiungat, audiamus: Et postea, inquit, revertentur filii Israel, et inquirent Dominum Deum suum, et David regem suum: et stupescent in Domino, et in bonis ipsius, in novissimis diebus 2S. Nihil est ista prophetia manifestius, cum David regis nomine significatus intelligatur Christus, qui factus est, sicut dicit Apostolus, ex semine David secundum carnem24. Praenuntiavit iste propheta etiam tertio die Christi resurrectionem futuram, sicut eam prophetica altitudine praenuntiari opor19 Os. I,IO. * Rom. 9,26. Os. 1,11 22

resucitaremos. En este sentido habla aqu el Apstol: Si habis resucitado con Cristo, buscad las cosas de arriba. Amos profetiza estos misterios en los siguientes trminos: Preprate, Israeldice, para invocar a tu Dios. He aqu que yo soy el que forma los truenos y crea los vientos y el que anuncia a los hombres su Cristo. Y en otro pasaje: Ese da restaurar el tabernculo de David, que est por tierra, y restablecer lo igualado con la tierra, y rehar lo destruido, y lo reedificar como en tiempos pasados. De suerte que me busquen el resto de los hombres y todas las naciones en que se invoc mi nombre, dice el Seor, hacedor de tales maravillas. C A P I T U L O
PREDICCIONES DE ISAAS SOBRE

XXIX
CRISTO Y LA IGLESIA

1. Isaas no es del nmero de los doce profetas llamados menores, porque sus profecas son breves en comparacin con las de los llamados mayores, que compusieron extensos volmenes. Isaas pertenece a estos ltimos; mas, por guardar el orden cronolgico, lo pongo con los dos anteriores. Este profeta, entre las reprensiones que hace, las instrucciones que da y las amenazas futuras que intima al pueblo pecador, profetiz sobre Cristo y sobre la Iglesia, es decir, sobre el l!ey v sobre la Ciudad que fund, muchas ms cosas aue los otros. Tan es as, que algunos dicen que es ms evangelista que 11rotebat, ubi ait: Sanabit nos post biduum, in die tertio resurgemus ~'. 5e~cundum hoc enim nobis dicit Apostolus, Si resurrexistis cum Christo, quae sursum sunt quaerite*'. Amos quoque de rebus talibus sic prophe.at: Praepara, inquit, te, ut invoces Deum tuum Israel; quia ecce ego firmans tonitruum, et creans spiritum, et annuntians in hominibus Christum suum ". Et alio loco: In illa die, inquit, resuscitabo tabernaculum David quod cecidit, et reaedificabo quae ceciderunt eius, et destructa eius resuscitabo, et reaedificabo ea, sicut dies saeculi; ita ut exquirant me rendid hominum, et omnes gentes in quibus invocatum est nomen meum supr eos, dicit Dominus faciens haec". CAPUT XXIX

QUAE AB ISAIA DE CHRISTO ET ECCLESIA SINT PRAEDICTA

Eph. 2,14.15.20-22. " Os. 1,4.5, sec. LXX. '* Rom I , J .

1. Isaas propheta non est in libro duodecim Prophetarum, qui propterea dicuntur minores, quia sermones eorum sunt breves, in eorum comparatione qui maiores ideo vocantur, quia prolixa volumina condiderunt: ex quibus est hic Isaias, quem propter eadem prophetiae tmpora subiungo supradictis duobus. Isaias ergo nter illa quae arguit iniqua, et iusta praecepit, et peccatori populo mala futura praedixit, etiam de Christo et Ecclesia, hoc est de Rege et ea quam condidit civitate, multo plura quam caeteri prophetavit: ita ut a quibusdam evangelista quam propheta potius 25 Os. 6,3. " Am. 4,12 et is, sec LXX " Col. 3,1: V IWd., 9,i.t et 12, a-. LS'.

1202

LA CIUDAD DE DIOS

XtWII, 29, 1
XVIU, 29, 2 PARALELISMO ENTRE LAS DOS CIUDADES 1293

feta |_6] En gracia a la brevedad, me limitar a citar un solo texto. Hablando en persona de Dios Padre, dice: Sabed que mi siervo ser sabio y ser colmado de honor y de gloria. Como ser el asombro para muchos, as su belleza y su gloria ser desfigurada y deshonrada por los hombres. El ser objeto de admiracin para muchas naciones, y los reyes escucharn en silencio, porque aquellos a quienes nada se haba anunciado de l, lo vern, y los que no haban odo hablar de l, sabrn quin, es. Seor, quin ha credo a nuestra palabra? Y a quin se ha revelado el brazo del Seor? Hemos balbuceado ante l como nio, y nuestra lengua ser raz en tierra rida. En l no hay ya ni gloria ni belleza. Le hemos visto, y est privado de atractivo; su belleza est desfigurada y es el ms deforme de los hombres. Es un hombre todo llagado y hecho a llevar enfermedades. Su rostro est desfigurado y afrentado, sin que nadie haga aprecio de l. El puj nuestros pecados y padece por nosotros, y nosotros creamos que sus dolores, sus llagas y sus aflicciones eran propias, siendo en realidad llagado por causa de nuestras iniquidades y quebrantado por nuestros pecados. El castigo, causa de nuestra paz, descarg sobre l, y sus cardenales nos han curado a nosotros. Hemos sido todos como ovejas descarriadas, siguiendo cada cual la senda de su error, y el Seor le entreg por nuestros pecados. Y l, as castigado, no abri su boca. Como oveja fu llevado al sacrificio, y como cordero al trasquilador, sin chistar, as con la boca cerrada. Su abatimiento fu el pedestal de su gloria. Quin podr explicar su generacin? Le quitarn la vida y por los pecados de mi pueblo le darn muerte. Su sepultura costar la diceretur. Sed propter rationem operis terminandi, unum de multis hoc loco ponam. Ex persona quippe Dei Patris loquens: Ecce, inquit, intelligel, puer meus, et exaltabitur, et glorificabitur valde. Quemadmodum stupescent super te multi, ita gloria privabitur ab hominibus species tua et gloria tita ab hominibus: ita mirabuntur gentes multae super euin, et confinebunt reges os suum: quoniam quibus non est annuntiatum de illo, videbunt; et qui non audierunt, intelligent. Domine, quis credidit auditui nostro, et brachium Domini cui revelatum est? Annuntiavimus coram illo, ut infans, ut radix in trra sitienti: non est species Mi, eque gloria. Et vidimus eum, et non habebat speciem, eque decorem: sed species eius sine honore, deficiens prae mnibus hominibus. Homo in plaga positus, et sciens ferr infirmitatem: quoniam aversa est facies eius: inhonoratus est, nec magni aestimatus est. Hic peccata nostra portat, et pro nobis dolet: et nos existimavimus illum esse in dolare, et in plaga, et in afflictione. Ipse autem vulneratus est propter iniquitates riostras, et infirmatus est propter peccata nostra. Eruditio pacis nostrae in eo: livore eius nos sanati sumus. Omnes ut oves erravimus, homo a via sua erravit: et Dominus tradidit illum pro peccatis nostris: et ipse propter quod afflictus esl, non aperuit os suum. Ut ovis ad immolandum ductus est, et ut agnus ante eum qui se tondet, sine voce, sic non aperuit os suum. In humilitate iudicium eius sublatum est. Generationem eius quis enarrabit? Quoniam tolletur de trra vita eius. Ab iniquitatibus populi mei ductus est ad mortem. Et dabo malignos pro sepultura eius, et divites pro morte. eius. Quoniam

vida a los pecadores y los ricos tomarn venganza de su muerte, pues que l ni hizo maldad alguna ni engao en su boca. Mas el Seor quiso limpiarle su llaga. Si diereis vuestra vida por el pecado, veris una larga descendencia. El Seor quiere librar su alma del dolor, mostrarle la luz y colmarle de sabidura y justificar al justo que es sacrificado por muchos. El cargar con sus pecados. As adquirir dominio sobre muchos y repartir los despojos de los poderosos. A ese fin fu entregada a la muerte su alma y fu contado en el nmero de los pecadores. Llev sobre sus hombros los pecados de muchos y fu entregado a la muerte por sus pecados. Esto sobre Cristo. 2. Oigamos lo que aade sobre la Iglesia. Dice as: Algrate, estril, t que no pares; rompe en voces de jbilo y de contento, t que no das a luz, porque son ya muchos ms los hijos de la abandonada que de la que tiene marido. Extiende el lugar de tu morada y de tus rediles y asegura bien tus fundamentos. No dejes de hacerlo; extiende tus cordeles y afianza bien tus estacas. Extindete an a derecha y a izquierda, y tu descendencia heredar las naciones y poblars las ciudades desiertas. No temas por los reproches que se te hagan ni te ruborices, porque has sido difamada, pues olvidars tu confusin eterna y no recordars ms el oprobio de tu viudez. El que te hace esta merced es el Seor, cuyo nombre es el Seor de los ejrcitos, y el que libra se llama el Dios de Israel y de toda la tierra, etc. Basten estos testimonios, aunque algunos puntos requieran explicacin. Tengo para m que son suficientes textos tan claros para obligar a los enemigos a entenderlos aun contra su voluntad. iniquitatem non fecit, nec dolum in ore suo: et Dominus vult purgare eum de plaga. Si dederitis pro peccato animam vestram, videbitis semen longaevum: et Dominus vult auferre a dolare animam eius, ostendere Mi lucem, et formare intellectum, iustificare iustum bene servientem pluribus: et peccata eorum ipse portabit. Propterea ipse haereditabit plures, et fortium dividet spolia: propter quod tradita est ad mortem anima eius; et inter iniquos aestimatus est, et ipse peccata multorum portavit, et propter peccata eorum traditus est2D. Haec de Christo. 2. Iam vero de Ecclesia, quod sequitur, audiamus: Laetare, inquit, sterilis, quae non pars; erumpe et clama, quae non parturis: quoniam multi filii desertae magis, quam eius quae habet virum. Dilata locum tabernaculi tui, et aulaearum tuarum: fige, noli parcere, prolonga funculos tuos, et palos tuos conforta: adhuc in dexteram et sinistram partem extende. Et semen tuum haereditabit gentes; et civitates desertas inhabitabis. Ne timas, quoniam confusa es; eque reverearis, quia exprobrata es: quoniam confusionem aeternam oblivisceris, et opprobrii viduitatis tuae non eris memor. Quoniam Dominus faciens te, Dominus Sabaoth nomen eius: et qui eru te, ipse Deas Israel universae terrae vocabitur30, et caetera. Verum ista sint satis: et in eis sunt exponenda nonnulla; sed sufficere arbitror quae ita sunt aperta, ut etiam inimici intelligere cogantur inviti. - Is. 53,13-15 ; 53,1-12, sec. LXX. "> Ibid., 54,1-5.

1294

U CIUDAD DE DIOS CAPITULO XXX

XlVIII, 30, 2

XVXTI, 3 1 , 1

PARALELISMO ENTRE LAS DOS CIUDADES

1295

PROFECAS DE MIQUEAS, JONS Y J O E L

1. El profeta Miqueas, hablando de Cristo, bajo la imagen de un gran monte, dice as: En los ltimos tiempos aparecer el hombre de Dios elevado sobre la cima de los montes y se levantar sobre los collados. Y all irn a toda prisa los pueblos y las naciones y dirn: Venid, subamos al monte del Seor y a la casa de Jacob, y nos ensear su camino, y nosotros marcharemos por sus senderos, porque la ley saldr de Sin, y la palabra del Seor, de Jerusaln. El juzgar a muchos pueblos y sujetar a las naciones poderosas por mucho tiempo. El mismo profeta dice del lugar en que naci Cristo: Y t, Beln, casa de Efrata, eres la ms pequea para contarte entre las dems de Jud. De ti saldr el que ha de ser caudillo de Israel, que fu engendrado desde el principio y desde toda la eternidad. Por eso Dios abandonar a los suyos hasta el tiempo en que d a luz la que est de parto, y el resto de sus hermanos se reunirn con los hijos de Israel. El se detendr, contemplar y apacentar su grey con la autoridad y el poder recibido del Seor, y le rendirn honor al Seor, su Dios, porque ahora ser l glorificado hasta el confn de la tierra. 2. El profeta Jons no anunci a Cristo tanto por sus discursos cuanto por esa especie de pasin que sufri. Esto es ms CAPTJT XXX

elocuente y claro que lo fueran sus palabras sobre la muerte y la resurreccin del Salvador. Pues por qu fu ingerido en el vientre de una ballena y arrojado al tercer da sino por significar que Cristo haba de salir del sepulcro al tercer da? 3. Las profecas de Joel obligan a una amplia explicacin para esclarecer las relativas a Cristo y a la Iglesia. Con todo, no omitir una de ellas, alegada tambin por los apstoles cuando, reunidos los fieles, descendi sobre ellos el Espritu Santo, que Cristo les haba prometido. Despus de estodice yo derramar mi espritu sobre toda clase de hombres. Vuestros hijos y vuestras hijas profetizarn, y vuestros ancianos tendrn sueos, y vuestros jvenes, visiones. Y en esos das derramar tambin mi espritu sobre mis siervos y siervos. CAPITULO XXXI

LA SALVACIN DEL MUNDO POR C R I S T O , PREDICHA POR ABDAS, NAHN Y HABACUC

1. Tres de los profetas menores, Abdas, Nahn y Habacuc [ 6 7 ] , ni ellos nos dan las fechas de sus profecas ni se hallan en las crnicas de Eusebio y de Jernimo. Verdad es que juntan a Abdas con Miqueas, pero no en el pasaje en que dan la fecha en que profetiz Miqueas segn sus propios escritos. Pero me imagino que esto se debe a error del copista, desdam passione prophetavit, profecto apertius, quam si eius mortem et resurrectionem voce clamaret. Utqiid enim exceptus est ventre belluino, et die tertio redditus, nisi ut significaret Christum de profundo nferni die tertio rediturum? 3. Ioel omnia quae prophetat, multis verbis compellit exponi, ut quae pertinent ad Christum et Eoclesiam dilucescant. Unum tamen, quod etiam Apostoli commemoraverunt, quando in congregatos 33 credentes Spiritus sanctus, sicut a Christo promissus fuerat, desuper venit , non praetermittam-. Et erit, inquit, post haec, et effundam de Spiritu meo super omnem carnem: et prophetabunt filii vestri et filiae vestrae; et sniores vestri somnia somniabunt, et iuvenes vestri visa videbunt: et quidem in servos meos et ancillas meas in Mis diebus effundam de Spiritu meo a4. CAPUT XXXI

QtJAE MlCHAEAS, ET loNAS ET lOEL NOVO TESTAMENTO CONGRENTIA PROPHETAVERINT

1. Michaeas propheta Christum in figura ponens magni cuiusdam raontis, haeo loquitur: Erit in novissimis diebus manifestus mons Domini paratus super vrtices montium; et exaltabitur super colles. Et festinabunt ad eum plebes, et, ibunt gentes multae, et dicent: Venite, ascendamus in montem Domini, et in domum Dei lacob, et ostendet nobis viam suam, et ibimus in semitis eius: guia ex Sion procedet lex et verbum Domini ex lerasalem. Et iudicabit inter plebes multas, et redarguet gentes potentes usque in longinquum sl . Praedicens iste propheta et locum in quo natus est Christus: Et tu, inquit, Bethlehem domus Ephrata, mnima es, ut sis in millibus luda: ex te mihi prodiet, ut sit in principen Israel: et egressus eius ab initio, et ex diebus aeternitatis. Propterea dabit eos usque ad tempus parturientis pariet, et residui fratres eius convertentur ad filias Israel. Et stabit, et videbit, et pascet gregem suum in virtute Domini, et in honore nominis Domini Dei sui erunt: quoniam nunc magnificabitur usque ad summum terrae 82. 2. lonas autem propheta non tara sermone Christum, quam sua qua31

QUAE IN ABDIA, IN NAUM, ET AMBAC DE SALTE MNDI IN CHRISTO PRAENUNTIATA REPERIANTUR

1. Tres prophetae de minoribus, Abdias, Naum, Ambacum, nec sua tmpora dicunt ipsi, nec in Chronicis Eusebii et Hieronymi, quando prophetaverint, nvenitur. Abdias enim positus est quidem ab eis cum Michaea, sed non eo loco, ubi notantur tmpora, quando Michaeam prophetasse ex eius litteris constat: quod errore negligenter describentium
" Act. 2,17.18. M Ioel ,aS et 29.

Micb. 4,1-3. *'* Micb. 5,2-4, sec. Liar.-.:

;.,

1296

LA CIUDAD DE DIOS

XVJII, 31, 2

XVIII, 31, 3

PARALELISMO ENTRE LAS DOS CIUDADES

129 i

cuidado sobre todo cuando se trata de los trabajos ajenos. Los otros no los he hallado en los cdices de las crnicas que he consultado. Mas, ya que estn admitidos en el canon, es preciso darles tambin cabida aqu. Los escritos de Abdas son los ms cortos de todos los profetas, y en ellos habla contra Idumea, - es decir, contra la nacin de Esa, el mayor de los dos hijos de Isaac y nieto de Abrahn, que fu reprobado. Ahora bien: si por Idumea entendemos los gentiles, tomando la parte por el todo, podemos muy bien aplicar a Cristo esto entre otras cosas: La salvacin y la santidad estarn sobre el monte de Sin. Y poco despus, al fin de la profeca: Y los redimidos del monte de Sin surgirn para defender el monte de Esa, y reinar el Seor. Es evidente que esto se cumpli cuando ios redimidos del monte de Sin, es decir, de Judea, los que creen en Cristo, y sobre todo los apstoles, surgieron para defender el monte de Esa. Cmo lo defenderan sino por la predicacin del Evangelio, salvando a los que han credo y sacndoles del poder de las tinieblas, para transferirlos al reino de Dios? Esta idea la expres al aadir: Y reinar el Seor. El monte de Sin significa la Judea, donde, segn la profeca, estar la salvacin y la santidad, que es Jesucristo. El monte de Esa es Idumea, figura de la Iglesia de los gentiles, que defendieron, como he expuesto, los redimidos del monte de Sin para que reinara el Seor. Esto antes de cumplirse estaba obscuro; pero, un vez cumplido, qu fiel no lo comprende? 2. El profeta Nahn, mejor dira, Dios por el profeta, labores alenos existimo contigisse. Dos vero alios commemoratos in codicibus Chronicorum quos habuimus, non potuimus invenire: tamen quia canone continentur, nec ipsi oportet praetereantur a nobis. Abdias, quantum ad scripturam eus attinet, omnium brevissimus Prophetarum, adversus Idumaeam loquitur, gentem scilicet Esau, ex duobus geminis filiis Isaac, nepotibus Abrahae, maoris ilus reprobati. Porro si Idumaeam modo locutionis, quo intelligitur a parte totum, accipiamus positam esse pro gentibus: de Christo agnoscere possumus quod ait nter caetera, In monte autem Sion erit salas, et erit sanctum. Et paulo post in fine ipsius prophetiae: Et ascendent, inquit, resalvati ex monte Sion, at defendant montem Esau, et erit Domino regnum 3. Apparet quippe id esse completum, cum resalvati ex monte Sion, id est ex Iudaea, credentes in Christum, qui praecipue agnoscuntur Apostoli, ascenderunt, ut defenderent montem Esau. Quomodo defenderent, nisi per Evangelii praedicationem salvos faciendo eos qui crediderunt, ut eruerentur de potestate tenebrarum, et transferrentur in regnum Dei? Quod consequenter expressit addendo, Et erit Domino regnum. Mons enim Sion Iudaeam significat, ubi futura praedicta est salus, et sanctum, quod est Christus Iesus: mons vero Esau Idumaea est, per quam significata est Ecclesia gentium, quam defenderunt, sicut exposui, resalvati ex monte Sion, ut esset Domino regnum. Hoc obscurum erat, antequam fieret; sed factum quis non fidelis agnoscat? 2. Naum vero propheta, imo per illum Deus: Exterminabo, inquit,
S

dice: Quebrar los dolos tallados y de fundicin y los pondr en sepultura, porque he aqu sobre los montes los pies ligeros del que viene a evangelizar y a anunciar la paz. Solemniza tus festividades y cumple tus votos, que ya no se acercarn ms a ti para que envejezcas. Todo est consumado, cumplido y derrocado. Ya sale a campaa el que alienta en tu rostro y te libra de la tribulacin. Quin subi de los infiernos y sopl el Espritu Santo en el rostro de Jud, es decir, de los judos, sus discpulos, trigalo a la recordacin el que haya ledo el Evangelio. Aquellos cuyas festividades se renuevan de tal modo que no envejecen ms, pertenecen al Nuevo Testamento. Ahora vemos ya por tierra los dolos tallados y de fundicin, es decir, los dolos de dioses falsos, y como sepultados en el olvido. Sabemos, adems, que esta profeca se cumpli tambin en este punto. 3. En cuanto a Habacuc, de qu otra venida habla sino de la de Cristo cuando dice: El Seor me respondi: Escribe claramente esta visin sobre tablillas para que la entienda el que lea. Porque esta visin es para un tiempo determinado, y se cumpli al fin, y no caer en vaco. Si tardare, aguntalo, porque el que viene, vendr y no se demorar? sculptilia et conflatia: ponam sepulturam tuam: quia veloces esse super montes pedes evangelizantis, et annuntiantis pacem. Celebra, luda, dies festos tuos, redde vota tua: quia iam non adiicient ultra, ut transeant in vetustatem. Consummatum est, consumptum est, ablatum est. Ascendit, qui insufflat in faciem tuam, eripiens te ex tribulatione ". Quis ascendent ab infers, et insufflaverit in faciem Iudae, hoc est Iudaeorum discipulorum, Spiritum sanctum, recolat qui meminit Evangelium. Ad novum enim Testamentum pertinent, quorum dies festi ita spiritualiter innovantur, ut in vetustatem transir non possint. Porro per Evangelium exterminata sculptilia et conflatia, id est idola deorum falsorum, et oblivioni tanquam sepulturae tradita iam videmus; et hanc etiam in hac re prophetiam completam esse cognoscimus. 3. Ambacum de quo alio, quam de Christi adventu, qui futurus fuerat, intelligitur dicere, Et respondit Dominus ad me, et dixit, Scribe visum aperte in buxo; ut assequatur qui legit ea: quia adhuc visio ad tempus, et orietur in fine, et non in vacuum: si tardaverit, sustine eum; quia veniens veniet, et non morabitur?37 " Nah. 1,14 et 15 ; 2,1, sec. LXX. *' Hab. 2,2 et 3.

Abd. 17,21, sea LXX.

1208

LA CIUDAD DE DIOS

XVIII, 32
XVHX 32 PARALELISMO ENTRE LAS DOS CIUDADES 1299

CAPITULO

XXXII

PROFECAS DE LA ORACIN Y DEL CNTICO DE HABACUC

Y en su oracin y cntico, a quin dice sino a Cristo nuestro Seor: O, Seor, tu palabra, y me llen de temor. Seor, he contemplado tus obras y me he quedado asombrado? Qu es esto sino una sorpresa extraordinaria a vista de tan inefable salud, nueva y sbita de los hombres? En medio de los animales sers conocido. Qu significan estos animales? O son los dos Testamentos, o los dos ladrones, o Moiss y Elias, con quienes habl sobre el monte. Cuando venga su hora, sers conocido, y, en llegando el tiempo, te manifestars. No necesita explicacin. Cuando se hubiere turbado mi alma en l, en lo ms recio de tu clera, te acordars de tu misericordia. Qu indican estas palabras sino a los judos, personificados en l, que era de su nacin, los cuales, bajo la ms cruel ira, crucificaron a Cristo, y a quienes se dirigi, acordndose de su misericordia, en estos trminos: Padre, perdnalos, porque no saben lo que hacen? Dios vendr de Teman, y el Santo, de un monte umbroso y espeso. Otros, en lugar de Teman, traducen del austro o del frico Esto significa el medioda, es decir, el ardor de la caridad y e esplendor de la verdad. E monte umbroso y esposo puede interpretarse de muchos modos, pero yo lo tomara de buen grado por la profundidad de las Sagradas Escrituras, que contienen profecas sobre Cristo. En ellas hay muchas cosas CAPUT XXXII

obscuras y ocultas que ejercitan la mente del investigador. De all viene cuando el que entiende le halla all. Su noder brill en los cielos, y la tierra est llena de sus maravillas. Qu es esto sino lo que dice el salmo: Enslzate, oh Dios!, sobre los cielos y haz brillar tu gloria por toda la tierra? Tu esplendor ser como la luz es igual a decir que su fama iluminar a los fieles. Y qu significa: El poder est en tus manos, sino el trofeo de la cruz? Y ha establecido el yelmo firme de su caridad y de su fortaleza. Esto no precisa ni explicacin siquiera. Ante l vendr la palabra, y ella saldr en el despoblado tras sus pisadas- Que es decir: Fu prenunciado antes de venir y anunciado despus de llegado. Se detuvo, y la tierra se conmovi; es decir, se detuvo a ayudar, y la tierra se movi a crecer. Mir, v se marchitaron las naciones, o sea, se compadeci, v los pueblos hicieron penitencia. Quebrant con violencia los montes; es decir, quebrant, con la fuerza de sus milagros, el orgullo de los soberbios. Los collados eternales se abatieron, se humillaron en el tiempo para ser ensalzados en la eternidad. He visto sus entradas eternas, precio de sus trabajos; o sea, vi el trabajo de la caridad premiado con la eternidad. Los tabernculos de Etiopa y las tiendas de la tierra de Madin se cubrirn de espanto; que es decir: los pueblos, sorprendidos de pronto por el anuncio de tus maravillas, aun los no sometidos al imperio romano, se agregarn al pueblo cristiano. Te enojaste, Seor, contra los ros y montaste en clera contra el mar? Esto alude a que no vino ahora a juzgar al mundo, sino a salvarle. Porque montas sobre tus caballos, y tu viaje es la salvacin; que es decir: tus evangelistas, a quienes gobiernas, te llevarn, ta quippe ibi umbrosa atque condensa sunt, quae mentem quaerentis exerceant. Inde autem venit, cum ibi eum, qui intelligit, invenit. Operuit celos virtus eius, et laudis eius plena est trra, quid est, nisi quod etiain in Psalmo dicitur, Exaltare super celos, Deus, et super omnem terram gloria tua? 3 ' Splendor eius ut lumen erit, quid est, nisi, Fama eius credentes ilhiminabit? Cornua in manibus eius sunt, quid est, nisi tropaeum crucis? Et posuit charitatem firmam fortitudinis suae, nec exponendum est Ante faciem eius ibit verbum, et prodiet in campum post pedes eius, quid est, nisi quod et antequam liuc veniret, praenuntiatus est; et posteaquam hinc reversus est, annuntiatus est? Stetit, et trra commota est, quid est, nisi stetit ad subveniendum; et trra commota est ad credendum? Respexit et tabuerunt gentes: hoc est, misertus est, et fecit populos poenitentes. Contriti sunt montes violentia: hoc est, vim facientibus miraculis, elatorum contrita est superbia. Defluxerunt calles aeternales: hoc est, humiliati sunt ad tempus, ut erigerentur in aeternum. Ingressus aeternos eius pro laboribus vidi: hoc est, non sine mercede aeternitatis laborem charitatis aspexi. Tabernculo Aethiopum expavescent, et tabernculo terrae Madian: hoc est, gentes repente perterritae nuntio mirabilium tuorum, etiam quae non sunt in iure Romano, erunt in populo christiano. Numxjuid in fluminibus irans es, Domine, aut in fluminibus furor tuus, vel in mari mpetus tuus? Hoc ideo dictum est. quia non venit nunc ut
-1 Ps. 56,6.

DE PROPHETIA QUAE IN ORATIONE AMBACU ET CNTICO CONTINETUB

In Oratione autem sua cum Cntico, cui nisi Domino Christo dict, Domine, audiii auditionem tuam, et timui; Domine, consideravi opera tua, et expavi? quid enira hoo est, nisi praecognitae, novae, ao repentinae salutis hominum ineffafailis admirado? In medio duorum animalium cognosceris, quid est, nisi aut in medio duorum Testamentorum, aut in medio duorum latronum, aut in medio Moysi et Eliae cum eo in monte sermocinantium? Dum appropinquant anni, cognosceris; in adventu tempori-s ostenderis, nec exponendum est. In eo dum conturbata fuerit anima mea, in ira misericordiae memor eris, quid est, nisi quod Iudaeos in se transfiguravit, quorum gentis fuil, qui cum magna ira turbati crucifigerent Christum, ille misericordiae memor dixit, Pater, ignosce illis, guia nesciunt quid faciunt?3S Deus de Theman veniet, et sanctus de monte umbroso et condenso. Quod hic dictum est, de Theman veniet; alii interpretad sunt ab Austro, vel ab frico: per quod significatur meridies, id est fervor charitatis et splendor veritatis. Montem vero umbrosum atque condensum, quamvis multis modis possit intelligi, libentius acceperim Scripturarum altitudinem divinarum, quibus prophetatus est Christus. Mul>> le n>M.

1300

LA CIUDAD DE DIOS

XJVOT, 3 2 X V m , 32 PARALELISMO ENTRE LAS DOS CIUDADES 1301

y tu Evangelio es la salvacin para los que creen en ti. Flecha' ras tu arco contra los cetros, dice el Seor; amenazars con tu juicio aun a los reyes de la tierra. Los ros rasgarn la tierraes decir, las corrientes oratorias de tus predicadores abrirn los corazones de los hombres para que te confiesen; de esos hombres a .quienes se dice: Rasgad vuestros corazones y no vuestros vestidos. Qu significa: Te vern y se dolern los pueblos sino llorarn para ser bienaventurados? Y qu quiere decir: Al andar dispersars las aguas, sino, andando en tus predicadores, esparces aqu y all los ros de tu doctrina? Qu significa: El abismo alz su voz? Expres por ventura la profundidad del corazn humano? La profundidad de su fantasa. Es esto una especie de exposicin del versillo anterior, porque profundidad equivale a abismo. Y al aadir de su fantasa, debe sobrentenderse alz su voz, es decir, expres lo que vio. Porque la imaginacin es una visin que no pudo ocultar ni retener, sino que la ha publicado en alabanza. El sol se elev y la luna permaneci en su orden. Ascendi Cristo al cielo, y su Iglesia qued ordenada bajo su rey. Tus flechas irn a la luz; es decir, tus palabras sern predicadas no en privado, sino en pblico. Al resplandor del relampaguear de tus armas; se entiende: irn tus flechas. El haba dicho a sus discpulos: Lo que os digo en la noche, decidlo a la luz del da. Tus amenazas achicarn la tierra; o sea, humillars a los hombres con tus amenazas. Y derribars las naciones con tu furor, porque tu castigo allanar a los que se engallan. Saliste para salvar a tu pueblo, para salvar a tus cristos o ungidos enviaste la muerte sobre la caiudicet mundum, sed ut salvetur mundus per ipsum 4. Quia ascendes super equos tuos; et equitatio tua salus: hoc est, Evangelistae tui portabunt te, qui reguntur a te; et Evangelium tuum salus est eis, qui credunt in te. Intendens intendes arcum tuum super sceptra, dicit Dominus: hoc est, comminaberis iudir.ium tuum etiam regibus terrae. Fluminibus scindetur trra: hoc est, influentibus sermonibus praedicantium te, aperientur ad confitendum hominum corda, quibus dictum est, Scindite corda vestra, et non vestimenta ". Quid est, Videbunt te, et dolebunt populi, nisi ut lugendo sint beati? Quid est, Dispergens aquas incessu, nisi arabulando in eis qui te usquequaque annuntiant, hac atque hac dispergis fluenta doctrinae? Quid est, Abyssus dedit vocem suam? an profunditas cordis humani quid ei viderettir expressit? Altitudo phantasiae suae, tanquam versus superioris est expositio; altitudo enm est abyssus. Quod autem ait, phantasiae suae, subaudiendum est, vocem dedit: hoc est, quod diximus, quid ei videretur expressit. Phantasia quippe visio est, quam non tenuit, non operuit, sed confitendo eructavit. Elevatus est sol, et luna stetit in ordine suo: hoc est, ascendit Christus in caelum, et ordinata est Ecclesia sub rege suo. In lucem iacula tua ibunt: hoc est, non in ocoultum, sed in manifestum verba tua mittentur. In splendorem coruscationis armorum tuorum: subaudiendum est, iacula tua ibunt. Dixerat enim suis, Quae dico vobis in tenebris, dicite in lumine ". In comtninatio"> l o . 3,17. 11 I o e l 2,13. M t . 10.27.

beza de los pecadores. Esto es claro. Los cargaste de cadenas hasta el cuello. Por cadenas pueden entenderse las felices prisiones de la sabidura, de forma que metan los pies en sus grillos, y el cuello, en su argolla. Las rompiste hasta poner espanto en la mente; se sobrentienden las cadenas, pues les puso las buenas y les rompi las malas, de las cuales se dice: Has roto mis cadenas. Y esta expresin: Con espanto en la mente, significa de modo maravilloso. Las cabezas de los poderosos se movern en ella; es decir, en esa admiracin. Y abrirn sus bocas como el pobre que come a escondidas. Algunos poderosos de los judos venan al Seor maravillados de sus hechos y dichos, y coman hambrientos y a escondidas, por miedo a los judos, el pan de la doctrina, como lo hace notar el Evangelio. Metiste en el mar tus caballos y agitaron muchas aguas; es decir, muchos pueblos. Y es que unos no se convertiran por miedo y otros no perseguiran con furor si no fueran todos agitados. Repar en esto, y se pasm mi corazn al considerar mis propias palabras. Y un temblor penetr hasta mis huesos, y todo mi interior se turb. Reflexionando sobre sus palabras, qued sorprendido de las sentencias que iba dejando caer profticamente, y en las cuales contemplaba las cosas futuras. El prevea este tumulto de los pueblos y las prximas persecuciones de la Iglesia, y en seguida, reconocindose miembro de ella, dice: Yo reposar en el da de la tribulacin, como siendo de aquellos que se gozan en esperanza y sufren pacientemente la tribulacin. A fin de irme a encontrar con el pueblo de mi peregrinacin, apartndome del pueblo malo, de su parentesco carnal, que, no ne minorabis terram: id est, conminando humiliabis homines. Et in furore delicies gentes: quia eos qui se exaltant, vindicando collides. Exist in salutem populi tui, ut salvos faceres christos tuos; misisti in capita iniquorum mortem: nihil horum est exponendum. Excitasti vincula usque ad collum. Et bona hic possunt intelligi vincula sapientiae, ut inciantur pedes in compedes eius, et collum in torquem eius. Praecidisti in stupore ments: subaudiamus, vincula: excitavit lenim bona, praecidit mala, de quibus ei dicitur, Disrupisti vincula mea ': et hoc in stupore ments, id est, mirabiliter. Capita potentium movebuntur in ea: in ea scilicet admiratione. Adaperient morsus saos, sicut edens pauper absconse. Potentes enim qudam Iudaeorum veniebant ad Dominum facta eius et verba mirati, et esurientes panem doctrinae manducabant absconse propter metum Iudaeorum, sicut eos prodidit Evangelium ". Et immisisti in mare equos tuos turbantes aquas multas: quae nihil sunt aliud, quam populi multi. Non enim alii timore converterentur, alii furore persequerentur, nisi omnes turbarentur. Observavi, et expavit venter meus a voce orationis labiorum meorum: et introivit tremor m ossa mea, et subtus me trbala est habitudo mea. Intendit in ea quae dicebat, et ipsa sua est oratione perterritus, quam prophetice fundebat, et in qua futura cernebat. Turbatis enim populis multis, vidit inminentes Ecclesiae tribulationes, continuoque se membrum eius agnovit, atque ait, Requiescam in die tribulationis:
i< 44

"

P s . 115,16. l o . 19,38.

1302

IA CIUDAD DB DIOS

xvrri,32

siendo peregrino en el mundo, no busca la patria celestial. Por~ que la higuera no dar frutos y las vias no brotarn. Faltara l fruto a la oliva y los campos no darn qu comer. No habr ovejas en las majadas ni bueyes en los establos. Vea que esta nacin, que haba de dar muerte a Cristo, perdera los abundantes bienes espirituales, que lia figurado, a usanza de los profetas, por la fecundidad de la tierra. Y porque esta nacin ha sido vctima de la ira divina, pues, ignorando la justicia de Dios, ha querido establecer en su lugar la propia, aade luego : Yo me holgar en el Seor y me regocijar en el Dios mi Salvador. El Seor, mi Dios y mi poder, asentar perfectamente mis pies y me pondr en lo alto para que salga victorioso por su cntico; a saber, por aquel cntico del que se dice algo semejante en el Salmo: Asent mis pies sobre piedra, dando firmeza a mis pasos. Y puso en mi boca un cntico nuevo, un himno en loa de nuestro Dios. Triunfa, pues, por el cntico del Seor el que se complace en las alabanzas de Dios, no en las propias, a fin de que el que se glore, se glore en el Seor. Por lo dems, algunos cdices traen: Me regocijar en Dios, mi Jess, y me parece mejor que la otra traduccin, en la que no se emplea ese nombre tan dulce y amoroso [ 6 8 ] .

X V a U , 33, 1

PARAUiUSMO ENTRE LAS DOS CIUDADES

l#0g

CAPITULO

X X X I I I
Y LA

PROFECAS DE JEREMAS Y DE SOFONAS SOBBE CRISTO VOCACIN DE LOS GENTILES

tanquam ad eos pertinens, qui sunt spe gaudentes, in tribulatione parientes M . Ut ascendam, inquit, in populum peregrinationis meae: recedens utique a populo maligno carnalis cognationis suae, non peregrinante in hac trra, eque supernam patriam requirente. Quoniam ficus, inquit, non afferet fructus, et non erunt nativitates in vineis: mentietur opus olivae, et campi non jacient escam. Defccerunt ab esca oves, et non supersunt in praesepibus boves. Vidit eam gentem, quae Christum fuerat oceisura, ubertatem copiarum spiritualium perdituram, quas per terrenam fecunditatem more prophetico figuravit. Et quia iram Dei talem propterea passa est illa gens, quia Dei ignorans iustitiam, suam voluit constituere 4 \ iste continuo, Ego autem, inquit, in Domino exsultabo, gaudebo in Deo salutari meo. Dominas Deus meus virlus mea, statuet pedes rneos in consummationem; super excelsa imponet me, ut vincam in cntico eius17. scilicet illo cntico, de quo simlia quaedam dicuntur in Psalmo: Statuit. supra petram pedes meos, et direxit gressus meos; et immisit in os metan canticum novum, hymnum Deo nostro". Ipse ergo vincit in cntico Domini, qui placet in eius laude, non sua, ut qui gloriatur, in Domino glorietur". Melius autem mihi videntur qudam cdices habere, Gaudebo in Deo lesu meo, quam hi qui volentes id.latine poner, nomen ipsum non posuexunt, quod est nobis amioius et dulcius nominare.
43 Rom. 12,12. * Ibid., ia,3. " Hab. 3. is Vs. 35,3 et 4. '" i Cor. 1,31.

1. Jeremas es uno de los profetas mayores, como Isaas, no de los menores, ya alegados. Profetiz reinando en Jerusaln Josas, y entre los romanos, Anco Marcio, prxima ya la cautividad de los judos. Sus profecas se prolongaron hasta el Juinto mes de la cautividad, segn se colige de sus escritos, unto a l se halla Sofonas, uno de los menores, que dice que profetiz tambin en tiempo de Josas, pero no dice hasta cundo. Jeremas, por tanto, profetiz no slo en tiempo de Anco Marcio, sino tambin en tiempo de Tarquinio Prisco, quinto rey de los romanos, que ya estaba en el trono cuando la cautividad. Jeremas, pues, dice de Cristo: El Cristo, el Sear, resuello de nuestra boca, ha sido preso por nuestros pecados, mostrando as, en pocas palabras, que Cristo es nuestro Seor y que padeci por nosotros. Y en otro pasaje: Este es mi Dios, y en su presencia no hay nadie comparable a l. El hall todos los caminos de la sabidura y la dio a su siervo Jacob y a Israel, su amado. Despus se ha dejado ver sobre la tierra y ha conversado con los hombres. Algunos atribuyen este testimonio no a Jeremas, sino a un amanuense suyo llamado Baruc; pero or-

CAPUT

XXXIII

DE CHRISTO ET VOCATIONE GENTIUM QAE IEREMUS ET SOPHOMAI I'ROPHETICO SPIRITU SINT PRAEFATI

1. lerendas propheta de maioribus est, sicut Isaas; non de minoribus, sicut caeteri, de quorum scriptis nonnulla iam posui. Prophetavit autem regnante Iosia in Ierusalem, et apud Romanos Anco Martio, iam propinquante captivitate Iudaeorum. Tetendit autem prophetiam, usque ad quintum mensem captivitatis: sicut in eius litteris invenimus. Sophonias autem unus de minoribus adiungitur ei. Nam et ipse in diebus Iosiae prophetasse se dicit 5 : sed quousque, non dicit. Prophetavit ergo Ieremias, non solum Anci Martii, verum etiam Tarquinii Prisci temporibus, quem Romani habuerunt quintum fegem. Ipse enim, quando est illa captivitas facta, regnare iam coeperat. Prophetans ergo de Christo Ieremias, Spiritus, inquit, oris nostri Dominus Christus captus est in peccatis nostrs51; sic breviter ostendens, et Dominum nostrum Christum, et passum esse pro nobis. tem alio loco: Hic Deus meus, inquit, et non aestimabitur alter ad eum: qui invenit omnem viam prudentiae, et dedit eam lacob puero suo, et Israel dilecto suo: post haec in trra visus est, et cum hominibus con' versatus est". Hoc testimonium qudam non Ieremiae. sed scribae eius
" Soph. I , I . 51 Thren. 4,20. a Bar. 3,36-38.

1304

LA CIUDAD DE DIOS

XVI, 33, 2 X V H , 34, 1 PARALELISMO ENTRE LAS DOS CIUDADES 1305

dinariamente se atribuye a Jeremas [ 6 9 ] . Y el mismo profeta vuelve a decir: Mirad que viene el tiempo, dice el Seor, en que yo har nacer de David un vastago, un descendiente justo, el cual reinar como Rey, y ser sabio y gobernar la tierra con rectitud y justicia. En aquellos das suyos, Jud ser salvo e Israel vivir tranquilamente; y el nombre con que ser llamado aquel Rey es el de justo Seor o Dios nuestro. He aqu cmo habla de la vocacin futura de los gentiles (que ahora vemos cumplida) : Seor, mi Dios y mi refugio en el da de la afliccin; las naciones vendrn a ti desde los confines de la tierra y dirn: En realidad, nuestros padres adoraron simulacros mendaces, y no hay en ellos utilidad alguna. Y como los judos no haban de conocerlo y Je haban de dar muerte, el mismo profeta aade: Grave y profundo es el corazn del hombre, y quin lo conocer? El pasaje citado en el libro XVII sobre el Nuevo Testamento, cuyo Mediador es Cristo, es tambin de este profeta. Dice as: He aqu que viene el tiempo, dice el Seor, en que firmar una nueva alianza con la casa de Jacob, etc. 2. Ahora voy a alegar las predicciones de Sofonas, contemporneo de Jeremas, sobre Cristo: Esprame, dice el Seor, en el da de mi resurreccin, porque mi voluntad es congregar las naciones y reunir los reinos. Y tambin: El Seor se mostrar terrible contra ellos y exterminar a todos los dioses de la tierra, y le adorarn todas las naciones de la tierra, cada una en su pas. Y un poco despus: Entonces infundir en los pueattribuunt, qui vocabatur Baruch: sed Ieremiae eelebratius habetur. Rursus idem propheta de ipso: Ecce, inquit, dies veniunt, ait Dominas, et suscitabo David germen iustum, et regnabit rex, et sapiens erit, et faciet iudicium et iustitiam in trra. In diebus illis salvabitur luda, et Israel habitabit confidenter: et hoc est nomen quod vocabunt eum, Dominus iustus noster 53. De vocatione etiam gentium, quae fuerat futura (et eam nunc impletam cernimus) sic locutus est: Domine, Deus meus et refugium meum in die malorum, ad te gentes venient ab extremo terrae, et dicent: Ver mendacia coluerunt patres nostri simulacro, et non est in illis utilitas 34. Quia vero non erant eum agnituri Iudaei. a quibus eum et occidi oportebat, sic dem propheta significat: Grave cor per omnia, et homo est. et quis cognoscet eum?" Huius est etiam illud quod in libro dcimo sptimo posui de Testamento novo ", cuius est mediator Chrstus. Ipse quippe Ieremias ait, Ecce dies veniunt, dicit Dominus, et consummabo super domum lacob Testamentum novum ", et caetera quae ibi leguntur. 2. Sophoniae autem prophetae, qui eum Ieremia prophetabat, haec praedicta de Christo interim ponam: Exspecta me, dicit Dominus, in die resurrectionis meae, in futurum: quia iudicium meum, ut congregem gentes, et colligam regna'". Et iterum: Horribilis, inquit, Dominus super eos, et exterminabit omnes dos terrae; et adorabit eum vir de loco suo, omnes insulae gentium". Et paulo post: Tune, inquit, transvertam in po1er. 23,5.6. Ibid., 16,19. Ibid., 22,9, sec. LXX. " C.3. " 33
83

blos y en su descendencia una lengua, a fin de que todos invoquen el nombre del Seor y le sirvan bajo un mismo yugo. Desde los confines de los ros de Etiopa me traern ofrendas. Entonces no sers ya confundida por todas las impiedades que has cometido contra m, porque yo borrar de ti las maldades de tus ofensas. Y dejars ya de gloriarte sobre mi monte santo y har de ti un pueblo manso y humilde, y el resto de Israel temer el nombre del Seor. A estos restantes alude otra profeca que recuerda el Apstol en estos trminos: Aunque tu pueblo, Israel, fuera como la arena del mar, los restantes se salvarn. Los restantes de esa nacin creyeron en Cristo. CAPITULO XXXIV

PROFECAS DE DANIEL Y EZEQUIEL, CONCORDES EN J.O REFERENTE A CRISTO Y A SU IGLESIA

1. Daniel y Ezequiel, dos de los profetas mayores, profetizaron durante la cautividad de Babilonia. Daniel determin ya hasta el nmero de aos que pasaran antes de la venida y pasin de Cristo. Hacer aqu el cmputo sera largo, amn de que ya lo han hecho otros antes que yo. De su poder y gloria habla en estos trminos: He tenido una visin en sueos en la que vi que vena entre las nubes del cielo un personaje que pareca el Hijo del hombre y que avanz hasta el Anciano de das. Y, en presentndose ante l, le dio el principado, el honor y el reino, putos linguam, et in progenie eius, ut omnes invocent nomen Domini, et serviant ei sub uno iugo; a finibus jluminum Aethiopiae afferent mihi hostias. In illo die non confunderis ex mnibus adinventionibus mis, quas impie egisti in me: quia tune auferam abs te pravitates iniuriae tuae; et iam non adiicies ut magnificeris super montem sanctum meum: et subrelinquam in te populum mansuetum et humilem; et verebuntur a nomine Domini, qui reliqui fuerint Israel60. Hae sunt reliquiae, de quibus alibi prophetatur, quod Apostolus etiam commemorat: Si fuerit numerus filiorum Israel sicut arena maris, reliquiae salvae fient". Hae quippe in Christum ulitis gentis reliquiae crediderunt. CAPUT XXXIV

DE PROPHETIA DANIELIS ET EZECHIELIS, QUAE IN CHRISTUM ECCLESIAMOUE CONCORDAT

" Ier. 31,31. " Soph. 3,8 " Ibid., 2,ir.

1. In ipsa porro Babyloniae captivitate prius prophetaverunt Daniel et Ezechiel, alii scilicet do ex Prophets maioribus. Quorum Daniel etiam tempus quo venturus fuerat Christus atque passurus, numero definivit annorum: quod longum est computando monstrare, et ab alus factitatum est ante nos. De potestate vero eius et gloria sic locutus est: Videbam, inquit, in visu noctis, et ecce eum nubibus caeli ut filius hominis veniens eral, et usque ad vetastum dierum pervenit; et in conspecta eius praelatus est; et ipsi datus est principatus, et honor, et regnum: et omnes po60 Bl

Ibid., 3,9-13, sec. LXX. Is. 10,22; Rom. 9,27.

1306

i-A CIUDAD DE DIOS

XVIII, 3 5 , 1

XVHI, 35, 2

l'AKALEUSM KNTRE U S DOS CIUlM-DEt

1307

y todos los pueblos, tribus y lenguas le servirn. Su poder es un poder eterno, que no pasar, y su reino ser indestructible. 2. Ezequiel a su vez, al estilo de los profetas, figurando a Cristo en David, de cuya descendencia tom la carne en forma de esclavo, por la que se hizo hombre, y por la cual el Hijo de Dios es llamado tambin siervo de Dios, lo prenunci, hablando en persona del Dios Padre, as: Y suscita un pastor que apaciente mis rebaos, mi siervo David. El los apacentar y l ser su pastor. Y yo, el Seor, ser su Dios, y mi siervo David ser el prncipe en medio de ellos. Lo he dicho yo, el Seor. Y en otro lugar: Y habr solamente un rey que los mande a todos, y nunca ms formarn ya dos naciones, ni en lo venidero estarn divididos en dos reinos. No se contaminarn, ms con sus dolos, ni con sus abominaciones, ni con todas sus maldades; y yo los sacar salvos de todos los lugares donde ellos pecaron, y los purificar, y ellos sern mi pueblo, y yo ser su Dios. Y mi siervo David ser rey, y uno solo ser el Pastoree todos ellos. C A P I T U L O XXXV

VATICINIOS DE AGEO, DE ZACARAS Y DE MALAQUAS

1. An quedan tres profetas menores que profetizaron al fin de la cautividad, y son Ageo, Zacaras v Malacruas. Ageo prediio a Cristo v a la Iglesia, breve, pero claramente, en estos
puli, tribus et linguae ipsi servient. Potestas eius. potestas perpetua, quae non transibit; et regnum eius non corrumpetur*2. 2. Ezechiel quoque more prophetico per David Christum significans, quia carnem de David semine assumpsit; propter quam formara serv, qua factus est homo, etiam servus Dei dicitnr idem Dei filius, sic eum prophetando praenuntiat ex persona Dei Patris: Et suscitabo, inquit, super pcora mea pastorem unum qui pascat ea, servum meum David: et ipse pascet ea, et ipse erit eis in pastorem. Ego autem Dominas ero eis in Deum, et servus meus David princeps in medio eorum: ego Dominus locutus sum 6S. Et alio loco: Et rex, inquit, unus erit mnibus imperans: el non erunt ultra duae gentes, nec dividentur amplius in do regna; eque polluentur ultra in idolis suis, et abominationibus suia, et in cunctis iniquitatibus suis. Et salvos eos faciam de universis sedibus suis, in quibus peccaverunt, et mundabo eos: et erunt mihi populus, et ego ero Mis Deus: et servus meus David, rex super eos, et pastor unus erit omnium eorum '*.

trminos: Esto dice el Seor de los ejrcitos: Todava un poco de tiempo, y yo pondr en movimiento el cielo y la tierra, el_ mar y los continentes. Pondr en movimiento todas las naciones y vendr el Deseado de todas las gentes. Esta profeca est ya en parte cumplida, y en parte esperamos que se cumplir al fin. Conmovi ya eJ cielo con ej testimonio de ios ngeles y de Jas estrellas en su encarnacin. Moviliz la tierra con el inmenso milagro de su nacimiento de una virgen. Movi el mar y los continentes cuando Cristo fu anunciado en las islas y en el orbe entero. As vemos que todas las gentes estn abocadas a la fe. Esto que sigue: Y vendr el Deseado de. todas las gentes, debe entenderse de su segunda venida [ 7 0 ] , porque para ser deseado por los que le esperan convino que fuera antes amado por los creyentes. 2. Zacaras habla as de Cristo y de la Iglesia: Regocjate sobremanera, hija de Sin, y salta de jbilo, hija de Jerusaln, porque he aqu que vendr a ti tu Rey, el justo y el Salvador; vendr pobre y montado sobre una asna y su pollino. Y dominar desde un mar a otro, y desde los ros hasta los confines de la tierra. El Evangelio nos ensea en qu ocasin se sirvi Cristo de esta cabalgadura, y hace mencin, en parte, de esta profeca. En otro pasaje, el profeta, dirigindose al mismo Cristo y hablando de la remisin de los pecados que haba de obrar su sangre, dice: Y t por la sangre de tu testamento hiciste salir a los tuyos, que se hallaban cautivos, de la cisterna sin agua. La regla de fe nos da libertad para interpretar esa cisterna de diversas maneras [ 7 1 ] . A mi juicio, la mejor significacin de esa palabra es la profundidad seca y estril de la miseria hurnae mare, et aridam., et movebo omnes gentes; et veniet Desideratus cunctis gentibus " s . Haec prophetia partim iam completa cernitur, partim speratur in fine complenda. Movit enim caelum Angelorum et siderum testimonio, quando incarnatus est Christus. Movit terram ingenti miraculo, de ipso virginis partu. Movit mare et aridam, cum et in insulis et in orbe toto Christus annuntiatur. Ita mpveri omnes gentes videmus ad fidem. Iam vero quod sequitur, Et veniet Desideratus cunctis gentibus, de novissimo eius exspectatur adventu. Ut enim desideratus esset exspectantibus, prus oportuit eum dilectum esse credentibus. 2, Zacharias de Christo et Ecclesia: Exsulta, inquit, valde, filia Sion; iubila, filia Ierusalem: ecce Rex mus veniet tibi, iustus, et salvator; ipse pauper, et ascendens super asinam, et super pullum filium asinae: et potestas eius o man usque ad mare, et a fluminibus usque ad fines terrae **. Hoc quando factum sit, ut Dominus Christus in itinere iumento huius generis uteretur, in Evangelio legitur: ubi et haec prophetia commemoratur ex parte, quantum illi loco sufficere visum e s t " . Alio loco ad ipsum Christum in Spiritu prophetiae loquens de remissione peccatorum per eius sanguinem: Tu quoque, inquit, in sanguina testamenti. tui emisisti^ vietas tuos de lacu, in quo non est aqua 8. Quid per huno lacum velit intelllgi, possunt diversa eentiri, etiam secundum rectam fidem. Mihi tamen vide. tur non eo significan melius, nisi humanas misoria siocam profnaditateiri Ass. 2,7 et 8. Zacii. 9,9 et to. : " Mt. si. 5 Zooa. 9,11.

CAPUT
ET

XXXV

J TRIUM l'ROPHETARUM VATICINIO, ID EST, ACGAEI, ZACHARIAE


MALACHIAE

1. Restant tres minores Prophetae, qui prophetaverunt in fine captivitatis, Aggaeus, Zacharias. Malachias. Quorum Aggaeus Christum et E o clesiam hac apertius brevitate prophetat: Haec dicit Dominus exercituum: Adhuc unum modicum est, et ego commovebo caelum, et terram,
"2 Dan. 7,13 et U" TM. ,S;I,38 t 24.

> Tbid., 37,22-24

1308

LA CIUDAD DE DIOS

XVIII, 35, 3
X|VIII, 35, 3 PARALELISMO ENTRE LAS DOS CIUDADES 1309

na, en la que no corren los ros de la justicia, sino el fango de la iniquidad. De ella se dice en un salmo: Y me sac de la cisterna de mi miseria, y del lodo de la tierra. 3. Malaquas, anunciando la Iglesia, que vemos propagada por Cristo, dice claramente a los judos en persona de Dios: Mi afecto no va hacia vosotros, dice el Seor de los ejrcitos; ni aceptar de vuestra mano ofrenda alguna. Porque desde levante a poniente es grande mi nombre entre las naciones, y en todo lugar se sacrificar y se ofrecer a mi nombre una ofrenda pura, pues es grande mi nombre entre las naciones, dice el Seor. Este sacrificio es el ofrecido por el sacerdocio de Cristo segn el orden de Melquisedec, que vemos que se ofrece en todo lugar desde oriente a poniente. Y no pueden negar que ces el sacrificio de los judos, a quienes dijo: Mi afecto no va ya hacia vosotros ni aceptar de vuestra mano ofrenda alguna. A qu esperan an otro Cristo, si esta profeca, que ven cumplida, slo puede ser cumplida por l ? Y poco despus aade l mismo en persona de Dios: Mi alianza en l fu alianza de vida y de paz, y yo le di que me temiera santamente y tuviera respeto a mi nombre. La ley de la verdad rega su boca, anduvo conmigo en paz y convirti a muchos de sus pecados. Los labios del sacerdote han de ser el depsito de la ciencia, y han de esperar todos la ley de su boca, porque es el ngel del Seor omnipotente. No es extrao que se llame ngel del Seor omnipotente a Jesucristo. Como se le llairj siervo por la forma de siervo que tom, as se le llama ngel por el Evangelio que anunci a los hombres. Porque Evangelio, traducido a nuestro idioma, es igual a buena nueva, y ngel, a nuncio. Y todava dice m s : He aqu quodammodo et sterilem, ubi non sunt fluenta iustitiae, sed iniquitatis lutum. De hoc quippe etiam in Psalmo dicitur: Et eduxit me de lacu miseriae, et de luto limi"''. 3. Malachias prophetans Ecclesiam, quam per Christum cernimus propagatam, Iudaeis apertissime dicit ex persona Dei: Non esl mihi voluntas in vobis, et munus non suscipiam de manu vestra. Ab ortu enim solis usque ad occasum, magnum est nomen meum in gentibus, et in omni loco sacrificabitur et offeretur nomini meo oblatio munda: quia magnum nomen meum in gentibus, dicit Dominus 7". Hoc sacrificium per sacerdotium Christi secundum ordinem Melchisedech, cura in omni loco a solis ortu usque ad occasum Deo iam videamus offerri, sacrificium autem Iudaeorum, quibus dictum est, Non est mihi voluntas in vobis, nec accipiam de manibus vestris munus, cessasse negare non possunt; quid adhuc exspectant alium Christum, cum hoc quod prophetatum legunt et impletum vdent, impleri non potuerit, nisi per ipsum? Dicit enim paulo post de ipso ex persona Dei: Testamentum meum erat cum eo vitae et pacis: et dedi ei ut timore timeret me, et a facie nominis mei revereretur. Lex veritatis erat in ore ipsius, in pace dirigens ambulavit mecum, et multos convertit ab iniquitate: quoniam labia sacerdotis custodient scientiam, 71 et legem inquirent ex ore eius; quoniam ngelus Domini omnipotentis est . Nec mirandum est, quia omnipotentis Dei ngelus
"" Ps. 39,3. " Mal. I,IO.
n

que envo mi ngel, y l otear el camino ante m. Y luego vendr a su templo el Seor, a quien vosotros buscis, y el ngel del Testamento, a quien deseis. Vedle; ah viene, dice el Seor omnipotente. Quin aguantar el da de su llegada? Y quin resistir su mirada? En este pasaje se anuncia la primera y la segunda venida de Cristo, es a saber: la primera, en estas palabras : Y luego vendr a su templo, es decir, a su carne, de la que dijo en el Evangelio: Destruid este templo, y yo le reedificar en tres das; y la segunda, en estas otras: Vedle; ah viene, dice el Seor omnipotente. Quin aguantar el da de su llegada? Y quin resistir su mirada? Estas expresiones: El Seor, a quien vosotros buscis, y el ngel del Testamento, a quien deseis, significan a los judos, que buscan y desean a Cristo a tenor de las Escrituras que leen. Pero muchos de ellos no han conocido que el Mesas que deseaban y buscaban ya ha venido, poique sus merecimientos anteriores cegaron sus corazones. El Testamento a que aludi antes cuando dijo: Mi Testamento se pact con l, o aqu al nombrar al ngel del Testamento, es, sin duda alguna, el Nuevo Testamento, en el que se han prometido bienes eternos, no el Viejo, en el que se prometieron temporales. Muchos dbiles en la fe, teniendo en gran estima estos ltimos bienes y sirviendo al Dios verdadero por ese premio, se turban al ver que tambin los impos nadan y sobrenadan entre ellos. Por este motivo, el mismo profeta, para distinguir la felicidad eterna del Nuevo Testamento, que slo se da a los buenos, de la felicidad terrena del Viejo, que se da con cierta frecuencia a los malos, dice: Tomaron cuerpo vuesdictus est Christus lesus. Sicut enim servus propter formam servi, in qua venit ad homines; sic et ngelus propter Evangelium, quod nuntiavit hominibus. Nam si graeca ista interpretemur, et Evangelium bona nuntiatio est, et ngelus nuntius. De ipso quippe iterum dicit: Ecce mitto angelum meum, et prospiciet viam ante faciem meam: et sbito veniet in templum suum Dominus quem vos quaeritis, et ngelus testamenti quem vos vultis. Ecce venit, dicit Dominus omnipotens: T2 et quis sustinebit diem introitus eius? aut quis resistet in aspectu eius? Hoc loco et primum et secundum Christi praenuntiavit adventum: primum scilicet. de quo ait, Et sbito veniet in templum suum; id est, in carnem suam, de qua dixit in Evangelio, Solvite templum hoc, et in triduo resuscitabo illud 73: secundum vero, ubi ait, Ecce venit, dicit Dominus omnipotens, et quis sustinebit diem introitus eius, aut quis resistet. in aspectu eius? Quod autem dicit, Dominus quem vos quaeritis, et ngelus testamenti quem vos vultis, significavit utique etiam Iudaeos secundum Scripturas quas legunt, Christum quaerefe, et velle. Sed multi eorum, quem quaesierunt et voluerunt, venisse non agnoverunt, excaecati in cordibus suis praecedentibus meritis suis. Quod sane hic nominat testamentum, vel supra. ubi ait, Testamentum meum erat cum eo; vel hic, ubi eum dixit angelum testamenti: novum procul dubio Testamentum debemus accipere, ubi sempiterna; non vetus, ubi ternporalia sunt promissa: quae pro magno habentes plurimi infirmi, et Deo vero talium rerum mercede servientes, quando vident eis
" Mal. 3,1.3.
rs

Ibid., 2,5-7.

lo. 2,19.

1310

L A CIUDAD DB DIOS

X V H I , 35, 3

X V H I , 36

PARALELISMO ENTRE LAS DOS CIUDADES

1311

Iras palabras contra m, dice el Seor, y dijisteis: En qu te hemos difamado? Habis dicho: Es vano todo aquel que sirve a Dios. Y qu nos viene a nosotros de haber guardado tus mandamientos y de haber andado en oracin delante del Seor omnipotente? Ahora nosotros beatificamos a los extraos y se renuevan los obradores del mal, y los que han ido contra Dios tambin se salvan. Esto hablaron entre s los que teman a Dios. Y Dios estuvo atento y escuch y escribi ante l un libro de memoria a los que temen al Seor y reverencian su nombre. Este libro es figura del Nuevo Testamento. Por fin, escuchemos lo que sigue: Y ellos sern mi heredad, dice el Seor omnipotente, el da que yo me ponga a obrar, y yo los elegir como el padre elige al hijo obediente. Y vosotros mudaris de. parecer, y notaris la diferencia que hay entre el justo y el injusto, entre el que sirve a Dios y el que no le sirve. Porque he aqu que llega el da encendido como un horno ardiendo y los abrasar. Todos los extranjeros y todos los pecadores sern como estopa, y ese da que se aproxima los quemar, dice el Seor omnipotente, y no quedar de ellos ni ramas ni races. Y a vosotros los que temis mi nombre os nacer el sol de justicia, que trae la salvacin a la sombra de sus alas. Saldris fuera y saltaris de gozo como novillos sueltos. Hollaris a los pecadores y sern polvo bajo vuestros pies el da en que yo obrare, dice el Seor omnipotente. Este da es el da del juicio. De l, si Dios quiere, hablaremos ms ampliamente en su lugar. rapios abundare, turbantur. Propter quod dem propheta, ut novi Testamenti beatitudinem aeternam, quae non dabitur nisi bonis, distinguere! a veteris terrena felicitate, quae plerumque datur et malis: Ingravastis, inquit, super me verba vestra, dicit Dominus, et dixistis, In quo detraxitnus de te? Dixistis, Vanus est omnis qui setvit Ueo; et quid plus, quia custodivimus observationes eius, et quia ambulavimus supplicantes ante faciem Domini omnipotentis? Et nunc nos beatificamus alenos, et reaedificantur omnes qui faciunt iniqua: et adversad sunt Deo, et salvi facti sunt. Haec oblocuti sunt, qui timebant Dominum, unusquisque ad proximum suum: et animadvertit Dominus, et audivit: et scripsit librum memoriae in conspectu suo, eis qui timent Dominum, et reverentur nomen eius. Isto libro signiicatum est Testamentum JNovum. Denique quod sequitur, audiamus: Et erunt mihi, dicit Dominus omnipotens, in diem, qua ego faci, in acquisitionem; et eligam eos, sicut homo eligit filium suum servientem sibi: et convertimini, et videbitis nter iustum et iniustum, et nter servientem Deo, et non servientem. Quoniam ecce dies venit ardens sicut clibanus, et concremabit eos: et erunt omnes aliengenas, et, omnes futientes iniquitatem stipula, et incendet illos dies qui adveniet, dicit Dominus omnipotens: et non derelinquetur eorum radix, eque sarmentum. Et orietur vobis timentibus nomen meum, sol iustitiae: et sanitas in pennis eius: et exibitis, et exsultabitis sicut vituli ex vinculis resoluti; et conculcabitis iniquos, et erunt cinis sub pedibus vestris in die, in quo ego faci, dicit Dominus omnipotens 74. Hic est qui dicitur dies iudicii: de quo suo loco, si Deus voluerit, loquemur uberius.
" M a l . 3,13-18; 4,1-3.

CAPITULO

XXXVI

ESDRAS Y LOS LIBROS DE LOS MACABEOS

Despus de estos tres profetas, Ageo, Zacaras y Malaquas, escribi Esdras en esta misma poca en que el pueblo fu librado de la cautividad babilnica. Pero pasa ms por historiador que por profeta. Su libro es parecido al de Ester, en el que se cuentan sus hazaas, realizadas en alabanza de Dios no lejos de este tiempo. Quiz se pueda decir que Esdras profetiz a Cristo en la disputa suscitada entre algunos jvenes sobre cul es el ser ms poderoso del mundo. Y habiendo dicho uno que los reyes, otro que el vino y otro que las mujeres, que mandaron algunas veces a los reyes, este ltimo termin probando que es la verdad la que se lleva la palma. Y resulta que el Evangelio nos dice que Cristo es la verdad. Desde la restauracin del pueblo hasta Aristbulo, los judos fueron gobernados no por reyes, sino por prncipes. El cmputo de ese tiempo no se enumera en las Escrituras cannicas, sino en otras; as, en los libros de los Macabeos [721, tenidos por cannicos por la Iglesia y por apcrifos por los judos. La Iglesia piensa as a causa de los sufrimientos terribles v admirables de esos mrtires, que antes de la encarnacin de Cristo lucharon por la ley de Dios hasta la muerte y soportaron males extraos e inauditos.

CAPUT

XXXVI

DE ESDRA ET LIBRIS MACHABAEORUM

Post hos tres prophetas, Aggaeum, Zachariam, Malachiam, per idem tempus liberationis populi ex Babylonica servitute scripsit etiam Esdras, qui magis rerum gestarum scriptor est habitus, quam propheta: sicuti est et liber, qui appeatur Esther: cuius res gesta in laudem Dei non longe ab his temporibus invenitur: nisi forte Esdras in eo Christum prophetasse intelligendus est, quod nter iuvenes quosdam orta quaestione, quid amplius valeret in rebus; cum reges unus dixisset, alter vinum, tertius mulleres, quae plerumque regibus imperarent: idem tamen tertius veritatem super omnia demonstravit esse victricem7B. Consulto autem Evangelio, Christum cognoscimus esse veritatem. Ab hoc tempore apud Iudaeos restituto templo, non reges, sed principes fuerunt usque ad Aristobulum: quorum supputatio temporum non in Scripturis sanctis, quae canonicae appellantur, sed in alus invenitur, in quibus sunt et Machabaeorum libri, quos non Iudaei, sed Ecclesia pro canonicis habet, propter quorumdam Martyrum passiones vehementes atque mirabiles, qui antequam Christus venisset in carnem, usque ad mortem pro Dei lege certaverunt, et mala gravissima atque horribilia pertulerunt.
' " 3 Es<!. 3,g s e q q .

1312

M CIUDAD DE D I O S

XrVtHI, 37

XVIILT, 3 7

PARALELISMO ENTRE LAS DOS CIUDADES

1313

C A P I T U L O
LAS PROFECAS S O N MS ANTIGUAS

X X X V I I
Q U E LA F I L O S O F A PAGANA

E n t i e m p o de n u e s t r o s p r o f e t a s , c u y o s escritos se h a n difund i d o p o r el m u n d o e n t e r o , a n n o e x i s t a n filsofos e n t r e los gentiles. A l m e n o s n o se l l a m a b a n a s , p u e s t o q u e el n o m b r e tiene su o r i g e n en P i t g o r a s d e S a m o s , q u e comenz a b r i l l a r y a s e r c o n o c i d o c u a n d o se c o n c e d i la l i b e r t a d a los j u d o s . L u e g o l o s d e m s filsofos f u e r o n m u y p o s t e r i o r e s a l o s p r o fetas. E n efecto, S c r a t e s m i s m o , m a e s t r o de c u a n t o s florecieron en a q u e l e n t o n c e s , el p r n c i p e d e l a m o r a l o p a r t e activa, viene en l a s c r n i c a s d e s p u s d e E s d r a s . P o c o d e s p u s n a c i P l a t n , q u e a v e n t a j a r a c o n m u c h o a los d e m s d i s c p u l o s d e Scrates [ 7 3 J . S i a stos a a d i m o s los siete s a b i o s , q u e a n n o se l l a m a b a n filsofos, y l u e g o l o s fsicos, q u e s u c e d i e r o n a T a l e s en l a b s q u e d a y e s t u d i o de l a n a t u r a l e z a , A n a x i m a n d r o , A n a x menes, Anaxgoras y algunos otros anteriores a Pitgoras, ni e l l o s s o n a n t e r i o r e s a t o d o s n u e s t r o s p r o f e t a s . T a l e s , el m s antiguo d e los fsicos, floreci, segn c u e n t a n , en el r e i n a d o d e R m u l o , c u a n d o el r o de la p r o f e c a b r o t de l a fuente d e I s r a e l en esa serie de escritos q u e i n u n d a r o n el m u n d o e n t e r o . S l o los p o e t a s t e l o g o s , Orfeo, L i n o y M u s e o , y si h u b o a l g u n o s o t r o s e n t r e l o s g r i e g o s , f u e r o n a n t e r i o r e s a los p r o f e t a s h e b r e o s , c u y o s escritos estn c a n o n i z a d o s . P e r o t a m p o c o e l l o s h a n

p r e c e d i d o a n u e s t r o g r a n t e l o g o Moiss, q u e a n u n c i al n i c o D i o s v e r d a d e r o y cuyos escritos o c u p a n el p u e s t o de h o n o r e n el c a m p o d e l c a n o n . A s , los g r i e g o s , cuya l e n g u a h a e n r i q u e cido g r a n d e m e n t e l a s l e t r a s h u m a n a s , n o tienen p o r q u j a c t a r se d e su s a b i d u r a c o m o m s a n t i g u a , y m e n o s c o m o s u p e r i o r a n u e s t r a r e l i g i n , n i c a fuente d e s a b i d u r a a u t n t i c a . S i n emb a r g o y esto h a y q u e a d m i t i r l o , n o s o l a m e n t e en G r e c i a , sino t a m b i n en l a s n a c i o n e s b r b a r a s , c o m o e n E g i p t o , h a b a ya a n t e s d e Moiss s e m i l l a d e d o c t r i n a , q u e p a r a e l l o s e r a sab i d u r a . Si esto n o fuera v e r d a d , los L i b r o s s a n t o s n o d i r a n q u e Moiss e s t a b a v e r s a d o en t o d a l a s a b i d u r a de l o s e g i p c i o s , p u e s a l l d o n d e n a c i y fu a d o p t a d o y a l i m e n t a d o p o r la h i j a d e l f a r a n , a l l fu e d u c a d o en l a s a r t e s l i b e r a l e s . M a s ni l a m i s m a s a b i d u r a de los e g i p c i o s p r e c e d i a la de los p r o f e t a s , p u e s t o q u e A b r a h n t a m b i n fu p r o f e t a . Y q u s a b i d u r a p u d o h a b e r en E g i p t o a n t e s de q u e Isis, a l a c u a l , d e s p u s de m u e r t a , rind i e r o n c u l t o c o m o a u n a g r a n diosa, les e n s e a r a l a s l e t r a s ? A h o r a b i e n , Isis fu h i j a de I n a c o , p r i m e r r e y de A r g o s , y e n esta p o c a y a h a b a n n a c i d o los n i e t o s de A b r a h n [ 7 4 ] .

CAPUT

XXXVII

Q O D PROPHETICA ACTORITAS OMNI ORIGINE CENTILIS PHILOSOPHIAE INVENIATUR ANTIQUIOR

Tempore igitur Prophetarum nostrorum, quorum iam scripta ad notitiam fere omnium gentium pervenerunt, philosophi gentium nondum erant, qui hoc etiam nomine vocarentur, quod coepit a Samio Pythagora, qui eo tempore, quo Iudaeorum est soluta captivitas, coepit exceliere atque cognosci. Multo ergo magis caeteri philosophi post Prophetas reperiuntur fuisse. Nam ipse Scrates Atheniensis, magister omnium qui tune mxime claruerunt, tenens in ea parte, quae moralis vel activa dicitur, principatum, post Esdram in Chronicis invenitur. Non multo post etiam Plato natus est, qui longe caeteros Socratis discpulos anteiret. Quibus si addamus etiam superiores, qui nondum philosophi vocabantur, septem scilicet Sapientes, ac deinde physicos qui Thaleti successerunt, in perscrutanda natura rerum studium eus imitati, Anaximandrum scilicet et Anaximenem et Anaxagoram, aliosque nonnullos, antequam Pythagoras philosophum primus profiteretur, nec illi Prophetas nostros universos temporis antiquitate praecedunt: quandoquidem Thales, post quem caeteri fuerunt, regnante Romulo eminuisse fertur, quando de fontihus Israel in eis litteris, quae toto orbe manarent, prophetiae Humen erupit. Soli igitur illi theologi poetae, Orpheus, Linus, Musaeus, et si quis alius apud Graecos

fuit, his Prophetis Hebraeis, quorum scripta in auctoritate habemus, annis reperiuntur priores. Sed nec ipsi verum theologum nostrum Moysen, qui unum verum Deum veraciter praedicavit, cuius nunc scripta in auctoritatis canone prima sunt, tempore praevenerunt: ac per hoc quantum ad Graecos attinet, in qua lingua litterae huius saeculi mxime ferbuerunt, nihil habent unde sapientiam suam iactent, quo religione nostra, ubi vera sapientia est, si non superior, saltem videatur antiquior. Verum, quod fatendum est, non quidem in Graecia, sed in barbaris gentibus, sicut in Aegypto, iam fuerat ante Moysen nonnulla doctrina, quae illorum sapientia diceretur: alioquin non scriptum esset in Libris sanctis, Moysen eruditum fuisse omni sapientia Aegyptiorum 76, tune utique quando ibi natus est, et a filia Pharaonis adoptatus atque nutritus, etiam liberaliter educatus est. Sed nec sapientia Aegyptiorum sapientiam Prophetarum nostrorum tempore anteceder potuit, quandoquidem et Abraham propheta f u i t " . Quid autem sapientiae esse potuit in Aegypto, antequam eis Isis, quam mortuam tanquam deam magnam colendam putaverunt, litteras traderet? Isis porro Inachi filia fuisse proditur, qui primus regnare coepit Argivis, quando Abrahae iam nepotes reperiuntur exorti.
70 77

A c t . 7,32. G H . 20,7

1314

LA CIUDAD DE DIOS

XVIII, 38
X V I I I , 39 PARALELISMO ENTRE LAS DOS CIUDADES 1315

C A P I T U L O
S A B I D U R A D E L CANON

X X X V I I I
ECLESISTICO

Y si n o s r e m o n t a m o s a t i e m p o s m s a n t i g u o s , a n t e s del d i l u v i o exista y a el p a t r i a r c a N o , a q u i e n l l a m a r a c o n fund a m e n t o p r o f e t a , p o r q u e el a r c a q u e c o n s t r u y e r a u n a p r o f e c a del c r i s t i a n i s m o . Y q u d e c i r de H e n o c , el s p t i m o de los desc e n d i e n t e s d e A d n ? N o dice de l el a p s t o l S a n t i a g o , en su E p s t o l a c a n n i c a , q u e p r o f e t i z ? S u s escritos n o h a n sido a d m i t i d o s en el c a n o n n i p o r l o s j u d o s n i p o r n o s o t r o s p o r q u e su a n t i g e d a d l o s h a c a s o s p e c h o s o s [ 7 5 ] . E s v e r d a d q u e se e s c r i b e n o b r a s c u y a a u t e n t i c i d a d n o l e s p a r e c e d u d o s a a quienes, s e g n su p r o p i o c r i t e r i o , creen l o q u e les p l a c e . L a castidad del canon n o los acept n o p o r q u e rechace la autoridad de esos h o m b r e s q u e a g r a d a r o n a D i o s , sino p o r q u e n o cree en su a u t e n t i c i d a d . A d e m s , n o es d e e x t r a a r q u e se t e n g a n por sospechosas obras publicadas a nombre de antigedad. As, v e m o s q u e e n l a h i s t o r i a de l o s reyes d e I s r a e l y d e J u d q u e c r e e m o s v e r d a d e r a p o r s e r c a n n i c a s e citan m u c h a s h a z a a s q u e a l l n o se e n c u e n t r a n , y se r e m i t e a o t r o s l i b r o s escritos p o r p r o f e t a s , y a veces n o s d a n el n o m b r e de l o s m i s m o s . Y , sin e m b a r g o , n o h a n s i d o a d m i t i d o s en el c a n o n c o n s a g r a d o p o r el p u e b l o d e D i o s . Confieso q u e l a r a z n de esto se m e o c u l t a , so

p e n a d e d e c i r q u e esos h o m b r e s a q u i e n e s el E s p r i t u S a n t o r e v e l a b a l a s cosas d i g n a s d e s e r c a n o n i z a d a s p o r la r e l i g i n p u d i e r a n e s c r i b i r u n a s cosas c o m o h o m b r e s e h i s t o r i a d o r e s , y o t r a s , c o m o p r o f e t a s , p o r i n s p i r a c i n d i v i n a . Y d e este m o d o , u n a s se d e b a n a t r i b u i r a e l l o s c o m o t a l e s sujetos y o t r a s a Dios, q u e h a b l a b a p o r e l l o s . A q u l l a s se d e b a n a investigacin cientfica, y stas a a u t o r i d a d r e l i g i o s a . E s t a a u t o r i d a d es el c u s t o d i o d e l c a n o n , y si a l m a r g e n de l se p u b l i c a n a l g u n o s escritos c o n el n o m b r e de p r o f e t a s a n t i g u o s , n o sirven n i a t t u l o de e r u d i c i n , p o r q u e es i n c i e r t o si s o n d e l a u t o r a q u i e n se a t r i b u y e n . A esto se d e b e el q u e n o se d fe a esos l i b r o s , s o b r e t o d o a l o s q u e c o n t i e n e n cosas c o n t r a r i a s a l o s l i b r o s c a n n i c o s , p r u e b a sta i n f a l i b l e d e su i n a u t e n t i c i d a d [ 7 6 ] .

C A P I T U L O
L O S H E B R E O S Y

X X X I X
SU LENGUA

N o se d e b e p e n s a r , c o m o p i e n s a n a l g u n o s , q u e la l e n g u a h e b r e a s o l a m e n t e h a s i d o c o n s e r v a d a p o r H b e r , q u e d i o su n o m b r e a l o s h e b r e o s , y q u e d e l p a s a A b r a h n , y q u e l a s l e t r a s h e b r e a s c o m e n z a r o n desde la l e y d a d a p o r M o i s s . E s m s c r e b l e q u e t a n c e l e b r a d a l e n g u a c o n sus l e t r a s h a sido conserv a d a a t r a v s de los siglos desde la p o c a p r i m i t i v a [ 7 7 ] . E n efecto, M o i s s e s t a b l e c i en el p u e b l o de D i o s m a e s t r o s q u e tur in canone, quem recepit populus Dei. Cuius rei, fateor, causa me latet; nisi quod existimo, etiam ipsos, quibus ea quae in auctoritate religionis esse deberent, sanctus utique Spiritus revelabat, alia sicut homines histrica diligentia, alia sicut Prophetas inspiratione divina scribere potuisse; atque haec ita fuisse distincta, ut illa tanquam ipsis, ista vero tanquam Deo per ipsos loquenti, iudicarentur esse tribuenda; ac sic illa pertinerent ad ubertatem cognitionis, haec ad religionis auctoritatem: in qna auctoritate custoditur canon, praeter quem si qua iam etiam sub nomine veterum Prophetarum scripta proferuntur, nec ad ipsam copiam scientiae valent, quoniam utrum eorum sint, quorum esse dicuntur, incertum est; et ob hoc eis non habetur fides, mxime his in quibus etiam contra fidem librorum canonicorum quaedam leguntur, propter quod ea prorsus non esse apparet illorum. CAPUT XXXIX

CAPUT

XXXVIII

Q O D QUAEDAM SANCTORUM SCBIPTA ECCLESIASTICUS CANON PROPTER NIM1AM NON RECEPEHIT VETUSTATEM, NE PER OCCASIONEM EORUM FALSA VERIS INSERERENTR

Iam vero si Ionge antiquiora repetam, et ante illud grande diluvium noster erat utique Noe patriarcha, quem prophetam quoque non inmrito dixerim: si quidem ipsa arca quam fecit, et in qua cum suis evasit, prophetia nostrorum temporum fuit. Quid Enoch septimus ab Adam, nonne etiam in cannica epstola apostoli Iudae prophetasse praedicatur? 7S Quorum scripta ut apud Iudaeos et apud nos in auctoritate non essent, nimia fecit antiquitas, propter quam videbantur habenda esse suspecta, ne proferrentur falsa pro veris. Nam et proferuntur quaedam quae ipsorum esse dicantur ab eis qui pro suo sensu passim, quod volunt, credimt. Sed ea castitas canonis non recepit, non quod eorum hominum. qui Deo placuerunt, reprobetur auctoritas, sed quod ista esse non credantur ipsorum. Nec mirum debet videri, quod suspecta habentur, quae sub tantae antiquitatis nomine proferuntur; quandoquidem n ipsa historia regum luda et regum Israel, quae res gestas continet, de quibus eidem Scripturae canonicae credimus, commemorantur plurima, quae ibi non explicantur, et in libris alus inveniri dicuntur, quos Prophetae scripserunt, et alicubi eorum quoque Prophetarum nomina non tacentur : nec tamen nveniun,s

DE HEBRAICIS LITTERIS, QUAE NUNQUAM IN SUAE LINCUAE PROPRIETATE NON FUERINT

Iudae 14

"

i Par. 29,29; i Par. 9,29.

Non itaque credendum est, quod nonnulli arbitrantur, hebraeam tantum linguam per illum qui vocabatur Heber, unde Hebraeorum vocabulum est, fuisse servatam, atque inde pervenisse ad Abraham, hebraeas autem litteras a lege coepisse, quae data est per Moysen; sed potius per illam successionem patrum, memoratam linguam cum suis litteris custodi-

1316

CIUDAD DE DIOS

XTV1II, 39

XJVHI, 4 0

PARALELISMO ENTRE EAS DOS CIUDADES

1SI7

e n s e a r a n las l e t r a s a n t e s d e c o n o c e r l a s l e t r a s d e la L e y divina. L a E s c r i t u r a l l a m a a estos h o m b r e s ypcciipcn-oEaccycoyes, q u e p u e d e t r a d u c i r s e p o r i n d u c t o r e s o i n t r o d u c t o r e s a las let r a s j u s t a m e n t e p o r q u e las i n d u c e n , es decir, l a s i n t r o d u c e n , en cierto m o d o , en el c o r a z n de los d i s c p u l o s o, p o r m e j o r decir, i n t r o d u c e n e n e l l a s a los d i s c p u l o s . Q u e n o se g l o r e , p u e s , n a c i n a l g u n a de su s a b i d u r a c o m o m s a n t i g u a q u e n u e s t r o s p a t r i a r c a s y p r o f e t a s , a q u i e n e s asisti la s a b i d u r a d i v i n a , p u e s t o q u e n i E g i p t o , q u e a c o s t u m b r a a j a c t a r s e falsa y v a n a m e n t e de la a n t i g e d a d d e su s a b i d u r a , p u e d e rec a b a r p a r a s esta p r i o r i d a d . Y n a d i e ose t a m p o c o d e c i r q u e los e g i p c i o s f u e r o n m u y s a b i o s e n l a s d i s c i p l i n a s m g i c a s antes d e q u e las l e t r a s l l e g a r a n a su c o n o c i m i e n t o , es decir, a n t e s de q u e Isis los i n s t r u y e r a . A d e m s , su c e l e b r a d a s a b i d u r a a q u se r e d u c a s i n o a a s t r o n o m a y a a l g u n a o t r a ciencia a n l o g a , m s p r o p i a p a r a e j e r c i t a r l o s i n g e n i o s q u e p a r a hacer a l h o m b r e v e r d a d e r a m e n t e s a b i o ? E n c u a n t o a la filosofa, q u e cree e n s e a r a los h o m b r e s el m o d o d e h a c e r s e felices, n o floreci en ese p a s h a s t a los das d e M e r c u r i o , l l a m a d o T r i s m e g i s t o . F l o r e c i e r o n , p o r t a n t o , esos e s t u d i o s m u c h o a n t e s q u e los s a b i o s o filsofos g r i e g o s , p e r o d e s p u s d e A b r a h n , de I s a a c , de J a c o b y d e J o s . Y t a m b i n d e s p u s d e Moiss. P o r q u e A t l a s , e s e g r a n a s t r l o g o , h e r m a n o de P r o m o t e o y a b u e l o m a t e r n o del g r a n M e r c u r i o , d e q u i e n fu n i e t o M e r c u r i o T r i s m e g i s t o , viva c u a n d o n a c i Moiss.

C A P I T U L O
VANIDAD DE LOS EGIPCIOS. SU

XL
NO ES TAN ANTICUA

CIENCIA

E s , p u e s , v a n o q u e ciertos c h a r l a t a n e s , h i n c h a d o s d e necia p r e s u n c i n , d i g a n q u e h a c e m s de cien m i l a o s q u e es conoc i d a en E g i p t o la a s t r o l o g a . E n q u l i b r o h a n e n c o n t r a d o este n m e r o , ellos q u e h a n a p r e n d i d o l a s l e t r a s d e su m a e s t r a Isis h a c e p o c o m s de d o s m i l a o s ? E s t a es afirmacin d e V a r r n , h i s t o r i a d o r d e t a l l a , y est a c o r d e con la v e r d a d d e l a s d i v i n a s L e t r a s . Y si d e s d e A d n , q u e es el p r i m e r h o m b r e , a p e n a s h a n p a s a d o seis m i l a o s , los q u e a d e l a n t a n o p i n i o n e s a u n a v e r d a d t a n r e c o n o c i d a , n o m e r e c e n m s b i e n ser ridiculizados que refutados? [ 7 8 ] . A quin podemos creer mejor p a r a cosas p a s a d a s q u e a q u i e n p r e d i j o l a s c o s a s f u t u r a s q u e v e m o s y a c u m p l i d a s ? A d e m s , la m i s m a d i s c o r d a n c i a d e los h i s t o r i a d o r e s e n t r e s n o s b r i n d a u n a r g u m e n t o fuerte p a r a c r e e r con m s c o r d u r a a l o s q u e n o se o p o n e n a la h i s t o r i a divin a [ 7 9 ] . C u a n d o los c i u d a d a n o s d e la c i u d a d i m p a , e s p a r c i d o s p o r t o d o el m u n d o , leen a h o m b r e s m u y s a b i o s , t o d o s d e i g u a l a u t o r i d a d en l a m a t e r i a , y ven q u e d i s p u t a n e n t r e s s o b r e los h e c h o s m s a l e j a d o s de n u e s t r a p o c a , n o s a b e n a q u a t e n e r s e n i a q u i n d a r fe. E n c a m b i o , n o s o t r o s , a p o y a d o s en l a a u t o r i d a d d i v i n a , en lo c o n c e r n i e n t e a n u e s t r a r e l i g i n , n o d u d a m o s q u e c u a n t o se o p o n e a e l l a es u n a f a l s e d a d , sea c u a l fuere el CAPUT XL

tam. Denique Moyses in populo Dei constituit, qui docendis litteris praeessent, prius quam divinae legis ullas litteras nossent. Hos appellat Scriptura ypcciipaTOEaccycyeis, qui latine dici possunt litterarum inductores, vel introductores, eo quod eas inducant, id est introducant quodammodo in corda discentium, vel in eas potius ipsos quos docent. Nulla igitur gens de antiquitate sapientiae suae super Patriarchas et Prophetas nostros, quibus inerat divina sapientia, ulla se vanitate iactaverit; quando neo Aegyptus nvenitur, quae solet falso et inaniter de suarum doctrinarum antiquitate gloriari, qualicumque sapientia sua Patriarcharum nostrorum tempore praevenisse sapientiam. eque enim quisquam dicere audebit mirabilium disciplinarum eos peritissimos fuisse, antequam litteras nossent, id est, antequam Isis eo venisset, easque ibi docuisset. Ipsa porro eorum memorabilis doctrina, quae appellata est sapientia, quid erat nisi mxime astronoma, et si quid aliud talium disciplinarum magis ad exercenda ingenia, quam ad illuminandas vera sapientia mentes valere solet? Nam quod attinet ad philosophiam, quae se docere profitetur aliquid, unde iant homines beati, circa tmpora Mercurii, quem Trismegistum vocaverunt, in illis terris eiusmodi studia claruerunt: longe quidem ante sapientes vel philosophos Graeciae, sed tamen post Abraham, et Isaac, et Iacob, et Ioseph; nimirum etiam post ipsum Moysen. Eo quippe tempore, quo Moyses natus est, fuisse reperitur Atlas ille magnus astrologus, Promethei frater, maternas avus Mercurii maioris, cuius nepos fuit Trismegistus iste Mercurius.

DE AEGYPTIORUM MENDACISSIMA VANITATE, QUAE ANTIQUITAT: SCIENTIAE SUAE CENTUM MILLIA ADSCRIBIT ANNORUM

Frustra itaque vanissima praesumptione garriunt qudam, dicentes, ex quo rationem siderum comprehendit Aegyptus, amplius quam centum annorum millia numeran. In quibus enim libris istum numerum collegerunt, qui non multum ante annorum do millia litteras magistra Iside didicerunt? Non enim parvus auctor est in historia Varro, qui lioc prodidit, quod a litterarum etiam divinarum veritate non dissonat. Cum enim ab ipso primo homine, qui est appellatus Adam, nondum sex millia annorum compleantur, quomodo non isti ridendi potius, quam refellendi sunt, qui de spatio temporum tam diversa, et huic exploratae veritati tam contraria persudele conantiir? Cui enim melius narranti praeterita credimus, quam qui etiam futura praedixit, quae praesentia iam videmus? Nam et ipsa historicorum nter se dissonantia copiam nobis praebet, ut ei potius credere dcbeamus, qui divinae, quam tenemus, non repugnat historiae. Porro autem cives impiae civitatis, diffusi usquequaque per trras, cum legunt doctissimos homines, quorum nullius contemnenda videatur auctoritas, nter se de rebus gestis ab aetatis nostrae memoria, remotissimis discrepantes, cui potius credere debeant, non inveniunt. Nos vero in nostrae religionis historia, fulti auctoritate divina, quidquid ei resistit, non dubitamus ess fabrissimum, quomodolibat M babeant caetwa in iaacularibiis

1318

LA CIUDAD DK DIOS

X V I H , 41, 1

XVIII, 41, 2

PARALELISMO ENTRE LAS DOS CIUDADES

1319

v a l o r q u e se d a e s a s h i s t o r i a s en l a s letras p r o f a n a s . Y es que, sean v e r d a d e r a s o falsas, n o tienen g r a n i m p o r t a n c i a p a r a l l e v a r u n a v i d a recta y feliz. C A P I T U L O XLI

D I S C O R D A N C I A D E LA F I L O S O F A Y CONCORDANCIA DE LAS E S C R I T U R A S EN LA I G L E S I A

1. P e r o d e j e m o s y a a los h i s t o r i a d o r e s y p r e g u n t e m o s a los filsofos, q u e p a r e c e n t e n e r u n solo fin en s u s e s c r i t o s : enc o n t r a r u n m e d i o de v i d a a p t o p a r a a r r i b a r a la felicidad : Poiq u d i s c r e p a n los d i s c p u l o s d e s u s m a e s t r o s , y los condiscpulos e n t r e s, s i n o p o r q u e p r o c e d i e r o n en la b s q u e d a c o m o hombres y p o r razonamientos humanos? [ 8 0 ] . Admito que ha p o d i d o i n f l u i r el a f n d e g l o r i a , a n h e l o s o c a d a cual d e aventaj a r a los d e m s en s a b i d u r a y en s u t i l i d a d , sin a l l a n a r s e a la sentencia a j e n a e i n v e n t a n d o u n a d o c t r i n a y u n a o p i n i n p r o p i a s ; y t a m b i n q u e a l g u n o s o m u c h o s se s e p a r a r o n d e sus m a e s t r o s o c o n d i s c p u l o s n i c a m e n t e p o r el a m o r a la v e r d a d , l u c h a n d o p o r e l l a a u n q u e n o lo f u e r a . M a s q u p u e d e o adonde y p o r d n d e c o n d u c e la i n f e l i c i d a d h u m a n a a la b e a t i t u d si n o l l e v a p o r g u a la a u t o r i d a d d i v i n a ? N u e s t r o s a u t o r e s , a d m i t i d o s y e n m a r c a d o s en el c a n o n d e l a s s a g r a d a s L e t r a s , n o dis i e n t e n e n t r e s n u n c a y en n a d a . Esto h a d a d o p i e a la creencia, t a n e x t e n d i d a n o e n t r e c u a t r o c h a r l a t a n e s d e e s c u e l a y g i m n a s i o s , s i n o e n t r e los h o m b r e s del c a m p o y d e la c i u d a d , t a n t o doctos c o m o i n d o c t o s , de q u e a l e s c r i b i r , o les h a b l D i o s , litteris; quae seu vera seu falsa sint, nihil momenti afferunt, quo recte beateque vivamus. CAPT XLI
DE PHILOSOPHICARUM OPINIONUM DISSENSIONIBUS, ET CANONIOARUM APUD Ecci-ESIAM CONCORDIA SCRIPTURARUM

o D i o s h a b l p o r e l l o s . Y fu p r e c i s o q u e f u e r a n p o c o s p a r a q u e su n m e r o n o v u l g a r i z a r a este p a t r i m o n i o d e la religin, y q u e n o f u e r a n t a n p o c o s q u e r e s t a r a n a d m i r a b i l i d a d a su perfecta c o n c o r d i a . E n t r e la m u l t i t u d d e filsofos q u e dejar o n p o r escrito sus d o c t r i n a s n o es fcil h a l l a r d o s q u e estn a c o r d e s en t o d o s los p u n t o s . Y n o i n s i s t o , p o r q u e m o s t r a r esto sera l a r g o . 2. Q u a u t o r h a y en esta c i u d a d d e m o n c o l a t a n a p r o b a do, sea d e la e s c u e l a q u e sea, q u e c o n d e n e a los d e m s q u e o p i n a n cosas a d v e r s a s y d i v e r s a s ? N o e s t a b a n en b o g a y d e m o d a en A t e n a s a la vez los e p i c r e o s , a f i r m a n d o q u e los dioses n o c u i d a n de l a s cosas h u m a n a s , y los estoicos, s o s t e n i e n d o , p o r el c o n t r a r i o , q u e l a s d i r i g a n y d e f e n d a n dioses p r o t e c t o r e s ? P o r eso, s i e m p r e m e h a e x t r a a d o q u e A n a x g o r a s fuera c o n d e n a d o p o r h a b e r d i c h o q u e el sol e r a u n a p i e d r a a r d i e n t e , n e g a n d o a D i o s , p u e s t o q u e E p i c u r o viva en su e s p l e n d o r y en p l e n a s e g u r i d a d en la m i s m a c i u d a d , n o s l o n e g a n d o la d i v i n i d a d del sol y de l o s d e m s a s t r o s , s i n o d e f e n d i e n d o q u e n o h a b a en el m u n d o n i J p i t e r n i o t r a s p o t e n c i a s a l a s q u e llegaran las plegarias y splicas de los hombres. N o brillaba en A t e n a s A r i s t i p o , q u e p o n a el s u m o b i e n d e l h o m b r e en el p l a c e r del c u e r p o , y A n t s t e n e s , q u e l o r a d i c a b a en l a v i r t u d del n i m o , h a c i e n d o consistir l a s u m a d e la v i d a en fines t a n diversos y t a n c o n t r a r i o s e n t r e s ? A d e m s , el p r i m e r o deca q u e el s a b i o d e b a h u i r el g o b i e r n o de la r e p b l i c a , y el segundo, que deba gobernarla, y cada cual reuna discpulos, que c o n t i n u a b a n su e s c u e l a . C a d a u n o c o m b a t a c o n su t r o p a p o r su p r o p i a o p i n i n , y se discuta en p l e n o da en el v a s t o y celeindoctis tot tantique populi crediderunt. Ipsi sane pauci esse debuerunt, ne multitudine vilesceret quod religione earum esse oporteret: nec tamen ita pauci, ut eorum non sit miranda consensio. eque enim in multitudine philosophorum, qui labore etiam littcrario monumenta suorum dogmatum reliquerunt, facile quis invenerit, nter quos cuneta quae sensere conveniant: quod ostendere hoc opere longum est. 2. Quis autem sectae cuiuslibet auctor sic est in hac daemonicola civitate approbatus, ut caeteri improbaren tur, qui diversa et adversa senserunt? Nonne apud Athenas et Epicurei clarebant, asserentes res humanas ad deorum curam non pertinere, et Stoici, qui contraria sentientes, eas regi atque muniri diis adiutoribus atque tutoribus disputabant? Unde miror cur Anaxgoras reus factus sit, quia solem esse dixit lapidem ardentem, negans utique Deum, cum in eadem civitate gloria floruerit Epicurus, vixeritque securus, non solum solem vel ullum siderum Deum esse non credens, sed nec lovem, nec ullum deorum omnino in mundo habitare contendens, ad quem preces hominum supplicationesque perveniant. Nonne ibi Aristippus in voluptate corporis summum bonum ponens, ibi Antisthenes virtute animi potius hominem fieri beatum asseverans, do philosophi nobiles et ambo Socratici, in tam diversis atque nter se contrariis finibus vitae summam locantes, quorum etiam ille fugiendam, iste administrandam sapienti dicebat esse rempublicam, ad suam quisque sectam sectandam discpulos congregabat? Nempe palam in conspicua et notissima porticu, in gymnasiis, in hortulis, in locis publicis ac privatis. catervatim pro sua

1. Ut autem iam cognitionem omittamus historiae, ipsi philosophi, a quibus ad ista progressi sumus, qui non videntur laborasse in studiis suis, nisi ut invenirent quomodo vivendum esset accommodate ad beatitudinem capessendam, cur dissenserunt et a magistris discipuli, et nter se condiscipuli, nisi quia ut homines humanis sensibus et humaros ratiocinationibus ista quaesierunt? Ubi quamvis esse potuerit et studium gloriandi, quo quisque alio sapientior et acutior videri cupit, nec sententiae quodammodo addictus alienae, sed sui dogmatis et opinionis inventor: tamen ut nonnullos vel etiam plurimos eorum fuisse concedam, quos a suis doctoribus vel discendi sociis amor veritatis abruperit, ut pro ea certarent, quam veritatem putarent, sive ilia esset, sive non esset; quid agit, aut quo vel qua, ut ad beatitudinem perveniatur, humana se porrigit infelicitas, si divina non ducit auctoritas? Denique auctores nostri, in quibus non frustra sacrarum litterarum figitur et terminatur canon, absit ut nter se aliqua ratione dissentiant. Unde non immerito, cum illa scriberent, eis Deum vel per eos locutum, non pauci in scholis atque gymnasiis litigiosis disputalionibue garruli, sed in agris atqus In urbbus cum doctia atque

1320

LA CIUDAD DE DIOS

XVIII, 41, 2

XVIII, 41, 3

PARALELISMO ENTRE LAS DOS CIUDADES

1321

brrimo Prtico [ 8 1 ] , en los gimnasios, en los jardines [82], en los lugares pblicos y en las casas. Unos sostenan que no haba ms que un mundo; otros, que muchos; unos, que el mundo ha tenido principio; otros, que n o ; unos, que tendr fin, y otros, que ser eterno; unos, que es gobernado por la mente divina, y otros, por la fortuna y el azar. Unos defendan que las almas son inmortales, y otros, que mortales. Y los defensores de la inmortalidad, unos dicen que retornan a las bestias; otros, que n o ; y los de la mortalidad, unos sostienen que mueren con el tiempo, y otros, que viven despus ms o menos tiempo y que luego mueren. Unos hacen consistir el sumo bien en el cuerpo; otros, en el nimo; otros, en ambos, y otros aaden a stos los bienes extrnsecos. Unos decan que deba creerse siempre a los sentidos del cuerpo; otros, que no siempre, y otros, que nunca [ 8 3 ] . Qu pueblo, qu reinado, qu autoridad pblica de la ciudad impa sent plaza de juez para definir entre opiniones tan opuestas de los filsofos, aprobando unas y rechazando otras? No es verdad que las recibi todas indiferentemente, aunque se trataba no de algn pedazo de tierra o de alguna suma de dinero, sino de las cosas ms trascendentales, que deciden la felicidad o miseria de los hombres? Aunque en realidad se enseaban algunas verdades, la falsedad campeaba con la misma licencia. Tan es as, que esta ciudad se llama msticamente, y no sin razn, Babilonia, que es decir, como ya hemos apuntado, Confusin. Importa poco al diablo, que es su rey, que los hombres se debatan entre s por errores contrarios, puesto que su impiedad los tiene esclavizados a todos por igual. quisque opinione certabant: alii asserentes unurn, alii inmimerabiles mundos; ipsum autem unum alii ortum esse, alii vero initium non habere; alii interiturum, alii semper futurum; alii mente divina, alii fortuitu et casibus agi: alii immortales esse animas, alii mortales; et qui immortales, alii revolv n bestias, alii neququam; qui vero mortales, alii mox inferir post corpus, alii vivere etiam postea vel paululum, vel diutius, non tamen semper: alii in corpore constituentes finem boni, alii in animo, alii in utroque, alii extrinsecus posita etiam bona ad animum et corpus addentes: alii sensibus corporis semper, alii non semper, alii nunquam, putantes esse credendum. Has et alias pene innumerabiles dissensiones philosophorum, quis unquam populus, quis senatus, quae potestas vel dignitas publica impiae civitatis diiudicandas, et alias probandas ac recipiendas, alias improbandas repudiandasque curavit, ac non passim sine ullo iudicio confuseque habuit in gremio suo tot controversias hominum dissidentium, non de agris et domibus, vel quacumque pecuniaria ratione, sed de his rebus, quibus aut misere vivitur aut beate? Ubi etsi alqua vera dicebantur, eadem licentia dicebantur et falsa; prorsus ut non frustra talis civitas mysticum vocabulum Babylonis acceperit. Babylon quippe interpretatur Confusio, quod nos iam dixisse meminimusso. Nec interest diaboli regis eius, quam contrariis nter se rixentur erroribus, quos mrito itmltae varaeque impietatis pariter possidet.
o J-.16 C.4, et alibi.

3. En cambio, esa nacin, ese pueblo, esa ciudad, esa repblica, en una palabra, los israelitas, a quienes se confi la palabra de Dios, nunca confundieron a los seudoprofetas con los profetas autnticos, sino que, siempre concordes entre s y en nada discordes, reconocan y retenan a los verdaderos autores de las sagradas Letras. Para ellos, stos eran los filsofos, es decir, los amadores de la sabidura, sus sabios, sus telogos, sus profetas y sus doctores en probidad y en piedad. Quien ha sentido y vivido segn sus mximas, no ha vivido y sentido segn los hombres, sino segn Dios, que habl por ellos. Si prohiben el sacrilegio, es Dios quien lo prohibe. Y si dicen: Honra a tu padre y a tu madre, es precepto de Dios. Y si dijeron: No fornicars, no hurtars, no matars, y dems mandamientos, no son palabras de hombres, sino orculos divinos. Todas las verdades que algunos filsofos llegaron a discutir entre sus errores y se afanaron por persuadir con esmero, como, por ejemplo, que Dios ha creado el mundo y que lo administra con providencia, y cuanto escribieron sobre la belleza de las virtudes, el amor a la patria, la fidelidad en la amistad, las buenas obras y lo concerniente a las buenas costumbres, aunque desconociendo el fin a que deban tender y los medios, todo ha sido predicado al pueblo en la Ciudad de Dios por boca de los profetas sin argumentos y sin disputas. As, el iniciado en estas verdades temera despreciar, no el ingenio humano, sino la palabra del mismo Dios.

3. At vero gens illa, Ule populus, illa civitas, illa respublica, illi Israelitae, quibus credita sunt eloquia Dei, nullo modo pseudoprophetas cum veris Prophetis pari licentia confuderunt: sed concordes nter se atque n nullo dissentientes, sacrarum Ltterarum veraces ab eis agnoscebantur et tenebantur auctores. Ipsi eis erant philosophi, hoc est, amatores sapientiae, ipsi sapientes, ipsi theologi, ipsi prophetae, ipsi doctores probitatis atque pietatis. Qucumque secundum illos sapuit et vixit, non secundum nomines, sed secundum Deum, qui per eos locutus est, sapuit et vixit. Ibi si prohibitum est sacrilegium, Deus prohibuit. Si dictum est, Horiora patrem tuum et matrem mam, Deus iussit. Si dictum est, Non moechaberis, Non homicidium facies, Non furaberis", et caetera huiusmodi, non haec ora humana, sed oracula divina fuderunt. Quidquid philosophi quidam nter falsa, quae opinati sunt, verum videre potuerunt, et laboriosis disputtionibus persuadere moliti sunt, quod mundum istum fecerit Deus, eumque ipse providentissim'us administret, de honstate virtutum, de amore patriae, de fide amicitiae, de bonis operibus atque mnibus ad mores probos pertnentibus rebus, quamvis nescientes ad quem finem et quonam modo essent ista omnia referenda, propheticis, hoc est divinis vocibus, quamvis per homines, in illa civitate populo commendata sunt, non argumentationum concertationibus inculcata; ut non hominis ingenium, sed Dei eloquium contemnere formidaret, qui illa cognosceret.
81

EX

30,13-15.

1322

LA CIUDAD Dis DIOS

X V I I I , 42

X/VIII, 4 3

PARALELISMO ENTRE LAS DOS CIUDADES

1323

C A P I T U L O
PROVIDENCIA DE D I O S

XLII

EN LA T R A D U C C I N D E L A N T I G U O

T E S T A M E N T O , H E C H A DEL H E B R E O AL GRIEGO

U n o d e los P t o l o m e o s , r e y d e E g i p t o , se e m p e e n c o n o c e r y p o s e e r estas s a g r a d a s L e t r a s . A la m u e r t e del a d m i r a b l e coloso Alejandro de Maccdonia, p o r sobrenombre Magno, que haba s u b y u g a d o t o d a el A s i a y casi a l o r b e e n t e r o , p a r t e p o r la fuerza y l a s a r m a s , y p a r t e p o r el t e r r o r , c o n q u i s t a n d o , e n t r e o t r a s r e g i o n e s de O r i e n t e , a J u d e a , sus c a p i t a n e s d i v i d i e r o n el r e i n o , n o p a r a g o b e r n a r l o en p a z , s i n o p a r a d e s h a c e r l o en guer r a s . J u s t a m e n t e en esta p o c a c o m e n z a b a en E g i p t o el r e i n a d o de los P t o l o m e o s . El p r i m e r o fu el h i j o d e L a g o , q u e llev c a u t i v o s a E g i p t o a m u c h o s j u d o s . P t o l o m e o F i l a d e l f o , su sucesor, les d i o la l i b e r t a d y les p e r m i t i v o l v e r a su p a s . Y lo q u e es m s , envi p r e s e n t e s p a r a el t e m p l o de D i o s , y p i d i al e n t o n c e s pontfice E l e a z a r q u e le m a n d a r a l a s E s c r i t u r a s , p u e s sin d u d a h a b a o d o , en a l a s d e l a f a m a , q u e e r a n d i v i n a s , y des e a b a p o r e l l o s e a l a r l e s u n l u g a r en su f a m o s a b i b l i o t e c a . El s u m o s a c e r d o t e se l a s envi en h e b r e o , y el r e y p i d i intrp r e t e s p a r a t r a d u c i r l a s . Y se le e n v i a r o n setenta y d o s h o m b r e s , seis d e c a d a t r i b u , m u y v e r s a d o s en l a l e n g u a h e b r e a y en la g r i e g a . L a c o s t u m b r e h a l o g r a d o l l a m a r a esta v e r s i n la versin de los S e t e n t a . Se c u e n t a q u e en la t r a d u c c i n h u b o u n a unan i m i d a d t a n m a r a v i l l o s a , t a n e s t u p e n d a y t a n p l e n a m e n t e divi-

na, q u e , h a b i n d o l a h e c h o c a d a u n o p o r s e p a r a d o (as q u i s o P t o l o m e o p r o b a r su f i d e l i d a d ) , c o i n c i d i e r o n t a n t o e n el s e n t i d o c o m o en l a s p a l a b r a s , de tal s u e r t e q u e p a r e c a o b r a d e u n solo i n t r p r e t e . Y n o es d e e x t r a a r , p u e s t o q u e en t o d o s actuaba u n m i s m o E s p r i t u [ 8 4 ] . D i o s , con este a d m i r a b l e d o n , q u i s o e n c a r e c e r a los gentiles q u e h a b a n d e c r e e r u n d a , c o m o vem o s y a c u m p l i d o , la a u t o r i d a d d e l a s E s c r i t u r a s c o m o o b r a divina, n o h u m a n a . C A P I T U L O XLIII

A U T O R I D A D Y VALOR DE L O S S E T E N T A

A u n q u e o t r o s h a n t r a d u c i d o l a s S a g r a d a s E s c r i t u r a s del heb r e o al g r i e g o , c o m o A q u i l a , S m a c o , T e o d o c i n y u n a u t o r d e s c o n o c i d o , c u y a v e r s i n p o r este m o t i v o se l l a m a Q u i n t a Edicin [ 8 5 ] , la I g l e s i a h a r e c i b i d o la v e r s i n d e los S e t e n t a c o m o si f u e r a n i c a , y d e e l l a se sirven los g r i e g o s c r i s t i a n o s , la m a y o r p a r t e d e los c u a l e s i g n o r a n si h a y a l g u n a o t r a . S o b r e esta versin d e los S e t e n t a se h a h e c h o u n a v e r s i n a l l a t n , q u e es la u s a d a en las i g l e s i a s l a t i n a s [ 8 6 ] . Y en n u e s t r o s das, J e r n i m o , h o m b r e de m u c h o s a b e r y m u y v e r s a d o en l a s tres leng u a s , h a t r a d u c i d o las E s c r i t u r a s d i r e c t a m e n t e del h e b r e o a l l a t n . L o s j u d o s r e c o n o c e n q u e sta es m u y fiel y sostienen q u e los S e t e n t a se h a n e q u i v o c a d o en m u c h o s p u n t o s . S i n emb a r g o , las i g l e s i a s d e Cristo e s t i m a n q u e la a u t o r i d a d de estos linguae utriusque doctissimi, hebraeae scilicet atque graecae. Quorum interpretatio ut Septuaginta vocetur, iam obtinuit consuetudo. Traditur sane tam mirabilem ac stupendum pleneque divinum in eorum verbis filiase consensum, et cum ad hoc opus separatim singuli sederint (ita enim eorum fidem Ptolemaeo placuit explorare), in nullo verbo, quod dem significaret et tantumdem valeret, vel in verborum ordine, alter ab altero discreparet: sed tanquam unus esset interpres, ita quod omnes interpretad sunt, unum erat: quoniam re vera Spiritus erat unus in mnibus. Et ideo tam mirabile Dei munus acceperant, ut illarum Scripturarum, non tanquam humanarum, sed sicut erant, tanquam divinarum, etiam isto modo commendaretur auctoritas, credituris quandoque gentibus profutura, quod iam vdemus effectum. CAPUT XLIII

CAPUT

XLII

QA DISPENSATIONE PROVIDENTIAE EI ScRIPTURAE SACRAE VETERIS TESTAMENTI EX HEBRAEO IN GRAECUM ELOQUIUM TRANSLATAE SINT, UT GENTIBUS INNOTESCERENT

Has sacras Litteras etiam unus Ptolemaeorum regum Aegypti nosse studuit et habere. Nam post Alexandri Macedonis, qui etiam Magnus cognominatus est, mirificentissimam nainimeque diuturnam potentiam, qua universam Asiam, imo pene totum orbem, partim vi et armis, partim terrore subegerat, quando nter caetera Orientis etiarn Iudaeam ingressus obtinuit; eo mortuo comits eius, cum regnum illud ampiissimum non pacifice inter se possessuri divisissent, sed potius dissipassent, bellis omnia vastaturi, Ptolemaeos reges habere coepit Aegyptus: quorum primus Lagi filius, multos ex Iudaea captivos in Aegyptum transtulit. Huic autem succedens alius Ptolemaeus, qui est appellatus Philadelphus, omnes quos He adduxerat subiugatos, Jiberos redir permisit: insuper et dona regia in templum Dei misit, petivitque ab Eleazaro tune pontifice, dari sibi Scripturas, quas profecto audierat fama praedicante divinas; et ideo concupiverat habere in bibliotheca, quam nobilissimam fecerat. Has ei cum dem pontifex misisset hebraeas, post etiam ille interpretes postulavit; et da sxsnt septuaginta do, de singulis duodscim tribubus geni horuines,

DE AUCTORITATE SEPTUAGINTA INTERPRETUM, QUAE, SALVO HONORE HEBREI STILI, MNIBUS SIT INTERPRETIBUS PRAEFERENDA

Nam cum fuerint et alii interpretes, qui ex hebraea lingua in graecam sacra illa eloquia transtulerunt, sicut Aquila, Symmachus, Theodotion; sicut etiam illa est interpretatio, cuius auctor non apparet, et ob hoc sine nomine interpretis, Quinta editio nuncupatur: hanc tamen quae Septuaginta est, tanquam sola esset, sic recepit Ecclesia, eaque utuntur Graeei populi Christiani, quorum plerique utrurn alia sit aliqua ignorant.

1324

LA CIUDAD DE DIOS

XVIII, 43

XIVIH, 4 3

PARALELISMO ENTRE LAS DOS CIUDADES

1325

h o m b r e s e s c o g i d o s p o r el pontfice E l e a z a r p a r a tal o b r a d e b e a n t e p o n e r s e a t o d a o t r a . Y es q u e , a u n c u a n d o n o les h u b i e r a a s i s t i d o u n s o l o E s p r i t u , el d i v i n o i n d u d a b l e m e n t e sino q u e hubieran c o m p a r a d o , como h o m b r e s sabios, las p a l a b r a s entre s y d e j a r a n l a s q u e e r a n del a g r a d o de t o d o s , su v e r s i n s e r a s i e m p r e p r e f e r i b l e a la de u n p a r t i c u l a r . M a s c o m o en ellos a p a r e c i u n a n o t a t a n c l a r a de la d i v i n i d a d , c u a l q u i e r a versin fiel de la E s c r i t u r a q u e se h a g a del h e b r e o a o t r a l e n g u a , o est a c o r d e con los S e t e n t a o, si n o lo est a l p a r e c e r , d e b e c r e e r s e q u e h a y a l l a l g n p r o f u n d o m i s t e r i o . P o r q u e el m i s m o E s p r i t u q u e asisti a los p r o f e t a s c u a n d o c o m p o n a n las E s c r i t u r a s , ese m i s m o a n i m a b a a los setenta v a r o n e s c u a n d o l a s t r a d u c a n . Y es i n d u d a b l e q u e p u d o d e c i r m u y b i e n otra cosa con a u t o r i d a d d i v i n a , c o m o si l o s p r o f e t a s h u b i e r a n d i c h o a m b a s cosas, porq u e l a s dos l a s d i r a e l m i s m o E s p r i t u . P u d o d e c i r l a m i s m a cosa de d i v e r s a s m a n e r a s , a fin de q u e , si n o l a s m i s m a s p a l a b r a s , al m e n o s d e s c u b r i e r a n el m i s m o s e n t i d o los b u e n o s entendedores. P u d o adems aadir u omitir algo para mostrarnos q u e el t r a d u c t o r n o fu esclavo de l a s p a l a b r a s , s i n o del p o d e r d i v i n o , q u e le l l e n a b a y d i r i g a en la o b r a . A l g u n o s h a n pensad o q u e es p r e c i s o c o r r e g i r l a v e r s i n d e l o s S e t e n t a p o r l o s cdices h e b r e o s , p e r o n o se h a n a t r e v i d o a q u i t a r lo q u e los S e t e n t a a a d i e r o n a los h e b r e o s . Se l i m i t a r o n n i c a m e n t e a a a d i r lo q u e f a l t a b a en los S e t e n t a y se h a l l a b a en los h e b r e o s . Y esto lo h a n h e c h o n o t a r p o n i e n d o al p r i n c i p i o de los versculos ciertos signos en f o r m a de e s t r e l l a s , q u e l l a m a n asteriscos. Ex hac Septuaginta interpretatione etiam in latinam linguam interpretatum est quod Ecclesiae Latinae tenent. Quamvis non defuerit temporibus nostris presbyter Hieronymus, homo doctissimus, et omnium trium linguarum peritus, qui non ex graeco, sed ex hebraeo in latinum eloquium easdem Scrip turas converterit. Sed eius tam litteratum laborem quamvis Iudaei fateantur esse veracem, Septuaginta vero interpretes in rrmltis errasse contendant; tamen Ecclesiae Chri.sti tot hominum auctoritati, ab Eleazaro tune pontfice ad hoc tantum opus electorum, neminem iudicant praeferendum: quia etsi non in eis unus apparuisset Spiritus, sine dubitatione divinus, sed nter se verba interpretationis suae Septuaginta docti more hominum contulissent, ut quod placuisset mnibus hoc maneret, nullus eis unus interpres debuit anteponi; cum vero tantum in eis signum divinitatis apparuit, prefecto quisqus alius iarum Scripturarum ex hebraea in quamlibet aliam linguam interpres est verax, aut congruit illis Septuaginta interpretibus, aut si congruere non videtur, altitudo ibi prophetica esse credenda est. Spiritus enim qui in Prophetis erat, quando illa dixerunt, idem ipse erat etiam in Septuaginta viris, quando illa interpretad sunt: qui prefecto auctoritate divina et aliud dicere potuit, tanquam propheta ille utrumque dixisset, quia utrumque idem Spiritus diceret; et hoc ipsum aliter, ut si non eadem verba, idem tamen sensus bene intelligentibus dilucesceret; et aliquid praetermittere, et aliquid addere, ut etiam hie ostenderetur non humanam fuisse in illo opere servitutem, quam verbis debebat interpres, sed divinam potius potestatem, quae mentem replebat et regebat interpretis. Nonnulli autem cdices graecos interpretationis Septuaginta ex hebraeis codicibus emendandos putarunt:

L o q u e falta en los h e b r e o s y existe en los S e t e n t a , lo h a n se a l a d o con t r a z o s h o r i z o n t a l e s , s e m e j a n t e s a los s i g n o s de l a s o n z a s . Cdices d e stos, y en a b u n d a n c i a , los h a l l a m o s a n h o y e n t r e n o s o t r o s . Y p a r a a p r e c i a r l a s cosas q u e n o h a n sido n i o m i t i d a s n i a a d i d a s , s i n o q u e h a n s i d o d i c h a s de o t r o m o d o , bien tengan un sentido abiertamente idntico, bien un sentido diferente, es p r e c i s o cotejar y c o n f r o n t a r a m b o s cdices. Si, p u e s , c o m o d e b e ser, n o c o n s i d e r a m o s a los h o m b r e s q u e comp u s i e r o n l a s E s c r i t u r a s m s q u e c o m o i n s t r u m e n t o s del E s p r i t u de D i o s , d i r e m o s q u e l a s cosas q u e se h a l l a n en el h e b r e o y n o se h a l l a n en los Setenta, q u i s o el E s p r i t u d i v i n o d e c i r l a s p o r los p r o f e t a s y n o p o r stos. Y c u a n t o h a y en l o s S e t e n t a y f a l t a en el h e b r e o , el m i s m o E s p r i t u prefiri d e c i r l a s p o r stos, most r a n d o de esta s u e r t e q u e u n o s y o t r o s f u e r o n p r o f e t a s . A este tenor d i j o u n a s c o s a s p o r I s a a s ; o t r a s , p o r J e r e m a s , y o t r a s , p o r este o a q u e l p r o f e t a , o d i j o esas m i s m a s de o t r a f o r m a p o r ste o p o r a q u l . E n fin, c u a n d o se c o n t i e n e n en l a s dos fuentes l a s m i s m a s cosas, el E s p r i t u q u i s o servirse de u n o s y de o t r o s p a r a d e c i r l a s , p e r o de t a l m o d o q u e a q u l l o s p r e c e d i e r o n profet i z a n d o y stos s i g u i e r o n i n t e r p r e t a n d o sus p r o f e c a s . E l m i s m o Espritu que asisti a los primeros, estableciendo entre ellos u n a c o n c o r d a n c i a perfecta, ese m i s m o a p a r e c i en ios s e g u n d o s , c o n d u c i e n d o su p l u m a p a r a d a r i n t e r p r e t a c i o n e s i d n t i c a s [ 8 7 ] . nec tamen ausi sunt detrahere, quod hebraei non .ibebant, et Septuaginta posuerunt; sed tantummodo addiderunt quae in nebraeis inventa, apud Septuaginta non erant: eaque signis quibusdam n stellarum modum factis, ad capita eorumdem versuum notaverunt, quae signa asteriscos vocant. Illa vero quae non habent hebraei, habent autem Septuaginta, similiter ad capita versuum iacentibus virgulis, sicut scribuntur unciae, signaverunt. Et multi cdices has notas habentes usquequaque diffusi sunt et latini. Quae autem non praetermissa vel addita, sed aliter dicta sunt, sive alium sensum faciant etiam ipsum non ahhorrentem, sive alio modo eumdem sensum explicare monstrentur, nisi utrisque codicibus inspectis nequeunt reperiri. Si igitur, ut oportet, nihil aliud intueamur in Scripturis illis, nisi quid per homines dixerit Dei Spiritus, quidquid est in hebraeis codicibus, et non est apud interpretes Septuaginta noluit ea per istos, sed per illos Prophetas Dei Spiritus dicere. Quidquid vero est apud Septuaginta, in hebraeis autem codicibus non est, per istos ea maluit, quam per illos, idem Spiritus dicere, sic ostendens utrosque fuisse prophetas. Isto enim modo alia per Isaiam, alia per Ieremiam, alia per alium atque alium prophetam, vel aliter eadem per hunc ac per illum dixit, ut voluit. Quidquid porro apud utrosque invenitur, per utrosque dicere voluit unus atque idem Spiritus; sed ta, ut illi praecederent prophetando, isti sequerentur prophetice illos interpretando: quia sicut in illis vera, et concordantia dicentbus unus pacis Spiritus fuit; sic et in ists non secum conferentibus, et tamen tanquam uno ore cuneta interpretantibus, idem Spiritus unus apparuit.

J326

tA

CIUDAD DE DIOS

X V I I I , 44

XTVTII, 4 4

PARALELISMO ENTRE LAS DOS CIUDADES

1327

CAPITULO

X L I V

UNA DISCORDANCIA ENTRE LOS SETENTA Y EL TEXTO HEBREO,

EXPLICACIN

Tal vez diga alguno: Cmo sabr qu dijo el profeta Joas a los ninivitas: Todava tres das, o todava cuarenta das, y Nnive ser destruida? Quin no ve que el profeta, enviado para conminar a Nnive su inminente destruccin, no pudo sealar en tal coyuntura dos trminos diferentes y que se excluyen el uno al otro? Porque, si es a los tres das, no lo ser a los cuarenta, y si a los cuarenta, no a los tres. Si se me pregunta cul de los dos ha sealado Jons, creo ms acertado el hebreo: Todava cuarenta das, y Nnive ser destruida, porque los Setenta, al interpretarlo mucho despus, han podido hacerle decir otras palabras, que, sin embargo, estn relacionadas con el tema y expresan en otros trminos un solo y mismo sentido. Adems, invitara al lector a que, sin desdear ninguna autoridad de stas, se apoyara en la historia y buscara la causa motiva de la historia narrada. Los acontecimientos n redichos se cumplieron en Nnive, es verdad, pero hay algo ms profundo y superior a esa ciudad en ellos, como fu verdad que efectivamente el profeta estuvo tres das en el vientre de un cetceo, y, sin embargo, figuraba otro que haba de estar tres das en el sepulcro, y ste era el Seor de todos los profetas. Por tanto, si por esa ciudad entendemos figurada profticamente la iglesia CAPUT
QUID INTELLIGENDUM SIT DE

de los gentiles, que fu destruida, en cierto modo, por la penitencia, en cuanto que no ser ms lo que haba sido, como el cambio de esta iglesia, figurada por Nnive, fu obra de Cristo, es el mismo Cristo el simbolizado en los tres o en los cuarenta das. En los cuarenta, porque, despus de su resurreccin, vivi cuarenta das entre sus discpulos, y luego subi al cielo, y en los tres, porque resucit al tercer da. As parece que los setenta intrpretes y profetas han querido despertar al lector anheloso nicamente de atenerse a los datos histricos, invitndole a profundizar en el contenido de la profeca y dicindole en cierta manera: Busca en los cuarenta das al mismo en que puedes hallar los tres das, y vers que unos se cumplen en la ascensin, y otros, en la resurreccin. Esto pudo, pues, significarse, con mucho acierto, por los dos nmeros, en el profeta Jons, de una manera, y en los Setenta, de otra, pero siempre por obra de un solo y mismo Espritu. Esquivo la prolijidad, y por eso no quiero aducir otros ejemplos, en los que se creera que los Setenta se alejan de la verdad del hebreo, y, bien entendidos, estn perfectamente acordes. De aqu que yo, a mi modo, haya credo acertado servirme del hebreo y de los Setenta, siguiendo el ejemplo de los apstoles, que, al citar, as lo hicieron, porque, a fin de cuentas, son una misma autoridad divina. Mas prosigamos, segn nuestras posibilidades, nuestro empeo. do futurum, qui Dominus est omnium Prophetarum. Quapropter si per illam civitatem recte accipitur Ecclesia gentum prophetice figurata, eversa scilicet per poenitentiam, ut qualis fuerat iam non esset; hoc quoniam per Christum factum est in Ecclesia gentium, cuius illa Ninive figuram gerebat, sive per quadraginta dies, sive per triduum, idem ipse significatus est Christus; per quadragnta scilicet, quia tot dies peregit cum discipulis suis post resurrectionem, et ascendit in caelum; per triduum vero, quia die tertio resurrexit: tanquam lectorem nihil aliud quam historiae rerum gestarum inhaerere cupientem, de somno excitaverint Septuaginta interpretes, demque Prophetae, ad perscrutandam altitudinem prophetiae, et quodammodo dixerint: In quadraginta diebus ipsum quaere, in quo et triduum potueris invenire; illud in ascensione, hoc in eius resurrectione reperies. Propter quod utroque numero significari convenientissime potuit, quorum unum per lonam prophetam, alterum per Septuaginta interpretum prophetiam, tamen unus atque idem Spiritus dixit. Longitudinem fugio, ut non haec per multa demonstrem, in quibus ab hebraica veritate putantur Septuaginta interpretes discrepare, et bene intellecti inveniuntur esse concordes. Unde etiam ego pro meo modulo vestigia sequens Apostolorum, quia et ipsi ex utrisque, id est, ex hebraeis et ex Septuaginta, testimonia prophetica posuerunt, utraque auctoritate utendum putavi, quoniam utraque una atque divina est. Sed iam quae restant, ut possumus, exsequamur.

XLIV
EXCIDIO, curas DENUNTIATIO

NINIVITAHUM

IN HEBRAEO QUADRAGNTA DIERUM SPATIO TENDITUR, IN S E P T U A G I N T A AUTEM TRIDUI BREVITATE CONCLUDITUR

Sed ait aliquis, Quomodo sciam quid lonas propheta dixerit Ninivitis, utrum Triduum, et Nnive evertetur; an, Quadragnta dies? "2 Quis enim non videat non potuisse utrumque tune dici a Propheta, qui missus fuerat terrere comminatione imminentis exitii civitatem? Cui si tertio die fuerat futurus interitus, non utique quadragesimo die: si autem quadragesimo, non utique tertio. Si ergo a me quaeritur, quid horum lonas dixerit, hoc puto potius quod legitur in hebraeo, Quadragnta dies, et Nnive evertetur. Septuaginta quippe longe posterius interpretati aliud dicere potuerunt, quod tamen ad rem pertinere't, et in unum eumdemque sensum, quamvis sub altera significatione, concurreret; admoneretque lectorem, utraque auctoritate non spreta, ab historia sese attollere ad ea requirenda, propter quae significanda historia ipsa conscripta est. Gesta sunt quippe illa in Ninive civitate, sed aliquid etiam significaverunt, quod modum illius civitatis excedat: sicut gesttim est, quod ipse Propheta in ventre ceti triduo fuit, et tamen alium significavit in profundo inferni tri*' lo. 3,4.

1328

LA CIUDAD D) DIOS

XjVII, 4 5 , 1

XWXT, 4 5 , 3

PARALELISMO'ENTRE LAS nos

CIUDADES

1329

C A P I T U L O
DECADENCIA DE LOS JUDOS

XLV
DE LOS PROFETAS

Y FIN

1. D e s d e el m o m e n t o en q u e los j u d o s d e j a r o n de tener p r o f e t a s , la n a c i n e m p e o r , a u n q u e se p r o m e t a n u n florecim i e n t o en esta p o c a d e l a r e s t a u r a c i n d e l t e m p l o d e s p u s d e la c a u t i v i d a d de B a b i l o n i a . Este e r a el s e n t i d o q u e a q u e l p u e b l o c a r n a l h a b a d a d o a la p r o f e c a de A g e o : La gloria de esta ltima casa ser grande, ser mayor que la de la primera. Pero lo q u e p r e c e d e a esto nos p o n e de manifiesto q u e h a b l a b a del N u e v o T e s t a m e n t o , p u e s dice, p r o m e t i e n d o c l a r a m e n t e a C r i s t o : Yo pondr en movimiento todas las naciones, y vendr el Deseado de todas las gentes. L o s S e t e n t a , con" a u t o r i d a d de profetas, h a n d a d o a l a s p a l a b r a s o t r o s e n t i d o , q u e c o n v i e n e m e j o r al c u e r p o q u e a l a cabeza, es decir, a la Iglesia m e j o r q u e a C r i s t o : Vendrn las naciones que el Seor ha elegido entre todas, es decir, v e n d r n los h o m b r e s de los q u e dice Cristo en el E v a n g e l i o : Muchos son los llamados y pocos los elegidos. E n efecto, de esos e l e g i d o s de l a s n a c i o n e s , c o m o de p i e d r a s vivas, se edifica la casa de D i o s p o r el N u e v o T e s t a m e n t o , casa m u c h o m s g l o r i o s a q u e el t e m p l o c o n s t r u i d o p o r S a l o m n y r e s t a u r a d o d e s p u s de la c a u t i v i d a d . D e s d e e n t o n c e s , la n a c i n j u d a n o t u v o m s p r o f e t a s y sufri m a l e s sin c u e n t o de p a r t e

CAPUT

XLV

de los reyes e x t r a n j e r o s y de l o s r o m a n o s con el fin de q u e n o c r e y e r a n q u e esta p r o f e c a de A g e o se c u m p l i en la rest a u r a c i n del t e m p l o . 2 . P o c o t i e m p o d e s p u s fu s o m e t i d a al i m p e r i o de Alej a n d r o . Y, a u n q u e e n t o n c e s n o c a u s n i n g n e s t r a g o , p u e s , n o a t r e v i n d o s e a resistir, se r i n d i y se s o m e t i p o r las b u e n a s , con t o d o , l a g l o r i a de esta c a s a n o fu t a n g r a n d e c o m o lo h a b a sido b a j o la l i b r e d o m i n a c i n de sus r e y e s . E s cierto que A l e j a n d r o i n m o l v c t i m a s en el t e m p l o de D i o s , p e r o lo h i z o l l e v a d o m e n o s de u n a v e r d a d e r a p i e d a d q u e de u n a i m p a sup e r s t i c i n , c r e y e n d o q u e d e b a c u l t o a ese D i o s c o m o a los dioses f a l s o s . D e s p u s de la m u e r t e de A l e j a n d r o , P t o l o m e o , h i j o de L a g o , c o m o a p u n t a r r i b a , llev a los j u d o s c a u t i v o s a E g i p t o , y P t o l o m e o F i l a d e l f o , su sucesor, les dio g e n e r o s a m e n t e l a l i b e r t a d . A ste d e b e m o s en g r a n p a r t e , c o m o q u e d a d i c h o , la v e r s i n de los S e t e n t a . L u e g o se v i e r o n c o m p l i c a d o s en las g u e r r a s n a r r a d a s e n los l i b r o s d e l o s M a c a b e o s . D e s p u s f u e r o n v e n c i d o s p o r P t o l o m e o E p f a n e s , r e y de A l e j a n d r a , y se vieron c o n s t r e i d o s , p o r l a s i n a u d i t a s c r u e l d a d e s de A n t o c o , rey de S i r i a , a t r i b u t a r c u l t o a los d o l o s . Y el t e m p l o fu m a n c i l l a d o p o r l a s s a c r i l e g a s s u p e r s t i c i o n e s de los gentiles, h a s t a q u e fu p u r i f i c a d o de t o d a esa i d o l a t r a p o r el v a l o r de J u d a s M a c a b e o , g r a n c a p i t n , q u e e x p u l s a los c a b e c i l l a s de A n t o c o . 3 . M a s p o c o d e s p u s , u n tal A l c i m o u s u r p el pontificado p o r la ambicin, a u n q u e no era de lnea sacerdotal. Esto era u n a t e n t a d o . P a s a r o n c i n c u e n t a a o s , d u r a n t e los c u a l e s , a exc e p c i n de a l g u n a s o p o r t u n a s c a m p a a s , n o t u v i e r o n p a z los j u d o s , y, al c a b o de ellos, A r i s t b u l o t o m la d i a d e m a y se Prophetas ex illo tempore habuit illa gens, et multis cladibus afflicta est ab alienigenis regibus, ipsisque Romanis, ne hanc Aggaei prophetiam in illa instauratione templi opinaretur impletam. 2. Non multo enim post adveniente Alexandro subiugata est; quando etsi nulla facta est vastatio, quoniam non sunt ausi ei resistere, et ideo placatum facillime subditi receperunt, non erat tamen gloria tanta domus illius, quanta fuit in suorum regum libera potestate. Hostias sane Alexander immolavit in Dei templo, non ad eius cultum vera pietate conversus, sed impia vanitate cum diis cum falsis colendum putans. Deinde Ptole--" maeus Lagi filius, quod supra memoravi, post Alexandri mortem captivos inde in Aegyptum transtulit, quos eius successor Ptolemaeus Philadelphus benevolentissime inde dimisit: per quem factum est, quod paulo ante narravi, ut Septuaginta interpretan Scriptnras haberemus. Deinde contriti sunt bellis, quae in Machabaeorum libris explicantur. Post haec capti a rege Alexandriae Ptolemaeo, qui est appellatus Epiplianes; inde ab Antiocho rege Syriae multis et gravissimis malis ad idola colenda compulsi, templumque ipsum repletum sacrilegis superstitionibus gentium, quod tamen dux eorum strenuissimus ludas, qui etiam Machabaeus dictus est, Antiochi ducibus pulsis, ab omni illa idololatriae contaminatione mundavit. 3. Non autem multo post Alcimus quidam per ambitionem, cum a genere sacerdotali esset alienus, quod nefas erat, pontifex factus est. Hinc iam post annos ferme quinquaginta, in quibus eis tamen pax non fuit, quamvis aliqua et prospere gesserint, primus apud eos Aristobulus assump-

Q O D POST INSTAURATIONEM TEMPLI TROPHETAS IDAEI HABERE DESTITERINT, ET EXINDE USQUE AD NATIVITATEM C H R I S T I CONTINUIS ADVERSITATIBUS SINT AFFLICTI, UT PROBARETUR ALTERIUS TEMPLI AEDIFICATIONEM PROPHETICIS VOCIBUS FUISSE PROMISSAM

1. Posteaquam gens Iudaea coepit non habere Prophetas, procul dubio deterior faca est, eo scilicet tempore, quo se sperabat instaurato templo post captivitatem, quae fuit in Babylonia, futuram esse meliorem. Sic quippe intelligebat populus lie carnalis, quod praenuntiatum est per Aggaeum prophetam dicentem, Magna erit gloria domus istius novissimae, plus quam primae. Quod de novo Testamento dictum esse, paulo superius demonstravit, ubi ait aperte Christum promittens, Et movebo omnes gentes, et veniet Desideratus cunctis gentibus 3. Quo loco Septuaginta interpretes alium sensum magis corpori quam capiti, hoc est, magis Ecclesiae quam Christo convenientem prophetica auctoritate dixerunt: Venient quae electa sunt Domini de cunctis gentibus, id est homines, de quibus ipse Iesus in Evangelio, Multi, inquit, vocati, pauci vero electi " . Talibus enim electis gentium, domus Dei aedificatur per Testamentum novum lapidibus vivis, longe gloriosior, quam templum illud fuit, quod a rege Salomone constructum est, et post captivitatem instauratum. Propter hoc ergo nec
"
84

A g g . 2,10.8. VIt. 22,14.

1330

U CIUDAD DJ! DIOS

X V I I I , 45, 3 X W I I . 46 PARAUiUSMO ENTRE U S DOS CIUDADES 1331

hizo rey y pontfice a la vez. Antes desde la vuelta de Babilonia y la restauracin del templo, no haban tenido reyes, sino jefes o prncipes, y, aunque el rey puede llamarse tambin prncipe, por el principado que ostenta, y jefe, por ser ductor del ejrcito, no todo prncipe o jefe puede llamarse rey. Alejandro sucedi a Aristbulo en el sacerdocio y en el reinado. Y en su reinado cuentan que fu cruel para sus subditos. Despus de l fu reina de los judos su esposa Alejandra, que seal el principio de males mucho mayores. Como sus dos hijos Aristbulo e Hircano se disputaban el imperio, las fuerzas romanas, a peticin de Hircano, se volcaron contra la nacin israeltica. Roma haba ya subyugado a frica, a Grecia, y haba paseado sus armas victoriosas por otras partes del mundo. Y, no pudiendo sostenerse por su propio pie, pareca quebrada por su propia grandeza. Se vea atormentada por las furiosas sediciones de las casas, y de aqu se pas a las guerras de los partidos, llegando de esta forma a las guerras civiles. Estaba tan abatida y quebrantada la repblica, que estuvo a punto de cambiar de rgimen e implantar la monarqua. Pompeyo, uno de los grandes capitanes de los romanos, invadi con su ejrcito a Judea, tom la ciudad, abri el templo no como suplicante, sino como vencedor, y entr en el santo de los santos no como vencedor, sino como profanador. Entrar slo se permita al sumo sacerdote. Y, una vez confirmado en el pontificado y puesto por sumo sacerdote, llev consigo a Aristbulo prisionero [ 8 8 ] . Desde entonces, los judos comenzaron a ser tributarios de los romanos. Despus, Casio [89] saque el templo. Y unos aos ms to diademate, et rex et pontifex factus est. Antea quippe, ex quo de Babyloniae captivitate reversi sunt, templumque instauratum est, non reges, sed duces vel principes habuerunt: quamvis et qui rex est, possit dici princeps a principatu imperandi, et dux eo quod sit ductor exercitus: sed non continuo quicumque principes vel duces sunt, etiam reges dici possunt, quod iste Aristobulus fuit. Cui successit Alexander, etiam ipse rex et pontifex, qui crudeliter in suos regnasse traditur. Post hunc uxor eius Alexandra regina Iudaeorum fuit, ex cuius terapore et deinceps mala sunt eos secuta graviora. Filii quippe huius Alexandrae Aristobulus et Hyrcanus nter se de imperio dimicantes, vires adversus Israeliticam gentem provocavere Romanas. Hyrcanus namque ab eis contra fratrem poposcit auxilium. Tune iam Roma subiugaverat Africam, subiugaverat Graeciam, lateque etiam alus orbis partibus imperans tanquam se ipsam ferr non valens, sua se quodammodo magnitudine fregerat. Pervenerat quippe ad seditiones domesticas graves, atque inde ad bella socialia, moxque civilia, tantumque se comminuerat atque attriverat, ut ei mutandus reipublicae status, quo regeretur regibus, immineret. Pompeius ergo populi Romani praeclarissimus princeps, Iudaeam eum exercitu ingressus civitatem capit, templum reserat, non devotione supplicis, sed iure victoris, et ad sancta sanctorum, quo nisi summum sacerdotem non licebat intrare, non ut venerator, sed ut profanator accedit: confirmatoque Hyrcani pontificatu, et subiugatae genti imposito custode Antipatro, quos tune procuratores vocabant, vinctum secum Aristobulum ducit. Ex illo Iudaei etiam tributarii Romanorum esse coeperunt. Postea Cassius etiam tem-

tarde tuvieron por rey a un extranjero, a ferodes, en cuyo reinado naci Cristo. Ya haba llegado la plenitud de los tiempos, predichos en Espritu por el patriarca Jacob en estos trminos: No faltar prncipe de Jud ni caudillo de. su posteridad hasta que venga aquel a quien se aguard, que es la esperanza de las naciones. Los judos tuvieron siempre reyes de su nacin hasta Herodes, su primer rey extranjero. Haba llegado ya el tiempo de la venida del Aguardado, en quien se haban de cumplir las promesas del Nuevo Testamento. Y sera la esperanza de las naciones. Las naciones no podran esperar, como ahora hacen, la ltima venida, cuando venga a juzgar a los hombres con toda su potencia, si primeramente no hubieran credo en l cuando vino a ser juzgado en la humildad de su paciencia. CAPITULO XLV1

E L NACIMIENTO DEL SALVADOR Y LA DISPERSIN DE LOS JUDOS

Reinando Herodes en Judea, el emperador Csar Augusto haba dado la paz al mundo despus de cambiado el rgimen constitucional de la repblica, cuando Cristo, segn la profeca citada, naci en Beln de Jud, hombre visible, nacido humanamente de una virgen, y Dios oculto, engendrado divinamente de un Dios Padre. As lo haba predicho el profeta: Sabed que una virgen concebir y dar a luz a un hijo, y le llamarn plum exspoliavit. Deinde post paucos anuos etiam Herodem alienigenam regem habere meruerunt, quo regnante natus est Christus. Iam enim venerat plenitudo temporis significata prophetico Spiritu per os patriarchae lacob, ubi ait: Non deficiet princeps ex luda, eque dux de femribus eius, doee veniat cui repositam est, et ipse exspectatio gentium 8. Non ergo defuit Iudaeorum princeps ex Iudaeis, usque ad istum Herodem, quem primum acceperunt alienigenam regem. Tempus ergo iam erat, ut veniret ille cui repositum erat, quod novo promissum est Testamento, ut ipse esset exspectatio gentium. Fieri autem non posset, ut exspectarent gentes eum venturum, sicut eum cernimus exspectari, ut veniat ad faciendum iudicium in claritate potentiae, nisi prius in eum crederent, eum venit ad patiendum iudicium in humilitate patientiae. CAPUT XLVI

DE ORTU SALVATORIS NOSTRI, SECKDUM QUOD VERBUM CARO FACTUM EST: ET DE DTSPERSIONE IUDAEORUM PER OMNES CENTES. SICUT FUERAT PROPHETATUM

Regnante ergo Herode in Iudaea, apud Romanos autem iam mutato reipublicae statu, imperante Caesare Augusto, et per eum orbe pacato, natus est Christus secundum praecedentem prophetiam86 in Bethlehem Iudae, homo manifestus ex homne virgine, Deus oceultus ex Deo Patre. Sic enim propheta praedixerat: Ecce virgo in tero accipiet, et pariet
"s G e n . 49,10.
88

M i c h . 5,2.

J332

LA CIUDAD DE DIOS

XIVIII, 46

XfVIII, 47

PARALELISMO ENTRE LAS DOS CIUDADES

1333

Emmanuel, que se traduce Dios con nosotros. Y E l , p a r a evidenc i a r su d i v i n i d a d , o b r m u c h o s m i l a g r o s . D e e l l o s l o s E v a n g e lios r e c o g i e r o n a l g u n o s , los suficientes p a r a p r o b a r su i n t e n t o . El p r i m e r m i l a g r o fu su a d m i r a b l e n a c i m i e n t o , y el l t i m o , su g l o r i o s a a s c e n s i n a l cielo c o n su c u e r p o r e s u c i t a d o . L o s j u dos, q u e le m a t a r o n y se n e g a r o n a c r e e r en l, p o r q u e convena q u e m u r i e r a y r e s u c i t a r a , s u f r i e r o n el s a q u e o m s d e s g r a c i a d o de los r o m a n o s y fueron a r r o j a d o s d e su p a s , del q u e e r a n y a s e o r e s l o s e x t r a n j e r o s , y d i s p e r s a d o s p o r t o d a s p a r t e s . (Y es v e r d a d , p o r q u e n o f a l t a n en n i n g u n a . ) A s sus p r o p i a s Escritur a s testifican q u e n o h e m o s i n v e n t a d o n o s o t r o s l a s p r o f e c a s sob r e C r i s t o . M u c h o s d e ellos, h a b i n d o l a s c o n s i d e r a d o antes d e la p a s i n , y s o b r e t o d o d e s p u s d e la r e s u r r e c c i n , h a n v e n i d o a E l . A esos t a l e s se d i r i g e n estas p a l a b r a s : Cuando el nmero de los hijos de Israel fuere como la arena del mar, sern salvados los restantes. L o s d e m s h a n sido c e g a d o s segn esta p r o feca : En justo pago convirtaseles su mesa en lazo de perdicin y ruina. Obscurzcanse sus ojos para que no vean y trelos siempre agobiados. E n r e a l i d a d , c u a n d o n o d a n fe a n u e s t r a s E s c r i t u r a s , se c u m p l e n en ellos l a s s u y a s , a n ciegos p a r a leerl a s . Quiz d i g a a l g u n o q u e los c r i s t i a n o s h a n fingido l a s profecas s o b r e Cristo q u e se p u b l i c a n c o n el n o m b r e de s i b i l a s o de o t r o s , si es q u e en r e a l i d a d h a y a l g u n a q u e n o sea de origen j u d o . A m m e b a s t a n l a s q u e m e f a c i l i t a n s u s cdices, y q u e c o n o c e m o s p o r los t e s t i m o n i o s q u e , a u n c o n t r a su v o l u n t a d , contienen esos cdices, de q u e e l l o s son d e p o s i t a r i o s . S o b r e su disp e r s i n p o r la r e d o n d e z de la t i e r r a d o q u i e r a est la Iglesia, filium, et vocahunt nomen eius Emmanuel, quod est interpretatum, Nobiscum Deus"7. Qui ut in se commendaret Deum, miracula multa fecit; ex quibus quaedam, quantum ad eum praedicandum satis esse visum est, Scriptura evanglica continet. Quorum primum est, quod tam mirabiliter natus est: ultimum autem, quod cum suo resuscitato a mortuis corpore ascendit in caelum. ludaei autem, si eum occiderunt, et in eum credere noluerunt, quia oportebat eum mori et resurgere, vastati infelicus a Romanis, funditusque a suo regno, ubi iam eis alienigenae dominabantur, eradicati dispersique per trras (quandoquidem ubique non desunt), per Scripturas suas testimonio nobis sunt prophetias nos non finxisse de Christo; quas plurimi eorum considerantes, et ante passionem, et mxime post eius resurrectionem crediderunt in eum, de quibus praedictum est, Si fuerit numerus filiorum Israel sicut arena maris, reliquiae salvae fientss. Caeteri vero excaecati sunt, de quibus praedictum est, Fiat mensa eorumr.oram psis in laqueum, et in retributionem, et in scandalum. Obscurentur oculi eorum, ne videant; et dorsum illorum semper incurva 8*. Proinde cum Scripturis nostris non credunt, complentur in eis suae, quas caeci legunt: nisi forte quis dixerit illas prophetias Christianos finxisse de Christo, quae Sibyllae nomine, vel aliorum proferuntur, si quae sunt, quae non pertinent ad populum Iudaeorum. Nobis quidem illae sufficiunt, quae de nostrorum inimicorum codicibus proferuntur, quos agnoscimus propter lioc testimonium, quod nobis inviti perhibent eosdem cdices habendo
88

p u e d e leerse a d i a r i o l a profeca, e x p r e s a d a en u n o d e l o s salm o s en estos t r m i n o s : Mi Dios me prevendr con su misericordia. Mi Dios me la mostrar en mis enemigos, dicindome: No acabes con ellos, no sea que olviden tu ley. Disprsalos con tu poder. D i o s , p u e s , h a d e j a d o v e r l a g r a c i a d e su m i s e r i c o r d i a a l a I g l e s i a en s u s e n e m i g o s , l o s j u d o s , p o r q u e , c o m o dice el A p s t o l , su p e c a d o b r i n d a ocasin d e s a l v a r s e a l a s n a c i o n e s . Y n o l o s h a m a t a d o , es decir, n o h a d e s t r u i d o en e l l o s el j u daismo, aunque fueran vencidos y subyugados p o r los romanos, p o r m i e d o a q u e , o l v i d a d o s de l a ley de D i o s , n o p u d i e r a n b r i n d a r n o s u n t e s t i m o n i o de l o q u e t r a t a m o s . P o r e n d e , n o se c o n t e n t c o n d e c i r : No acabes con ellos, no sea que olviden tu ley, s i n o q u e a a d i : Disprsalos. P o r q u e , si c o n este testimonio d e l a s E s c r i t u r a s p e r m a n e c i e r a n s o l a m e n t e en su p a s sin ser d i s p e r s a d o s p o r d o q u i e r a , l a I g l e s i a , e x t e n d i d a p o r el m u n d o e n t e r o , n o p o d r a t e n e r l o s en t o d a s p a r t e s p o r testigos d e l a s profecas q u e precedieron a Cristo. C A P I T U L O X L V 11
CIUDADANOS D E LA C I U D A D

E X I S T A N , FUERA DE L O S I S R A E L I T A S , CELESTIAL ANTES

DEL CRISTIANISMO?

Si, p u e s , a l g n a u t o r e x t r a o a los j u d o s y n o a d m i t i d o en el c a n o n d e l a s s a g r a d a s L e t r a s profetiz a Cristo y l l e g ya o l l e g a r e a n u e s t r o c o n o c i m i e n t o , p o d e m o s a d u c i r l o a t t u l o atque servando, per omnes gentes etiam ipsos esse dispersos, quaquaversum Christi Ecclesia dilatatur. Nam prophetia in Psalmis, quos etiam legunt, de hac re praemissa est, ubi scriptum est: Deus meus, misericordia eius praeveniet me. Deus meus demonstravit mihi in inimicis meis, ne occideris eos, ne guando obliviscantur legem tuam:, disperge eos in virtute tua"". Demonstravit ergo Deus Ecclesiae in eius inimicis Iudaeis gratiam misericordiae suae, quoniam, sicut dicit Apostolus, delictum illorum, salus gentibus 01. Et ideo non eos occidit, id est, non in eis perdidit quod sunt ludaei, quamvis a Romanis fuerint devicti et oppressi; ne obliti legem Dei, ad hoc, de quo agimus, testimonium nihil valerent. Ideo parum fuit, ut diceret, Ne occideris eos, ne guando obliviscantur legem. tuam: nisi etiam adderet, Disperge eos: quoniam si cum isto testimonio Scripturarum in sua tantummodo trra, non ubique essent, profecto Ecclesia quae ubique est, eos prophetiarum, quae de Christo praemissae sunt, testes in mnibus gentibus habere non posset. CAl'UT XLVII

A N ANTE TMPORA CIIRISTIANA ALIQUI FUERINT EXTRA. ISKAELITICUM GENUS, QUI AD CAELESTIS CIVITATIS CONSORTIUM PERTINERENT

"7 I s . 7,14 ; M . i,2 ; L e . 1,31. I s . 10,22.

P s . SS,23 et 24.

Quapropter quisqus aliengena, id est, non ex Israel progenitus, neo ab illo populo in canonem sacrarum litterarum receptus, legitur aliquid prophetasse de Christo, si in nostram notitiam venit, aut venerit, ad cu" P.5. 58,11.12.
!H

Rom.

IT.IT.

1334

X V H I , 48 LA CIUDAD DE DIOS

PARAI.KUSMO ENTRE I,AS DOS CIUDADES

1335

XVlII, 47 Pero debe creerse que esta gracia se concedi solamente a aquellos a quienes fu divinamente revelado el nico Mediador entre Dios y los hombres, Jesucristo hombre. Y su futura encarnacin era prenunciada entonces a los futuros santos, como se nos anunci ya realizada su encarnacin, a fin de que una y la misma fe por su mediacin conduzca a Dios a todos los predestinados a la Ciudad de Dios, a la casa de Dios, al templo de Dios [ 9 0 ] . En cuanto a las profecas sobre la gracia de Dios por medio de Jesucristo que hacen otros, se puede pensar que son ficciones de los cristianos. Y as, no hay argumento ms fuerte contra quienes impugnan stos ni ms propio para confirmar nuestra fe, si se toman las cosas como se debe, que aducir las predicciones divinas sobre Cristo contenidas en los cdices de los judos. Estos, arrancados de sus propios lares y esparcidos por el orbe entero, han contribuido con su testimonio al florecimiento universal de la Iglesia de Cristo. CAPITULO XLVIII

ne redundancia. Y esto no porque nos sea necesario ese testimonio, sino porque no es incongruencia creer que existieron, en otras naciones hombres a quienes fu revelado este misterio. Amen de que quienes fueron impulsados a predecirlo, o fueron particioneros de la misma gracia, o ajenos a ella, pero instrudos por los ngeles malos, que confesaron a Cristo presente, como sabemos, a quien no conocan los judos. Adems, no creo que los judos mismos se atrevan a sostener que nadie, fuera de los israelitas, perteneci a Dios desde la eleccin de Israel y la reprobacin de gu hermano mayor. Es verdad que el pueblo llamado propiamente pueblo de Dios fu ste, pero no pueden negar que haba en las dems naciones algunos hombres dignos de ser llamados verdaderos israelitas por ser ciudadanos de la patria celestial, unidos con vnculos no terrenos, sino celestiales. Si lo niegan, es fcil convencerles con el ejemplo del santo y admirable Job, que ni fu indgena ni proslito, es decir, advenedizo al pueblo de Israel, sino un extranjero oriundo de la Idumea, donde naci y muri. La divina palabra le prodiga tales elogios, que, en cuanto a justicia y a piedad, no^ es comparable a ningn hombre de su tiempo. Aunque las crnicas no nos dicen en qu tiempo vivi, podemos conjeturarlo por su libro, admitido por los judos en el canon a vista de su excelencia. Vivi tres generaciones despus de Jacob. Y no me cabe la menor duda que fu afecto de la Providencia divina, que quiso ensearnos en este ejemplo que tambin entre las demas naciones han existido hombres que vivieron segn Dios v que le agradaron, que son miembros de la Jerusaln espiritual. . mulum a nobis commemorari potest: non quo necessarius sit, etiamsi desit, sed quia non incongrue creditur fuisse et in alus gentibus homines, quibus hoc raysterium revelatum est, et qui hoc etiam praedicere impulsi sunt, sive participes eiusdem gratiae fuerint, sive expertes, sed per malos angelos docti sunt, quos etiam praesentem Christum, quem Iudaei non agnoscebant, scimus fuisse confessos. Nee ipsos Iudaeos existimo audere contendere, neminem pertinuisse ad Deum, praeter Israelitas, ex quo propago Israel esse coepit, reprbate eius fratre maiore. Populus enim revera, qui proprie Dei populus diceretur, nullus alius fuit: homines autem quosdam non terrena, sed caelesti societate ad veros Israelitas supernae cives patriae pertinentes etiam in alus gentibus fuisse, negare non jwssunt: qiua si negant, facillime convincuntur de sancto et mirabili viro loo, qui nee indgena, nec proselytus, id est advena populi Israel fuit: sed^ ex gente Idumaea genus ducens, ibi ortus, ibidem mortuus est: qui divino sic laudatur eloquio, ut quod ad iustitiam pietatemque attinet, nullus ei homo suorum temporum coaequetur "2. Quae tmpora eius quamvis non inveniamus in Chronicis, colligimus tamen ex libro, eius, quem pro siu mrito Isrelitae in auctoritatem canonicam receperunt, tertia generatione posteriorem fuisse quam Israel. Divinitus autem provisum tuisse non dubito, ut ex hoc uno sciremus etiam per alias gentes esse potuisse qui secundum Deum vixerunt eique placuerunt, pertinentes ad spintualem Ierusalem. Quod nemini concessum fuisse creclendum est, nisi
82

LA PROFECA DE AGEO Y SU CUMPLIMIENTO EN LA IGLESIA

Esta casa de Dios es de mayor gloria que la primera, construida de madera, de piedras preciosas y recubierta de oro. La profeca de Ageo no ha sido cumplida en la restauracin del templo, pues desde la restauracin tuvo su mayor poca de esplendor en tiempo de Salomn. Ms an, puede decirse que su gloria mengu con el cese de las profecas, y luego, por los cui divinitus revelatus est unus mediator Dei et hominum homo Christus Iesus: qui venturus in carne sic antiquis sanctis praenuntiabatur, quemadmodum nobis venisse nuntiatus est, ut una eademque per ipsum fides omnes in Dei civitatem, Dei domum, Dei templum praedestinatos perducat ad Deum. Sed quaecumque alorum prophetiae de Dei per Christum Iesum gratia proferuntur, possunt putari a Christianis esse confictae. Ideo nihil est firmius ad convincendos quoslibet alenos, si de hac re contenderint, nostrosque faciendos, si recte sapuerint, quam ut divina praedicta de Christo ea proferantur, quae in Iudaeorum scripta sunt codicibus: quibus avulsis de sedibus propriis, et propter hoc testimonium toto orbe dispersis, Christi usquequaque crevit Ecclesia. GAPUT XLVIII

PROPHETIAM AGCAEI, QUA DIXIT MAIOREM FUTURAM CLORIAM DOMUS DEI, QUAM PRIMUM FUISSET, NON IN REAEDIFICATIONE TEMPLI, SED IN ECCLESIA CHRISTI ESSE COMPLETAM

I o b i ; E z . 14,20.

Haec domus Dei maioris est gloriae, quam fuerat illa prima lignis et lapidibus, caeterisque pretiosis rebus metallisque constructa. Non itaque Aggaei prophetia in templi illius instauratione completa est. Ex quo enim instauratum est, nunquam ostenditur habuisse tantam gloriam, quantam

1336

LA CIUDAD DE DIOS

XiVIII, 48
X V I I I , 49 PARALELISMO ENTRE LAS DOS CIUDADES 1337

diversos estragos que sufrieron los judos hasta su destruccin, llevada a cabo por los romanos, como ya hemos apuntado. En cambio, esta casa, que pertenece al Nuevo Testamento, es tanto ms gloriosa cuanto mejores son las piedras que la componen, esas piedras vivas por la fe y la renovacin. Ha sido figurada por la restauracin del templo porque, en lenguaje proftico, esa renovacin significa el Nuevo Testamento. En estas palabras de Dios por el profeta: Yo dar la paz a este lugar, debe entenderse por el lugar que significa, el lugar significado por l. Y as como ese lugar restaurado es figura de la Iglesia, que haba de ser edificada por Cristo, esas palabras tienen el siguiente sentido: Y establecer la paz en el lugar que figura. En efecto, todas las cosas figurativas parecen representar, en cierta manera, las cosas figuradas. A este tenor dice el Apstol: Y la piedra era Cristo, porque la piedra de que hablaba era figura de Cristo. La gloria de esta casa del Nuevo Testamento es, pues, mayor que la del Antiguo, y aparecer tal cuando se haga la dedicacin. Entonces vendr el Deseado de las naciones, como se lee en el hebreo, porque su primera venida no poda ser deseada por todas las naciones, pues no conocan a quin haban de desear y an no haban credo en l. Y entonces, segn los Setenta (porque tambin su sentido es proftico), vendrn los que ha escogido el Seor de todas las naciones. Entonces vendrn nicamente los elegidos, de los cuales dice el Apstol: Nos has elegido en l antes de la creacin del munhabut tempore Salomons: imo potius ostenditur primum cessatione prophetiae fuisse domus illius gloriam diminutam, deinde ipsius gentis cladibus tantis usque ad ultiraum excidium, quod factum est a Romanis, sicut ea quae supra sunt commemorata testantur. Haec autem domus ad novum pertinens Testamentum, tanto utique maioris est gloriae, quanto meliores sunt lapides vivi, quibus credentibus renovatisque construitur. Sed ideo per instaurationem templi illius significata est, quia ipsa renovatio illius aedificii significat eloquio prophetico alterum Testamentum, quod appellatur novum. Quod ergo Deus dixit per memoratum prophetam, Et dabo pacem in loco isto ": per significantem locum, ille qui eo significatur, intelligendus est: ut quia illo loco instaurato significata est Ecclesia, quae fuerat aedificanda per Christum, nihil aliud accipiatur, quod dictum est, Dabo pacem in loco isto; nisi, Dabo pacem in loco, quem significat locus iste. Quoniam omnia significantia videntur quodammodo earum rerum, quas significant, sustinere personas: sicut dictum est ab Apostlo, Petra erat Christus " ; quoniam petra illa, de qua hoc dictum est, signficabat utique Christum. Maior est itaque gloria domus huius novi Testamenti, quam domus prioris veteris Testamenti: et tune apparebit maior, cum dedicabitur. Tune enim veniet Desideratus cunds gentibus 9S, sicut legitu in Hebraeo. Nam prius eius adventos nondum erat desideratus mnibus gentibus. Non enim quem deberent desiderare, sciebant, in quem non crediderant. Tune etiam secundum Septuaginta interpretes (quia et ipse propheticus sensus est), venient quae electa sunt Domini de cunctis gentibus. Tune enim ver non venient nisi electa, de quibus dicit Apostolus,
Agg. 2,10. * i Cor. 10,4.
15

do. El gran Arquitecto, que dijo: Muchos son los llamados y pocos los elegidos, saba muy bien que el edificio de esta casa, que no vera en adelante la ruina, no lo formaran los llamados, que merecieron ser despedidos, sino solamente los elegidos. Mas mientras ahora estos que separar el aventalle, como el grano de la paja en la era, llenan las iglesias, la gloria de esta casa no aparece tan grande como aparecer cuando cada cual donde est, estar siempre. CAPITULO XLIX

D E LA CONVIVENCIA GENERAL DE ELEGIDOS Y REPROBOS EN LA IGLESIA

En este siglo perverso, en estos tristes das, donde la Iglesia logra por su humillacin presente su exaltacin futura, y es ejercitada con los aguijones del terror, con los tormentos del dolor, con las molestias del trabajo y con los peligros de las tentaciones, sin tener otra alegra que la esperanza si se regocija como debe, muchos reprobos se mezclan con los buenos. Unos y otros son recogidos como en la red evanglica, y en el mundo, como en el mar, prendidos en las mallas, nadan entremezclados hasta llegar a la orilla, en que los malos sern separados de los buenos [ 9 1 ] . Dios habitar en los buenos como en Sicut elegit nos in ipso ante mundi constitutionem 9G. Ipse quippe architectus, qui dixit, Multi vocati, pauci autem electi", non de his qui vocati sic venerunt, ut de convivio proiieerentur, sed de electis demonstraturus est aedificatara domum, quae nullam deinceps formidabit ruinam. Nunc autem, quando et hi replent ecclesias, quos tanquam in rea ventilatio separabit, non apparet tanta gloria domus huius, quanta tune apparebit, quando quisqus ibi erit, semper erit. CAPUT
Di! INDISCRETA

XLIX
HOC SAECUL0 MULTI

MULTIPLICATIONE ECCLESIAE, QUA IN REPROBI MISCENTUR ELECTIS

Age.

2,8.

In hoc ergo maligno saeculo, in his diebus malis, ubi per humilitatem praesentem futuram comparat Ecclesia celsitudinem, et timorum stimulis, dolorum tormentis, laborum molests, tentatonum pericuKs eruditur, sola spe gaudens, quando sanum gaudet, multi reprobi miscentur bonis; et utrique tanquam in sagenam evangelicam colliguntur a; et in hoc mundo, tanquam in mari, utrique inclusi retibus indiscrete natant, doee perveniatur ad littus, ubi mali segregentur a bonis, et in bonis tanquam in templo suo, sit Deus omnia in mnibus ". Proinde vocem nunc agnoscimus eius impleri, qui loquebatur in Psalmo, atque dicebat, Annuntiavi,
'"> E p h . 1,4. " M t . 22,14 _ " " I b i d . , 13,47. 1 Cor. 15,28.

]33S

LA CIUDAD DE DIOS

XVIII, 49
X V T I I , SO PARALELISMO ENTRE LAS DOS CIUDADES 1339

.su templo, y ser todo en todos. As vemos cumplirse la voz del que hablaba en el Salmo en estos trminos: He publicado y anunciado por doquier y se han multiplicado sin nmero. Esto sucede ahora desde que fu anunciado primero por boca de San Juan, su precursor, y luego por la suya p r o p i a : Haced penitencia, porque est cerca el reino de los cielos. Se rode de algunos discpulos, a los que llam apstoles, hombres de condicin humilde, sin honra y sin letras, de suerte que, si fueran o hicieran algo digno, El lo fuera u obrara en ellos. Entre ellos hubo uno malo, y el Seor, usando bien de su maldad, se sirvi de l para cumplir lo ordenado en torno a su pasin y dar ejemplo de tolerancia a su Iglesia. Y, una vez suficientemente esparcida la semilla del santo Evangelio, su presencia corporal padeci, muri y resucit, mostrando con su pasin lo que dehemos soportar por la verdad, y con su resurreccin, lo que debemos esperar en la eternidad, sin hablar del profundo sacramento de su sangre, derramada en remisin de los pecados. Convers despus durante cuarenta das con sus discpulos en la tierra y ascendi a los cielos ante sus ojos, y diez das despus envi, segn su promesa, el Espritu Santo. Su venida sobre los fieles est marcada con el signo supremo, y entonces necesario, de que hablaran toda clase de lenguas. Esto era figura de la unidad de la Iglesia catlica, que haba de estar extendida por todo el orbe y hablar las lenguas de todos los pueblos.

C A P I T U L O
LA PREDICACIN DEL EVANGELIO

L
ESCLARECIMIENTO

Y SU

et locutus sum, multiplican sunt super numerum 10. Hoc fit nunc, ex quo primum per os praecursoris sui Ioannis, deinde per os proprium annuntiavit, et locutus est, dicens, Agite poenitentiam, appropinquavit enim regnum caelorum"", Elegit discpulos, quos et Apostlos nominavitl02, humiliter natos, inhonoratos, illitteratos; ut quidquid magnum essent et facerent, ipse in eis esset et faceret. Habuit nter eos unum, quo malo utens bene, et suae passionis dispositum impleret, et Ecclesiae suae tolerandorum malorum praeberet exeraplum. Seminato, quantum per eius oportebat praesentiam corporalem, sancto Evangelio, passus est, mortuus est, resurrexit: passione ostendens quid sustinere pro veritate, resurrectione quid sperare in aeternitate debeamus; excepta altitudine sacramenti, qua sanguis eius in remissionem peccatorum fusus est. Conversatus est in trra quadraginta dies cum discipulis suis, atque ipsis videntibus ascendit in caelum, et post dies decem misit promissum Spiritum sanctum: cuius venientis in eos qu crediderant, tune signum erat mximum et mxime necessarium, ut unusquisque eorum linguis omnium gentium loqueretur: ita significans unitatem catholicae Ecclesiae per omnes gentes fuuram, ac sic linguis mnibus locuturam.
100 101 102

Luego hay una profeca que dice: La ley saldr de Sin, y la palabra de Dios, de Jerusaln; y estn las predicciones de Cristo mismo cuando, despus de su resurreccin, ante la admiracin de los discpulos, les abri el espritu para que entendiesen las Escrituras, y les dijo: As estaba escrito y as era necesario que Cristo padeciera, y que resucitara de entre los muertos al tercer da, y que en su nombre se predicase la penitencia y el perdn de los pecados a todas las naciones^ comenzando por Jerusaln. A stas se aade aquella que hizo respondiendo a los que le preguntaban sobre su ltima venida: No os toca a vosotros saber los tiempos y los momentos, que el Padre tiene reservados a su poder. Recibiris, s, la virtud del Espritu Santo, que descender sobre vosotros, y seris mis testigos en toda Judea y Samara y hasta en los confines de la tierra. Segn estas profecas, la Iglesia parti de Jerusaln, y, habiendo sido muchos en Judea y Samara, se extendi a otras naciones, predicndoles el Evangelio aquellos a quienes Cristo, como lumbreras, haba preparado con la palabra y encendido con el Espritu Santo. El les haba dicho: No temis a los que matan el cuerpo y no pueden matar el alma. Y para que no les enfriase el temor, ardan en el fuego de la caridad. En suma, no solamenCAPUT L
D E PRAEDICATIONE EvANGELII, QUAE PER PASSIONES PRAEDICANTIM CLARIOR ET POTENTIOR FACTA EST

Vs. 39,fi. M t . 3,2 ; 4,17. L e . 6,13.

Deinde secundum illam prophetiam, Ex Sion lex prodiet, et verbum Domini ex lerusalem Jra : et secundum ipsius Domini Christi praedicta, ubi post resurrectionem stupentibus eum discipulis suis aperuit sensum, ut intelligerent Scripturas, et dixit eis, Quoniam sic scriptum est, et sic oportebat Christum pati, et resurgere a mortuis tertio die, et praedicari in nomine eius poenitentiam et remissionem peccatorum per omnes gentes, incipientibus ab lerusalem 101; et ubi rursus eis de adventu eius novissimo requirentibus respondit, atque ait, Non est vestrum scire tmpora vel momenta, quae Pater posuit in sua potestate: sed accipietis virtutem Spiritus sancti supervenientem in vos, et eritis mihi testes in lerusalem,, et in tota Iudaea et Samara, et usque in fines terrae 105: primum se ab lerusalem diffudit Ecclesia, et cum in Iudaea atque Samara plurimi credidissent, et in alias gentes itum est, eis annuntiantibus Evangelium, quos ipse, sicut luminaria, et aptaverat verbo, et accenderat Spiritu sancto. Dixerat enim eis, Nolite timere eos qui Corpus occidunt, animam autem non possunt occidere 10*. Qui ut frigidi timore non essent, igne charitatis ardebant
" I s . 8,3. 101 Uc. 34,46.47105 10

A c t . 1,7.8 M t , ro,28.

1340

LA CIUDAD DK DIOS

XIVILT, 5 1 , 1 XVIII, 51, 2 PARALELISMO ENTRE LAS DOS CIUDADES 1341

te se sirvi p a r a la p r e d i c a c i n de su E v a n g e l i o de a q u e l l o s q u e le h a b a n visto y o d o a n t e s y d e s p u s de su p a s i n y r e s u r r e c cin, sino t a m b i n de los sucesores de stos, q u e l l e v a r o n su palabra al m u n d o entero entre persecuciones, tormentos y muertes sin c u e n t o . D i o s c o n f i r m a b a esto con m a r a v i l l a s , c o n p r o digios, c o n v i r t u d e s v a r i a s y c o n d i v e r s o s d o n e s del E s p r i t u S a n t o . P r e t e n d a c o n esto q u e l o s g e n t i l e s , c r e y e n d o en el crucificado p o r l a r e d e n c i n d e ellos, v e n e r a r a n c o n a m o r c r i s t i a n o la s a n g r e d e l o s m r t i r e s q u e d e r r a m a r o n c o n f u r o r d i a b l i c o , y q u e los reyes, c u y o s edictos s o c a v a b a n l a Iglesia, se sometier a n h u m i l d e m e n t e a l n o m b r e q u e se a f a n a r o n p o r d e s t e r r a r c r u e l m e n t e d e l a t i e r r a . A s , sus p e r s e c u c i o n e s se d i r i g i r a n c o n t r a los dioses falsos, p o r c u y a c a u s a h a b a n sido a n t e s p e r s e g u i d o s los a d o r a d o r e s del D i o s v e r d a d e r o .

C A P I T U L O
L A D I V E R S I D A D DE H E R E J A S

L I
D E LA

E S UN A R G U M E N T O A F A V O R CATLICA

IGLESIA

1. M a s el d i a b l o , v i e n d o q u e los t e m p l o s de los d e m o n i o s e r a n a b a n d o n a d o s y q u e el g n e r o h u m a n o c o r r a a l n o m b r e del M e d i a d o r y d e l L i b e r t a d o r , suscit a los h e r e j e s a fin d e q u e , con c a p a d e c r i s t i a n o s , c o m b a t i e r a n la d o c t r i n a c r i s t i a n a . C o m o si la C i u d a d de D i o s p u d i e r a t e n e r en su seno, sin c o r r e c c i n y d i s c r i m i n a c i n , p e r s o n a s de t a n c o n t r a r i o s p a r e c e r e s , a ejemp l o de l o s filsofos, q u e se c o n t r a d e c a n u n o s a otros en l a ciuDenique per ipsos, non solum qui eum et ante passionem et post resurrectionem viderant et audierant, verum etiam post obittim eorum per posteros eorum, inter horrendas persecutiones et varios cruciatus ac fuera martyrum praedieatum est toto orbe Evangelium, contestante Deo signis, et ostentis, et variis virtutibus. et Spiritus sancti muneribus: ut populi gentium credentes in eum, qui pro eorum redemptione crucifixus est, christiano amore veneraren tur. sanguinem martyrum, quem diablico furore fuderunt; ipsique reges, quorum legibus vastabatur Ecclesia, ei nomini salubriter subderentur, quod de trra crudeliter auferre conati sunt, et falsos dos inciperent persequi, quorum causa cultores Dei veri fuerant antea persecuti. CAPUT LI

d a d de l a c o n f u s i n ! L o s q u e en l a I g l e s i a de Cristo tienen o p i n i o n e s m a l a s y p e l i g r o s a s , si, c o r r e g i d o s , resisten contumazm e n t e y se n i e g a n a e n m e n d a r s u s p e s t f e r a s y m o r t f e r a s doct r i n a s y p e r s i s t e n en d e f e n d e r l a s , se h a c e n h e r e j e s , y, u n a vez fuera de l a I g l e s i a , l o s m i r a m o s c o m o e n e m i g o s q u e l a ejercitan [ 9 2 ] . A s , c o n su m a l son tiles a l o s v e r d a d e r o s catlicos, q u e son m i e m b r o s de Cristo, u s a n d o D i o s b i e n de l o s m a l o s y c o o p e r a n d o t o d o a l b i e n de los q u e le a m a n . E n efecto, l o s e n e m i g o s de l a I g l e s i a , b i e n sean c e g a d o s p o r el e r r o r , b i e n r e p r o b a d o s p o r l a m a l i c i a , si l a p e r s i g u e n c o r p o r a l m e n t e , ejercitan su p a c i e n c i a , y si l a c o m b a t e n c o n s u s d o c t r i n a s contrarias, e j e r c i t a n su s a b i d u r a . P e r o s i e m p r e , p a r a a m a r a l o s enem i g o s , los fieles e j e r c i t a n su b e n e v o l e n c i a o su beneficencia, o r a se p r o c e d a c o n e l l o s p o r c o n f e r e n c i a s a p a c i b l e s , o r a p o r castigos t e r r i b l e s . P o r eso, el d i a b l o , p r n c i p e d e l a c i u d a d i m p a , s u b l e v a n d o a s u s esclavos c o n t r a l a C i u d a d de D i o s q u e p e r e g r i n a e n este m u n d o , n o se p e r m i t e h a c e r l e d a o a l g u n o . L a P r o v i d e n c i a d i v i n a le p r o c u r a c o n s u e l o en l a p r o s p e r i d a d p a r a q u e l a a d v e r s i d a d n o l a q u i e b r e , y en l a a d v e r s i d a d , e j e r c i t a c i n p a r a que la p r o s p e r i d a d no la corrompa. Esta atemperacin es el o r i g e n de a q u e l l a s p a l a b r a s d e l S a l m o : A proporcin de los muchos males que atormentaron mi corazn, tus consuelos han llenado de alegra mi alma. E n el m i s m o t o n o dice el A p s t o l : Alegres en la esperanza y sufridos en la tribulacin. 2 . E l D o c t o r de l a s Gentes dice t a m b i n q u e todos los que quieran vivir santamente segn Cristo, han de sufrir persecuciones. E s p r e c i s o , p u e s , h a c e r s e a l a i d e a de q u e n o p u e d e n f a l l a r ut sanum rectumque sapiant, resistunt contumaciter, suaque pestfera et mortifera dogmata emendare nolunt, sed defensare persistunt; haeretici fiunt, et foras exeuntes habentur in exercentibus inimicis. Etiam sic quippe veris illis catholicis membris Christi malo suo prosunt, dum Deus utitur et malis bene, et diligentibus eum omnia cooperantur in bonum L7. Inimici enim omnes Ecclesiae, quolibet errore caecentur vel malitia depraventur, si accipiunt potestatem corporaliter affligendi, exercent eius patientiam; si tantummodo male sentiendo adversantur, exercent eius sapientiam; ut autem etiam inimici diligantur, exercent eius benevolentiam, aut etiam beneficentiam, sive suadibili doctrina eum eis agatur, sive terribili disciplina. Ac per hoc diabolus princeps impiae civitatis, adversus peregrinantem in hoc mundo civitatem Dei vasa propria commovendo, nihil ei nocere permittitur. Cui procul dubio et rebus prosperis consolatio, ut non frangatur adversis; et rebus adversis exercitatio, ut non corrumpatur prosperis, per divinam providentiam procuratur: atque ita temperatur utrumque ab alterutro, ut in Psalmo illam vocem non aliunde agnoscamus exortam, Secundum multitudinem dolorum meorum in corde meo, consolationes tuae iucundaverunt animam meara 10s. Hinc est et illud Apostoli, Spe gaudentes, in tribulatione patientes "". 2. Nam et id, quod ait idem doctor, Quicumque volunt in Christo pie vivere, persecutionem patientur11", nullis putandum est deesse posse tem107

Q O D ETIAM PER HAERETICOKIIM DISSENSIONES FIDKS CATHOLTCA KORORETUK

1. Videns autem diabolus templa daemonum deser, et in nomen liberantis Mediatoris currere genus humanum, haereticos movit, qui sub vocabulo christiano doctrinae resisterent christianae, quasi possent indifferenter sine ulIa correptione haberi in civitate Dei, sicut civitas confusionis indifferenter habuit philosophos inter se diversa et adversa semientes. Qui ergo in Ecclesia Chrsti morbidum aliquid pravumque sapiunt, si correpti

R o m . 8,8. ">" P. 93,19

ion I^<>111_ 12,12. 116 a Tim. 3,ia.

1342

LA CIUDAD DK DIOS

XVtffl,

S1

>

en n i n g n t i e m p o . P o r q u e , c u a n d o p a r e c e r e i n a r la paz P o r p a r t e d e los e n e m i g o s d e fuera, y en r e a l i d a d reina, y sta b r i n da u n g r a n c o n s u e l o s o b r e t o d o a los dbiles, d e n t r o n o f a l t a n , m s a n , son m u c h o s los e n e m i g o s q u e a t o r m e n t a n el c o r a z n de los h o m b r e s de b i e n en s u s r o t a s c o s t u m b r e s . E s t o s s o n la c a u s a d e q u e el n o m b r e c r i s t i a n o y catlico sea b l a s f e m a d o , y c u a n t o m s a m a n ese n o m b r e las a l m a s p i a d o s a s , a n h e l o s a s de vivir s e g n Cristo, t a n t o m s sienten q u e h a g a n esa i n j u r i a Jos m a l o s c r i s t i a n o s , y sea p o r eso m e n o s a m a d o de lo q u e ellos d e s e a n . O t r o o b j e t o de d o l o r p a r a los p i a d o s o s es p e n s a r q u e los h e r e j e s , q u e se dicen t a m b i n c r i s t i a n o s y tienen los m i s m o s s a c r a m e n t o s , y l a s m i s m a s E s c r i t u r a s , y la m i s m a p r o fesin, e n v i s c a n con sus d i s e n s i o n e s en la l u c h a a m u c h o s dispuestos a a b r a z a r el c r i s t i a n i s m o . Y d a n l u g a r a b l a s f e m i a s c o n t r a el n o m b r e c r i s t i a n o , n o m b r e q u e t a m b i n ellos o s t e n t a n . Estas y p a r e c i d a s p o s t u r a s y desviaciones de los h o m b r e s son u n a p e r s e c u c i n c a l l a d a p a r a los q u e q u i e r e n vivir s a n t a m e n t e en Cristo a u n sin q u e n a d i e a t o r m e n t e y veje su c u e r p o . E s u n a persecucin interior, cordial, no corporal. Esto arranc aquel g r i t o : A proporcin de los muchos dolores que atormentaron mi corazn, p u e s n o dice m i c u e r p o . P e r o a d e m s , c o m o es sab i d o q u e las p r o m e s a s d e D i o s son i n m u t a b l e s y q u e el A p s t o l d i c e : El Seor conoce a los suyos, pues a los que tiene previstos, tambin los predestin para ser conformes a la imagen de su Hijo, y, p o r lo t a n t o , d e stos n o p u e d e p e r e c e r n i n g u n o , el S a l m o a a d e : Tus consuelos han llenado de alegra mi alma. E l d o l o r q u e r o e el c o r a z n de los p i a d o s o s p e r s e g u i d o s p o r l a s poribus. Quia et cum ab eis qui foris sunt non saevientibus, videtur esse tranquillitas, et rever est, plurimumque consolationis affert, mxime infirmis; non tamen desunt, imo multi sunt intus, qui corda pie vventium suis perditis moribus cruciant: quoniam per eos blasphematur christianum et catholieum lomen: quod quanto est charius eis, qui volunt pie vivere in Christo, tanto magis dolent, quod per malos intus psitos fit, ut minus quam piorum mentes desiderant, diligatur. Ipsi quoque haeretici, cum cogitantur habere nomen et sacramenta christana, et Scripturas, et professionem, magnum dolorem faciunt in cordibus piorum: quia et multi volentes esse Christiani, propter eorum dissensiones haesitare coguntur, et multi maledici etiam in his inveniunt materiam blasphemand Christianum nomen; quia et ipsi quoquo modo Christiani appellantur. His atque huiusmodi pravis moribus et erroribus hominum persecutionem patiuntur qui volunt in Christo pie vivere, etiam nullo infestante eque vexante corpus illorum. Patiuntur quippe hanc persecutionem non in corporibus, sed in cordibus. Unde illa vox est: Secundum multitudincm dolorum meorum in corde meo. Non enim ait, In corpore meo. Sed rurss quoniam cogitantur immutabilia divina promissa, et quod ait Apostolus, Novit Dominus qui sunt eius m : Quos enim praescivit, et praedestinavit conformes imaginis Filii sui112; ex eis perire nullus potest; ideo sequitur in illo psalmo, Consolationes tuae iucundaverunt animam meam. Dolor autem
111 2 T i m . 2,19. " R o m . 8,2?.

XVfflI, 52, 1

PARALELISMO ENTRE LAS DOS CIUDADES

1343

c o s t u m b r e s d e los c r i s t i a n o s m a l o s o falsos es til a los q u e lo sienten, p o r q u e n a c e de la c a r i d a d , q u e se a l a r m a p o r estos m i s e r a b l e s y p o r q u i e n e s i m p i d e n l a s a l u d d e o t r o s . E n fin, los fieles r e c i b e n g r a n d e s c o n s u e l o s d e la e n m i e n d a de los m a l o s , y su c o n v e r s i n e s p a r c e s o b r e sus a l m a s u n riego de t a n t a fec u n d i d a d c u a n t o fu el d o l o r q u e los a t o r m e n t a n t e s . L a Iglesia en este siglo, en estos tristes d a s , n o s l o desde C r i s t o y los a p s t o l e s , sino d e s d e el p r i m e r j u s t o A b e l , a q u i e n d i o m u e r t e su i m p o h e r m a n o , y h a s t a el fin del m u n d o , c a m i n a su j o r n a d a e n t r e l a s p e r s e c u c i o n e s del m u n d o v l a s c o n s o l a c i o n e s d e Dios [ 9 3 ] . C A P I T U L O L I I

H A B R MS P E R S E C U C I O N E S , SEGN ALGUNOS CREEN, QUE LAS DIEZ H A B I D A S ?

1. P i e n s o q u e es u n a t e m e r i d a d d e c i r o creer, c o m o algun o s h a n c r e d o y creen, q u e la I g l e s i a n o h a d e s e n t i r m s pers e c u c i o n e s h a s t a el a n t i c r i s t o d e s p u s de l a s diez sufridas, y q u e la u n d c i m a y l t i m a la s u s c i t a r l . L a p r i m e r a se d e b e a N e r n ; la s e g u n d a , a D o m i c i a n o ; la t e r c e r a , a T r a j a n o ; la c u a r t a , a A n t o n i n o ; la q u i n t a , a S e v e r o ; la sexta, a M a x i m i n o ; la s p t i m a , a D e c i o ; la octava, a V a l e r i a n o ; la n o v e n a , a A u r e l i a n o , y la d c i m a , a D i o c l e c i a n o y M a x i m i a n o . D i c e n q u e l a s diez p l a g a s d e E g i p t o q u e p r e c e d i e r o n a la s a l i d a d e l p u e b l o ipse, qui fit in cordibus piorum, quos persequuntur mores Christianorum malorum sive falsorum, prodest dolentibus; quoniam de chntate descendit, qua eos perire nolunt, nec impedir aliorum salutem. Denique magnae consolationes fiunt etiam de correctionibus eorum, quae piorum animas tanta iucunditate perfundunt, quantis doloribus de sua perditione cruciaverunt. Sic in hoc saeculo, in his diebus malis, non solum a tempore corporalis praesentiae Christi et Apostolorum eius, sed ab ipso Abel, quem primum iustum impius frater occidit, et deinceps usque in huius saeculi finem, inter persecutiones mundi et consolationes Dei peregrinando procurrit Ecclesia. CAPUT LII

AN CREDENDUM SIT, QUOD QUDAM PUTANT, IMPLETIS DECEM PERSECUTIONIBUS QUAE FUERUNT, NLLAM IAM SUPERESSE PRAETER UNDECIMAM, QUAE IN TPSO
ANTICIIRISTI TEMPORE SIT FUTURA

1. Proinde ne illud quidem temer puto esse dicendum, sive credendum, quod nonnullis visum est, vel videtur, non amplius Ecclesiam pas-, suram persecutiones usque ad tempus Antichristi, quam quot iam passa est, id est decem, ut undcima eademque novissima sit ab Antichristo. Primam quippe computant a Nerone quae facta est, secundam a Domitiano, a Traiano tertiam, quartam ab Antonino, a Severo quintam, sextam a Maximino, a Decio septimam, octavam a Valeriano, ab Aureliano nonam, decimam a Diocletiano et Maximiano. Plagas enim Aegyptiorum, quoniam decem fuerunt, antequam inde exire inciperet populus Dei; putant ad

1344

LA CIUDAD DE DIOS

X V I I I , 52, 2

XIVIII, 52, 2

PARALELISMO ENTRE LAS DOS CIUDADES

(lo D i o s d e b e n a p l i c a r s e a stas, y q u e la l t i m a , la del a n t i c r i s to, h a s i d o f i g u r a d a p o r la u n d c i m a p l a g a , q u e fu el h u n d i m i e n t o de los e g i p c i o s en el m a r R o j o c u a n d o , p e r s i g u i e n d o a los h e b r e o s , el p u e b l o de D i o s lo p a s a p i e e n j u t o . E n m i e s t i m a c i n , los sucesos de E g i p t o n o son u n a figura p r o f t i c a de estas p e r s e c u c i o n e s , a u n q u e los q u e as p i e n s a n h a n c o t e j a d o y c o m p r o b a d o con e s m e r o e i n g e n i o s i d a d t o d o s los detalles, p e r o g u i a d o s n o con e s p r i t u p r o f t i c o , s i n o f u n d a d o s en c o n j e t u r a s del e s p r i t u h u m a n o , q u e a veces l l e g a a la v e r d a d y a veces se e n g a a . 2 . Q u d i r n los que as p i e n s a n de la p e r s e c u c i n en q u e fu crucificado el S a l v a d o r ? Q u n m e r o le a s i g n a r n ? Y si p r e t e n d e n c o n t a r s o l a m e n t e las p a d e c i d a s p o r el c u e r p o de la I g l e s i a , n o a q u e l l a q u e dio m u e r t e a la cabeza, q u d i r n de a q u e l l a q u e se suscit en J e r u s a l n d e s p u s de la a s c e n s i n de Cristo, en la q u e fu l a p i d a d o S a n E s t e b a n ; S a n t i a g o , h e r m a n o de S a n J u a n , d e c a p i t a d o ; S a n P e d r o , e n c a r c e l a d o y l i b r a d o p o r u n n g e l ; los fieles, d i s p e r s a d o s de J e r u s a l n ; en la q u e S a u l o , m s t a r d e a p s t o l S a n P a b l o , p i s o t e a b a la I g l e s i a y sufra lueg o p o r ella, e v a n g e l i z a n d o la fe, lo q u e le h a b a h e c h o sufrir, r e c o r r i e n d o la J u d e a y o t r a s n a c i o n e s , d o n d e su celo a r d i e n t e le llevaba a predicar a Cristo? P o r qu, pues, quieren hacerlas c o m e n z a r en N e r n , si la I g l e s i a fu c r e c i e n d o h a s t a los das de N e r n en m e d i o de a t r o c s i m a s p e r s e c u c i o n e s , q u e sera m u y l a r g o de c o n t a r ? Y si p i e n s a n q u e d e b e n c a t a l o g a r s e e n t r e las p e r s e c u c i o n e s t o d a s las s u s c i t a d a s p o r reyes, H e r o d e s t a m b i n lo fu e hizo sufrir u n a de las m s c r u e l e s d e s p u s de la ascenhunc intellectum esse referendas, ut novissima Antichristi persecutio, similis videatur undecimae plagae, qua Aegyptii, dura hostiliter sequcrentur Hebraeos, in mari Rubro, populo Dei per siccum transente, perierunt. Sed ego illa re gesta in Aegypto, istas persecutiones prophetice significatas esse non arbitrar: quamvis ab eis, qui hoc putant, exquisite et ingenise illa singula his singulis comparata videantur, non prophetico Spiritu, sed coniectura ments humanae, quae aliquando ad verum pervenit, aliquando fallitur. 2. Quid enim, qui hoc sentiunt, dicturi sunt de persecutione, qua ipse Dominus crucifixus est? in quo eam numero posituri? Si autem hac excepta existimant computandum, tanquam illae numerandae sint, quae ad corpus pertinent, non qua ipsum caput est appetitum et occisum; quid agent de illa, quae, posteaquam Christus ascendit ad caelum, lerosolymis facta est, ubi beatus Stephanus lapidatus est, ubi Iacobus frater loanms gladio trucidatus est, ubi apostolus Petrus ut occideretur inclusus et per Angelum liberatus, ubi fugati atque dspersi de lerosolymis fratres, ubi Saulus, qui postea Paulus apostolus factus est, vastabat Ecclesiam; ubi ipse quoque iam fidem, quam persequebatur, evangelizans, qualia faciebat, est passus, sive per Iudaeam, sive per alias gentes, quacumque Christum ferventissimus praedicabat? Cur ergo eis a Nerone videtur ordiendum, cum ad Neronis tmpora nter atrocissimas persecutiones, de quibus nimis longum est cuneta dicere, Ecclesia crescendo pervenerit? Quod si a regibus factas persecutiones in numero existimant esse deber; rex fuit Herodes, qui etiam post ascensum Domini gravissimam fecit.

134i5

sin del S e o r . A d e m s , q u r e s p o n d e n de J u l i a n o , a q u i e n n o e n u m e r a n e n t r e los d i e z ? D i r n a c a s o q u e n o p e r s i g u i a la Iglesia, l, q u e p r o h i b i a los c r i s t i a n o s e n s e a r y a p r e n d e r l a s l e t r a s l i b e r a l e s ? El p r i v a V a l e n t i n i a n o el M a y o r , m s t a r d e e m p e r a d o r , de su c a r g o m i l i t a r p o r h a b e r c o n f e s a d o la fe crist i a n a . Y o m i t o d e c i r lo q u e h a b a c o m e n z a d o a h a c e r en Ant i o q u a c u a n d o , a d m i r a d o de la fidelidad y de la c o n s t a n c i a de un joven q u e , a t o r m e n t a d o d u r a n t e t o d o u n da, c a n t a b a e n t r e garfios y t o r m e n t o s la l i b e r t a d y la a l e g r a , se h o r r o r i z , y t e m i r u b o r i z a r s e m s g r o t e s c a m e n t e en los d e m s . E n fin, en n u e s t r o t i e m p o , el h e r m a n o de V a l e n t i n i a n o , el a r r i a r l o V a l e n t e , n o suscit en O r i e n t e u n a s a n g r i e n t a p e r s e c u c i n c o n t r a la I g l e s i a c a t l i c a ? Y q u significa n o c o n s i d e r a r q u e la Iglesia, extend i d a y floreciente p o r t o d o el m u n d o , p u e d e ser p e r s e g u i d a p o r los reyes en u n a n a c i n sin q u e lo sea en o t r a s ? Q u i z a l g u i e n d i g a q u e n o d e b e c o n t a r s e c o m o p e r s e c u c i n la del rey de los g o d o s , d i r i g i d a en la m i s m a G o t i a [ 9 4 ] c o n t r a los c r i s t i a n o s catlicos con e x t r a a c r u e l d a d , m u c h o s de los c u a l e s fueron cor o n a d o s con el m a r t i r i o , s e g n h e m o s o d o a a l g u n o s h e r m a n o s que r e c u e r d a n h a b e r l o visto, p u e s e r a n n i o s e n t o n c e s . Q u p a s a a h o r a en P e r s i a ? N o es v e r d a d q u e h i r v i (si es q u e y a a m a i n ) u n a p e r s e c u c i n t a l c o n t r a los c r i s t i a n o s , q u e a l g u n o s , h u y e n d o de a l l , h a n v e n i d o a p a r a r en l a s c i u d a d e s r o m a n a s ? Y o , p o n d e r a n d o estas y o t r a s cosas p o r el estilo, p i e n s o q u e n o d e b e d e t e r m i n a r s e el n m e r o de p e r s e c u c i o n e s q u e h a n de ejercitar a la I g l e s i a . P e r o n o seria m e n o r t e m e r i d a d a s e g u r a r alg u n a s o t r a s , a e x c e p c i n de la l t i m a , de la q u e n o d u d a ninDeinde quid respondent etiam de Miao, quem non numerant in decem? An ipse non est Ecclesiam persecutus, qui Christianos liberales Hueras docere ac discere vetuit? Sub quo Valentinianus maior, qui post euffl tertius imperator fuit, fidei christianae confessor exstitit, militiaque privatus est. Ut omittam quae apud Antiochiam facer coeperat, nisi unius fidelissimi et constantissimi iuvenis, qui multis, ut torquerentur, apprehensis, per totum diem primus est tortus, nter ngulas cruciatusque psallentis libertatem atque hilaritatem miratus horruisset et in caeteris deformius erubescere timuisset. Postremo nostra memoria Valens supradicti Valentiniani frater Arianus, nonne magna persecutione per Orientis partes catholicam vastavit Ecclesiam? Quale est autem, non considerare, Ecclesiam per totum mundum fructificantem atque crescentem posse in aliquibus gentibus persecutionem pati a regibus, et quando in alus non patitur? Nisi forte non est persecutio computanda, quando rex Gothorum in ipsa Gothia persecutus est Christianos crudelitate mirabili, cum ibi non essent nisi catholici, quorum plurimi rnartyrio coronati sunt: sicut a quibusdam fratrbus qui tune illie pueri fuerant, et se ista vidisse incunctanter recordabantur, audivimus? Quid modo in Perside? nonne ita in Christianos ferbuit persecutio (si tamen iam quievit), ut fugientes inde nonmilli usque ad Romana oppda pervenerint? Haec atque huiusmodi mihi cogitanti, non videtur esse definiendus numerus persecutionum, quibus exerceri oportet Ecclesiam. Sed rursus affirmare aliquas futuras a regibus, praeter illam novissimam, de qua nullus ambigit Christianus, non minoris est

13

46

LA CIUDAD DE DIOS

XTVTII, 5 3 , 1 XfVIII, 53, 2 PARALELISMO ENTRE LAS DOS CIUDADES ' ' 1347

g n c r i s t i a n o . D e j a m o s , p u e s , Ja c u e s t i n en s u s p e n s o , sin a p o yar ni desapoyar ninguna de esas opiniones, sino simplemente r e t r a y n d o n o s de la a u d a z p r e s u n c i n de afirmar u n a de e l l a s . C A P I T U L O


EL TIEMPO D E LA L T I M A

L i l i
EST OCULTO

PERSECUCIN

1. L a l t i m a p e r s e c u c i n , la del a n t i c r i s t o , la h a r cesar C r i s t o con su p r e s e n c i a . E s t escrito q u e lo matar con el resuello de su boca y que lo echar fuera con el resplandor de su presencia. A q u suele p r e g u n t a r s e : C u n d o s u c e d e r e s t o ? Y a l a v e r d a d q u e es u n a p r e g u n t a i m p o r t u n a . P o r q u e , si fuera til s a b e r l o , q u i n m e j o r crue el M a e s t r o d i v i n o p u d o d a r la r e s p u e s t a a s u s d i s c p u l o s ? E l l o s , e n vez d e c a l l a r , le p r e s e n t a r o n la cuestin en estos t r m i n o s : Seor, te presentars en este tiempo, cuando restituirs el reino a Israel? Y l les resp o n d i : No os corresponde a vosotros el saber los tiempos que tiene reservados el Padre a su poder. V e r d a d es q u e n o le preg u n t a r o n el d a , l a h o r a o el a o , s i n o el t i e m p o , y l les d i o esa r e s p u e s t a . E n v a n o n o s a f a n a m o s , p u e s , en d e t e r m i n a r los a o s q u e r e s t a n h a s t a el fin del m u n d o , p u e s q u e o m o s de b o c a de la V e r d a d q u e n o n o s toca a n o s o t r o s s a b e r l o . S i n e m b a r g o , u n o s c u e n t a n c u a t r o c i e n t o s , o t r o s q u i n i e n t o s , o t r o s m i l , desde la a s c e n s i n del S e o r h a s t a su l t i m a v e n i d a . D e c i r en q u temeritatis. Itaque hoc in medio relinquimus, neutram partem quaestionis huius astruentes, sive destruentes, sed tantummodo ab affirmandi quodlibet horum audaci praesumptione revocantes. CAPUT Lili

f u n d a c a d a u n o su o p i n i n , s e r a l a r g o e i n n e c e s a r i o . Baste sab e r q u e se b a s a n e n c o n j e t u r a s h u m a n a s , sin a l e g a r n a d a a u t o r i z a d o d e la E s c r i t u r a c a n n i c a . L o s d e d o s de los c a l c u l a d o res los r e s u e l v e , y m a n d a d e j a r e n c o m p s d e e s p e r a a q u e l q u e d i c e : No os corresponde a vosotros el saber los tiempos que tiene reservados el Padre a su poder. 2. M a s , c o m o sta es sentencia e v a n g l i c a , n o es de m a r a v i l l a r q u e los a d o r a d o r e s d e m u c h o s y falsos dioses n o se h a y a n r e n d i d o a e l l a n i h a y a n c e j a d o de fingir r e s p u e s t a s d e los d e m o n i o s , a q u i e n e s r i n d e n c u l t o c o m o a d i o s e s , d i c i e n d o q u e est d e t e r m i n a d o el tiempo q u e h a d e d u r a r l a r e l i g i n c r i s t i a n a . V i e n d o , p u e s , q u e t a n c r u e l e s p e r s e c u c i o n e s n o la hab a n d e s t r u i d o , sino q u e , a l c o n t r a r i o , le d i e r o n n u e v a v i t a l i d a d , e x c o g i t a r o n n o s q u versos g r i e g o s , e f u n d i d o s p o r u n o r c u l o d i v i n o c o m o a c o n s u l t a de a l g u i e n , y en e l l o s a b s u e l v e n a Cristo d e esta especie de s a c r i l e g i o . P e r o a a d e n q u e S a n P e d r o se sirvi de sacrificios p a r a h a c e r a d o r a r el n o m b r e d e Cristo dur a n t e t r e s c i e n t o s sesenta y cinco a o s , c u m p l i d o s los c u a l e s sera a b o l i d o este c u l t o [ 9 5 J . O h i m a g i n a c i n d e h o m b r e s doctorales! i Oh espritus letrados dignos de creer en Cristo esto q u e n o q u e r i s c r e e r en L r i s t o , q u e el d i s c p u l o P e d r o n o a p r e n d i e r a d e l l a s a r t e s m g i c a s , sino q u e , siendo C r i s t o i n o c e n t e , fu malfico su d i s c p u l o , y prefiri h a c e r con sus a r t e s m g i c a s , con g r a n d e s t r a b a j o s y p e l i g r o s y con el d e r r a m a m i e n to de su s a n g r e , q u e fuera a d o r a d o el n o m b r e del M a e s t r o a q u e lo f u e r a el s u y o ! S i el malfico P e d r o h i z o q u e el m u n d o a m a r a t a n t o a C r i s t o , q u h i z o el i n o c e n t e Cristo p a r a q u e a s le a m a r a P e d r o ? R e s p n d a n s e a s m i s m o s y c o m p r e n d a n , si longum est demonstrare, et non necessarium. Coniecturis quippe utuntur humanis, non ab eis certum aliquid de Sciipturae canoncae auctontate proiertur. Umnium vero de hac re calculantium dgitos resolvit et quiescere iubet ille qui dicit: Non est vestrum scire tmpora, quae faiet in sua posuit potestate. 2. Sed aec quia evanglica sen ten ta est, mirum non est non ea repressos fuisse deorum multorum ialsoiumque cultores, quominus iuigerent daemonum responsis, quos tanquam dos colunt, deiinitum esse quanto tempore mansura esset religio cnristiana. Cum enim viderent, nec tot tantsque persecutionibus eam potuisse consumi, sed his potius mira incrementa sumpsisse, excogitaverunt nescio quos versus graecos, tanquam consulenti cuidam, divino orculo effusos, ubi Christum quidem ab huius tanquam sacrilegi crimine faciunt innocentem; Petrum autem maleficiis fecisse subiungunt, ut coleretur Christi nomen per trecentos sexaginta quinqu annos, deinde completo memorato numero annorum, sine mora sumeret finem. O hominum corda doctorum! o ingenia litterata digna credere ista de Christo, quae credere non vultis in Christum, quod eius discipulus Petrus ab eo mgicas artes non didicerit, sed ipso innocente tamen eius maleficus fuerit nomenque illius, quam suum, coli maiuerit magicis artibus suis, magnis laboribus et periculis suis, postremo etiam efusione sanguinis sui! Si Petrus maleficus fecit, ut Christum sic diligeret mundus: quid fecit innocens Christus, ut eum sic diligeret Petrus? Respon-

DE TEMPORE NOVISSIMAE PERSECUTIONIS OCCULTO

1. Illam sane novissimam persecutionem, quae ab Antichristo futura est, praesentia sua ipse exstinguet Iesus. Sic enim scriptum est, quod eum interficiet spiritu oris sui, et evacuaba luminatione praesentiae suae 113. Hic quaeri solet, Quando istud erit? Importune omnino. Si enim hoc nobis nosse prodesset, a quo melius quam ab ipso Deo magistro interrogantibus discipulis diceretur? Non enim siluerunt inde apud eum; sed a praesente quaesierunt, dicentes: Domine, si hoc tempore praesentaberis, et quando regnum Israel? At ille: Non est, inquit, vestrum scire tmpora, quae Pater in sua posuit potestate 1 " . Non utique illi de hora, vel die, vel annos, sed de tempore interrogaverunt, quando istud accepere responsum. Frustra igitur annos, qui huic saeculo remanent, computare ac definir conamur, eum hoc seire non esse nostrum ex ore Veritatis audiamus. Quos tamen alii quadringentos, alii quingentos, alii etiam mille ab ascensione Domini usque ad eius ultimum adventum compleri posse dixerunt. Quemadmodum autem quisque eorum astruat opinionem suam,
1,4

" 2 Thess. 3,8.


Aet. i6.7:

34

LA

CIUDAD DB DIOS

XVILT, 5 4 , 1

XVIEI, 54, 1

PARALELISMO ENTRE LAS DOS CIUDADES

1349

pueden, q u e la misma gracia soberana q u e h a hecho que el m u n d o a m a r a a C r i s t o p o r la v i d a e t e r n a , e s a m i s m a h i z o q u e S a n P e d r o l o a m a r a p o r a l c a n z a r e s a m i s m a vida e t e r n a h a s t a sufrir p o r l l a m u e r t e t e m p o r a l . A d e m s , q u i n e s s o n estos dioses q u e p u e d e n p r e d e c i r t a l e s cosas y n o p u e d e n i m p e d i r l a s ; dioses o b l i g a d o s a ceder a l hechizo d e u n m a g o y d e u n crimin a l q u e , c o m o dicen, m a t , d e s p e d a z y s e p u l t con rito n e f a n d o a u n n i o d e u n a o [ 9 6 J ; dioses q u e p e r m i t e n q u e u n a secta q u e les es c o n t r a r i a subsista t a n t o t i e m p o , s o b r e p o n i n d o s e a las h o r r e n d a s c r u e l d a d e s d e l a s p e r s e c u c i o n e s s i n resistencia y c o n p a c i e n c i a , y t a m b i n la d e s t r u c c i n d e s u s d o l o s , s u s temp l o s , s u s sacrificios y s u s o r c u l o s ? Q u d i o s es ste, e n fin, n o n u e s t r o , s i n o d e e l l o s , q u e , o fu a t r a d o p o r e s a m a l d a d o c o m p e l i d o a s u f r i r l o t o d o ? P o r q u e n o es a u n d e m o n i o , sino a u n dios, a q u i e n a t r i b u y e n esos versos e n q u e se a c u s a a P e d r o de h a b e r i m p u e s t o esa fe c o n a r t e m g i c a . B u e n d i o s p a r a quien n o tiene a C r i s t o !

C A P I T U L O

L I V

A B S U R D O D E L A F I C C I N D E L O S P A G A N O S S O B R E LA D U R A C I N DE LA R E L I G I N CRISTIANA

1. S i el a o q u e l a fingida a d i v i n a c i n p r o m e t i y l a eng a a d a vanidad crey n o hubiera ya pasado, recogera yo aqu estos y o t r o s m u c h o s cuentos p o r el estilo. M a s , p u e s t o q u e se h a n c u m p l i d o y a h a c e a l g u n o s a o s t r e s c i e n t o s sesenta y cinco deant igitur ipsi sibi, et si possunt, inteiiigant illa superna gratia factum esse, ut propter aeternam vitam Christum diligeret mundus, qua gratia factum est, ut et propter aeternam vitam ab illo accipiendam et usque ad temporariam mortem pro illo patiendam Christum diligeret Petrus. Deinde isti dii qui sunt, qui possunt ista praedicere, nec possunt avertere, ita succumbentes uni malfico, et uni sceleri mgico, quo puer, ut dicunt, anniculus occisus, et dilaniatus, et ritu nefario sepultus est, ut sectam sibi adversariam tam prolixo tempore convalescere, tot tantarumque persecutionum horrendas crudeiitates, non resistendo, sed patiendo superare, et ad suorum simulacrorum, templorum, sacrorum, oraculorum eversionem pervenire permitterent? Quis postremo est deus, non noster utique, sed ipsorum, qui vel illectus tanto scelere vel impulsus est ista praestare? Non enim alicui daemoni, sed deo dicunt illi versus haec Petrum arte mgica definisse. Talem deum habent, qui Christum non habent. CAPUT LIV

d e s d e el e s t a b l e c i m i e n t o d e l c u l t o de. C r i s t o p o r su p r e s e n c i a fsica y p o r s u s a p s t o l e s , q u o t r a p r u e b a b u s c a m o s p a r a r e f u t a r esa f a l s e d a d ? N o se fije el inicio d e esta, r e a l i d a d e n el n a c i m i e n t o d e C r i s t o , p o r q u e e n su i n f a n c i a y niez n o t e n a an discpulos. Cuando comenz a tenerlos, entonces brill p o r su p r e s e n c i a c o r p o r a l la d o c t r i n a y l a r e l i g i n c r i s t i a n a s , es decir, d e s p u s q u e S a n J u a n le b a u t i z e n el r o J o r d n . E n efecto, a esto a l u d a a q u e l l a p r o f e c a q u e s u e n a : Dominar de un mar a otro y desde un ro hasta el extremo de la tierra. M a s a n t e s d e l a p a s i n y r e s u r r e c c i n d e Cristo n o h a b a s i d o a n u n c i a d a l a fe a t o d o s , p u e s se a n u n c i e n su r e s u r r e c c i n , c o m o h a c e n o t a r el A p s t o l a l o s a t e n i e n s e s e n estos t r m i n o s : Advierte ahora a los hombres que todos y en todas partes hagan penitencia, por cuanto est determinado el da en que ha de juzgar al mundo con justicia por medio del varn, en que defini la fe a todos, resucitndole de entre los muertos. P o r e s o m e p a r e c e m s a c e r t a d o , p a r a s o l u c i o n a r el p r o b l e m a , comenzar desde esta f e c h a . A m n d e q u e e n t o n c e s se d i o t a m b i n el E s p r i t u S a n t o , c o m o c o n v e n a q u e se diese d e s p u s d e l a resur r e c c i n d e Cristo a l a c i u d a d q u e h a b a d e s e r e l p u n t o d e origen de la ley segunda, o sea, del Nuevo Testamento. L a prim e r a , l l a m a d a A n t i g u o T e s t a m e n t o , fu p r o m u l g a d a p o r M o i s s en e l m o n t e S i n a . D e l a q u e Cristo h a b a d e d a r se p r e d i j o : De Sin saldr la ley, y la palabra del Seor, de Jerusaln. P o r eso, E l dijo q u e c o n v e n a q u e se p r e d i c a r a e n su n o m b r e p e n i tencia a t o d a s l a s n a c i o n e s , p e r o c o m e n z a n d o p o r J e r u s a l n . A q u tuvo o r i g e n el c u l t o d e su n o m b r e , l a fe e n J e s u c r i s t o , Apostlos institutus est, ante aliquot annos anni trecenti sexaginta quinqu completi sint, quid aliud quaerimus, unde ista falsitas refellatur? Ut enim in Christi nativitate huius rei non ponamus initium, quia infans et puer discpulos non habebat, tamen quando habere coepit, procul dubio tune innotuit per eius corporalem praesentiam doctrina et religio christiana, id est, posteaquam in fluvio Iordane ministerio Ioannis est baptizatus. Propter hoc enim de lio prophetia illa praecesserat, Dominabitur a mari usque ad mare, et a flamine usque ad trminos orbis terrae l l ' \ Sed quoniam priusquam passus esset et resurrexisset a mortuis, nondum fides mnibus fuerat definita; in resurrectione quippe Christi definita est (nam sic apostolus Paulus Atheniensibus loquitur dicens, lam nunc annuntiat hominibus, omnes ubique agere poenitentiam, eo quod statuit diem, indicare orbem in aequitate, in viro, in quo dejinivit jidem mnibus, resuscitans illum a mortuis1"1): melius in hac quaestione solvenda inde initium sumirnus; praesertim quia tune datus est etiam Spiritus sanctus, sicut eum dari post resurrectionem Christi oportebat in ea civitate, ex qua debut incipere lex secunda, hoc est Testamentum novum. Prima enim fuit ex monte Sina per Moysen, quod Testamentum vocatur vetus. De hac autem quae per Christum danda erat, praedictum est, Ex Sion prodiet lex, et verbum Domini ex Ierusalem l". Unde et ipse per omnes gentes dixit praedicari oportere in nomine suo poenitentiam, sed
110 1,7

DE STULTJSSIMO ME.NDACIO PAGANOHUM, QUO CHRISTIANAM RELICIONEM NON ULTRA TRECENTOS SEXACINTA QUINQU ANNOS MANSURAM ESSE FINXERUNT

1. Haec atque huiusmodi multa colligerem, si nondum annus ipse transisset, quem divinatio ficta prornisit, et decepta vanitas credidit. Cum vero ex quo nominis Christi cultus per eius in carne praesentiam et per

Ps. 7t,8. "" Act. 17,30 et JI. Is. 3,3.

1350

LA CIUDAD DE DIOS

XVMt, 54, i

XVIII, 54,2

PARALELISMO ENTRE LAS DOS CUDADES

1351

que haba sido crucificado y haba resucitado. All esta fe se abras y encendi hasta el punto de que algunos miles de hombres, milagrosamente convertidos al nombre de Cristo, vendieron sus bienes y los distribuyeron a los pobres para abrazarse con santo propsito y ardentsima caridad a una pobreza voluntaria. Y, as dispuestos, luchaban hasta la muerte, entre los judos frenticos y sedientos de sangre, en defensa de la verdad, no con potencia armada, sino con paciencia poderosa. Y si para esto no hubo necesidad de la magia, por qu dudan creer que la misma virtud divina que hizo esto aqu pudo hacer aquello en el mundo entero? Y si fueron los maleficios de Pedro los que encendieron en Jerusaln esa oleada de hombres arrastrados al culto de Cristo, a quien haban fijado en la cruz y, una vez all, haban insultado, es preciso tomar este ao como fecha tope para contar los trescientos sesenta y cinco. Cristo muri el 25 de marzo, bajo el consulado de los dos Gminos [97]- Resucit al tercer da, segn el testimonio de los apstoles, que fueron testigos oculares. A los cuarenta das subi al cielo, y envi al Espritu Santo diez das despus, es decir, cincuenta despus de su resurreccin. Entonces comenz el culto de su nombre por la virtud del Espritu Santo, segn nuestra fe o segn la verdad, o, como fingi o se imagin-la impa vanidad, por las artes mgicas de San Pedro. Poco despus se convirtieron cinco mil hombres ante la curacin maravillosa de un cojo de nacimiento tan imposibilitado, que le llevaban todos los das a la puerta del templo, donde peda limosna. Esto se debi a la palabra de Pedro en nombre de Jesucristo. Y as la Iglesia aument ms y ms e hizo nuevas tamen incipentibus ab Ierusalem 118. Ibi ergo exorsus est huius nominis cultus, ut in Christum Iesum, qui crucifixus fuerat et resurrexerat, crederetur: ibi haec fides tam insignibus initiis incanduit, ut aliquot hominum millia in Christi nomen mirabili alacritate conversa, venditis suis rebus ut egenis distribuerentur, proposito sancto et ardentissima chntate ad paupertatem voluntariam pervenirent, atque nter frementes et sanguinem sitientes Iudaeos, se usque ad mortem pro veritate certare, non armata potentia, sed potentiore patientia praepararent. Hoc si nullis magicis artibus factum est, cur credere dubitant, eadem virtute divina per totum mundum id fieri potuisse qua hoc factum est? Si autem ut Ierosolymis sic ad cultum nominis Christi accenderetur tanta hominum mutitudo, quae illum in cruce, vel fixerat prensum, vel riserat fixum, iam maleficium illud fecerat Petrus, ex ipso anno quaerendum est, quando trecenti sexaginta quinqu completi sint. Mortuus est ergo Christus duobus Geminis consulibus, octavo kalendas aprilis. Resurrexit tertia die, sicut Apostol suis etiam sensibus probaverunt. Deinde post quadraginta dies ascendit in caelum: post decem dies, id est quinquagesimo post suam resurrectionem die, misit Spiritum sanctum. Tune tria millia hominum Apostolis eum praedicantibus crediderunt. Tuno itaque nominis illius cultus exorsus est, sicut nos credimus, et veritas habet, efficacia Spiritus sancti; sicut autem finxit vanitas impia vel putavit, magicis artibus Pe" " Le. 24,47.

conquistas para la fe. Es, pues, muy fcil deducir el da en que comenz aquel ao. Sera, por tanto, cuando fu enviado el Espritu Santo, es decir, por las idus de mayo. Pero, contando los cnsules, resulta que los trescientos sesenta y cinco aos se cumplen en esas idus, bajo el consulado de Honorio y de Eutiquiano. Al ao siguiente, siendo cnsul Malio Teodoro, cuando, segn el orculo de los demonios o la ficcin de los hombres, no deba ya existir la religin cristiana, no era necesario investigar los posibles sucesos en las dems partes del mundo. Porque sabemos que en Cartago, la ciudad ms clebre v noble del frica, Gaudencio y Jovio, condes del emperador Honorio, el 19 de marzo destruyeron los templos de los dioses falsos e hicieron aicos sus dolos. De entonces a esta fecha por espacio de treinta aos [ 9 8 ] , quin no ve cmo ha aumentado el culto del nombre de Cristo, sobre todo despus que muchos, enviscados por esa vana profeca y apartados de la fe por eso, se hicieron cristianos al ver pasada esa quimrica y risible fecha fijada? Nosotros, pues, que somos y nos llamamos cristianos, no creemos en Pedro, sino en Aquel en quien crey P e d r o ; edificados con los sermones de Pedro sobre Cristo, no envenenados con sus crmenes; no engaados con sus maleficios, sino ayudados con sus beneficios. Cristo, el Maestro de Pedro en la doctrina que conduce a la vida eterna, ese mismo es nuestro Maestro. 2. Pero es hora ya de poner fin a este libro, en el que he hecho ver, a mi parecer, bastante el desarrollo mortal de las tri. Paulo post etiam signo mirabili facto, quando ad verbum ipsius Petri qudam mendicus ab tero matris ita claudus, ut ab alus portaretur, et ad portam templi, ubi stipem peteret, poneretur, in nomine Iesu Christi salvus exsilivit, quinqu millia hominum crediderunt: ac deinde alus atque alus accessibus credentium crevit Ecclesia. Ac per hoc colligitur etiam dies, ex quo annus ipse sumpst initium, scilicet quando missus est Spiritus sanctus, id est, per idus maias. Numeratis proinde consulibus, trecenti sexaginta quinqu anni reperiuntur impleti per easdem idus, consulatu Honorii et Eutychiani. Porro sequenti anno, consule Mallio Theodoro, quando iam secundum illud oraculum daemonum aut figmentum hominum nulla esse debuit religio christiana, quid per alias terrarum partes forsitan factum sit, non fuit necesse perquirere. Interim quod scimus in civitate notissima et eminentissima Carthagine Africae Gaudentius et Iovius comits imperatoris Honorii, quarto dcimo kalendas aprilis falsorum deorum templa everterunt, et simulacra fregerunt. Ex quo usque ad hoc tempus per triginta ferme annos quis non videat quantum creverit cultus nominis Christi, praesertim posteaquam multi eorum Christiani facti sunt, qui tanquam vera illa divinatione revocabantur a fide, eamque completo eodem annorum numero inanem ridendamque viderunt? Nos ergo qui sumus vocamurque Christiani, non in Petrum credimus, sed in quem credidit Petrus; Petri de Christo aedificati sermonibus, non carminibus venenad: nec decepti maleficiis, sed beneficiis eius adiuti. Ule Petri magister Christus in doctrina quae ad vitam ducit aeternam, ipse est et magister noster. 2. Sed aliquando iam concludamus hunc librum, hunc U9que disse-

1352

tA CIUDAD DE DIOS

xvrrr, 64,2 NOTAS AL LIBRO XVIII

dos ciudades, la celestial y la terrena, mezcladas aqu hasta el fin del mundo. La terrena se forj sus dioses falsos a capricho, de hombres o de otros seres, y a ellos serva y ofreca sacrificios, y la celestial, peregrina en la tierra, no se forja dioses falsos, sino que ella es hechura del Dios verdadero y su verdadero sacrificio. Las dos usan por igual de los bienes temporales o son afligidas con iguales males; pero su fe, su esperanza y su caridad son diferentes hasta que sean separadas en el juicio final y llegue cada una a su fin, que no tendr fin. En los libros siguientes tratar de estos fines.
rentes, et quantum satis visum est demonstrantes, quisnam sit duarum civitatum, caelestis atque terrenae, ab initio usque in finem permixtarum mortalis excursus. Quarum illa quae terrena est, fecit sibi quos voluit, vel undecumque, vel etiam ex hominibus falsos dos, quibus sacrificando serviret: illa autem quae caelestis peregrinatur in trra, falsos dos non facit, sed a vero Deo ipsa fit, cuius verum sacrificium ipsa sit. Ambae tamen temporalibus vel bonis pariter utuntur, vel malis pariter affliguntur, diversa fide, diversa spe, diverso amore, doee ultimo iudicio separentur, et percipiat unaquaeque suum finem, cuius nullus est finis: de quibus ambarum finibus deinceps disserendum est.

t l j Este est escrito hacia el ao 426, segn puede colegirse del captulo 54 del mismo, en el que se refutan las falsas y falaces hiptesis de los paganos sobre la desaparicin del nombre cristiano. [2] Esta visin tan certera de la divisin entre los hombres y las sociedades es plenamente metafsica. Es muy natural que, buscando todos un bien que no puede saciar, y que, de tomarlo unos, los dems se ven privados del mismo, se dividan y luchen entre s por l. Si ese bien fuera suficiente para todos, la unidad sera perfecta, pues que ninguno se vera ofendido. Este es el ideal que l persigue en sus monasterios y que quiere trasplantar a los estados. [3] Sin embargo, no faltan pueblos heroicos que anteponen la libertad a la salud y se lanzan en su bsqueda por todos los caminos de la vida. El mismo lo har notar ms adelante. [4] Pero, a veces, la voz de la patria se impone a la voz de la naturaleza y no permite que los pueblos escuchen sta. [5] Es ste el hecho fundamental para la consideracin del providencialismo en la historia. |Cuntos pueblos cuyos mritos exteriores parecen hacerles acreedores a la victoria se han visto vencidos y tratados con inhumanidad cruelsima! Pero la voluntad de Dios siempre se cumple sobre ellos, y en esto radica la fuerza del providencialismo en la historia: en los contrastes y en los contrasentidos. [6] Cf. el captulo 27, en el que se trata con extensin este punto. [7] As en el libro XVI, captulo 17. En este pasaje dice que Abrahn naci el ao cuadragsimo tercero del reinado de Nio, siguiendo el Cronicn de Eusebio. Otros, en cambio, rechazan esta fecha y lo colocan el ao vigsimo tercero de Semramis. [8] En el libro VI, captulo 2, rinde un testimonio encomistico de la ciencia de Varrn. La historia del pueblo romano que aqu se menciona, y hoy perdida casi enteramente, se halla tambin citada por los gramticos Carisio, Servio y por Arnobio. [9] Puede verse el captulo 22 de este mismo libro, y tambin libro XVI, captulo 17, y libro IV, captulo 6. [10] Toma aqu dos puntos de referencia: Roma y Babilonia. Babilonia es como una primera Roma, y Roma, como una segunda Babilonia. Como puede apreciarse, estas dos realidades no implican en s ninguna teologa ni filosofa alguna; sin embargo, sobre ellas o de ellas se puede montar o hacer una filosofa o una teologa. Y ste es el sentido de lo que nosotros hemos llamado hermenutica de la historia. [11] San Agustn sigue en todo esto a Eusebio. Los sincronismos, muchos de ellos son posteriores al autor de la Historia eclesistica. [12] Diodoro, Justino y otros afirman que Babilonia fu fundada por Semramis. En cambio, Josefo, Eusebio y Marcelino dicen que solamente la instaur, y que la rode de murallas, enumeradas entre las grandes maravillas del mundo. [13] La primera edicin benedictina daba el nombre de Arabio a

1354

LA CIUDAD DE DIOS

NOTAS AL LIBRO XVIII

1355

este rey. Pero la edicin de 1838 lo substituye por Arrio. Y este ltimo es el nombre que se ha conservado. [14] Valga esta advertencia general para todo este libro. Agustn est recogiendo los datos que le brindaban los historiadores contemporneos o pasados, ms o menos fieles. Y con la cronologa de stos compara la cronologa de la Biblia. Quiz entonces la historia no reprendiera su proceder, y hoy s. Es que muchas de las hazaas histricassegn lno son ms que pura fbula y poesa, sin realidad histrica. No obstante esto, no se debe a su pluma, sino a los historiadores, que lo han recogido como verdadera historia, y Agustn se atiene en ello al saber de los entendidos. [15] En sus Quaestiones in Genesim (I q.122) choca con la dificultad del problema, e intenta darle solucin. La conclusin que da en esa cuestin sobre este punto de la vida de Isaac es la siguiente: Quapropter intelligamus de vita Isaac, tanquam multum decrepiti senis, tacuisse Scripturam, cum iam de Iacob et eius jiliis loqueretur: vivo tamen Isaac, decem et septem annorum esse coepit Iosej>h. Y a esta edad fu vendido por sus hermanos a los mercaderes. [16] Esta etimologa ha sido muy discutida, pero parece estar conforme con la fbula que aqu refiere el Santo. [17] Se afana por dar explicacin a una fbula que, por otra parte, est destituida de toda realidad histrica. Hoy a nadie se le ocurre pensar en la realidad objetiva de los hechos narrados. Es recurrir a una potencia, excesiva para los demonios y sin necesidad de ella, puesto que el mejor argumento es en este caso el de prescripcin, que prueben de hecho que ha sucedido, y entonces trataremos de darles explicacin. [18] Esto nos confirma ms en la opinin de que se est mezclando lo histrico con lo anecdtico y fabuloso. Agustn sigue en todo el CAronjcon. de Eusebio, que a este propsito dice: Secundum quorumdam opinionem his temporibus fuit Prometheus, a quo nomines fados esse commemoranl: et re vera, cum enim sapiens esset, feritatem eorum et nimiam imperitiam ad humanitatem et scientiam transfiguraban Sabido es que este Prometeo fu una de las grandes divinidades paganas. Fu, segn la fbula, el que rob el fuego del cielo y lo inyect en los hombres que haba creado. Es, ni ms ni menos, el referido por Eusebio y citado por Agustn, lo cual prueba nuestro aserto. [19] Atlas fu uno de los titanes que pretendieron escalar el cielo. Jpiter le conden a sostener el cielo con sus hombros. [20] Estenelas o Estenelao fu uno de los hroes que combatieron en Troya. [21] Maya fu hija de Atlante y de Pleione. Ella tuvo de Jpiter un hijo, llamado Mercurio. [22] Ogiges, rey y fundador de Tebas, capital de Beocia, asisti al gran diluvio que sucedi en su tiempo, y del cual ha tomado nombre. [23] Es un lago o ro de frica cerca de la Pequea Sirte, donde, segn las tradiciones greco-egipcias, naci Palas. [24] No sabemos a qu historiadores latinos o griegos alude en este pasaje. Sabemos, es verdad, que hay muchos autores que hablan de este diluvio, y tambin del acaecido en tiempo de No. As, por ejemplo, Beroso, Mnaseas, Nicols Damasceno y Jernimo de Egipto. Pero stos pertenecen ms bien a las lenguas brbaras que a las citadas por el Santo. [25] Pablo Orosio en su Historia (1.1 c.9) escribe que el diluvio de Deucalin ocurri el ao 800 antes de la fundacin de Roma, durante el reinado de Anfictin en Atenas, que es el tercero a contar desde Cecrope. [26] Cf. 1 libro XIX Contra Faustum Manichaeum.

T27] El nmero de aos que presidi Josu al pueblo de Dios no consta con certeza por la Escritura. De aqu que los autores se hayan dividido. Josefo le asigna veinticinco aos, y Eusebio, juntamente con Sulpicio Severo y otros autores hebreos, veintisiete o veintiocho. San Agustn parece seguir esta ltima opinin. [28] Se llamaba va sagrada, segn la expresin de Varrn, porque all se hizo un pacto entre Rmulo y Tacio, rey de los sabinos. Esta va estaba en pendiente, y esto ha motivado el que se hable del ascenso y del descenso de los lupercos o de aquellos que ofrecan los sacrificios al dios Pan. [29] Los lupercos eran los sacerdotes del dios Pan, el dios de los pastores y protector de los ganados contra el lobo. [30] Eusebio en su Cronicn le da el nombre de Asterio. De l se dice que engendr de Europa a Radamanto, Sarpedn y Minos. [31] Europa fu hija, segn la fbula, de Agenor, rey de Libia o de Lidia y de Tiro y Sidn. Jpiter se enamor de ella, y, transformndose en toro, la rob y la llev a aquella parte del mundo que tom su nombre. [32] Radamanto, hijo de Jpiter v de Europa, fu rey de Licia, y administr la justicia con tal imparcialidad y rigor, que a su muerte se crey que fu destinado a los infiernos para juzgar, en unin de Minos y de Eaco, las acciones de los hombres. [33] Otro hijo de la famosa pareja, como queda dicho. Fu tambin rey de Licia, y muri en el sitio de Troya a manos de Patroci. [34] Minos fu rey de Creta, y recibi con sus dos hermanos Radamanto y Eaco el encargo de juzgar en los infiernos las acciones de los hombres. Su esposa se llamaba Pasifae, la cual le dio un hijo, que fu el Minotauro. [35] Muchos manuscritos traen in Syria. Pero si ste es el Hrcules que se abras en el Eta, ser el Hrcules de Argos, y debe leerse, por tanto, in Thirinthia, que es la ciudad del Peloponeso cerca de Argos, en que se educ Hrcules. [36] Es una cadena de montes entre Tesalia y Macedonia donde Hrcules muri abrasado. Hoy se llama Kumayta, segn unos, y Kalavottera, segn otros. [37] Busiris es uno de los ms antiguos reyes de Egipto, notable por su crueldad. [38] Hijo de Jpiter y de lo, fund a Menfis. T39] Triptolemo fu hijo de Celeo, rey de Eleusis, y, a su vez, el inventor de la agricultura. [40] No creemos necesario hacer la relacin de todas las fbulas de la mitologa griega y latina. En general son ya conocidas de los entendidos y gozan solamente del valor que corresponde a su antigedad y a sus inventores. [41] El texto que da Migne est as compuesto, basado en sus cinco manuscritos y en los consultados por los PP. Benedictinos. Las ediciones antiguas lean as este pasaje: sed illum quem cum Hercule ferunt Admeti regs armenta pavisse. Pero esta leccin es errnea, pues los mitlogos nunca colocan a Hrcules como compaero de Apolo en su oficio de pastor. Las palabras de Agustn cum Hercule indican no compaa en el servicio, sino contemporaneidad con Apolo. Admeto, segn la fbula, era rey de Tesalia, y de sus ganados fu pastor ese Apolo. [42] Sobre este punto oigamos a Eusebio en su Cronicn: Bacchus cum Perseo pugna congressus occiditur, ut scribit Dinarchus poeta, non

1356

LA CIUDAD DE DIOS

NOTAS AL LIBRO XVIII

1357

rhetor. Qui autem voluerit, licet ei adhuc spectare Bacehi sepulcrum Delphis, iusta aureum Apollinem. [43] Semejantes torpezas, segn testimonio de Tito Livio, se prohibieron no solamente en Roma, sino tambin en casi toda Italia. As, Tertuliano en su Apologtico (c.6) poda escribir: Liberum patrem cum mysteriis suis cnsules senatus auctoritate non modo Urbe, sed universa Italia eliminaverunt. Sobre lo vergonzoso de estos_ misterios puede verse el libro VI, captulo 9, nmero 1 De civitate Dei. L44] Orfeo, cantor y poeta tracio, fu hijo de Eagro o Apolo y esposo de Eurdice, a la cual sac de los infiernos. Pero volvi a perderla por no haber cumplido la palabra que empe de no volverse durante el camino a mirar a su esposa. [45] Museo fu un poeta griego contemporneo de Orfeo. [46] Y Lino, otro famoso poeta, que fu hijo, segn unos, de Apolo y Terpscore, y segn otros, de Mercurio y Urania. [47] A nadie se le oculta que las genealogas que damos de estos nombres son las que la mitologa les atribuye, no histricas, sino fabulosas. Atamante fu hiio de Eolo y rey de Tesalia. [48] Ino era hija de Cadmo y esposa de Atamante, de quien tuvo dos hijos, Learco y Melicertes. La fbula cuenta que fu tambin hermana de Semele. que tuvo a Baco de Jpiter. Envidiosa Ino de la fortuna de Semele, consigui ser nodriza de Baco. Atamante tena otros dos hijos de su anterior matrimonio con Nefele, a los cuales Ino los odiaba cordialmente. Deseando deshacerse de ellos, consigui que las mujeres echaran a perder las semillas' que haban de semhrarse, y con esto sobrevino el hambre y la peste, que diezmaban la poblacin. Atamante envi un comisionado a Delfos para que consultara con el orculo de Apolo el remedio de esta desdicha. El orculo contest que la peste terminara sacrificando a Frixo, hijo de Atamante y su primera esposa. Resistise el padre, pero Frixo se ofreci al sacrificio, y, conmovido el consultor del orculo, descubri todo lo ocurrido. Montando en clera, Atamante orden a Frixo que diera muerte a Ino y Melicertes, mientras l mataba a Learco. Pero Baco, envolvindolos en densa y obscura niebla, salv a su nodriza. Juno infundi en el alma de Atamante un verdadero furor, y, empeado ste en dar muerte a Ino con sus hijos, ella huy y se precipit en el mar. Compadecida Venus, la convirti en diosa con el nombre de Leucotea, y a Melicertes, en dios con el nombre de Palemn o Portumno. Otros cuentan la fbula de otro modo, pero con esto la creemos ya suficientemente explicada. [49] Melicertes era hijo, como hemos dicho, de Ino y de Atamante, y ya apuntamos en la nota anterior los azares de su vida. [50] Castor y Plux fueron dos espartanos famosos, a la vez que hermanos. Eran hijos de Jpiter y de Leda. A ambos se les tributaron honores divinos. [51] Micenas era una ciudad famosa de la Arglide y corte del rey Agamenn. [52] Los laurentes eran los habitantes de la ciudad que se llam Laurentum y de la regin de que esta ciudad era capital. A veces designa tambin a los romanos. [53] La ms famosa de las magas antiguas se llam Circes, y es esta de que aqui habla Agustn. Era hija del Sol y de Perseis. Con sus brebajes converta los hombres en bestias. Su nombre ha pasado a ser apodo de ciertas mujeres que inspiraban amor carnal en los hombres por medio de filtros. [54] Hoy explicaramos todo este proceso psicolgico de la fantasa

con ms precisin. El desarrollo que hace el Santo nos da a conocer su gran espritu de observacin y de psiclogo profundo. El va buceando en las fuerzas ocultas de la imaginacin y de la fantasa y aprisiona tambin los misterios que encierra la sugestin. La explicacin, desde el punto de vista de la psicologa, es un revuelo de ideas sobre el particular, y que afloran en esta ocasin, pero no descubre y desenmascara el hecho que pretende, porque en realidad es pura fbula. Y con negar el hecho hubiera tenido resuelto el problema; pero esto no le convenia y por eso no lo hace. [55] En confirmacin de esto hallamos en Eusebio (Hist. Eccl. 1.7 c.4) algo semejante. Dice l: Dum apud Caesaream a Gentibus solemnis hostia immolaretur, factum est ut opera daemonis tanta esset subala celeritate* ut videretur in caelurn, elata fuisse: sed cum qudam nomine Astyrius eum rogaret, ne ita sineret hominibus illudi, aperti sunt eorum oculi, ut viderent hostiam Mam ad vicinas paludes fuisse delatam atque ibi haerere. [56] Eran los llamados arcontes. [57] La sentencia providencialista y la escasez de criterios histricos lleva a veces al gran genio a puerilidades que hoy, a distancia de diecisis siglos, nos hacen rer. Sin embargo, mirado todo bajo el ojo sencillo de la fe en la Providencia, no estn tan faltas de sentido estas apreciaciones. Por otra parte, hay que decir que lo uno no excluye lo otro y que San Agustn est aplicando los criterios suyos de la hermenutica a estos hechos concretos. [58] Segn Larcher, esto pugna con la cronologa bblica. Josu gobern al pueblo catorce aos. Y los jueces, por espacio de cuatrocientos diez. Y Sal fu elegido el ao 1068 antes de Cristo, y Roma, fundada el 753. Por consiguiente, no era Acaz rey en Jud. Reinaba, por tanto, Joatn, hijo de Ozas. Pero hemos de hacer notar tambin nosotros que la cronologa aun hoy no est bien definida y aun discuten los autores. si bien en sus investigaciones se dan ya bastantes fechas con mucha probabilidad. [59] Esta fu una de las ms famosas sibilas de entonces. [60] Ha hablado de este Flaciano n Contra Acadmicos (I 6 18: 7,19-21). [61] Nos creemos dispensados de dar el original griego en nota. Bas te hacer notar que todo esto que va a referir a continuacin est tomado de la obra de Lactancio Institutionum, (1.4 c.18-19). [62] La realidad de estos vaticinios como testimonios histricos, dado que es el mismo Lactancio el que los cita, no puede ponerse en duda. Sin embargo, se hacen sospechosos por varias razones. En primer lugar no se nos da el nombre de la sibila ni el origen de los mismos. Adems, bien pudiera ser que estuvieran tomados de los profetas bblicos. Con todo n puede afirmarse nada concreto y definido sobre el particular. [63] Cf. libro XXII, captulo 6. [64] San Jernimo escribe que Isaas fu trucidado por el rey Manases, y dice que esto consta por una tradicin certsima de los hebreosHe aqu sus palabras: Unde et nostrorum plurimi illud quod de passion& sanctorum in Epstola ad Hebraeos ponitur, serrati sunt, ad Isaiae. refc runt passionem (In c. 57 Isaiae). [65] Cf. libro VIH, captulo 2, y libro XVIII, captulo 37. [66] As lo expresan San Jernimo en su epstola 103, a Paulino. y en la 117, a Paula y Eustoquio, y San Cirilo en la i. a Oratio in Isaiam[67] Suponemos que alude a Habacuc por las palabras que cita a

1358

LA CIUDAD DE DIOS

NOIAS AI, LIBRO XVIII

1359

continuacin. Sin embargo, el texto latino conserva Ambacum, que es el empleado por los Setenta. Este es el que recoge Agustn, pero nosotros lo traducimos por el nombre conocido. [68] San Agustn tena una sensibilidad exquisita, mstica y literaria. El nombre de Jess le agrada, le suena bien, le es dulce. Es que lo haba mamado con la leche materna. En la lectura del HoTtensio, de Cicern, slo hall un vaco, la ausencia del nombre de Jess en sus pginas. Cf. Confess. III 4,8. [69] Hoy se da como un hecho que esta profeca es de Jeremas, pues en general estn los escrituristas acordes en decir que Baruc era el amanuense de Jeremas, como se lee en la misma profeca. [70] As lo ha interpretado tambin San Justino. Cf. en el captulo 48 de este mismo libro. [71] San Jernimo, San Cirilo y ms tarde Santo Toms, a quienes han seguido casi todos los modernos, interpretan ese texto del limbo de los justos o seno de Abrahn, donde estaban las almas de los justos detenidas hasta la resurreccin de Cristo. [72] El canon ha admitido estos libros, y como cannicos son tenidos hoy. Cf. De doctr. christ. II 7,13; Contra Episi. Gaudentii I 16,38 [73] Una vez hechas estas tablas cronogrficas, nos permitimos hacer ciertas observaciones. Y la primera es que San Agustn se funda en la obra de Eusebio, continuada por San Jernimo. No es, pues, de su propia cosecha. Pero todo ello significa solamente la altura en que se desarrollaban los estudios de entonces, que hoy carecen de valor en lo que respecta a la cronologa. La ciencia ha avanzado demasiado para fijarnos en esos pormenores. Aunque esas concordancias de pocas fueran verdaderas, no probaran nada. Mas Agustn lleva una finalidad en la obra, y la consigue. Y en esto radica su mrito, amn del gran saber que supona en su tiempo la lectura de todas esas obras a que l hace referencia. [74] El enorme empeo del Santo por probar la antigedad de nuestra sabidura es fcilmente explicable por su afn apologtico y de impugnacin. El cristianismo y su precedente ha gozado siempre de la posesin de la verdad y su sabidura es la ms antigua en el mundo, como que es la sabidura de Dios. Pero Agustn quiere probar esto tambin humanamente. Y a primera vista lo consigue. De hecho, en su tiempo nadie contest a las conjeturas que l hace en esta obra. [75] La prudencia es la mxima seguida en la admisin de una obra en el canon. Porque esta admisin, hecha tradicional, lleva consigo la inspiracin, y, por tanto, la inerrancia. Por eso, los escritos publicados a nombre de un personaje muy antiguo se hacen sospechosos, porque no hay testigo, ni la tradicin lo es de que sea autntico. Y por eso se rechaza con justa causa y muy razonablemente. Para esta categora quedan relegados los apcrifos. T761 Este pasaje es interesantsimo para la introduccin al estudio de la Sagrada Escritura. Es preciso distinguir ante todo los libros inspirados de los no inspirados, los compuestos diligentia histrica y los escritos inspratione divina. Adems, distingue tambin l perfectamente la autenticidad de la canonicidad. Por todo lo cual se hace acreedor este captulo a un estudio particular. [77] Hoy sabemos que el hebreo es una lengua relativamente moderna. Su pretendida antigedad ha sucumbido ante las investigaciones. [78] Quiz la ciencia de hoy pudiera sonrer tambin de Agustn. Pero en su tiempo ste era un argumento muy vlido e inconcuso. [79] En principio haba que decir que la inspiracin no hace poe-

tas, como ya vio, con visin clara, San Jernimo. El medir los historiadores profanos por su conformidad o disconformidad con la historia que se da en la Escritura, creemos que no es criterio. La razn es que los hagigrafos no intentaban directamente hacer historia, mientras que los otros s. A posteriori, empero, podemos ir apreciando que los descubrimientos nos muestran que la Escritura, aun en su parte histrica, est muy conforme con la realidad, y que, si bien es cierto que narra los sucesos a su modo, con todo, no se separa de la verdad. [80] San Agustn estaba ya de vuelta de las escuelas de los filsofos. En sus Confesiones nos asegura que su error consisti en buscar no con la razn y la inteligencia, sino con los sentidos, y que su materialismo y la imposibilidad en que se vio de pensar una substancia inmaterial proceda precisamente de eso. Hay que desligarse del hombre para aprehender al hombre. [81] De aqu tomaron su nombre los estoicos, de crroa = prtico', donde acostumbraban a tener sus disputas. [82] El jardn de Academo, que sirvi de palestra a los platnicos, que luego tomaron el nombre de acadmicos, con las diversas ramas, que ya conocemos. [83] Toda esta exposicin es la sntesis ms reducida que se ha hecho de las doctrinas de las dos grandes corrientes filosficas, la estoica y la epicrea. A veces se mezcla tambin el platonismo, pero en menor escala. No se necesita ir sealando la doctrina de cada una de ellas en estas sentencias, porque son harto conocidas y fciles de descrifrar. [84] En la versin de los Setenta es preciso distinguir dos partes bien diferentes: una histrica y otra fabulosa. La histrica consiste en el hecho de haber pedido l'tolomeo traductores a Eleazar y de haber hecho stos la traduccin para el famoso Museion. Lo fabuloso es lo inventado en una carta del Seudo-Aristeas, en la que se narra todo este cuento, que San Agustn recoge y aprueba. Ese poner a cada traductor en una habitacin distinta y hacer cada uno por su cuenta la versin, y al final coincidir. Esto es inadmisible y debe rechazarse. L85] San Agustn, siguiendo a San Epifanio y a otros, menciona la Quinta Edicin despus de Smaco, quiz porque en la Hexaplar de Orgenes est puesta junto a la edicin de Aquila la primera de Smaco y la edicin posterior de Teodocin. Pero es de notar que, adems de la Quinta Edicin, se conoca tambin ya una Sexta, ambas incluidas en la famosa obra de Orgenes en las columnas quinta y sexta. Al parecer, San Agustn desconoca la sexta. [86] Cf. De doctr. christ. II 14,21; 15,22; 16,23. [87] Empeado en su visin milagrosa de los Setenta, llega hasta concederles inspiracin. Las reglas que aqu da para la fijacin del texto son vlidas en lo que hace a los textos griegos y latinos. [88] Los datos que nos ha proporcionado en todo este captulo sobre la historia del pueblo judo nos recuerdan las Antigedades judaicas, de Flavio Josefo. Pueden verse, por ejemplo, en la obra de Josefo el lib"ro XI, captulo 8; XII 3-8-15-36; XIII 12-16, etc. [89] Tal vez deba leerse Craso, que fu el verdadero autor de esa expoliacin. [90] Cristo se convierte as en el centro, en el eje de la historia universal. La economa de la salvacin viene administrada y enfocada en torno a Cristo. La fe en l y su mediacin da a todo hombre la tarjeta de ciudadano de la Ciudad de Dios.

1360

LA CIUDAD DJS DIOS

[91] Aqu me vienen a la memoria aquellos versos inmortales del Santo, que no puedo menos de citar: Omnes qui gaudetis de paco, modo verum iudicate. Abundantia peccatorum solet fratres conturbare : propter quod Dominus noster voluit nos praemonere, comparans regnum caelorum retculo misso in mare, congregante multos pisces, omne genus hinc et inde. Quos cum traxissent ad littus, tune coeperunt separare, bonos in vasa miserunt : reik^uos malos in mare. (Psalmus contra partem Donati.) [92] La Iglesia catlica ha sido siempre inflexible en sus dogmas. La obediencia y la humildad son las dos grandes virtudes del catlico ferviente. Es preciso acatar la correccin; de lo contrario, la Iglesia separa de sil seno al reacio y terco en defender sus errneas posturas, y, una vez tachado con el anatema, no participa de la vida ntima de la sociedad cristiana. [93] He aqu la conciencia que debe formarse la Iglesia, y, por consiguiente, sus miembros. Las persecuciones durarn tanto como el mundo; pero, en medio de ellas, Dios enva sus consuelos y al final da la recompensa. 194] Gotia era el pas habitado por los godos en el norte de Europa. Estaba limitado: al norte, por Suecia y Noruega; al este y sur, por el Bltico, y al oeste, por el Cattegat y el Sund. Es la regin que hoy se llama Gothland. 195] Una de las causas de las persecuciones que los autores suelen aducir es la ley del imperio romano en la que se prohiba la magia. Baronio refiere esta leyenda al ao 313 despus de Cristo. Como la magia estaba condenada, a los cristianos se les buscaba como hechiceros, magos, y, por tanto, perturbadores del pueblo y gente que protegan los alzamientos contra la potestad imperial. La leyenda sobre la magia de Pedro, mediante la cual arrastraba a los hombres a Cristo, fu, sin duda, base para perseguir con ms encono esas artes. [96] Tertuliano en el Apologtico habla de que el crimen de infanticidio solan achacarlo a los cristianos. La verdad es que esto tena su fundamento, pero era falsamente atribuido a los cristianos. Agustn en De haeresibus (haer.26 y 27) dice que los herejes conocidos con el nombre de catafrigos y pepucianos acostumbraban a matar un nio pequeo y lo prensaban bien, formando de este modo el cuerpo y la sangre para la Eucarista. Indudablemente, esto dio pie a los paganos para que, al hablar de la ley del arcano, pensaran en estos crmenes de los herejes, y lo achacaran tambin a los cristianos. [97] Los sabios no estn de acuerdo en esta fecha. San Agustn da la fecha de Tertuliano y de Lactancio. [98] Aqu nos indica con bastante probabilidad la poca de composicin de este libro XVIII de la Ciudad de Dios. Baronio la fija en el ao 426; en cambio, Vives la alarga hasta el 429, fecha que creemos de todo punto inadmisible.

LIBRO

XIX

Versa sobre los fines de las dos ciudades, de la celestial y de la terrena. En l se hace una recensin de la diversas opiniones de los filsofos en torno a la felicidad de la vida. Y al paso que las refuta con gran lucidez y trabajo, prueba en qu consisten la felicidad y la paz de la ciudad o del pueblo cristiano. Y cul puede gozarse en la vida presente y esperarse en, la futura.

C A P I T U L O !
VARRN MENCIONA DOSCIENTOS OCHENTA Y FIN OCHO SISTEMAS

SOBRE EL PROBLEMA DEL

1. Y a q u e m e veo en la p r e c i s i n de t r a t a r de l o s fines de las d o s c i u d a d e s , de la t e r r e n a y de la celestial, v o y p r i m e r o a e x p o n e r , c u a n t o l o p e r m i t a el p l a n de la p r e s e n t e o b r a , l o s a r g u m e n t o s en q u e los h o m b r e s h a n f u n d a d o el l o g r o de l a felicidad en la i n f e l i c i d a d de esta v i d a . A l m i s m o t i e m p o h a r ver n o s l o p o r la a u t o r i d a d d i v i n a , sino t a m b i n p o r l a r a z n ,

LBER

XIX

In quo de finihus utriusque civitatis, terrenae ac caelestis, disputatur. Recensentur de bonorum et malorum finibus opiniones philosophorum, qui beatitudinem in hac vita facer ipsi sibi frustra conati sunt: qui durn. operosius refelluntur, ipsius civitatis caelestis, seu populi christiani beatitudo et pax quaenam, sit, qualisve hic haberi, vel in futurum sperari possit, demonstratur.

CAPUT

Q O D IN QAESTIONE, QUAM DE FINIBUS BONORUM ET MALORUM PHILOSOPHICA MSPUTATIO VENTILAVIT, DUCENTAS OCTOGINTA ET OCTO SECTAS ESSE POSSE VARRO PERSPEXERIT

1. Quoniam de civitatis utriusque, terrenae scilicet et caelestis, debitis finibus deinceps mihi video disputandum; prius exponenda sunt, quantum operis huius terminandi ratio patitur, argumenta mortalium, quibus sibi ipsi beatitudinem facer in huius vitae infelicitate moliti sunt, ut ab eorum rebus vanis spes nostra quid differat, quam Deus nobis de-

1362

U CIUDAD DE DIOS

XIX, 1, 2

XIX, 1, 2

FINES DE LAS DOS CIUDADES

1363

en gracia a los infieles, la gran diferencia que hay entre las vanidades de los filsofos, la esperanza, que nos ha dado Dios, y la realidad, es decir, la felicidad autntica que nos dar. Los filsofos han tratado por activa y por pasiva el fin de los tienes y de los males. Enfrascados en este problema con la mxima atencin, se han afanado en dar con el medio de hacer feliz al hombre. El fin de nuestro bien es aquel objeto por el que deben apetecerse los dems y l por s mismo. Y el fin del mal, aquel por el que deben evitarse los dems y l por s mismo. Al presente entendemos por fin del bien no un fin consumible hasta el no ser, sino perfectible hasta la plenitud, y por fin del mal no un fin que destruya el mal, sino que lo lleva al colmo. Estos fines son el sumo bien y el sumo mal. Los que hacen profesin de estudiosos de la sabidura en la vanidad de este mundo han trabajado lo indecible, como he dicho, por hallar y lograr el sumo bien y evitar el sumo mal en esta vida. Pero, aunque han cado en diversos errores, la luz natural no les ha permitido desviarse tanto del camino de la verdad, que no localicen el fin de los bienes y de los males unos en el nimo, otros en el cuerpo y otros en ambos. De esta triple divisin general, Marco Vairn, en su obra sutil y esmerada Sobre la filosofa, deduce tal variedad de opiniones, que, aadiendo pequeas diferencias, es fcil llegar a doscientas ochenta y ocho, si no reales, al menos posibles. 2. Con el fin de mostrar brevemente esto, es preciso arrancar desde el punto de partida de l. Hay cuatro cosas que los hombres buscan naturalmente, sin necesidad de maestro, ni de
dit, et res ipsa, hoc est vera beatitudo quam dabit, non tantum auctoritate divina, sed adhibita etiam ratione, qualem propter infideles possumus adhibere, olarescat. De finibus enira bonorum et malorum multa et multipliciter inter se philosophi disputarunt: quam quaestionem mxima intentione versantes, invenire conati sunt quid efficiat hominem beatum. Illud enim est finis boni' nostri, propter quod appetenda sunt caetera, ipsum autem propter seipsum: et illud finis mali, propter quod vitanda sunt caetera, ipsum autem propter se ipsum. Finem ergo boni nunc dicimus, non quo consumatur, ut non sit, sed quo perficiatur, ut plenum sit; et finem mali, non quo esse desinat, sed quo usque nocen do perducat. Fines itaque isti sunt, summum bonum, et summum malum. De quibus inveniendis, atque in hac vita summo bono adipiscendo, vitando autem summo malo, multum, sicut dixi, laboraverunt, qui studium sapientiae in huius saeculi vanitate professi sunt: nec tamen eos, quamvis diversis errantes modis naturae limes in tantum ab itinere veritatis deviare permisit, ut non alii in animo, alii in corpore, alii in utroque fines bonorum ponerent et malorum. Ex qua tripartita velut generalium distributione sectarum, Marcus Varro in libro de Philosophia tam multam dogmatum varietatem dilgenter et subtiliter scrutatus advertit, ut ad ducentas octoginta octo sectas, non quae iam essent, sed quae esse possent, adhibens quasdam differentias, facillime perveniret. 2. Quod ut breviter ostendam, inde oportet incipiam, quod ipse advertit, et posuit in libro memorato: quatuor esse quaedam, quae homines

doctrina, ni de industria, ni del arte de vivir, que se dice virtud y es adquirible. Y son: el placer, que es un movimiento agradable del sentido del cuerpo; el descanso, que excluye toda molestia corporal; las dos cosas juntas, llamadas por Epicuro con el nombre de placer; y los principios de la naturaleza, que comprenden estas y otras cosas, como, en el cuerpo, la integridad, sanidad e incolumidad de sus miembros, y en el nimo, las dotes, grandes o pequeas, de ingenio. Estas cuatro cosas, el placer, el descanso, el placer y el descanso y los principios de la naturaleza, estn tan arraigadas en nosotros, que la virtud adquirida por la doctrina o debe ser buscada por ellas, o ellas por la virtud, o unas y otras por s mismas. A este tenor, cada una de ellas se triplica, lo cual, evidenciado en una, es fcil descubrirlo en las dems. El placer del cuerpo sometido, preferido o asociado a la virtud del nimo, da origen a tres sectas. Est sometido a la virtud cuando se le toma como instrumento de la misma. As es deber de la virtud vivir para la patria, engendrar hijos para ellacosas que no pueden hacerse sin deleite corporal. Este placer se da tanto en el comer v beber para vivir como en el cohabitar para propagar la especie. Cuando es preferido a la virtud, es apetecido por s mismo, y en este caso la virtud no es ms que. un medio que obra solamente para conseguir o conservar el placer corporal. Esta vida es deforme, porque la virtud sirve al placer como a seor, si bien es cierto que esta virtud no merece tal nombre. Este infame sistema, sin embargo, tiene defensores y apologistas entre los filsofos. En fin, el placer
sine magistro, sine ullo doctrinae adminiculo, sine industria vel arte vivendi, quae virtus dicitur, et procul dubio discitur, velut naturaliter appetunt; aut voluptatem, qua delectabiliter movetur corporis sensus; aut quietem, qua fit ut nullam molestiam quisque corporis patiatur; aut utramque, quam tamen uno nomine voluptatis Epicurus appellat; aut universaliter prima naturae, in quibus et haec sunt, et alia, vel in corpore, ut membrorum integritas, et salus atque incolumitas eius; vel in animo, ut sunt ea quae vel parva, vel magna in hominum reperiuntur ingeniis. Haec igitur quatuor, id est, voluptas, quies, utrumque, prima naturae, ita sunt in nobis, ut vel virtus, quam postea doctrina inserir, propter haec appetenda sit, aut ista propter virtutem, aut utraque propter se ipsa: ac per hoc fiunt hinc duodecim sectae: per hanc enim rationem singulae triplicantur; quod cum in una demonstravero, difficile non erit id in caeteris invenire. Cum ergo voluptas corporis animi virtuti aut subditur, aut praefertur, aut iungitur, tripartita variatur diversitate sectarum. Subditur autem virtuti, quando in usum virtutis assumitur. Pertinet quippe ad virtutis officium, et vivere patriae, et propter patriam filios procreare: quorum neutrum fieri potest sine corporis voluptate. Nam sine illa nec cibus potusque sumitur, ut vivatur; nec concumbitur, ut generado propagetur. Cum vero praefertur virtuti, ipsa appetitur propter se ipsam, virtus autem assumenda creditur propter illam, id est, ut nihil virtus agat, nisi ad conseqnendam vel conservan dam corporis voluptatem: quae vita deformis est quidem, quippe ubi virtus servit dominae voluptati; quamvis nullo modo haec dicenda sit virtus: sed tamen etiam ista hor-

1364

M CIUBAD DE DIOS

XIX, 1, 2

x r X

lf 8

FINES DE tAS DOS CIUDADES

1365

se une a la virtud cuando ni el uno ni la otra son apetecidos el uno por el otro, sino que cada uno lo es por s mismo. Y como el placer, sujeto antepuesto o unido a la virtud, forma tres sectas, as sucede en la quietud, as en ambos y as en los principios de la naturaleza. Segn el vaivn de las opiniones humanas, esas cosas a veces estn sometidas, a veces preferidas, a veces unidas a la virtud, y as se forman doce sectas. Pero este nmero, a su vez, se duplica con aadir otra diferencia, la vida social. El que se adhiere a uno de estos doce sistemas lo hace o exclusivamente por s o por otro con quien comparte sus quereres. Habr, pues, doce de quienes piensan que debe defenderse cada sistema por s mismo, y otros doce que defienden que debe filosofarse de esta o de la otra manera no slo por s, sino por los otros, cuyo bien lo apetecen como propio. Y estos veinticuatro sistemas se duplican tambin aadiendo la diferencia propia de los nuevos acadmicos. Tenemos ya, pues, cuarenta y ocho. Cada cual puede defender y mantener una de esas veinticuatro opiniones como cierta, y as los estoicos han sostenido que el bien del hombre que le torna feliz consiste en la virtud; o como incierta o meramente verosmil, cual han credo los nuevos acadmicos. le aqu ya veinticuatro sectas de los filsofos que defienden su opinin como cierta en gracia a la verdad, y otras veinticuatro de los que las sostienen como inciertas por la verosimilitud. Adems, porque cada cual quede abrazar una de estas cuarenta y ocho sectas, o sirbilis turpitudo quosdam philosophos patronos et defensores suos habuil. Virtuti porro voluptas iungitur, quando neutra parum propter alteram, sed propter se ipsas ambae appetuntur. Qua^ropter sicut voluptas vel subdita, vel praelata, vel iuncta virtuti, tres sectas facit; ta quies, ita utrumque, ita prima naturae alias ternas inveniuntur eficere. Pro varietate quippe humanarum opinionum virtuti aliquando subduntur, aliquando praeferuntur, aliquando iunguntur, ac sic ad duodenarium sectarum numerum pervenitur. Sed iste quoque nuraerus duplicatur adhibita una differentia, socialis videlicet vitae: quoniam quisqus sectatur aliquam istarum duodecira sectarum, profecto aut propter se tantum id agit, aut etiam propter socium, cui debet hoc velle quod sibi. Quocirca duodecim sunt eorum, qui propter se tantum unamquamque tenendam putant; et aliae duodecim eorum, qui non solum propter se sic vel sic philosophan dum esse decernunt, sed etiam propter alios, quorum bonum appetunt sicut suum. Hae autem sectae viginti quatuor iterum geminantur, addita differentia ex Academicis novis, et fiunt quadraginta octo. Illarum quippe viginti quatuor unamquamque sectarum potest quisque sic tenere ac defender ut certam, quemadmodum defenderunt Stoici, quod homins bonum, quo beatus esset, in animi tantummodo virtute consisteret: potest alius ut incertam, sicut defenderunt Academici novi, quod eis etsi non certum, tamen verisimile videbatur. Viginti quatuor ergo fiunt per eos, qui eas velut certas propter veritatem, et aliae viginti quatuor per eos, qui easdem quamvis incertas propter verisimilitudinem sequendas putant. Rursus, quia unamquamque istarum quadraginta octo sectarum potest quisque sequi habilu caeterorum philosophorum, itemque potest alius ha-

guiendo el modo de vida de otros filsofos o siguiendo el de los cnicos, esta diferencia la duplican y suman noventa y seis. Adase que, como los hombres pueden defender cualquiera de ellas, o llevando una vida ociosa, a ejemplo de los que por gusto y posibilidad se entregaron a los estudios; o una vida negociosa, como los que juntaron el estudio de la filosofa con la administracin y el gobierno de la repblica: o una vida mixta, as los que han dedicado parte de su vida al ocio erudito y parte al negocio necesario. Estas diferencias pueden triplicar el nmero de sectas y subirlo hasta doscientas ochenta y ocho [ 1 ] . 3. He recogido esto del libro de Varrn lo ms sucinta y claramente que he podido, atenindome a su sentido y explicndolo a mi modo. Sigue un largo proceso para refutar esas opiniones y escoger una de ellas, que para l es la de los antiguos acadmicos, fundados por Platn, que mantuvieron sus doctrinas como ciertas hasta Polemn, cuarto representante de la Academia. Distingue a los antiguos de los nuevos acadmicos, segn los cuales todas las cosas son inciertas, opinin que tuvo su origen en Arcesilao, sucesor de Polemn. Y aade que la opinin de los acadmicos antiguos est exenta de error y de duda. Probar cada uno de estos puntos sera largo, Empero, no es conducente omitir el problema de plano. El rechaza en primer lugar todas las diferencias que han multiplicado el nmero de sectas, y las rechaza porque no est en ellas el fin del bien. Segn l, una secta filosfica no existe y no se diferencia de las otras sino por tener una concepcin propia sobre el fin de los bienes y de los males. Porque la bitu Gynicorum, ex hac etiam differentia duplicantur, et nonaginta sex fiunt. Deinde quia earum singulas quasque ita tueri nominas possunt atque sectari, ut aut otiosam diligant vitam, sicut hi qui tantummodo studiis doctrinae vacare voluerunt atque valuerunt; aut negotiosam, sicut hi qui cum philosopharentur, tamen administratione reipublicae regendisque rebus humanis occupatissimi fuerunt; aut ex utroque genere temperatam, sicut hi qui partim erudito otio, partim necessario negotio, alternantia vitae suae tmpora tribuerunt: propter has differentias potest etiam triplican numerus iste sectarum, et ad ducentas octoginta octo perduci. 3. Haec de Varronis libro, quantum potui, breviter ac dilucide posui. sententias eius meis explicans verbis. Quomodo autem refutatis caeleris unam eligat, quam vult esse Academicorum veterum, quos a Platone institutos usque ad Polemonem, qui ab illo quartus eius scholam tenuit, quae Academia dicta est, habuisse certa dogmata vult videri; et ob hoc distinguit ab Academicis novis, quibus incerta sunt omnia, quod philosophiae genus ab Arcesila coepit successore Polemonis; eamque sectam, id est veterum Academicorum, sicut dubitatione ita onlhi errore carere arbitretur, longum est per omnia demonstrare: nec tamen omni ex parte res omittenda est. Removet ergo prius illas omnes differentias, quae numerum multiplicavere sectarum: quas ideo removendas putat, quia non in eis est finis boni. eque enim existimat ullam philosophiae sectam esse dicendarn, quae non eo distet a caeteris, quod diversos habeat fines bonorom et malorum. Qxiandoquidem nulla est homini causa philosophandi

1366

LA CIUDAD DE DIOS

XIX, 1,3 XIX, 2


FINES DE LAS DOS CIUDADES

mica causa que lleva al hombre a fi osofar es el ser feliz [ 2 ] , " o aue le hace feliz es el fin del Lien. Por consiguiente, la secta que no tiene un punto de vista propio sobre el bien no merece el nombre de secta filosfica. Asi, cuando se pregunta <si el sabio debe llevar una vida social, teniendo esto como el sumo bien que hace feliz al hombre, procurar a su amigo todo el bien que se procura a s mismo, o si solo debe buscar Ja felicidad para s mismo, es cuestin no del sumo bien, sino de saber si debe asociarse a la participacin de ese bien, no por s mismo, sino por el compaero, de suerte que goce del bien de l como goza del propio. Asimismo, cuando se pregunta si deben considerarse todas las cosas como inciertas, siguiendo a los nuevos acadmicos, o como ciertas, siguiendo a los otros filsofos, no se pregunta cul es el fin del bien que debe perseguirse, sino si se debe dudar o no de la verdad de ese bien. En otros trminos, para decirlo con ms claridad, preguntar eso equivale a preguntar si debe seguirse ese bien tenindolo por verdadero o ms bien slo pareciendo verdadero, aunque en realidad sea falso. Pero unos y otros siguen un nico y mismo bien. La misma diferencia de hbito y costumbre de los cnicos no alude al fin del bien, sino al modo como debe vivir quien sigue el verdadero bien, sea cualquiera el que as le parezca. En fin, ha habido hombres que, haciendo radicar el bien sumo en los diversos objetos, unos en la virtud, otros en el placer, no dejaban el modo de vida que ha ganado a los cnicos el nombre. Sea cualquiera la diferencia que distingue a los cnicos de los dems filsofos, es cierto que nisi ut beatus sit: quod autem beatum facit, ipse est fins boni: nulla est igitur causa philosophandi, nisi finis boni: quamobrem quae nullum boni finem sectatur, nulla philosophiae secta dicenda est. Cum ergo quaeritur de sociali vita, utrum sit tenenda sapienti, ut summum bonum, quo fit homo beatus, ita velit et curet amici sui, quemadmodum suum, an suae tantummodo beatitudinis causa faciat quidquid facit; non de ipso summo bono quaestio est, sed de assumendo vel non assumendo socio ad huius participationem boni, non propter se ipsum, sed propter eumdem socium, ut eius bono ita gaudeat, sicut gaudet suo, tem cum quaeritur de Academicis novis, quibus incerta sunt omnia, utrum ita sint res habendae, in quibus philosophandum est, an, sicut alus philosophis placuit certas eas habere debeamus; non quaeritur quid in boni fine sectandum sit, sed de psms boni ventate, quod sectandum videtur, utrum sit, necne, dubitandum: hoc est, ut id plamus eloquar, utrum ita sectandum sit, ut qui sectatur, dicat esse verum; an ita, ut qui sectatur, dicat verum sibi videri, etiamsi torte sit falsum; taraen uterque sectetur unum atque dem bonum. n illa etiam differentia qu ae adhibetur ex habita et consuetudne Cyni2 T 1"** Qudam sit fins boni, sed utrum in lio habitu et veum v t w SU V 1 V e n d u m ei> 1i verum sectatur bonum, quodlibet ei ZZJntT ^r at,'-,Ue f:?tlindumDenique fuerunt, qui cum diversa \2ZTlt h a i a ' a H T t m e m ' a , i i voluptatem. eumdem tacen g n i q m tenendnm K p h l o s o P h \Cync discernuntur a caeters, ad elig noum ac tenendun, bonum. quo beati fierent, utique nil valebat. Nam

1367

careca de valor para la eleccin del bien beatificante. Porque, si importara algo, es indudable que la misma manera de vivir obligara a abrazar el mismo fin, y diverso modo de vida no permitira adherirse al mismo. C A P I T U L O II

REDUCCIN DE TODAS LAS SECTAS A TRES, HECHA POR VARRN

Cuando se pregunta cul de los tres gneros de vida debe elegirse, el ocioso, entregado a la contemplacin o bsqueda de la verdad; el negociante o activo, que acta en la gerencia de las cosas humanas, o el mixto, el bien supremo no es objeto de la pregunta. El problema versa sencillamente sobre cul de esos tres gneros facilita o dificulta el logro o la conservacin del bien supremo. Lo cierto es que el hombre, desde el momento que arriba a ese bien, es feliz. Empero, la paz del estudio, o la actividad pblica, o la alternativa de ambas, no dan inmediatamente la felicidad. Muchos pueden adaptar una de esas tres posturas y errar al apetecer el bien soberano que har feliz al hombre. Son cuestiones muy distintas la de los fines de los bienes y de los males, que constituye cada secta de filsofos, y las de la vida social, de la suspensin mental de los acadmicos, del vestido y alimento de los cnicos, y de los tres gneros de vida, el ocioso, el activo y el mixto. Este si aliquid ad hoc interesset, profecto idem habita eumdem finem sequi cogeret, et diversus habitas eumdem sequi finem non sineret. CAPUT II

QOMODO, REMOTIS MNIBUS DTFFERENTIIS, QUAE NON SECTAE, SED QUAESTIONES SUNT, AD TRTPARTITAM SUMMI BONI DEFINITIONEM V A R R O PERVENIAT, QUARUM TAMEN UNA SIT ELICENDA

In tribus quoque illis vitae generibus, uno scilicet non segniter, sed in contemplatione vel inquisitione veritatis otioso, altero in gerendis rebus humanis negotioso, tertio ex utroque genere temperato, cum quaeritur quid horum sit potius eligendum, non fins boni habet controversiam; sed quid horum trium difficultatem vel facilitatem afferat ad consequendum vel retinendum finem boni, id in ista quaestione versatur. Fins enim boni, cum ad eum quisque pervenerit, protinus beatum facit. In otio autem litterato, vel in negotio publico, vol quando ntrumque vicibus agitar, non continuo quisque beatus est. Multi quippe in quolibet horum trium possunt vivere, et in appetendo boni fine quo fit homo beatus, errare. Alia est igitur quaestio de finibus bonorum et malorum, quae unamquamque philosophorum sectam facit: et aliae sunt quaestiones de sociali vita, de cunctatione Academicorum, de vestitu et victu Cynicorum, de tribus vitae generibus, otioso, actuoso, et ex utroque modificato; quarum nulla est,

1368

LA CIUDAD DE DIOS

XIX, 2 XK,3,1
FINES DE IAS DOS CIXIDAIHIM

p r o b l e m a n o se p r e s e n t a al t r a t a r de los fines de los b i e n e s y de los m a l e s . P o r eso, M a r c o V a r r n , r e c h a z a n d o estas c u a t r o diferencias, a s a b e r , la v i d a social, l o s n u e v o s a c a d m i c o s , los cnicos y el t r i p l e g n e r o de vida, q u e h a c a s u b i r el n m e r o de sectas a d o s c i e n t a s ochenta y o c h o , y a l g u n a s o t r a s q u e t a l vez p u d i e r a n a a d i r s e , p o r q u e n o v e r s a n s o b r e la ciencia del s u m o b i e n , y, p o r t a n t o , n i son n i d e b e n l l a m a r s e sectas, ret o r n a a las doce p r i m e r a s , en q u e se t r a t a n i c a m e n t e de s a b e r cul es el b i e n del h o m b r e c u y a c o n s e c u c i n le h a g a feliz, p a r a d e m o s t r a r q u e s l o u n a de e l l a s es v e r d a d e r a y q u e l a s d e m s son f a l s a s . D e s c a r t a d o el t r i p l e g n e r o de v i d a , se s u b s t r a e n l a s dos t e r c e r a s p a r t e s a ese n m e r o , y q u e d a n n o v e n t a y seis sectas. R e s t a d a la diferencia p r o v e n i e n t e de los cnicos, se reducen a la m i t a d , y q u e d a n c u a r e n t a y o c h o . Q u i t e m o s la difer e n c i a r e l a t i v a a los n u e v o s a c a d m i c o s , y t o r n a a q u e d a r la m i t a d , o sea v e i n t i c u a t r o . P o r fin, s u b s t r i g a s e la diferencia r e l a c i o n a d a con la v i d a social, y el resto son doce, p u e s esta diferencia lo h a b a d u p l i c a d o . A estas doce n o se les p u e d e n e g a r el a p e l a t i v o de sectas, p o r q u e su p u n t o c e n t r a l es la b s q u e d a del b i e n s u p r e m o . H a l l a d o el b i e n s u p r e m o , su cont r a r i o es el m a l s u m o . E s t a s doce sectas n a c e n del t r i p l i c a d o de estos c u a t r o o b j e t o s : el p l a c e r , la q u i e t u d , los dos, y los p r i n c i p i o s de la n a t u r a l e z a , l l a m a d o s p o r V a r r n p r i m i g e n i o s . Estos c u a t r o o b j e t o s , en c u a n t o q u e p o r s e p a r a d o a veces estn s o m e t i d o s a la v i r t u d , p a r e c i e n d o a p e t e c i b l e s n o p o r s mismos, sino c o m o i n s t r u m e n t o s de la v i r t u d ; en c u a n t o q u e a veces son p r e f e r i d o s , d a n d o a e n t e n d e r q u e ra v i r t u d n o es necesaria p o r s m i s m a , s i n o p o r el l o g r o o c o n s e r v a c i n de esos in qua de bonorum et malorum finibus disputatur. Proinde quoniam Marcus Varro has quatuor adhibens differentias, id est, ex vita sociali, ex Academicis novis, ex Cynicis, ex isto vitae genere tripartito ad sectas ducentas octoginta octo pervenit, et si quae aliae possunt similiter adiici; remotis eis mnibus, quoniam de sectando summo bono nullam inferunt quaestionem, et ideo sectae nec sunt, nec vocandae sunt, ad illas duodecim, in quibus quaeritur quid sit bonum hominis, quo assecuto fit beatus, ut ex eis unam veram, caeteras falsas ostendat esse, revertitur. Nam remoto illo tripartito genere vitae, duae partes huius numeri detrahuntur, et sectae nonaginta sex remanent. Remota vero differentia ex Cynicis addita, ad dimidium rediguntur, et quadraginta octo fiunt. Auferamus etiam quod ex Academicis novis adhibitum est, rursus dimidia pars remanet, id est viginti quatuor. De sociali quoque vita quod accesserat, similiter auferatur, duodecim sunt reliquae, quas ista differentia, ut viginti quatuor fierent, duplicaverat. De his ergo duodecim nihil dici potest, cur sectae non sint habendae. Nihil quippe aliud in eis quaeritur, quam fines bonorum et malorum. Inventis autem bonorum finibus, prefecto e contrario sunt malorum. Hae autem ut fiant duodecim sectae, illa quatuor triplicantur, voluptas, quies, utrumquc, et prima naturae, quae primigenia Varro vocat. Haec quippe quatuor dum singillatim virtuti aliquando subduntur, ut non propter se ipsa, sed propter officium virtutis appetenda yideantur, aliquando praeferuntur, ut non propter se ipsa, sed propter

1369

objetos, y a veces estn u n i d o s a e l l a , siendo m este caso l a v i r t u d y e l l o s a p e t e c i b l e s p o r s m i s m o s , t r i p l i c a n el n m e r o c u a t r o y f o r m a n doce sectas. D e estos c u a t r o objetos, V i u r n q u i t a t r e s , a s a b e r , el p l a c e r , la q u i e t u d y el c o n j u n t o de stos, no p o r q u e los r e p r u e b e , s i n o p o r q u e los p r i n c i p i o s de la naturaleza implican placer y quietud. Q u necesidad hay, pues, d e h a c e r de estas dos cosas t r e s , a s a b e r , dos b u s c a n d o p o r s e p a r a d o el p l a c e r y la q u i e t u d , y la t e r c e r a b u s c a n d o los d o s a la vez, si los p r i n c i p i o s de l a n a t u r a l e z a e n t r a a n esas y o t r a s m u c h a s c o s a s ? T r e s sectas, segn l, d e b e n e x a m i n a r s e p a r a h a c e r l a eleccin e n t r e e l l a s . L a r a z n n o a d m i t e m s q u e u n a s o l a v e r d a d e r a , b i e n sea u n a de stas, b i e n o t r a , c o m o l u e g o v e r e m o s . E n el e n t r e t a n t o , c o n s i d e r e m o s b r e v e y c l a r a mente, a ser p o s i b l e , el m o d o u s a d o p o r V a r r n en su eleccin. Las t r e s sectas se r e d u c e n a e s t o : a a p e t e c e r los p r i n c i p i o s de la n a t u r a l e z a p o r la v i r t u d , o la v i r t u d p o r los p r i n c i p i o s de l a n a t u r a l e z a , o e n t r a m b o s , la v i r t u d y los p r i n c i p i o s de la naturaleza p o r s m i s m o s .

CAPITULO
TRES SISTEMAS SOBRE EL BIEN

II 1
DEL HOMBRE. CUL

SUPREMO

DEBA SER PREFERIDO. VARRN Y A N T O C O 1. V a r r n se a f a n a p o r definir el v e r d a d e r o e n t r e esos tres s i s t e m a s , y p r o c e d e de este m o d o . D a p o r s u p u e s t o q u e el s u m o b i e n q u e b u s c a l a filosofa n o es el s u m o b i e n de la haec adipiscenda vel conservanda necessaria virtus putetur, aliquando iungitur, ut propter se ipsa et virtus, et ista appetenda credantur; quaternarium numerum triplum reddunt, et ad duodecim sectas perveniunt. Ex illis autem quatuor rebus Varro tres tollit, voluptatem scilicet, et quietem, et utrumque: non quod eas improbet, sed quod primigenia illa naturae et voluptatem in se habeant, et quietem. Quid ergo opus est ex his duabus tria quaedam facer, do scilicet, dum singillatim appetuntur voluptas aut quies, et tertium, cum ambae simul; quandoquidem prima naturae et ipsas, et praeter ipsas alia multa contineant? De tribus ergo sectis ei placet diligenter esse tractandum, quaenam sit potius eligenda. Non enim veram plus quam unam vera ratio esse permittit, sive in his tribus sit, sive alicubi alibi, quod post videbimus. Interim de his tribus quomodo unam Varro eligat, quantum breviter aperteque possumus, disseramus. Istae nempe tres sectae ita fiunt, cum vel prima naturae propter virtutem, vel virtus propter prima naturae, vel utraque, id est, et virtus et prima naturae, propter se ipsa sunt expetenda. CAPTJT III

DE TRIBUS SECTIS SUMMUM HOMINIS BONUM QUAERENTIBUS, QUAM ELIGENDAM VARRO DEFINIAT, SEQUENS VETERIS ACADEMIAE. ANTIOCHO AUCTORE, SENTENTIAM

1. Quid ergo istorum trium sit verum atque sectandum, isto modo persuadere conatur. Primum, quia summum bonum in philosophia non

1370

LA CIUDAD DE DIOS

XIX, 3 , 1
X I X , 3, 2 MNES Dl U S DOS CIUDADIiS 1371

p l a n t a , n i de la b e s t i a , n i el de D i o s , s i n o el del h o m b r e . Y por eso cree q u e d e b e a q u i l a t a r s e el c o n c e p t o de h o m b r e [ 3 ] . Siente q u e su n a t u r a l e z a consta d e dos p a r t e s , c u e r p o y a l m a , y n o d u d a q u e la s u p e r i o r y m s n o b l e es el a l m a ; p e r o d u d a si el a l m a sola es el h o m b r e , de f o r m a q u e el c u e r p o sea p a r a e l l a lo q u e el c a b a l l o p a r a el c a b a l l e r o . El c a b a l l e r o , en efecto, n o es h o m b r e y c a b a l l o , s i n o h o m b r e solo, y se l l a m a c a b a l l e r o p o r q u e dice c i e r t a r e l a c i n al c a b a l l o . Y t a m b i n si es el h o m b r e s l o el c u e r p o , con cierta r e l a c i n al a l m a , c o m o la c o p a a la b e b i d a , p u e s q u e el vaso y la b e b i d a q u e c o n t i e n e n o se l l a m a n c o p a , sino q u e ese n o m b r e se da a la c o p a sola. E n fin, d u d a si ni el a l m a sola n i s o l o el c u e r p o , s i n o a m b o s a la vez, son el h o m b r e , y el t o d o lo f o r m a n l a s dos p a r t e s , as c o m o a dos p o t r o s u n c i d o s los l l a m a m o s b i g a , y u n o de ellos, el d e r e c h o o el i z q u i e r d o , es p a r t e de la b i g a , y a n i n g u n o p o r s e p a r a d o le d a m o s el n o m b r e de b i g a , s i n o a los dos j u n t o s . D e estas tres h i p t e s i s elige la t e r c e r a , y cree q u e el h o m b r e n o es n i el a l m a sola ni solo el c u e r p o , sino el a l m a y el cuerp o j u n t o s . Y, h a b l a n d o con lgica, a a d e q u e el s u m o b i e n beatificante del h o m b r e consiste en el c o n j u n t o de b i e n e s del a l m a y del c u e r p o . P o r eso cree q u e los p r i n c i p i o s de la naturaleza d e b e n a p e t e c e r s e p o r s m i s m o s , y la v i r t u d , el a r t e de vivir q u e e n s e a la ciencia, es el b i e n m s excelente e n t r e los bienes del a l m a . L a v i r t u d , o sea el a r t e de vivir, en r e c i b i e n d o los p r i n c i p i o s de la n a t u r a l e z a , i n d e p e n d i e n t e s de e l l a y anter i o r e s a t o d a ciencia, los a p e t e c e t o d o s p o r s m i s m a , y al mism o t i e m p o se a p e t e c e a s m i s m a . Y u s a de e l l o s y de s m i s m a arboris, non pecoris, non dei, sed hominis quaeritur, quid sit ipse homo, quaerendum putat. Sentit quippe in eius natura do esse quaedam, corpus et animam: et horum quidem duorum melius esse animam longeque praestabilius omnino non dubitat; sed utrum anima sola sit homo, ut ita sit ei corpus tanquam equus equiti. Eques enim non homo et equus, sed solus homo est: ideo tamen eques dicitur, quod aliquo modo se habeat ad equum. An corpus solum sit homo, aliquo modo se habens ad animam, sicut poculum ad potionem: non enim calix et potio, quam continet calix, simul dicitur poculum, sed calix solus; ideo tamen quod potioni continendae sit accommodatus. An vero nec anima sola, nec solum corpus, sed simul utrumque sit homo, cuius pars sit una sive anima sive corpus, ille autem totus ex utroque constet, ut homo sit: sicut dos equos iunctos bigas vocamus, quorum sive dexter, sive sinister, pars est bigarum, unum vero eorum quoquo modo se habeat ad alterum, bigas non dicimus, sed ambos simul. Horum autem trium hoc eligit tertium, hominemque nec animam solam, nec solum corpus, sed animam simul et corpus esse arbitratur. Proinde summum bonum hominis, quo fit beatus, ex utriusque rei bonis constare dicit, et animae scilicet et corporis. Ac per hoc prima illa naturae propter se ipsa existimat expetenda, ipsamque virtutem quam doctrina inserit velut artem vivendi, quae in animae bonis est excellentissimum bonum. Quapropter eadem virtus, id est ars agendae vitae, cum acceperit prima naturae, quae sine illa erant, sed tamen erant etiam quando eis doctrina adhuc deerat, omnia propter se ipsam appetit, simulque etiam se ipsam: omnibusque simul et se ipsa utitur, eo fine ut

con el fin de d e l e i t a r s e y gozar de t o d o s m s o m e n o s , s e g n q u e sean m a y o r e s o m e n o r e s . C u a n d o es n e c e s a r i o , d e s p r e c i a a l g u n o s m e n o r e s p o r a d q u i r i r o c o n s e r v a r los m a y o r e s . D e todos los b i e n e s del a l m a o del c u e r p o , la v i r t u d n o a n t e p o n e n i n g u n o a s m i s m a . E l l a h a c e b u e n u s o de s m i s m a y de los d e m s bienes q u e h a c e n feliz al h o m b r e . D o n d e e l l a n o est, los o t r o s b i e n e s , p o r m s a b u n d a n t e s q u e sean n o son p a r a b i e n del q u e los p o s e e , y, p o r t a n t o , n o m e r e c e n el n o m b r e de b i e n e s , p o r q u e n o p u e d e n ser t i l e s al q u e u s a m a l de e l l o s . L a v i d a del h o m b r e es, p u e s , feliz c u a n d o goza de la v i r t u d y de los d e m s b i e n e s del a l m a y del c u e r p o , sin los c u a l e s n o p u e d e subsistir la v i r t u d . Si goza t a m b i n de a l g u n o s o de m u c h o s o t r o s n o n e c e s a r i o s p a r a q u e s u b s i s t a la v i r t u d , es m s feliz, y si los p o s e e t o d o s sin f a l t a r l e n i n g u n o , n i del a l m a ni del c u e r p o , es felicsima. L a v i d a n o es lo m i s m o q u e la v i r t u d , p o r q u e n o t o d a v i d a es v i r t u d , s i n o slo la v i d a s a b i a . Y, sin e m b a r g o , la vida, sea c u a l fuere, p u e d e existir sin la v i r t u d , y la v i r t u d , en c a m b i o , n o p u e d e existir sin la v i d a . E s t o m i s m o d i r a de la m e m o r i a y de la r a z n , y si h a y a l g o m s de este t i p o en el h o m b r e . E s t a s son t a m b i n a n t e r i o r e s a la ciencia, y sin e l l a s n o p u e d e d a r s e ciencia a l g u n a , n i , p o r c o n s i g u i e n t e , la v i r t u d , q u e es f r u t o d e a p r e n d i z a j e . E n c u a n t o a los b i e n e s del c u e r p o , c o m o la ligereza, la h e r m o s u r a , l a s fuerzas y cosas p o r el estilo, la v i r t u d p u e d e e x i s t i r sin ellos, y e l l o s sin la virtud, y, sin e m b a r g o , son b i e n e s . S e g n estos filsofos, la v i r t u d los a m a t a m b i n p o r s m i s m a y u s a y goza de e l l o s c o m o le conviene [ 4 j . 2. A a d e n q u e esta v i d a feliz es t a m b i n u n a v i d a social,

mnibus delectetur atque perfruatur, magis minusque, ut quaeque nter se maiora atque minora sunt, tamen mnibus gaudens, et quaedam minora, si necessitas postulat, propter maiora vel adipiscenda vel tenenda, contemnens. Omnium autem bonorum vel animi vel corporis, nihil sibi virtus omnino praeponit. Haec enim bene utitur et se ipsa, et caeteris, quae hominem faciunt beatum, bonis. Ubi vero ipsa non est, quamlibet multa sint bona, non bono eius sunt, cuius sunt; ac per hoc iam nec eius bona dicenda sunt, cui male utenti utilia esse non possunt. Haec ergo vita hominis, quae virtute et alus animi et corporis bonis, sine quibus virtus esse non potest, fruitur, beata esse dicitur: si vero et alus, sine quibus esse virtus potest, vel ullis, vel pluribus, beatior: si autem prorsus mnibus, ut nullum omnino bonum desit, vel animi vel corporis, beatissima. Non enim hoc est vita, quod virtus; quoniam non omnis vita, sed sapiens vita virtus est: et tamen qualiscumque vita sine ulla virtute potest esse; virtus vero sine ulla vita non potest esse. Hoc et de memoria dixerim atque ratione, et si quid aliud tale est in homine. Sunt enim haec et ante doctrinam, sine his autem non potest esse ulla doctrina: ac per hoc nec virtus, quae utique discitur. Bene autem currere, pulchrum esse corpore, viribus ingentibus praevalere, et caetera huiusmodi talia sunt, ut et virtus sine his esse possit, et ipsa sine virtute: bona sunt tamen; et secundum istos etiam ipsa propter se ipsam diligit virtus, utiturque illis et fruitur. sicut virtutem decet. 2. Hanc vitam beatam etiam socialem perhibent esse, quae amicorum

1372

CIUDAD DB DIOS

XIX, 3 , 2
XIX, 4, 1 FINES DK LAS DOS CIUDADIt.4 1373

q u e nina los b i e n e s d e los a m i g o s p o r s m i s m o s c o m o los p r o p i o s y desea p a r a e l l o s lo q u e p a r a s m i s m o . Y esto sea q u e vivan en la m i s m a casa, c o m o la esposa, los h i j o s o los d o m s t i c o s ; o e n el l u g a r m i s m o en q u e est sita la casa, e s decir, en la m i s m a c i u d a d , c o m o los c i u d a d a n o s ; o en t o d o el o r b e , c o m o las n a c i o n e s u n i d a s p o r la s o c i e d a d h u m a n a ; o en el m u n d o , c o m p r e n d i d o b a j o el n o m b r e de cielo y t i e r r a , c o m o los dioses, q u e , segn esos filsofos, s o n a m i g o s del h o m b r e s a b i o , y a los c u a l e s n o s o t r o s d a m o s c o n s c i e n t e m e n t e el n o m b r e d e n g e l e s [ 5 j . Sostiene, a d e m s , q u e s o b r e la cuestin del s u m o b i e n y del s u m o m a l n o h a y l u g a r a d u d a s . E n esto r a d i c a la d i s t i n c i n q u e los s e p a r a de los n u e v o s a c a d m i c o s , a m n d e q u e les i n t e r e s a u n c o m i n o , q u e el filsofo siga este o el otro g n e r o d e vida, el d e los cnicos u o t r o , p a r a alcanz a r el s o b e r a n o b i e n . E n fin, e n c u a n t o a los t r e s g n e r o s d e vida, ocioso, activo y m i x t o , les p l a c e m s el t e r c e r o . V a r r n a s e g u r a q u e ste es el s e n t i r y las e n s e a n z a s d e los a n t i g u o s a c a d m i c o s , c u y o a u t o r fu A n t o c o , m a e s t r o d e C i c e r n y s u y o , a u n q u e en r e a l i d a d p a r e c e q u e C i c e r n sigui e n m s p u n t o s a los estoicos q u e a los a n t i g u o s a c a d m i c o s [ 6 ] . M a s q u n o s i m p o r t a a n o s o t r o s , q u e d e b e m o s j u z g a r d e las eosas en s, sab e r la o p i n i n de c a d a u n o de los h o m b r e s ?

C A P I T U L O

IV

S E N T R DE L O S CRISTIANOS SOBRE E S T E PUNTO DEI. SUPREMO BIEN

bona propter se ipsa diligat sicut sua, eisque propter ipsos hoc velit quod sibi; sive in domo sint, sicut coniux et liberi et quicumque domestici; sive n loco, ubi donuis eius est, sicuti est urbs, ut sunt hi qui cives vocantur; sive in toto orbe, ut sunt gentes, quas ei societas humana coniungit; sive in ipso mundo, qui censetur nomine caeli et terrae, sicut esse dicunt dos, quos volunt amicos esse homini sapienti, quos nos familiarius Angelos dicimus. De bonorum autem et e contrario malorum finibus negant ullo modo esse dubitandum, et hanc nter se et novos Acadmicos affirmant esse distantiam, nec eorum interest quidquam, sive cynico, sive alio quolibet habitu et victu in his finibus, quos veros putant, quisque philosophetur. Ex tribus porro illis vitae generibus, otioso, actuoso, et quod ex utroque compositum est, hoc tertium sibi placer asseverant. Haec sensisse atque docuisse Acadmicos veteres, Varro asserit, auctore Antiocho, magistro Ciceronis et suo, quem sane Cicero in pluribus fuisse Stoicum, quam veterem Academicum vult videri. Sed quid ad nos, qui potius de rebus ipsis iudicare debemus, quam pro magno de hominibus quid quisque senserit scire?

1. Si se n o s p r e g u n t a cul es el s e n t i r de la C i u d a d de D i o s s o b r e c a d a u n o de estos p u n t o s , en p r i m e r l u g a r s o b r e el fin de los b i e n e s y de los m a l e s , e l l a m i s m a r e s p o n d e r q u e la vida e t e r n a es el s u m o b i e n , y l a m u e r t e e t e r n a , el s u m o m a l . Y, c o m o consecuencia, q u e d e b e m o s vivir b i e n p a r a l o g r a r a q u l l a y e s q u i v a r sta. E s t e s c r i t o : El justo vive de la fe, p o r q u e , c o m o n o v e m o s a n n u e s t r o b i e n , es p r e c i s o q u e l o b u s q u e m o s p o r la fe. E l m i s m o vivir b i e n n o lo t e n e m o s d e p r o p i a cosecha si el q u e n o s d i o la fe, q u e n o s l l e v a a c r e e r en n u e s t r a d e b i l i d a d , n o n o s a y u d a a c r e e r y a s u p l i c a r . Quien e s c r e y e r o n q u e el fin de los b i e n e s y d e los m a l e s se h a l l a e n esta v i d a , y as r a d i c a r o n el s u m o b i e n en el c u e r p o o en el a l m a , o en los d o s j u n t o s , o, p a r a e x p r e s a r l o m s e x p l c i t a m e n te, en e l p l a c e r , o en la v i r t u d , o en a m b o s a l a v e z ; en la q u i e t u d , o en la v i r t u d , o en a m b o s ; en el p l a c e r y en la quietud u n i d o s , o en la v i r t u d , o en a m b o s ; e n los p r i n c i p i o s d e l a n a t u r a l e z a , o en la v i r t u d , o en u n o y o t r o ; stos, con e x t r a a v a n i d a d , h i c i e r o n d e p e n d e r la felicidad d e s m i s m o s [ 7 ] . L a V e r d a d se r i de este o r g u l l o al d e c i r p o r su p r o f e t a el S e o r : Conoc que los pensamientos de los hombres son vanos, o seg n el a p s t o l S a n P a b l o : El Seo?- conoce los pensamientos de los sabios y sabe que son vanos. CAPUT IV

DE SUMMO BONO ET SUMMO MALO QUID CHRISTIANI SENTIANT CONTRA PHII.OSOPHOS, QI SUMMUM LIONUM IN SE SIBI ESSE MXERUNT

1. Si ergo quaeratur a nobis, quid civitas Dei de his singulis interrogata respondeat, ac primum de finibus bonorum malorumque quid sentiat, respondebit aeternam vitam esse summum bonum, aeternam vero mortem summum malura: propter illam proinde adipiscendam, istamque vitandam, recte nobis esse vivendum. Propter quod scriptum est, Iustus ex fide vivitl: quoniam eque bonum nostrum iam videmus, unde oportet ut credendo quaeramus; neque ipsum recte vivere nobis ex nobis est, nisi credentes adiuvet et orantes, qui et ipsam fidem dedit, qua nos ab illo adiuvandos esse credamus. lili autem qui in ista vita fines bonorum et malorum esse putaverunt, sive in corpore, sive in animo, sive in utroque ponentes summum bonum; atque, ut id explicatius eloquar, sive in voluptate, sive in virtute, sive in utraque; sive in quiete, sive ln virtute, sive in utraque; sive in voluptate simul et quiete, sive in virtute, sive in utrisque; sive in primis naturae, sive in virtute, sive in utrisque: hic beati esse, et a se ipsis beati fieri mira vanitate voluerunt, Irrisit hos Veritas per prophetam dicentem, Novit Dominus cogitationes hominum; vel, sicut hoc testimonium posuit apostolus Paulus, Dominus novit cogitationes sapientium, quoniam vanae sunt'.
1

Hab. 3,4; Gal. 3,11.

'

Ps. 93,11; 1 Cor. 3,20.

1374

M CIUDAD DE DIOS

XDC, 4, 2

X I X , 4, 3

FINES DE IAS DOS CIUDADES

1375

2. Q u c a u d a l de e l o c u e n c i a b a s t a r a p a r a d e s c r i b i r l a s m i s e r i a s de esta v i d a ? C i c e r n lo h a e n s a y a d o a su m o d o en Acerca de la Consolacin a la m u e r t e de su h i j a ; p e r o q u corto q u e d a ! L o s p r i n c i p i o s de la n a t u r a l e z a , c u n d o , c m o , dnde p u e d e n p o s e e r s e en esta v i d a sin q u e estn sujetos a vaivenes sin c u e n t o ? A q u d o l o r y a q u i n q u i e t u d , afecciones o p u e s t a s al p l a c e r y a la q u i e t u d , n o est e x p u e s t o el c u e r p o del s a b i o ? L a a m p u t a c i n o d e b i l i d a d de m i e m b r o s es c o n t r a r i a a la integ r i d a d del h o m b r e ; la d e f o r m i d a d , a la b e l l e z a ; la e n f e r m e d a d , a la s a l u d ; la l a x i t u d , a las f u e r z a s ; la flojedad o pesadez, a la a g i l i d a d . Y d e c u l de estos m a l e s est exenta la c a r n e del s a b i o ? E l e q u i l i b r i o y el m o v i m i e n t o del c u e r p o , c u a n d o son p r o p i o s y a d e c u a d o s , se c u e n t a n t a m b i n e n t r e los p r i n c i p i o s de la n a t u r a l e z a . P e r o q u s u c e d e r si a l g u n a m a l a d i s p o s i c i n h a c e t e m b l a r los m i e m b r o s ? Q u s u c e d e r si la e s p i n a d o r s a l se c u r v a h a s t a q u e a r r a s t r e las m a n o s p o r el s u e l o , h a c i e n d o , e n cierto m o d o , c u a d r p e d o al h o m b r e ? N o d a r esto al t r a s t e con la b e l l e z a y el d e c o r o del e q u i l i b r i o y del m o v i m i e n t o corp o r a l ? Q u d e c i r de los b i e n e s p r i m a r i o s del a l m a , el sentido y el i n t e l e c t o , u n o d a d o p a r a p e r c i b i r la v e r d a d y o t r o p a r a c o m p r e n d e r l a ? M a s en c u a n t o a lo p r i m e r o , q u t a l qued a r o a q u se r e d u c i r el s e n t i d o , si, p o r n o d e c i r o t r a cosa, el h o m b r e se t o r n a ciego y s o r d o ? Y en c u a n t o a lo s e g u n d o , a d o n d e i r a p a r a r la r a z n y la i n t e l i g e n c i a , d n d e s e r n s e p u l t a d a s , si p o r a l g u n a e n i e r m e d a d se t o r n a loco el h o m b r e ? C u a n d o los frenticos d i c e n a b s u r d o s sin c u e n t o y h a c e n extrav a g a n c i a s a j e n a s y h a s t a c o n t r a r i a s a su b u e n p l a n de v i d a y a sus c o s t u m b r e s , si lo c o n s i d e r a m o s s e r i a m e n t e , bien lo h a y a m o s 2. Quis enim suficit, quantovis eloquentiae ilumine, vitae huius miserias explicare;" Quam lamentatus est Cicero in Consolatione de morte filiae, sicut potuit: sed quantum est quod potuit t a quippe quae dicuntur prima naturae, quanuo, ubi, quomouo tam cene se nauere m hac vita possunt, ut non sub mcertis casibus luctuent? Quis enim dolor contrarius voluptati, quae inquietudo contraria quieti, in corpus cadere sapientis non potesti1 Membrorum certe amputatio vel debilitas hominis expugnat incolumitatem, deormitas pulchrtuinem, imbecillitas samtatem, vires iassitudo, mobilitatem torpor, aut tarditas: ecquid horum est, quod nequeat in carnem sapientis irruere? Status quoque corporis atque motus, cura decentes atque congruentes sunt, nter naturae prima numerantur: sed quid si aliqua mala valetudo membra tremore concutiat'1 quid si usque ad ponendas in terram manus dorsi spina curvetur, et hominem quodammodo quadrupedem faciat? nonne omnem statuendi corporis et movendi speciem decusque pervertet? Quid ipsius animi primigenia quae appetlantur bona, ubi do prima ponunt propter comprehensionem perceptionemque veritatis, sensum et inteilectum? Sed qualis quantusque remanet sensus, si, ut alia taceam, fiat homo surdus et caecus? Ratio vero et intelligenta quo recedet, ubi sopietur, si aliquo morbo efiiciatur insanus? Phrenetici multa absurda cum dicunt, vel faciunt, plerumque a bono suo proposito et moribus aliena, imo suo bono proposito moribusque contraria, sive illa cogitemus, sive videamus, si digne consideremus, lacrymas tenere vix possuraus, aut forte nec possumus. Quid dicam de his, qui daemonum

visto, b i e n lo i m a g i n e m o s , a p e n a s p o d e m o s c o n t e n e r l a s l g r i m a s y l l o r a m o s [ 8 | . Y q u d i r de q u i e n e s sufren l a posesin de los d e m o n i o s ? D n d e est s e p u l t a d a su i n t e l i g e n c i a c u a n d o el e s p r i t u m a l i g n o usa, a su c a p r i c h o , del a l m a y del c u e r p o d e e l l o s ? Y q u i n a s e g u r a q u e este m a l n o p u e d e s o b r e v e n i r a l s a b i o en esta v i d a ? A n h a y m s : c u a n defectuosa es la p e r c e p c i n de la v e r d a d en esta c a r n e , segn l a s p a l a b r a s de la S a b i d u r a : El cuerpo corruptible agrava al alma, y la morada terrena deprime el sentido, que imagina muchas cosas! E l m p e t u o a p e t i t o de accin, si es q u e la e x p r e s i n t r a d u c e fielmente l a p a l a b r a g r i e g a pu-r|v, c o n t a d o t a m b i n e n t r e los p r i m e r o s p r i n c i p i o s de la n a t u r a l e z a , n o es a c a s o en los furiosos c a u s a de sus m o v i m i e n t o s y de esas a c c i o n e s q u e n o s h o r r o r i z a n , al p e r v e r t i r s e el s e n t i d o y t r a s t o r n a r s e l a r a z n ? 3 . E n fin, la m i s m a v i r t u d , q u e n o e n t r a en el n m e r o de los p r i n c i p i o s de la n a t u r a l e z a , p u e s q u e es f r u t o t a r d o de l a ciencia, p e r o q u e r e c l a m a p a r a s el p r i m e r p u e s t o e n t r e los b i e n e s h u m a n o s , q u h a c e s o b r e la t i e r r a sino g u e r r a c o n t i n u a c o n t r a l o s vicios, n o c o n t r a los e x t e r i o r e s , sino c o n t r a l o s inter i o r e s ; n o c o n t r a los a j e n o s , sino c o n t r a los p r o p i o s y p e r s o n a l e s ? E s t a g u e r r a la l i b r a s o b r e t o d o l a v i r t u d , l l a m a d a en g r i e g o cc<ppoavr| y en c a s t e l l a n o t e m p l a n z a , q u e t i e n e p o r o b j e t o f r e n a r l a l i b i d o c a r n a l , a fin de q u e sta n o lleve a l a m e n t e a c o n s e n t i r , d e s p e n d o s e en mil c r m e n e s . Y n o p e n s e m o s q u e n o h a y en n o s o l r o s vicio, c u a n d o la carne, c o m o dice el A p s tol, desea contra el espritu. A ese vicio se o p o n e directam e n t e u n a v i r t u d , s e a l a d a p o r l en estos t r m i n o s : Y el espatiuntur incursus? ubi habent absconditam vel obrutam intelligentiam suam, quando secundum suam voluntatem et anima eorum et corpore malignus utitur spiritus? Et quis confidit hoc malum in hac vita evenire non posse sapienti? Deinde perceptio veritatis in hac carne qualis aut quanta est, quando, sicut legimus in veraci libro Sapientiae, Corpus corruptibile aggravat animam, et deprimit terrena inhabitado sensum multa cogitantem? 3 mpetus porro vel actionis appetitus, si hoc modo recte latine appellatur ea quam Graeci vocant puriv, quia et ipsam primis naturae deputant bonis, nonne ipse est, quo geruntur etiam insanorum lli miserabiles motus, et facta quae horremus, quando pervertitur sensus ratioque sopitur? 3. Porro ipsa virtus, quae non est inter prima naturae, quoniam eis postea doctrina introdceme supervenit, cum sibi bonorum culmen vindicet humanorum, quid hic agit nisi perpetua bella cum vitiis, nec exterioribus, sed interioribus; nec alienis, sed plae nostris et propriis; mxime illa, quae graece aco<ppocrvr|, latine temperantia nominatur, qua carnales frenantur libdines, ne in quaeque flagitia mentem consentientem trahant? eque enim nullum est vitium, cum, sicut dicit Apostolus, Caro cocupiscit adversas spiritum: cui vitio contraria virtus est, cum, sicut dem dicit, Spiritus concupiscit adversus carnem. Haec enim, inquit, invicem adversantur; ut non ea quae vultis faciatisi. Quid autem facer volumus,
3 4

S a p . 0,15. G a l . 5,17.

1376

CIUDAD DE DIOS

XDC, 4, 4
XDC, 4, 4 FINES DE LAS DOS CIUDADES 1377

/>/-w t/esea contra la carne. Son principios, a a d e l, contrarios entre s, y por eso vosotros no hacis cuanto queris. Qu q u e r e m o s h a c e r c u a n d o q u e r e m o s l l e g a r a la perfeccin del s u m o Lien sino q u e la c a r n e n o desee c o n t r a el esp r i t u n i cree en n o s o t r o s este vicio c o n t r a el q u e desea el espr i t u ? M a s , a u n q u e q u e r a m o s h a c e r esto en la p r e s e n t e v i d a , c o m o n o p o d e m o s , p r o c u r e m o s s i q u i e r a , con la a y u d a de D i o s , n o ceder r i n d i e n d o el e s p r i t u a la c a r n e , q u e desea c o n t r a l, y n o c o n s e n t i r en la p e r p e t r a c i n del p e c a d o . D i o s n o s l i b r e de c r e e r q u e , d e s g a r r a d o s y l u c h a n d o a n en esta g u e r r a intestina, h e m o s l o g r a d o ya la felicidad sin la p o s e s i n de la victot o r i a . H a y a l g n s a b i o q u e n o sostenga este c o m b a t e i n t e r i o r c o n t r a sus p a s i o n e s ? [ 9 ] . 4. Q u d i r e m o s de la v i r t u d q u e se l l a m a p r u d e n c i a ? T o d a su v i g i l a n c i a n o se e n c a m i n a a d i s c e r n i r los b i e n e s de los m a l e s , p a r a b u s c a r sin e r r o r u n o s y h u i r o t r o s ? E l l a mism a es u n a p r u e b a de q u e e s t a m o s en el m a l y de q u e el m a l est en n o s o t r o s . E l l a n o s e n s e a q u e es u n m a l c o n s e n t i r en la l i b i d o p e c a m i n o s a y q u e es u n b i e n n o c o n s e n t i r en e l l a . Y ese m a l q u e la p r u d e n c i a n o s e n s e a a n o c o n s e n t i r y la t e m p l a n z a n o s h a c e c o m b a t i r , n i la p r u d e n c i a n i la t e m p l a n z a lo d e s c a r t a n en esta vida. Q u d e c i r de la j u s t i c i a , c u y o o b j e t o es d a r a cada u n o lo s u y o ? (As, e n el h o m b r e h a y u n o r d e n j u s t o y p r o c e d e n t e de la n a t u r a l e z a , segn el c u a l el a l m a est s o m e t i d a a D i o s y la c a r n e a l a l m a , y el a l m a y la c a r n e a D i o s . ) [ 1 0 ] . N o es verd a d q u e t a m b i n esta v i r t u d p r u e b a q u e a n t r a b a j a en esa o b r a y q u e t o d a v a n o h a l l e g a d o al fin de la m i s m a ? E l a l m a cum perfici volumus finem summi boni, nisi ut caro adversus spiritum non concupiscat, nec sit in nobis lioc vitium, contra quod spiritus concupiscat? Quod in hac vita quamvis velimus, quoniam facer non valemus, id saltem iu adiutorio Dei faciamus, ne carni concupiscenti adversus spiritum, spiritu succumbente cedamus, et ad perpetrandum peccatum nostra consensione pertrahamur. Absit ergo ut, quamdiu in hoc bello intestino sumus, iam nos beatitudinem, ad quam vincendo volumus pervenire, adeptos esse credamus. Et quis est usque adeo sapiens, ut contra libdines nullum habeat omnino conflictum? 4. Quid illa virtus, quae prudentia dicitur? nonne tota vigilantia sua bona discernit a malis, ut in illis appetendis istisque vitandis nullus error obrepat? Ac per lioc et ipsa nos in malis, vel mala in nobis esse testatur. Ipsa enim docet nos, malum esse ad peccandum consentir, bonumque esse ad peccandum non consentir libidini. Illud tamen malum, cui nos non consentir docet prudentia, facit temperantia, nec prudentia, nec temperantia tollit huic vitae. Quid iustitia, cuius munus est sua cuique tribuere (unde fit in ipso homine quidam iustus ordo naturae, ut anima subdatur Deo et animae caro, ac per hoc Deo et anima et caro), nonne demonstrat in eo se adhuc opere laborare potius, quam in huius operis iam fine requiescere? Tanto quippe mirras anima subditur Deo, quanto minus Deum in ipsis suis cogitationibus concipit; et tanto minus animae subditur caro, quanto magis adversus spiritum concupiscit. Quamdiu ergo nobis inest haec infirmitas, haec pestis, hic languor, quomodo nos iam salvos; et si

est, en efecto, t a n t o m e n o s s o m e t i d a a D i o s c u a n t o m e n o s p i e n sa en E l . Y la c a r n e est t a n t o m e n o s s o m e t i d a al e s p r i t u c u a n t o m s desea c o n t r a el e s p r i t u . Y m i e n t r a s a r r a s t r e m o s esta deb i l i d a d , este m o r b o , esta t a r a , c m o o s a r e m o s d e c i r q u e estam o s ya s a l v a d o s ? Y si n o e s t a m o s t o d a v a s a l v a d o s , c m o nos l l a m a r e m o s felices con la b i e n a n d a n z a final? L a fortaleza, v a y a a c o m p a a d a de c u a l q u i e r s a b i d u r a q u e sea, es el testigo m s i r r e f r a g a b l e de los m a l e s del h o m b r e , q u e e l l a se ve o b l i g a d a a t o l e r a r con p a c i e n c i a . M e m a r a v i l l a q u e los estoicos h a y a n t e n i d o la o s a d a de n e g a r la existencia de esos m a l e s y de a c o n s e j a r al sabio q u e , si son t a n fuertes q u e o n o p u e d e n o n o d e b e n s o p o r t a r l o s , se suicide y e m i g r e de esta v i d a . T a l es la e s t u p i d e z y el o r g u l l o de estos h o m b r e s q u e p r e t e n d e n h a l l a r el p r i n c i p i o de la felicidad en esta v i d a y en s m i s m o s . Y t a l es su d e s v e r g e n z a , que l l a m a n feliz al s a b i o , s e g n lo d e s c r i b e su v a n i d a d , a u n q u e q u e d e ciego, s o r d o , m u d o , fsicam e n t e i m p o s i b i l i t a d o , o est a t o r m e n t a d o con a q u e l l o s c r u e l e s d o l o r e s , o le s o b r e v e n g a otro m a l q u e se vea p r e c i s a d o a d a r s e la m u e r t e , f i n a l i z a n d o as esta v i d a . O h v i d a d i c h o s a , q u e rec u r r e a la m u e r t e p a r a d e j a r de s e r ! Si es feliz, siga v i v i e n d o , y si h u y e de e l l a m o v i d o p o r estos m a l e s , c m o es f e l i z ? N o son m a l e s a c a s o los q u e t r i u n f a n s o b r e la f o r t a l e z a y la o b l i g a n n o s o l a m e n t e a la r e n d i c i n , sino t a m b i n al d i s p a r a t e de cons i d e r a r feliz u n a v i d a que d e b e h u i r s e ? Q u i n es t a n ciego q u e n o vea q u e , si es feliz, n o d e b e h u i r s e ? Y si a d m i t e n q u e debe h u i r s e p o r el p e s o de la e n f e r m e d a d q u e la o p r i m e , poiq u n o r e c o n o c e n q u e es m i s e r a b l e , a l l a n a n d o su s o b e r b i a cerviz? U n a p r e g u n t a : C a t n se m a t p o r p a c i e n c i a o m s b i e n nondum salvos, quomodo iam beatos illa finali beatitudine dicere audebimus? Iam vero illa virtus, cuius nomen est fortitudo. in quantacumque sapientia evidentissima testis est humanorum malorum, quae compellitnr patientia tolerare. Quae mala Stoici philosophi miror qua fronte mala non esse contendant, quibus fatentur, si tanta fuerint, ut ea sapiens vel non possit, vel non debeat sustinere, cogi eura mortem sibimet inferre, atque ex hac vita emigrare. Tantus autem superbiae stupor est in his hominibus, hic se habere finem boni et a se ipsis fieri beatos putantibus, ut sapiens eorum, hoc est, qualem mirabili vanitate describunt, etiamsi excaecetur, obsurdescat, obmutescat, membris debilitetur, doloribus crucietur, et si quid aliud talium malorum dici aut cogitan potest, incidat in eum, quo sibi mortem cogatur inferre, hanc in his malis vitam constitutam, eos non pudeat beatam vocare. O vitam beatam, quae ut finiatur, mortis quaerit auxilium! Si beata est, maneatur in ea: si vero propter ista mala fugitur ab ea, quomodo est beata? Aut quomodo ista non sunt mala, quae vincunt fortitudinis bonum, eamdemque fortitudinem non solum sibi ceder, verum etiam delirare compellunt, ut eamdem vitam et dicat beatam, et persuadeat esse fugiendam? Quis usque adeo caecus est, ut non videat quod, si beata esset, fugienda non esset? Sed si propter infirmitatis pondus, qua premitur, hanc fugiendam fatentur; quid igitur causae est, cur non etiam miseram fracta superbiae cervice fateantur? Ptrum, obsecro, Cato ille patientia, an potius impatientia se peremit? Non

1378

LA CIUDAD DE DIOS

XIX, 4, 5

XIX, 4, 5

FINES DE I<AS DOS CIUDADIiS

1379

p o r i m p a c i e n c i a ? Y o creo q u e n o lo h u b i e r a h e c h o de h a b e r sufrido p a c i e n t e m e n t e la v i c t o r i a de C s a r . D n d e est su fort a l e z a ? Cedi, se r i n d i , fu t a n v e n c i d o , q u e a b a n d o n y desert de la v i d a feliz. O es q u e ya n o e r a feliz? E n t o n c e s e r a m i s e r a b l e . Y c m o n o s e r a n m a l e s los q u e h a c a n l a v i d a mis e r a b l e y d i g n a de h u i r s e ? [ 1 1 ] . 5. A u n los p e r i p a t t i c o s , los de la a n t i g u a A c a d e m i a , de los q u e V a r r n se m u e s t r a defensor, y c u a n t o s a d m i t e n la exist e n c i a de esos m a l e s , h a b l a n con m s t o l e r a n c i a . P e r o su errles t o d a v a e x t r a o , p o r q u e sostienen q u e la v i d a es feliz, a u n q u e esos m a l e s sean t a n d u r o s q u e o b l i g u e n p a r a h u i r l o s a inferirse la m u e r t e p o r p r o p i a c u e n t a . Los tormentos y los dolores del cuerpo son malesdice V a r r n , y tanto peores cuanto ms pueden aumentarse. Por eso, para verte libre de ellos, debes huir de esta vida. D e q u v i d a ? , p r e g u n t o y o . D e esta vida t a n c a r g a d a de m a l e s , r e s p o n d e l. Q u e es feliz en m e d i o de estos m a l e s , p o r los q u e dices que d e b e h u i r s e ? O es q u e la l l a m a s feliz j u s t a m e n t e p o r q u e te es lcito a p a r t a r t e de esos m a l e s con la m u e r t e ? Q u p a s a r a si, p o r u n o c u l t o j u i c i o de D i o s , f u e r a s r e t e n i d o e n t r e estos m a l e s , sin p e r m i t r s e t e m o r i r ni s e p a r a r l e j a m s de e l l o s ? A la v e r d a d q u e e n t o n c e s d a r a s a esta vida, p o r lo m e n o s , el calificativo de m i s e r a b l e . N o deja, p u e s , de ser m i s e r a b l e p o r ser p r e s t o a b a n d o n a d a , p u e s t o q u e , si fuera e t e r n a , t m i s m o l a t a c h a r a s de m i s e r a b l e . Y n o p o r ser b r e v e d e b e p a r e c e m o s q u e n o es m i s e r i a , o q u e m a y o r a b s u r d o t o d a v a , p o r ser u n a m i s e r i a b r e v e , d e b e l l a m a r s e f e l i c i d a d . H a y en esos m a l e s u n a enim hoc fecisset, nisi victoriara Caesaris impatienter tulisset. Ubi est fortitudo? Nempe cessit, nempe succubuit, nempe usque adeo superata est, ut vitam beatam derelinqueret, desereret, fugeret. An non erat iam beata? Misera ergo erat. Quomodo igitur mala non erant quae vitam miseram fugiendamque faciebant? 5. Quapropter etiam ipsi, qui mala ista esse confessi sunt, sicut Peripatetici, sicut veteres Academici, quorum sectam Varro defendit, tolerabilius quidem loquuntur: sed eorum quoque mirus est error, quod in his malis, etsi tam gravia sint, ut morte fugienda sint, ab ipso sibimet illata, qui haec patitur, vitam beatam tamen esse contendunt. Mala sunt, inquit, tormenta atque cruciatus corporis; et tanto sunt peiora, quanto potuerint esse maiora; quibus ut careas, ex hac vita fugiendum est. Qua vita, obsecro? Hac, inquit, quae tantis aggravatur malis. Certe ergo beata est in eisdem ipsis malis, propter quae dicis esse fugiendam? An ideo beatam dicis, quia licet tibi ab his malis morte discedere? Quid si ergo in eis aliquo iudicio divino tenereris, nec permittereris mori, nec unquara sine illis esse sinereris? Nempe tune saltem miseram talem dceres vitam. Non igitur propterea misera non est, quia cito relinquitur: quandoquidem si sempiterna sit, etiam abs te ipso misera iudicatur. Non itaque propterea, quoniam brevis est, nulla miseria debet videri; aut, quod est absurdius, quia brevis miseria est, ideo etiam beatitudo appellari. Magna vis est in eis malis, quae cogunt hominem, secundum ipsos etiam sapientem. sibimet auferre quod homo est: cum dicant, et verum dicant, hanc esse naturae primam quodammodo et maximam vocem, ut homo concilietur sibi, et

g r a n fuerza q u e o b l i g a al h o m b r e e i n c l u s o al s a b i o , segn ellos, a d e j a r de ser h o m b r e . P o r q u e d i c e n y dicen v e r d a d q u e ste es el g r i t o p r i m e r o y s u p r e m o de la n a t u r a l e z a : q u e el h o m b r e se a m e a s m i s m o y h u y a , c o m o c o n s e c u e n c i a , n a t u r a l m e n t e la m u e r t e [ 1 2 ] . Y es t a n a m i g o de s p r o p i o , q u e q u i e r e ser a n i m a l y c o n s e r v a r esta u n i n n t i m a de c u e r p o y a l m a , y a p e tece esto con v e h e m e n c i a . H a y u n a g r a n v i o l e n c i a en esos males, q u e s u p e r a n el s e n t i d o de la n a t u r a l e z a , q u e lleva a e v i t a r la m u e r t e a t o d a costa y p o r t o d o s l o s m e d i o s . Y lo s u p e r a de tal f o r m a , q u e a h o r a desea y a p e t e c e l a m u e r t e , y si n o h a y q u i e n se la d, el h o m b r e se la infiere a s m i s m o p o r su p r o p i a m a n o . H a y u n fuerte p o d e r en esos m a l e s q u e h a c e n a la fort a l e z a h o m i c i d a , si es q u e en este caso d e b e l l a m a r s e fortaleza, p u e s q u e , v e n c i d a p o r e l l o s de f o r m a t a l que. e l l a , q u e c o m o v i r t u d se h a b a h e c h o c a r g o del g o b i e r n o y de la defensa del h o m b r e , n o slo n o p u e d e c o n s e r v a r su ser p o r l a p a c i e n c i a , s i n o q u e y esto es lo t r i s t e ! s e ve o b l i g a d a a d a r s e la m u e r te. E s v e r d a d q u e el s a b i o d e b e sufrir p a c i e n t e m e n t e la m u e r t e , p e r o c u a n d o viene de m a n o e x t r a a . Si, p u e s , s e g n ellos, se ve o b l i g a d o a i n f e r r s e l a a s m i s m o , es p r e c i s o a d m i t i r q u e t a l e s a c c i d e n t e s son p a r a e l l o s n o slo m a l e s , s i n o m a l e s i n t o l e r a b l e s , q u e les o b l i g a n a c o m e t e r ese d e s a f u e r o . U n a v i d a o p r i m i d a p o r el p e s o de t a n t a s y t a l e s m i s e r i a s , o sujeta a los a c o n t e c e r e s e x t e r n o s , n o sera j a m s l l a m a d a feliz si los h o m b r e s , q u e le d a n ese n o m b r e , c o m o ceden a la i n f e l i c i d a d v e n c i d o s p o r ese a l u d de m a l e s q u e los l l e v a a d a r s e m u e r t e , se d i g n a r a n ceder a la f e l i c i d a d r i n d i n d o s e a la e v i d e n c i a de l a s r a z o n e s e n la b s q u e d a de la v i d a feliz, y n o c r e y e r a n q u e en esta m o r t a l i d a d se d e b e g o z a r del s u m o b i e n . A q u l a s v i r t u d e s m i s m a s , lo m s n o b l e y til del h o m b r e , c u a n t o m a y o r a y u d a n o s b r i n d a n conpropterea mortem naturaliter fugiat; ita sibi amicus, ut esse se animal, et in hac coniunctione corporis atque animae vivere velit, vehementerque appetat. Magna vis est in eis malis', quibus iste naturae vincitur sensus, quo mors Omni modo mnibus viribus conatibusque vitatur; et ita vincitur, ut quae vitabatur, optetur, appetatur, et, si non potuerit aliunde contingere, ab ipso homine sibimet ineratur. Magna vis est in eis malis, quae fortitudinem faciunt homicidam: si tamen adhuc dicenda est fortitudo, quae ita his malis vincitur, ut hominem, quem, sicut virtus, regendum tuendumque suscepit, non modo non possit per patientiam custodire, sed ipsa insuper cogatur occidere. Debet quidem etiam mortem sapiens ierre patienter, sed quae accidit aliunde: secundum istos autem si eam sibi ipse inerre compellitur, proferto fatendum est eis, non solum mala, sed intolerabilia etiam mala esse, quae hoc eum perpetrare compellunt. Vita igitur, qua istorum tam magnorum tamque gravium malorum aut premitur oneribus, aut subiacet casibus, nullo modo beata diceretur, si nomines qui hoc dicunt, sicut victi malis ingravescentibus, cum sibi ingerunt mortem, cedunt infelicitati, ita victi certis rationibus, cum quaerunt beatam vitam, dignarentur ceder veritati, et non sibi putarent in ista mortalitate fine summi boni esse gaudendum; ubi virtutes ipsae, quibus hic certe nihil melius atque utilius in homine reperitur, quanto maiora sunt adiutoria

i3'g>

lk

CIUDAD DE DIOS

X I X , 4, 5

XIX, 5

FINES DE LAS DOS CIUDADES

1S81

tra la v i o l e n c i a d e los p e l i g r o s , de los d o l o r e s y de los t r a b a j o s , t a n t o m s fieles testigos son d e las m i s e r i a s . P o r q u e , si n o son v e r d a d e r a s v i r t u d e s y stas n o p u e d e n p o s e e r l a s sino los q u e tienen u n a verdadera piedad, no permiten a nadie librarse de m i s e r i a a l g u n a . Y n o h a c e n esta p r o m e s a p o r q u e l a s verd a d e r a s v i r t u d e s n o s a b e n m e n t i r . P r o m e t e n , eso s, q u e la v i d a h u m a n a , c o n s t r e i d a a , ser m i s e r a b l e e n t r e los m i l m a l e s de este m u n d o , p u e d e ser feliz con la e s p e r a n z a y a la vez salva [ 1 3 ] . P o r q u e c m o ser feliz si n o es a n s a l v a ? P o r e s o , el a p s t o l S a n P a b l o , h a b l a n d o , n o de l o s h o m b r e s i m p r u d e n tes, i m p a c i e n t e s , i n t e m p e r a n t e s e i n i c u o s , s i n o de los q u e viven s e g n la v e r d a d e r a p i e d a d y tienen v i r t u d e s a u t n t i c a s , d i c e : Porque no somos salvos sino en esperanza. Pero no se dice que uno tenga esperanza de aquello que ya ve, pues lo que uno ya ve, cmo lo podr esperar? Si esperamos, pues, lo que no vemos todava, lo aguardamos por la paciencia. L a felicidad s i g u e el m i s m o c a m i n o q u e la s a l v a c i n , el d e la e s p e r a n z a . Y c o m o la s a l v a c i n n o la t e n e m o s p r e s t o , sino q u e la e s p e r a m o s f u t u r a , as p a s a con la f e l i c i d a d . E s t a c l u s u l a : por la paciencia, est p u e s t a p o r q u e v i v i m o s e n t r e m a l e s , q u e es p r e c i s o tolerar pacientemente, hasta que logremos los bienes inefables que nos deleitarn plenamente. Entonces no h a b r ya nada que t o l e r a r . L a s a l v a c i n de la o t r a v i d a ser, p o r c o n s i g u i e n t e , la felicidad final. Y los filsofos, q u e n o q u i e r e n c r e e r p o r q u e n o ven, se f o r j a n a su a n t o j o el f a n t a s m a de u n a felicidad t e r r e n a , f u n d a d o s e n u n a v i r t u d t a n t o m s e n g a o s a c u a n t o m s soberbia. contra vim periculorum, laborum, dolorum, tanto fideliora testimonia mseriarum. Si enim verae virtutes sunt, quae nisi in eis, quibus vera inest pietas, esse non possunt; non se profitentur hoc posse ut nullas miserias patiantur nomines, in quibus sunt: eque enim mendaces sunt verae virtutes, ut hoc profiteantur; sed ut vita humana, quae tot et tantis huius saeculi malis esse cogitur misera, spe futuri saeculi sit beata, sicut et salva. Quomodo enim beata est, quae nondum salva est? Unde et apostolus Paulus non de hominibus imprudentibus, impatientibus, intemperantibus et iniquis, sed de his qui secundum veram pietatem viverent, et ideo virtutes quas haberent, veras haberent, ait, Spe enim salvi facti sumas. Spes autem quae videtur, non est spes: quod enim quis videt, quid sperat? Si autem quod non videmus speramus, per patientiam exspectamus s . Sicut ergo spe salvi, ita spe beati facti sumus: et sicut salutem, ita beatitudinem, non iam tenemus praesentem, sed exspectamus futuram: et hoc per patientiam; quia in malis sumus, quae patienter tolerare debemus, doee ad illa veniamus bona ubi omnia erunt, quibus ineffabiliter delectemur; nihil erit autem, quod iam tolerare debeamus. Talis salus, quae in futuro erit saeculo, ipsa. erit etiam finalis beatitudo. Quam beatitudinem isti philosophi, quoniam non videntes nolunt credere, hic sibi conantur falsissimam fabricare, quanto superbiore, tanto mendaciore virtute.
5

C A P I T U L O

L A VIDA S O C I A L Y S U S D I F I C U L T A D E S

N u e s t r a m s a m p l i a a c o g i d a a la o p i n i n de q u e la v i d a del sabio es v i d a d e s o c i e d a d . P o r q u e d e d n d e se o r i g i n a r a , c m o se d e s a r r o l l a r a y c m o l o g r a r a su fin la C i u d a d d e D i o s o b j e t o d e esta o b r a , cuyo l i b r o X I X e s t a m o s e s c r i b i e n d o a h o r a s i la v i d a d e los s a n t o s n o f u e r a v i d a s o c i a l ? M a s q u i n ser c a p a z d e e n u m e r a r l a infinidad y g r a v e d a d de l o s m a l e s a q u e est sujeta la s o c i e d a d h u m a n a e n esta m s e r a condicin m o r t a l ? Quin bastar a p o n d e r a r l o s ? Escuchen a u n o d e s u s p o e t a s c m i c o s , q u e p o n e e n b o c a de u n p e r s o n a j e , con la a p r o b a c i n d e t o d o el a u d i t o r i o , estas p a l a b r a s : Tom esposa y all experiment toda miseria. Me nacieron los hijos, y otro cuidado ms. Y q u d e c i r d e los c h o q u e s de a m o r , d e s c r i t o s p o r el m i s m o Terencio, injurias, sospechas, enemistades, guerra h o y y maan a p a z ? N o e s v e r d a d q u e las c o p a s h u m a n a s r e b o s a n d e estos l i c o r e s ? N o es v e r d a d q u e esto s u c e d e t a m b i n con f r e c u e n c i a en los a m o r e s h o n e s t o s e n t r e a m i g o s ? [ 1 4 ] . N o es v e r d a d q u e los h o m b r e s s e n t i m o s p o r d o q u i e r i n j u r i a s , s o s p e c h a s , enemistades y g u e r r a s ? E s t o s son m a l e s c i e r t o s , p e r o la p a z es u n b i e n i n c i e r t o , p o r q u e d e s c o n o c e m o s los c o r a z o n e s d e a q u e l l o s c o n q u i e n e s q u e r e m o s t e n e r l a , y, a u n q u e los c o n o z c a m o s h o y , n o sab e m o s q u s e r n m a a n a . Q u i n e s s u e l e n o, a l m e n o s , d e b e n CAPUT V

DE SOCIAM VITA, QUAE CUM MXIME EXPETENDA SIT, MULTIS OFFENSIOWBUS SAEPE SUBVERTITDR

Quod autem socialem vitam volunt esse sapientis, nos multo amplius approbamus. Nam unde ista Dei civitas, de qua huius operis ecce iam undevicesimum librum versamus in manibus, vel inchoaretur exortu, vel progrederetur excursu, vel apprehenderet dbitos fines, si non esset socialis vita sanctorum? Sed in huius mortalitatis aerumna quot et quantis abundet malis societas humana, quis enumerare valeat? quis aestimare sufficiat? Audiant apud cmicos suos hominem cum sensu atque consensu omnium hominum dicere: Duxi uxorem, quam ibi raiseriatn vidi! Nati filii, Alia cura G. Quid itidem illa, quae in amore vitia commemorat idem Terentius, iniuriae, suspiciones, inimicitiae, bellum, pax xursum': nonne res humanas ubique impleverunt? nonne et in amicorum honestis amoribus plerumque contingunt? nonne his usquequaque plenae sunt res humanae, ubi iniurias, suspiciones, inimicitias, bellum, mala certa sentimus; pacem vero incertum bonum, quoniam corda eorum, cum quibus eam tenere volumus, ignoramos; et si nosse hodie possemus, qualia eras futura es-sent utique' TERENT., Aielphorum aot.5 scen.4 v. 13-14. . Eunuch. act.i scen.t v.14-16,

Rom. 8,24 t 25.

1382

I,A CIUDAD DE DIOS

XIX, 5

XIX, 6

FINES DE LAS DOS CIUDADS

1383

t e n e r m s a m i s t a d e n t r e s q u e q u i e n e s se c o b i j a n b a j o u n m i s m o t e c h o , en u n a m i s m a c a s a ? Y, sin e m b a r g o , q u i n de sos est seguro cuando v e l o s males acaecidos p o r ocultas maquinaciones, m a l e s t a n t o m s a m a r g o s c u a n t o m s d u l c e fu la p a z considerad a c o m o v e r d a d e r a , s i e n d o u n a a s t u t a ficcin? E s t o h i z o d e c i r a C i c e r n estas p a l a b r a s , q u e h i e r e n el c o r a z n , i n v i t a n a l l o r a r y a r r a n c a n l g r i m a s : N o h a y t r a i c i o n e s m s p e l i g r o s a s q u e aquel l a s q u e se c u b r e n con la m s c a r a del afecto o con n o m b r e d e p a r e n t e s c o . P o r q u e es fcil p o n e r s e en g u a r d i a c o n t r a el enemig o d e c l a r a d o ; p e r o , ay, c u a n difcil es d a r con el m e d i o de r o m p e r u n a t r a m p a secreta, i n t e r i o r y d o m s t i c a , q u e e n c a d e n a a n t e s de p o d e r r e c o n o c e r l a y d e s c u b r i r l a ! P o r este m o t i v o n o p u e d e orse t a m p o c o sin d o l o r en el c o r a z n a q u e l l a voz divin a : Los enemigos del hombre sern los habitantes de su propia casa. P o r q u e , a u n c u a n d o a l g u i e n sea t a n fuerte q u e a g u a n t e con p a c i e n c i a o t a n v i g i l a n t e q u e se g u a r d e con p r u d e n c i a de l a s m a q u i n a c i o n e s q u e h a c e c o n t r a l u n a a m i s t a d fingida, neces a r i a m e n t e h a de ser p a r a l u n g r a v e t o r m e n t o el m a l de esos prfidos h o m b r e s , si l es b u e n o , al d a r s e c u e n t a de q u e e l l o s son p s i m o s . Y esto, b i e n f u e r a n s i e m p r e m a l o s y se fingieran t a l e s , b i e n h a y a n t r o c a d o su b o n d a d en m a l i c i a [ 1 5 ] . Si la casa, refugio c o m n en estos m a l e s q u e a c e c h a n a los h o m b r e s , n o est s e g u r a , q u ser de la c i u d a d ? Q u ser de la c i u d a d , t a n t o m s l l e n a de p l e i t o s , civiles y c r i m i n a l e s , c u a n t o m a y o r es, a u n q u e e s c a p e a las t u r b u l e n t a s sediciones, con frecuencia s a n g r i e n t a s , y a l a s g u e r r a s civiles, sucesos de los q u e a veces se ven l i b r e s las c i u d a d e s , p e r o de los p e l i g r o s n u n c a ? nesciremus? Qui porro nter se amiciores solent esse, vel debent, quam qui una etiam continentur domo? Et tamen quis inde securus est, cum tanta saepe mala ex eorum occultis insidiis exstiterint; tanto amariora, quanto pax dulcior fuit; quae vera putata est, cum astutissime fingeretur? Propter quod omnium pectora sic attingit, ut cogat in gemitum, quod ait Tullius: Nullae sunt occultiores insidiae, quam hae quae latent in simulatione officii, aut in aliquo necessitudinis nomine. Nam eum qui palam est adversarius, facile cavendo vitare possis: hoc vero occultum, intestinum ac domestcum malum non solum existit, verum etiam opprimit, antequam prospicere atque explorare potueris 8. Propter quod etiam divina vox illa, Et inimici hominis, domestici eius 9, cum magno dolore cordis auditur; quia etsi quisque tam fortis sit, ut aequo animo perferat; vel tam vigilans, ut prvido consilio caveat, quae adversus eum molitur amicitia simulata: eorum tamen hominum perfidorum malo, cum eos esse pessimos experitur, si ipse bonus est, graviter excrucietur necesse est; sive semper mali fuerint, et se bonos finxerint, sive in istam malitiam ex bonitate mutati sint. Si ergo domus commune perfugium in his malis humani generis tuta non est, quid civitas, quae quanto maior est, tanto forum eius litibus et civilibus et criminalibus plenius, etiamsi quiescant, non solum turbulentae, verum saepius et cruentae seditiones, ac bella civilia, a quorum eventis sunt aliquando liberae civitates, a periculis nunquam?
8 CICER., in Vcrrem act.2 l.i C.15. Mt. 10,36.

CAPITULO

VI

E R R O R D E L O S J U I C I O S H U M A N O S CUANDO LA VERDAD E S O C U L T A

Q u d e c i r de l o s j u i c i o s q u e l o s h o m b r e s d a n s o b r e l o s h o m b r e s , a c t i v i d a d q u e n o p u e d e f a l t a r en l a s c i u d a d e s p o r m s en p a z q u e e s t n ? H e m o s p e n s a d o a l g u n a vez en cules, c u a n m i s e r a b l e s y c u a n d o l o r o s o s s o n ? J u z g a n q u i e n e s n o p u e d e n l e e r en l a s c o n c i e n c i a s de q u i e n e s son j u z g a d o s . D e a q u n a c e con f r e c u e n c i a l a n e c e s i d a d de r e c u r r i r con torm e n t o s a testigos inocentes p a r a d e c l a r a r la v e r d a d de u n a causa a j e n a . Y q u d i r del t o r m e n t o q u e se h a c e sufrir a l a c u s a d o en su p r o p i a c a u s a ? Y q u , c u a n d o p a r a s a b e r si es c u l p a b l e le a t o r m e n t a n , y, siendo i n o c e n t e , se le i m p o n e n p e n a s c i e r t a s p o r u n c r i m e n i n c i e r t o , n o p o r q u e se d e s c u b r e q u e lo h a c o m e t i d o , s i n o p o r q u e se i g n o r a q u e n o lo h a c o m e t i d o ? L a i g n o r a n c i a del j u e z es, con frecuencia, la d e s d i c h a del inocente. Y lo eme es m s i n t o l e r a b l e , m s de l l o r a r y m s d i g n o , si fuera p o s i b l e , de u n r i e g o a b u n d o s o de l g r i m a s es q u e , orden a n d o el j u e z a t o r m e n t a r al r e o p a r a n o h a c e r m o r i r a u n inocente p o r i g n o r a n c i a , sucede, p o r la m i s e r i a de esa i g n o r a n c i a , q u e m a t a al a t o r m e n t a d o e i n o c e n t e a q u i e n h a b a a t o r m e n t a d o p a r a n o m a t a r l e i n o c e n t e . Si, s e g n la d o c t r i n a de estos filsofos, el reo a m a r a m s h u i r de la v i d a q u e s u f r i r p o r m s t i e m p o esos t o r m e n t o s , d i r a q u e h a c o m e t i d o u n c r i m e n q u e n o cometi. Y h e l o ya c o n d e n a d o y m u e r t o , y el j u e z a n n o s a b e si h a

CAPUT

VI

DE ERRORE HUMANORDM IUDICIORUM, CUM VERITAS LATET

Quid ipsa iudicia hominum de hominibus, quae civitatibus in quantalibet pace manentibus deesse non possunt, qualia putamus esse, quam misera, quam dolenda? quandoquidem hi iudicant, qui conscientias eorum, de quibus iudicant, cerner nequeunt. Unde saepe coguntur tormentis innocentium testium ad alienam causam pertinentem quaerere veritatem. Quid cum in sua causa quisque torquetur; et cum quaeritur utrum sit nocens, cruciatur, et innocens luit pro incerto scelere certissimas poenas; non quia illud commisisse detegitur, sed quia non commisisse nescitur? Ac per hoc ignorantia iudicis plerumque est calamitas innocentis. Et quod est intolerabilius, magisque plangendum, rigandumque, si fieri possit, fontibus lacrymarum; cum propterea ndex torqueat aecusatum. ne occidat nesciens innocentem, fit per ignorantiae miseriam. ut et tortum et innocentem occidat, quem ne innocentem occideret torserat. Si enim secundum istorum sapientiam delegerit ex hac vita fugere. quam diutius illa sustinere tormenta; quod non commisit, commisisse se dicit. Qno damnato et occiso, utrum nocentem an innocentem iudex occiderit, adhuc nescit, quem ne innocentem nesciens occideret torsit: ac per hoc innocentem et ut sciret torsit, et dum nesciret occidit. In his tenebris vitae so-

1384

I/A CIUDAD DE DIOS

XIX, 6
XIX, 7 FINES DE I,AS DOS CIUDADES 1365

dado muerte a un culpable o a un inocente, habindolo atormentado para no matar por ignorancia a un inocente. Lo atorment para conocer su inocencia y lo mat sin conocerla. En estas tinieblas de la vida civil, un juez que sea sabio, se sentar o no en el tribunal? Se sentar, sin duda, porque le constrie a eso y le obliga la sociedad humana, a la que considera crimen abandonar. Y no considera crimen atormentar a testigos inocentes en causas ajenas, y que los acusados, a menudo vencidos por la vehemencia del dolor, declarando de s mismos cosas falsas, sean condenados siendo inocentes, despus de haber sido atormentados inocentes! Y no considera crimen tampoco que a veces los acusadores, quiz con el deseo de ser tiles a la sociedad humana y con el fin de que no queden impunes los crmenes, mintiendo los testigos, y el reo haciendo con bravura frente a los tormentos, no confesando, sin poder probar aquellos sus declaraciones, aunque sean verdaderas, son condenados por un juez ignorante! Estos no creen pecados tantos y tan enormes males, porque el juez sabio no los hace con voluntad perversa, sino por ignorancia invencible, y como le fuerza a ello la sociedad humana, lo hace tambin obligado por su oficio. Pero, si esto no puede achacarse a malicia del todo, s merece el nombre de miseria humana. Y si la necesidad, es decir, su ignorancia y su oficio de juez le constrien a castigar y a atormentar a los inocentes, es poco no ser reo si no es adems feliz? Ah! Cunto ms cuerda y dignamente oblara reconociendo su miseria en esta necesidad y odindola en s mismo, y, si tiene algn sentimiento de piedad, clamando a Dios: Lbrame de mis necesidades! cialis, sedebit iudex ille sapiens, an non sedebit? Sedebit plae. Constringit enim eum, et ad hoc officium pertrahit humana societas, quam deserere nefas ducit. Hoc enim nefas esse non ducit, quod testes innocentes in causis torquentur alienis: quod hi qui arguuntur, vi doloris plerumque superati, et de se falsa confessi, etiam puniuntur innocentes, cum iam torti fuerint innocentes: quod etsi non morte puniantur, in ipsis vel ex ipsis tormentis plerumque moriuntur: quod aliquando et ipsi qui arguunt, humanae societati fortasse, ne crimina impunita sint, prodesse cupientes, et mentientibus testibus, reoque ipso contra tormenta durante immaniter, nec fatente, probare quod obiiciunt non valentes, quamvis vera obiecerint, a iudice nesciente damnantur. Haec tot et tanta mala non deputat esse peccata: non enim haec facit sapiens iudex nocendi volntate, sed necessitate nesciendi; et tamen quia cogit humana societas, necessitate etiam iudicandi. Haec est ergo quam dicimus, miseria certe hominis, etsi non malitia sapientis. An vero necessitate nesciendi atque iudicandi torquet insontes, punit insontes, et parum est illi quod non est reus, si non sit insuper et beatus? Quanto consideratius et homine dignius agnoscit in ista necessitate miseriam, eamque in se odit; et, si pie sapit, clamat ad Deum, De necessitatibus meis eme me? 10
10

CAPITULO

VII
GUERRAS

DIVERSIDAD DE LENGUAS Y MISERIA DE LAS

Despus de la ciudad o la urbe viene el orbe de la tierra, tercer grado de la sociedad humana, que sigue estos pasos; casa, urbe y orbe. El universo es como el ocano de las aguas: cuanto mayor es, tanto ms abunda en escollos. El primer foco de separacin entre los hombres es la diversidad de lenguas. Supongamos que en un viaje se encuentran un par de personas, ignorando una la lengua de la otra, y que la necesidad les obliga a caminar juntas un largo trecho. Los animales mudos, aunque sean de diversa especie, se asocian ms fcilmente que estos dos, con ser hombres. Y cuando nicamente por la diversidad de lenguas los hombres no pueden comunicar entre s sus sentimientos, de nada sirve para asociarlos la ms pura semejanza de naturaleza [ 1 6 ] . Esto es tan verdad, que el hombre en tal caso est de mejor gana con su perro que con un hombre extrao. Se ha trabajado para que la ciudad imperiosa imponga no slo su yugo, sino tambin su lengua, a las naciones domeadas por la paz de la sociedad. Esta paz ha motivado esa abundancia de intrpretes que vemos. Es verdad, pero esto a costa de cuntas y cuan enormes guerras, de cuntos destrozos y de cunto derramamiento de sangre se ha logrado! Pasaron estos males, y, sin embargo, su miseria no se acab. Si bien es cierto que no han faltado, ni faltan, naciones enemigas extran-

CAPUT

VII
ET DE

DE DIVERSITATE UNGUARUM, QUA SOCIETAS HOMINUM DIRIMITUR; MISERIA BELLORUM, ETIAM QUAE IUSTA DICUNTUR

PS, 2/),T7.

Post civitatem vel urbem sequitur orbis terrae, in quo tertium gradum ponunt societatis humanae, incipientes a domo, atque inde ad urbem, deinde ad orbem progrediendo venientes: qui utique, sicut aquarum congeries, quanto maior est, tanto periculis plenior. In quo primum Unguarum diversitas hominem alienat ab homine. Nam si do sibimet invicem fiant obviam, eque praeterire, sed simul esse aliqua necessitate cogantur, quorum neuter norit linguam alterius; facilius sibi animalia muta, etiam diversi generis, quam illi, cum sint nomines ambo, sociantur. Quando enim quae sentiunt, nter se communicare non possunt, propter solam linguae diversitatem, nihil prodest ad consociandos nomines tanta similitudo naturae: ita ut libentius homo sit cum cae suo, quam cum homine alieno. At enim opera data est, ut imperiosa civitas non solum iugum, verum etiam linguam suam domitis gentibus per pacem societatis imponeret; per quam non deesset, imo et abundaret etiam interpretum copia. Verum est: sed hoc quam multis et quam grandibus bellis, quanta strage hominum, quanta effusione humani sanguinis comparatum est? Quibus transactis, non est tamen eorumdem malorum finita miseria. Quamvis enim non

1386

CIUDAD DE DIOS

XIX, 7

XIX,

FINES DE U S DOS CIUDADES

1387

jeras contra las cuales se han librado siempre y se libran an hoy guerras, sin embargo, la misma grandeza del imperio ha dado origen a guerras de peor laya, a las guerras sociales y a las civiles. El gnero humano padece con ellas tremendas sacudidas, tanto cuando se guerrea para conseguir la paz como cuando se teme un nuevo levantamiento. Si quisiera exponer como se merecen los mil estragos de esos males, sus duras e inhumanas crueldades, aunque por una parte me sera imposible pintarlo como exige, por otra, cul sera el fin de este prolijo discurso? El sabioaaden ellosha de librar guerras justas. Como si el sabio, consciente de que es hombre, no sentir mucho ms verse obligado a declarar guerras justas, pues, si no fueran justas, no deba declararlas, y, por tanto, para l no habra guerras! La injusticia del enemigo es la causa de que el sabio declare guerras justas [ 1 7 ] . Y esa injusticia, aunque no fuera acompaada de la guerra, simplemente por ser tara humana, debe deplorarla el hombre. Es evidente, pues, que quien considere con dolor males tan enormes, tan horrendos y tan inhumanos, reconoce en ellos la miseria. Y el que los sufre o considera sin dolor es mucho ms miserable al creerse feliz, porque ha perdido el sentimiento humano. defuerint, eque desint hostes exterae nationes, contra quas sempor bella gesta sunt, et geruntur: tamen etiam psa imperii latitudo peperit peioris generis bella, socialia scilicet et civilia; quibus miserabilius quatitur genus humanum, sive cum belligeratur, ut aliquando conquiescant; sive cum timetur, ne rursus exsurgant. Quorum malorum multas et multplices clades, duras et dirs necessitates, si ut dignum est eloqui velim, quanquam neququam sicut res postulat possim; quis erit prolixae disputationis modus? Sed sapiens, inquiunt, iusta bella gesturus est. Quasi non, si se hominem meminit, multo magis dolebit iustorum necessitatem sibi exstitisse bellorum; quia nisi iusta essent, ei gerenda non essent, ac per hoc sapienti nulla bella essent. Iniquitas enim parts adversae iusta bella ingerit gerenda sapienti: quae iniquitas utique homini est dolenda, quia hominum est, etsi nulla ex ea bellandi necessitas nasceretur. Haec itaque mala tam magna, tam horrenda, tam saeva, quisqus cum dolore considerat, miseriam fateatur. Quisqus autem vel patitur ea sine animi dolore, vel cogitat, multo utique miserius ideo se putat beatum, quia et humanum perdidit sensum.

CAPITULO
INSEGURIDAD DE LA AMISTAD

VIII
EN ESTA VIDA

Y si no se da esa ignorancia rayana en la demencia, frecuente, por cierto, en la msera condicin de esta vida, que nos hace creer al amigo enemigo, o al enemigo amigo, qu consolacin mejor hallamos, entre las agitaciones y penalidades de la sociedad humana, que la fe sincera y el mutuo amor de los buenos y autnticos amigos? Pero cuantos ms y en ms lugares los tenemos, tanto ms tememos que les suceda algn accidente de esos que llenan el mundo [ 1 8 ] . Porque no nos preocupa solamente que no sean afligidos por el hambre, las guerras, las enfermedades, la cautividad y los males que esto lleva consigo, imposibles de imaginar, sino que adems tememosy es temor mucho ms amargoque se tornen prfidos y malvados. Y cuando esto sucede (evidentemente tanto ms cuanto ms y ms diferentes son nuestros amigos) y llega a nuestro conocimiento, quin podr darse cuenta de las llamas en que arde nuestro corazn sino el que siente tales reveses? Preferiramos saber a nuestros amigos muertos, aunque aun esto no podramos saberlo sin dolor. Cmo es posible que la muerte de personas cuya vida nos deleitaba con los solaces d la amistad no nos inyecte la tristeza en el alma? [ 1 9 ] . Quien proscribe esta tristeza, proscriba, si puede, las charlas entre amigos. In-

CAPUT

VIII

Q O D AMICITIA BONORUM SECURA ESSE NON POSSIT, DM A PERIfULIS QUAE IN HAC VITA SUNT, TREPIDARI NECESSE SIT

Si autem non contingat quaedam ignorantia similis dementiae, quae tamen in huius vitae misera conditione saepe contingit, ut credatur vel amicus esse qui inimicus est, vel inimicus qui amicus est; quid nos consolatur in hac humana societate erroribus aerumnisque plenissima, nisi fides non ficta, et mutua dilectio verorum et bonorum amicorum? Quos quanto plures et in locis pluribus habemus, tanto longius latiusque raetuimus, ne quid eis contingat mal de tantis malorum aggeribus huius saeculi. Non enim tantummodo solliciti sumus, ne fame, ne bellis, ne morbis, ne captivitatibus affligantur, ne in eadem servitute talia patiantur, qualia nec cogitare sufficimus: verum etiam, ubi timor est multo amarior, ne in perfidiam, malitiam nequitiamque mutentur. Et quando ista contingunt (tanto utique plura, quanto illi sunt plures, et in pluribus locis) et in nostram notitiam perferuntur, quibus cor nostrum flagris uratur, quis potest, nisi qui talia sentit, advertere? Mortuos quippe audire mallemus: quamvis et hoc sine dolore non possimus audire. Quorum enim nos vita propter amicitiae solatia delectabat, unde fieri potest ut eorum mors nullam nobis ingerat moestitudinem? Quam qui prohibet, prohibeat, si potest, amica colloquia, interdicat amicalem vel intercidat affectum.

1388

LA CIUDAD DE DIOS

XIX, 8

XIX, 9

FINES DE LAS DOS CIUDADES

1389

terrumpa o corte el hilo del afecto amigable, rompa los lazos ms dulces de las relaciones humanas, y esto no lo har sin cruel estupor. O, si no, crea que es preciso usar de ellos sin que la amistad aliente en el espritu ese aire de dulzura. Y si todo esto es imposible, cmo no nos ha de ser amarga la muerte de aquel cuya vida nos es dulce? [ 2 0 ] . De aqu nace esa melancola, esa especie de herida o llaga del corazn, no inhumana, que slo halla curacin en los dulzores de las consolaciones. Decir que esas heridas se restaan tanto ms presto y fcilmente cuanto mejor es el alma, no es decir que no hay llaga en el alma. Aunque la muerte de los seres ms queridos, sobre todo si son forjadores de los lazos sociales, pinche ms blanda o ms duramente en la vida de los mortales, sin embargo, preferimos verlos morir a verlos desertar de la fe o de las buenas costumbres, que es morir en el alma. De esta inmensa cantidad de males est llena la tierra. Por eso est escrito : No es verdad que la vida del hombre sobre la tierra es tentacin? Y por eso dice el Seor: Ay del mundo por los escndalos! Y asimismo: Porque abund la iniquidad se enfriar la caridad de muchos. He aqu por qu debemos felicitarnos por la muerte de nuestros mejores amigos. Y cuando nuestro corazn sea presa de la angustia, consolmonos y pensemos que la muerte ha librado a los amigos de los males que hieren, depravan o, al menos, ponen en peligro en esta vida aun a los hombres buenos. omnium humanarum necessitudinum vincula ments immiti stupore disrumpat; aut sic eis utendum censeat, ut nulla ex eis animum dulcedo perfundat. Quod si fieri nullo modo potest, etiam hoc quo pacto futurum est, ut eius nobis amara mors non sit, cuius dulcs est vita? Hinc est enim et luctus, quoddam non inhumani cordis quasi vulnus, aut ulcus, cui sanando adhibentur officiosae consolationes. Non enim propterea non est quod sanetur, quoniam quanto est animus melior, tanto in eo citius faciliusque sanatur. Cum igitur etiam de charissimorum mortibus, mxime quorum sunt humanae societati officia necessaria, nunc mitius, nunc asperius affliga tur vita mortalium; mortuos tamen eos, quos diligimus, quam vel a fide, vel a bonis moribus lapsos, hoc est, in ipsa anima mortuos audire seu videre mallemus: qua ingenti materia malorum plena est trra: propter quod scriptum est, Numquid non tentatio est vita humana super terram? u Et propter quod ipse Dominus ait, Vae mundo ab scandalis l z : et iterum, Quoniam abundavit, inquit, iniquitas, refrigescet chantas mutorum13. Ex quo fit, ut bonis amicis mortuis gratulemur, et cum mors eorum nos contristet, ipsa nos certius consoletur: quoniam malis caruerunt, quibus in hac vita etiam boni nomines vel conteruntur, vel depravantur, vel in utroque periclitantur.
11 12 13

CAPITULO

IX

LA AMISTAD DE LOS SANTOS NGELES Y EL PORQU DE QUE SE NOS OCULTE En cuanto a los santos ngeles, es decir, a la cuarta sociedad que establecieron los filsofos que pretenden que tengamos a los dioses por amigos, pasando del orbe al mundo y abarcando as en cierto modo tambin el cielo, no tememos que tales amigos nos contristen con su muerte o con su depravacin. Pero, como no tenemos con ellos esa familiaridad que tenemos con los dems, hombres (que es uno de los gajes de la vida) y como a veces Satans, segn la Escritura, se transfigura en ngel de luz para ,tentar a aquellos que o tienen necesidad de ser as probados o merecen ser engaados, la gran misericordia de Dios es necesaria, para que nadie, creyendo tener por amigos a los ngeles buenos, tenga por amigos fingidos a demonios malos, enemigos tanto ms dainos cuanto ms astutos y falaces. Y quin tiene necesidad de la gran misericordia de Dios sino la gran miseria humana, que se ve oprimida por una ignorancia tan supina, que la simulacin de los demonios la engaa fcilmente? Es certsimo que esos filsofos que dijeron tener a los dioses por amigos cayeron en la ciudad impa en la trampa de los demonios, dominadores de toda esta ciudad, que ha de tener con ellos un suplicio eterno. Porque a la vista de CAPUT IX

DE AMICITIA SANCTORUM ANGELORUM, QUAE HOMIOT IN HOC MUNDO NON POTEST ESSE MANIFESTA, PROPTER FALLACIAM DAEMONUM, IN QUOS INCIDERUNT QUI MULTOS SIBI DOS COLENDOS PUTARUNT

I o b 7,i. M t . 18,7. I b i d . , 2<],i2.

In societate vero sanctorum Angelorum, quam philosophi illi, qui nobis dos amicos esse voluerunt, quarto constituerunt loco, velut ad mundum venientes ab orbe terrarum, ut sic quodammodo complecterentur et caelum; nullo modo quidem metuimus, ne tales amici vel morte nos sua, vel depravatione contristent. Sed quia nobis non ea qua homines familiaritate miscentur (quod etiam ipsum ad aerumnas huius pertinet vitae) et aliquando satans, sicut legimus transfigurat se velut angelum lucis li, ad tentandos eos quos ita vel erudiri opus est, vel decipi iustum est; magna Dei misericordia necessaria est, ne quisquam, cum bonos Angelos amicos se habere putat, habeat malos daemones amicos fictos, eosque tanto nocentiores, quanto astutiores ac fallaciores patiatur inimicos. Et cui magna ista Dei misericordia necessaria est, nisi magnae humanae miseriae, quae ignorantia tanta premitur, ut facile istorum simulatione fallatur? Et illos quidem philosophos in impia civitate, qui dos sibi amicos esse dixerunt, in daemones malignos incidisse certissimum est, quibus tota ipsa civitas subditur, aeternum cum eis habitura supplicium. Ex eorum quippe sacris,
14

2 C o r . 11,14.

1300

CIUDAD DE DIOS

xrx, 10

X I X , 11

FINES DE LAS DOS CIUDADES

1391

todos est p o r l o s sacrificios, o p o r m e j o r decir, p o r l o s sacrilegios con q u e p e n s a r o n q u e d e b a n r e n d i r l e s c u l t o y p o i los j u e g o s n e f a n d o s con q u e r e p r e s e n t a b a n , a e x i g e n c i a s y a peticin d e l o s i n m u n d s i m o s d e m o n i o s , esas m a l d a d e s e i g n o m i n i a s q u e les s e r v a n d e a p l a c a m i e n t o , los q u e e r a n sus a d o r a d o r e s .

C A P I T U L O
FRUTO

C u a n d o n o s o t r o s , m o r t a l e s , e n t r e l o efmero d e l a s cosas, p o s e e m o s esta p a z q u e p u e d e existir en el m u n d o , si v i v i m o s rect a m e n t e , l a v i r t u d u s a c o n r e c t i t u d d e sus b i e n e s ; m a s , c u a n d o n o l a p o s e e m o s , l a v i r t u d u s a b i e n a u n de l o s m a l e s de n u e s t r a c o n d i c i n h u m a n a . L a v e r d a d e r a v i r t u d consiste, p o r lo t a n t o , en h a c e r b u e n u s o d e l o s b i e n e s y d e los m a l e s y e n r e f e r i r l o t o d o a l fin l t i m o , q u e n o s p o n d r en p o s e s i n d e u n a p a z perfecta e i n c o m p a r a b l e .

D E LA V I C T O R I A A P A R E J A D O A L O S S A N T O S

L o s s a n t o s y l o s fieles a d o r a d o r e s d e l n i c o D i o s v e r d a d e r o y s u m o n o estn a n a salvo de sus e n g a o s y de s u s multiform e s t e n t a c i o n e s . E n este v a l l e d e d e b i l i d a d y de m i s e r i a , esa p r u e b a n o carece d e s e n t i d o , p u e s q u e excita y e n a r d e c e el deseo de esa s e g u r i d a d en q u e h a b r u n a p a z perfecta y e n t e r a m e n t e c i e r t a . A l l se d a r n cita t o d o s l o s d o n e s d e l a n a t u r a l e z a , es decir, l a s p e r f e c c i o n e s d a d a s p o r el C r e a d o r a n u e s t r a n a t u r a leza, b i e n e s e t e r n o s n o s l o p a r a el a l m a , c u r a d a p o r l a sabid u r a , sino t a m b i n p a r a el c u e r p o , r e n o v a d o p o r l a r e s u r r e c c i n . A l l l a s v i r t u d e s n o l u c h a r n c o n t r a los vicios o c o n t r a los m a l e s , s i n o q u e p o s e e r n , c o m o p r e m i o de su victoria, u n a p a z e t e r n a , q u e n o ser t u r b a d a p o r n i n e n e n e m i g o [ 2 1 ] . Y sta ser la b e a t i t u d final, el fin de la perfeccin, q u e n o t e n d r fin. El m u n d o n o s l l a m a felices de v e r d a d c u a n d o g o z a m o s de p a z , tal cual p u e d e gozarse en esta v i d a ; p e r o esta felicidad, comp a r a d a con la final d e q u e h a b l a m o s , es u n a v e r d a d e r a m i s e r i a . vel potius sacrilegiis, quibus eos colendos, et ex luds immundissimis, ubi eorura crimina celebrantur, quibus eos placandos putaverunt, eisdem ipsis auctoribus et exactoribus talium tantorumque dedecorum, satis ab eis qui colantur apertum est.

CAPITULO

XI
PERFECCIN

L A F E L I C I D A D D E LA P A Z E T E R N A , F I N Y VERDADERA DE L O S SANTOS

P o d e m o s , en consecuencia, d e c i r d e l a p a z lo q u e h e m o s d i c h o d e l a v i d a e t e r n a , q u e es el fin d e n u e s t r o s b i e n e s , y a q u e u n s a l m o , h a b l a n d o d e l a c i u d a d o b j e t o de esta l a b o r i o s a o b r a , se e x p r e s a a s : Alaba al Seor, Jerusaln; alaba, Sin, a tu Dios. Porque el que afianz con fuertes barras tus puertas y ha bendecido a tus hijos y moradores, se ha establecido la paz a tus fines. U n a vez q u e los p e s t i l l o s de sus p u e r t a s fueren afian-, z a d o s , y a n o e n t r a r n i s a l d r n a d i e d e e l l a . P o r esos fines de q u e h a b l a el s a l m o d e b e m o s e n t e n d e r a q u l a p a z , q u e querem o s p r o b a r c o m o final. E l n o m b r e mstico de esa C i u d a d , es decir, J e r u s a l n , significa V i s i n d e p a z , c o m o y a h e m o s h e c h o n o t a r . M a s , c o m o el n o m b r e de p a z es t a m b i n c o r r i e n t e en l a s quando habemus, si recte vivimus, bonis eius recte utitur virtus: quando vero eam non habemus, etiam malis, quae homo patitur, bene utitur virtus. Sed tune est vera virtus, quando et omnia bona quibus bene utitur, et quidquid in bono usu bonorum et malorum facit, et se ipsam ad eum finem refert, ubi nobis talis et tanta pax erit, qua melior et maior esse non possit. CAPUT XI

CAPUT X
Q I S FRUCTUS SANCTIS DE SUPERATA HIS VITAE TENTATIONE PARATUS SIT

Sed eque sancti et fideles unius veri Dei summique cultores, ab eorum fallaciis et multiformi tentatione securi sunt. In hoc enim loco infirmitatis et diebus malignis etiam ista soliicitudo non est imitilis, ut illa securitas, ubi pax plenissima atque certissima est, desiderio ferventiore quaeratur. Ibi enim erunt naturae muera, hoc est, quae naturae nostrae ab omnium naturarum Creatore donantur, non solum bona, verum etiam sempiterna; non solum in animo, qui sanatur per sapientiam, verum etiam in corpore, quod resurrectione renovabitur. Ibi virtutes, non contra ulla vitia vel mala quaecumque cenantes, sed habentes victorae praemium aeternam pacem, quam nulls adversarius inquietet. Ipsa est enim beatitudo finalis, ipse perfectionis finis, qui consumen tem non habet finem. Hic autem dicimr quidem beati, quando pacem habemus, quantulacumque hic haberi potest in vita bona: sed haec beatitudo illi, quam finalem dicimus, beatitudini comparata, prorsus miseria reperitur. Hanc ergo pacem, qualis hic potest esse, mortales homines in rebus mortalibus

D E BEATITUDINE PACIS AETERNAE, IN QUA SANCTIS FINS EST, ID EST VERA PERFECTIO

Quapropter possumus dicere, fines bonorum nostrorum esse pacem, sicut aeternam esse diximus vitam: praesertim quia ipsi civitati Dei, de qua nobis est ista operosissima disputatio, in sancto dicitur Psalmo, Lauda, Ierusalem, Dominum; collauda Deum tiium, Sion. Quoniam confirmavit seras portarum taarum, benedixit filios tuos in te, qui posuit fines tuos pacem l s . Quando enim confirmatae fuerint serae portarum eius, iam in illam nullus intrabit, nec ab illa ullus exibit. Ac per hoc fines eius eam debemus hic intelligere pacem, quam volumus demonstrare finalem. Nam et ipsius civitatis mysticum nomen, id est Ierusalem, quod et ante iam diximus, Visio pacis interpretatur. Sed quoniam pacis nomen etiam in his rebus mortalibus frequentatur, ubi utique non est vita aeterna; propterea
ls

P s . i47 13-14.

1392

LA CIUDAD DE D I O S

XIX, 12,1

X I X , 12, 1

FINES DE LAS DOS CIUDADES

13^3

cosas m o r t a l e s , d o n d e n o se d a la v i d a e t e r n a , h e p r e f e r i d o res e r v a r este n o m b r e de v i d a e t e r n a p a r a el fin en q u e la C i u d a d de D i o s e n c o n t r a r su b i e n s u p r e m o y s o b e r a n o . D e este fin dice el A p s t o l : Ahora, libres del pecado y convertidos siervos de Dios, tenis por fruto vuestro la santificacin y por fin la vida eterna. M a s , c o m o t a m b i n los n o f a m i l i a r i z a d o s con las S a g r a d a s Esc r i t u r a s p u e d e n e n t e n d e r p o r v i d a e t e r n a la v i d a de l o s p e c a d o res, b i e n , s e g n a l g u n o s filsofos, p o r la i n m o r t a l i d a d del a l m a , b i e n , s e g n n u e s t r a fe, p o r las p e n a s i n t e r m i n a b l e s de los imp o s , q u e n o s e r n e t e r n a m e n t e a t o r m e n t a d o s si n o viven eternam e n t e , debe l l a m a r s e fin de esta c i u d a d en q u e g o z a r del s u m o b i e n , o la p a z en la v i d a e t e r n a , o la v i d a e t e r n a en la p a z . As, t o d o s p u e d e n e n t e n d e r l o con f a c i l i d a d . Y l a p a z es u n b i e n t a n n o b l e , q u e a u n e n t r e las cosas m o r t a l e s y t e r r e n a s n o h a y n a d a m s g r a t o al o d o , n i m s d u l c e al deseo, n i s u p e r i o r en excel e n c i a . A b r i g o la conviccin de q u e , si m e d e t u v i e r a u n p o c o a h a b l a r de l, n o sera o n e r o s o a los lectores, t a n t o p o r el fin de esta c i u d a d de q u e t r a t a m o s c o m o p o r la d u l c e d u m b r e de la paz, ansiada por todos. C A P I T U L A XI J
SERES

L A P A Z , A S P I R A C I N S U P R E M A DE L O S

1. Q u i e n q u i e r a q u e r e p a r e en l a s cosas h u m a n a s y en l a n a t u r a l e z a de las m i s m a s , r e c o n o c e r c o n m i g o q u e , as c o m o n o finem civitatis huius, ubi erit summum bonum eius, aeternam vitam maluimus commemorare quam pacem. De quo fine Apostolus ait, Nunc vero liberan a peccato, servi autem facti Deo, habetis jructum vestrum in sanctificationem, finem vero vitam aeternam". Sed rursus quia vita aeterna ab his qui familiaritatem non habent cum Scripturis sanctis, potest accipi etiam malorum vita; vel secundum quosdam etiam philosophos, propter animae immortalitatem; vel etiam secundum fidem nostram, propter poenas interminabiles impiorum, qui utique in aeternum cruciari non poterunt, nisi etiam vixerint in aeternum: profecto fins civitatis huius, in quo summum habebit bonum, vel pax in vita aeterna, vel vita aeterna in pace dicendus est, ut facilius ab mnibus possit intelligi. Tantum est enim pacis bonum, ut etiam in rebus terrenis atque mortalibus nihil gratius soleat audiri, nihil desiderabilius concupisci, nihil postremo possit melius inveniri. De quo si aliquanto diutius loqui voluerimus, non erimus, quantum arbitror, onerosi legentibus, et propter finem civitatis huius, de qua nobis sermo est, et propter ipsam dulcedinem pacis quae mnibus chara est. CAPUT XII

h a y n a d i e q u e n o q u i e r a gozar, as no h a y n a d i e q u e n o q u i e r a tener p a z [ 2 2 ] . E n efecto, los m i s m o s a m a n t e s de la g u e r r a no d e s e a n m s q u e vencer, y, p o r c o n s i g u i e n t e , a n s i a n l l e g a r g u e r r e a n d o a u n a p a z g l o r i o s a . Y q u es l a v i c t o r i a m s q u e la sujecin de los r e b e l d e s ? L o g r a n d o este efecto l l e g a la p a z . L a p a z es, p u e s , t a m b i n el fin p e r s e g u i d o p o r q u i e n e s se afan a n en p o n e r a p r u e b a su v a l o r g u e r r e r o p r e s e n t a n d o g u e r r a p a r a i m p e r a r y l u c h a r . D e d o n d e se sigue q u e el v e r d a d e r o fin de la g u e r r a es la p a z [ 2 3 ] . E l h o m b r e , con la g u e r r a , b u s ca l a p a z ; p e r o n a d i e b u s c a l a g u e r r a con l a p a z . A u n l o s q u e p e r t u r b a n la p a z de i n t e n t o n o o d i a n la p a z , sino q u e a n s i a n c a m b i a r l a a su c a p r i c h o . S u v o l u n t a d n o es q u e n o h a y a p a z , sino q u e la p a z sea seg n su v o l u n t a d . Y si l l e g a n a s e p a r a r s e de o t r o s p o r a l g u n a sedicin, n o e j e c u t a n su i n t e n t o si n o tienen con sus c m p l i c e s u n a especie -de p a z . P o r eso l o s b a n d o l e r o s p r o c u r a n e s t a r en p a z e n t r e s, p a r a a l t e r a r con m s v i o l e n c i a y s e g u r i d a d l a p a z de los d e m s . Y si h a y a l g n s a l t e a d o r t a n f o r z u d o y e n e m i g o de c o m p a a s q u e n o se confe a n a d i e y saltee y m a t e y se d al p i l l a j e l solo, al m e n o s tiene u n a especie de p a z , sea cual fuere, con a q u e l l o s a q u i e n e s n o p u e d e m a t a r y a q u i e n e s quiere o c u l t a r lo q u e h a c e . E n su casa p r o c u r a vivir en p a z , con su esposa, con los h i j o s , con l o s d o m s t i c o s , si los tiene, y se d e l e i t a en q u e sin c h i s t a r o b e d e z c a n a su v o l u n t a d . Y si n o se le o b e d e c e , se i n d i g n a , r i e y castiga, y si la n e c e s i d a d lo exige, c o m p o n e la p a z f a m i l i a r con c r u e l d a d . El ve q u e la p a z n o p u e d e existir en la f a m i l i a si los m i e m b r o s n o se s o m e t e n a qui pacem habere nolit. Quandoquidem et ipsi qui bella volunt, nihil aliud quam vincere volunt: ad gloriosam ergo pacem bellando cupiunt pervenire. Nam quid est aliud victoria, nisi subiectio repugnantium? quod cum factum fuerit, pax erit. Pacis igitur intentione geruntur et bella, ab his etiam qui virtutem bellicam student exercere imperando atque pugnando. Unde pacem constat belli esse optabilem finem. Omnis enim homo etiam belligerando pacem requirit: nemo autem bellum pacificando. Nam et illi qui pacem, in qua sunt, perturban volunt, non pacem oderunt, sed eam pro arbitrio sito cupiunt commutari. Non ergo ut sit pax nolunt, sed ut ea sit quam volunt. Denique etsi per seditionem se ab alus separaverint, cum eis ipsis conspiratis vel coniuratis suis nisi qualemcumque pacis speciem teneant, non efficiunt quod intendunt. Proinde latrones ipsi, ut vehementius et tutius infesti sint paci caeterorum, pacem volunt habere sociorum. Sed etsi unus sit tam praepollens viribus, et conscios ita cavens, ut nulli socio se committat, solusque insidians et praevalens, quibus potuerit oppressis et exstinctis praedas agat, cum eis certe quos occidere non potest, et quos vult latere quod facit, qualemcumque umbram pacis tenet. In domo autem sua cum uxore et cum filiis, et si quos alios illic habet, studet profecto esse pacatus: eis quippe ad nutum obtemperantibus sine dubio delectatur. Nam si non fiat, indignatur, corripit, vindicat: et domus suae pacem, si ita necesse sit, etiam saeviendo componit; quam sentit esse non posse, nisi ouidam principio, quod ipse in domo sita est, caetera in eadem domestica societate subieeta sint. Ideoque si offerretur ei serv-

QlTOD ETIAM BELLANTIUM SAEVITIA OMNESQUE HOMINUM INQUIETUDINES AD PACIS FINEM CUPIANT PERVENIRE, SINE CUIUS APPETITU NULLA NATURA SIT

1. Quod enim mecum quisqus res humanas naturamque communem uteumque intuetur agnoscit, sicut nemo est qui gaudere nolit, ita nemo est
ie

R o m . 6,22.

1394

U CIUDAD DE DIOS

XIX, 12, 2

XIX, 12, 2

FINES DE LAS DOS CIUDADES

1395

Ja cabeza, q u e es l en su casa. Y si u n a c i u d a d o p u e b l o quis i e r a s o m e t r s e l e c o m o d e s e a b a q u e le e s t u v i e r a n sujetos los d e su casa, n o se e s c o n d i e r a ya c o m o l a d r n en u n a c a v e r n a , sino q u e se e n g a l l a r a a vista de t o d o s , p e r o con la m i s m a cup i d i d a d y m a l i c i a . T o d o s desean, p u e s , t e n e r p a z con a q u e l l o s a q u i e n e s q u i e r e n g o b e r n a r a su a n t o j o . Y c u a n d o h a c e n la g u e r r a a o t r o s h o m b r e s , q u i e r e n h a c e r l o s suyos, si p u e d e n , e i m p o n e r l e s l u e g o l a s c o n d i c i o n e s de su p a z . 2 . S u p o n g a m o s a u n o d e s c r i t o con l a s p i n c e l a d a s de l a f b u l a y de los p o e t a s . Q u i z p o r su i n v a r i a b l e fiereza prefirier o n l l a m a r l e s e m i h o m b r e a h o m b r e [ 2 4 ] . S u r e i n o s e r a l a esp a n t o s a s o l e d a d de u n a n t r o d e s i e r t o , y su m a l i c i a t a n e n o r m e , q u e recibi el n o m b r e g r i e g o de KCCKS (malo). Sin e s p o s a con quien tener charlas amorosas, ni hijos pequeitos que alegrar a n s u s d a s , n i m a y o r e s a q u i e n e s m a n d a r a . N o g o z a b a de la c o n v e r s a c i n de a l g n a m i g o , n i s i q u i e r a de V u l c a n o , su p a d r e , m s feliz a l m e n o s q u e este d i o s , p o r q u e l n o e n g e n d r o t r o m o n s t r u o semejante. Lejos de d a r n a d a a nadie, r o b a b a a los d e m s c u a n d o y c u a n t o p o d a y q u e r a . Y , sin e m b a r g o , en su a n t r o s o l i t a r i o , c u y o s u e l o , segn el p o e t a , s i e m p r e e s t a b a regad o de s a n g r e , s l o a n h e l a b a la p a z , u n r e p o s o sin m o l e s t i a n i t u r b a c i n de v i o l e n c i a o m i e d o . D e s e a b a t a m b i n t e n e r p a z con su c u e r p o , y c u a n t a m s tena, t a n t o m e j o r le i b a . M a n d a b a a sus m i e m b r o s , y stos o b e d e c a n . Y con el fin de pacificar cuanto a n t e s su m o r t a l i d a d , q u e se r e b e l a b a c o n t r a l p o r la indig e n c i a y el h a m b r e , q u e se c o l i g a b a n p a r a d i s o c i a r y d e s t e r r a r el a l m a del c u e r p o , r o b a b a , m a t a b a y d e v o r a b a . Y a u n q u e inh u m a n o y fiero, m i r a b a , con t o d o , i n h u m a n a y f e r o z m e n t e p o r tus plurium, vel civitatis vel gentis, ita ut sic ei servirent, quemadmodum sibi domi suae serviri volebat; non se iam latronem latebris conderet, sed regem conspicuum sublimaret, cum eadem in illo cupiditas et malitia permaneret. Pacem itaque cum suis omnes habere cupiunt, quos ad suuni arbitrium volunt vivere. Nam et cum quibus bellum gerunt, suos facer, si possint, volunt, eisque subiectis leges suae pacis imponere. 2. Sed faciamus aliquem, qualem canit potica et fabulosa narratio; quem fortasse, propter ipsam insociabilem feritatem, semihominem quam hominem dicere maluerunt. Quamvis ergo huius regnum dirae speluncae fuerit solitudo, tamque malitia singularis, ut ex hac ei nomen inventum sit; nam malus graece KOKS dicitur, quod ille vocabatur: nulla coniux ei blandum ferret referretque sermonem, nullis filiis vel alluderet parvulis, vel grandiusculis imperaret, nullo amici colloquio frueretur, nec Vulcani patris, quo vel hinc tantum non parum felicior fuit, quia tale monstrum ipse non genuit: nihil cuiquam daret, sed a quo posset quidquid vellet, et quando posset, et quantum vellet auferret: tamen in ipsa sua spelunca solitaria, cuius, ut describitur, semper recenti caede tepebat h u m u s " , nihil aliud quam pacem volebat, in qua nemo illi molestus esset, nec eius quietem vis ullius terrorve turbaret. Cum corpore suo denique pacem habere cupiebat: et quantum habebat, tantum illi bene erat. Quandoquidem membris obtemperantibus imperabat; et ut suam mortalitatem adversum " VIRGIL., Aeneid. 1.8 v.195-196.

la p a z de su v i d a y s a l u d . Si q u i s i e r a t e n e r con los d e m s esa p a z q u e b u s c a b a t a n t o p a r a s en su c a v e r n a y en s m i s m o , n i se l l a m a r a m a l o , n i m o n s t r u o , n i s e m i h o m b r e . Y si l a s extra a s f o r m a s de su c u e r p o v el t o r b e l l i n o de l l a m a s v o m i t a d o p o r su b o c a a p a r t a los h o m b r e s de su c o m p a a , e r a c r u e l n o p o r deseo de h a c e r m a l , s i n o p o r n e c e s i d a d de vivir. M a s ste n o h a existido o, lo q u e es m s c r e b l e , n o fu t a l c u a l lo p i n t a el p o e t a , p o r q u e , si n o a l a r g a r a t a n t o la m a n o en a c u s a r a C a c o , s e r a n p o c a s l a s a l a b a n z a s de H r c u l e s . E s t e h o m b r e , o p o r m e j o r decir, este s e m i h o m b r e , n o existi, c o m o t a n t a s o t r a s ficciones de los p o e t a s . P o r q u e a u n l a s fieras m s c r u e l e s y ste p a r t i c i p t a m b i n de esa fiereza, se l l a m semifieracustod i a n la especie con cierta paz, c o h a b i t a n d o , e n g e n d r a n d o , par i e n d o y a l i m e n t a n d o a sus h i j o s , a p e s a r de q u e con frecuencia son i n s o c i a b l e s y s o l v a g a s , son n o c o m o l a s ovejas, los ciervos, l a s p a l o m a s , los e s t o r n i n o s y l a s a b e j a s , s i n o c o m o l o s leones, las raposas, las guilas y las lechuzas. O u tiere hay q u e n o a m e b l a n d a m e n t e a s u s c a c h o r r o s v, d e p u e s t a su fiereza, n o los a c a r i c i e ? O u m i l a n o , p o r m s s o l i t a r i o o u e v u e l e s o b r e l a p r e s a , n o b u s c a h e m b r a , h a c e su n i d o , e m p o l l a l o s h u e v o s , a l i m e n t a sus p o l l u e l o s y m a n t i e n e c o m o p u e d e la p a z en su casa con su c o m p a e r a , c o m o u n a especie de m a d r e de f a m i l i a ? C u n t o m s es a r r a s t r a d o el h o m b r e p o r l a s leves de su natur a l e z a a f o r m a r sociedad con t o d o s los h o m b r e s y a l o g r a r l a p a z en c u a n t o est de su p a r t e ! [ 2 5 1 . L o s m a l o s c o m b a t e n p o r la p a z de los suyos, v q u i e r e n s o m e t e r , si es n o c i b l e , a t o d o s , p a r a aue todos sirvan a u n o solo. P o r o u ? Porrrue desean e s t a r en p a z con l, sea p o r m i e d o , sea p o r a m o r . As, la soberse ex indigentia rebellantem, ac seditionem famis ad dissociandam atque excludendam de corpore animam concitantem, quanta posset festinatione pacaret, rapiebat, necabat, vorabat; et quamvis immanis ac ferus, paci tamen suae vitae ac salutis immaniter et ferociter consulcbat: ac per hoc si pacem, quam in sua spelunca atque in se ipso habere satis agebat, cum alus etiam habere vellet, nec malus, nec monstrum, nec semihomo vocaretur. Aut si eius corporis forma, et atrorum ignium vomitus ab eo deterrebat hominum societatem; forte non nocendi cupiditate, sed vivendi necessitate saeviebat. Verum iste non fuerit, vel, quod magis credendum est, talis non fuerit, qualis vanitate potica describitur: nisi enim nimis accusaretur Cacus, parum Hercules laudaretur. Talis ergo homo, sive semihomo, melius, ut dixi, creditur, non fuisse, sicut multa figmenta poetarum. Ipsae enim saevissimae ferae, unde ille partem habuit feritatis (nam et semiferus dictus est) l s , genus proprium quadam pace custodiunt, coeundo, gignendo, pariendo, fetiis fovendo atque nutriendo, cum sint pleraeque insociabiles et solivagae: non scilicet ut oves, cervi, columbae, sturni, apes; sed ut leones, vulpes, aquilae, noctuae. Quae enim tigri?. non filiis suis mitis immurmurat, et pacata feritate blanditur? quis milvus, quantumlibet solitarius rapinis circumvolet, non coniugium copulat, nidum congerit, ova confovet, pullos alit, et quasi cum sua matrefamilias societatem domesticam quanta potest pace conservat? Quanto magis homo
18

VIRGIL., Aeneid. 1.8: v.267.

-' ;

1396

L A CIUDAD DE DIOS

XIX, 12, 3

X I X , 13, 1

PINSS DE LAS DOS CIUDADES

I397

Lia i m i t a p e r v e r s a m e n t e a D i o s . O d i a b a j o l la i g u a l d a d con s u s c o m p a e r o s , p e r o desea i m p o n e r su s e o r o en l u g a r de l. O d i a la p a z j u s t a de D i o s y a m a su i n j u s t a p a z p r o p i a . E s i m p o s i b l e q u e n o a m e la p a z , sea cual fuere. Y es q u e n o h a y vivir tan c o n t r a r i o a la n a t u r a l e z a q u e b o r r e los vestigios l t i m o s de la m i s m a . 3 . E l q u e s a b e a n t e p o n e r lo recto a lo t o r c i d o , y lo orden a d o a lo p e r v e r s o , r e c o n o c e q u e la p a z de los p e c a d o r e s , en c o m p a r a c i n de la p a z de los j u s t o s , n o m e r e c e n i el nombre, de p a z . L o q u e es p e r v e r s o o c o n t r a el o r d e n , n e c e s a r i a m e n t e h a de e s t a r en p a z en a l g u n a , de a l g u n a y con a l g u n a p a r t e de las cosas en q u e es o de q u e c o n s t a . D e lo c o n t r a r i o , d e j a r a de ser. S u p o n g a m o s u n h o m b r e s u s p e n d i d o p o r los p i e s , cabeza a b a j o . L a s i t u a c i n del c u e r p o y el o r d e n de los m i e m b r o s es p e r v e r s o , p o r q u e est i n v e r t i d o el o r d e n e x i g i d o p o r la natu' r a l e z a , e s t a n d o a r r i b a lo q u e d e b e e s t a r n a t u r a l m e n t e a b a j o . E s t e d e s o r d e n t u r b a l a p a z del c u e r p o , y p o r eso es m o l e s t o . P e r o el a l m a est en p a z con su c u e r p o y se a f a n a p o r su s a l u d , y p o r eso h a y q u i e n siente el d o l o r . Y si, a c o s a d a p o r l a s dolencias, se s e p a r a r a , m i e n t r a s subsista la t r a b a z n de los m i e m b r o s , h a y a l g u n a p a z e n t r e ellos, y p o r eso a n h a y a l g u i e n s u s p e n d i d o . E l c u e r p o t e r r e n o t i e n d e a la t i e r r a , y al o p o n e r s e a eso su a t a d u r a b u s c a el o r d e n de su p a z y p i d e en cierto m o d o , con l a voz de su peso, el l u g a r de su r e p o s o [ 2 6 ] . Y, u n a vez e x n i m e y sin s e n t i d o , n o se a p a r t a de su p a z natur a l , sea c o n s e r v n d o l a , sea t e n d i e n d o a e l l a . Si se le e m b a l s a fertur quodammodo naturae suae legibus ad ineundam societatem pacemque cum hominibus, quantum in ipso est, mnibus obtinendam: cum etiam mali pro pace suorum belligerent, omnesque, si possint, suos facer velint, ut uni cuncti et cuneta deserviant; quo pacto, nisi in eius pacem, vel amando, vel timendo consentiant? Sic -enim superbia pervrse imitatur Deum. Odit namque cum sociis aequalitatem sub illo: sed imponere vult sociis dominationem suam pro illo. Odit ergo iustam pacem Dei et amat iniquam pacem suam: non amare tamen qualemcumque pacem nullo modo potest. Nullum quippe vitium ita contra naturam est, ut naturae deleat etiam extrema vestigia. 3. Itaque pacem iniquorum in pacis comparatione iustorum ille videt, neo pacem esse dicendam, qui novit praeponere recta pravis ct ordinata perversis. Quod autem perversum est, hoc etiam necesse est ut in aliqua et ex aliqua et cum aliqua rerum parte pacatum sit, in quibus est, vel ex quibus constat; alioquin nihil esset omnino. Velut si quisquam capite deorsum pendeat, perversus est utique situs corporis et ordo membrorum; quia id quod desuper esse natura postulat, subter est, et quod illa subter vult esse, desuper factum est; conturbavit carnis pacem ista perversitas, et ideo est molesta: verumtamen anima corpori suo pacata est, et pro eius salute satagit, et ideo est qui doleat; quae si molestiis eius exclusa discesserit, quandiu membrorum manet compago, non est sine quadam partium pace quod remanet, et ideo adhuc est qui pendeat. Et quod terrenum corpus in terram nititur, et vinculo quo suspensum est renititur, in suae pacis ordinem tendit, et locum quo requiescat quodammodo ponderis voce poscit, iamque exanime ac sine ullo sensu, a pace tamen naturali sui ordi-

m a , d e s u e r t e q u e se i m p i d a la d i s o l u c i n del c a d v e r , t o d a v a u n e s u s p a r t e s e n t r e s cierta p a z , y h a c e q u e t o d o el c u e r p o b u s q u e el l u g a r t e r r e n o y c o n v e n i e n t e y, p o r c o n s i g u i e n t e , pacfico. E m p e r o , si n o es e m b a l s a m a d o y se le d e j a a su c u r s o nat u r a l , se e s t a b l e c e u n c o m b a t e de v a p o r e s c o n t r a r i o s q u e ofenden n u e s t r o s e n t i d o . E s el efecto de l a p u t r e f a c c i n , h a s t a q u e se a c o p l e a los e l e m e n t o s del m u n d o y r e t o r n e a su p a z , pieza a p i e z a y p o c o a p o c o . D e estas t r a n s f o r m a c i o n e s n o se s u b s t r a e n a d a a l a s leyes del s u p r e m o C r e a d o r y O r d e n a d o r , q u e gob i e r n a la p a z del u n i v e r s o . P o r q u e , a u n q u e los a n i m a l e s p e q u e o s n a z c a n del c a d v e r de a n i m a l e s m a y o r e s , c a d a c o r p s c u l o de e l l o s , p o r ley del C r e a d o r , sirve a sus p e q u e a s a l m a s p a r a su p a z y c o n s e r v a c i n . Y a u n q u e u n o s a n i m a l e s d e v o r e n l o s c u e r p o s m u e r t o s de o t r o s , s i e m p r e e n c u e n t r a n l a s m i s m a s leyes d i f u n d i d a s p o r t o d o s los seres p a r a l a c o n s e r v a c i n de l a s especies, pacificando c a d a p a r t e con su p a r t e c o n v e n i e n t e , sea c u a l q u i e r a el l u g a r , la u n i n o las t r a n s f o r m a c i o n e s q u e h a v a n sufrido [ 2 7 ] . C A P I T U L O
LA PAZ U N I V E R S A L Y S U

XIII
INDEFECTIBILIDAD

1. As, l a p a z del c u e r p o es la o r d e n a d a c o m p l e x i n de sus p a r t e s [ 2 8 ] ; y la del a l m a i r r a c i o n a l , la o r d e n a d a c a l m a de sus a p e t e n c i a s . L a p a z del a l m a r a c i o n a l es la o r d e n a d a nis non recedit, vel cum tenet eam, vel cum fertur ad eam. Si enim adhibeantur medicamenta, atque curatio, quae formam cadaveris dissolvi dilabique non sinat, adhuc pax quaedam partes partibus iungit, totamque molem applicat terreno et convenienti, ac per hoc loco pacato. Si autem nulla adhibeatur cura condiendi, sed naturali cursui relinquatur, tamdiu quasi tumultuatur dissidentibus exaltationibus et nostro inconvenientibus sensui: id enim est quod in putore sentitur, doee mundi conveniat elementis, et in eorum pacem partioulatim paulatimque discedat. Nullo modo tamen inde aliquid legibus summi illius Creatoris Ordinatorisque subtrahitur, a quo pax universitatis administratur: quia etsi de cadavere maioris animantis animalia minuta nascantur, eadem lege Creatoris quaeque corpuscula in salutis pace suis animulis serviunt: etsi morluorum carnes ab alus animalibus devorentur, easdem leges per cuneta diffusas ad salutem generis cuiusque mortalium, congrua congruis pacificantes, quaquaversum trahantur, et rebus quibuscumque iungantur, et in res quaslibet convertantur et commutentur, inveniunt. CAPUT XII

D E PACE UNIVERSAL!, QUAE NTER QUASLIBET PERTURBATIONES PRIVAKI NON POTEST LEGE NATURAE, DUM SB IUSTO IDDICE AD ID QUISQUE PERVENIT ORDINATIONE, QUOD MERUIT VOLNTATE

1. Pax itaque corporis, est ordinata temperatura partium. Pax animae irrationalis, ordinata requies appetitionum. Pax animae rationalis, ordinata cognitionis actionisque consensio. Pax corporis et animae, ordi-

1398

LA CIUDAD DE DIOS

XIX, 13,1

X I X , 13, 2

UNES DK U S DOS CIUDADES

139>

armona entre el conocimiento y la accin, y la paz del cuerpo y del alma, la vida bien ordenada y la salud del animal. La paz entre el hombre mortal y Dios es la obediencia ordenada por la fe bajo la ley eterna. Y la paz de los hombres entre s, su ordenada concordia. La paz de la casa es la ordenada concordia entre los que mandan y los que obedecen en ella, y la paz de la ciudad es la ordenada concordia entre los ciudadanos que gobiernan y los gobernados. La paz de la ciudad celestial es la unin ordenadsima y concordsima para gozar de Dios y a la vez en Dios. Y la paz de todas las cosas, la tranquilidad del orden [ 2 9 ] . Y el orden es la disposicin que asigna a las cosas diferentes y a las iguales el lugar que les corresponde [ 3 0 ] . Por tanto, como los miserables, en cuanto tales, no estn en paz, no gozan de la tranquilidad del orden, exenta de turbaciones; pero como son merecida y justamente miserables, no pueden estar en su miseria fuera del orden. No estn unidos los bienaventurados, sino separados de ellos por la ley del orden. Estos, cuando no estn turbados, se acoplan cuanto pueden a las cosas en que estn. Hay, pues, en ellos cierta tranquilidad en su orden y, por tanto, tienen cierta paz. Pero son miserables, porque, aunque estn donde deben estar, no estn donde no se veran precisados a sufrir. Y son ms miserables si no estn en paz con la lev que rige el orden natural. Cuando sufren, la paz se ve turbada por ese flanco; pero subsiste por este otro en que ni el dolor consume ni la unin se destruye. Del mismo modo que hav vida sin dolor y no puede haber dolor sin vida, as hav cierta paz sin guerra, pero no puede haber guerra sin paz. Y esto no por la guerra en s, nata vita et salus animantis. Pax hominis mortalis et Dei, ordinata in fide sub aeterna lege obedientia. Pax hominum, ordinata concordia. Pax domus, ordinata imperandi atque obediendi concordia cohabitantium. Pax civitatis, ordinata imperandi atque obediendi concordia civium. Pax caelestis civitatis, ordinatissima et concordissima societas fruendi Deo et invicem in Deo. Pax omnium rerum, tranquillitas ordinis. Ordo est parium dispariumque rerum sua cuique loca tribuens dispositio. Proinde miseri, quia, in quantum miseri sunt, utique in pace non sunt, tranquillitate quidem ordinis carent, ubi perturbatio nulla est: verumtamen quia mrito iusteque miseri sunt, in ea quoque ipsa sua miseria praeter ordinem esse non possunt; non quidem coniuncti beatis, sed ab eis tamen ordinis lege seiuncti. Qui cum sine perturbatione sunt, rebus in quibus sunt, quantacumque congruentia coaptantur: ac per hoc est in eis ordinis nonnulla tranquillitas: inest ergo nonnulla pax. Verum ideo miseri sunt, quia, etsi in aliqua securitate non dolent, non tamen ibi sunt, ubi securi esse ac doler non debeant: miseriores autem, si pax eis cum ipsa lege non est, qua naturalis ordo administratur. Cum autem dolent, ex qua parte dolent, pacis perturbatio facta est: in illa vero adhuc pax est, in qua nec dolor urit, nec compago ipsa dissolvitur. Sicut ergo est quaedam vita sine dolore, dolor autem sine aliqua vita esse non potest: sic est pax quaedam sine ullo bello, bellum vero esse sine aliqua pace non potest; non secundum id quod bellum est, sed secundum id quod ab eis vel in eis gerirur,

sino por los agitadores de las guerras, que son naturalezas, y no lo fueran si la paz no les diera subsistencia. 2. Existe una naturaleza en la que no hay ningn mal, en la que no puede haber mal alguno. Mas no puede existir naturaleza alguna en la que no se halle algn bien. Por tanto, ni la misma naturaleza del diablo, en cuanto naturaleza, es un mal. La hace mala su perversidad [ 3 1 ] . No se mantuvo en la verdad, pero no escap al juicio de la misma. No se mantuvo en la tranquilidad del orden, pero no escap a la potestad del Ordenador. La bondad de Dios, que aparece en su naturaleza, no le substrae a la justicia de Dios, que le ordena a la pena. Dios no castiga en l el bien por El creado, sino el mal que l cometi [ 3 2 ] . No priva a la naturaleza de todo lo que le dio, sino que substrae algo, y le deja algo, a fin de que haya quien sufra la substraccin. El dolor es el mejor testigo del bien substrado y del bien dejado, porque, si no existiera el bien dejado, no podra dolerse el bien quitado. El que peca es peor si se alegra en el dao de la equidad, y el que es atormentado, si de l no reporta bien alguno, sufre el dao de la salud. Y es que la equidad y la salud son dos bienes, y de la amisin del bien es preciso dolerse, no alegrarse (si es que no hay una compensacin en lo mejor, y es mejor la equidad del nimo que la salud del cuerpo). Es ms razonable, sin duda, el dolerse el pecador de sus suplicios que el alegrarse de sus crmenes. As como el alegrarse del bien abandonado al pecar es una prueba de la voluntad mala, as el dolor del bien perdido en el suplicio es testigo de la naturaleza buena [ 3 3 ] . Quien siente quae aliquae naturae sunt: quod nullo modo essent, si non qualicumque pace subsisterent. 2. Quapropter natura est, in qua nullum malum est, vel etiam in qua nullum potest esse malum: esse autem natura, in qua nullum bonum sit, non potest. Proinde nec ipsius diaboli natura, in quantum natura est, malum est: sed perversitas eam malam facit. Itaque in veritate non stetit", sed veritatis iudicium non evasit: in ordinis tranquillitate non mansit, nec ideo tamen a potestate Ordinatoris effugit. Bonum Dei, quod illi est in natura, non eum subtrahit iustitiae Dei, qua ordinatur in poena: nec ibi Deus bonum insequitur quod creavit, sed malum quod Ule commisit. eque enim totum aufert quod naturae dedit; sed aliquid adimit, aliquid relinquit, ut sit qui doleat quod adimit. Et ipse dolor testimonium est boni adempti et boni relicti. Nisi enim bonum relictum esset, bonum amissum doler non posset. Nam qui peccat, peior est, si laetatur in damno aequitatis. Qui vero cruciatur, si nihil inde acquirat boni, dolet damnum salutis. Et quoniam aequitas ac salus utrumque bonum est, bonique amissione dolendum est potius quam laetandum (si tamen non sit compensatio melioris, melior est autem animi aequitas, quam corporis sanitas), profecto convenientius iniustus dolet in supplicio, quam laetatus est_ in delicto. Sicut ergo laetitia deserti boni in peccato testis est voluntatis malae; ita dolor amissi boni in supplicio testis est naturae bonae. Qui enim dolet amissam naturae suae pacem, ex aliquibus reliquiis pacis
lo. 8,44.

X I X , 14
1400 U CIUDAD DI; DIOS XIX, 14

FINES DE LAS DOS CIUDADES

1401

h a b e r p e r d i d o la p a z de su n a t u r a l e z a , lo siente p o r ciertos restos de p a z q u e h a c e n q u e a m e su n a t u r a l e z a . L o s i n i c u o s e imp o s l l o r a n e n sus t o r m e n t o s la p r d i d a de los b i e n e s n a t u r a l e s y sienten a D i o s c o m o j u s t s i m o r o b a d o r de los m i s m o s p o r h a b e r l e d e s p r e c i a d o c o m o b e n i g n s i m o d a d o r . D i o s , p u e s , Cread o r s a p i e n t s i m o y O r d e n a d o r j u s t s i m o de t o d a s l a s n a t u r a l e zas, q u e p u s o c o m o r e m a t e y colofn de su o b r a c r e a d o r a en l a t i e r r a al h o m b r e , n o s dio ciertos b i e n e s c o n v e n i e n t e s a esta v i d a , a s a b e r : la p a z t e m p o r a l s e g n la c a p a c i d a d de l a v i d a m o r t a l p a r a su c o n s e r v a c i n , i n c o l u m i d a d y s o c i a b i l i d a d . N o s d i o a d e m s t o d o lo n e c e s a r i o p a r a c o n s e r v a r o r e c o b r a r esta p a z ; as lo p r o p i o y c o n v e n i e n t e al s e n t i d o , la luz, la n o c h e , l a s a u r a s r e s p i r a b l e s , l a s a g u a s p o t a b l e s y c u a n t o sirve p a r a alim e n t a r , c u b r i r , c u r a r y a d o r n a r e l c u e r p o . T o d o esto n o s l o d i o b a j o u n a c o n d i c i n , m u y j u s t a p o r c i e r t o : q u e el m o r t a l q u e u s a r a r e c t a m e n t e de tales b i e n e s l o s r e c i b i r m a y o r e s y m e j o r e s . R e c i b i r u n a p a z i n m o r t a l a c o m p a a d a de g l o r i a y el h o n o r p r o p i o de la v i d a e t e r n a , p a r a g o z a r de D i o s y del p r j i m o en D i o s . Y el q u e u s a r a m a l n o r e c i b i r a q u l l o s y p e r d e r stos. C A P 1 T II L O X 1 V

E L O R D E N Y LA L E Y C E L E S T I A L Y T E R R E N A

E l uso de l a s cosas t e m p o r a l e s dice r e l a c i n al l o g r o d e la p a z t e r r e n a l , y e n l a C i u d a d d e D i o s , a l l o g r o d e l a p a z celest i a l . P o r eso, si f u r a m o s a n i m a l e s i r r a c i o n a l e s n o a p e t e c e r a id dolet, quibus fit, ut sibi rnica natura sit. Hoc autem in extremo supplicio recte fit, ut iniqui et impii naturalium bonorum damna in cruciatibus defleant, semientes eorum ablatorem iustissimum Deum, quem contempserunt benignissimum largitorem. Deus ergo naturarum omnium sapientissimus conditor et iustissimus ordinator, qui terrenorum ornamentorum mximum instituit mortale genus humanum, dedit hominibus quaedam bona huic vitae congrua, id est, pacem temporalem pro modulo mortalis vitae in ipsa salute et incolumitate ac societate sui generis, et quaeque huic paci vel tuendae vel recuperandae necessaria sunt, sicut ea quae apte ac convenienter adiacent sensibus, lux, nox, aurae spirabiles, aquae potabiles, et quidquid ad alendum, tegendum, curandum ornandumque corpus congruif. eo pacto aequissimo, ut qui mortalis talibus bonis paci mortalium accommodatis recte usus fuerit, accipiat ampliora atque meliora, ipsam scilicet immortalitatis pacem, eique convenientem gloriam et honorem in vita aeterna ad fruendum Deo, et prximo in Deo: qui autem perperam, nec illa accipiat, et haec amittat. CAPUT XIV

m o s m s q u e la o r d e n a d a c o m p l e x i n de l a s p a r l e s del c u e r p o y l a q u i e t u d de l a s a p e t e n c i a s . N o a p e t e c e r a m o s , p o r consig u i e n t e , n a d a fuera d e eso, con el fin de q u e la p a z del c u e r p o r e d u n d a r a en p r o v e c h o de la p a z del a l m a . P o i q u e la p a z del a l m a i r r a c i o n a l es i m p o s i b l e sin la p a z del c u e r p o , p u e s sin e l l a n o p u e d e l o g r a r la q u i e t u d d e sus a p e t e n c i a s . P e r o a m b o s se a y u d a n a esa p a z q u e t i e n e n e n t r e s el a l m a y el c u e r p o , p a z de v i d a o r d e n a d a y de s a l u d . As c o m o los a n i m a l e s m u e s t r a n q u e a m a n la p a z del c u e r p o c u a n d o e s q u i v a n el d o l o r , y la p a z del a l m a c u a n d o , p a r a c o l m a r sus n e c e s i d a d e s , s i g u e n la voz de sus a p e t e n c i a s [ 3 4 ] , as h u y e n d o l a m u e r t e i n d i c a n a l a s c l a r a s c u n t o a m a n la p a z , q u e a u n a el a l m a y el c u e r p o . P e r o el h o m b r e , d o t a d o de a l m a r a c i o n a l , somete a la p a z de esta a l m a c u a n t o t i e n e de c o m n con l a s b e s t i a s , con el fin de cont e m p l a r a l g o con l a m e n t e y segn ese a l g o o b r a r de s u e r t e q u e h a y a en l u n a o r d e n a d a a r m o n a e n t r e el c o n o c i m i e n t o y l a a c c i n , e n q u e consiste, c o m o h e m o s d i c h o , la p a z del a l m a r a c i o n a l [ 3 5 ] . A esto d e b e e n d e r e z a r su q u e r e r , a q u e el d o l o r n o le a t o r m e n t e , n i el deseo la i n q u i e t e , n i la m u e r t e la s e p a r e p a r a c o n o c e r a l g o til, y s e g n ese c o n o c i m i e n t o comp o n e r su v i d a y sus c o s t u m b r e s . M a s , c o m o su e s p r i t u es d b i l , p a r a q u e el afn de c o n o c e r n o l e p r e c i p i t e e n e r r o r a l g u n o , tiene n e c e s i d a d del m a g i s t e r i o d i v i n o p a r a c o n o c e r con certeza, y de su a y u d a p a r a o b r a r con l i b e r t a d [ 3 6 ] . Y c o m o , m i e n t r a s m o r a en este c u e r p o m o r t a l , a n d a lejos de D i o s y cam i n a p o r la fe y n o p o r la especie, p o r eso es p r e c i s o q u e pacis aeternae. Quapropter si irrationalia essemus animantia, nihil appeteremus praeter ordinatam temperaturam partium corporis et rquiem appetitionum: nihil ergo praeter quietem carnis et copiam voluptatum, ut pax corporis prodesset paci animae. Si enim desit pax corporis, impeditur etiam irrationalis pax animae; quia rquiem appetitionum consequi non potest. Utrumque autem simul ei paci prodest, quam nter se habent anima et corpus, id est, ordinatae vitae ac salutis. Sicut enim pacem corporis amare se ostendunt animantia, cun fugiunt dolorem; et pacem animae, cura propter explendas indigentias appetitionum voluptatem sequuntur: ita mortem fugiendo satis indicant quantum diligant pacem, qua sibi conciliantur anima et corpus. Sed quia homini rationalis anima inest, totum hoc quod habet commune cum bestiis, subdit paci animae rationalis, ut mente aliquid contempletur, et secundum hoc aliquid agat, ut sit ei ordinata cognitionis actionisque consensio, quam pacem rationalis animae dixeramus. Ad hoc enim velle debet nec dolore molestan, nec desiderio perturban, nec morte dissolvi, ut aliquid utile cognoscat, et secundum eam cognitionem vitam moresque componat. Sed ne ipso studio cognitionis propter humanae ments infirmitatem in pestem alicuius erroris incurrat, opus habet magisterio divino, cui certus obtemperet, et adiutorio, ut liber obtemperet. Et quoniam, quamdiu est in isto mortali corpore, peregrinatur a Domino; ambulat per fidem, non per speciem 20 : ac per hoc omnem pacem vel corporis, vel animae, vel simul corporis et
z

DE OKDINE AC LEGE, SIVK CAELESTI, SIVE TERRENA, PER QUAM SOCIETATI (UJMANAE ETIAM DOMINANDO CONSULITUR, CUI ET CONSULENDO SERVITUU

Omnis igitur usus rerum temporalium refertur ad fructum terrenac pacis in civitate terrena: in caelesti autem eivitate refertur ad fracturo

" 3 Cor. 5,6 et y.

1402

L A CIUDAD DE DIOS

X3X, 14

XIX, 15

FINES DE U S DOS CIUDADKS

1403

r e l a c i o n e t a n t o la p a z del c u e r p o con l a del a l m a , c o m o l a d e los d o s j u n t o s , a a q u e l l a p a z q u e existe e n t r e el h o m b r e m o r t a l y el D i o s i n m o r t a l , d a n d o as m a r g e n a la o b e d i e n c i a o r d e n a d a p o r l a fe b a j o l a l e y e t e r n a . Y p u e s t o q u e el d i v i n o M a e s t r o e n s e a d o s p r e c e p t o s p r i n c i p a l e s , a s a b e r : el a m o r d e D i o s y el a m o r del p r j i m o , e n los c u a l e s el h o m b r e d e s c u b r e t r e s seres c o m o o b j e t o d e su a m o r : D i o s , l m i s m o y el p r j i m o , y e l q u e a m a a D i o s n o p e c a a m n d o s e a s m i s m o , es lgico q u e c a d a c u a l l l e v e a a m a r a D i o s a l p r j i m o , q u e se l e m a n d a a m a r c o m o a s m i s m o [ 3 7 ] . As d e b e h a c e r c o n l a esposa, c o n los h i j o s , con los d o m s t i c o s y con l o s d e m s h o m b r e s q u e p u d i e r e , c o m o q u i e r e q u e el p r j i m o m i r e p o r l si p o r vent u r a lo n e c e s i t a r e . Y as t e n d r p a z con t o d o s e n c u a n t o de l d e p e n d a , esa p a z d e los h o m b r e s q u e es l a o r d e n a d a c o n c o r d i a . E l o r d e n q u e se h a de s e g u i r es s t e : p r i m e r o , n o h a c e r m a l a n a d i e , y s e g u n d o , h a c e r b i e n a q u i e n se p u e d a . E n p r i m e r l u g a r d e b e c o m e n z a r el c u i d a d o p o r los suyos, p o r q u e l a n a t u r a l e z a y la s o c i e d a d h u m a n a le d a n acceso m s fcil y m e d i o s m s o p o r t u n o s . P o r eso dice el A p s t o l : Quien no provee a los suyos, mayormente si son familiares, niega la fe y es peor que un infiel. D e a q u n a c e t a m b i n l a p a z d o m s t i c a , es decir, la o r d e n a d a c o n c o r d i a e n t r e el q u e m a n d a y los q u e o b e d e c e n e n casa. M a n d a n los q u e c u i d a n , c o m o el v a r n a la m u j e r , l o s p a d r e s a los h i j o s , los a m o s a los c r i a d o s . Y o b e d e c e n q u i e n e s son o b j e t o d e c u i d a d o , c o m o l a s m u j e r e s a los m a r i d o s , l o s h i j o s a los p a d r e s , l o s c r i a d o s a los a m o s . P e r o en casa del j u s t o q u e vive d e l a fe y p e r e g r i n a a n lejos d e la c i u d a d celestial sirven t a m b i n los q u e m a n d a n a a q u e l l o s q u e p a r e c e n

d o m i n a r . L a r a z n es q u e n o m a n d a n p o r deseo d e d o m i n i o , sino p o r d e b e r de c a r i d a d ; n o p o r o r g u l l o d e r e i n a r , s i n o p o r b o n d a d de ayudar.

C A P I T U L O
LA

X V
DEL PECADO

L I B E R T A D N A T U R A L Y LA S E R V I D U M B R E

E s t o es p r e s c r i p c i n del o r d e n n a t u r a l . As cre D i o s a l h o m b r e . Domine, dice, a los peces del mar, y a las aves del cielo, y a todo reptil que se mueve sobre la tierra. Y q u i s o q u e el h o m b r e r a c i o n a l , h e c h o a su i m a g e n , d o m i n a r a n i c a m e n t e a los i r r a c i o n a l e s , n o el h o m b r e a l h o m b r e , sino el h o m b r e a la b e s t i a . E s t e es el m o t i v o d e q u e l o s p r i m e r o s j u s t o s h a y a n s i d o p a s t o r e s y n o r e y e s . D i o s con esto m a n i f e s t a b a q u p i d e el o r d e n d e l a s c r i a t u r a s y q u exige el c o n o c i m i e n t o d e los pecad o s . E l y u g o d e la fe se i m p u s o c o n j u s t i c i a a l p e c a d o r [ 3 8 ] . P o r eso e n l a s E s c r i t u r a s n o v e m o s e m p l e a d a la p a l a b r a siervo a n t e s d e q u e el j u s t o N o c a s t i g a r a c o n ese n o m b r e el p e c a d o d e s u h i j o . E s t e n o m b r e lo h a m e r e c i d o , p u e s , la c u l p a , n o l a n a t u r a l e z a . L a p a l a b r a siervo, en la e t i m o l o g a latina, d e s i g n a los p r i s i o n e r o s , a q u i e n e s los v e n c e d o r e s c o n s e r v a b a n la v i d a , a u n q u e p o d a n m a t a r l o s p o r d e r e c h o d e g u e r r a . Y se h a c a n videntur imperare. eque enim dominandi cupiditate imperant, sed officio consulendi; nec principandi superbia, sed providendi misericordia. CAPUT XV

animae, refert ad illam pacem, quae homini mortali est cum immortali Deo; ut ei si ordinata in fide sub aeterna lege obedientia. Iam vero quia do praecipua praecepta, hoc est, dilectionem Dei et dilcctionem proximi, docet magister Deus; in quibus tria invenit homo quae diligat, Deum, se ipsum, et proximum; atque ille in se diligendo non errat qui diligit Deum: consequens est, ut etiam prximo ad diligendum Deum consulat, quem iubetur sicut se ipsum diligere. Sic uxori, sic filiis, sic domesticis, sic caeteris quibus potuerit hominibus; et ad hoc sibi a prximo, si forte indiget, consuli velit: ac per hoc erit pacatus, quantum in ipso est, omni homini, pace hominum, id est ordinata concordia: cuius hic ordo est, primum ut nulli noceat, deinde ut etiam prosit cui potuerit. Primitus ergo inest ei suorum cura: ad eos quippe habet opportuniorem facilioremque aditum consulendi, vel naturae ordine, vel ipsius societatis humanae. Unde Apostolus dicit: Quisqus autem suis, et mxime domesticis non providet fiderq. denegat, el est infideli deterior 21. Hinc itaque etiam pax domestica oritur, id est, ordinata imperandi obediendique concordia cohabitantium. Imperant enim qui consulunt: sicut vir uxori, parentes filiis, domini servis. Obediunt autem quibus consulitur: sicut mulieres maritis1, filii parentibus, servi dominis. Sed in domo iusti viventis ex fide, et adbuc ab illa caelesti civitate peregrinantis, etiam qui imperant, serviunt eis, quibus
11

DE LIBRTATE NATURALI, ET DE SERVITUTE, CUIDS PRIMA CAUSA PECCATUM EST, QUA HOMO MALAE VOLUNTATIS ETIAMSI NON EST MANCIPIUM ALTERIDS HOMINIS, SERVUS EST PROPRIAE LIBIDINIS

Hoc naturalis ordo praescribit; ita Deus hominem condidit. Nam, Dominetur, inquit, piscium maris, et volatilium caeli, et. omnium repentium quae repunt super terram ~2. Rationalem factum ad imaginera suam noluit nisi irrationabilibus dominari: non hominem homini, sed hominem pecori. Inde primi iusti, pastores pecorum magis quam reges hominum constituti sunt: ut etiam sic insinuaret Deus, quid postulet ordo creaturarum, quid exigat meritum peccatorum. Conditio quippe servitutis jure intelligitur imposita peccatori. Proinde nusquam Scripturarum legimus servum, antequam hoc vocabulo Noe iustus peccatum filii vindicaret 2S . Nomen itaque istud culpa meruit, non natura. Origo autem vocabuli servorum in latina lingua inde creditur ducta, quod hi qui iure belli possent occidi, a victoribus cum servabantur, servi fiebant, a servando appellati; quod. etiam ipsum sine peccati mrito non est. Nam et cum iustum geritur bellum, pro peccato et a contrario dimicatur: et omnis victoria, cum etiam malis provenit, divino iudicio victos humiliat, vel emmendans peccata, vel
=* Gn. 1,26. 23 Ibid., 9.25

i Tim- .5,8,

1404

L , A CIUDAD DE DIOS

XIX, 15

XIX, 16

FINES DE LAS D O S CIUDADES

1405

siervos, p a l a b r a d e r i v a d a d e s e r v i r . E s t o es t a m b i n m e r e c i m i e n t o d e l p e c a d o . P u e s , a u n q u e se l i b r e u n a g u e r r a j u s t a , l a p a r t e c o n t r a r i a g u e r r e a p o r el p e c a d o . Y t o d a v i c t o r i a , a u n l a c o n s e g u i d a p o r los m a l o s , h u m i l l a a l o s v e n c i d o s p o r j u i c i o d i v i n o , o c o r r i g i e n d o los p e c a d o s , o c a s t i g n d o l o s . T e s t i g o es de ello D a n i e l , ese h o m b r e q u e e n l a c a u t i v i d a d confiesa a D i o s sus p e c a d o s y l o s p e c a d o s de su p u e b l o y r e c o n o c e , c o n p i a d o s o d o l o r , q u e sta es l a r a z n d e a q u e l c a u t i v e r i o . L a p r i m e r a causa d e la s e r v i d u m b r e es, p u e s , el p e c a d o , q u e somete u n h o m b r e a o t r o c o n el v n c u l o d e l a p o s i c i n s o c i a l . E s t o es efecto del j u i c i o d e D i o s , q u e es i n c a p a z de i n j u s t i c i a y s a b e i m p o n e r pen a s s e g n l o s m e r e c i m i e n t o s d e l o s d e l i n c u e n t e s . E l S e o r sup r e m o d i c e : Todo aquel que comete pecado, es esclavo del pecado. Y p o r eso m u c h o s h o m b r e s p i a d o s o s sirven a a m o s inicuos, p e r o n o l i b r e s , porque quien es vencido por otro, queda esclavo de quien le venci. A l a v e r d a d q u e es p r e f e r i b l e s e r esclavo de u n h o m b r e q u e de u n a p a s i n , p u e s v e m o s lo t i r n i c a m e n t e q u e e j e r c e su dom i n i o s o b r e el c o r a z n d e l o s m o r t a l e s l a p a s i n d e domin a r , p o r e j e m p l o . M a s en ese o r d e n d e p a z q u e somete u n o s h o m b r e s a o t r o s , l a h u m i l d a d es t a n v e n t a j o s a a l e s c l a v o c o m o nociva l a s o b e r b i a al d o m i n a d o r . S i n e m b a r g o , p o r naturaleza, tal como Dios cre al principio al hombre, nadie es esclavo d e l h o m b r e n i del p e c a d o . E m p e r o , l a e s c l a v i t u d p e n a l est r e g i d a y o r d e n a d a p o r l a ley, q u e m a n d a c o n s e r v a r el o r d e n n a t u r a l y p r o h i b e p e r t u r b a r l o [ 3 9 ] . S i n o se o b r a r a n a d a c o n t r a esta ley, n o h a b r a q u e c a s t i g a r n a d a c o n esa e s c l a v i t u d . P o r eso, el A p s t o l a c o n s e j a a l o s siervos el e s t a r s o m e t i d o s a sus a m o s y s e r v i r l e s de c o r a z n y d e b u e n g r a d o . E s d e c i r , puniens. Testis est homo Dei Daniel, cura in captivitate positus, peccata sua et peccata populi sui confitetur Deo, et hanc esse causam illius captivitatis pi dolore testatur 2l. Prima ergo servitutis causa peccatum est; ut homo homini conditionis vinculo subderetur: quod non fit nisi Deo iudicante, apud quem non est iniquitas, et novit diversas poenas meritis distribuere delinquentium. Sicut autem supernus Dominus dicit, Omnis qui facit peccatum, servus est peccatiM: ac per hoc multi quidem religiosi dominis iniquis, non tamen liberis serviunt: A quo enim quis devictus est, huic et servas addictus est2C. Et utique felicius servitur homini, quam libidini; cum saevissimo dominatu vastet corda mortalium, ut alias omittam, libido ipsa dominandi. Homimbus autem illo pacis ordine, quo aliis alil subiecti sunt, sicut prodest humilitas servientibus, ita nocet superbia dominantibus. Nullus autem natura, in qua prius Deus hominem condidit, servus est hominis, aut peccati. Verum et poenalis servitus ea lege ordinatur, quae naturalem ordinem conservan iubet, perturbari vetat: quia si contra eam legem non esset factum, nihil esset poenali servitute coercendum. Ideoque Apostolus etiam servos monet subditos esse dominis suis, et ex animo eis cum bona volntate servir " : ut scilicet, si non possunt - Dan. 9,5-19. lo. 8,34" * Petr. 3,19-' Eph, 6,5.
25 =

que, si s u s d u e o s n o l e s d a n l i b e r t a d , t o r n e n e l l o s , e n c i e r t a m a n e r a , l i b r e su s e r v i d u m b r e , n o s i r v i e n d o c o n t e m o r f a l s o , s i n o c o n a m o r fiel, h a s t a q u e p a s e l a i n i q u i d a d y se a n i q u i l e n el p r i n c i p a d o y l a p o t e s t a d h u m a n a y sea D i o s t o d o e n t o d a s las cosas [ 4 0 ] . C A P I T U L O


LA JUSTICIA EN E L

X V I
DOMINIO

Asi v e m o s q u e n u e s t r o s p a t r i a r c a s , a u n q u e t e n a n esclavos, administraban la paz domstica, distinguiendo a los hijos d e los e s c l a v o s s o l a m e n t e e n l o r e l a t i v o a l o s b i e n e s t e m p o r a les. E n l o referente al culto a D i o s , d e l q u e se d e b e n e s p e r a r los b i e n e s e t e r n o s , m i r a b a n c o n i g u a l a m o r a t o d o s l o s miemb r o s de su casa. Y esto es t a n c o n f o r m e c o n el o r d e n n a t u r a l , q u e el n o m b r e de p a d r e de f a m i l i a t r a e de a q u su o r i g e n , y est t a n d i v u l g a d o , q u e a u n l o s s e o r e s i n j u s t o s se p r e c i a n de l . L o s a u t n t i c o s p a d r e s de f a m i l i a m i r a n a t o d o s l o s m i e m b r o s d e su f a m i l i a c o m o a h i j o s en l o t o c a n t e a l c u l t o y h o n r a d e D i o s . Y d e s e a n y a n h e l a n l l e g a r a l a casa celestial, d o n d e n o sea n e c e s a r i o m a n d a r a los h o m b r e s , p o r q u e e n la inmortalidad n o ser preciso subvenir a necesidad alguna. Y h a s t a all d e b e n t o l e r a r m s l o s s e o r e s , q u e m a n d a n , q u e l o s siervos, q u e s i r v e n . S i a l g u n o en casa t u r b a la p a z d o m s t i c a p o r d e s o b e d i e n c i a , es c o r r e g i d o p a r a su u t i l i d a d con l a p a l a b r a , c o n el p a l o o con c u a l q u i e r o t r o g n e r o d e p e n a j u s t a a dominis liberi fieri, suam servitutem ips quodammodo liberam faciant; non timore subdolo, sed fideli dilectione serviendo, doee transeat iniquitas, et evacuetur omnis prineipatus, et potestas humana, et sit Deus omnia in mnibus. CAPUT XVI.

DE AEQUO IURE DOMINANDI

Quocirca etiamsi habuerunt servos iusti patres nostri, sic quidem administrabant domesticam pacem, ut secundum haec temporalia bona, filiorum sortem a servorum conditione distinguerent; ad Deum autem colendum, in quo aeterna bona speranda sunt, mnibus domus suae membris pari dilectione consulerent. Quod naturalis ordo ita praescribit, ut nomen patrumfamilias hinc exortum sit, et tam late vulgatum, ut inique etiam dominantes hoc se gaudeant appellari. Qui autem veri patresfamilias sunt, mnibus in familia sua tanquam filiis ad colendum et promerendum Deum consulunt; desiderantes atque optantes venire ad caelestem domum, ubi necessarium non sit officium imperandi mortalibus, quia necessarium non erit officium consulendi iam in illa immortalitate felicibus: quo doee veniatur, magis debent patres quod dominantur, quam servi tolerare quod serviunt. Si quis autem in domo per inobedientiam domesticae paci adversatur, corripitur, seu verbo, seu verbere, sen quolibet alio genere poenae iusto' atque licito, quantum societas humana concedil, pro eius qui cor-

1406

U CIUDAD DE DIOS

X I X , 1?

XIX, 17

FINES DE LAS DOS CIUDADES

1407

y lcita a d m i t i d o p o r la s o c i e d a d h u m a n a p a r a a c o p l a r l e a l a p a z de q u e se h a b a a p a r t a d o . C o m o n o es b i e n h e c h o r el q u e viene en a y u d a d e o t r o p a r a h a c e r l e p e r d e r u n b i e n , as n o e s i n o c e n t e e l q u e p e r m i t e , p e r d o n a n d o , q u e se i n c u r r a e n u n m a l m s g r a v e . L a i n o c e n c i a exige, p u e s , n o s o l a m e n t e n o h a c e r m a l a n a d i e , s i n o r e t r a e r a l p r j i m o del p e c a d o o c a s t i g a r el p e c a d o . Y esto con el fin d e q u e el c a s t i g a d o se c o r r i j a en cabeza p r o p i a y o t r o s e s c a r m i e n t e n en l a a j e n a . L a casa d e b e ser el p r i n c i p i o y el f u n d a m e n t o de l a c i u d a d [ 4 1 ] . T o d o p r i n c i p i o dice r e l a c i n a su fin, y t o d a p a r t e a su t o d o . P o r eso e s c l a r o y l gico q u e la p a z d o m s t i c a d e b e r e d u n d a r e n p r o v e c h o d e l a paz c v i c a ; es decir, q u e la o r d e n a d a c o n c o r d i a e n t r e los q u e m a n d a n y los q u e o b e d e c e n d e b e r e l a c i o n a r s e con la orden a d a c o n c o r d i a e n t r e los c i u d a d a n o s q u e m a n d a n y los q u e o b e d e c e n . D e d o n d e se sigue q u e el p a d r e de f a m i l i a d e b e g u i a r su casa p o r l a s leyes de l a c i u d a d , de tal f o r m a q u e se a c o m o d e a la p a z de la m i s m a [ 4 2 ] .

C A P I T U L O
EN

X V 1 1
CON LA

Q U RADICA LA P A Z D E LA S O C I E D A D C E L E S T I A L CIUDAD T E R R E N A Y E N Q U LA D I S C O R D I A ?

M a s l o s h o m b r e s q u e n o v i v e n d e la fe b u s c a n l a p a z ter r e n a en los b i e n e s y c o m o d i d a d e s d e esta v i d a . E n c a m b i o , los h o m b r e s q u e viven d e la fe e s p e r a n e n los b i e n e s f u t u r o s y eternos, s e g n la p r o m e s a . Y u s a n d e los b i e n e s t e r r e n o s y t e m p o ripitur utilitate, ut pac unde dissiluerat coaptetur. Sicut enim non est beneficentiae, adiuvando efficere ut bonum quod maius est amittatur; ita non est innocentiae, parcendo sinere ut in malum gravius incidatur. Pertinet ergo ad innocentis officium, non solum nemini malum inferre, verum etiam cohibere a peccato, vel punir peccatum; ut aut ipse qui plectitur, corrigatur experimento, aut alii terreantur exemplo. Quia igitur hominis domus initium sive partcula debet esse civitatis, omne autem initium ad aliquem sui generis finem, et omnis pars ad universi, cuius pars est, integritatem refertur: satis apparet esse consequens, ut ad pacem civicam pax domestica referatur, id est, ut ordinata imperandi obediendique concordia cohabitantium referatur ad ordinatam imperandi obediendique concordiam civium. Ita fit, ut ex lege civitatis praecepta sumere patremfamilias oporteat, quibus domum suam sic regat, ut sit pac accommodata civitatis. CAPUT XVII

r a l e s c o m o v i a j e r o s . E s t o s n o los p r e n d e n n i desvan del c a m i n o q u e l l e v a a D i o s , sino q u e l o s s u s t e n t a n p a r a t o l e r a r c o n m s facilidad y n o a u m e n t a r l a s c a r g a s del c u e r p o c o r r u p t i b l e q u e a p e s g a a l a l m a . P o r t a n t o , el u s o d e los b i e n e s n e c e s a r i o s a esta vida m o r t a l es c o m n a l a s d o s clases de h o m b r e s y a l a s d o s c a s a s ; p e r o , e n el u s o , c a d a u n o tiene u n fin p r o p i o y u n pens a r m u y d i v e r s o del o t r o [ 4 3 ] . A s , l a c i u d a d t e r r e n a , q u e n o vive d e la fe, a p e t e c e t a m b i n l a p a z , p e r o fija la c o n c o r d i a entre l o s c i u d a d a n o s q u e m a n d a n y los q u e o b e d e c e n e n q u e sus q u e r e r e s estn a c o r d e s de a l g n m o d o en lo c o n c e r n i e n t e a l a v i d a m o r t a l . E m p e r o , la c i u d a d celestial, o m e j o r , l a p a r t e d e e l l a q u e p e r e g r i n a en este v a l l e y vive de l a fe, u s a d e esta paz p o r necesidad, hasta que pase la mortalidad, que precisa de t a l p a z . Y p o r e s o , m i e n t r a s q u e e l l a est c o m o v i a j e r o cautivo en la c i u d a d t e r r e n a , d o n d e h a r e c i b i d o la p r o m e s a d e su r e d e n c i n y el d o n e s p i r i t u a l c o m o p r e n d a d e e l l a , n o d u d a en o b e d e c e r estas leyes q u e r e g l a m e n t a n las cosas n e c e s a r i a s y el m a n t e n i m i e n t o d e la v i d a m o r t a l . Y c o m o sta es c o m n , e n t r e las d o s c i u d a d e s h a y c o n c o r d i a con r e l a c i n a e s a s cosas. P e r o r e s u l t a q u e la c i u d a d t e r r e n a t u v o ciertos s a b i o s c o n d e n a d o s p o r l a d o c t r i n a de D i o s , q u e , o p o r s o s p e c h a s o p o r e n g a o de l o s d e m o n i o s , d i j e r o n q u e d e b a n a m i s t a r m u c h o s dioses con l a s cosas h u m a n a s . Y e n c o m e n d a r o n a su t u t e l a d i v e r s o s seres, a u n o el c u e r p o , a o t r o el a l m a ; y en el m i s m o c u e r p o , a u n o la cabeza y a o t r o la c e r v i z ; y d e l a s d e m s p a r t e s , a c a d a u n o la s u y a . Y d e i g u a l m o d o en el a l m a : a u n o e n c o m e n d a r o n el i n g e n i o , a o t r o la d o c t r i n a , a o t r o la i r a , a o t r o la c o n c u p i s c e n renisque rebus ac temporalibus tanquam peregrina utitur, non quibus capiatur et avertatur quo tendit in Deum, sed quibus sustentetur ad facilius toleranda minimeque augenda onera corporis corruptibilis, quod aggravat animam 2S . Idcirco rerum vitae huic mortali necessariarum utrisque hominibus et utrique domui communis est usus; sed fins utendi cuique suus proprius, multumque diversus. Ita etiam terrena civitas, quae non vivt ex fide, terrenam pacem appetit; in eoque defigit imperandi obediendique concordiam civium, ut sit eis de rebus ad mortalem vitam pertinentibus humanarum quaedam compositio voluntatum. Civitas autem caelestis, vel potius pars eius, quae in hac mortalitate peregrinatur, et vivit ex fide, etiam ista pace necesse est utatur, doee ipsa cui talis pax necessaria est, mortalitas transeat. Ac per hoc dum apud terrenam civitatem, velut captivam vitam suae peregrinationis agit, iam promissione redemptionis et dono spirituali tanquam pignore accepto, legibus terrenae civitatis. quibus haec administrantur, quae sustentandae mortali vitae accommodata sunt, obtemperare non dubitat: ut. cpioniam communis est ipsa mortalitas, servetur in rebus ad eam pertinentibus inter civitatem utramque concordia. Verum quia terrena civitas habuit quosdam suos sapientes, quos divina improbat disciplina, qui vel suspicati vel decepti a daemonibus crederent mnltos dos conciliandos esse rebus humanis, ad quorum diversa quodammodo officia diversa subdita pertinerent, ad alium corpus, ad alium animus, inque ipso corpore ad alium caput, ad alium cervix, et
" S a p . 9.IS-

UNDE CAELESTIS SOCIETAS CM TERRENA CIVITATE PACEM HABEAT, ET UNDE DISCORDIAM

Sed domus hominum qui non vivunt ex fide, pacem terrenam ex huius temporalis vitae rebus commodisque sectatur. Domus autem hominum ex fide viventium, exspectat ea quae in futuxum aeterna promissa sunt, ter-

XIX, 18 1408 EA CIUDAD DE DIOS X I X , 17

FINES DE LAS DOS CIUDADES

1409

c i a ; y en l a s cosas n e c e s a r i a s a l a v i d a , a u n o el g a n a d o , a o t r o el t r i g o , a o t r o el v i n o , a o t r o el aceite, a o t r o l a s selvas, a o t r o el d i n e r o , a o t r o l a n a v e g a c i n , a o t r o l a s g u e r r a s y l a s victorias, a otro los matrimonios, a otro los partos y la fecundidad, y a otros l o s seres. L a c i u d a d celestial, en c a m b i o , conoce a u n solo D i o s , n i c o a l q u e se debe el c u l t o y esa s e r v i d u m b r e , q u e en g r i e g o se dice AccrpEcc, y p i e n s a c o n p i e d a d fiel q u e n o se d e b e m s q u e a D i o s . E s t a s d i f e r e n c i a s h a n m o t i v a d o el q u e esta c i u d a d n o p u e d a t e n e r c o m u n e s c o n la c i u d a d t e r r e n a l a s leyes r e l i g i o s a s . Y p o r stas se ve en l a p r e c i s i n d e d i s e n t i r d e e l l a y s e r u n a c a r g a p a r a l o s q u e s e n t a n en c o n t r a y s o p o r t a r sus i r a s , sus o d i o s y s u s v i o l e n t a s p e r s e c u c i o n e s , a m e n o s de r e f r e n a r a l g u n a vez l o s n i m o s de s u s e n e m i g o s c o n el t e r r o r de su m u l t i t u d , y s i e m p r e con l a a y u d a d e D i o s [ 4 4 ] . L a ciud a d celestial, d u r a n t e su p e r e g r i n a c i n , va l l a m a n d o c i u d a d a nos p o r todas las naciones y formando de todas las lenguas u n a s o c i e d a d v i a j e r a [ 4 5 ] . N o se p r e o c u p a de l a d i v e r s i d a d d e leyes, d e c o s t u m b r e s n i de i n s t i t u t o s , q u e r e s q u e b r a j a n o m a n t i e n e n la p a z t e r r e n a . E l l a n o s u p r i m e n i d e s t r u y e n a d a , a n t e s bien l o c o n s e r v a y a c e p t a , y ese c o n j u n t o , a u n q u e diverso en l a s diferentes n a c i o n e s , se flecha, c o n t o d o , a u n n i c o v m i s m o fin, l a p a z t e r r e n a , si n o i m p i d e l a r e l i g i n q u e e n s e a q u e debe ser a d o r a d o el D i o s n i c o , s u m o y v e r d a d e r o . L a c i u d a d celestial u s a t a m b i n e n su viaje de l a p a z t e r r e n a y de l a s cosas necesariamente relacionadas con la condicin actual de los h o m b r e s . P r o t e g e y desea el a c u e r d o d e q u e r e r e s e n t r e l o s h o m b r e s c u a n t o es p o s i b l e , d e j a n d o a salvo l a p i e d a d y l a relicaetera singula ad singulos; similiter in animo ad alium ingenium, ad alium doctrina, ad alium ira, ad alium concupiscentia; inque ipsis rebus vitae adiacentibus, ad alium pecus, ad alium triticum, ad alium vinum. ad alium oleum, ad alium silvae, ad alium nummi, ad alium navigatio, ad alium bella atque victoriae, ad alium coniugia, ad alium partus ac fecunditas, et ad alios alia caetera; caelestis autem civitas unum Deum solum colendum nosset, eique tantummodo serviendum servitute illa, quae graece Aa-rpdct dicitur, et non nisi Deo debetur, fideli pietate censeret: factum est, ut religionis leges cum terrena civitate non posset babere communes, proque his ab ea dissentire haberet necesse, atque oneri esse diversa sentientibus, eorumque iras et odia et persecutiomim mpetus sustinere, nisi cum nimos adversantium aliquando terrore suae multitudinis, et semper divino adiutorio propulsaren Haec ergo caelestis civitas dum peregrinatur in trra, ex mnibus gentibus cives evocat, atque in mnibus linguis peregrinara colligit societatem; non curans quidquid in moribus, legibus, institutisque diversum est, quibus pax terrena vel conquiritur, vel tenetur; nihil eorum rescindens, nec destruens, imo etiam servans ac sequens: quod licet diversum in diversis nationibus, ad unum tamen eumdemque finem terrenae pacis intenditur, si religionem qua unus summus et verus Deus colendus docetur, non impedit. Utitur ergo etiam caelestis civitas in hac sua peregrinatione pace terrena, et de rebus ad mortalem hominum naturam pertinentibus, humanarum voluntatum compositionem, quantum salva pietate ac religione conceditur. tuetur atque appetit, eamque terrenam

gin, y s u p e d i t a l a p a z t e r r e n a a la p a z celestial. E s t a l t i m a es la p a z v e r d a d e r a , l a n i c a d i g n a de ser y d e decirse p a z d e la criatura racional, a saber, la unin ordenadsima y concords i m a p a r a g o z a r de D i o s y a la vez en D i o s . En l l e g a n d o a esta m e t a , l a v i d a y a n o ser m o r t a l , s i n o p l e n a m e n t e vital [ 4 6 ] . Y el cuerpo ya n o ser a n i m a l , q u e , m i e n t r a s se c o r r o m p e , a p e s g a al a l m a , s i n o e s p i r i t u a l , sin n i n g u n a n e c e s i d a d , sometido d e l l e n o a l a v o l u n t a d . P o s e e esta paz a q u i p o r la fe y de esta fe vive j u s t a m e n t e c u a n d o refiere a la c o n s e c u c i n d e l a az verdadera todas las buenas obras q u e hace p a r a con Dios y c o n el p r j i m o , p o r q u e la v i d a d e la c i u d a d es u n a v i d a social. C A P I T U L O
LA NUEVA A C A D E M I A

X V I I I

Y LA F E C R I S T I A N A . U N PARANGN

N a d a h a y m s c o n t r a r i o a l a c i u d a d de D i o s q u e esa incert i d u m b r e en q u e V a r r n h a c e r a d i c a r el distintivo d e la n u e v a A c a d e m i a . U n a d u d a tal a l o s ojos c r i s t i a n o s es u n a l o c u r a . E l c r i s t i a n o , s o b r e l a s cosas q u e c o m p r e n d e con la m e n t e y c o n l a r a z n , tiene u n a ciencia c e r t s i m a , a u n q u e l i m i t a d a p o r el c u e r p o c o r r u p t i b l e q u e a p e s g a al a l m a , p o r q u e , c o m o dice el A p s t o l , conocernos en parle. Cree a los s e n t i d o s q u e manifiest a n con e v i d e n c i a u n a r e a l i d a d , y de e l l o s se sirve el n i m o p o r m e d i o d e l c u e r p o , p u e s q u e es m s m i s e r a b l e el e n g a o del q u e p i e n s a q u e n o se les d e b e fe n u n c a [ 4 7 ] . En fin, a a d e la fe e n pacem refert ad caelestem pacem: quae ver ita pax est, ut rationalis duntaxat creaturae sola pax habenda atque dicenda sit, ordinatissima scilicet et concordissima societas fruendi Deo, et invicem in Deo; quo cum ventum fuerit, non erit vita mortalis, sed plae certeque vitalis; nec corpus animale, quod dum corrumpitur, aggravat animam, sed spirituale sine ulla indigentia, ex omni parte subditum voluntati. Hanc pacem, dum peregrinatur in fide, habet; atque ex hac fide iuste vivit, cum ad illam pacem adipiscendam refert quidquid bonarum actionum gerit erga Deum et proximum, ,quoniam vita civitatis utique socialis est. CAPUT XVIII

Q A M DIVERSA SIT AcADEMIAE NOVAE AMBIGUITAS A CONSTANTIA FIDEI CHKISTIANAE

Quod autem attinet ad illam differentiam, quam de Academicis novis Varro adhibuit, quibus incerta sunt omnia, omnino civitas Dei talem dubitationem tamquam dementiam detestatur, habens de rebus, quas mente atque ratione comprehendit, etiamsi parvam propter corpus corruptibile, quod aggravat animam, quoniam sicut dicit Apostolus, Ex parte scimus ", tamen certissimam scientiam: creditque sensibus in rei cuiusque evidentia, quibus per corpus animus utitur: quoniam miserabilius fallitur, qui
2

i Cor. 13,9.

S. Az. 16

1410

LA CIUDAD DE DIOS

X I X , 19

XIX, 18

FINES DE US DOS CIUDADES

1411

las S a n t a s E s c r i t u r a s , a n t i g u a s y n u e v a s , q u e l l a m a m o s cannicas, q u e son l a s fuentes de la fe de la q u e vive el j u s t o . G r a c i a s a e l l a c a m i n a m o s sin t i t u b e o s m i e n t r a s p e r e g r i n a m o s lejos del S e o r . P e r m a n e c i e n d o a salvo y cierta esa fe, p o d e m o s d u d a r , sin m i e d o a r e p r e n s i n , a l g u n a s cosas q u e n o h a n l l e g a d o a n u e s t r o c o n o c i m i e n t o y n o l a s h e m o s c o n o c i d o n i p o r los sentidos n i p o r la r a z n , n i n o s las h a n a n u n c i a d o la E s c r i t u r a c a n n i c a n i testigos a q u i e n e s fuera a b s u r d o n o c r e e r [ 4 8 ] . C A P I T U L O X I X
CRISTIANO

VIDA Y COSTUMBRES DEL PUEBLO

E n r e a l i d a d n o i m p o r t a n a d a a esta c i u d a d el g n e r o d e vida q u e a d o p t a el q u e a b r a z a la fe q u e l l e v a a D i o s , con t a l de q u e n o v a y a c o n t r a los p r e c e p t o s d i v i n o s . P o r e s o , a los filsofos q u e se h a c e n c r i s t i a n o s n o se les o b l i g a a c a m b i a r su t r e n d e v i d a si n o lo i m p i d e l a r e l i g i n , s i n o sus d o c t r i n a s falsas. A s , le d a d e l a d o la diferencia s e a l a d a p o r V a r r n e n los cnicos, con tal de q u e n o se h a g a n a d a c o n t r a la h o n e s t i d a d y l a t e m p l a n z a . E n c u a n t o a los t r e s g n e r o s d e v i d a , el ocioso, el activo y el m i x t o , a u n q u e , salva la fe, c a d a u n o p u e d e e l e g i r el q u e le p l a z c a y l l e g a r p o r l a los p r e m i o s e t e r n o s , interesa, sin e m b a r g o , cul se a b r a z a p o r a m o r a l a v e r d a d y c u l p o r d e b e r de c a r i d a d . N o se debe u n o e n t r e g a r a l ocio desentendindose de ser til al p r j i m o , ni a la a c c i n o l v i d a n d o l a contemhunquam putat eis esse credendum. Credit etiam Scripturis sanctis et veteribus et novis, quas Cannicas appellamus, unde fides ipsa concepta est, ex qua iustus vivit 3 "; per quam siue dubitatione ambulamus, quamdiu peregrinamur a Domino 3 '; qua salva atque certa, de quibusdam rebus, quas eque sensu, eque ratione percepimus, eque nobis per Scripturam canonicam claruerunt, nec per testes quibus non credere absurdum est, in nostram notitiam pervenerunt, sitie iusta rcprehensione dubitamus. CAPUT XIX

p l a c i n de D i o s [ 4 9 ] . E n el ocio n o se d e b e a m a r la i n a c c i n , sino la b s q u e d a y h a l l a z g o de la v e r d a d , a fin de q u e c a d a cual a v a n c e e n ese c o n o c i m i e n t o y n o e n v i d i e a n a d i e . Y e n l a accin n o debe a m a r s e el h o n o r o la p o t e n c i a en esta v i d a , porq u e c u a n t o h a y b a j o el sol es v a n i d a d , s i n o el t r a b a j o q u e a c o m p a a a l h o n o r o a la p o t e n c i a , si se o b r a r e c t a y t i l m e n te, es decir, c o n t r i b u y e n d o a la s a l u d d e los q u e n o s estn som e t i d o s s e g n D i o s . D e esto y a h e m o s h a b l a d o m s a r r i b a . E s t o hace d e c i r a l A p s t o l : Quien desea el obispado, desea un buen trabajo. Su i n t e n c i n e r a d a r a e n t e n d e r q u e el e p i s c o p a d o e r a un n o m b r e d e t r a b a j o , n o d e h o n o r . L a p a l a b r a es g r i e g a y significa q u e el q u e est a l frente es s u p e r i n t e n d e n t e de sus s u b o r d i n a d o s , es decir, tiene el c u i d a d o de e l l o s . 'ETT significa sobre, y CTKOTTS, intencin; p o r t a n t o , si se n o s a n t o j a , p o d e m o s t r a d u c i r TriaKOTTelv p o r s u p e r i n t e n d e r . S e g n esto, n o es o b i s p o el q u e a m a p r e s i d i r , n o el s e r t i l . A s , p u e s , t o d o s p u e d e n a p l i carse a la b s q u e d a y a l e s t u d i o d e la v e r d a d , e n q u e consiste el ocio l o a b l e ; p e r o el l u g a r s u p e r i o r , sin el cual el p u e b l o n o p u e d e s e r g o b e r n a d o , a u n q u e sea c o m o es d e b i d o , es i n d e c o r o s o d e s e a r l o . P o r eso, el a m o r a la v e r d a d b u s c a el ocio s a n t o , y la n e c e s i d a d d e la v e r d a d c a r g a c o n el n e g o c i o j u s t o [ 5 0 ] . Si n a die n o s i m p o n e esta c a r g a , d e b e m o s e n t r e g a r n o s a la b s q u e d a y a la c o n t e m p l a c i n de la v e r d a d . Y si a l g u i e n n o s la i m p o n e , d e b e m o s a c e p t a r l a p o r n e c e s i d a d d e la c a r i d a d [ 5 1 ] . A u n en este caso n o d e b e n a b a n d o n a r s e de p l a n o l a s d u l z u r a s d e la v e r d a d , n o sea q u e , p r i v a d o s de esa s u a v i d a d , n o s o p r i m a la necesidad. sic actuosus, ut contemplationem non requirat Dei. In otio non iners vacatio delectare debet; sed aut inquisitio, aut inventio veritatis: ut in ea quisque proficiat, et quod invenerit teneat, et alteri non invideat. In actione vero non amandus est honor in hac vita, sive potentia; quoniam omnia vana sub sol: sed opus ipsum, quod per eumdem honorem vel potentiam fit, si recte atque utiliter fit, id est, ut valeat ad eam salutem subditorum, quae secundum Deum est; unde iam superius disputavimus 3~. Propter quod ait Apostolus, Qui episcopatum desiderat, bonum opus desiderat3S. Exponere voluit quid sit episcopatus: quia nomen est operis, non honoris. Graecum est enim, atque inde ductum vocabulum, quod ille qui praeficitur, eis quibus praeficitur superintendit, curam eorum scilicet gerens: TT quippe, Super; aKoirs vero, Intentio est: ergo iriaKoirEiv, si velimus, latine Superintendere possumus dicere; ut intelgat non se esse episcopum, qui praeesse dilexerit, non prodesse. Itaque a studio cognoscendae veritatis nemo prohibetur, quod ad laudabile pertinet otium: locus vero superior, sine quo regi populus non potest, etsi ita teneatur atque administretur ut decet, tamen indecenter appetitur. Quamobrem otium sanctum quaerit chantas veritatis: negotium iustum suscipit necessitas charitatis. Quam sarcinam si nullus imponit, percipiendae atque intuendae vacandum est veritati: si autem imponitur, suscipienda est propter charitatis necessitatem: sed nec sic omn modo veritatis delectatio deserenda est, ne subtrahatur illa suavitas, et opprimat ista necessitas.
32 33

DE HABITO ET MORIBUS roruLi CHRISTIAM

Nihil sane ad istam pertinet civitatem quo habitu vel more vivendi, si non est contra divina praecepta, istam fidem, qua pervenitur ad Deum, quisque sectetur: unde ipsos quoque philosophos, quando Christiani fiunt, non habitum vel consuetudinem victus, quae nihil impedit religionem, sed falsa dogmata mutare compellit. Unde illam quam Varro adhibuit ex Cynicis differentiam, si nihil turpiter atque intemperanter agat, omnino non curat. Ex tribus vero illis vitae generibus, otioso, actuoso, et ex utroque composito, quamvis salva fide quisque possit in quolibet eorum vitam ducere, et ad sempiterna praemia pervenire; interest tamen quid amore teneat veritatis, quid officio charitatis impendat. Nec sic quisque debet esse otiosus, ut in eodem otio utilitatem non cogitet proximi; nec
30

Hab. 2,4. " 2 Cor. s,6.

C.6. i T i m . 3ji.

1412

LA CILDAD DE DIOS

XIX, 20

XTX, 2 1 , 1

FINES DE U S DOS CIUDADES

1413

CAPTULO
EN ESPERANZA

XX

C A P I T U L O

X X I
ESCIPIN

L O S CIUDADANOS DE LA CIUDAD SANTA EN ESTA VIDA SON F E L I C E S

EXISTENCIA DE LA REPBLICA ROMANA. D E F I N I C I N DE

Siendo, pues, el sumo bien de la ciudad de Dios la paz eterna y perfecta, no esta que atraviesan los mortales entre el nacimiento y la muerte, sino en la que permanecen una vez inmortales y libres de todo padecimiento, quin hay que niegue que esa vida ser muy dichosa, o que no estime, en su comparacin, misrrima sta, por ms llena de bienes anmicos, corporales o externos que est? Y, sin embargo, quien se conduce de tal forma que refiere el uso al fin de aquella que ardentsima y fidelsimamente espera, puede llamarse con razn feliz en este mundo, ms, en verdad, por la esperanza que por la realidad. La realidad presente, sin aquella esperanza, es una felicidad falsa y una autntica miseria, porque no usa de los verdaderos bienes del espritu. No es verdadera sabidura la que en estas cosas, que discierne con prudencia, soporta con fortaleza, reprime con templanza y ordena con justicia, no se propone el fin supremo, en que ser Dios todo en todas las cosas por una eternidad cierta y una paz perfecta.

C A P U T XX
Q O D CIVES SANCTORUM IN VITAE HUIUS TEMPORE SPE BEATI SINT

1. Este es precisamente el lugar propio para decir, lo ms concisa y claramente que pueda, lo que promet en el libro I I de esta obra. Y es mostrar que, segn las definiciones de que Escipin se sirve en los libros Sobre la repblica de Cicern, no ha existido nunca la repblica romana. En pocas palabras define la repblica, diciendo que es la cosa del pueblo. Si esta definicin es verdadera, no ha existido nunca la repblica romana, porque no ha sido nunca cosa del pueblo, que es la definicin de repblica. Define el pueblo diciendo que es una sociedad fundada sobre derechos reconocidos y sobre la comunidad de intereses. Luego explica qu entiende por derechos reconocidos. Y aade que la repblica no puede ser gobernada sin justicia. En consecuencia, donde no hay verdadera justicia rio puede darse verdadero derecho. Como lo que se hace con derecho se hace justamente, es imposible que se haga con derecho lo que se hace injustamente. En efecto, no deben llamarse derecho las constituciones injustas de los hombres, puesto que ellos mismos dicen que el derecho mana de la fuente de la justicia y que es falsa la opinin de quienes sostienen torcidamente que es derecho lo que es til al ms fuerte [ 5 2 ] . P o r tanto, donde no existe verdadera justicia no puede existir comu-

Quamobrem summum bonum civitatis Dei cum sit aeterna pax atque perfecta, non per quam mortales transeant nascendo atque moriendo, sed in qua immortales maneant nihil adversi omnino patiendo; quis est qui illam vitam vel beatissimam neget, vel in eius comparatione istam, quae hic agitur, quantislibet animi et corporis externarumque rerum bon9 plena sit, non miserrimam iudicet? Quam tamen quicumque sic habet, ut eius usum referat ad illius finem, quam diligit ardentissime, ac fidelissime sperat, non absurde dici etiam nunc beatus potest, spe illa potius, quam re ista. Res vero ista sine spe illa, beatitudo falsa et magna miseria est: non enim veris animi bonis utitur. Quoniam non est vera sapientia, quae intentionem suam in his quae prudenter discernit, gerit fortiter, cobibet temperanter, iusteque distribuit, non in illum dirigit finem, ubi erit Deus omnia in mnibus34, aeternitate certa et pace perfecta.
34

CAPUT XXI
AN SECUNDUM DEFINITIONES SCIPIONIS, QUAE IN DIALOGO ClCERONIS SUNT, UNQUAM FUERIT ROMANA RESPUBLICA

i C o r . 15,38.

1. Quapropter nunc est locus, ut quam potero breviter ac dilucide expediam, quod in secundo huius operis libro me demonstraturum esse promisi3S, secundum definitiones, quibus apud Ciceronem utitur Scipio in libris de Repblica, nunquam rempublicam fuisse Romanam. Breviter enim rempublicam definit esse rem populi. Quae definitio, s vera est, nunquam fuit Romana respublica: quia nunquam fuit res populi; quam definitionem voluit esse reipublicae. Populum enim esse definivit coetum multitudinis, iuris consensu et utlitatis communione sociatum. Quid autem dicat iuris consensum, disputando explicat; per hoc ostendens geri sine iustitia non posse rempublicam: ubi ergo iustitia vera non est, nec us potest esse. Quod enim iure fit, profecto inste fit: quod autem fit iniuste, nec iure fieri potest. Non enim iura dicenda sunt vel putanda iniqua hominum constituta: cum illud etiam ipsi ius esse dicant, quod de iustitiae fonte manaverit; falsumque esse, quod a quibusdam non recte sentientibus dici solet, id esse ius, quod ei qui plus potest, utile est. Quocirca ubi non est vera iustitia, iuris consensu sociatus coetus hominum
C.si n.4.,.-

1414

I,A CIUDAD DE DIOS

XIX, 21, 2

XIX, 21, 2

FINES DE LAS DOS CIUDADES

1415

nidad de hombres fundado sobre derechos reconocidos, y, por tanto, tampoco pueblo, segn la definicin de Escipin o de Cicern. Y si no puede existir el pueblo, tampoco la cosa del pueblo, sino la de un conjunto de seres que no merece el nombre de pueblo. Por consiguiente, si la repblica es la cosa del pueblo y no existe pueblo que no est fundado sobre derechos reconocidos, y no hay derecho donde no hay justicia, sigese que donde no hay justicia no hay repblica. Ahora bien, la justicia es la virtud que da a cada uno lo suyo. Qu justicia es esta que aparta al hombre del Dios verdadero y lo somete a los inmundos demonios? Es esto acaso dar a cada uno lo suyo? O es que quien quita la heredad al que la compr y la da a quien no tiene derecho a ella, es injusto; y quien se quita a s mismo al Dios dominador y creador suyo y sirve a los espritus malignos, es justo? [ 5 3 ] . 2. En esta obra Sobre la repblica se disputa acalorada y duramente contra la injusticia en pro de la justicia. Primeramente trataron los defensores de la injusticia contra la justicia. Y decan que la repblica no puede mantenerse y acrecerse sino sobre la injusticia. Pusieron como argumento irrebatible que es injusto que los hombres estn sometidos a hombres dominadores. La ciudad imperiosa, capital de gran repblica aadan, no puede seorear a sus provincias si no acoge esta injusticia. Los partidarios de la justicia respondieron que eso es justo, porque la servidumbre es ventajosa a tales hombres, y que esa accin, hecha con ese fin, es recta, es decir, priva a los malos de su licencia para hacer mal. Y los tendrn mejor domados, non potest esse; et ideo nec populus, iuxta illam Scipionis vel Ciceronis definitionem: et si non populus, nec res populi; sed qualiscumque multitudinis, quae populi nomine digna non est. Ac per hoc, si respublica res populi est, et populus non est qui consensu non sociatus est iuris, non est autem ius, ubi milla iustitia est: procul dubio colligitur, ubi iustitia non est, non esse rempublicam. Iustitia porro ea virtus est, quae sua cuique distribuit. Quae igitur iustitia est hominis, quae ipsum hominem Deo vero tollit, et immundis daemonibus subdit? Hoccine est sua cuique distribuere? An qui fundum aufert ei a quo emptus est, et tradit ei qui nihil in eo babet iuris, iniustus est; et qui se ipsum aufert dominan ti Deo, a quo factus est, et malignis servit spiritibus, iustus est? 2. Disputatur certe acerrime atque fortissime in eisdem ipsis de Republica libris adversus iniustiam pro iustitia. Et quoniam, cum prius ageretur pro iniustitiae partibus contra iustitiam, et diceretur nisi per iniustitiam rempublicam stare augerique non posse; hoc veluti validissimum positum erat, iniustum esse, ut homines hominibus dominantibus serviant; quam tamen iniustitiam nisi sequatur imperiosa civitas, cuius est magna respublica, non eam posse provinciis imperare: responsum est a parte iustitiae, ideo iustum esse, quod talibus hominibus sit utilis servitus, et pro utilitate eorum fieri cum recte fit, id est, cum improbis aufertur iniuriarum licentia; et domiti se melius habebunt, quia indomiti deterius se habuerunt: subditumque est, ut ista ratio firmaretur, veluti a

porque se portaran peor indomados. En apoyo de esta prueba se adujo un ejemplo brindado por la misma naturaleza. Pues por qu, dice l, Dios manda al hombre, el alma al cuerpo, la razn a la libido y a las dems pasiones del nimo? Este ejemplo mostr con llaneza que la servidumbre es til a algunos y que servir a Dios es til a todos. Y cuando el alma est sometida a Dios, impera con justicia al cuerpo, y en el nimo la razn, sometida a Dios, manda justamente a la libido y a las dems pasiones. Por tanto, cuando el hombre no sirve a Dios, qu justicia hay en l ? La verdad es que, si no sirve a Dios, el alma no puede imperar con justicia al cuerpo, ni la razn humana a las pasiones. Y si en un hombre semejante no existe la justicia, en una reunin de hombres, que es un conjunto de esa ralea, tampoco la habr. No existe, por consiguiente, ese derecho reconocido que constituye en pueblo a la sociedad de hombres, que es lo que se llama repblica. Y qu dir de la utilidad que auna el clan de hombres, elemento que hace entrar en la definicin de pueblo? Si se presta a eso un poco de atencin, no es tampoco til a los impos, que viven como todo aquel que no sirve a Dios y sirve a los demonios, tanto ms impos cuanto ms desean que se les sacrifique a ellos como dioses, siendo inmundsimos espritus. Mas tengo para m que cuanto hemos dicho sobre el derecho es suficiente para mostrar que, segn esta definicin, no existe el pueblo si no hay justicia, y, por consiguiente, tampoco repblica. Pretender que los romanos sirvieron en su repblica no a inmundos demonios, sino a dioses santos y buenos, no es acaso querer hacernos repetir cuanto hemos dicho sobre el particular por activa y por pasiva? natura sumptum nobile exemplum, atque dictum est, Cur igitur Deus homini, animus imperat corpori, ratio libidini caeterisque vitiosis animi partibus? Plae hoc exemplo satis edoctum est, quibusdam esse utilem servitutem; et Deo quidem ut serviatur, utile esse mnibus. Serviens autem Deo animus, recte imperat corpori, inque ipso animo ratio Domino Deo subdita, recte imperat libidini vitiisque caeteris. Quapropter ubi homo Deo non servit, quid in eo putandum est esse iustitiae; quandoquidem Deo non serviens, nullo modo potest iuste animus corpori, aut humana ratio vitiis imperare? Et si in homine tali non est ulla iustitia, procul dubio nec in hominum coetu, qui ex hominibus talibus constat. Non est hic ergo iuris ille consensus, qui hominum multitudinem populum facit, cuius res dicitur esse respublica. Nam de utilitate quid dicam, cuus etiam communione sociatus coetus hominum, sicut se habet ista definitio, populus nuncupatur? Quamvis enim, si diligenter atiendas, nec utilitas sit ulla viventium, qui vivunt impie; sicut vivit omnis qui non servit Deo. servitque daemonibus, tanto magis impiis, quanto magis sibi, cum sint immundissimi spiritus, tanquam diis sacrifican volunt: tamen quod de iuris consensu diximus, satis esse arbitrar, unde appareat per hanc definitionem non esse populum, cuius respublica esse dicatur, in quo iustitia non est. Si enim dicunt non spiritibus immundis, sed diis bonis atque sanctis in sua repblica servisse Romanos; numquid eadem toties repetenda sunt, quae iam satis, imo ultra quam satis est, diximus? Quis enim d hunc

1416

LA CIUDAD DE DIOS

XIX, 22

XLX, 2 3 , 1

FINES DE LAS DOS CIUDADES

1417

Quin que haya ledo hasta ste los libros anteriores puede dudar de que los romanos sirvieron a demonios malos e impuros, de no ser un tonto de remate o un desvergonzado disputador? Mas, para no repetir de qu ralea eran aquellos a quienes sacrificaban, citar lo escrito en la ley de Dios: El que sacrifique a otros dioses fuera del nico Seor, ser exterminado. Este mandato y esta amenaza entraan la voluntad de que no se sacrifique a los dioses, ni buenos ni malos.

Dios que Varrn, el ms docto de los romanos, cree ser Jpiter, bien que no sabe lo que dice [ 5 4 ] . Esto hace ver, a mi juicio, que un hombre tan erudito no ha pensado que ese dios no existe o que era despreciable, pues crey que era ste por l tenido como Dios supremo. En fin, es el mismo Dios de quien Porfirio, el ms sabio de los filsofos, aunque acrrimo enemigo de los cristianos, confiesa que es un Dios grande, aun segn los orculos de aquellos que juzga dioses. CAPITULO XXIII

CAPITULO

XXII

E S EL VERDADERO DlOS EL DE LOS CRISTIANOS?'

SENTIR DE P O R F I R I O SOBRE LOS ORCULOS DE LOS DIOSES

Mas puede replicarse: Quin es ese Dios o cmo se prueba que ninguno otro merece el culto de los romanos? Se necesita estar muy ciego para preguntar a estas alturas quin es ese Dios. Es el Dios de quien han predicho los profetas las cosas que vemos cumplidas. Es el mismo Dios que dijo a Abrahn: En tu descendencia sern benditas todas las generaciones. Que esto se realiz en Cristo, nacido de esa estirpe segn la carne, lo reconocen, aun contra su voluntad, los enemigos de este nombre. Es el mismo Dios que ha inspirado por su Espritu todas las predicciones cumplidas en la Iglesia, extendida ya por todo el orbe, y que he citado en libros anteriores. Es el mismo
locura per superiores huius operis libros pervenit, qui dubitare adhuo possit, malis et impuris daemonibus servisse Romanos, nisi vel nimium elolidus, vel impudentissime contentiosus? Sed ut taceam quales sint, quos sacrificas colebant; in lege veri Dei scriptum est, Sacrificans diis eradicabitur, nisi Domino tantum 3". Nec bonis igitur, nec malis diis sacrificari voluit, qui hoc cum tanta comminatione praecepit. CAPUT XXII '

1. En los libros que titula K Aoycov <piAoao<pas [ 5 5 ] , en los que examina y consigna esa especie de respuestas divinas tocantes a la filosofa, dice, usando las palabras de la traduccin latina del texto griego, que a uno que preguntaba a Apolo a qu dios deba aplacar para apartar a su esposa del cristianismo, Apolo le respondihe aqu sus p a l a b r a s : Quiz te sera ms fcil escribir en el agua letras impresas o volar por el aire como desplegando tus ligeras plumas que desviar el sentido manchado de tu impa esposa. Djala, pues, en su ridculo error, cantar con voz lgubre v ficticia a un Dios muerto a quien, condenado por jueces justos, quit la vida a la fuerza una muerte pblica e ignominiosa. Tras estos versos de Apolo, traducidos al latn sin ritmo ni medida, aadi: Estos versos hacen ver la tergiversacin de esa sentencia irrequod tamen ideo commemorandum putavi, quoniam vir tantae scientiae nec nullum istum deum potuit existimare, nec vilem. Hunc enim eum esse credidit, quem summum putavit Deum. Postremo ipse est Deus, quem doctissimus philosophorum, quamvis Christianorum acerrimus inimicus, etiam per eorum oracula, quos dos putat, Deum magnum Porphyriua confite tur. CAPUT XXIII

A N VERS SIT DEUS, CUI CHRISTIANI SERVIUNT, CI SOL DEBEAT SACRIFICARI

QAE PoRPHYRIUS DICAT 0RACLIS DEORUM RESP0NSA ESSE DE CHRISTO 1. Nam in libris quos K Aoylwv <piAoo-o<p(as appellat, in quibus exsequitur atque conscribit rerum ad philosophiam pertinentium velut divina responsa, ut ipsa verba eius, quemadmodum ex lingua graeca in latinara nterpretata sunt, ponam: Interrogante inquit, quem deum placando revocare possit uxorem suam a Christianismo, haec ait versibus Apollo. Deinde verba velut Apollinis ista sunt: Forte magis poteris in aqua impressis litteris scribere, aut adinflans pennas leves per aera ut avis volare, quam pollutae revoces impiae uxoris sensum. Pergat quomodo vult inanibus fallaciis perseverans, et lamentationibus fallacissimis mortuum Deum cantans, quem a iudicibus recta sentientibus perditum, pessima in speciosis ferro vieta mors interfecit. Deinde post hos versus Apollinis, qui non stante metro latine interpretati sunt, subiunxit atque ait: <-In bis quidem tergiversationem irremediabilis sententiae eorum manifestavit, di-

Sed responden potest: Quis iste Deus est, aut unde dignu3 probatur, cui deberent obtemperare Romani, ut nullum deorum praeter ipsum colerent sacrificiis? Magnae caecitatis est, adhuc quaerere quis iste sit Deus. Ipse est Deus, cuius Prophetae praedixerunt ista quae cernimus. Ipse est Deus, a quo responsum accepit Abraham, In semine tito benedicentur omnes gentesS7. Quod in Christo fieri, qui secundum carnem de illo semine exortus est, iidem ipsi qui remanserunt huius nominis inimici, velint nolintve, cognoscunt. Ipse est Deus, cuius divinus Spiritus per eos locuus est, quorum praedicta atque completa per Ecclesiam, quam videmus toto orbe diffusam, in libris superioribus posui. Ipse est Deus, quem Varro doctissimus Romanorum Iovem putat, quamvis nesciens quid loquatur:
36 87

E X . 22,20. G e n . 22,18.

1418

),A CIUDAD Dii DIOS

XIX, 23, 1

XIX,

23, 2

FINES DE LAS DOS CIUDADES

1419

mediable, pues dice que los judos saben honrar a Dios mejor que stos. He ah que, en desdoro de Cristo, antepuso los judos a los cristianos y admite que los judos honran a Dios. As expone los versos de Apolo en que dice que Cristo fu matado por jueces justos, dando a entender que, juzgando ellos justamente, El fu castigado con justicia. Vea qu dijo el mentiroso vate de Apolo sobre Cristo, y lo crey ste o quiz fingi el expositor lo que el vate no dijo. Luego veremos cmo le consta y cmo hace concordar los orculos entre s. Aqu dice que los judos, adoradores de Dios, condenaron justamente a Cristo a una muerte ignominiosa. Esta era la ocasin de prestar odos al Dios de los judos, de quien l da testimonio al decir: Quien sacrificare a otros dioses fuera del Seor, ser exterminado. Pasemos a testimonios ms claros y escuchemos el elogio de la grandeza de ese que dice Dios de los judos. Le pregunt a Apolo qu es mejor, el verbo, la razn o la ley, y respondi dicecon estos versos. Y luego cita los versos de Apolo, entre los cuales se hallan stos, que bastan para nuestro propsito : Diosdicees el principio generador y el rey supremo anterior a todo, ante quien tiemblan el cielo y la tierra, el mar y los abismos infernales, y las mismas divinidades se sobrecogen de espanto. Su ley es el padre a quien honran mucho los santos hebreos. Este orculo del dios Apolo reconoce, segn Porfirio, que la grandeza del Dios de los judos es tan grande, que ante l tiemblan los mismos dioses. Y puesto que ese Dios dijo que quien sacrificase a los dioses ser exterminacens quoniam Iudaei suscipiunt Deum magis quam isti. Ecce ubi decolorans Christum, Iudaeos praeposuit Christianis, confitens quod Iudaei suscipiant Deum. Sic enim exposuit versas Apollinis, ubi a iudicibus recta sentientibus Christum dicit occisum, tanquam illis iuste iudicantibus, mrito sit ille punitus. Viderit quid de Christo vates mendax Apollinis dixerit, atque iste crediderit, aut fortasse vatem, quod non dixit, dixisse iste ipse confinxerit: quam vero sibi constet, vel ipsa oracula inter se faciat convenire, postea videbimus. Hic tamen Iudaeos, tanquam Dei susceptores, recte dicit iudicasse de Christo, quod eum morte pessima excruciandum esse censuerint. Deus itaque Iudaeorum, cui perhibet testimonium, audiendus fuit, dicens: Sacrificans diis eradicabitur, nisi Domino tantumss. Sed ad manifestiora veniamus, et audiamus quam magnum Deum dicat esse Iudaeorum. tem ad ea quae interrogavit Apollinem, quid melius, verbum sive ratio, an lex: respondit, inquit, versibus haec dicens. Ac deinde subiicit Apollinis versus, in quibus et isti sunt, ut quantum satis est inde decerpam: In Deum vero, inquit, generatorem, et in regem ante omnia, quem tremit et caelum, et trra, atque mare, et infernorum abdita, et ipsa numina perhorrescunt: quorum lex est Pater, quem valde sancti honorant Hebraei. Tali orculo dei sui Apollinis, Porphyrius tam magnum Deum dixit Hebraeorum, ut eum et ipsa numina perhorrescant. Cum ergo Deus
38

do, maravillme que Porfirio no se atemorizara y temiera ser exterminado, sacrificando a los dioses. 2. Este filsofo dice tambin cosas buenas de Cristo, como si se olvidara de esas palabras injuriosas que he citado poco ha, o como si en sueos sus dioses maldijeran de Cristo y, en despertando, conocieran que era bueno y lo alabaran como merece. En efecto, como quien va a revelar algo maravilloso e increble, escribe: Parecer quiz al margen de la opinin de algunos lo que voy a decir. Los dioses han declarado que Cristo es muy piadoso, que ha sido hecho inmortal, y han dejado de l un grato recuerdo. Y declaranaade la los cristianos impuros, mancillados e implicados en el error, y los acusan de otras mil blasfemias. A continuacin inserta los reproches hechos a los cristianos como orculos de los dioses. Y prosigue as: A los que preguntaban si Cristo es Dios, les respondi Hcate | 5 6 ] : Ya conocis el proceso seguido por el alma inmortal separada del cuerpo; y si est privada de la sabidura, sabis que est condenada siempre a error. El alma de que hablis es la de un hombre notable por su piedad, pero los que le rinden culto no estn en la verdad. Tras las palabras de su pretendido orculo, hace l este comentario: Dijo que es un hombre muy piadoso y que despus de la muerte fia recibido una inmortalidad como la de otros justos, pero que los cristianos le rinden culto por error. Y como otros preguntaban aade l : Por qu fu condenado?, la diosa respondi en orculo: El cuerpo est siempre expuesto a los tormentos que lo agotan, pero el alma de los justos tiene por morada el cielo. Y esa alma de que hablis ha sido fatal ocasin de error iste dixerit, Sacrificans diis eradicabitur, miror quod ipse Porphyrius non perhorruerit, et sacrificans diis eradicari non formidaverit. 2. Dicit etiam bona pbilosophus iste de Christo, quasi oblitus illius de qua paulo ante locuti sumus, contumeliae suae; aut quasi in somnig dii eius maledixerint Christo, et evigilantes eum bonum esse cognoverint digneque laudaverint. Denique tanquam mirabile aliquid atque incredibile prolaturus, Praeter opinionem, inquit, profecto quibusdam videatur esse quod dicturi sumus. Christum enim dii piissimum pronuntiaverunt et inimortalem factum, et cum bona praedicatione eius meminerunt: Christianos vero pollutos, inquit, et contaminatos, et errore implicatos esse dcunt; et multis talibus adversus eos blasphemiis utuntur. Deinde subiicit velut deorum oracula blasphemantium Christianos. Et post haec, De Christo autem, inquit, interrogantibus si est Deus, ait Hecate: Quoniam quidem mmortalis anima post Corpus ut incedit, nosti, a sapientia autem abscissa semper errat, viri pietate praestantissimi est illa anima, hanc colunt aliena a se veritate. Deinde post verba huius quasi oraculi sua ipse coutexens Piissimum igitur virum, inquit, eum dixit, et eius animam, sicut et alio.' rum piorum, post obitum immortalitate donatam, et hanc colere Christianos ignorantes. Interrogantibus autem, inquit, Cur ergo damnatus est? orculo respondit dea, Corpus quidem debilitantibus tormentis semper oppositnm est: anima autem piorum caelesti sedi insidet. Illa vero anima

EX. 22,JO.

1420

lA CIUDAD BE DIOS

XIX, 23, 3

XIX, 23, 4

FINES DE LAS DOS CIUDADES

1421

para otras almas que no haban sido llamadas por los hados a recibir los favores de los dioses ni a conocer al inmortal Jpiter. Por eso he aborrecido a los dioses, porque a quienes el hado no concedi conocer a Dios ni recibir los favores de los dioses, ste les concedi un fatal enviscarse en error. Pero l fu justo y se le admiti en el cielo en compaa de los justos. Gurdate, pues, de blasfemar contra l y compadcete de la locura de los hombres y del peligro fcil y en pendiente que de ah nace. 3. Quin es tan necio que no entienda que estos orculos fueron fingidos por este hombre tan astuto y enemigo mortal de los cristianos o que han sido dados por los impuros demonios con intencin similar? La intencin sera hacer creer, por las alabanzas tributadas a Cristo, que tiene razn al censurar a los cristianos, apartando as cuanto pueden a los hombres del camino de la salud eterna, a la que se llega hacindose cristiano. Porque no importa a su astucia nociva y peligrosa que crean sus elogios de Cristo, con tal que crean tambin sus calumnias contra los cristianos. De esta forma, el que creyere las dos cosas, ser alabador de Cristo con la condicin de no ser cristiano, y as, aunque lo alabe, no ser librado por El de la dominacin de estos demonios. Esto se agrava si tenemos en cuenta que alaban a Cristo, de suerte que quien creyere en ese hombre predicado por ellos no es verdadero cristiano, sino hereje fotiniano, que ve en Cristo slo al hombre, no a Dios [ 5 7 ] . As impiden que El los salve y les suelte los fuertes lazos de los demonios, que hablan nicamente de mentiras. Nosotros, en cambio, no podemos aprobar ni las censuras de Apolo sobre alus animabus fataliter dedit, quibus fata non annuerunt deorum obtinere dona, eque habere Iovis immortalis agnitionem, errore implican. Propterea ergo diis exosi: quia quibus fato non fuit nosse Deum,.,neo dona a diis accipere, his fataliter dedit iste errore implicari. Ipse vero pms, et in caelum, sicut pii, concessit. Itaque hunc quidem non blasphemabis, misereberis autem hominum dementiam: ex eo in eis facile praecepsque periculum. 3. Quis ita stultus est, ut non intelligat aut ab homine eallido, eoque Christianis inimicissimo haec oracula fuisse conficta, aut consilio simili ab impuris daemonibus ista fuisse responsa; ut scilicet, quoniam laudant Christum, propterea credantur veraciter vituperare Christianos; atque ita, si possint, intercludant viam salutis aetemae, in qua fit quisque christianus? Suae quippe nocendi astutiae milleformi sentiunt non esse contrarium, si credatur eis laudantibus Christum, dum tamen credatur etiam vituperantibus Christianos: ut eum qui utrumque erediderit, talem Christi faciant laudatorem, ne velit esse christianus: ac sic quamvis ab illo laudatus, ab istorum tamen daemonum dominatu eum non liberet Christus. Praesertim quia ita laudant Christum, ut quisquis in eum talem crediderit, qualis ab eis praedicatur, Christianus verus non sit, sed Pbotinianus haereticus, qui tantummodo hominem, non etiam Deum noverit Christum: et ideo per eum salvus esse non possit, nec istorum mendaciloquorum daemonum laqueos vitare vel solvere. Nos autem eque Apollinem vituperantem Christum, eque Hecaten possumus approbare laudantem. Ule

Cristo ni los elogios de Hcate. Aqul pretende que Cristo fu injusto y justamente condenado a muerte por jueces justos, y ste habla de El como de un hombre muy piadoso, s, pero nicamente hombre. Ambos van guiados por una mira comn, impedir a los hombres hacerse cristianos, nico medio de poder librarse de su tirana. Adems, este filsofo, o mejor, los que dan fe a estos orculos contra los cristianos, armonicen primero, si pueden, a Hcate y a Apolo y pongan la condenacin o el elogio de Cristo en boca de los dos dioses. Y aun cuando pudieran hacerlo, rechazaramos igualmente a los demonios, falaces vituperadores y panegiristas de Cristo. Y como un dios y una diosa se contradicen sobre Cristo, alabando el uno lo que censura el otro, en buena lgica, cuando calumnian a los cristianos, los paganos no les deban dar fe. 4. Cuando Porfirio o Hcate dice en el panegrico de Cristo que fu ocasin fatal de error para los cristianos, abre a luz las causas de ese error, segn l. Pero, antes de exponerlas, voy a permitirme una pregunta: Si Cristo fu ocasin fatal de error para los cristianos, lo fu voluntaria o involuntariamente? Si voluntariamente, cmo es justo? Y si involuntariamente, cmo es feliz? [ 5 8 ] . Oigamos ya las causas del error pretendido. Existendiceespritus terrenos e imperceptibles sometidos al poder de los demonios malos. Los sabios de los hebreos, entre los cuales estaba este Jess, segn los orculos de Apolo, citados ms arriba, apartaban a las personas religiosas del culto de esos malos demonios y de esos espritus inferiores y les prohiban ocuparse de ellos. Queran que adoraran quippe tanquam iniquum Christum vult credi, quem a iudicibus recta sentientibus dicit occisum; ista, hominem piissimum, sed hominem tantum. Una est tamen et illius et huius intentio, ut nolint homines esse Christianos; quia nisi Christiani erunt, ab eorum erui potstate non poterunt. Iste vero philosophus, vel potius qui talibus adversus Christianos quasi oraculis credunt, prius faciant, si possunt, ut nter se de ipso Christo Hcate atque Apollo concordent, eumque aut ambo condemnent, aut ambo collaudent. Quod si facer potuissent, nihilominus nos et vituperatores et laudatores Chsti fallaces daemones vitaremus. Cum vero eorum deus et dea nter se de Christo, ille vituperando, ista laudando dissentiant; profecto eis blasphemantibus Christianos non credunt homines, si recte ipsi sentiant. 4. Sane Christum landans, vel Porphyrius, vel Hcate, cum dicat eum ipsum dedisse fataliter Christianis, ut implicarentur errore, causas tamen eiusdem, sicut putat, pandit erroris. Quas antequam ex verbis eius exponam, prius quaero, Si fataliter dedit Christus Christianis erroris implicatonem, utrum volens, an nolens dederit. Si volens, quomodo iustus? si nolens, quomodo beatus? Sed iam causas ipsius audiamus erroris. Snnt, inquit, spiritus terreni minimi loco quodam malorum daemonum potestati subiecti. Ab his sapientes Hebraeorum, quorum unus iste etiam Iesus fuit, sicut audisti divina Apollinis, quae superis dicta sunt; ab his ergo Hebraei daemonibus pessimis et minoribus spiritibus vetabant religiosos, et ipsis vacare prohibebant: venerari autem magis caelestes dos, amplius autem venerari Deum Patrem. Hoc autem, inquit, et dii praecipiunt, et in

14212

LA CIUDAD DE DIOS

X I X , 23, 4

XIX, 23, 5

FINES DE i,AS DOS CIUDADES

1423

ms a los dioses celestiales, y sobre todo a su Padre. Esto aade llo mandan tambin los dioses, y hemos mostrado ya antes cmo advierten que el alma reconozca a Dios y mandan rendirle culto en todas partes. Pero los ignorantes, los impos, a quienes el destino no llam a recibir los favores de los dioses ni a conocer al inmortal Jpiter, no prestando odos a los dioses ni a los hombres divinos, dieron de mano a todos los dioses y se abrazaron al culto de los demonios malos. Es verdad que Fingen adorar a Dios, pero no hacen nada de cuanto es preciso para adorarle. Porque Dios, como Padre de todas las cosas, no tiene necesidad de nada. Y a nosotros nos va bien cuando le adoramos por la justicia, por la castidad y por las virtudes, haciendo de la vida una continua plegaria por la imitacin y bsqueda de su verdad. La bsqueda nos purifica agregay la imitacin deifica nuestra afeccin obrando por l. El panegrico sobre el Dios Padre es exultante, e igual en las costumbres que seal para su culto. De estos preceptos estn llenos los libros profticos de los hebreos, sea que reprendan los vicios, sea que alaben la virtud. Mas cuando habla de los cristianos se engaa o los calumnia cuanto place a los demonios, que para l son dioses, como si fuera difcil recordar las torpezas y las desvergenzas que se representaban en los teatros y en los templos en honra de esos dioses* y considerar lo que se lee, se oye y se dice en las iglesias y lo que se ofrece al Dios verdadero. Este parangn dir de qu parte est la edificacin y de cul la ruina de costumbres. Y qu otro que el espritu diablico le dijo mentira tan ridicula y palpable, que los cristianos reverencian ms bien que aborrecen a los demonios, que los hebreos prohiben adorar? Mas ese Dios que los superioribus ostendimus, quemadinodiim animum advertere ad Deum nionent, et illum colere ubique imperant. Verum indocti et impiae naturae, quibus ver fatum non concessit a diis dona obtinere, eque habere Iovis immortalis notioneni, non audientes et dos et divinos viros, dos quidem omnes recusaverunt, prohibitos autem daemones et hos non odisse, sed revereri. Deum autem simulantes colere, ea sola per quae Deus adoratur, non agunt. Nam Deus quidem, utpote omnium Pater, nullius indiget: sed nobis est bene, cum eum per iustitiam et castitatem aliasque virtutes adoramus, ipsam vitam precem ad ipsum facientes, per imitationem et inquisitionem de ipso. Inquisitio enim purgat, inquit: imitatio deificat affectionem ad ipsum operando. Bene quidem praedicavit Deum Patrem, et quibus sit colendus moribus dixit. Quibus praeceptis prophetici Libri pleni sunt Hebraeorum, quando sanctorum vita sive vituperatur. sive laudatur. Sed in Christianis tantum errat, aut tantum calumuiatur, quantum volunt daemones, quos opinatur dos, quasi cuiquam diffieile sit recolere, quae turpia, quae dedecora erga deorum obsequium in theatris agcbantur et templis; et attendere quae legan tur, dicantur, audiantur in ecclesiis, vel Deo -vero quid offeratur; et hinc intelligere ubi aedificium. et ubi ruina sit morum. Quis autem huic dixit vel inspiravit, nisi diabolicus spiritus, tam vanum apertumque mendacium, quod daemones ab Hebraeis coli prohibitos revereantur potius, quam oderint Christiani? Sed Deus ille

sabios de los hebreos han adorado prohibe tambin sacrificar a los santos ngeles y a las virtudes de Dios, que amamos y veneramos en el viaje de nuestra vida mortal, como ciudadanos y bienaventurados. En la ley que dio al pueblo hebreo suena como golpe de trueno esta terrible amenaza: Quien sacrificare a los dioses, ser exterminado. Y para que nadie se imagine que esa prohibicin miraba nicamente a los demonios malos y a los espritus terrenos, pues las santas Escrituras los llaman tambin dioses, no de los hebreos, sino de los gentiles, como se lee en este pasaje de un salmo, segn los Setenta: Porque todos los dioses de los gentiles son demonios, para que nadie se imagine, repito, que se prohiba sacrificar a esos demonios, pero que estaba permitido sacrificar a los celestiales, a todos o a algunos, aadi en seguida: Si no es a solo el Seor, es decir, solamente al Seor. Hago esta aclaracin con el fin de que no vaya a creer alguno, engaado por esta expresin: nisi Domino soli (sino a solo el Seor), que es el seor sol a quien, segn l, se debe sacrificar. Basta hojear el texto griego para disipar ese error. 5. El Dios de los hebreos, a quien tan eximio filsofo rinde un testimonio tan excelso, dio al pueblo hebreo una ley escrita en lengua hebrea, ley no obscura y desconocida, sino divulgada ya por todas las naciones. En esa ley est escrito: Quien sacrificare a los dioses, sino a solo el Seor, ser exterminado. Qu necesidad hay de andar a caza de testimonios sobre este punto en la Ley y en sus profetas? Digo mal andar a caza, pues que, como no son cosas abstrusas y raras, basta espigar las claras y corrientes e insertarlas en este apartado. Estas nos quem coluerunt sapientes Hebraeorum, etiam caelestibus sanctis Angelis et Virtutibus Dei, quos beatissmos tanquam cives in hac nostra peregrnatione mortali veneramur et amamus, sacrificari vetat, intonans in lege sua, quam dedit populo suo Hebraeo, et valde minaciter dicens, Sacrificans diis eradicabitur. Et ne quisquam putaret daemonibus pessimis terrenisque spiritibus, quos iste dicit mnimos vel minores, ne sacrificetur esse praeceptum; quia et ipsi in Scripturis sanctis dicti sunt dii, non Hebraeorum, sed gentium; quod evidenter in Psalmo Septuaginta interpretes posuerunt, dicentes, Quoniam omnes dii gentium daemonia30: ne quis ergo putaret istis quidem daemoniis prohibitum, caelestibus autem vel mnibus, vel aliquibus sacrificari esse permissum, m3$ addidit, nisi Domino soli, id est, nisi Domino tantum: ne forte in eo quod ait, nisi Domino soli, Dominum solem credat esse quispiam, cui sacrifioandum putat: quod non ita esse intelligendum, in Scripturis graecis facillime reperitur. 5. Deus igitur Hebraeorum, cui tam magnum tantus etiam iste philosophus perhibet testimonium, legem dedit Hebraeo populo suo, hebraeo sermone conscriptam, non obscuram et incognitam, sed mnibus iam gentibus diffamatam, in qua lege scriptum est, Sacrificans diis eradicabitur, nisi Domino tantum. Quid opus est in hac eius lege, eiusque Prophetis de hac re multa perquirere? Imo non perquirere, non enim abstrusa vel rara sunt; sed aperta et crebra colligere, et in hac disputatione mea
" Ps. 95,5.

1424

LA CIUDAD DE D I O S

XIX, 23, 5

XIX, 24

FINES DE LAS DOS CIUDADES

1425

m o s t r a r n con luz m e r i d i a n a q u e el D i o s v e r d a d e r o y s o b e r a n o n o q u i e r e q u e se sacrifique a n a d i e f u e r a d e E l . H e a q u u n dicho breve, m s diramos, grandioso, amenazador, pero verdad e r o , de a q u e l D i o s a q u i e n p r e d i c a n t a n e x c e l s a m e n t e sus var o n e s m s s a b i o s ! E s c c h e s e , tmase, c m p l a s e , n o sea q u e s o b r e v e n g a a los d e s o b e d i e n t e s el d e s a r r a i g o . Quien sacrificare a los dioses-dice, no a solo el Seor, ser exterminado, n o p o r q u e t e n g a n e c e s i d a d de a l g u n a cosa, s i n o p o r q u e n o s c o n v i e n e ser cosa s u y a . As, en l a s S a g r a d a s L e t r a s de los h e b r e o s se c a n t a : Dije al Seor: T eres mi Dios, porque no necesitas de mis bienes. N o s o t r o s , es decir, su c i u d a d , s o m o s su sacrificio m s n o b l e y excelente. T a l es el m i s t e r i o q u e c e l e b r a m o s en n u e s t r a s o b l a c i o n e s , b i e n c o n o c i d a s de los fieles, c o m o h e m o s d i c h o en l i b r o s a n t e r i o r e s . L o s o r c u l o s div i n o s h a n a n u n c i a d o p o r los p r o f e t a s h e b r e o s q u e l a s v c t i m a s ' q u e ofrecan l o s h e b r e o s en figura del p o r v e n i r c e s a r a n , y q u e l a s n a c i o n e s , de l e v a n t e a p o n i e n t e , n o ofreceran m s q u e u n sacrificio, el q u e a h o r a v e m o s c u m p l i d o . Y a he c i t a d o a l g u n o s de esos t e s t i m o n i o s , los suficientes, y he s a l p i c a d o de e l l o s esta o b r a . P o r t a n t o , d e b e exigirse esta justicia q u e h a c e q u e el D i o s n i c o y s u p r e m o i m p e r e , segn su g r a c i a , a la c i u d a d o b e d i e n t e , q u e n o sacrifique a n a d i e fuera de E l . De esta suerte, en t o d o s los h o m b r e s , c i u d a d a n o s de esta c i u d a d y o b e d i e n t e s a D i o s , el a l m a i m p e r a r fielmente y con o r d e n l e g t i m o al c u e r p o , y la r a z n a las p a s i o n e s . Y de esta m a n e r a , c o m o u n solo j u s t o vive de la fe, as v i v i r t a m b i n e l , c o n j u n t o y el p u e b l o de esos j u s t o s d e esa fe q u e o b r a p o r la c a r i d a d , q u e poner: quibus luce clarius apparet, nulli omnino nisi tantum sibi Deum verum et summum voluisse sacrificari. Ecce hoc unum breviter, imo granditer, minaciter, sed veraciter dictum ab illo Deo, quem tam excellenter eorum doctssimi praedicant, audiatur, timeatur, mpleatur, ne inobedientes eradicatio consequatur. Sacrijicans, inquit, diis eradicabitur, nisi Domino tantum: non quo rei egeat alcuius, sed quia nobis expedit ut res eius simus. Hinc enim canitur in sacris Litteris Hebraeorum: Dixi Domino, Deus meus es tu, quoniam bonorum meorum non eges 4 . Huius autem praeclarissimum atque optimum sacrificium nos ipsi sumus, hoc est civitas eius, cuius rei mysterium celebramus oblationibus nostris, quae fidelibus notae sunt, sicut in libris praecedentibus disputavimus ". Cessaturas enim victimas, quas in umbra futuri offerebant Iudaei, et unum sacrificium gentes a solis ortn usque ad occastim, sicut iam fieri cernimus oblaturas, per Prophetas Hebraeos oracula increpuere divina: ex quibus quantum satis visum est, nonnulla protulimus, et huic iam operi aspersimus. Quapropter ubi non est ista iustita, ut secundum suam gratiam civitati obedienti Deus imperet unus et summus, ne cuiquam sacrificet, nisi tantum sibi; et per hoc in mnibus hominibus ad eamdem civitatem pertinentibus atque obedientibus Deo, animus etiam corpori, atque ratio vitiis, ordine legitimo fideliter imperet; ut quemadmodum iustus unus, ita coetus populusque iustorum vivat ex fide, quae operatur per dilectio* PS. 15,2.

lleva al h o m b r e a a m a r a D i o s c o m o d e b e y al p r j i m o c o m o a s m i s m o [ 5 9 ] . E n c o n c l u s i n , d o n d e n o existe esta j u s t i c i a no existe t a m p o c o la c o n g r e g a c i n d e h o m b r e s f u n d a d a s o b r e d e r e c h o s r e c o n o c i d o s y c o m u n i d a d de i n t e r e s e s . Y si esto n o existe, n o existe el p u e b l o , si es q u e es v e r d a d e r a la definicin d a d a de p u e b l o . P o r c o n s i g u i e n t e , n o existe t a m p o c o r e p b l i c a , p o r q u e d o n d e n o h a y p u e b l o n o h a y cosa del p u e b l o .

C A P I T U L O

X X I V
PUEBLO

O T R A D E F I N I C I N MS A C C E S I B L E Y M S A D A P T A B L E D E

Y si d e s c a r t a m o s esa definicin de p u e b l o y d a m o s esta o t r a : E l p u e b l o es u n c o n j u n t o de s e r e s r a c i o n a l e s a s o c i a d o s p o r l a c o n c o r d e c o m u n i d a d de objetos a m a d o s , p a r a s a b e r q u es c a d a p u e b l o , es p r e c i s o e x a m i n a r los objetos de su a m o r . N o o b s t a n t e , sea c u a l fuere su a m o r , si es u n c o n j u n t o , n o d e b e s - ' tias, s i n o de seres r a c i o n a l e s , y estn l i g a d o s p o r la c o n c o r d e c o m u n i n de o b j e t o s a m a d o s , p u e d e l l a m a r s e , sin a b s u r d o ning u n o , p u e b l o . Cierto q u e ser t a n t o m e j o r c u a n t o m s n o b l e s sean los intereses q u e los l i g a n , y t a n t o p e o r c u a n t o m e n o s n o b l e s s e a n . Segn esto, el p u e b l o r o m a n o es u n p u e b l o , y su g o b i e r n o , u n a r e p b l i c a . L a h i s t o r i a da fe de lo q u e a m este p u e b l o en su o r i g e n y en las p o c a s s i g u i e n t e s y de c m o se h a n i d o i n f i l t r a n d o l a s m s s a n g r i e n t a s sediciones, l a s g u e r r a s nem, qua homo diligit Deum, sicut diligendus est Deus, et proximum sicut semetipsum: ubi ergo non est ista iustitia, pwfecto non est coetus hominum iuris consensu et utilitatis communione sociatus. Quod si non est, utique populus non est, si vera est haec populi definitio. Ergo neo respublica est: quia res populi non est, ubi ipse populus non est.

CAPUT XXIV
Q A DEFINITIONE CONSTET POPULI ET REIPUBLICAE NUNCUPATIONEM RECTE SIBI NON SOLM ROMANOS, SED ETIAM REGNA ALIA VINDICARE

L.ro c et alibi. #c

Si autem populus non isto, sed alio definiatur modo, velut si dieatur, Populus est coetus multitudinis rationalis, rerum quas diligit concordi communione sociatus: prefecto ut videatur qualis quisque populus sit, illa sunt intuenda quae diligit. Quaecumque tamen diligat, si coetus est multitudinis, non pecorum, sed rationalium creaturarum, et eorum quae diligit concordi communione sociatus est, non absurde populus nuncupatur; tanto utique melior, quanto in melioribus; tan toque deterior, quanto est in deterioribus concors. Secundum istam definitionem nostram Romanus populus, populus est; et res eius sine dubitatione respublica. Quid autem primis temporibus suis, quidve sequentibus populus lie dilexerit, et quibus moribus ad cruentissimas seditiones, atque inde ad socialia atque civilia bella perveniens, ipsam concordiam, quae salus quodammodo est populi, ruperit atque corruperit, testatur historia: de qua in praece-

1426

U CIUDAD DE D10.-

XIX, 25

XIX, 26

FINES DE LAS DOS CIUDADES

1427

civiles, y de cmo se rompi y se corrompi la concordia, que es en cierta manera la salud del pueblo. En los libros precedentes hay muchos datos a este respecto. Por eso, yo no dira que no es un pueblo o que su gobierno no es repblica mientras subsista un conjunto de seres racionales unidos por la comunin concorde de objetos amados. Lo dicho de este pueblo y de esta repblica llgase extensivo al pueblo de los atenienses o de otros griegos, al de los egipcios, a la primera Babilonia de los asirios, cuando en sus repblicas sostuvieron imperios grandes o pequeos, y de cualesquiera otras naciones. Porque, en general, la ciudad de los impos, refractaria a las rdenes de Dios, que prohibe sacrificar a otros dioses fuera de El, y por eso incapaz de hacer prevalecer el alma sobre el cuerpo y la razn sobre los vicios, desconoce la verdadera justicia.

tener, al mandar al cuerpo y a las pasiones, para el logro y conservacin de algo, si no las refiere a Dios, son ms bien vicios que virtudes. Y es que, aunque algunos piensen que las virtudes son verdaderas y honestas cuando son referidas a s mismas y puestas como fin propio son hinchadas y soberbias. Por ende, no son virtudes, sino vicios [ 6 0 ] , y por tales deben tenerse. As como no procede del cuerpo, sino que es superior al cuerpo, lo que hace vivir al cuerpo, as no procede del hombre, sino que es superior al hombre, lo que hace vivir al hombre felizmente, y no solamente al hombre, sino tambin a toda otra potestad y virtud celestial.

C A P 1 T ti L O

XXVI

CAPITULO

XX V

D E LA PAZ DEL PUEBLO SEPARADO DE DlOS Y USO QUE DE ELLA HACE EL PUEBLO DE DlOS EN SU PEREGRINACIN De donde se sigue que, as como el alma es la vida del cuerpo, as Dios es la vida feliz del hombre. De El dicen las Sagradas Letras de los hebreos: Feliz el pueblo que tiene por Seor a su Dios. Miserable, pues, el pueblo enajenado de ese Dios! Tambin l goza de una cierta paz suya, que no debe ser despreciada; paz de que no gozar al fin, porque no usa bien de ella antes del fin. Mas interesa tambin a nuestra ciudad que goce de ella en este mundo, porque, mientras estn mezcladas las dos ciudades, usamos tambin nosotros de la paz de Babilocorpori et vitiis ad quodlibet adipiscendum vel tenendum, nisi ad Deum retulerit, etiam ipsae vitia sunt potius quam virtutes. Nam licet a quibusdam tune verae et honestae putentur esse virtutes, cura ad se ipsas referuntur, nec propter aliud expetuntur; etiam tune inflatae ac superbae sunt: et ideo non virtutes, sed vitia iudicanda sunt. Sicut enim non est a carne, sed super carnem, quod carnem facit vivere: sic non est ab homine, sed super hominem, quod hominem facit beate vivere; nec solum hominem, sed etiam quamlibet Potestatem Virtutemque caelestem. CAPUT XXVI

N o PUEDEN DARSE VERDADERAS VIRTUDES DONDE NO HAY VERDADERA RELIGIN Por ms dichoso que parezca el imperio del alma sobre el cuerpo y de la razn sobre las pasiones, si el alma y la razn no estn sometidas a Dios y no le rinden el culto que El manda, ese imperio no es justo y verdadero. Cmo una mente que desconoce al Dios verdadero y que, en lugar de estarle sujeta, se prostituye a los ms infames demonios, que la violan, puede ser seora del cuerpo y de los vicios? Las virtudes que cree dentibus libris multa posuimus. Nec ideo tamen vel ipsum non esse populum, vel eius rem dixerim non esse rempublicam, quamdiu manet qualiscumque rationalis multitudinis coetus, xerum quas diligit concordi communione sociatus. Quod autem de isto populo et de ista repblica dixi, hoc de Atheniensium vel quorumcumque Graecorum, hoc de Aegyptiorum, hoc de illa priore Babylone Assyriorum, quando in rebus suis publicis imperia vel parva vel magna tenuerunt, et de alia quacumque aliarum gentium intelligar dixisse atque sensisse. Generaliter quippe civitas impiorum, cui non imperat Deus obedienti sibi, ut sacrificium non offerat, nisi tantummodo sibi, et per hoc in illa et animus corpori, ratioque vitiis recte ac fideliter imperet, caret iustitiae veritate. CAPUT XXV

DE PAI:E VOPULI ALIENATI A DEO, QUA UTITUR AD PIETATEM POPULUS DET, MJM IN HOC PERECRINUS EST MUNDO

QOD NON POSSINT IBI VERAE ESSE VIRTUTES, UBI NON EST VERA REEIGIO

Quamlibet enim videatur animus corpori, et ratio vitiis laudabiliter imperare; si Deo animus et ratio ipsa non servit, sicut sibi serviendum esse ipse Deus praecepit, nullo modo corpori vitiisque recte imperat. Nam qualis corporis atque vitiorum potest esse mens domina, veri Dei nescia, nec eius imperio subiugata, sed vitiosissimis daemonibus corrumpentibus irostituta? Proinde virtutes, quas sibi habere videtur, per quas imperat

Quocirca ut vita carnis anima est, ita beata vita homnis Deus est, de quo dicunt sacrae Litterae Hebraeorum. Beatus populus, cuius est Dominus Deus ipsius *". Miser igitur populus ab isto alienatus Deo. Diligit tamen ipse etiam quatndam pacem suam non improbandam, quam quidem non habebit in fine, quia non ea bene utitur ante finero. Hanc autem ut interim habeat in hac vita, nostra etiam interest: quoniam quamdiu permixtae sunt ambae civitates, utimur et nos pace Babylonis: ex qua ita per fidem populus Dei liberatur, ut apud lianc interim peregrinefur.

142)8

L A CIUDAD DE DIOS

X I X , 27

XDC, 27

FINES DE US DOS CIUDADES

14,29

n i a . El p u e b l o de D i o s es l i b e r a d o p o r la fe y p a r a q u e con e l l a c a m i n e m i e n t r a s viva. E s t e es el m o t i v o q u e m u e v e a l A p s t o l a a d v e r t i r a la Iglesia q u e o r e p o r los reyes y p o r los constitu-' d o s en d i g n i d a d , a fin de quedice l l l e v e m o s una vida calmosa y tranquila en el ejercicio de la piedad y de la caridad. El profeta J e r e m a s , al a n u n c i a r al a n t i g u o p u e b l o de D i o s su c a u t i v i d a d y r e c o m e n d a r l e q u e fuese a B a b i l o n i a sin m u r m u r a r y d a n d o p r u e b a a D i o s de su p a c i e n c i a , le a c o n s e j a q u e o r e p o r esa c i u d a d , porque en su paz encontraris vuestra paz, es decir, esa p a z t e m p o r a l c o m n a los b u e n o s y a los m a l o s .

C A P I T U L O

X X V I I

L A PAZ DE L O S ADORADORES DE D I O S

M a s la p a z , p r i v a t i v a n u e s t r a , la g o z a m o s a q u con D i o s p o r la fe, y e t e r n a m e n t e la d i s f r u t a r e m o s c o n El p o r la visin c l a r a . A q u a b a j o la p a z , t a n t o la c o m n c o m o la p r i v a t i v a n u e s t r a , es m s b i e n solaz de n u e s t r a m i s e r i a q u e gozo d e nuest r a d i c h a . N u e s t r a m i s m a j u s t i c i a , a u n q u e v e r d a d e r a en t a n t o q u e la r e f e r i m o s al b i e n s u p r e m o , es tal en esta v i d a , q u e m s b i e n consiste en la r e m i s i n d e los p e c a d o s q u e en la perfeccin de las v i r t u d e s . T e s t i g o es d e e l l o la o r a c i n de la C i u d a d de D i o s , p e r e g r i n a en el m u n d o . E l l a c l a m a a D i o s p o r b o c a de t o d o s s u s m i e m b r o s : Perdnanos nuestras deudas, as como nosotros perdonamos a nuestros deudores. Esta oracin no es Propter quod et Apostolus admonuit Ecclesiam, ut oraret pro regibus eius atque sublimibus, addens et dicens, ut quietam et tranquillam vitam agamus cura omni pietate et chntate 4S. Et propheta Ieremias cum populo Dei veteri venturam praenuntaret captivitatem, et divintus imperaret ut obedienter in Babyloniam irent, Deo suo etiam ista patientia servientes, monuit et ipse ut oraretur pro illa, dicens, quia in eius est pace pax vestra", utique interim temporalis, quae bonis malisque communis est. CAPUT XXVII

eficaz p a r a a q u e l l o s c u y a fe sin o b r a s es m u e r t a , p e r o s l o es p a r a a q u e l l o s c u y a fe o b r a p o r la c a r i d a d . L o s m i s m o s j u s t o s tienen n e c e s i d a d d e esta o r a c i n , p o r q u e , a u n q u e su a l m a est s o m e t i d a a D i o s , la razn n o i m p e r a p e r f e c t a m e n t e a los vicios en esta vida m o r t a l y en este c u e r p o c o r r u p t i b l e q u e a p e s g a a l a l m a . A u n q u e m a n d e , n u n c a lo h a c e sin c o m b a t e y sin resistencia p o r p a r t e d e l a s p a s i o n e s . Y s i e m p r e es v e r d a d q u e a u n a l m s fuerte l u c h a d o r y d o m i n a d o r d e t a l e s e n e m i g o s en este v a l l e de flaqueza se le e n t r o m e t e a l g o q u e , si n o le h a c e p e c a r con fcil o b r a , s le h a c e con h b i l l o c u c i n o con i n c o n s t a n t e pensam i e n t o . P o r e s o , m i e n t r a s se i m p e r a a l a s p a s i o n e s , n o h a y p a z p e r f e c t a , p o r q u e l a s q u e resisten se d e b a t e n en p e l i g r o s a p e l e a , y l a s v e n c i d a s a n n o tienen a s e g u r a d a la v i c t o r i a , sino q u e r e q u i e r e n t o d a v a u n a v i g i l a n t e o p r e s i n . E n estas t e n t a c i o n e s , de l a s c u a l e s dice b r e v e m e n t e la E s c r i t u r a : No es acaso una continua tentacin la vida del hombre sobre la tierra?, quin p r e s u m i r d e q u e su v i d a sea t a l q u e n o p r e c i s a d e c i r a D i o s : Perdnanos nuestras deudas, sino el h o m b r e s o b e r b i o ? Y soberb i o n o p o r sT g r a n d e z a , s i n o p o r su h i n c h a z n . A ste resiste con justicia el q u e da su g r a c i a a los h u m i l d e s . P o r eso e s t e s c r i t o : Dios resiste a los soberbios y da su gracia a los humildes. A q u la j u s t i c i a consiste en q u e D i o s m a n d e al h o m b r e o b e d i e n t e ; el a l m a , al c u e r p o , y la r a z n , a los vicios, a u n q u e se r e b e l e n , o v e n c i n d o l o s o r e s i s t i n d o l o s , y en q u e se p i d a a D i o s la g r a c i a del m r i t o y el p e r d n d e los p e c a d o s y se den g r a c i a s p o r los b i e n e s r e c i b i d o s [ 6 1 1 ribus nostris". Nec pro eis est efficax haec oratio, quorum fides sine operibus mortua est 4 6 : sed pro eis quorum fides per dilectionem operatur " . Quia enim Deo quidem subdita, in hac tamen conditione mortali, et corpore corruptibili quod aggravat animam 4S, non perfecte vits imperat ratio, ideo necessaria est iustis talis oratio. Nam profecto quanquam imperetur, neququam sine conflictu vits imperatur. Et utique subrepit aliquid in hoc loco infirmitatis etiam bene confligenti, sive hostibus talibus victis subditisque dominanti, unde, si non facili operatione, certe labili locutione aut volatili cogitatione peccetur. Et ideo quamdiu vits imperatur, plena pax non est: quia et illa quae resistunt, periculoso debellantur praelio; et illa quae victa sunt, nondum securo triumphantur otio, sed adhuc sollicito premuntur imperio. In his ergo tentationibus, de quibus mnibus in divinis eloquiis breviter dictum est, Numquid non tentado est vita humana super terram? 49 quis ita vivere se praesumat, ut dicere Deo, Dimitte nobis debita nostra, non necesse habeat, nisi homo elatus? Nec vero magnus, sed inflatus ac tumidus, cui per iustitiam resistit qui gratiam largitur humilibus. Propter quod scriptum est: Deus superbis resistit, humilibus autem dat gratiam 50. Hic taque in unoquoque iustitia est, ut obedienti Deus homini, animus corpori, ratio autem vits etiam repugnantibus imperet, vel subigendo, vel resistendo; atque ut ab ipso Deo petatur et meritorum gratia, et venia delictorum, ao de acceptis bonis gratiarum actio persolvatur. In illa vero pace final i, quo referenda, et
Mt. 6,12. * lac. 2,17.26. " Gal. 5,6
13 4S

DE PACE SERVIENTIUM DEO, CUIUS PERFECTA TRANQUILLITAS IN HAC TEMPORALI VITA NON POTEST APPREHENDI

Pax autem nostra propria, et hic est cum Deo per fdem, et in aeternum erit cum illo per speciem. Sed hic sive illa communis, sive nostra propria, talis est pax, ut solatium miseriae sit potius quam beatitudinis gaudium, Ipsa quoque nostra iustitia, quamvis vera sit propter veri boni finem, ad quem refertur, tamen tanta est in hac vita, ut potius peccatorum remissione constet, quam perfectione virtutum. Testis est oratio totius civitatis Dei. quae peregrinatur in terris. Per omnia quippe membra sua clamat ad Deum, Dimitte nobis debita nostra, sicut et nos dimittimus debito43

i Tim. 3,2. " 1er. S9,7.

Sap. 9,15. " Iob 7,i, sec. I.XX. "" lac. 4,6; 1 Petr. ,5,5.

1430

LA CIUDAD DE DIOS

XTX, 28

En la paz final, empero, que debe ser la meta de la justicia que tratamos de adquirir aqu abajo, como la naturaleza estar dotada de inmortalidad, de incorrupcin, y carecer de vicios y no sentiremos resistencia alguna interior ni exterior, no ser necesario que la razn mande a las pasiones, pues no existirn. Dios imperar al hombre, y el alma al cuerpo. Y esto se har con una facilidad y un dulzor tal cual corresponde a una felicidad triunfante y gloriosa. Este estado ser eterno y estaremos ciertos de su eternidad. Y por eso en la paz de esta felicidad y en la felicidad de esta paz consistir el sumo bien. CAPITULO XXVIII

XIX, 28

FINES DE 1,AS DOS t l l l l l A D H S

1431

F I N DE LOS IMPOS

sicin y el choque de dos cosas entre s. Qu guerra; pues, ms grave y ms amarga puede imaginarse que aquella en que la voluntad ser tan contraria a la pasin, y la pasin a la voluntad, que su enemistad no cesar jams por la victoria de una o de otra? [ 6 2 ] . Y cul ms cruel que aquella en que la fuerza del dolor combate a la naturaleza del cuerpo, sin que ninguno de los dos se rinda? Cuando en el mundo se desencadena ese combate, o vence el dolor, y la muerte priva del sentido, o vence la naturaleza y la salud arroja el dolor. Empero, en la otra vida subsiste el dolor para atormentar y la naturaleza para sentir el dolor, y no falta ni el uno ni la otra para que la pena dure siempre. Mas, como tanto los buenos como los malos pasan por el juicio final, unos al bien supremo, que debe apetecerse, y otros al mal soberano, que debe esquivarse, tratar sobre este punto en el libro siguiente,, cuanto Dios me diere. et videbit nihil aliud esse, quam inter se rerum adversitatem atque conflictum. Quod igitur bellum gravius et amarius cogitari potest, quam ubi voluntas sic adversa est passioni, et passio voluntati, ut nullius earum victoria tales inimicitiae finiantur; et ubi sic confligit cum ipsa natura corporis vis doloris, ut neutrum alteri cedat? Hic enim quando contingit iste conflictus, aut dolor vincit, et sensum mors adimit; aut natura vincit, et dolorem sanitas tollit. Ibi autem et dolor permanet, ut affligat; et natura perdurat, ut sentiat: quia utnimque ideo non dficit, ne poena deficiat. Ad hos autem fines bonorum et malorum, illos expetendos, istos cavendos, quoniam per iudicium transibunt ad illos boni, ad istos mali; de hoc iudicio, quantum Deus donaverit, in consequenti volumine disputabo.

Al contrario, los que no pertenecen a esta ciudad de Dios tendrn por lote una miseria eterna, por otro nombre muerte segunda, porque ni el alma ni el cuerpo viven. El alma, porque estar separada de su vida, que es Dios, y el cuerpo, porque sufrir dolores eternos. La muerte segunda ser ms dura, porque no podr terminar con la muerte. Mas, siendo la guerra contraria a la paz, como la miseria a la felicidad y la muerte a la vida, puede preguntarse, y con razn, si a la paz, tan celebrada y alabada como sumo bien, responder una guerra en el mal supremo. Quien esto pregunte, repare qu es lo daino y pernicioso en la guerra, y hallar que no es ms que la opocuius adipiscendae causa habenda est ista iustitia, quoniam sanata iramortalitate atque incorruptione natura vitia non habebit, nec unicuique nostrum vel ab alio vel a se ipso quidquam repugnabit, non opus erit ut ratio vitiis, quae nulla erunt, imperet: sed imperabit Deus homini, ani,mus corpor; tantaque obediendi ibi erit suavitas et facilitas, quanta vivendi regnandique felicitas. Et hoc illic in mnibus atque in singulis aeternum erit, aeternumque esse certum erit: et ideo pax beatitudinis huius, vel beatitudo pacis huius, summum bonum erit. CAPUT XXVIII

IN QUEM FINEM VENTURUS SIT XITOS IMPIORUM

Eorum autem qui non pertinent ad istam civitatem Dei, erit et contrario miseria sempiterna, quae etiam secunda mors dicitur51: quia nec anima ibi vivere dicenda est, quae a vita Dei alienata erit; nec corpus, quod aeternis doloribus subiacebit. Ac per hoc ideo durior ista secunda mors erit, quia finiri morte non poterit. Sed quoniam sicut miseria beatitudini, et mors vitae, ita bellum paci videtur esse contrarium; mrito quaeritur, sicut pax in bonorum finibus praedicata est atque laudata, quod vel quale bellum in finibus malorum e contrario possit intelligi. Verum qui hoc quaerit, attendat quid n bello noxium pemiciosumque sit,
41

Aipoc. 2,IT ; 2o,6 ; 2T,8.

NOTAS

AL

LIBRO

XIX

NOTAS \l

LIBRO XIX

143S

[1] Muy bien, aadiramos nosotros. Si seguimos haciendo clculos, fcilmente llegaramos a un nmero infinito. Verdad es que tericamente pueden darse, como l prueba, todas esas sectas diferentes; pero en realidad no son ms que pura teora, y todas ellas se reducen a las tres que luego refiere en los captulos siguientes. [2] La felicidad es el trascendental ms arraigado en la naturaleza humana. La memoria Del se basar sobre todo en l con el tan sabido argumento de que el amor supone el conocimiento. El apetito de felicidad lo hallamos apuntado en los siguientes lugares: De mor. Eccle. cath. I 3,4; De lib. arb. I 14,30; II 9,26; De mag. 14,46; Confess. X 20,29; 21,31; De Trin. XIII 9,11; 20,25; De nat.et grat. 46,54; En. in Ps. 33,2,15; 118,1.1; Opus imp. contra Iulian. VI 11,12; Epist. 104,4.12; Serm. 150,4; 231,4, etc. [3] Esta es una gran leccin para todos esos que aun hoy se cierran al problema del hombre. El hombre, que es el filsofo y el ontlogo, es el primero que debe ser estudiado. Por el hombre se cre el mundo, y solamente por l ser salvado. De aqu la conveniencia de su estudio y de su anlisis detallado. [4] San Agustn aprovecha, sobre todo en esta obra, muchos de los conceptos expresados, segn l, por Varrn. La concatenacin lgica que hace de ellos nos deja al descubierto su gran capacidad y su asimilacin, juntamente con el espritu de sntesis y de compendio. [5] En su afn de conciliacin y eclecticismo, ese afn, humilde a fuer de heroico, de aprovechar la verdad donde la hallare, identifica loa dioses intermedios de los platnicos con los ngeles de los cristianos. Empero, hay que decir que esos diosecillos, o esos eones, como les llamarn los gnsticos, no pueden ni deben identificarse con los santos ngeles, aunque en las funciones y ministerio que se les asignan sean muy semejantes. [6] Este fu Antoco Ascalonita, preceptor y maestro de Cicern, de Varrn, de Lculo y de algunos otros nobles romanos. Segua la vieja Academia, pero con inclinaciones estoicas, mejor, zenonianas. [7] Agustn ha ensalzado ms de una vez el gnero de los filsofos antiguos, pero con ms frecuencia ha fustigado su orgullo. El hombre es muy interesante, pero no lo es todo, y por s mismo es incapaz de ser feliz. Hacer radicar, por consiguiente, la fuente de su felicidad en l mismo es un error atrevido y altanero. Y la soberbia nunca ha dicho bien con los discpulos de Cristo. Cf. Epist. 118, dirigida a Discoro. [8] [Qu gran corazn! Qu sentimientos tan dignos de un amor como el suyo, encendido por la humanidad! Se nos presenta a veces llorando, porque tiene que llorar las desgracias de los otros jos, de los hombres, que son sus hermanos. Las lgrimas son privilegio de los grandes enamorados. [9] San Agustn participaba an en gran parte la mentalidad de los antiguos filsofos sobre el sabio. En sus primeros escritos resuenan todava los ecos de esa filosofa, que luego l poco a poco fu sublimando y

enriqueciendo con los valores del cristianismo, hasta dar en definir la filosofa como el amor a la Sabidura, es decir, el amor a Cristo, que es la Sabidura del Padre. El sabio, para los antiguos, sobre todo para los estoicos, era el ser perfecto y el ms equilibrado de la humanidad. El ya no lucha contra las pasiones, porque ya no las tiene, como afirmaban los estoicos. Y mientras no consiga esto, no ha llegado a la cumbre de la sabidura. [10] Y en esto consiste la perfeccin, en guardar el equilibrio y el orden. ]As es de fcil y de positiva la espiritualidad agustiniana! [11] Ha comenzado el ataque de frente. Es innegable la existencia en el mundo de eso que llamamos males morales. Despus de la cada, la vida no puede hallarse sin alguna de esas taras. Basta echar una mirada en nuestro derredor y a nosotros mismos para percatarnos de que esos males nos rodean por todos los flancos. [12] Este es un hecho de experiencia propia y ajena: Todo ser busca la propia conservacin. Es la primera tendencia del ser y la mxima lucha que el ser libre se dirige contra su destruccin, contra la nada, que quiere sumirle tambin a l en su seno. [Qu profundos y patticos son los anlisis que Agustn hace en De libero arbitrio sobre el amor al ser y sobre la huida de la nada! Aun los suicidas, dice l, aman su ser, porque prefieren terminar su miseria, creyendo, falsamente, es cierto, que se acabar su miseria y perdurar su ser. [13] Esta esperanza es la salvacin de la presente vida humana. Si en la actual economa, desterrados como estamos de nuestra patria, no nos alimentara la esperanza de conseguirla al fin, no habra ms que una salida, la desesperacin. Eso que Marcel ha llamado en nuestros das la metafsica de la esperanza, tiene raigambre plenamente agustiniana. Y toda su teora puede condensarse en aquella lapidaria frase del Santo: Vita vitae mortalis spes est vitae immortalis (En. in Ps. 103,3,17). [14] La experiencia le haba enseado esta verdad a l mismo! Si alguna vez he sentido el escalofro en mi alma al leer una pgina, ha sido cuando con las Confesiones en mis manos temblorosas le y rele aquel pasaje en que Agustn describe la muerte de su amigo y la angustia en que qued sumida su alma. Con qu dolor se entenebreci mi corazn! Cuanto miraba, era muerte para m. La casa me era un suplicio, y la casa paterna un tormento insufrible, y cuanto haba comunicado con l se me volva sin l cruelsimo suplicio. Buscbanle por todas partes mis ojos, y no pareca. Y llegu a odiar todas las cosas porque no le tenan ni podan decirme ya como antes, cuando vena despus de una ausencia: He aqu que ya viene. Me haba hecho a m mismo un gran lo, y preguntaba a mi alma por qu estaba triste y me conturbaba tanto, y no saba qu responderme (Confess. IV 4,9). [15] El hombre de la interioridad no poda dejar de perseguir la insinceridad, la hipocresa. Estas tristes pinceladas que aqu da nos estn diciendo que l prob de esos tragos dentro y fuera de sus monasterios. Los hombres somos as, y aun entre los santos mordemos la honra de nuestros prjimos. [16] Va analizando y viviseccionando con carcter de psiclogo la desunin y la separacin de los hombres entre s. La unidad se protege con la comunicacin de sentimientos. Sentir lo mismo, basados en los principios comunes que todos tenemos, es el lema que puede superar las deficiencias humanas. Y a l recurre el Santo en su vida monacal. [17] Cf. Quaest. in Hept. VI q.10. [18] La amistad es un continuo sobresalto. Hay en la amistad una doble preocupacin, la propia y la del amigo, la del otro yo... Agustn

1434

l CIDAD DE DIOS

NOTAS AI, UBRO XIX

1435

podra darnos lecciones sobre este punto, porque am como no ha amado nadie despus de l. Y es que cuanto ms fidelidad se tiene al amigo, tanto ms sobrecoge el celo y el miedo. [Lanse y relanse una y mil veces las inmortales pginas de las Confessiones a este respecto, sobre todo los seis primeros libros y el relato de su conversin! [19] Palpablemente vemos cumplida esta verdad en el relato antes citado de la muerte del amigo. Cf. Confess. IV 4,7-9; 5,10. [20] Una vez ms nos est hablando de su propia experiencia. El amargor que aquella muerte dej en su alma tiene resabios en todas las ocasiones propicias. Llevaba el alma rota y no saba dnde ponerla. Hubiera querido morir tambin l, porque no quera vivir a medias, y su otro yo ya haba muerto. [21] Cf. De Trn. XIV 9,12. [22] El gran mrito de Agustn ha sido el hallazgo de los principios metafsicos que regulan los seres humanos e irracionales. El apetito de paz supone un conocimiento de la misma, pero este conocimiento, si es que puede llamarse tal, es inconsciente y nos aboca directamente a la memoria Dei. La teora, como ya hemos apuntado varias veces, es de una trascendencia enorme en toda la filosofa agustiniana. [23] Este es el gran captulo de la psicologa humana. As somos los hombres. No queremos la paz, porque nadie nos sirve; pero, cuando nos vemos encumbrados, anhelamos que todos se nos rindan, sin pensar en nuestra anterior postura, y ahora cambiamos la chaqueta y deseamos la paz, la paz con nuestros inferiores, esa paz que habamos negado a nuestros superiores. [24] Alude al perro de la fbula, Caco. Vid. Eneida 1.8 v.185-275. [25] Esatendencia natural no puede faltar en el hombre, el ser ms perfecto de la creacin. Ella nos lleva a la fundamentacin metafsica de los hechos que encuadran y prueban la existencia de la memoria Dei. [26] El sistema agustiniano es una gama lgica en toda su dilatada extensin. La paz entre los trascendentales exigira la unidad, el descanso, el reposo. Todos los cuerpos, los seres todos, tienen su peso; todos buscan por medio de l la paz que les es propia. El lugar de su equilibrio, de su estar, sa es la paz peculiar de cada ser. Pero l tiene un peso, que es su amor y que tiende hacia arriba, y por eso estar inquieto hasta que repose, hasta que llegue a la patria y consiga su paz. [27] Sera difcil hallar en la filosofa corriente un trmino apropiado para designar ste de paz, que usa Agustn. La paz en los seres lo es todo para el Santo. Es de orden ontolgico como unidad, es de orden moral como equilibrio, es de orden lgico como memoria Dei. Lo es todo y es de un alcance inigualable. [28] Comienza en este captuloel ms hermoso y profundo, sin duda, de cuantos han brotado de la pluma de San Agustnesa filigrana literaria y filosfica de definiciones en torno a la paz. Baker ha llamado al libro XIX de la Ciudad de Dios tratado de sociologa, y no se equivoca. En l se dan cita todos los problemas de esa materia con una rigidez que asombra. La paz es el fundamento de todas las sociedades, domstica, civil, nacional o internacional. [29] Es la definicin clsica, que ha pasado ya a aforismo de escuela. Es, ni ms ni menos, el compendio de la espiritualidad agustiniana y de su moral. A conseguir la paz se encamina toda la vida asctica y todo el ejercicio de lucha y de refriega que espera al hombre en el mundo. Virtud, paz y orden son los trminos que definen la trayectoria de este pensamiento, y unos se completan con los otros. Aadamos a stos el .amor, y tenemos el cuadro cerrado por los cuatro flancos,

[30] Y esto nos mueve a pensar en el peso, que es el amor, en el pondus. El amor inclina al lugar propio de cada ser, y el orden obliga a conseguirlo. Si nos detenemos un poco a considerar estas definiciones, caemos en la cuenta de que todo radica y gira sobre un mismo gozne, el equilibrio. Virtus = ordo amoris; ordo = dispositio reram; amor = pondus; pax = tranquillitas ordinis. Este es el vasto proceso seguido por la lgica impresionante del Santo. [31] Los lugares paralelos son innumerables. Pueden verse entre otros: De mor. Manich. II 9,14; De ver. relig. 11,21; 18,35-36, etc.; De div. quaest. 83 q.10; q.21; q.51; Contra Epist. Manich. 33,36; De Trin. VIII 3,5; XI 5,8; De nat. bon. 1,2.6.8.12.13.17, etc. [32] Este mismo pensamiento, ampliado y expuesto quiz con menos hondura metafsica, lo emplearon los escolsticos, sobre todo a partir de Santo Toms, para probar que Dios no quiere ningn mal de culpa y que el mal de pena y el de naturaleza lo quiere per accidens, es decir, en cuanto va unido a un bien superior. [33] Estos grandes principios de moral son ya la cumbre y la perfeccin del cristianismo. El gozo y el dolor no son morales por lo que tienen de malos en s mismos, sino por- el objeto. Son lo que los moralistas llaman hoy los pecados internos. [34] Este apetito en los animales lo hace notar en varios lugares. Cf. De quant. anim. 28,54; Confess. X 17,26; De Trin. X 10,13; De Gen. ad litt. III 8,12; De civ. Dei XI 27; En. in Ps. 148,3; De gest. Pelag. 6,18, etc. [35] La perfeccin consiste, por consiguiente, en la paz, y sta en la armona del conocimiento con la accin. La conclusin es fcil: destierra la hipocresa del corazn de los hombres, porque su perfeccin comienza por el interior y no para en meras apariencias externas. [36] Trata de conciliar la libertad con el auxilio de la gracia. El concurso es cierto, pero la obediencia es libre; por consiguiente, ni se quita la libertad ni se priva de la ayuda divina. El cmo es ya problema ms intrincado y difcil. [37] El pensamiento es claro. El hombre, con la ayuda de la fe, tiene ya marcado el camino que ha de seguir en su amor. Por tanto, amando a Dios, puede amarse tambin y rectamente a s mismo y al prjimo, porque estos tres preceptos no se contraponen ni se oponen, sino que se componen entre s y se implican. [38] Precisamente sta era la conclusin a que miraban las premisas anteriores. La servidumbre es una condicin y una pena impuesta al pecador. Por naturaleza, el hombre es libre y nadie deba seorear a otro. El recto uso exiga eso, que el hombre dominara slo a los irracionales; pero, al quebrantar el orden, sigui la pena de esa transgresin. [39] Esa es la ley eterna, segn la definicin ya conocida: Ratio divina vel voluntas Dei ordinem naturalem conservan iubens et perturban vetans (Contra Faust. XXII 27 y 30). [40] Son palabras del Apstol en su Epstola a Filemn y tambin en la Epstola a los Romanos. [41] He aqu la ms exacta visin de la sociedad. La sociologa no ha descubierto otro foco de irradiacin ms potente y fecundo para la vida de las naciones. La familia es el germen de las sociedades y de las naciones, y su formacin, el ndice de lo que una nacin es y vale. [42] Por consiguiente, la familia tiene dos leyes bien definidas y marcadas, que debe seguir y obedecer: la natural y la civil. Y a su vez tiene tambin dos fines, uno social y otro domstico, interno. En lo que la ley civil no vaya contra la natural, la familia en su rgimen debe

1436

W CIUDAD DE DIOS

NOIAS AL UBRO XIX

14S7

atemperarse a sta, y es el nico modo de que las sociedades marchen sin desviarse y sin sufrir quebrantos en sus miembros. He aqu el consejo prudente y sabio de Agustn. [43] Las acciones se definen por su fin, y la intencin determina el fin. Atencin e intencin son los dos ingredientes bsicos de la moral agustiniana, interiorista por antonomasia. [44] La tragedia por la que ha atravesado en el transcurso de los tiempos la Iglesia de Dios en general y los santos en concreto. Dios es celoso y no puede permitir ser comparado a los dioses falsos. Por eso los adoradores de stos se oponen acrrimamente a aqullos y los oprimen, y de aqu nacen los padecimientos de los ciudadanos de la Ciudad de Dios. Pero la religin cristiana no puede ser contemporizadora. Tiene tina meta fija y unos dogmas invariables, y stos debe defenderlos por todos los medios, aunque sufra la muerte. [45] Este grito de guerra parece el grito de nuestros ltimos misioneros. Hay que henchir la Ciudad de ciudadanos, hay que unir a Cristo al mundo entero. Y bajo esta consigna se lanzan las redes y los pescadores acuden a los mares. Agustn escribe esto con un sentimiento traspasado de alegra y de gozo. Ve que la Iglesia va creciendo y dilatndose, y, como buen hijo, no puede por menos de saltar de regocijo y dar ante el mundo testimonio de esta verdad. [46] Son las paradojas de la vida que tantas veces ha expresado: Vita mortalis et vita vitaiis (En. in Ps. 89,17). Son las dos vidas que l conoce, y que tanto gusta de nombrar. [47] Cf. Contra Acad. y ms particularmente De Trin. XV 12,21; De civ. Dei XI 26; Ench. 20,7. [48] La duda en el cristiano puede nacer, pero como ltimo recurso, cuando ni la fe habla, ni la razn entiende, ni el sentido percibe. nicamente entonces le es lcito dudar, porque el asentir a algo sera ir contra todos los principios de la evidencia, que le dice que en esos casos debe dudar. [49] Pensaba indudablemente en sus monjes y en sus religiosas. Ante todo, el equilibrio y Dios al frente. Caridad y contemplacin, pero en perfecta armona y bien entendidas, sera su lema. [50] He aqu cmo comenta este punto el P. Lope Cilleruelo en su interesante obra El monacato de San Agustn y su Regla (Valladolid 1947): El apostolado se convierte en uno de los grados de la subida a Dios. As se llega a estereotipar una frmula famosa en la historia: El apostolado se ejerce por necesidad, y la contemplacin, por espontaneidad! (p.42). [51] Cf. Epist. 48,2. [52] As define lo justo Trasimaco en el libro 1 De repblica, de Platn. Pero esta definicin la refuta a rengln seguido Scrates. [53] El argumento corre con una lgica aplastante. Ya dio otro paso en la justicia, que es una de las virtudes bases de la vida humana. Los hombres haban ordenado la justicia sin contar a Dios en esa escala. Por tanto, el fundamento de la justicia estaba destruido, y, al no haber justicia, no hay ya derecho, y sin derecho no hay pueblo, y, como conclusin, si no existe pueblo, no puede existir la repblica, que es la cosa del pueblo. [54] Cf. De consensu evangelistarum I 30. [55] Estos libros los citan repetidas veces Teodoreto y Eusebio con el ttulo De Philosophia ex oraculis, si bien el mismo Eusebio en la Demonstratio evanglica 1.3 c.6, y a veces tambin Teodoreto, con el De

Philosophia selectorum, pero impropiamente. Su contenido nos lo deja entrever aqu Agustn, y el mismo Eusebio en su Pracparatio evanglica. [56] Hcate era, segn la fbula, hija de Jpiter y Latona y hermana de Apolo. Fu llamada tambin con los nombres de Proserpina, Diana: la Luna. [57] Cf. De haer. haer.44-45. Quiz Agustn, al interpretar los orculos referidos por Porfirio, vaya ms all del pensamiento de ste. Sin embargo, es de advertir que la gran preparacin de Porfirio en filosofa y su iniciacin en el cristianismo es fcil que le permitieran llevar esa mira y alguna otra ms aviesa. Porfirio es el gran combatiente literario del cristianismo, que surgi de laa cenizas de Celso y de Filstrato con su Apolonio de Tiana. [58] Es muy acertada la observacin en plan de objecin. Cristo, segn confesin del orculo, es un ser, un hombre piadossimo, santsimo, A esto opone Agustn: Siendo eso, cmo es que da fatalmente a los cristianos el implicados en error? Puede hacer esto queriendo o sin querer. Si lo primero no es justo, tampoco, por tanto, piadossimo y santsimo. Y si lo segundo no es feliz, tampoco, por tanto, santsimo. [59] Este es el desidertum de toda sociedad bien organizada. La comunidad, el clan, debe ser considerado en funcin del individuo para tender a su fin, y slo as podr lograrlo. Cuando la sociedad, el pueblo, viva de la fe, como el justo, como el individuo perfecto, entonces estar salvada, y, mientras no consiga esto, seguir dando palos de ciego y azotando con sus leyes al viento. [60] Cf. De Trin. XIII 20,25-26; XIV 1,3. En estas palabras y en general en este captulo se ha querido ver una condenacin de las virtudes naturales de los paganos. En realidad creo que la apreciacin carece de fundamento. San Agustn no niega valor natural a las acciones naturalmente buenas; lo que s niega es que esas acciones naturalmente buenas, sin la regeneracin, gocen de un valor sobrenatural. Por eso dir que la virtud por la virtud, sin dejar de ser virtud, no da la felicidad. [61] A todo esto obliga la justicia y todo esto implica. El problema social es problema de conciencia. El dar a cada uno lo suyo indica que hay que someter a cada cual su inferior. El alma a Dios, el cuerpo al alma y los vicios a la razn. Exige, adems, que lo que no es propio se reconozca como ddiva y se den gracias al Dador y se le pida su gracia para seguir obrando con sus talentos. [62] Buen recuerdo le quedaba grabado en la memoria de aquella lucha titnica que hubo de sostener antes de su conversin, en sus dos voluntades, que luchaban entre s y le desgarraban el alma!

XX, 1, 2

EL JUICIO EINAL

1439

LIBRO

XX

El juicio final. Testimonios del Nuevo to sobre el particular.

y del Antiguo

Testamen-

C A P I T U L 0
Los JUICIOS DE D i o s

1
FINAL

Y EL J U I C I O

1. Y a q u e v o y a h a b l a r , con la g r a c i a de D i o s , del j u i c i o final y a afirmar su existencia c o n t r a los i m p o s y los i n c r d u los, d e b o p o n e r c o m o c i m i e n t o de este edificio los t e s t i m o n i o s d i v i n o s . L o s q u e r e h u s a n c r e e r l o s , se a f a n a n p o r c o n t r a v e n i r l o s con r a z o n a m i e n t o s h u m a n o s , l l e n o s d e e r r o r e s y de m e n t i r a s , s o s t e n i e n d o , b i e n q u e esos t e s t i m o n i o s de l a s S a g r a d a s L e t r a s tienen o t r o s e n t i d o , b i e n n e g a n d o a u t o r i d a d d i v i n a a esas p a l a b r a s . P o r q u e estoy en q u e n o h a y m o r t a l q u e , e n t e n d i e n d o eso en su v e r d a d e r o s e n t i d o y c r e y e n d o q u e es la p a l a b r a del D i o s s u m o y v e r d a d e r o , n o se r i n d a a e l l a y la a d m i t a . Y esto b i e n lo confiese de p a l a b r a , b i e n se a v e r g e n c e o t e m a c o n f e s a r l o p o r v a n o s e s c r p u l o s , b i e n se e m p e e en d e f e n d e r c o n t e n c i o s a m e n -

te, con t e r q u e d a d r a y a n a en l a l o c u r a , la f a l s e d a d de lo q u e s a b e o cree q u e es falso, c o n t r a la v e r d a d de lo q u e cree o sabe q u e es v e r d a d e r o . 2 . As, lo q u e la I g l e s i a u n i v e r s a l del D i o s v e r d a d e r o confiesa y p r o f e s a , a s a b e r , q u e C r i s t o h a d e v e n i r del cielo a juzg a r a los vivos y a los m u e r t o s , a eso l l a m a m o s n o s o t r o s l t i m o d a del j u i c i o , es decir, el l t i m o t i e m p o . E s i n c i e r t o c u n t o s d a s d u r a r ese j u i c i o , p e r o n a d i e q u e h a y a l e d o l a s E s c r i t u r a s S a g r a d a s , p o r m s a la l i g e r a q u e lo h a y a h e c h o , desconoce q u e es u s a n z a de esas L e t r a s e m p l e a r el t r m i n o d a p o r el de t i e m p o . P o r eso, c u a n d o d e c i m o s d a del j u i c i o , a a d i m o s ltim o o final, p o r q u e D i o s j u z g a t a m b i n a h o r a y h a j u z g a d o d e s d e el p r i n c i p i o del g n e r o h u m a n o , c u a n d o a r r o j del par a s o y a p a r t del r b o l de la v i d a a n u e s t r o s p r i m e r o s p a d r e s , p e r p e t r a d o r e s de u n e n o r m e p e c a d o . M s a n : p u e d e decirse q u e j u z g c u a n d o n o p e r d o n a los n g e l e s p r e v a r i c a d o r e s , c u y o p r n c i p e , p e r v e r t i d o p o r s m i s m o , e n g a p o r e n v i d i a a los n o m b r e s . Y a su j u i c i o , j u s t o y p r o f u n d o , se d e b e q u e l a v i d a de l o s d e m o n i o s en el a i r e v la de los h o m b r e s en l a t i e r r a sea t a n m s e r a y est t a n l l e n a de e r r o r e s y de l a c r a s . P e r o , a u n q u e n a d i e h u b i e r a p e c a d o , el c o n s e r v a r a t o d a s l a s c r i a t u r a s racion a l e s u n i d a s a su S e o r en e t e r n a b i e n a n d a n z a sera d e b i d o a u n j u i c i o j u s t o y recto de D i o s . Y n o se c o n t e n t a con s o m e t e r a los d e m o n i o s y a los h o m b r e s a u n j u i c i o u n i v e r s a l , o r d e n a n d o q u e sean m i s e r a b l e s en p r e m i o a sus p r i m e r o s p e c a d o s , s i n o q u e j u z g a , a d e m s , de las o b r a s p r o p i a s de c a d a u n o , h e c h a s con l i b e r t a d . P o r q u e t a m b i n los d e m o n i o s le p i d e n q u e n o aut credit, contra id quod verum esse novit aut credit, etiam contensiosissime defender moliatur. 2. Quod ergo in confessione ac professione tenet omnis Ecclesia Dei veri, Christum de celo esse venturum ad vivos ac mortuos iudicandos, hunc divini iudicii ultimum diem dicimus, id est, novissimum tempus. Nam per quot dies hoc iudicium tendatur, incertun est: sed Scripturarum more sanctarum diem poni soler pro tempore, nemo qui illas litteras quamlibet negligenter legerit, nescit. Ideo autem cum diem iudicii Dei dicimus, addimus ultimum vel novissimum; quia et nunc iudicat, et ab huraani generis initio iudicavit, dimittens de paradiso, et a ligno vitae separans primos homines peccati magni perpetratores: imo etiam quando angelis peccantibus non pepercit\ quorum princeps homines a se ipso subversus invidendo subvertit, procul dubio iudicavit. Nec sine illius alto iustoque iudicio, et in hoc aerio celo, et in terris, et daemonum et hominum misrrima est vita, erroribus aerumnisque plenissima. Verum etsi nemo peccasset, non sine bono rectoque iudicio universam rationalem creaturam'perseveran tissime sibi Domino suo cohaerentem in aeterna beatitudine retineret. Iudicat etiam, non solum universaliter de genere daemonum atque hominum, ut miseri sint propter primorum meritum peccatorum; sed etiam de singulorum operibus propriis, quae gerunt arbitrio voluntatis. Nam et daemones ne torqueantur, precantur 2 : nec utique iniuste vel parcitur eis, vel pro sua quique improbitate torquentur. Et homines
1 2 P e t r . 2,4. - M t . 8,29.

LIP.ER

XX

De iudicio novissimo, deque testimoniis cum Novi, tum Veteris Instrumenti, quibus denuntiatur futurum. CAPUT I

QllOI) QIIAMVIS OMNI TEMPORE D E U S IUD1CET, IN HOC TAMEN LIBRO I)E NOVISSIMO EIUS IUDICIO SIT PROPRIE DISPTANDM

1. De die ultimi iudicii De, quod ipse donaverit, locuturi, eumque asserturi adversus impos et incrdulos, tanquam jn aedificii fundamento prius poner testimonia divina debemus. Quibus qui nolunt credere, humanis ratiunculis falsis atque fallacibus contravenire conantur, ad hoc ut aut aliud significare contendant qitod adhibetur testimonium de Litteris sacris, aut omnino divinitus esse dictum negent. Nam nullum existimo esse mortalium, qui cum ea, sicut dicta sunt, intellexerit, et a summo ac vero Deo per animas snelas dicta esse crediderit, non eis cedat atque consentiat: sive id etiam ore fateatur, sive aliquo vitio fateri erubescat, aut metuat; vel etiam pervicacia simillima insaniae, id quod falsum esse novit

XX, 2 1440
LA CIUDAD DB DIOS

W JUICIO FINAL

1441

XX, 2

Jos atormente, y no injustamente les perdona o les castiga segn su ruindad. Los hombres pagan por sus acciones las penas, a veces abiertamente y siempre en secreto, sea en esta vida, sea despus de la muerte, aunque nadie puede obrar bien sin la ayuda divina ni obrar mal si un justo juicio de Dios no lo permite [ 1 ] . Ya que, como dice el Apstol, en Dios no cabe injusticia; y en otra parte: Sus juicios son inescrutables y sus caminos incomprensibles. En este libro, por tanto, no tratar de los primeros juicios de Dios ni de los actuales, sino del juicio final, en el que Cristo vendr a juzgar a los vivos y a los muertos. Este es propiamente el da del juicio, porque entonces no habr ya lugar a quejas ignorantes, preguntando por qu tal injusto es feliz y tal justo es infeliz [ 2 ] . Entonces aparecer la felicidad autntica de los buenos y la infelicidad irrevocable y merecida de los malos. CAPITULO II
DE DIOS

E L VAIVN DE LO HUMANO Y LOS OCULTOS J U I C I O S

En esta vida aprendemos a sufrir con paciencia los males, orque los sufren tambin los buenos, y a no sobrestimar los ienes, porque tambin los logran los malos. As topamos con una enseanza divina y saludable hasta en las cosas en que no aparece la justicia de Dios. Es verdad que ignoramos por qu

juicio de Dios este hombre de bien es pobre, y este otro malo es rico; por qu vive gozoso este que, a nuestro juicio, debera estar afligido con tristezas por sus perdidas costumbres, y por qu triste ese otro, cuya vida loable est pidiendo el gozo. No sabemos por qu al inocente no slo no se le hace justicia, sino que se le condena, vctima de la injusticia del juez o de los falsos testimonios de los testigos, mientras que el culpable triunfa impune e insulta al inocente por su triunfo. Ignoramos por qu el impo goza de una salud envidiable y el piadoso es cortsumido por una enfermedad pestilente; por qu los mozos salteadores y ladrones estn sansimos, y los nios, incapaces de ofender a nadie ni de palabra, son vctimas de crueles dolores [ 3 ] . No sabemos por qu aquel cuya vida podra ser til a los hombres es arrebatado por una muerte prematura, y otros que no merecan ni haber nacido viven muchos aos; e ignoramos tambin por qu el cargado de crmenes se ve encumbrado en honores y las tinieblas de la deshonra cubren al hombre irreprensible. Quin, por fin, ser capaz de recoger y enumerar las cosas de este cariz? [ 4 ] . Si esta paradoja fuera constante en la vida, donde, como dice el salmo sagrado, el hombre se ha hecho semejante a la vanidad, y sus das pasan como la sombra, y nicamente los malos lograran los bienes transitorios y terrenos y solamente los buenos padecieran los males, tal disposicin podra achacarse a un juicio de Dios justo o, al menos, benigno. As se podra creer que quienes no conseguirn los bienes eternos, que hacen felices, son engaados con los bienes efmeros y temporales por su malicia o consolados lus ille sit dives: iste gaudeat, quem pro suis perditis moribus cruciarj debuisse moeroribus arbitramur; con triste tur ille, quem vita laudabilis gaudere debuisse persuadet: exeat de iudicio non soluto inultus, verum etiam damnatus innocens, aut iniquitate iudicis pressus, aut falsis obrutus testimoniis; e contrario scelestus adversarius eius non solum impunitus, verum etiam vindicatus insultet: impius oprime valeat, pius languore tabescat: latrocinen tur sanissimi iuvenes; et qui nec verbo quemquam lae dere potuerunt, diversa morborum atrocitate afligantur infantes: utili rebus humanis immatura morte rapiatur; et qui videntur nec nasci debuisse, diutissime insuper vivant: plenus crninibus sublimetur honoribus, et hominem sine querela tenebrae ignobilitatis abscondant: et caetera huiusmodi, quae quis colligit, quis cnumerat? Quae si haberent in ipsa velut absurditate constantiam, ut in hac vita, in qua homo, sicut sacer Psalmus eloquitur, vanitati similis factus est, et dies eius velut umbra praetereunt*, nonnisi mali adipiscerentur transitoria bona ista atque terrena, nec nisi boni talia paterentur mala, posset hoc referri ad iudicium iustum Dei, vel etiam benignum; ut qui non erant assecuturi bona aeterna, quae faciunt beatos, temporalibus vel deciperentur pro malitia sua, vel pro Dei misericordia consolarentur bonis; et qui non erant passuri aeterna tormenta, temporalibus vel pro suis quibuscumque et quantnlis<:umque peccatis affligerentur, vel propter implendas virtutes exercerentur malis. Nunc vero quando non solum in malo sunt boni, et in bono mal,
i Bs. 143,45. Ag. 16

plerumque apene, semper occulte, luunt pro suis factis divinitus poenas, sive n hac vita, sive post mortem: quamvis nullus hominum agat recte, nisi divino adiuvetur auxilio; nullus daemormm aut hominum agat inique, nisi divino eodemque iustissimo iudicio permittatur. Sicut enim ait Apostolus, Non est iniquitas apud Deum3; et, sicut ipse alibi dicit, Inscrutabilia sunt ludida Dei, et investigabiles viae eius". Non igitur in hoc libro de illis primis, nec de istis mediis Dei iudiciis, sed de pso novissimo iudicio, quantum ipse tribuerit, disputabo, quando Christus de celo venturas est vivos iudicaturus et mortuos. Iste quippe dies iudicii proprie iam vocatur, oo quod nullus ibi erit imperitae querelae locus, cur iniustus ille sit felix, et cur ille iustus infelix. Omnium namque tune nonnisi bonorum vera et plena felicitas, et omnium nonnisi malorum digna et sumira infelicitas apparebit. CAPUT II

DE VARIETATE RERUM HUMANARUM, CUI NON POTEST DICI DEESSE IUDICIDM DEI, QUAMVIS NEQUEAT VESTICARI

Nunc autem et mala aequo animo ferr discimus, quae patiuntur et boni; et bona non magnipendere, quae adipiscuntur et mal. Ac per hoc etiam in his rebus, in quibus non apparet divina iustitia, salutaris est divina doctrina. Nescimus enim quo iudicio Dei bonus ille sit pauper, ma* R o m . 9,14. 4 I b i d . , 11,33.

44

1442

LA CIUDAD DE DIOS

XX, 2

XX, 3

Et JUICIO FINAL

14

con ellos por la misericordia de Dios, y que quienes no sufrirn los tormentos eternos son afligidos con los males temporales por sus pecados, por pequeos que sean, o ejercitados para perfeccionar sus virtudes. Mas, como en la actual economa no slo sufren males los buenos y tienen bienes los malos cosa, al parecer, injusta, sino que, adems, con frecuencia los malos sufren sus males y los buenos tienen sus alegras, los juicios de Dios se tornan ms inescrutables y sus caminos ms incomprensibles. Aunque ignoremos por qu juicio hace o permite Dios esto [ 5 ] , El, que es la suma virtud, la suma sabidura y la justicia suma, en el cual no hay debilidad, temeridad ni injusticia alguna, aprendemos con ello a no sobrestimar los bienes o los males, comunes a los buenos y a los malos, y a buscar aquellos bienes que son propios de los buenos y, sobre todo, a huir los males privativos de los malos. Y cuando arribemos al juicio de Dios, cuyo tiempo se llama propiamente da del juicio, y a veces da del Seor, reconoceremos la justi. cia de los juicios de Dios, no slo de los emitidos entonces, sino tambin de los emitidos desde el principio y de los que emitir hasta ese momento. All aparecer tambin por qu justo juicio hace Dios que todos sus justos juicios se oculten a nuestros sentidos y a nuestra razn, bien que en este punto no se oculta a la fe de los piadosos que es justo lo que se oculta [ 6 ] . quod videtur iniustum; verum etiam plerumque et malis mala eveniunt, et bonis bona proveniunt: magis inscrutabilia fiunt iudicia Dei 6 et investigabiles viae illius. Quamvis ergo nesciamus quo iudicio Deus ista vel facit, vel fieri sinat, apud quem summa virtus est et summa sapientia, summa iustitia, nulla infirmitas, nulla temeritas, nulla iniquitas: salubriter tamen discimus non magnipendere seu bona, seu mala, quae videmus esse bonis malisque communia; et illa bona quaerere, quae bonorum, atque illa mala mxime fugere, quae propria sunt malorum. Cum vero ad illud Dei iudicium venerimus, cuius tempus iam proprie dies iudicii, et aliquando dies Domini nuncupatur; non solum quaecumque tune iudicabuntur, verum etiam quaecumque ab initio iudicata, et quaecumque usque ad illud tempus adhuc iudicanda sunt, apparebunt esse iustissima. Ubi hoc quoque manifestabitur, quam iusto iudicio Dei fiat, ut nunc tam multa ac pene omnia iusta iudicia Dei sensus mentesque mortalium lateant; cum tamen in hac re piorum fidem non lateat, iustum esse quod latet
R o m . 11,33.

4*

CAPITULO
TESTIMONIOS SOBRE

III
DEL ECLESIAST^S

ESTE PUNTO TOMADOS DE SALOMN

Salomn, el rey ms sabio de Israel, que rein en Jerus^, ln, comenz de la siguiente manera el libro que titula Ecle, siasts, incluido por los judos en el canon de las Sagrada^ Letras: Vanidad de vanidades, dijo el Eclesiasts, vanidad de vanidades y todo vanidad. Qu provecho saca el hombre d e todo ese trabajo que desarrolla bajo el sol? Y, ligando a est^ idea la tabla de las miserias humanas, menciona los errores y las tribulaciones de esta vida, y prueba por el huir del tiempo que no hay nada estable ni slido aqu abajo. En medio de esta vanidad de cosas terrenas lamenta, sobre todo, que aventajando la sabidura a la insipiencia como la luz a las tinieblas y siendo tan avizor el sabio como ciego el necio, todos corren la misma suerte en esta vida. Con ello da a entender que los males son comunes a los buenos y a los malos. Y aade que los buenos sufren como si fueran malos y que los malos gozan como si fueran buenos. He aqu sus palabras: Hay todava otra vanidad sobre la tierra: hay justos a quienes vienen males corno a impos y liay impos que son tratados como justos. Y o esta tambin lo llam vanidad. CAPUT III

QUID IN LIBRO ECCLESIASTE SALOMN DE HIS QUAE IN HAC VITA ET BONIS ET MALIS SUNT COMMUNIA, DISPUTARIT

JNempe Salomn, sapientissimus rex Israel, qui regnavit in Ierusalem librum qui vocatur Ecclesiastes, et a Iudaeis quoque habetur in sacrarum canone Litterarum, sic exorsus est: Vanitas vantantium, dixit Ecclesiastes; vanitas vanitantium, et omnia vanitas. Quae homini abundan, da in omni labore suo, quo laborat sub sol?1 Et cum ex hac sententia connecteret caetera, commemorans aerumnas erroresque vitae huius e t vanescentes interea temporum lapsus, ubi nihil solidum, nihil stabih r e . tinetur; in ea rerum vanitate sub sol, illud etiam deplorat quodammodo quod cum sit abundantia sapientiae super insipientiam, sicut abundantia lucis super tenebras, sapientisque oculi sint in capite ipsius, et stultug in tenebris ambulet; unus tamen incursus incurrat mnibus*, utique in j , a c vita quae sub sol agitur: significans videlicet ea mala, quae bonis et malis videmus esse communia. Dicit etiam illud, quod et boni patiantur mala tanquam mali sint, et mali tanquam boni sint, adipiscantur bona, ita \0'. quens: Est, inquit, vanitas, quae jacta est super terram; quia sunt ^j super quos venit sicut factum impiorum; et sunt impii, super quos veni't sicut factum iustorum. Dixi quoniam hoc quoque vanitas", In hac va7 a

E c c l . 1,2 e t 3. Ibi-d., 2,13.14.

I b i d , 8,14.

1444

LA- CIUBAp DE DIOS

XX, 3

XX, 4

EL JUICIO FINAL

1445

E s t e v a r n t a n s a b i o c o n s a g r t o d o su l i b r o a i n t i m a r n o s esa v a n i d a d , sin d u d a p a r a h a c e r n o s d e s e a r l a v i d a d o n d e n o exista la v a n i d a d b a j o el sol, s i n o la v e r d a d b a j o el H a c e d o r del s o l . S e d e s v a n e c e r , p o r v e n t u r a , e l h o m b r e , h e c h o seme' a n t e a l a v a n i d a d , e n e s a s v a n i d a d e s sin u n j u s t o j u i c i o de ) i o s ? N o o b s t a n t e , m i e n t r a s est sujeto a e l l a , es d e g r a n imp o r t a n c i a s a b e r si resiste u o b e d e c e a l a v e r d a d , y si es v e r d a deramente piadoso o n o . Esto importa no precisamente para a d q u i r i r l o s bienes" d e esta v i d a o p a r a e v i t a r l o s m a l e s , q u e p a s a n c o m o s o m b r a , s i n o p a r a v i r a r n u e s t r a m i r a d a h a c i a el j u i c i o final, e n el q u e se d a r n p a r a s i e m p r e l o s b i e n e s a los buenos y los males a los malos. E n fin, el S a b i o c o n c l u y e su l i b r o c o n estas p a l a b r a s : Teme a Diosdicey guarda sus mandamientos, porque esto es todo el hombre. E n efecto, t o d o h o m b r e n o e s m s q u e u n g u a r d a fiel d e los m a n d a m i e n t o s d e D i o s , y q u i e n n o es esto n o es h a d a . Porque toda obra, es d e c i r , l a h e c h a p o r el h o m b r e e n esta v i d a , buena o mala, por vil o despreciable que sea, Dios la pondr en tela de juicio. E n o t r o s t r m i n o s , t o d a o b r a a p a r e n t e m e n t e d e s p r e c i a b l e y , p o r t a n t o , n i a p a r e n t e , D i o s l a ve y n o la d e s p r e c i a n i se o l v i d a d e e l l a c u a n d o j u z g u e .

C A P I T U L O

IV

P L A N A S E G U I R EN LA C I T A D E L O S T E S T I M O N I O S

htate, cut, quantum satis visum est, intimandae totum istum librum vir sapientissimus deputavit, non utique ob aliud, nisi ut eam vitam desideremus, quae vanitatem non habet sub hoc sol, sed veritatem sub illo qui fecit hunc solem: in hac ergo vanitate, numquid nisi iusto Dei rectoque iudicio similis eidem vanitati factus vanesceret homo? In diebus temen vanitatis suae interest plurimum, utrum resistat, an obtempere! veritati, et utrum sit expers verae pietatis, an particeps: non propter yitae huitis vel bona acquirenda, yel mala vitanda vanescendo transeuntia; sed propter futurum iudicium, per quod erunt et bonis bona, et malis mala, sine fine mansura. Denique iste sapiens hunc librum sic conclusit, ut diceret, Deum time, et mandata eius custodi; quia hoc est. omnis homo: quia omne hoc opas Deus adducet in iudicium in omni despecto, sive bonum, sive malum 10. Quid brevius, verius, salubrius dici potuit? Deum, inquit, time, et mndala eius custodi; quia hoc est om.nis homo. Quicumque enim est, hoc est, custos utique mandatorum Dei: quoniam qui hoc non est, nihil est. Non enim ad veritatis imaginem reformatur, remanens in similitudine vanitatis. Quia omne hoc opus. jd est, quod ab nomine fit in hac vita, sive bonum, sive malum, Deus adducet in iudicium, in omni despecto, id est, in omni etiam qui contemptibilis hic videtur, et ideo nec videtur: quoniam Deus et ipsum videt, nec eum despicit, nec cura iudicat praeterit.
ut

L o s t e s t i m o n i o s s o b r e el j u i c i o final q u e m e h e p r o p u e s t o aducir, tomados de las Sagradas Escrituras, los espigar primer o e n el N u e v o T e s t a m e n t o y d e s p u s en el A n t i g u o . A u n q u e e l A n t i g u o p r e c e d e a l N u e v o e n tiempo, e l N u e v o l e p r e c e d e e n a u t o r i d a d , p o r q u e a q u l n o es m s q u e u n p r e l u d i o d e ste. Comenzaremos, pues, p o r los testimonios del Nuevo Testamento y, p a r a d a r m s fuerza a la p r u e b a , a d u c i r e m o s l u e g o los del V i e j o . E l A n t i g u o T e s t a m e n t o c o m p r e n d e l a L e y y los P r o f e t a s , y el N u e v o , el E v a n g e l i o y l a s E p s t o l a s d e l o s A p s t o l e s . E l A p s t o l d i c e : La ley nos ha dado el conocimiento del pecado, mientras que ahora la justicia de Dios se nos ha revelado sin ella, segn el testimonio de la Ley y de los Profetas. Y esta justicia de Dios es manifestada por la fe en Jesucristo a todos los que creen en El. L a j u s t i c i a d e D i o s p e r t e n e c e a l N u e v o T e s t a m e n t o y est c o n f i r m a d a p o r el A n t i g u o , es d e c i r , p o r la Ley y p o r los Profetas. Debo, pues, en p r i m e r trmino exponer la causa y convocar luego a los testigos. El m i s m o C r i s t o , m o s t r n d o n o s el o r d e n q u e se d e b e s e g u i r , d i c e : El doctor bien instruido en lo tocante al reino de Dios es semejante a un padre de familia que va sacando de su repuesto cosas nuevas y viejas. N o dijo v i e j a s y n u e v a s , cosa q u e h u b i e r a d i c h o de n o h a b e r p r e f e r i d o g u a r d a r el o r d e n de m r i t o s a l d e t i e m p o . CAPL'T IV

QOD AD DTSSEREIDUM DE NOVISSIMO IUDICIO E I , NOVI PIUMUM TESTAMENTI, AC DEINDE VETERIS TESTIMONIA PROLATUBS SIT

Ibi<\, 12,!^.14.

Huius jtaque ultimi iudicii Dei testimonia de Scripturis sanctis quae poner institu, prius eligenda sunt de libris Instrumenti Novi, postea de Veteris. Quamvis enim vetera priora sint tempore, nova tamen anteponenda sunt dignitate; quoniam illa vetera praeconia sunt novorum. Nova igitur ponentur prius, quae ut firmius probenjus, assumentur et vetera. In veteribus habentur Lex et Prophetae, in novis Evangelium et Apostolicae Litterae. Ait autem Apostolus, Per legem enim cognitio peecati. Nunc autem sine lege iustitia Dei, manifestata est, testificata per Legem et Prophetas: iustitia autem Dei. per fidem Iesu Christi in omines qui credunt11. Haec iustitia Dei ad novum pertinet Testamentum, et testimonium habet a veteribus Libris, hoc est, a Lege et Prophetis. Prius ergo ipsa causa ponenda est, et postea testes introducendi. Hunc t ipse lesus Christus ordinem servandum esse demonstrans, Scriba, inquit, eruditus in regno Dei, similis est viro patrifamilias, proferenti de thesauro suo nova et vetera1'. Non dixit, Vetera et nova: quod utique Sixisser, nisi maluisset meritorum ordinem servare quam tempomm. " Rom. 3,40-sa.
Mi- i & .

144b

LA CIUDAD DE D I O S

XX, 5,1

XX, 3, 3

EL juicio FINAL

1447

CAPITULO

PALABRAS DEL SALVADOR TOCANTES AL J U I C I O FINAL

1. El Salvador mismo, reprendiendo la incredulidad de las ciudades en que haba obrado grandes maravillas y anteponiendo a ellas ciudades extraas, dice: Dgoos que Tiro y Sidn sern tratadas con menor rigor que vosotras en el da del juicio. Y poco despus a otra ciudad: En verdad te digo que el da del juicio Sodoma ser castigada con menos rigor que t. Aqu muestra clarsimamente que el da del juicio ha de venir. Y en otro lugar dice: Los naturales de Nnive se levantarn el da del juicio contra esta raza de hombres y la condenarn, por cuanto ellos hicieron penitencia a la predicacin de Jons. Y, con todo, el que est aqu es ms que Jons. La reina del medioda har de acusadora en el da del juicio contra esta raza de hombres y la condenar, ya que vino de los extremos de la tierra para escuchar la sabidura de Salomn. Y, con todo, aqu tenis quien es ms que Salomn. Este pasaje nos ensea dos verdades: que el juicio vendr y que vendr acompaado de la resurreccin de los muertos. Porque, hablando de los ninivitas y de la reina del medioda, hablaba indudablemente de los muertos, de los que predijo que haban de resucitar en el da del juicio. Y no dijo que la condenarn porque la juzgarn* sino porque, en comparacin de ellos, stos merecern ser condenados. CAPUT V
Q I B D S SENTENTIIS D o M I N I S A L V A T O R I S DIVINUM IUDICIUM FUTBUM IK FINE SAECULI DECLARETUR

2. Asimismo, en otro pasaje, hablando de la presente convivencia de buenos y malos y de la separacin futura que tendr lugar el da del juicio, se sirve de la parbola del campo sembrado de buen trigo, al que se. aade la cizaa. Y al exponerla a sus discpulos les dice: El que siembra la buena simiente es el Hijo del hombre. El campo es el mundo. La buena simiente son los hijos del reino. La cizaa, los hijos del maligno. El enemigo que la sembr es el diablo. La siega es el fin del mundo. Los segadores son los ngeles. Y as como se recoge la cizaa y se quema en el fuego, as suceder al fin del mundo: enviar el Hijo del hombre a sus ngeles y quitarn de su reino todo escndalo y a cuantos obran la maldad. Y los arrojarn en el horno de fuego. All ser el llanto y el crujir de dientes. Al mismo tiempo, los justos resplandecern como el sol en el reino de su Padre. El que tiene odos para or, oiga. En realidad, aqu no nombra el juicio ni el da del juicio, pero lo expresa mucho ms claramente con los hechos, y predice que vendr al fin de los siglos. 3. Y dirigindose a sus discpulos: En verdad os digo que vosotros, que me habis seguido, en la regeneracin, cuando el Hijo del hombre se sentare en el solio de su majestad, os sentaris tambin vosotros sobre doce sillas y juzgaris a las doce tribus de Israel. Esto indica que Jess juzgar con sus discpulos. Por eso en otra parte dijo a los judos: Si yo lanzo los demonios en nombre de Iielzebub, vuestros hijos en qu nombre los echan? Ellos sern, por ende, vuestros jueces. No debemos creer que, como habla de doce tronos, juzgarn con l 2. Rursus alio loco, cum de hominum bonorum et malorum nnc permixtione, postea separatione, quae utique die iudicii futura est, loqueretur, adhibuit similitudinein de tritico seminato et superseminatis zizaniis, eamque suis exponens discipulis: Qui seminat, inquit, bonum semen, est Filius hominis: ager autem est mundus: bonum vero semen hi sunt filii regni; zizania autem filii sunt nequam: inimicus autem qui seminavit ea, est diabolus: messis autem consummatio saeculi est, messores vero Angel sunt. Sicut ergo colliguntur zizania, et igni comburuntur; sic erit in consummatione saeculi. Mittet Filius hominis Angelos suos, et colligent de regno eius omnia scandala, et eos qui faciunt iniquitatem, et mittent eos in caminum ignis: ioi erit fletus et stridor dentium. Tune iusti Julgebunt sicut sol in regno Patris eorum. Qui hbet aures audiendi, audiat'". Hic quidem iudicium vel diem iudicii non nominavit, sed multo eum clarius ipsis rebus expressit. et in fine saeculi futurum esse praedixit. 3. tem discipulis suis: Amen,, inquit, dico vobis, quod vos qui secuti estis me, in regeneratione, cum sederit Filius hominis in sede maiestatis suae, sedebitis et vos super sedes duodecim, iudicant.es duodecim tribus. Israelle. Hic discimus cum suis discipulis iudicaturum lesum. Unde et alibi Iudaeis dixit: Si ego in Beelzebub eiicio daemonia, filii vestri in quo.eiiciunt? Ideo ipsi iudices vestri erunt". Nec quoniam super duode17

1. Ergo ipse Salvator cum obiurgaret civitates, in quibus virtutes magnas fecerat, eque crediderant, et eis aliengenas anteponeret, Verumtamen, inquit, dico vobis, Tyro et Sidoni remissius erit in die iudicii quam vobis. Et paulo post alteri civitati, Amen, inquit, dico vobis, quia terrae Sodomorum remissius erit in die iudicii quam tib". Hic evidentissime praedicat diem iudicii esse venturum. Et alio loco, Viri Ninivitae, inquit, surgent in iudicio cum generatione ista, et condemnabunt eam; quia poenitentiam egerunt in praedicatione Ionac, et ecce plus quam lona hic. Regina Austri surget in iudicio cum generatione ista, et condemnabit eam; quia venit a finibus terrae audire sapientiam Salomonis, et ecce plus quam Salomn hic". Duas hoc loco res discimus, et venturum esse iudicium, et cum mortuorum resurrectione venturum. De Ninivitis enim et regina Austri quando ista dicebat, de mortuis sine dubio loquebatur, quos tamen in die iudicii resurrecturos esse praedixit, Nec ideo dixit, condemnabunt, quia ipsi iudicabunt: sed quia ex ipsorum comparatione isti mrito damnabuntur,
13

"

M t . 11,22.24. I b i d . , 12.4r.42.

,;

' ' 1 I ''"" '"''-'' "'* '

M t . 13,37-43. ' I b i d . , 19,28. I b i d . , 12,27.

1448

LA CIUDAD DE DIOS

X X , 5, 4

XX, 5, 5

EL JUICIO FINAL

1449

slo doce hombres. El nmero doce expresa la totalidad de los que juzgarn con l, porque el nmero siete denota ordinariamente totalidad, y sus dos partes, o sea, el tres y el cuatro, multiplicadas, dan doce. En efecto, tres veces cuatro y cuatro veces tres suman doce, sin acudir a otras razones que hagan al caso [ 7 ] . Adems, como leemos que en lugar del traidor Judas fu ordenado el apstol San Matas, San Pablo, que trabaj ms que todos los dems, no tendra ya trono en que sentarse, Y l mismo da a entender que pertenece, con otros santos, al nmero de los jueces, cuando dice: No sabis que hemos de ser jueces hasta de los ngeles? El mismo problema se presenta con el nmero doce respecto a los que deben ser juzgados. No porque se dijo: Y juzgaris a las doce tribus de Israel, la tribu de Lev, que hace el nmero trece, no ser juzgada, o juzgarn solamente a ese pueblo y no a las dems naciones. Con la palabra regeneracin quiso, sin duda, manifestar la resurreccin de los muertos. Nuestra carne ser regenerada por la incorrupcin, como lo es nuestra alma por la fe. 4. Paso por alto muchos textos que parecen aludir al juicio final, pero que, considerados con cierto escrpulo, aparecer ambiguos o relativos a otro punto. Este puede ser, bien la venida del Salvador que tiene lugar todos los das en su Iglesia, es decir, en sus miembros, en los que se manifiesta parcialmente y poco a poco, porque toda ella es su cuerpo; bien la destruccin de la Jerusaln terrena. De sta habla con frecuencim sedes sessuros esse ait, duodecim solos nomines cum illo iudicaturo> putare debemus. Duodenario quippe numero, universa quaedam significata est iudicantium multitudo, propter ditas partes numeri septenarii, quo significatur plerumque universitas: quae do partes, id est tria et quatuor, altera per alteram multiplicatae duodecim faciunt. Nam et quatuor ter, et tria quater duodecim sunt: et si qua alia huius duodenarii numeri, quae ad hoc valeat, ratio reperitur. Alioquin quoniam in locura Iudae traditoris apostolum Matthiam legimus ordinatum 18 ; apostolus Paulus, qui plus illis mnibus laboravit", ubi ad iudicandum sedeat non habebt: qui profecto cum alus sanctis ad numerum iudicum se pertinere demonstrat, cum dicit, Nescit quia angelos iudicabimus? 2S De ipgis quoque iudicandis in hoc numero duodenario similis causa est. Non enim quia dictum est, indicantes duodecim tribus Israel, tribus Levi, quae tertia decima est, ab eis iudicanda non erit, aut solum illum populum, non etiam caeteras gentes iudicabunt. Quod autem ait, in regeneratione, procul dubio mortuorum resurrectionem nomine voluit regenerationis intelligi, Sic enim caro nostra regenerabitur per incorruptionfin. quemadmodum est anima nostra regenerata per fidem. 4. Multa praetereo, quae de ultimo ittdicio ita dici videntur, ut diligenter considerata reperiantur ambigua, vel magis ad aliud pertinentia; sive scilicet ad eum Salvatoris adventum, quo per totum hoc tempug in Ecclesia sua venit, hoc est, in membris suis, particulatim atque paulatim, quoniam tota corpus est eius: sive ad excidium terrenae Ierusalem: quia
"
19

cia y parece tratar del fin del mundo y del jtimo da del juicio. As es casi imposible entender esos pasajes sin hacer una esmerada comparacin de textos de los tres evangelistas San Mateo, San Marcos y San Lucas. Unas cosas, el uno las dice con ms obscuridad y el otro ms claramente, y as, parangonadas unas con otras, se descubre con claridad el pensamiento sobre este punto. Esto mismo me propuse hacer en una carta dirigida a Hesiquio, de feliz memoria, obispo de Salona, carta que llevaba por ttulo Del fin del mundo [ 8 ] . 5. Voy, pues, a abordar el pasaje del Evangelio de San Mateo en que se habla de la separacin de los buenos y de los malos, que se realizar en el ltimo juicio de Cristo. Cuando venga el Hijo del hombre con toda su majestad y acompaado de todos sus ngeles, se sentar en el trono de su gloria. Y har comparecer delante de l a todas las naciones y separar a los unos de los otros, como el pastor separa las ovejas de los cabritos, poniendo las ovejas a la derecha y los cabritos a la izquierda. Entonces el Rey dir a los que estarn a su derecha: Venid, benditos de mi Padre, a tomar posesin del reino que os est preparado desde el principio del mundo. Porque tuve hambre, y me disteis de comer; tuve sed, y me disteis de beber; era peregrino, y me hospedasteis. Estando desnudo, me cubristeis; enfermo, y me visitasteis; encarcelado, y vinisteis a verme. A lo cual los justos le respondern diciendo: Seor, cundo te vimos hambriento y te dimos de comer, sediento y te dimos de beber? Cundo te hallamos de peregrino y te hospedamos, desnudo y te vestimos? Cundo te vimos enfermo o en la crcel y fuimos a visitarte? Y el Rey, en respuesta, les dir: En
et de illo cum loquitur, plerumque sic loquitur, tanquam de ine saeculi atque de illo die iudicii novissimo et magno loquatur; ita ut dignosci non possit omnino, nisi ea quae apud tres evangelistas, Matthaeum, Marcum, et Lucam de hac re similiter dicta sunt, nter se omnia conferantur. Quaedam quippe alter obscurius, alter explicat planius; ut ea quae ad rnnam rem pertinentia dicuntur, appareat unde dicantur. Quod facer atcumque curavi in quadam epstola, quam rescripsi ad beatae memoriae virum Hesychium, Salonilanae urbis episcopum, cuius epistolae titulus est, de Fine saeculi 21 . 5. Proinde iam illud le dicam, quod in Evangelio secundum Matthaeum de separatione bonorum et malorum legitur per iudicium praesentissimum atque novissimum Christi. Cum. autem venerit, inquit, Filias hominis in maiestate sua, et omnes Angel cum eo, tune sedebit super sedem maiestatis suae, et congregabuntur ante eum omnes gentes, et separabit eos ab invicem, sicut pastor segregat oves ab haedis: et statuet oves quidem a dextris suis, haedos autem a sinistris. Tune dicet Rex his, qui a dextris eius erunt, Venite, benedicti Patris mei, possidete paratum vobis regnum a constitutione mundi. Esurivi enim, et dedistis mihi manducare; sitivi, et dedistis mihi bibere; hospes eram, et collegistis me; nudas, et cooperuistis me; infirmas, et vhitastis me; in carcere eram, et venistis ad
11

ACt. I,2. i Cor. 15,10.

" Ibid., 6,3.

Eplst.

xgg.

1450

LA CIUDAD DE DIOS

XX, 5, 5

X X , 6, 1

EL JUICIO FINAL

1451

verdad os digo que siempre que lo hicisteis con alguno de mis pequeuelos, conmigo lo hicisteis. Al mismo tiempo dir a los que estarn a la izquierda: Apartaos de m, malditos, al fuego eterno, que fu destinado para el diablo y sus ngeles. Luego recuerda a stos las obras que no hicieron y que alab en los de la derecha. Y al preguntarle cundo lo haban visto en tal necesidad, les respondi que lo que no hicieron a sus pequeuelos no lo hicieron a l. Y como colofn aadi: Por eso stos irn al suplicio eterno, y los justos a la vida eterna. El evangelista San Juan dice claramente que Cristo fij el juicio a la hora en que resucitarn los muertos. Despus de haber dicho que el Padre no juzga a nadie, sino que todo el poder de juzgar lo dio al Hijo, con el fin de que. todos honren al Hijo como honran al Padre, pues quien no honra al Hijo no honra tampoco al Padre, que lo envi, aade: En verdad, en verdad os digo que quien escucha mi palabra y cree a aquel que me ha enviado, posee la vida eterna y no vendr en juicio, sino que pasar de la muerte a la vida. He aqu que asegura que sus fieles no vendrn en juicio. Cmo, pues, sern sepa-., rados de los malos por el juicio y estarn a su derecha, si no se toma aqu juicio por condenacin? En efecto, no incurrirn en tal juicio los que escuchan su palabra y creen en Aquel que le ha enviado. me. Tune respondebunt ei iusti,. dicentes: Domine, quando vidimus te esurientem, et pavimus; sitientm, et dedimus tibi potum? Quando autem te vidimus hospitem, et colligimus te; aut nudum, et cooperuimus te? Aut quando te vidimus infirmum, aut in carcere, et venimus ad te? Et respondens Rex dicet Mis, Amen dico vobis, quamdiu fecistis un de his fratribus meis minimis, mihi fecistis. Tune dicet, inquit, et his qui a sinistris erunt: Discedite a me, maledicti, in ignem aeternum, qui paratas est diabolo et angelis eus. Deinde similiter etiam his enumerat, quod illa non fecerint, quae dextros fecisse memoravit Sirailiterque in trro gantibus, quando eum viderint in horum indigentia constitutum: quod minimis suis factum non est, sibi factum non fuisse respondet; sermonemque concludens, Et hi, inquit, in supplicium aeternum ibunt, iusti autem in vitam aeternam " . Ioannes vero evangelista apertissime narrat eum in resurrectione mortuorum futurum praedixisse iudicium. Cum enim dixisset, eque enim Pater iudicat quemquam, sed iudicium omne dedit Filio, ut omnes honorijicent Filium, sicut honorificant Patrem: qui non honotificat Filium, non honorificat Patrem, qui misit illum: protinus addidit, Amen, amen dico vobis, quia qui verbum meum audit, et credit ei qui me misit, habet vitam aeternam; et in iudicium non veniet, sed transt amorte in vitam". Ecce hic dixit fideles suos in iudicium non venire. Quomod ergo per iudicium separabuntur a malis, et ad eius dexteram stabunt, nisi quia hoc loco iudicium pro damnatione posuit? In tale quippe iudipium non venient, qui audiunt verbum eius, et credunt ei qui misit illum,,
22 zs

C A P I T U L O

VI

D O S CLASES DE RESURRECCIN

1. Y prosigue diciendo: En verdad, en verdad os digo que viene el tiempo, y estamos ya en l, en que los muertos oirn la voz del Hijo de Dios, y los que la escucharen revivirn. Porque, as como el Padre tiene en s mismo la vida, as ha dado al Hijo tener la vida en s mismo. Como se ve, no habla de la resurreccin segunda, o sea, de los cuerpos, que arribar al fin, sino de la primera, que se obra ahora. Para distinguirla de la otra, dijo: Viene el tiempo, y estamos ya en l. Esta resurreccin no atae a los cuerpos, sino a las almas. Las almas tienen tambin su muerte, que consiste en la impiedad y en el pecado. Segn esta muerte, estn muertos aquellos de quienes dijo el mismo Seor: Dejad a los muertos que entierren a sus muertos, es decir, dejad que los muertos del alma entierren a los muertos del cuerpo. En pro de estos muertos que la iniquidad y la impiedad hacen morir en el alma, dice: Viene el tiempo, y estamos ya en l, en que los muertos oirn la voz del Hijo de Dios, y los que la escucharen revivirn. Los que la escucharen, es decir, los que le obedecieren, los que creyeren en l y perseveraren hasta el fin. Aqu no hace distincin entre los buenos y los malos. A todos es bueno or su voz y vivir, pasando de la muerte de la impiedad a la vida de la piedad. De esta muerte escribe el C A P 1 T VI
Q A E SIT PRIMA RESURRECTIO, QUAE SECUNDA

1. Deinde adiungit, et dicit: Amen, amen dico vobis quia venit hora, el nunc est, quando mortui audient vocem Filii Dei; et qui audierint, vivent. Sicut enim Pater habet vitam in semetipso, sic dedil et Filio habere vitam in semetipso24. Nondum de secunda resurrectione, id est corporum loquitur, quae in fine futura est; sed de prima, quae nunc est. Hanc quippe ut distingueret, ait, Venit hora, et nunc est. Non autem ista corporum, sed animarum est. Habent enim et animae mortem suam in impietate atque peccatis: secundum quam mortem mortui sunt, de quibus dem Dominus ait, Sine mortuos sepelir mortuos suos 25: ut -cilicet in anima mortui, in corpore mortuos sepelirent. Propter istos ergo impietate et iniquitate in anima mortuos, Venit, inquit, hora, et nunc est, quando mortui audient vocem Filii Dei; et qui audierint, vivent. Qui audierint dixit, qui obedierint, qui crediderint, et usque in finern perseveraverint. Nec fect hic ullam differentiam bonorum et malorum. mnibus enim bonum est audire vocem eius, et vivere, ad vitam pietatis ex impietatis iDorte transeundo. De qua morte ait apostolus Paulus, Ergo omnes mortui
as

M t . 25,31-46. l o . 5,33-34.

.'"' " <'i*

** l o . 5,25 e t 26, M t . 8,23.

,3, .sti-

/
1452 LA CIUDAD DE DIOS X X 6, 2

X X , 6, 2

.1 JUICIO KINAI,

1493

apstol San Pablo en estos trminos: Luego iodos nutrieron, y Cristo muri por todos, para que los que viven no vivan ya para s, sino para aquel que muri y resucit por ellos. Todos, pues, sin excepcin, han muerto por el pecado, sea por el pecado original, sea por los actuales, aadidos por ignorancia o por malicia [ 9 ] . Y el nico vivo, es decir, el nico exento de pecado, muri por los muertos, a fin de que los que viven por haberles sido remitidos sus pecados no vivan ya para s, sino para Aquel que muri por todos a causa de nuestros pecados y resucit para nuestra justificacin. Y, adems, con el fin de que, creyendo en Aquel que justifica al impo y siendo justificados de la impiedad, como los muertos, que resucitan, podamos pertenecen a la primera resurreccin, que se acta ahora. A esta primera pertenecen nicamente los que sern eternamente bienaventurados, y a la segunda, de la cual hablar en seguida, pertenecen, segn el Apstol, tanto los buenos como los malos. Esta es de misericordia, y aqulla, de juicio. Por este motivo canta un salmo: Cantar, Seor, tu misericordia y tu juicio. 2. De este juicio aadi a rengln seguido: Y le ha dado la potestad de juzgar porque es el Hijo del hombre. Esto prueba que vendr a juzgar en la misma carne en que vino a ser juzgado. A este fin dijo: Porque es el Hijo del hombre. Y luego agrega a propsito de lo tratado: No os admiris de esto, porque vendr el tiempo en que todos los que estn en los sepulcros oirn su voz. Y saldrn los que hicieron buenas obras a resucitar para la vida, y los que obraron mal, a resusunt, et pro mnibus mortuus. est, ut qui vivunt, iam non sibi vivant, sed ei qui pro ipsis mortuus est, ct resurrexit2C. Omnes itaque mortui sunt: in peccatis, nemine prorsus excepto, sive originalibus, sive etiam volntate; additis, vel ignorando, vel sciendo nec faciendo quod iustum est: et pro mnibus mortuis vivus mortuus est unus, id est, nullum habens omnino peccatum: ut qui per remissionem peccatorum vivunt, iam non sibi vivant, sed ei qui pro mnibus mortuus est propter peccata nostra, et resurrexit propter iustificationem nostram; ut crecientes in eum qui iustificat inv pium, ex impietate iustificati, tanquam ex morte vivificati, ad priman resurrectionem, quae nunc est, pertinere possimus. Ad hanc enim primara non pertinent, nisi qui beati erunt in aeternum: ad secundam vero, de qua mox locuturus est, et beatos pertinere docebit, et miseros. Ista est misericordiae, illa iudicii. Propter quod in Psalmo scriptum est: Misericordiam et iudicium cantaba tibi, Domine ". 2. De quo iudicio consequenter adiunxit, atque ait: Et potestatem dedit ei iudicium facer, quia Filius hominis est. Hic ostendit, quod itt ca carne veniet indicaturus, in qua venerat iudicandus. Ad hoc enim ait; quoniam Filius hominis est. Ac deinde subiungens unde agimus: Tfolite, inquit, miran hoc, quia veniet. hora, in qua omnes qui in monument sunt, audient vocem eius; et procedent qui bona fecerunt, in resurrectionem vitae; qui vero mala egernt, in resurrectionem iudicii Hoc est
28 27

citar para el juicio. Este es el juicio con el que poco antes, como ahora, design la condenacin en estos trminos: Quien escucha mi palabra y cree en aquel que me ha enviado, tiene la vida eterna y no incurrir en juicio, sino que pasar de la muerte a la vida. Esto significa que perteneciendo a la primera resurreccin, por la que se pasa de la muerte a la vida, no se incurrir en la condenacin, designada con el nombre de juicio. As, en este lugar: Y los que obraron mal, resucitarn para el juicio, o sea, para ser condenados. El que no quiera, pues, ser condenado en la segunda resurreccin, resucite en la primera. Porque vendr tiempo, y estamos ya en l, en que los muertos oirn la voz del Hijo de Dios, y los que la escucharen revivirn, es decir, no caern en la condenacin, llamada tambin muerte segunda. En esta muerte, despus de la segunda resurreccin, que ser de los cuerpos, sern precipitados los que no resuciten en la primera, que es de las almas. Vendr, pues, tiempo (aqu na aade: Y estamos ya en l, porque ser al fin del mundo, o sea en el ltimo y tremendo juicio de Dios) en que todos los que estn en los sepulcros oirn su voz y saldrn. Aqu no dice como en la primera: Y los que la escucharen revivirn, pues que no todos vivirn con esa vida, que merece tal nombr por ser feliz. La verdad es que no podran orla sin cierta vida, ni salir de los sepulcros al resucitar el cuerpo. El porqu de que no vivirn lodos se da en lo que sigue: Los que hicieron obras buenas saldrn a resucitar para la vida. He aqu los que vivirn. Y los que obraron mal, a resucitar para el juicio. He aqu los que no vivirn, porque morirn con la muerte seillud iudicium, quod paulo ante, sicut nunc, pro damnatione posuerat, dicens, Qui verbum meum audit, et credit ei qui misit me, habet vitam aeternam, et in iudicium non veniet, sed transiit a morte in vitam2*: id est, pertinendo ad primam resurrectionem, qua nunc transitur a morte ad vitam, in damnationem non veniet, quam significavit appellatione iudicii, sicut etiam hoc loco, ubi ait, Qui vero mala egerunt, in resurrectionem. iudicii, id est, damnationis. Resurgat ergo in prima, qui non vult in se-, cunda resurrectione damnari. Venit enim hora, et nunc est, quando mor-. tui audient vocem. Filii Dei; et qui audierint, vivent J, id est, in damnationem non venient, quae secunda mors dicitur: in quam mortem, post secundam, quae corporum futura est, resurrectionem, praecipitabuntur, qui in prima, quae animarum est, non resurgunt. Veniet enim hora (ubi non ait, et nunc est; quia in fine saeculi erit, hoc est in ultimo et mximo iudicio Dei), quando omnes qui in monumentis sunt, audient vocem eius, et procedent31. Non* dixit quemadmodum in prima, et qui audierint, vivent. Non enim omnes vivent, ea scilicet vita, quae quoniam beata est, sola vita dicenda est. Nam utique non sine qualicumque vita possent audire, et de monumentis resurgente carne proceder. Quare autem (non omnes vivent, in eo quod sequitur, docet: Qui bona, inquit, fecerunt, in resurrectionem vitae, hi sunt qui vivent: qui vero mala egerunt, in rer;
=" Ibid., 24. '"> Ibid., 25, > Ibid, s*. ' .

2 Cor. 5,14.15. Ps. 100,1. "' lo. 5,37-10

. r.i ; ,u,',

1454

LA CIUDAD D E D I O S

XX, 7,1
XXi 7, 1 EL JUICIO FINAL 1455

frunca. Oblaron mal porque vivieron mal, y vivieron mal porque no resucitaron en la primera resurreccin, que se opera ahora en las almas, o no perseveraron hasta el fin en el propsito de su resurreccin. Como son dos las regeneraciones, de las cuales ya he hablado ms arriba, una segn la fe, que se obra ahora por el bautismo, y otra segn la carne, que se obrar en el juicio final, cuando la carne se torne incorruptible e inmortal, as son dos las resurrecciones. La primera, que se acta ahora, es la de las almas, y no permite incurrir en la muerte segunda. Y la segunda, que vendr al fin del mundo, no es de las almas, sino de los cuerpos. Ella enviar, por efecto del ltimo juicio, a unos a la muerte segunda y a otros a la vida inmortal. C A P I T U L O
LAS DOS RESURRECCIONES. Y UN SENTIR LOS MIL

V I I
AOS SOBRE DEL APOCALIPSIS

RAZONABLE

ELLOS

1. El mismo evangelista San Juan habla de estas dos resurrecciones en su Apocalipsis. Pero es tal su modo de expresarse, que algunos de los nuestros, no entendiendo la primera, han venido a parar en fbulas ridiculas. San Juan dice en el citado libro: Vi tambin descender del cielo un ngel, que tena la llave del abismo y una gran cadena en su mano. Y agarr al dragnesa serpiente antigua que se apellid surrectionem iudicii, h sunt qui non vivent; quia secunda morte morientur. Mala quippe egerunt, quoniam male vixerunt: male autem vixerunt, quia in prima, quae nunc est, animarum resurrectione non revixerunt, aut in eo quod revixerant, non in finem usque manserunt. Sicut ergo duae sunt regenerationes, de quibus iam supra locutus sum, una secundum fidem, quae nunc fit per Baptismum; alia secundum carnem, quae fiet in eius incorruptione atque immortalitate per iudicium magnum atque no vissimum: ita sunt et resurrectiones duae, una prima, quae et nunc est. et animarum est, quae venire non permittit in mortem secundara; alia secunda, quae nunc non est, sed in saeculi fine futura est, nec animarum. sed corporum est, quae per ultimum iudicium alios mittet in secundare mortem, aiios n eam vtam, quae non habet mortem. CAPL'T V I I
DE DIABUS HESUKRF.CTI0MBUS ET DE MILLE ANNIS QUID IN APOCALYPSI IOANNIS SCRIPTUM SIT, ET QUID DE EIS RATIONABILITER SKNTIATBR

diablo y satans, y lo conden por mil aos, y lo precipit en el abismo. Y cerr el abismo y puso sobre l su sello, para que no seduzca ms a las naciones hasta que se cumplan los mil aos. Despus ser soltado por breve tiempo. Luego vi unos tronos y a los que se sentaban en ellos, a tos cuales se dio la potestad de juzgar. Y vi las almas de los degollados por confesar a Jess y por la palabra de Dios, y cuantos no 'han adorado la bestia ni su imagen ni han recibido en las frentes su marca, ni en las manos, reinaron tambin con Jess mil aos. Los otros no han vivido hasta cumplidos los mil aos. Esta es la resurreccin primera. Dichoso y santo es quien toma parte en esta primera resurreccin. Sobre stos, la muerte segunda no tendr podero. Y sern sacerdotes de Dios y de Cristo y reinarn con l mil aos [ 1 0 ] . Quienes por estas palabras han sospechado que la resurreccin primera es corpora], han adoptado esta opinin movidos, sobre todo, por los mil aos, en la idea de que todo ese tiempo debe ser como el sbado de los santos, en que reposarn santamente despus de seis mil aos de trabajos. Estos aos se cuentan a partir de la creacin del hombre v de su despedida, ganada por el pecado, de la felicidad del paraso a las miserias de la vida mortal. Y as como est escrito: Un da ante Dios es como mil aos, Y mil aos como un da, pasados los seis mil aos como seis das, el sptimo, es decir, los aos ltimos, harn las veces del sbado para los santos, que resucitarn a celebrarlo. Esta opinin sera hasta cierto punto admisible si se creet tenuit draconem illum serpentem antiquum, qui cognominatus est dabolus et satans, et alligavit illum mille annis, et misit illum in abyssum; et clausit, et signavit super eum, ut non seduceret iam gentes, doee jiniantur mille anni: post haec oportet eum solv brevi tempore. Et vidi sedes, et sedentes super eas, et iudicium datum est. Et animae occisorum propter testimonium lesu, et propter verbum Del, et si qui non adoraverunt bestiam, nec imaginem eius, eque acceperunt inscriptionem in fronte aut in manu sua, et regnaverunt eum lesu mille annis: reliqui eorum non vixerunt, doee jiniantur mille anni. Haec resurrectio prima est. Beatus et sanctus est, qui habet in hac prima resurrectione partem. In istis secunda mors non habet potestatem; sed erunt sacerdotes Dei et Christi, et fegnabunt eum eo mille anniss2. Qui propter haec huius libri verba primam resurrectionem futuram suspicati sunt corporalem, nter caetera mxime numero annorum mille permoti sunt, tanquam oporteret in sanctis eo modo veluti tanti temporis fieri sabbatismum, vacatione scilicet sancta post labores annorum sex millium, ex quo creatus est homo, et magni illius peccati mrito in huius mortalitatis aerumnas de paradisi felictate dimissus est, ut quoniam scriptum est,23Vnus dies apud Dominum sicut mille anni, et mille anni sicut dies unus , sex arinorum millibus tanquam sex diebus impletis, sequatur velut sabbati septimus in annis mille postrer mis, ad hoc scilicet sabbatum celebrandum resurgentibus sanctis. Quae opinio esset utcumque tolerabilis, si aliqae deliciae spirituales in illo
A p o c . 20,1-6. e F e r r . 3,8.

1. De bis duabus resurrectionibus dem Ioannes evangelista in libro qui dicitur Apocalypsis, eo modo locutus est, ut earum prima a quibusdam nostris non intellecta, insuper etiam in quasdam ridiculas fbulas verteretur. Ait quippe in libro memorato Ioannes apostolus: Et vidi angeltim descendentem de celo, habentem clavem abyssi, et catenam in manu sua,

1456

W CIUDAD DE DIOS

X X , 7< 2

XX, 7, S

Ei

JUICIO

PIAL

I47

yera que durante ese sbado los santos gozarn de algunas delicias p o r la presencia del Seor. Yo mismo me he adherido algn tiempo a ese sentir [ 1 1 ] . Pero sus defensores dicen que los resucitados se holgarn en inmoderados banquetes carnales, en los que la comida y la bebida carecern de modestia, y excedern el modo de los incrdulos. Y esto no pueden creerlo sino los carnales. Los espirituales, empero, dan a stos el nombre de yihicurr';, palabra griega que nosotros literalmente podemos traducir por milenaristas. Refutarlos al detalle sera muy largo. Prefiero por eso mostrar cmo deben entenderse esas palabras de la Escritura. 2. Nuestro Seor Jesucristo dice concretamente: Nadie puede entrar en casa del fuerte y robar sus vasos si primero no lo ata bien. P o r fuerte entiende aqu al diablo, pues que pudo someter a s al gnero humano, y por los vasos los fieles, que l tena enviscados en la impiedad y en el pecado. Para maniatar, pues, a este fuerte, vio San Juan en el Apocalipsis descender del cielo un ngel que tena la llave del abismo y una gran cadena en su mano. Y agarr al dragn, prosigue a esa serpiente antigua que se apellid diablo y Satans, y lo encaden por mil aos. Es decir, impidi su poder de seduccin y de posesin de los redimidos. Los mil aos pueden entenderse de dos maneras, a mi modo de ver; o porque eso ha de pasar en los mil ltimos aos, es decir, en el sexto millar, como en el sexto da, cuyo? ltimos aos transcurren ahora para ser seguidos del sbado que no tiene tarde, o sea del reposo de los santos, que no tensabbato aduturae sanctis per Domini praesentiam crederentur. Nam etiam nos hoc opinati fuimus aliquando. Sed eum eos qui tune resurrexerint, dicant immoderatissimis carnalibus epulis vacaturas, in quibus cibus sit tantus ac potus, ut non solum nullam modestiam teneant, sed nsodum qnoque psius incredulitatis excedant: nullo modo ista possunt nisi a carnalibus credi. Hi autem qui spirituales sunt, istos ista credentes y_ih\ao-r<; appellant graeco vocabulo; quos, verbum e verbo exprimentes, nos possumus Milliarios nuncupare. Eos autem longum est refellere ad singula; sed potius, quemadmodum Scriptura haec accipienda sit, iam dehemti> ostendere. 2. Ait ipse Dominus lesus Christus, tierno potcst inlroire in domum fortis, et vasa eius eripere, nisi prius alligaverit fortem.''1: diabolum volens intelligi fortem, quia ipse genus humanum potuit tenere captivum; vasm vero eius, quae fuerat erepturus, fideles suos futuros, quos Ole in diversi? peccatis atque impietatibus possidebat. Ut ergo alligaretur hic fortis, propterea vidit iste apostolus in Apocalypsi angeium descendentem de celo, habentem clavem abyssi, et catenam in manu sua. Et. tenuit, injuit, draconem illum serpentem antiquum, qui cognominatus est diabolum et satans, et alligavit eum mille annis, hoc est, eius potestatem ab eis neducendis ac possidendis, qui fuerant liberandi, cohibuit atque frenavit. Mille autem anni duobus modis possunt, quantum mihi oceurrit, intelligi: aut quia in ultimts annis mille ista res agitur, id est, sexto annoriiin nriMe. 3,2?.

dr fin. Y en este sentido llamara aqu mil aos a la ltima parte de ese tiempo, como un da que dura hasta el fin del mundo, tomando la parte por el todo. 0 se sirve de los mil aos para designar la duracin del mundo, empleando un nmero perfecto para denotar la plenitud del tiempo. El nmero mil es el cubo de diez, y diez por diez son ciento. Esta es una figura plana, y para hacerla slida es preciso multiplicar cien por diez, y tenemos ya los mil. P o r consiguiente, si a veces se emplea el nmero cien para indicar totalidad, como cuando el Seor hizo esta promesa a aquel que deja todo por seguirle: Recibir cien doblado en esta vidalo cual expone el Apstol de este m o d o : Como no teniendo nada y poseyndolo todo, pues ya haba dicho antes que el mundo de las riquezas es propiedad del hombre fiel, cunto ms se usar el nmero mil para designar universalidad, siendo el cubo del diez? Este es el mejor sentido de aquellas palabras del Salmo: Nunca jams se ha olvidado de la alianza y de la promesa hecha para mil generaciones, o sea para todas. 3. Y lo precipit en el abismo, es decir, precipit as, realmente en el abismo, al diablo. Este abismo denota la multitud innumerable de impos, cuyos corazones son un abismo de malignidad contra la Iglesia de Dios. Y dice que lo precipit no porque el diablo no estuviera ya antes all, sino porque, excluido del corazn de los fieles, comenz a poseer ms fuertemente a los impos. Es ms posedo por el diablo quien no
liaiio tanquam sexto die, cuius nunc spatia posteriora volvuntur; secuturo deinde sabbato, quod non habet vesperam, requie scilicet sanctorum, quae non habet finem: ut huius milliarii tanquam diei novissimam partem, quae remanebat usque ad terminum saeculi, mille annos appellaverit; eo loquendi modo, quo pars significatur a toto: aut certe mille annos pro annis mnibus huius saeculi posuit; ut perfecto numero notaretur ipsa temporis plentudo. Millenarius quippe numerus denarii numeri quadralum solidum reddit. Decem quippe decies ducta, fiunt centum; quae iam figura quadrata, sed plana est. Ut autem in altitudinem surgat, et solida fiat, rursus centum decies multiplicantur, et mille sunt. Porro si centum ipsa pro universitate aliquando ponuntur, quale illud est, quod Dominus omnia sua dimittenti et eum sequenti promisit, dicens, Accipiet in hoc saeculo centwplum3S: quod exponens quodammodo Apostolus, ait, Quasi nihil habentes, et omnia posside.ntesso; quia et ante iam dictum erat, Fidelis hominis totus mundos divitiarum est: quanto magis mille pro ni* versitate ponuntur, ubi est soliditas ipsius denariae quadraturae? Undc nec illud melius intelligitur, quod in Psalmo legitur: Memor fu.it in saeculum, testamenti sai, verbi quod mandavit in mille generationes", id est, in omnes. 3. Et misit illum, inquit, re abyssum: utique diabolum misit in abys*um. Quo nomine signifieata est multitudo innumerabilis impiorum, quorum in malignitate adversus Ecclesiam Dei multum profunda sunt corda; non quia ibi diabolus ante non erat; sed ideo dicitur illuc missus, rpiia
ss

M t , 19,29; M e . ro,30. 2 C o r . 6,ia. " P s . 104,8.


8a

,."-rr ...

1*58

LA CIUDAD DE D I O S

X X , 7, 3

XX, 7, 4

EL J U I C I O

FINAL

1459

slo se aleja de Dios, sino que odia sin motivo a los servidores del mismo. Y cerr el abismo-prosiguey puso su sello sobre l, para que no ande ms engaando a las naciones hasta que se cumplan los mil aos. Cerr sobre l, es decir, le prohibi la salida y violar lo mandado. Esta adicin: Y puso su sello, puede significar que Dios no quiere que se sepa quines pertenecen al diablo y quines no. Est absolutamente oculto en esta vida, porque es incierto si el que parece estar en pie caer y si el que parece estar ya en el suelo se levantar. Mas, atando y encerrando al diablo, se le impide seducir a las naciones que pertenecen a Cristo, y que l antes seduca o retena. Porquecomo dice el ApstolDios resolvi antes de la creacin del mundo librar a esas almas del reino de las tinieblas y transferirlas al reino del Hijo de su amor. Y qu fiel ignora que el diablo seduce aun ahora a las naciones y las lleva consigo al suplicio eterno? Esto no lo hace con los predestinados a la vida eterna. No hay por qu inquietarse de que el diablo seduzca frecuentemente a aquellos que, regenerados ya en Cristo, marchan por las veredas del Seor. Porque el Seor conoce quines son de El, y de stos, Satans no seduce a ninguno arrastrndole a la condenacin eterna. Dios los conoce como Dios, es decir, como aquel a quien nada del futuro se le oculta; no como hombre, que slo ve a otro hombre cuando est presente, si es que puede decirse que ve a aquel cuyo corazn no ve y de quien no sabe qu ser luego no menos que de s mismo. exclusus a credentibus plus coepit impos possidere. Plus namque possidetur a diabolo, qui non solum alienatus est a Deo, verum etiam gratis odit servientes Deo. Et clausit, inquit, et signavit super eum, ut iam non seduceret gentes, doee finiantur mille anni. Clausit super eum, dictum est, intrdixit ei ne possit exire, id est, vetitum transgred. Signavit autem, quod addidit, significasse mihi videtur, quia oceultum esse voluit, qui pertineant ad partem diaboli, et qui non pertineant. Hoe quippe in saeculo isto prbrsus latet: quia et qui videtur stare, utrum sit casurus; et qui videtur acere, utrum sit surrecturus, incertum est. Ab eis autem gentibus seducendis huius interdicti vinculo et claustro diabolus prohibetur atque cohibetur, quas pertinentes ad Christum seducebat antea, vel tenebat. Has enim,s Des elegit ante mundi constitutionem eruere39de potestate tenebrarum' , t transferre in regnum Filii charitatis suae , sicut Apostolus ait. Nm seducere illum gentes etiam mine, et secum trahere in aeternam poenam, sed non praedestinatas in aeternam vitam, quis fidelis ignorat? Nec moveat, quod saepe diabolus seducit etiam illos, qui iam regenerati in Christo, vias ingrediuntur Dei. Novit enim Dominiis qui sunt eius 40: ex his,:in aeternam damnationem neminem ille seducit. Sic enim novit eos Deminus, ut Deus, quem nihil latet etiam futurorum; non ut homo, qui hominem ad praesens videt (si tamen videt, cuius cor non videt), qualis, autem postea sit futurus, nec se ipsum videt. Ad hoc ergo ligatus
a

El diablo fu, pues, encadenado y encerrado en el abismo para eso, para que no seduzca a las naciones que integran la Iglesia, que tena seducidas antes de que existiera la misma. No dijo: Para que no seduzca a nadie, sino: Para que no seduzca a las naciones, en las cuales ha querido, sin duda, dar a entender la Iglesia. Hasta que se cumplan los mil aos, o sea, lo que resta del da sexto, que es de mil aos, o todos los aos que dure el mundo.' 4. Estas palabras: Para que no seduzca ms a las naciones hasta que se cumplan los mil aos, no deben entenderse como si despus hubiera de seducir a esas mismas naciones que componen la Iglesia predestinadaprohibicin que implican su encerrona y su encadenamiento. Porque o esta expresin es semejante a otra corriente en las Escrituras, por ejemplo, en este salmo: Nuestros ojos estn clavados en el Seor, Dios nuestro, para que se apiade de nosotros, lo cual no quiere decir que, una vez que se apiade, no estarn los ojos de sus siervos fijos en el Seor, su Dios; o el orden gramatical es ste: Cerr y puso su sello sobre l hasta que se cumplan los mil aos. En cuyo caso esta interposicin: Para que no seduzcan ms a las naciones, debe entenderse como independiente e inconexa con ese orden y como aadida despus. El perodo ntegro sera as: Cerr y puso su sello sobre l hasta que se cumplan los mil aos, para que no seduzca ms a las naciones. En otros trminos: el abismo estar cerrado hasta que se cumplan los mil aos, para que cese de seducir a las naciones. est diabolus, et inclusus in abysso, ut iam non seducat gentes, ex quibus constat Ecclesia, quas antea seductas tenebat, antequam esset Ecclesia. Nec enim dictum est, ut non seduceret aliquem; sed, ut non seduceret, inquit, iam gentes; in quibus Ecclesiam procul dubio voluit inteigi: doee finiantur, inquit, mille anni, id est, aut quod remanet de sexto die, qui constat ex mille annis; aut omnes anni, quibus deinceps hoc saeculum peragendum est. 4. Nec sic accipiendum est quod ait, ut non seduceret iam gentes, doee finiantur mille anni; quasi postea seducturns sit eas duntaxat gentes, ex quibus praedestinata constat Ecclesia, a quibus seducendis illo est vinculo claustroque prohibitus. Sed aut illa locutione dictum est, quae in Scripturis aliquotes invenitur, qualis est in Psalmo, Sic oculi nostri ad Dominum Deum nostrum, doee misereatur nostri11; eque enim eum misertus fuerit, non erunt oculi servorum eius ad Dominum Deum suum: aut certe iste est ordo verborum, Et clausit, et signavit super eum, doee finiantur mille anni; quod vero interposuit, ut, non seduceret iam gentes, ita se habet, ut ab huius ordinis connexione sit liberum, et seorsus intelligendum, velut si post adderetur, ut sic se haberet tota sententia, Et clausit, et signavit super eum, doee finiantur mille anni, ut non seduceret iam gentes; id est, ideo clausit, doee finiantur mille anni, ut iam non seduceret gentes.
41

E p h . 1.4. C o l . 1,13. * s T i m . 2,19.


39

P S . IM,.

1460

LA CIUDAD DE D I O S

XX, 8,1
XX, 8,2
Rt JUICIO FINA!,

1461

CAPITULO

VIII

CMO SE ENTIENDE EL ATAR Y El. SOLTAR AI. DIABLO? 1. Despusaadeser soltado por breve tiempo. Si el diablo est atado y encerrado con el fin de que no pueda seducir a la Iglesia, su libertad consistir en poder eso? Ni pensarlo. Nunca jams seducir a la Iglesia, predestinada y elegida antes de la creacin del mundo, de la cual est escrito que conoce el Seor quines son de l. Y, sin embargo, cuando el diablo sea soltado, habr en la tierra una Iglesia, como la ha habido desde su institucin y la habr siempre en los suyos en sucesin continua. Poco despus dice que el demonio; una vez libre, vendr, con todas las naciones que haya seducido en el mundo entero, a guerrear contra la Iglesia, y que el nmero de estos enemigos igualar a la arena del mar. Y se extendierondicesobre la redondez de la tierra y cercaron los reales de los santos y la ciudad amada. Mas Dios hizo llover fuego del cielo, que los consumi, y el diablo, que los traa engaados, fu precipitado en un estanque de fuego y azufre, donde tambin lo fueron la bestia y el falso profeta, Y all estarn atormentados da y noche por los siglos de los siglos. Este pasaje alude ya al juicio final, y he pensado mencionarlo ya ahora por temor a que alguien se imagine que, en el poco tiempo en que andar suelto el diablo, no existir la CAPUT VIH
DABOLI

Iglesia en este mundo, sea que no la halle, sea que la destruya con su persecucin. El diablo no est, pues, atado todo el tiempo que abarca este libro, a saber, desde la primera venida de Cristo hasta el fin del mundo, en que ser la segunda. Y es que estar atado durante mil aos significa que no seducir a la Iglesia en ese intervalo, puesto que no la seducir ni cuando sea soltado. Y, claro es, si el estar atado es para l no poder seducir o no permitrsele hacerlo, ser soltado, qu ser sino poder seducir o permitrsele? Esto no se realizar. El prendimiento es simplemente no permitirle tentar a los hombres cuanto pueda por seduccin o por violencia para hacerles pasar a su partido. Si esto se le permitiera durante tan largo espacio de tiempo, la flaqueza humana es tal, que hara caer a un gran nmero de fieles y los derribara y desviara de la fe-cosa que Dios no quiere. Y por eso precisamente est atado. 2. Mas ser suelto cuando quede poco tiempo. La Escritura nos dice que el demonio y sus cmplices volcarn toda su saa en tres aos y seis meses, y sus contrincantes sern tales, que no podr vencerlos ni por la fuerza ni por sus arteras. Si nunca fuera soltado, se conocera menos su maligna potencia, sera menos probada la paciencia fidelsima de la ciudad santa y, finalmente, brillara menos la sabidura del Omnipotente al usar bien de tamao mal. Dios no le impidi del todo tentar a los santos, aunque le arroj de las intimidades de los hombres, donde radica la fe en Dios, a fin de que en lo exterior se aprovecharan del combate. Pero lo lig a los de su ram, illo hic eam vel non inveniente, cum fuerit solutus, vel absumente, cum fuerit modis mnibus persecutus. Non itaque per totum hoc tempus quod lber iste complectitur, a primo scilicet adventu Christi usque in saeculi finem, quo erit secundus eius adventus, ita diabolus alligatur, ut eius haec ipsa sit alligatio, per hoc intervallum, quod mille annorum numero appellat, non seducere Ecclesiam; quandoquidem illam nec solutus utique seducturus est. Nam profecto si ei alligari est, non posse seducere, sive non permitti; quid erit solvi, nisi posse seducere, sive permitti? Quod absit ut fiat: sed alligatio diaboli, est non permitti exercere totara tentationem, quam potest vel vi vel dolo ad seducendos nomines, in partem suam cogendo violenter, fraudulenterve fallendo. Quod si permitteretur in tam longo tempore et tanta infirmitate multorum, plurimos tales, quales Deus id perpeti non vult, et fdeles deiiceret. et ne crederent impediret: quod ne faceret, alligatus est. 2. Tune autem solvetur, quando et breve tempus erit. Nam tribus annis et sex mensibus legitur totis suis suorumque viribus saeviturus: et tales erunt, cum quibus ei belligerandum est, ut vinci tanto eius mpetu nsidiisque non possint. Si autem nunquam solveretur, minus appareret eius maligna potentia, minus sanctae civitatis fidelissima patientia probaretur; minus denique perspiceretur, quam magno eius malo tam bene fuerit usus Omnipotens: qui eum nec omnino abstulit a tentatione sanctorum, quamvis ab eorum interioribus hominibus, ubi in Deum creditur, foras missum, ut forinsecus eius oppugnatione proficerent; et n cis qui sunt ex parte ipsius, alligavit, ne quantam posset effundendo et exercendo malitiam,.

E ALUGATIONE ET S0LUTI0XE

1. Post haec, inquit, oportet eum solv brevi tempore "a. Si hoc est diabolo ligari et includi, Ecclesiam non posse seducere; haec ergo erit solutio eius, ut possit? Absit: nunquam enim ab illo Ecclesia seducetur praedestinata et electa ante mundi constitutionem, de qua dictum est, Novit Dominas qui sunt eius ": et tamen hic erit etiam illo tempore, quo solvendus est diabolus, sicut ex quo est institua, hic fuit et erit omni tempore, in suis utique qui succedunt nascendo morientibus. Nam paulo post dicit, quod solutus diabolus seductas gentes toto orbe terrarum attrahet in bellum adversus eam, quorum hostium numerus erit ut arena maris. Et ascenderunt, inquit, super terrae latitudinem., et cinxerunt castra sanctorum, et dilectam civitatem: et descendit ignis de celo a Deo, el c.omedit eos: et diabolus qui seducebat eos, missus est in stagnum ignis et sulphuris, ubi et bestia et pseudopropheta; et cruciabuntur die ac nocte in saecula saeculorum ". Sed hoc iam ad iudicium novissimum pertinet, quod nunc propterea commemorandum putavi, ne quis existimet eo ips parvo tempore, quo solvetur diabolus, in hac trra Ecclesiam non futu*' Apoc. so,3. s " Apoc. 30,8-io, '"" '"
* 2 T i m . 2,t<j.

1462

LA CIUDAD DE DIOS

X X , 8, S

partido, para que, babeando malicia, no apease de su fe piadosa a muchos hombres frgiles que deban engrosar las filas de la Iglesia: unos, futuros creyentes; otros, creyentes actuales. Lo soltar al fin para que la Ciudad de Dios, con inmensa gloria de su Redentor, Ayudador y Libertador, se d cuenta del enemigo que ha vencido. Qu somos nosotros en comparacin de los santos y fieles que sern entonces? Y para probarlos soltar a ese brutal enemigo con el que, aun atado, libramos nosotros batalla con tantos riesgos. Aunque no hay duda que tambin durante ese intervalo han existido y existen algunos soldados de Cristo tan bravos y aguerridos, que. si vivieran, cuando sea soltado, esquivaran con suma maestra sus arremetidas y las aguantaran con paciencia suma. 3. Mas el diablo no ha sido solamente atado desde que la Iglesia comenz a extenderse fuera de Judea, en las dems naciones, sino que lo es ahora y lo ser siempre hasta el fin del mundo, en que deber ser soltado. Vemos a diario personas que, dejando la infidelidad, se convierten a la fe, y esto seguir, indudablemente, repitindose hasta el fin del mundo. Y a la verdad que el fuerte est ligado para cada fiel, cuando es sacado como su presa de las garras del demonio, y el abismo en que fu encerrado no qued destruido por la muerte de los perseguidores que existan cuando fu encerrado por primera vez. A stos les han sucedido y les sucedern hasta el fin de los siglos odiadores de los cristianos, en cuyos corazones ciegos y profundos es encerrado a diario como en un abismo. El problema crucial es saber si en aquellos tres ltimo? nnumerabiles infirmos ex quibus Ecclesiam multiplican et impleri oportebat, alios credituros, alios iam credentes, a fide pietatis hos deterreret, hos frangeret; et solvet in fine, ut quam fortem adversarium Dei civitas superaverit, cum ingenti gloria sui redemptoris, adiutoris, liberatoris, aspiciat In eorum sane, qui tune futuri sunt, sanctorum atque fidelium coraparatione quid sumus? quandoquidem ad illos probandos tahtus solvetu inimicus, cum quo nos ligato tantis periculis dimicamus. Quamvis et hoc temporis intervallo quosdam milites Christi tam prudentes et fortes fuisse atque esse, non dubium est, ut etiam si tune in ista mortalitate viverent, quando Ule solvetur, omnes insidias eius atque mpetus et caverent sapientissime, et patientissime sustinerent. 3. Haec autem alligatio diaboli non solum facta est, ex quo coepf Ecclesia praeter Iudaeam terram in nationes alias aliasque dilatan; sed etiam nunc fit, et fiet usque ad terminum saeculi, quo solvendus est. Quia et nunc homines ab infidelitate, in qua ipse eos possidebat, convertuntur ad fidem, et usque in illum finem sine dubo convertentur: et utique unicuique iste fortis tune alligatur, quando ab illo tanquam vas eiu? eripitur: et abyssus ubi inclusus est, non in eis consumpta est, quando sunt mortui, qui tune erant quando esse coepit inclusus; sed successerunt eis alii nascendo, atque succedunt, doee finiatur lioc saeculum, qui oderint Ghristianos, in quorum quotidie, velut in abysso, caecis et profundi. cordibus includatur. Utrum autem etiam illis ultimis tribus annis et mensibus sex, quando solutus totis viribus saeviturus est. aliquis in qua non

XX, 8, 3

EV JUICIO FINAL

1463

aos y seis meses, cuando, suelto, se ensaar con todas sus fuerzas, abrazar alguno la fe, no abrazada por l [ 1 2 ] . Cmo se justificain aquellas palabras: Quin entrar en casa del fuerte y le robar sus vasos si primero no lo ata bien, si se los roban tambin estando suelto? Esta frase parece obligarnos a creer que en aquel tiempo, aunque breve, nadie se har cristiano, sino que el diablo luchar con los cristianos ya tales. Y si algunos de stos fueren vencidos y le siguieren, hay que decir que no eran del nmero de los hijos predestinados de Dios. No en vano el mismo apstol San Juan, autor del Apocalipsis, dice de algunos en su Epstola: Han salido de entre nosotros, mas no eran de los nuestros, porque, si hubieran sido de los nuestros, hubieran, sin duda, perseverado con nosotros. Y qu diremos de los nios? No es creble que no halle algn nio hijo de cristiano y an no bautizado, o que no nazca ninguno durante ese tiempo, y que en este caso sus padres to lo acercarn a la fuente de la regeneracin. Si hacen esto, cmo le arrebatarn estos vasos una vez soltado ya el diablo, en cuya casa no entra nadie para robrselos si no lo ata bien antes? Ms bien debe creerse que durante ese tiempo no faltarn las apostasas en la Iglesia ni las conversiones a la misma. Y sern tan fuertes entonces los padres para bautizar a sus hijos y los nuevos convertidos, que vencern al fuerte, aunque est suelto; es decir, que, aunque emplee contra ellos toda la artillera nunca antes usada o los apriete hasta ahogarlos, le cogern las vueltas y lo confundirn. Y as, le robarn aunque no est atado. Mas no por eso ser falsa la palabra fuerat, sit accessurus ad fidem, nonnulla quaestio est. Quomodo enim stabit quod dictum est, Quis intrat in domum fortis, ut vasa eius eripiat, nisi pris alligaverit fortem,? is si etiam soluto eripiuntur? Ac per hoc ad hoc coger videtur ista sententia, ut credamus illo, licet exiguo, tempore neminem ccessurum esse populo christiano, sed cum eis qui iam Christiani reperti fuerint, diabolum pugnaturum: ex quibus etiamsi aliqui victi secuti euTQ fuerint, non eos ad praedestinatum filiorum Dei numerum pertinere. eque enim frustra idem Ioannes apostolus, qui et hanc Apocalypsim scripsit, in epstola sua de quibusdam dicit, Ex nobis exierunt, sed non ernt ex nobis: nam si fuissent ex nobis, mansissent tiuque nohiscum **. Sed quid fiet de parvulis? Nimium quippe incredibile est, nullos iam natos et nondum baptizatos praeoecupari Christianorum filios illo tempore infantes, nullos etiam ipsis nasci iam diebus; aut si erunt, non eos a parentibu3 suis ad lavacrum regenerationis modo quocumque perduci. Quod si fiet, quo pacto soluto iam diabolo vasa ista eripientur, in cuius domum nemo intrat, ut vasa eius eripiat, nisi prius alligaverit eum? Imo vero id potius est credendum, nec qui cadant de Ecclesia, nec qui accedant Ecclesiae illo tempore de futuros: sed proferto tam fortes erunt et parentes pro baptizandis parvulis suis, et hi qui tune primitus credituri sunt, ut illum fortem vincant etiam non ligatum, id est, mnibus, qualibus antea nunquam. vel artibus insidiantem, vel urgentem viribus, et vi"
e

M t . 12,29. '
T lo.

2,T<)

14M:

l,A CIUDAD DE D I O S

XX, S. '5 :X,.&, 1


El, JUICIO FINAL

del Evangelio: Quin entrar en casa del fuerte y le robar $us vasos si primero no lo ata bien? El orden exigido por le frase queda salvado. Primeramente ha sido atado el fuerte y luego se le han robado sus vasos por todos sus flancos y en todas las naciones para aumentar la Iglesia, de suerte que. vigorizada y robustecida por la fe en las cosas divinamente predichas y cumplidas, se capacita para despojar al fuerte, aunque ande suelto. Y es preciso admitir que, campeando la iniquidad, se resfriar la caridad de muchos, y que muchos, que no estn escritos en el libro de la vida, se rendirn ante las inauditas persecuciones y arteras del demonio ya suelto. Debe igualmente creerse que no slo los verdaderos fieles de entonces, sino tambin algunos que estarn fuera de la Iglesia, ayudados por la gracia de Dios y por la autoridad do lasEscrituras, que han predicho el fin del mundo, que ellos tienen ya ante la vista, estarn ms dispuestos a creer lo que no crean y ms fuertes para vencer al diablo, por suelto que ande. Si esto es as, diremos que fu primeramente atado con el fin de despojarle de sus bienes una vez suelto y que por eso el Salvador dijo: Quin entrar en casa del fuerte a robar sus vasos si primero no lo ata bien?
gilanter intelligant, et toleranter ferant: ac sic illi etiam non ligato eripiantur. Nec ideo falsa erit evanglica illa sententia, Quis intrat in domum fortis, ut vasa eius eripiat, nisi prius alligaverit fortem? Secundum enim sententiae eius vertatem, ordo iste servatus est, ut prius alligaretur fortis, ereptisque vasis eius, longe lateque in mnibus gentibus ex firmis et infirmis ita multiplcaretur Ecclesia, ut ex ipsa rerura divinitus praedictarum et impletarum robustissima fide, etiam soluta vasa possit auferre. Sicut enim fatendum est, multorum refrigescere charitatem, cum abunda iniquitas *', et inusitatis maximisque persecutionibus atque fallaciis diaboli iam soluti, eos qui in libro vitae scripti non sunt, multos esse cessitros; ita cogitandum est, non solum quos bonos fdeles illud tempus inveniet, sed nonnullos etiam qui foris adhuc erunt, adiuvante Dei gratia per considerationem Scripturarum, in quibus et alia et fins ipse praenuntiatus est, quem venire iam sentiunt, ad credendum quod non credebant. futuros esse firmiores, et ad vincendum etiam non ligatum diabolum fortiores. Quod si ita erit, propterea praecessisse dicenda est eius allgatio, ut et ligati et soluti exspoliatio sequeretur: quoniam de hac re dictum ast, Quis intrabit in domum fortis, ut vasa eius eripiat, nisi prius alligaverit fortem?
' Mt. ZA,a.

1465

C A P T U L 0
DIFERENCIAS

IX

ENTRE EL REINO IE LOS SANTOS CON CHISTO DURANTE MU. AOS Y EL REINO ETERNO

1. En este intervalo, durante los mil aos que el diablo cat atado, es decir, desde la primera venida de Cristo, los santos reinan tambin con l. En efecto, si adems del reino del que se dir al fin de los siglos: Venid, benditos de mi Padre, a poseer el reino que os est preparado, los santos a quienes dice: Yo estoy con vosotros hasta la consumacin de los siglos, no tendrn otro, aunque muy desigual, en el que reinen con El, sin duda que no llamara ahora a la Iglesia su reino o reino de los cielos. Porque ste es el tiempo en que el doctor del que hemos hablado antes, que saca de su repuesto cosas nuevas y viejas, es instruido en el reino de Dios. Y es de la Iglesia de donde los segadores han de recoger la cizaa, que se ha dejado crecer con el trigo hasta la siega. Me aqu la exposicin de la parbola: La siega es el fin del mundo, y los segadores, los ngeles. Y as como se recoge la cizaa y se quema en el fuego, as suceder al fin del mundo. Enviar el Hijo del fiambre a su ngeles y arrancarn de su reino todos los escndalos. Los arrancarn acaso del reino en que no hay escndalos? No. Ser de este su reino de aqu abajo, que es la Iglesia. Y asimismo dice: El que violare uno de estos mandamientos, por mnimos que parezcan, y enseare a los hombres a hacer lo mismo, ser tenido por el ltimo en

CAPirr

ix

QCOD SIT RECNUM SANCTORUM CUM C H R I S T O PER MILLE AN'KOS, ET IN QDO DISCERNATUR A REGNO AETERNO

1. Interea dum mille annis ligatus est diabolus, sancti regnant cum Christo etiam ipsis mille annis eisdem sine dubio, et eodem modo intelligendis, id est, isto iam tempore prioris eius adventus. Excepto quippe irlo regno, de quo in fine dicturus est, Venite, benedicti Patris mei, possidete paraturn vobis regnum ", nisi alio aliquo modo, longe quidem impari, iam nunc regnarent cura illo sancti eius, quibus ait, Ecce ego vobiscum sum asque in consummationem saeculi1'; profecto non etiam nunc diceretur Ecclesia regnum eius, regnumve caelorum. Nam utique isto tempore in regno Dei eruditur scriba ille, qui profert de thesauro suo nova et veter a M , de quo supra locuti sumus. Et de Ecclesia collecturi sunt zizania messores illi, quae permisit cum tritico simul crescere usque ad messem: quod exponens ait, Messis est fins saeculi; messores autem Angel sunt. Sicut ergo colliguntur zizania; et igni comburuntur; sic erit in consummatione saeculi: mittet Filius hominis Angelas suos, et colligent de regno
"> M t . 23,34. li " Ifojd., 38,20, M t . 15,52.

1466

LA CIUDAD DE D I O S

XX, 9 , 1 XX, 9, 2
El/ JUICIO FINAI,

el reino de los cielos; pero el que los cumpliere y enseare, se ser tenido por grande en el reino de los cielos. C o l o c a a los d o s en el r e i n o de l o s cielos, t a n t o a l q u e n o g u a r d a l o s m a n d a m i e n t o q u e e n s e a c o m o al q u e l o s g u a r d a y los ense a ; p e r o a q u l s e r el m n i m o , y ste, el m x i m o . A r e n g l n s e g u i d o de eso a a d e : Porque yo os digo que, si vuestra justicia no es ms llena y mayor que la de los escribas y fariseos, es decir, m a y o r q u e la de los q u e n o c u m p l e n l o q u e e n s e a n , p u e s de los e s c r i b a s y fariseos dice en o t r o l u g a r : Dicen y no hacen; si v u e s t r a j u s t i c i a r e p i t o n o fuere m ? c o l m a d a q u e la de stos, q u e e q u i v a l e a decir, v o s o t r o s n o queb r a n t i s , s i n o h a c e d lo q u e e n s e i s , no entraris en el reino de los cielos. E s p r e c i s o , p u e s , e n t e n d e r d e u n m o d o el r e i n o de l o s cielos en el q u e estn t a n t o l o s q u e p o n e n en p r c t i c a s u s ense a n z a s c o m o los q u e n o las p o n e n , s i e n d o el u n o p e q u e o y el o t r o g r a n d e , y de o t r o el r e i n o de l o s cielos en el q u e n o e n t r a m s q u e q u i e n p r a c t i c a . As, el p r i m e r o m o r a d a m i x t a e s la I g l e s i a c u a l es a h o r a ; el s e g u n d o e n t r a d a n i c a e s l a I g l e s i a c u a l s e r c u a n d o n o h a y a en e l l a p e c a d o r e s . L a I g l e s i a es, p u e s , a h o r a el r e i n o de C r i s t o y el r e i n o de los cielos. Y al p r e s e n t e r e i n a n con El t a m b i n sus s a n t o s , cierto q u e de d i s t i n t o m o d o a c o m o r e i n a r n m s t a r d e ; p e r o la cizaa n o r e i n a con E l , a u n q u e crezca con el t r i g o en la I g l e s i a . S l o r e i n a n con E l q u i e n e s h a c e n lo q u e dice el A p s t o l : Si habis resucitado con Cristo, buscad las cosas de arriba, donde Cristo est sentaeius omnia scandala 51. Numquid de regno illo, ubi nulla sunt scandala? De isto ergo regno eius, quod est hic Ecclesia, colligentur. tem dicit. Qui solverit unum de mandatis istis minimis, et docuerit sic homines, minimus vocabitur in regno caelorum: qui autem fecerit, et sic docuerit. magnus vocabitur in regno caelorum". Utrumque dicit in regno caelorum, et qui non facit mandata quae docet, hoc est enim solvere, non servare, non facer; et illum qui facit, et sic docet: sed istum mnimum, illum magnum. Et continuo secutus adiungit, Dico enim vobis, guia nisi abundaverit iustitia vestra super Scribarum et Pharisacorum, id est, supet ustitiam eorum qui solvunt quod docent. De Scribis enim et Pharisaeis dicit alio loco, Quoniam dicunt, et non iaciunt s '\ Nisi ergo super eo* abundaverit iustitia vestra, id est, ut vos non solvatis, sed faciatis potius quod docetis, non intrabitis, inquit, in regnum caelorums4. Alio modo igitur intelligendum est regnum caelorum, ubi ambo sunt, et ille scilicet qui solvit quod docet, et ille qui facit; sed ille minimus, iste magnus: alio modo autem regnum caelorum dicitur, quo non intrat nisi ille qui facit. Ac per hoc ubi utrumque genus est, Ecclesia est qualis nunc est; ubi autem illud solum erit, Ecclesia est qualis tune erit, quando malus in ea non erit. Ergo Ecclesia et nunc est regnum Christi, regnumque caelorum. Regnant itaque cum illo etiam nunc sancti eius, aliter quidem, quam tune regnabunt: nec tamen cum illo regnant zizania, quamvis in Ecclesia cum tritico erescant. Regnant enim cum illo qui faciunt quod Apostolus ait, Si resurrexistis cum Christo, quae sursum sunt sapite, ubi Christus est in.de.rsl

1467

do a la diestra de Dios; gustad las cosas del cielo, no las de la tierra. D e stos dice t a m b i n q u e su c o n v e r s a c i n est e n los c i e l o s . E n fin, r e i n a n con E l l o s q u e estn de t a l m o d o en su r e i n o , q u e son e l l o s r e i n o s u y o . M a s c m o son r e i n o de Cristo q u i e n e s , p o r o m i t i r o t r a s cosas, a u n q u e estn a l l h a s t a el fin del m u n d o , en q u e sean r e c o g i d o s del r e i n o los e s c n d a l o s , b u s c a n en l sus p r o p i o s i n t e r e s e s , n o los de C r i s t o ? 2 . H e a q u c m o h a b l a el A p o c a l i p s i s de la r e s u r r e c c i n p r i m e r a de este r e i n o m i l i t a r , en el q u e h a y e n e m i g o s q u e c o m b a t i r y p a s i o n e s a q u e h a c e r frente v s e o r e a r v e n c i d a s , h a s t a l l e g a r a a q u e l r e i n o pacfico, sin l u c h a s n i e n e m i g o s . D e s p u s d e h a b e r d i c h o q u e el d i a b l o ser a t a d o m i l a o s y al c a b o de e l l o s s o l t a d o p o r b r e v e t i e m p o , a a d e , r e c a p i t u l a n d o q u h a r la I g l e s i a o q u h a r n en e l l a d u r a n t e ese t i e m p o : Y vi unos tronos y a los que se sentaban en ellos, a quienes se dio la potestad de juzgar. N o d e b e p e n s a r s e q u e esto a l u d e al l t i m o j u i c i o . Se t r a t a de l o s t r o n o s de l o s p r e p s i t o s y de estos q u e a h o r a g o b i e r n a n la I g l e s i a . L a p o t e s t a d de j u z g a r q u e se les d i o p a r e c e ser p r o p i a m e n t e a q u e l l a de la cual se d i j o : Lo que atareis en la tierra, ser atado en el cielo, y lo que desatareis en la tierra, ser desatado en el cielo. P o r eso e s c r i b e el A p s t o l : Cmo podra yo meterme a juzgar a los que estn fuera? No son los que estn dentro a quienes vosotros tenis derecho a juzgar? Y las almas de los degollados por confesar a Cristoaade el A p o c a l i p s i s y por la palabra de Dios. Se s o b r e n t i e n d e a q u , c l a r o est, lo q u e dice a c o n t i n u a c i n : Reinarn con Jess mil tera i sedens: quae sursum quaerite, non quae super terram. De qualibus item dicit, quod eorum conversatio sit in caelis 56 . Postremo regnant cum illo, qui eo modo sunt in regno eius, ut sint etiam ipsi regnum eius. Quomodo autem sunt regnum Christi, qui, ut alia taceam, quamvis ibi sint dnec nolligantur in fine saecul de regno eius omnia scandala, tamen illie sua quaerunt, non quae Iesu Christi? " 2. De hoc ergo regno militiae, in quo adhuc cum hoste confligitur, et aliquando repugnatur repugnantibus vitiis, alquando cedentibus imperatur, doee veniatur ad illud pacatissimum regnum, ubi sine hoste regnabitur, et de hac prima resurrectione quae nunc est, liber iste sic loquitur. Cum enim dixisset, alligari diabolum mille annis, et postea solv brevi tempere; mox recapitulando quid in istis mille annis agat Ecclesia vel agatur in ea, Et vidi, inquit, sedes et sedentes super eos, et iudicium datum est. Non hoc putandum est de ultimo iudicio dici: sed sedes praepositorum, et ipsi praepositi intelligendi sunt, per quos Ecclesia nunc gubernatur. ludicium autem datum nullum melius accipiendum videtur, quam id quod dictum est, Quae ligaveritis in trra, ligata erunt et in celo; et quae solveritis in trra, soluta erunt et in celo". Unde Apostolus, Quid enim mihi est, inquit, de his qui foris sunt indicare? nonne de his qui intus sunt vos iudicatis ? " Et animae, inquit, occisorum propter tes35 36 7

"

I b i d . , 39-4T. M t . 5,19.

^ M . 23,3. '" I b i d . . 5,20.

Col. 3,1 et 3. Phil. 3,20 Ibid., 2,2:1,

" Mt. 18,18 > 1 Cor. 5,12.

148

LA CIUDAD DE DIOS

XX, 9, 3 XX, 9, 4 El, JUICIO FINAL 1469

aos, es decir, las almas de los mrtires todava separadas de sus cuerpos. En efecto, las almas de los justos muertos no sor separadas de la Iglesia, que es al presente el reino de Cristo. De otra suerte no se hara su conmemoracin en el altar de Dios en la comunin del cuerpo de Cristo [13] y no les aprovechara nada recurrir en los peligros al bautismo para no salir del mundo sin haberlo recibido, ni a la reconciliacin cuando uno ha sido separado quiz de ese cuerpo por la penitencia o por la mala conciencia [14]. Por qu estas prctica? sino porque los fieles, aun los difuntos, son miembros de la Iglesia ? Y es que, aunque con sus cuerpos todava no reinan con El, s reinan ya con sus almas durante estos mil aos. A esto aluden estas otras palabras de ese libro: Bienaventurados loa muertos que mueren en el Seor. El Espritu les dice ya que descansen de sus trabajos, pues que sus obras les van acompaando. La Iglesia reina, pues, aqu con Cristo en los vivos y en los muertos. Porque, como dice el Apstol, Cristo muri para adquirir dominio sobre los vivos y sobre los muertos. Pero hace mencin nicamente de las almas de los mrtires porque reinan principalmente con Cristo, estos muertos que lucharon hasta Ja muerte por la verdad [15]. Esto no obsta para que, tomando el todo por la parte, entendamos tambin los dems muertos miembros d la Iglesia, que es el reino de Cristo. 3. Las palabras siguientes: Y cuantos no han adorado a la bestia ni su imagen, ni han recibido su marca en las frentes ni en las manos, deben entenderse de los vivos y de los muertos. Aunque ver quin es esa bestia requiera un examen detatimonwm lesu, et propter verbum Dei: subauditur quod postea dicturus est, regnaverunt cum lesu, mille annis , animae scilicet martyrum nondum sibi corporibus suis redditis. eque enim piorum animae mortuorum separantur ab Ecclesia, quae nimc etiam est regnum Christi. Alioquin nec ad altare Dei fieret eorum memoria in communicatione corporis Christi; nec a] i quid prodesset ad eius in periculis Baptismum currere, ne sine illo finiatur haec vita; nec ad reconciliationem, si forte per poenitentiam malamve conscientiam quisque ab eodem corpore separatas est. Cur enim fiunt ista, nisi quia fideles, etiam defuncti, membra eius sunt? Quamvis ergo cum suis corporibus nondum, iam tamen eorum animae regnant cum illo, dum sti mille anni decurrunL Unde in hoc eodem libro et alibi legitur: Beati mortui, qui in Domino moriuntur, amodo et iam dicit Spiritus. ut requiescant a laboribus sais; nam opera eorum sequuntur illos". Regnat itaque cum Chrsto nunc primum Ecclesia in vivis et mortuis. Praeterea enim, sicut dicit Apostolus, mortuus est Christus, ut et vivorum et mortuorum dominetur *2. Sed ideo tantummodo martvrum animas commemoravit, quia ipsi praecipue regnant mortui, qui usque ad mortem pro venate certaverunt. Sed a parte totum etiam caeteros mortuos inteligimus pertinentes ad Ecclesiam, quod est regnum Christi. 3. Quod vero sequitur, Et si qui non adoraverunt bestiam, nec imaginem eius, nec acceperunt inscriptionem in fronte, aut in manu sua: simul de vivis ac mortuis debemus accipere. Quae sit porro ista bestia. Apoc. 30,4. = Rom. 14,9. *' Ikid., 14,13,

liado, sin embargo no es ajeno a la recta fe pensar que significa la ciudad impa y el pueblo de los infieles, contrario al pueblo fiel y a la Ciudad de Dios. Su imagen se me antoja que es la simulacin de aquellos hombres que, haciendo profesin de fe, viven como infieles. Fingen ser lo que no son, y no son cristianos ms que en caricatura y de nombre. A la bestia pertenecen, en efecto, no solamente los enemigos del nombre de Cristo y de su gloriossima Ciudad, sino tambin la cizaa, que debe ser recogida al fin del mundo de su reino, que es la Iglesia. Y quines son los que no adoran a la bestia ni su imagen sino los que hacen lo que dice el Apstol, no llevar un mismo yugo con los infieles? No adoran, es decir, no consienten, no se someten ni se allanan a recibir la marca, o sea, el sello del crimen, ni en la frente, por la profesin, ni en las manos, por sus acciones. Los exentos de estos males, sea que vivan an en esta carne mortal, sea que hayan muerto, reinan ya ahora con Cristo a su modo durante el perodo de tiempo significado pollos mil aos. 4. Los otrosaadereo han vivido. Porque ste es el tiempo en que los muertos oirn la voz del Hijo de Dios, y los que le escucharen vivirn y los dems no vivirn. Y esta adicin: Hasta que se hayan cumplido los mil aos, es preciso entenderla diciendo que no han vivido el tiempo que deban vivir, o sea, pasando de la muerte a la vida. Y por eso, cuando llegue el da de la resurreccin de los cuerpos, no saldrn de sus sepulcros para la vida, sino para el juicio, para la condenacin, que constituye la muerte segunda. Porque quien, hasta que se
quamvis sit diligentius inquirendum non tamen abhorret a fide recta, ut ipsa impia civitas intelligatur, et populus infidelium contrarius populo fideli et civitati Dei. Imago vero eius simulatio eius mihi videtur, in eis videlicet hominibus, qui velut fidem profitentur, et infideliter vivunt Fingunt enim se esse quod non sunt, vocanturque non veraci effigie, sed fallaci imagine Christiani. Ad eamdem namque bestiam pertinent non solum aperte inimici nominis Christi et eius gloriosissimae civitatis, sed etiam zizania, quae de regno eius, quod est Ecclesia, in fine saeculi colligenda sunt. Et qui sunt qui non adorant bestiam nec imaginem eius, nisi qui faciunt quod ait Apostolus, Ne sitis iugum ducentes cum infidetibus?"3 Non adorant enim, id est, non consentiunt, non subiiciuntur: eque accipiunt inscriptionem, notam scilicet criminis, in fronte, propter professionem; in manu, propter operationem. Ab his igitur malis alieni, sive adhuc in ista mortali carne viventes, sive defuncti, regnant cum Christo iam nunc, quodam modo huic tempori congruo, per totum hoc mtervallum, quod numero mille significatur annorum. 4. Reliqui eorum, inquit, non vixerunt, Hora enim nunc est, cum mortui audient vocem Filii Dei; et qui audierint, vivent: reliqui vero eorum non vivent 64 . Quod vero subdidit, doee finiantur mille anni; intelligendum est, quod eo tempore non vixerunt, quo vivere debuerunt, ad vitam scilicet de morte transeundo. Et ideo cum dies venerit, quo fiat et corporum resurrectio, non ad vitam de monumentis procedent, sed ad
3 C o r . 5,14. " J*. 5,3.5.

1470

1,4 CIUDAD DE DIOS

XX, 10

xx, io

El JUICIO FINAL

1471

cumplan los mil aos, durante todo el tiempo en que se efecta la resurreccin primera no haya vivido, es decir, no haya odo la voz del Hijo de Dios y pasado de la muerte a la vida, en la segunda resurreccin pasar infaliblemente a la muerte segunda con su cuerpo. San Juan aade: Esta es la resurreccin primera. Dichoso y santo es quien toma parte en esta primera resurreccin, es decir, quien participa en ella. Y es partcipe de la misma quien no slo resucita saliendo del pecado, sino que persevera en ese estado de resurreccin. Sobre stosprosigue, la muerte segunda no tendr podero. Por consiguiente, lo tiene sobre los otros, de los cuales dijo ms arriba: Los otros no han vivido hasta que se cumplan los mil aos. Porque, si bien es cierto que durante ese perodo designado por los mil aos han vivido la vida del cuerpo, no han vivido la del alma, resucitando de la muerte en que les aherroj la impiedad, a fin de que tomaran parte en la resurreccin primera y no tuviera podero sobre ellos la muerte segunda. CAPITULO X

Q U DEBE RESPONDERSE A QUIENES OPINAN QUE LA RESURREC-

CIN AFECTA SLO A LOS CUERPOS, NO A LAS ALMAS Hay quienes piensan que nicamente puede hablarse de resurreccin de los cuerpos, y, como consecuencia, defienden que la primera se realiza tambin en los cuerpos. Su argumentacin iudicium; ad damnationem scilicet, quae secunda mors dicitur. Doee enim finiantur mille anni, quicumque non vixerit, id est, isto toto tempore quo agitur prima resurrectio, non audierit vocem Filii Dei, et ad vitam de morte transierit; profecto in secunda resurrectione, quae carnis est, in mortem secundam cum ipsa carne transibit. Sequitur enim, et dicit, Haec resurrectio prima est. Beatas et sanctus qui habet in hac prima resurrectione partem 5, id est, particeps eius est. Ipse est autem particeps eius, qui non solum a morte, quae in peccatis est, reviviscit, verum etiam in eo quod revixerit, permanebit. In istis, inquit, segunda mors non habet potestatem. Habet ergo in reliquis, de quibus superius ait, Reliqui eorum non vixerunt, doee finiantur mille anni: quoniam isto toto temporis intervallo, quod mille annos vocat, quantumeumque in eo quisque eorum vixit in corpore, non revixit a morte, in qua eum tenebat impietas, ut sic reviviscendo primae resurrectionis particeps fieret, atque in eo potestatem secunda mors non haberet. CAPUT X

es sta: el que cae, se ha de levantarse. Es as que caen los cuerpos por la muertede caer viene cadver [ 1 6 ] ; luego no son las almas las que resucitan, sino los cuerpos [ 1 7 ] . Mas qu respondern al Apstol, que admite esta resurreccin? Estos a quienes se dirige el Apstol en los siguientes trminos: Si habis resucitado con Cristo, buscad las cosas de arriba, haban resucitado segn el hombre interior, no segn el hombre exterior. El mismo sentido lo expresa con otras palabras: A fin dice de que, a ejemplo de Cristo, que resucit de entre los muertos para gloria del Padre, procedamos nosotros con nuevo tenor de vida. Y con estas p a l a b r a s : Levntate t que duermes y resucita de la muerte y te iluminar Cristo. En cuanto a la mayor, de la que concluyen que resucitan los cuerpos, no las almas, pues que el caer es privativo de los cuerpos, por qu no reparan en esto: No os apartis de l, no sea que caigis; y en esto o t r o : El caer o el-mantenerse en pie pertenece a su seor; y tambin en esto: El que cree estar en pie, mire bien no caiga? Tengo para m que esta cada ha de prevenirse en el alma, no en el cuerpo. Si, pues, la resurreccin es privativa de los que caen y las almas tambin caen, sigese que las almas tambin resucitan. Despus de haber dicho: Sobre stos, la muerte segunda no tendr podero, aadi: Sern sacerdotes de Dios y de Cristo y reinarn con El mil aos. No alude solamente a los obispos y a los presbteros, que son los propiamente llamados sacerdotes en la Iglesia, sino a todos los miembros del gran Sacerdote, al igual que a todos los fieles se les da el nombre de enim est, inquiunt, cadere, eorum est resurgere: cadunt autem corpora moriendo: nam et a cadendo cadavera nuncupantur. Non ergo animarum, inquiunt, resurrectio potest esse, sed corporum. Sed quid contra /rpostolum dicunt, qui eam resurrectionem appellat? Nam secundum interiorem, non secundum exteriorem hominem utique resurrexerant, quibus ait, Si resurrexistis eum Christo, quae sursum sunt sapite ". Quem sensum verbis alus alibi posuit, dicens, Ut quemadmodum Christus a mortuis resurrexit per gloriam Patris, sic et nos in novitate vitae ambulemus ". Hinc est et illud, Surge, qui dorms, et exsurge a mortuis, et illuminabit te Christus"". Quod autem dicunt, non posse resurgere, nisi qui cadunt; et ideo putant resurrectionem ad corpora, non ad animas pertinere, quia corporum est cadere: cur non audiunt, Non recedatis ab illo, ne cadatis*"; et, Suo domino stat aut cadit70; et, Qui putat se stare, videat ne cadat?71 Puto enim quod in anima, non in corpore casus iste cavendus est. Si igitur cadntium est resurrectio, cadunt autem et animae; profecto et animas resurgere confitendum est. Quod autem cum dixisset, In istis secunda mors non habet potestatem; adiunxit atque ait, Sed erunt sacerdotes Dei et Christi, et regnabunt cum eo mille annis: non utique de solis episcopis et presbyteris dictum est, qui proprie iam vocantur in Ecclesia sacerdotes: sed sicut omnes Christianos dicimus propter mysticum chrisma, sic omnes sacerdotes, quoniam membra sunt unius sacerdotis. De quibus
66 Col. 3,1. ' " Rom. 6,4. " Eph. s,i4.

QUID RESPOITOENDUM SIT EIS, QUI PUTANT RESURRECTIONEM AB SOLA CORPORA, NON ETIAM AD ANIMAS PERTINERE

Sunt qui putant resurrectionem dici non posse nisi corporum: ideoque istam quoque in corporibus primam futuram esse contendunt. Quorum
" A p o c . so,56. .-.;.

6 Eccli. 2,7. ' " R o m . 14,4. " 1 Cor. 10,12.

1472;

I, A CIUDAD DE DIOS

XX, 11

XX, 11

EL JUICIO FINAL

1473

c r i s t i a n o s p o r el c r i s m a m s t i c o [ 1 8 ] . A s , el a p s t o l S a n P e d r o los l l a m a pueblo santo y sacerdocio real. A u n q u e en p o c a s p a l a b r a s y de p a s o , S a n J u a n d e c l a r a q u e C r i s t o e s D i o s [ 1 9 ] a l d e c i r : Sacerdotes de Dios y de Cristo, o sea, del P a d r e y del H i j o . Y , a d e m s , Cristo, a u n q u e sea H i j o del h o m b r e p o r la f o r m a d e s i e r v o q u e h a t o m a d o , se h a h e c h o s a c e r d o t e e t e r n o s e g n el o r d e n de M e l q u i s e d e c , S o b r e este p u n t o y a h e m o s h a b l a d o en la o b r a m s d e u n a vez.

C A P I T U L O
GOG,

XI

MAGOG Y SU PERSECUCIN

Y al cabo de los mil aosdiceser soltado Satans de su prisin y saldr para engaar a las naciones que hay en los cuatro ngulos del mundo, a Gog y a Magog, y los juntar para presentar batalla. Y su nmero ser como la arena del mar. E n t o n c e s los s e d u c i r p a r a l l e v a r l o s c o n s i g o a esta g u e r r a , p u e s t a m b i n a n t e s l o s s e d u c a , s e g n s u s p o s i b i l i d a d e s , con t o d a s sus fuerzas y con l o s m s v a r i a d o s a r d i d e s . Dice saldr, q u e es d e c i r se l a n z a r de l a s t i n i e b l a s del o d i o a u n a p e r s e cucin abierta. Esta persecucin ser la ltima que sufrir la I g l e s i a s a n t a , p r x i m o y a el j u i c i o final, en t o d a la t i e r r a . T o d a la C i u d a d de C r i s t o s e r p e r s e g u i d a p o r t o d a l a c i u d a d de l a t i e r r a . P o r l a s n a c i o n e s d e n o m i n a d a s G o g y M a g o g n o d e b e n e n t e n d e r s e los p u e b l o s b r b a r o s d e cierta r e g i n del apostlas Petras, Plebs, inqmt, sancta, regale sacerdotium' 2 . Sane, licet breviter atque transeunter, insinuavit Deum esse Christura, dicendo, Sacerdotes Dei et Christi, hoc est, Patris et Filii; quamvis propter forman serv, gicut filius hominis, ita etiam sacerdos Christus effectus sit in aeternum, secundum ordinem Melchisedech". De qtia re in hoc opere no semel dximus. CAPL'T XI

m u n d o , c o m o h a n h e c h o los q u e p i e n s a n q u e son l o s getas [ 2 0 ] y los m a s a g e t a s [ 2 1 ] , s e d u c i d o s p o r l a s p r i m e r a s l e t r a s de esos n o m b r e s , u o t r o s p u e b l o s e x t r a o s y a j e n o s al I m p e r i o r o m a n o . El texto h a c e n o t a r q u e estn e x t e n d i d o s p o r t o d o el o r b e c u a n d o d i c e : Las naciones que hay en los cuatro ngulos del mundo, y a a d e q u e son Gog y Magog. H e m o s c o m p r o b a d o q u e G o g significa techo, y M a g o g , del techo [ 2 2 ] ; c o m o si d i j e r a la casa y el q u e sale de e l l a . S o n , p u e s , las n a c i o n e s en q u e , c o m o h e m o s d i c h o m s a r r i b a , est e n c e r r a d o el diab l o c o m o en u n a b i s m o y de e l l a s s a l e y p r o c e d e l en c i e r t o m o d o , s i e n d o e l l a s la casa y l q u i e n sale de e l l a . Y si a m bos t r m i n o s los a p l i c a m o s a las n a c i o n e s , n o u n o a l a s naciones y otro al d i a b l o , e l l a s son la casa, p o r q u e ese a n t i g u o e n e m i g o est e n c e r r a d o y c o m o a c u b i e r t o en e l l a s , y e l l a s s a l d r n de la casa c u a n d o dejen a p a r e c e r el o d i o q u e o c u l t a n . Y estas p a l a b r a s : Y se extendieron sobre la redondez de la tierra y cercaron los reales de los santos y la ciudad amada, n o significan q u e los e n e m i g o s h a n v e n i d o o v e n d r n a u n lug a r c o n c r e t o y d e t e r m i n a d o , d o n d e e s t a r n a s e n t a d o s los real e s de l o s s a n t o s y l a c i u d a d a m a d a , p u e s t o q u e sta es l a Iglesia de Cristo, e x t e n d i d a p o r t o d o el o r b e . Y p o r eso, e l l a , q u e e s t a r en t o d a s l a s n a c i o n e s , e s t a r e n t o n c e s d o q u i e r a . Esto significa la r e d o n d e z de la t i e r r a . A l l e s t a r n los r e a l e s de los s a n t o s , a l l e s t a r la a m a d a C i u d a d de D i o s . A l l e s t a r c e r c a d a y p e r s e g u i d a p o r sus c r u e l e s e n e m i g o s , p o r q u e tamb i n e l l o s e s t a r n p o r d o q u i e r . E n o t r o s t r m i n o s , ser a r r i n -

DE GO<; ET MAGOG, QUOS A I'ERSEQUENHAM ECCLESIAM DEI, SOLUTUS PROPK FINEM SAECLI PIABOLUS INCITABIT

Et cum finid fuerint, inquit, mille anni, solvetur satans de custodia sua, et exibit ad seducendas nationes, quae sunt in qaatuor angalis terrae, Gog et Magog, et trahet eos in bellum, quorum numeras est ut arena maris. Ad hoc ergo tune seducet, ut in hoc bellum trahat Nam et antea modis quibus poterat, per mala multa et varia seducebat. Exibit autem dictum est, in apertam persecutionem de latebris erumpet odiorum. Haec cnim erit novissima persecutio, novissimo imminente iudicio, quam sancta Ecclesia toto terrarum orbe patietur, universa scilicet civitas Christi ab universa diaboli civitate, quantacumque erit utraque super terram. Gentes qnippe istae, quas appellat Gog et Magog, non sic sunt accipiendae, " i Petr. 2,9. " Pe. 109,4.

tanquam sint aliqui in alqua parte terrarum barbari constituti, sive quos qudam suspicantur Getas et Massagetas, propter litteras horum nominum primas, sive aliquos alios aliengenas, et a Romano iure seiunctos. Toto namque orbe terrarum significati sunt isti esse, cum dictum est, Nationes quae sunt in quatuor angulis lerrae: casque subiecit esse Gog et Magog. Quorum interpretationem nominum esse comperimus Gog tectum, Magog de tecto: tanquam domus, et ipse qui procedit de domo. Gentes igitur sunt, in quibus diabolum velut in abysso superius intelligebamus inclusum; et ipse de illis quodammodo sese efferens et procedens: ut illae sint tectum, ipse de tecto. Si autem utrumque referamus.ad gentes, non unum horum ad illas, alterum ad diabolum; et tectum ipsae sunt, quia in eis nunc includtur et ruodammodo tegtur inimicus antiquus; et de tecto ipsae erunt, quando in apertum odium de operto erupturae sunt. Quod vero ait, Et ascenderunt super terrae latitudinem, et cinxerunt castra sanctorum et dilectam civitatem"'': non utique ad unum locum venisse, vel venturi esse significati sunt, quasi aliquo uno loco futura sint castra sanctorum et dilecta civitas; cum haec non sit nsi Christi Ecclesia toto terrarum orbe diffusa: ac per hoc ubicumque tune erit, quae in mnibus gentibus erit, quod significatum est nomine latitudinis terrae, ibi erunt castra sanctorum, ibi erit dilecta Deo civitas eius; ibi ab mnibus inimicis suis, quia et ipsi in mnibus gentibus cum illa erunt, persecutionis illius immanitate cingetur, hoc egt, in angustias tribulationis arcta11

Apoc. 20,7.8.

1474

L A CIUDAD DE DIOS

XX, 12

XX, 13

EL JUICIO FINAL

1475

c o n a d a y m e t i d a en las g a r r a s a n g u s t i o s a s de la t r i b u l a c i n y n o a b a n d o n a r el c a m p o de b a t a l l a , significado p o r l o s reales. C A P I T U L O


ATAE AL LTIMO FUEGO SUPLICIO DEL CIELO DE Y LOS

g u i d o r e s de la I g l e s i a q u e C r i s t o h a l l a r e con v i d a c u a n d o v e n g a , c u a n d o m a t a r a l a n t i c r i s t o con el h l i t o de su b o c a , t a m p o c o ser ste el l t i m o j u i c i o de los i m p o s , s i n o el q u e d e b e n s u f r i r d e s p u s de la r e s u r r e c c i n de l o s c u e r p o s .

X I I C A P
IMPOS EL DESCENDER EST COMPRENDIDO m L O S M I L A O S E L T I E M P O D E LA DEVORARLOS?

1 T U L O

X I I I

E s t a f r a s e : Y har llover fuego del cielo, que los consumir, n o se refiere al l t i m o s u p l i c i o , c u a n d o les d i g a : Apartaos de m, malditos, al fuego eterno. E n t o n c e s s e r n e n v i a d o s al fuego e l l o s , n o d e s c e n d e r s o b r e e l l o s el fuego del cielo. A q u se e n t i e n d e b i e n p o r fuego del cielo l a firmeza de l o s s a n t o s , q u e los f o r t a l e c e r p a r a n o ceder a los s a u d o s enem i g o s n i h a c e r su v o l u n t a d . E l f i r m a m e n t o es el cielo, y su firmeza a l e n t a r en el p e c h o de l o s e n e m i g o s u n celo a r d i e n t e , p o r q u e n o h a p o d i d o d o b l e g a r a los s a n t o s de Cristo el b a n d o del a n t i c r i s t o . Ese s e r el fuego q u e los d e v o r a r , y viene de Dios, p o r q u e e s su g r a c i a l a q u e l o s h a c e s a n t o s i n v e n c i b l e s objeto de t o r m e n t o s p a r a sus e n e m i g o s . As c o m o en este l u g a r se t r a t a del celo b u e n o : El celo de tu casa me consume, as en este o t r o se h a b l a del m a l o : El celo se apoder del populacho ignorante, y es el fueteo que consume ahora a los adversarios. D i c e ahora p a r a e x c l u i r el fueao del j u i c i o final. Y si e n t i e n d e p o r ese fuego la p l a g a q u e h e r i r a l o s persebitur, ureebitur, concludetur; nec militiam suam deseret, quae vocabulo est appellata castrorum. CAPUT XII

PERSECUCIN DEL ANTICRISTO? L a p e r s e c u c i n q u e d e s a t a r el a n t i c r i s t o d u r a r tres a o s y seis m e s e s , c o m o ya h e m o s a p u n t a d o s i g u i e n d o al A p o c a l i p sis y a l p r o f e t a D a n i e l . A u n q u e este t i e m p o sea b r e v e , h a y r a z n suficiente p a r a p r e g u n t a r si est c o m p r e n d i d o e n l o s m i l a o s de la c a u t i v i d a d del d i a b l o y del r e i n a d o d e los s a n t o s con C r i s t o , o estn f u e r a . P o r q u e , si d e c i m o s q u e e s t n c o m p r e n d i d o s , r e s u l t a q u e el r e i n o de los s a n t o s con C r i s t o s e r m s d u r a d e r o q u e la c a u t i v i d a d del d i a b l o , p u e s r e i n a r n con su R e y en lo m s l g i d o d e la p e r s e c u c i n , cuano est s u e l t o y a t a q u e con t o d o su f u r o r . C m o , p u e s , l a E s c r i t u r a s e a l a l a c a u t i v i d a d del d i a b l o y el r e i n a d o d e los santos d e n t r o de m i l a o s , si el d i a b l o t e r m i n a su c a u t i v e r i o t r e s a o s y m e d i o a n t e s de q u e los s a n t o s cesen de r e i n a r con C r i s t o ? P o r o t r a p a r t e , si d e c i m o s q u e ese b r e v e e s p a c i o d e ficiet Antichristum spiritu oris sui ", ignem appeilavit descendentem de celo, eosque comedentem, eque hoc ultimum supplicium erit impiorum, sed ilud quod facta corporum resurrectione passuri sunt. CAPUT XIII

A N AD ULTIMUM STIPPLTCTUM PERTTNEAT TMPTORrjM. ODOR PESCNDISSE ICNIS DE CELO, ET EOSDEM COMEDISSE MEMORATUR

AN TEMPUS PERSECUTIONIS ANTICHRISTI MILLE ANNIS ANNUMERANDUM SIT

Quod vero ait, Et descendit ignis de celo et comedit eos : non extremum putandnm est id esse supplicnm. anod erit, cutn dicetur, Dincedite a me. maledicti. in isnem aeternum J". Tune quippe in ignem mittentur ipsi, non ignis de celo veniet super ipsos. Hic autem bene intellieitur ienis de celo, de inoa firnit'tate sanrtnrum, qua non cessuri sunt saevientibus, ut eomm faciant voluntatem. Firmamentum est enim caelum, cuius firmitate illi cniciabimtur ardentissimo zelo: quoniam non poterunt attrahere in partes Antichristi sanctos Christi. Et ipse erit ignis qui comedet eos, et boc a Den: quia f e i muere insuperabiles fiunt sancti, mide excruciantiiT inimioi. Sicut en'ni in bono positum est, Zelus domus tune comedit me"; ita e contrario, Zelus occ.vva.vit plebem, ineruditarn. et mine ignis contrario:; comedet 's. Et mine utique. excepto scilicet nltimi illius igne iudicii. Aut si part plagam, qua perentiendi sunt Ecclesiae persecutores, veniente iam Christo, quos viventes inveniet super terram, quando inter73 78

Haec persecutio novissima, quae futura est ab Antichristo (sicut iam diximus, quia et in hoc libro superius 80, et apud Danielem prophetam " positum est), tribus annis et sex mensibus erit. Quod tempus, quamvis exiguum, utrum ad mille annos pertineat, quibus et diabolum ligatum dicit, et sanctos regnare cum Christo; an eisdem annis hoc parvum spatium superaddatur, atque sit extra, mrito ambigitur. Quia si dixerimus ad eosdem annos hoc pertinere, non tanto tempore, sed prolixiore cum Christo regnum sanctorum reperietur extend, quam diabolus alligari. Profecto enim sancti cum suo Rege etiam in ipsa praecipue persecutione regnabunt mala tanta vincentes, quando iam diabolus non erit alligatus, ut eos persequi mnibus viribus possit. Quomodo ergo ista Scriptura eisdem mille annis utrumque determinat, diaboli scilicet algationem, regnumque sanctorum; cum trium annorum et sex mensium intervallo prius desinat alligatio diaboli, quam regnum sanctorum in his mille annis cum Christo?
80

At>oc. 20,9. Mt. 25,41

77

T"s. 68,lo. '" Is. 26,11, sea "LXX.

.,;..

' a Tess. 2,8. Apoc. zo et ii. " Dan. u,

1476

LA CIUDAD DE DIOS

XX, 13 XX, 13
ti, JUICIO FINAL

la persecucin no est comprendido en los mil aos, sino que es una adicin, nos vemos obligados a confesar que los santos no reinarn con Cristo durante esa persecucin. Y en este caso podra entenderse en sentido propio lo que sigue: Sern sacerdotes de Dios y de Cristo y reinarn con l mil aos. Y al cabo de los mil aos ser suelto Satans de su prisin. No significara esto que el reinado de los santos y la prisin del diablo cesarn a la vez, de forma que el tiempo de la persecucin no pertenece ni al reinado de los santos ni a la prisin de Satanscosas ambas igualmente incluidas en los mil aos, y que, por tanto, es adicional. Mas quin osar afirmar que los miembros de Cristo no reinarn con l precisamente entonces, cuando se unirn ms estrechamente a El y cuando la gloria de los combatientes y la corona de los mrtires ser tanto mayor y ms tupida cuanto ms rudo sea el combate? Si se pretende que no es conveniente decir que reinarn entonces por los males que sufrirn, la lgica exige decir que los santos que hayan padecido antes de esos mil aos no han reinado con Cristo en el tiempo de su sufrimiento. Por consiguiente, las almas de los degollados por confesar a Jess y por la palabra de Dios, vistas por el autor de ese libro, no reinaban con Cristo cuando padecan persecucin y no eran reino de Cristo cuando El las posea con tanta excelencia. A la verdad que esto es un absurdo maysculo y detestable en extremo. Al menos, no puede negarse que las almas vctimas de los gloriossimos mrtires, una vez finalizados los dolores y trabajos de esta vida y separadas de sus miembros mortales, han reinado y reinan con Cristo hasta que se cumplan los mil aos Si autem dixerimus parvum perseeutionis huius hoc spatium non computandum in mille annis, sed eis impletis potius adiiciendum; ut proprie possit intelligi, quod cum dixisset, Sacerdotes Dei et Christi regnabum cum eo mille annis, adiecit, Et cum finiti fuerint mille anni, solvetur satans de custodia sua; isto enim modo et regnum sanctorum et vinculum diaboli simul cessatura esse significat, ut deinde perseeutionis illius tempus nec ad sanctorum regnum, nec ad custodiam satanae, quorum utrumque in mille annis est, pertinere, sed superadditum et extra computandum esse credatur: cogemur fateri sanctos in illa persecutione regnaturos non esse cum Christo. Sed quis audeat dicere, tune cum illo non regnatura sua membra, quando ei mxime atque fortissime cohaerebunt, et quo tempore quanto erit acrior mpetus belli, tanto maior gloria non cedendi, tanto densior corona martyrii? Aut si propter tribulationes, quas passuri sunt, non dicendi sunt regnaturi; consequens erit, ut etiam superioribus diebus in eisdem mille annis quicumque tribulabantur sanctorum, eo ipso tempore tribulationis suae cum Christo non regnasse dicantur: ac per hoc et illi, quorum animas auctor libri huius vidisse se scribit occisorum propter testimonium Iesu et propter verbum Dei, non regnabant cum Christo quando patiebantur persecutionem; et ipsi regnum Christi non erant, quos Christus excellentius possidebat. Absurdissimum id quidem et omni modo aversandum. Sed certe animae victrices gloriosissimorum martyrum, mnibus doloribus ac laboribus superatis atque finitis, posteaquam

1477

y que luego reinarn con El unidas ya a sus cuerpos inmortales. En consecuencia, las almas de los mrtires, tanto las separadas ya de los cuerpos, antes de la ltima persecucin, como las que se separen entonces, reinarn con El esos tres aos y medio hasta que termine el mundo y pasen al reino que no tendr muerte. Ser, por tanto, ms largo el reinado de los santos con Cristo que la prisin y cautiverio del demonio, puesto que aqullos reinarn con su Rey, el Hijo de Dios, una vez ya suelto el diablo, durante esos tres aos y medio. De hecho, cuando San Juan dice: Sern sacerdotes de Dios y de Cristo y reinarn con l mil aos. Y al cabo de ellos ser suelto satans de su prisin, puede entenderse, o que los mil aos no fijan fin al reino de los santos y s a la prisin de satansen este caso los mil aos, es decir, todos los aos, seran lo suficientemente flexibles para que el reinado de los santos sea ms largo y la prisin de satans ms breve, o que, como tres aos y medio es un espacio poco considerable, no ha querido tener en cuenta que a primera vista se crea ms breve la prisin del diablo y ms largo el reinado de los santos. Algo semejante hemos visto en el libro XVI de esta obra respecto de los cuatrocientos aos, que, si bien eran algo ms, fueron sos en nmeros redondos. Y al buen observador no se le oculta que esto es corriente en las Sagradas Letras. mortalia membra posuerunt, cum Christo utique regnaverunt et regnant. doee finiantur mille anni, ut postea receptis etiam corporibus iam tmmortalibus regnent. Proinde tribus illis annis atque dimidio, animae occisorum pro eius martyrio, et quae antea de corporibus exierunt, et quae ipsa novissima persecutione sunt exiturae, regnabunt cum illo, doee finiatur mortale saeculum, et ad illud regnum, ubi mors non erit, transeatur. Quocirca cum Christo regnantium sanctorum plures anni erunt, quam vinculi diaboli et custodiae: quia illi cum suo rege Dei Filio, iam diabolo non ligato etiam per tres illos annos ac semissem, regnabunt. Remanet igitur, ut cum audimus, Sacerdotes Dei et Christi regnabunt cum illo mille annis, et cum finiti fuerint mille anni, solvetur satans de custodia sua; aut non regni huius sanctorum intelligamus annos mille finiri, sed vinculi diaboli atque custodiae; ut annos mille, id est, annos omnes suos, quaeque pars habeat diversis ac propriis prolixitatibus finiendos, ampliore sanctorum regno, breviore diaboli vinculo: aut certe, quoniam trium annorum et sex mensium brevissimum spatium est, computan noluisse credatur, sive quod minus satanae vinculum, sive quod amplius videtur regnum habere sanctorum: sicut de quadringentis annis in sexto dcimo huius operis volumine disputavi 8Z; quoniam plus aliquid erant, et tamen quadringenti sunt nuncupati: et talia saepe reperiuntur in Litteris sacris, si quis advertat.
6S

C.S4-

1478

LA CIUDAD DE DIOS

XX, 14

XX, 14

ti

JUICIO MNM,

1479

C A P I T U L O

XIV

LA CONDENACIN DEL DIABLO CON LOS SUYOS. L A RESURRECCIN DE LOS MUERTOS Y EL J U I C I O FINAL

San Juan, despus de haber hablado de la ltima persecucin, resume en pocas palabras cuanto ha de padecer en el juicio el diablo y la ciudad enemiga de la que es prncipe. Dice as: Y el diablo, que los traa engaados, fu precipitado en un estanque de fuego y azufre, donde lo fueron tambin la bestia y el falso profeta. Y all sern atormentados da y noche por los siglos de los siglos. Ya hemos hecho notar que por la bestia puede muy bien entenderse la ciudad impa. Ese seudoprofeta, o es el anticristo o la imagen, es decir, la simulacin, de que he hablado antes. Luego, como el eplogo versa sobre el ltimo juicio, que tendr lugar con la segunda resurreccin de los muertos, con la resurreccin de los cuerpos, narra cmo le fu revelado. Vidice l un trono grande y reluciente y al que se sentaba en l, a cuya vista desapareci el cielo y la tierra y no qued nada de ellos. No dice: Vi un solio grande y reluciente y al que se sentaba en l y a su vista desaparece el cielo y la tierra, porque esto no sucedi entonces, es decir, antes de ser juzgados los vivos y los muertos, sino dijo: Vi al que se sienta en el trono, a cuya vista desapareci

CAPUT

XIV

el cielo y la tierra. Pero despus, una vez efectuado el juicio, deja de existir este cielo y esta tierra, y entonces comenzar a existir un cielo nuevo y una tierra nueva. Este mundo no pasar por aniquilacin, sino por mutacin. Por eso escribe el Apstol: La figura de este mundo pasa. Yo deseo, por ende, que vivis sin cuidados ni inquietudes. Pasa, por tanto, la figura del mundo, no su naturaleza. En habiendo dicho San Juan que vio al que se sentaba en el trono, a cuya vista desapareci el cielo y la tierralo cual suceder despus, aade: Y vi a los muertos, grandes y pequeos, y se abrieron los libros. Se abri adems otro libro, el libro de la vida de cada uno. Y los muertos fueron juzgados por lo que estaba escrito en esos libros, cada uno segn sus obras. Dice que se abrieron los libros y un libro. Y agreg la cualidad de este libro, que esdijoel de la vida de cada uno. Los primeros libros son, sin duda, los Libros santos, tanto del Antiguo como del Nuevo Testamento, para mostrar los mandamientos que Dios haba ordenado cumplir. Y el otro, el libro de la vida de cada uno, estaba mostrando los mandamientos cumplidos o violados por cada cual. Si este libro nos lo imaginamos materialmente, quin podr medir su grandor y su grosor? 0 cunto tiempo se emplear para leer ese libro, que contiene la vida de todos y cada uno de los hombres? Presenciarn acaso el acto tanto ngeles como hombres, y cada uno oir el relato de su vida de boca del ngel a l asignado? Ese libro no ser, pues, para todos, sino que cada uno tendr el suyo. La Escritura da a entender esto al decir que se abri adems otro libro.
et haec trra, quando incipiet esse caelum novum et trra nova. Mutatieme namque rerum. non omni modo interitu tranibit hic mundus. Unde et Apostolus ait, Praeterit enim figura huius mundi, vol vos sine sollicitudine esse es. Fisura ergo praeterit, non natura. Cum ergo se Toannes vidisse dixisset sedentem super thronum, a cuius facie, quod postea fnturum est, fugit caelum et trra: Et vidi. inquit, mortuos magnos et pasillos; et aperti sunt libri; et alias liber anertus est. qui est vitae uniuscuiusque; et iudicati sunt mortui ex ipsis scripturs lihrorum secundum jacta sua . Libros dixit esse apertos, et librum: sed librum cuiusmodi non tacuit; qui est. inquit, vitae uniuscuiusque. Ergo illi libri, quos priore loco posuir, intellieendi sunt sancti et veteres et novi, ut in illis ostenderetur quae Deus fieri sua mandata iussisset: in illo autem qui et vitae uniuscuiusque, quid horum quisque non fecisset, sive fecisset. Qui liber si carnaliter cogitetur, quis eius magnitudinem. aut longittidinem, valeat aestimare? aut quanto tempore legi poterit liber, in quo scriptae sunt universae vitae imiversorum? An tantus Angelorum mimerus aderit, quantus hominum erit, et vitam suam quisque ab Angelo sibi adhibito audiet recitari? Non ergo vmus liber erit omnium. sed sinsuli singulorum. Scriptura vero ista unum volens intelligi, Et alius, inquit, liber apertus est. Quaedam igitur vis est intelligenda divina, qua fiet ut cuique opera sua, vel bona " i Cor. 7,31 et 3a.
A>OC. 80,13.

DE DAMNATIONE DIABOLI CUS SUIS, ET PER RECAPITULATIONEM DE RESURRECTIONE CORPREA OMNIUM MORTUORUM, ET DE IDICIO ULTIMAE RETRIBUTIOTSIS

Posl hanc autem commemorationem novissimae persecutionis, breviter complectitur totum, quod ultimo iam iudicio diabolus, et cum suo principe civitas inimica passura est. Dicit enim: Et diabolus qui seducebat eos, missus est in stagnum ignis et sulphuris, quo bestia et pseudopropheta; et cruciabuntur die ac nocte in saecula saeculorum s s . Bestiam bene intelligi ipsam impiam civitatem, supra iam diximus. Pseudo vero propheta eius aut Antichristus est, aut imago illa, id est figmentum, de quo ibi locuti sumus. Post haec ipsum novissimum iudicium, quod erit in secunda resurrectione mortuorum, quae corporum est, recapitulando narrans, quomodo fuerit sibi revelatum, Et vidi, inquit, thronum magnum et candidum, et sedentem. super eum, cuius a facie fugit caelum et trra, et locus eorum inventus non estsl. Non ait, Vidi thronum magnum et candidum et sedentem super eum, et ab eius facie fugit caelum et trra; quoniam non tune factum est, id est, antequam esset de vivs et mortuis iudicatum: sed eum se vidisse dixit in throno sedentem, a cuius facie fugit caelum et trra; sed postea. Peracto quippe iudicio tune esse desinet hoc caelum
83

Apoc. 20,9 t * Ibid., t i .

1480

LA CIUDAD DE DIOS

XX, 14

XX, 15

El, JUICIO FINA!

1481

Es preciso entender aqu la virtud divina, que traer a la recordacin de cada cual todas sus obras, buenas o malas, y las har ver rapidsimamente de un vistazo mental, con el fin de que la ciencia acuse o excuse a la conciencia. De este modo sern juzgados todos a la vez. Esta virtud divina recibi el nombre de libro, porque en ella se lee en cierto modo cuanto se recuerda merced a ella. Y para mostrar qu muertos deben ser juzgados, los pequeos y los grandes, aade a modo de recapitulacin y tornando a los que haba omitido, o mejor, diferido: El mar present sus muertos, y la muerte y el infierno entregaron los suyos. Esto sucedi, sin duda, antes de que los muertos fueran juzgados, y, sin embargo, lo refiri despus. Por eso he dicho que es una especie de recapitulacin y de retorno a lo omitido. Mas ahora observa el orden y para explicarlo repite lo que haba dicho ya antes sobre el juicio. Despus de estas palabras: El mar present sus muertos y la muerte y el infierno entregaron los suyos, agreg en seguida: Y juzg a cada uno segn sus obras. Justamente es lo que haba dicho antes: Y fueron juzgados los muertos segn sus obras.

CAPITULO

XV

CULES SON LOS MUERTOS PRESENTADOS POR EL MAR Y CULES LOS ENTREGADOS POR LA MUERTE Y POR EL INFIERNO?

vel mala, cuneta in memoriam fevocentur, et ments intuitu mira celeiitate cernantur; ut aecuset, vel excuset scientia conscientiam; atque ita simul et orones et singuli iudicentur. Quae nimirum vis divina, libri nenien accepit. In ea quippe quodammodo legitur, quidquid ea faciente recolitur. Ut autem ostendat, qui mortui iudicandi sint, pusilli et magni, recapitulando dicit tanquam ad id rediens, quod praeterierat, potiusve distulerat: Et exhibuit mare momios qui in eo erant, et mors et infernas reddiderunt mortuos quos in se habebant*'. Hoe procul dubio prius factum est, quam essent mortui iudicati: et tamen illud prius dctum est. Hoc est ergo quod dixi, recapitulando eum ad id redisse quod intermiserat. Nunc autem ordinem tenuit, atque ut explicaretur ipse ordo, commodius etiam de iudicatis mortuis, quod iam dixerat, suo repetivit loco. Cum enim dixisset, Et exhibuit mare mortuos qui in eo erant, et mors et infernus reddiderunt mortuos quos in se habebant; mox addidit quod paulo ante posuerat, Et iudicati sunt singuli secundum jacta sua. Hoc est enim quod supra dixerat, Et iudicati sunt mortui secundum jacta sua. " Ibid., .

Mas quines son los muertos que present el mar y que l tena en su seno? Porque ni los que mueren en el mar escapan al infierno, ni el mar conserva sus cuerpos, nilo que es ms absurdoel mar tena a los buenos y el infierno a los malos. Quin creer esto? Tal vez no vayan descarriados los que estiman que en este pasaje el mar hace las veces del mundo. El Apstol, al decir que aquellos que Cristo hallar con vida sern juzgados con los que han de resucitar, llama tambin muertos, tanto a los buenos, a quienes dirige estas palabras: Muertos estis, y vuestra vida est escondida con Cristo en Dios, como a los malos, de quienes se dijo: Dejad a los muertos que entierren a sus muertos. Adems pueden llamarse muertos porque sus cuerpos son mortales. Este es el motivo de aquello del Apstol: El cuerpo est muerto a causa del pecado, pero el espritu vive en virtud de la justificacin. Lo cual prueba que en un hombre viviente y todava corpreo existen estas dos cosas: un cuerpo muerto y un espritu vital. Y, sin embargo, no dice el cuerpo mortal, sino el cuerpo muerto, aunque poco ms adelante los llame, como es ms corriente, cuerpos mortales. El mar present los muertos que estaban en l, es decir, el mundo present a los hombres que existan en l, porque an no haban muerto.

CAPUT

XV

Q I SINT MORTUI, QUOS AD IDICIUM EXHIBUIT MARE, VEL QUOS MORS ET INFER REDDIDERUNT

Sed qui sunt mortui, quos exhibuit mare, qui in eo erant? eque enim qui in mari moriuntur, non sunt in inferno, aut corpora eorum servantur in mari; aut, quod est absurdius, mare habebat bonos mortuos, et infernus malos. Quis hoc putaverit? Sed profecto convenienter quidam hoc loco mare pro isto saeculo positum accipiunt. Cum ergo et quos hic inveniet Christus in corpore constitutos, simul significaret cum iis qui resurrecturi sunt iudicandos, etiam ipsos mortuos appellavit, et bonos quibus dicitur, Mortui enim estis, et vita vestra abscondita est cum Christo in Deoss; et malos de quibus dicitur, Sine mortuos sepelir mortuos suos 88. Possunt mortui etiam propter hoc dici, quod mortalia gerunt corpora: unde Apostolus, Corpus quidem, inquit, mortuum est propter peecatum; spiritus autem vita est propter iustitiam*': utrumque in homine vvente, atque in hoc corpore constituto esse demonstrans, et Corpus mortuum, et spiritum vitam. Nec tamen dixit corpus mortale, sed mortuum:
s

Col. 3,3.

Ro<m, 8,io.

" Mr. 8,22.

1482

LA CIUDAD DE D I O S

XX, 15

XX, 16

BL JUICIO FINAL

1483

Y la muerte y el infiernoaadeentregaron los suyos. El mar los present, porque se presentaron tal como fueron hallados, y la muerte y el infierno los entregaron, porque los volvieron a la vida, de la que ya haban salido. Y no bast decir la muerte o el infierno por separado, sino que dijo la muerte y el infierno por los buenos, que la han sufrido sin ir al infierno, y el infierno por los malos, que adems pagan las penas que merecen en l. Si, pues, no parece absurdo creer que los antiguos santos que tuvieron fe en la encarnacin de Cristo, han estado despus de la muerte en lugares muy alejados de aquellos en que son atormentados los impos, pero cabe los infiernos, hasta que fueron librados por la sangre de Cristo y por la visita que El les hizo [ 2 3 ] , indudablemente los redimidos por la efusin de esa sangre no van a los infiernos hasta que, tomando sus cuerpos, reciban el galardn merecido. Y cuando dice: Y fu juzgado cada cual segn sus obras, aadi en pocas palabras cmo fu ese juicio: Y la bestia y el falso profeta fueron lanzados a un estanque de fuego. Con estos dos nombres design al diablo, que es el autor de la muerte y de las penas del infierno, y con l toda la sociedad de los demonios. Ya haba adelantado esto: Y el diablo, que los traa engaados, fu precipitado en un estanque de fuego y azufre. Y lo que all se expres obscuramente: Donde tambin lo fueron la bestia y el falso profeta, aqu se aclar en estos trminos: Y los que no fueron hallados escritos en el libro de la vida, fueron arrojados en un estanque de fuego. Este libro no
quamvis eadera paulo post etiam mortalia corpora e l , sicut usitatius vocantur, appellet. Hos ergo mortuos exhibuit mare, qui in eo erant, id est, exhibuit homines hoo saeculum, quicumque in eo erant, quia nondum obierant. Et mors et infernus, inquit, reddiderunt mortuos, quos in se habebant. Mare exhibuit, quia sicut inven ti sunt, adfuerunt: mors vero et infernus reddiderunt, quoniarn vitae, de qua iam exierant, revocarunt. Nec frustra fortasse non satis fuit ut diceret mors, aut infernus; sed utrumque dictum est: mors, propter bonos, qui tantummodo mortem perpeti potuerunt, non et infernum; infernus autem propter malos, qui etiam poenas apud inferos pendunt. Si enim non absurde credi videtur, antiquos etiam sanctos, qui venturi Christi tenuerunt fidem, locis quidem a torments impiorum remotissimis, sed apud inferos fuisse, doee eos inde sanguis Christi et ad ea loca descensus erueret, profecto deinceps boni fideles Neffuso illo pretio iam redempti, prorsus inferos nesciunt, doee etiam receptis corporibus, bona recipiant quae merentur. Cum autem dixisset, Et iudicati sunt singuli secundum jacta sua; breviter subiecit, quemadmodum fuerint iudicati: Et mors et infernus, inquit, missi sunt in stagnum ignis: bis nominibus significans diabolum, quoniam mortis est auotor et infernarum poenarum, universamque simul daemonum societatem. Hoc est enim quod supra evidentius praeoecupando iam dixerat, et diabolus qui seducebat eos, missus est in stagnum ignis et sulphuris. Quod. ibi vero obscurius adiunxerant, dicens, Quo et bestia, et pseudopropheta; hic apertius, Et qui non sunt, inquit, inventi in libro vitae scripti, missi
" Ibid,, .

menciona a Dios, por temor a engaarse por olvido. Significa simplemente la predestinacin de aquellos a quienes se dar la vida eterna. No es que Dios no los conozca y lea ese libro para conocerlos, sino ms bien es que su presciencia infalible es el libro de la vida, en el que estn escritos, es decir, conocidos desde antes. C A P I T U L O XVI

E L CIELO NUEVO Y LA TIERRA NUEVA

San Juan, despus de haber hablado del Juicio de los malos, deba decir algo tambin del juicio de los buenos. Ya explic estas breves palabras del Seor: Estos irn al suplicio eterno. Ahora faltaba explicar estas otras: Y los justos, a la vida eterna. Vidiceun cielo nuevo y una tierra nueva. Porque el primer cielo y la primera tierra desaparecieron y ya no hay mar. El orden de estos sucesos ser el notado ms arriba a propsito de aquel pasaje en el que dice que vio al que se sentaba en el trono, a cuya vista desaparecieron el cielo v la tierra. Una vez juzgados los que no estn escritos en el libro de la vida y arrojados al fuego eterno (y pienso que la naturaleza y el lugar de ese fuego no los conocer ningn hombre, a menos que se lo revele el Espritu de Dios), pasar la figura de este mundo or la conflagracin del fuego mundano, como el diluvio se debi a la inundacin de las aguas del mundo. La consunt in stagnum ignis 2. Non Deum lber iste commemorat, ne oblvione fallatur: sed praedestnatonem significat eorum, quibus aeterna dabitur vita. eque enim nescit eos Deus, et in hoc libro legit, ut sciat: sed potius ipsa eius praescientia de illis, quae falli non potest, liber est vitae, in quo sunt scripti, id est, ante praecogniti. CAPUT XVI

DE CELO NOVO, ET TRRA NOVA

Finito autem iudicio, quo praenuntiavit iudicandos malos, restat ut etiam de bonis dicat. Iam enim explicavit quod breviter a Domino dictum est, Ibunt isti in supplicium aeternum; sequitur, ut explicet quod etiam ibi connecttur, Iusti autem in vitam aeternam s. Et vidi, inquit, caelum novum, et terram novam. Nam primum caelum et trra prima recesserunt, et mare iam non est "4. Isto fiet ordine, quod superius praeoecupando iam dixit, vidisse se super thronum sedentem, a cuius facie fugit caelum et trra. Iudicatis quippe his, qui scripti non sunt in libro vitae, et in aeternum ignem missis (qui ignis cuiusmodi, et in qua mundi vel rerum parte futuros sit, hominem scire arbitror neminem, nisi forte cui Spiritus divinus ostendit), tune figura huius mundi mundanorum ignium conflagratione praeteribit, sicut factum est mundanarum aquarum inundatione dA p o c . 20,14.15. M t . 25,46. "* Apoc. s i , 1 .

1484

LA CIUDAD DE DIOS

XX, 17

XX, 17

EL JUICIO FINAL

1485

flagracin de los e l e m e n t o s c o r r u p t i b l e s h a r d e s a p a r e c e r , c o m o h e d i c h o , l a s c u a l i d a d e s p r o p i a s de n u e s t r o s c u e r p o s c o r r u p t i b l e s . L a s u b s t a n c i a , en c a m b i o , g o z a r de l a s c u a l i d a d e s conf o r m e s con l o s c u e r p o s i n m o r t a l e s e n v i r t u d de ese m a r a v i l l o s o t r u e q u e ; es decir, q u e el m u n d o r e n o v a d o e s t a r en a r m o n a con los c u e r p o s de los h o m b r e s i g u a l m e n t e r e n o v a d o s . P o r estas p a l a b r a s : Y ya no hay mar, n o es fcil c o l e g i r si se s e c a r p o r ese i n c e n d i o o si m s b i e n t a m b i n l se t r a n s f o r m a r . L e e m o s q u e h a b r u n cielo n u e v o y u n a t i e r r a n u e v a , p e r o n o r e c u e r d o h a b e r ledo en p a r t e a l g u n a a l g o s o b r e u n m a r n u e v o . E s v e r d a d q u e en este l i b r o se h a b l a de u n como mar vidrioso semejante al cristal; p e r o el p a s a j e n o t r a t a del fin del m u n d o , a m n d e q u e n o dice m a r , sino u n a especie de mar. A u n q u e , a u s a n z a de l o s p r o f e t a s , q u e g u s t a n de e m p l e a r met f o r a s p a r a v e l a r su p e n s a m i e n t o , p u d o m u y b i e n , al d e c i r q u e ya no hay mar, h a b l a r de a q u e l m a r del q u e h a b a e s c r i t o : Y el mar present sus muertos. L a r a z n es q u e e n t o n c e s y a n o e x i s t i r este m u n d o t u r b u l e n t o y p r o c e l o s o q u e es la v i d a de los m o r t a l e s , p r e s e n t a d a b a j o la i m a g e n del m a r . C A P I T U L O
GLORIFICACIN ETERNA

XV1T
DE LA IGLESIA

Luegoaadevi descender del cielo la gran ciudad, la nueva Jerusaln, que vena de Dios, peripuesta como una novia engalanada para su esposo. Y o una gran voz que sala del luvium. Illa itaque, ut dixi, conflagratione mundana elementorum corruptibilium qualitates, quae corporibus nostris corruptibilibus congruebant, ardendo penitus interibunt; atque ipsa substantia eas qualitates habebit, quae corporibus immortalibus mirabili mutatione conveniant: ut scilicet mundus in melius innovatus, apte accommodetur hominibus etiam carne in melius innovatis. Quod autem ait, Et mare iam non est: utrum mximo illo ardore siccetur, an et ipsum vertatur in melius, non facile dixerim. Caelum quippe novum et terram novam futuram legimus: de mari autem novo aliquid me uspiam legisse, non recol; nisi quod in hoc eodem libro reperitur, tanquam mare vitreum simile crystallo M . Sed tune non de isto fine saeculi loquebatur: nec propie dixisse videtur mare, sed tanquam mare. Quamvis et nunc, sicut amat prophetica locutio propriis verbis translata miscere, ac sic quodammodo velare quod dicitur, potuit de illo mari dicere, Et mare iam non est; de quo supra dixerat, Et exhibuit mare, mortuos, qui in eo erant. Iam enim tune non erit hoc saeculum vita mortalium turbulentum et procellosum, quod maris nomine figuravit. CAPUT XVII

trono y deca: He aqu el tabernculo de Dios con los hombres, y El morar con ellos. Ellos sern su pueblo y El ser su Dios. Dios enjugar todas las lgrimas de sus ojos. Y no habr ya muerte, ni llanto, ni alarido, ni ms dolor, porque lo primero ya pas. Y dijo el que estaba sentado en el trono: Voy a renovar todas las cosas. E s t a c i u d a d d e s c i e n d e del cielo, segn l, p o r q u e la g r a c i a de D i o s , q u e la h a f o r m a d o , es c e l e s t i a l . Y as dice p o r I s a a s : Yo soy el Seor, que te forma. Y h a desc e n d i d o del cielo desde el p r i n c i p i o , desde q u e sus c i u d a d a n o s van en a u m e n t o p o r la g r a c i a de D i o s , q u e m a n a de l a regener a c i n c o m u n i c a d a p o r l a v e n i d a del E s p r i t u S a n t o . P e r o en el j u i c i o de D i o s , que ser el l t i m o v o b r a de su H i j o J e s u c r i s t o , r e c i b i r u n e s p l e n d o r t a n n u e v o v m a r a v i l l o s o de la g r a c i a d i v i n a , q u e n o q u e d a r n ni r a s t r o s de su vejez, p u e s los c u e r p o s p a s a r n de su a n t i g u a c o r r u p c i n y m o r t a l i d a d a u n a i n c o r r u p cin e i n m o r t a l i d a d n u e v a s . M e p a r e c e excesivo descoco ent e n d e r estas p a l a b r a s de los m i l a o s en q u e r e i n a r n con su R e y , p u e s t o q u e lo siguiente n o a d m i t e d u d a : Dios enjugar todas las lgrimas de sus ojos. Y no habr ya muerte, ni llanto, ni alarido, ni ms dolor. Q u i n ser t a n necio y t a n l o c o , de p u r o t e r c o y o b s t i n a d o , q u e se a t r e v a a afirmar q u e , e n t r e l a s m i s e r i a s de esta vida, n o slo el p u e b l o s a n t o , s i n o c a d a u n o de los s a n t o s , est exento de l g r i m a s v de d o l o r e s ? L a real i d a d n o s dice q u e c u a n t o m s s a n t o v m s l l e n o de b u e n o s deseos es u n o , t a n t o m s a b u n d a n t e es su l l a n t o en la o r a c i n . N o es a c a s o sta la voz de u n c i u d a d a n o de l a J e r u s a l n cevocem magnam de throno dicentem, Ecce tabernaculum Dei cum homini. bus, et habilabit cum eis, et ipsi erunt populus eius, et ipse Deus erit cum eis. Et absterget Deus omnem lacrymam ab oculis eorum; et mors iam non erit, eque luctus, eque clamor, sed nec dolor ullus, quia priora abierunt. Et dixit sedens in throno, Ecce nova faci omnia9". De celo descender ista civitas dicitur, quoniam caelestis est grada, qua Deus eam fecit. Propter quod ei dicit etiam per Isaiam, Ego sum Dominus faciens te "'. Et de celo quidem ab initio sui descendit, ex quo per huius saeculi tempus, gratia Dei desuper veniente per lavacrum regenerationis in Spiritu sancto misso de celo subinde cives eius accrescunt. Sed per iudicium Dei, quod erit novissimum per eius Filium Iesum Christum, tanta eius et tam nova de Dei muere claritas apparebit, ut milla remaneant vetustatig vestigia: quandoquidem et corpora ad incorruptionem atque immortalitatem novam ex vetere corruptione atque mortalitate transibunt. Nam hoc de isto tempore accipere, quo regnat cum Rege suo mille annis, impudentiae nimiae mihi videtur: cum apertissime dicat, Absterget Deus omnern lacrymam ab oculis eorum; et mors iam non erit, eque luctus, ne, que clamor, sed nec dolor ullus. Quis vero tam sit absurds, et obstinatissima contentione vesanus, qui audeat affirmare in huius mortalitatis aerumnis, non dico populum sanctum, sed umimquemque sanctorum, qui hanc vel ducat, vel ducturus sit, vel duxerit vitam, nullas habentem lacry. mas et dolores; cum potius quanto quisque est sanctior et desiderii sanctj plenior, tanto sit eius in orando fletus uberior? Annon est vox civis su06

DE ECCLESIAE GLORIFICATIONE SINE FINE POST FINEM

Et civitatem, inquit, magnam lerusalem novam vidi descendentem de celo a Deo, aptatam, quasi novam nuptam ornatam manto suo. Et audivi
vr

' Aipoc. 4,6 ; T,S,2.

Ibid., 31,3-5. ' Is. 4.5,8.

1486

CIUDAD DE DIOS

XX, 17

XX, 18

EL JUICIO FINAL

148T

l o s t i a l : Mis lgrimas me han servido de van da y noche? Y esta o t r a : Todas las noches riego mi lecho con lgrimas e inundo con ellas el lugar de mi descanso? Y tambin sta: No se te ocultan mis gemidos; v esta o t r a : Mi dolor se ha renovado? 0 es q u e n o son h i j o s s u y o s los q u e g i m e n b a j o el p e s o de esta c a r g a , de la q u e n o q u i e r e n ser d e s p o j a d o s , s i n o revestidos, p a r a q u e lo m o r t a l sea a b s o r b i d o p o r la v i d a ? N o son stos los q u e , p o s e y e n d o l a s p r i m i c i a s del E s p r i t u , suspir a n en s m i s m o s , en e s p e r a de la a d o p c i n , p o r la r e d e n c i n de su c u e r p o ? Y el a p s t o l S a n P a b l o n o e r a c i u d a d a n o d e la J e r u s a l n celestial, y n o lo e r a m s c u a n d o sufra p o r s u s h e r m a n o s c a r n a l e s , los i s r a e l i t a s , u n a p r o f u n d a tristeza y t r a a a s i d o a su c o r a z n u n c o n t i n u o d o l o r ? C u n d o n o h a b r m u e r t e en esta c i u d a d sino c u a n d o se d i e r e : Dnde est, oh muerte!, tu comhnfp,? Dnde, tu aguijn? El aguijn de la muerte es el pecado? E s t e n o exist i r y a c u a n d o se d i g a : Dnde est? A h o r a n o es u n c i u d a d a n o c u a l q u i e r a d e a q u e l l a c i u d a d , sino el m i s m o S a n J u a n , el q u e c l a m a en su E p s t o l a : Si dijremos que no tenemos pecado, nos engaamos a nosotros nt.ism.os y no hav verdad en nosotros. En ese l i b r o , t i t u l a d o A p o c a l i p s i s , h a y m u c h a s cosas obsc u r a s p a r a e i e r c i t a r l a m e n t e del lector, v u n a s c u a n t a s , p o c a s p o r cierto, duras, rrue p e r m i t e n c o m p r e n d e r l a s o t r a s n o sin gran trabajo [ 2 4 ] . P o r q u e repite de muchos modos las mismas i d e a s , de tal s u e r t e q u e p a r e c e d e c i r cosas d i v e r s a s y. sin e m b a r g o , s o n l a s m i s m a s e x p r e s a d a s de diferente m a n e r a . P e r o pernae Terusalem, Fac.tae sunt mihi lacrymae meae pais die ac nocte? M et, Lavabo per ngulas noctes lectum meum, in lacrymis meis stratum meum rigabo? '* et. Gemitus meus non est ahsconditus a te ? 100 et. Dolor meus renovatus est? m Aut vero non eius filii sunt, qui ingemiscunt gravad, in ano nolunt exspoliari, sed supervestiri, ut absorbeatur mortale a vita? 102 Nonne ipsi sunt, qui primitias habentes Spiritus, in semetipsis ingemiscunt, adoptionem exspectantes, redemptionem corporis sui? l03 An ipse apostolus Paulus non erat snpernus Ierosolymitanus, vel non multo magis boc erat, quando pro Israelitis fratribus carnalibus suis tristitia illi erat magna, et continuus dolor cordi eius? 1<V4 Quando autem mors non erit in ista civitate, nisi quando dicetur, Ubi est, mors, contentio tua? ubi est, mors, aculeus tuus? Aculeus autem. monis est 'peccatum?1"" Quod tune utique non erit, quando dicetur, Ubi est? Nunc vero non quilibet infimus eivis illius civitatis, sed idem ipse Ioannes in Epstola sua clamat, Si dixermus guia peccatum non habernos, nos ipsos seducimus, et ventas in nobis non est"". Et in hoc quidem libro, cuius noraen est Apocalypsis, obscure multa dicuntur, ut mentem legentis exerceant, et pauca in eo sunt, ex quorum manifestatione indagentur caetera cum labore: mxime quia sic eadem multis modis repetit, ut alia atque alia dicere videatur: cum aliter atque aliter haec ipsa dicere vestigetur. Verum in his verbis,
08 P s . 4 T,4. ' P s . 6,7. 100 P s . 37,10. 101 P s . 38,-,. 102 2 C o r . 5,4.

estas p a l a b r a s : Dios enjugar todas las lgrimas de sus ojos. Y no habr ya muerte, ni llanto, ni alarido, ni ms dolor, se refieren t a n c l a r a y t a n p a l m a r i a m e n t e a l s i g l o v e n i d e r o , a l a i n m o r t a l i d a d y a la e t e r n i d a d d e los s a n t o s ( p u e s s l o e n t o n c e s y s l o a l l n o e x i s t i r n e s a s m i s e r i a s ) , q u e , si l a s c r e e m o s obsc u r a s , n o d e b e m o s b u s c a r , c o s a s c l a r a s e n las S a g r a d a s L e t r a s .

C A P I T U L O

X V I I I

DOCTRINA DE SAN P E D R O SOBRE EL J U I C I O FINAL

V e a m o s y a lo q u e e s c r i b e el a p s t o l S a n P e d r o s o b r e el j u i cio final: En los ltimos das vendrndice l i m p o s t o r e s artificiosos, que, llevados de sus propias pasiones, dirn: Dnde est la promesa de su venida? Porque, desde la muerte de nuestros padres, todas las cosas siguen como al principio de su creacin. Y es que no saben, porque quieren ignorarlo, que al principio fu creado el cielo y la tierra, sacados del agua y constituidos en medio de ella por la palabra de Dios, y que por eso el mundo de entonces pereci anegado en las aguas. Pero los cielos y la tierra que ahora existen han sido restablecidos por esa misma palabra y estn destinados a ser presa del fuego en el da del juicio y del exterminio de los hombres impos. Mas vosotros, mis amados, no debis ignorar que ante Dios un da es como mil aos, y mil aos como un da. As, el Seor no difiere su promesa, como algunos se imaginan, sino que espera ubi ait, Absterget Deus omnem lacrymam ab oculis eorum; et mors iam non erit, eque luctus, eque clamor, sed nec dolor ullus: tanta luce dicta sunt de saeculo futuro et immortalitate atque aeternitate sanctorum (tuno enim solum, atque ibi solum ista non erunt), ut nulla debeamus in Litteris saeris quaerere vel legere manifesta, si baec putaverimus obscura. CAPUT XVIII

QUID APOSTOLUS PETRUS DE NOVISSIMO D E I IUDICIO PRAEDICARIT

1<"> R o m . 8,23. '< R o m . 9,2. " " 1 Cor. 15,55 et <6. 1 To. r,8.

'

.':''"' -'. .- -

Nunc iam videamus, quid etiam apostolus Petrus de hoc iudicio scripserit: Venient, inquit, in novissimo dierum illusione illudentes, secundum proprias concupiscentias suas euntes, et dicentes, Ubi est promissum praesentiae ipsius? Ex quo enim patres dormierunt, sic omnia perseverant ab initio creaturae. Latet enim illos hoc volent.es, quia caeli erant olim et trra de aqua, et per aquam constitua Dei verbo; per quae, qui tune erat mundus, aqua inundatus deperiit. Qui autem nunc sunt caeli et trra, eodem verbo repositi sunt, igni reservandi in diem iudicii et perdtionis hominum impiorum. Hoc unum vero non lateat vos, charissimi, quia unus dies apud Dominum, sicut mille anni; et mille anni, sicut dies unus. Non tardat Dominus promissum, sicut qudam tarditatem existimant: sed patienter jen propter vos, nolens aliquem perire, sed omnes in poenitentiam convert. Veniet autem dies Domini ut fur, in quo caeli magno mpetu transcurrent: elementa autem ardenta resolventur; et tena, et quae

1488

hk CIUDAD DE DIOS

XX, 18

XX, 19., 1

W JUICIO FINAl

149

con paciencia por amor a vosotros, no queriendo que ninguno perezca, sino que todos se conviertan a penitencia. Por lo dems, el da del Seor vendr como ladrn, y entonces los cielos pasarn con espantoso estruendo, y los elementos, ardiendo, se disolvern, y la tierra ser abrasada con todas sus obras. Y como todas las cosas han de perecer, cules debis ser vosotros en vuestra vida santa, aguardando y saliendo a esperar la venida del da del Seor, da en que los cielos encendidos se disolvern y se derretirn los elementos al calor del fuego? Pero esperamos, segn sus promesas, nuevos cielos y tierra nueva, donde reinar la justicia. Aqu no mienta siquiera la resurreccin de los muertos, pero dice bastante de la ruina del mundo. Y, al mencionar el diluvio, parece advertirnos que creamos que el mundo ha de perecer un da. Dice, en efecto, que en aquel tiempo vio su fin el mundo de entonces, no slo el orbe de la tierra, sino tambin los cielos, es decir, el espacio de aire que haba anegado la crecida de las aguas. Entiende por cielos, o mejor, por cielo, el lugar del aire donde sopla el viento, y slo este lugar, no los cielos superiores, donde estn colocados el sol, la luna y las estrellas. As, toda o casi toda esta regin del aire se convirti en hmedo elemento [25], y de este modo pereci con la tierra, sepultada tambin por el diluvio. Pero los cielos y la tierraescribe l que ahora existen han sido restablecidos por esa misma palabra y estn destinados a ser presa del fuego en el da del juicio y del exterminio de los hombres impos. Por tanto, el cielo y la tierra, es decir, el mundo, que ha venido a ocupar el lugar del mundo destruido por el diluvio, est destinado a ser presa del fuego en el da del juicio y del exterminio de los hombres impos. Usa sin vacilacin la palabra exterminio por el gran cambio que sufrirn los homin ipsa sunt opera exurentur. His ergo mnibus pereuntibus, guales oportet esse vos in sanctis conversationibus exspectantes, et properantes ad praesentiam diei Domini, per quam caeli ardentes solventur, et elementa ignis ardore decoquentur? Novos vero celos, et terram novam, secundum promissa ipsius, exspectamus, in quibus iustitia inhabitat107. Nihil hic dixit de resurrectione mortuorum: sed sane de perditione mundi huius satis. Ubi etiam commemorans factum ante diluvium, videtur admonuisse quodammodo, quatenus in fine huius saeculi mundum istum perittirum esse credamus. Nam et illo tempore perisse dixit, qui tune erat, mundum: nec solum orbem terrae, verum etiam celos, quos utique istos aerios intelligimus, quorum locum ac spatium tune aqua crescendo superaverat. Ergo totus, aut pene totus aer iste ventosus (quod caelum vel potius celos vocat, sed istos utique irnos, non illos supremos, ubi sol, et luna, et sidera constitua sunt), conversus fuerat in humidam qualitatem; atque hoc modo cum trra perierat, cuius terrae utique prior facies fuerat deleta diluvio. Qui autem nunc sunt, inquit, caeli et trra, eodem verbo repositi sunt, igni reservandi in diem iudicii et perditionis hominum impiorum. Proinde qui caeli, et quae trra, id est, qui mundus, pro eo mundo qui diluvio periit, ex eadem aqua repositus est, ipse igni novissimo reservatur
* " 2 Petr. 3>3-r4-

bres, si bien es cierto que su naturaleza subsistir siempre aun en medio de los suplicios eternos. Quiz pregunte alguno: Si el mundo arder despus del juicio, dnde estarn los santos durante ese incendio, pues, teniendo cuerpo, ocuparn necesariamente un lugar corporal, antes de que Dios haya estrenado un cielo nuevo y una tierra nueva? A esto podemos responder que estarn en las regiones superiores, donde no llegar la llama del fuego ni lleg el agua del diluvio. Adems, sus cuerpos sern tales, que podrn estar donde quieran. Y una vez inmortales e incorruptibles, no temern el fuego de ese incendio, de igual modo que los cuerpos corruptibles y mortales de los tres mancebos pudieron vivir en medio de las llamas sin ser quemados. C A P I T U L O XIX

SAN PABLO A LOS TESALONICENSES. E L A N T R R I S T O

1. Me veo en la necesidad de omitir gran nmero de testimonios evanglicos y apostlicos sobre el juicio final para no prolongar demasiado este libro. Pero no puedo menos de citar al apstol San Pablo en su Epstola segunda a los Tesalonicenses. Dice as: Entretanto, hermanos, os suplicamos, por el advenimiento de nuestro Seor Jesucristo y de nuestra reunin al In diem iudicii et perditionis hominum impiorum. Nam et hominum. propter magnam quamdam commutationem, non dubitat dicere perditionem futuram; cum tamen eorum, quamvis in aeternis poenis, sit mansura natura. Quaerat forsitan aliquis, si post factum iudicium mundus iste ardebit, antequam pro illo caelum novum, et trra nova reponatur, eo ipso tempore conflagrationis eius ubi erunt sancti, quum eos habentes corpora in aliquo corporali loco esse necesse sit. Possumus responder, futuros eos esse in superioribus partibus, quo ita non ascendet flamma illius incendii, quemadmodum nec unda diluvii. Talia quippe filis inerunt corpora, ut illie sint, ubi esse voluerint. Sed nec ignem conflagrationis illius pertimescent immortales atque incorruptibiles facti: sicut virorum Irium corruptibilia corpora atque mortalia, in camino ardenti vivere illaesa potuerunt 11>\ CAPUT XIX

QUID APOSTOLUS PAULUS THESSALONICENSIBUS SCRIPSERIT DE MANIFESTATIONE A N T I C H R I S T I , CUIUS TEMPUS DIES DOMINI SUBSEQUETUR

1. Multas evanglicas apostolicasque sententias de divino isto iudicio novissimo video mihi esse praetereundas, ne hoc volumen in nimiam longitudinem provolvatur: sed nullo modo est praetereundus apostolus Paulus, qui scribens ad Thessalonicenses, Rogamus, inquit, vos, fratres, per adventum Domini nostri Iesu Christi, et nostrae congregationis in ipsum, "" Dan. s,s4.

1490

,A CIUDAD DE D I O S

XX, 19, 2 XX, 19, 8 El, JUICIO FINAL 1491 sabemos si ser en las ruinas del templo de Salomn o en la Iglesia. Es claro que el Apstol no llamara templo de Dios al templo de algn dolo o del demonio. Por eso algunos pretenden crue este pasaje que habla del anticristo se entienda no del prncipe, sino de todo su cuerpo, o sea, de la multitud de hombres que pertenecen a l, con l a la cabeza. Y creen que es ms correcto seguir el texto griego y decir en latn no in templo Dei (en el templo de Dios), sino in templum Dei sedeat (se siente dentro del templo de Dios), como si el anticristo fuera el templo de Dios, que es la Iglesia. As decimos: Sedet in amicum (se tiene por amigo), o sea, como amigo, y otras locuciones semejantes. Esta frase: Ya sabis la causa que ahora le detiene, significa que va saben el motivo de que se retarde su venida. Y es con el fin de que aparezca a su tiempo. Pero, como dice que ya la saban, no expres con claridad el motivo. Por eso nosotros, que no sabemos lo que ellos saban, ansiamos comprender a costa de esfuerzos el pensamiento del Apstol v no podemos, porque lo que aadi obscurece ms el sentido. Pues qu significa : El hecho es que el misterio de iniquidad ha comenzado ya a obrarse. Slo que aquel que ahora se tiene, tngase en pie hasta aue sea quitado de en medio. Y entonces se manifestara el malo? Francamente confieso que no comprendo lo que quiere decir ["261. Sin embargo, no omitir las conjeturas humanas, que he podido or o leer. 3. Algunos piensan que el apstol San Pablo habla aqu del Imperio romano v que ste fu el motivo que le indujo a escribir con tanta obscuridad, por miedo a ser acusado de desear mal al Imperio romano, que esperaban eterno. De suersit sessurus, incertum est: utrum in illa ruina templi, quod a Salomone rege constructum est, an vero in Ecelesia. Non enim templum alicuus idoli aut daemonis, templum Dei Apostlas diceret. Unde nonnulli, non ipsum principem, sed universum quodammodo corpus eius, id est, ad eum pertinentern hominum multitudinem, simul cum ipso suo principe hoc loco intelligi Antichristum volunt: rectiusque putant etiam latine dici, sicut in graeco est, non, in templo Dei; sed, in templum Dei sedeat, tanquam ipse sit templum Dei, quod est Ecelesia: sicut dicimus, Sedet in amicnm, id est, velut amicus: vel si quid aliud isto locutionis genere dici solet. Quod autem ait, Et nunc quid detineat scitis, id est, quid sit in mora, quae causa sit dilationis eius, ut reveletur in suo tempore, scitis: quoniam seire illos dixit, aperte hoc dicere noluit Et ideo nos qui nescimus quod illi sciebant, pervenire cum labore ad id quod sensit Apostolus, cupimus, nec valemus: praesertim quia et illa quae addidit, hunc sensum faciunt obscuriorem. Nam quid est, lam enim mysterium iniquitatis operatur. Tantum qui modo tenet teneat, doee de medio fiat; et tune revelabitur iniquus? Ergo prorsus quid dixerit, me fateor ignorare. Suspiciones tamen hominum, quas vel audire, vel legere potui, non tacebo. 3. Qudam putant hoc de imperio dictum fuisse Romano; et propterea Paulum apostolum non id aperte scribere voluisse. ne calumniara videlicet

mismo, que no abandonis ligeramente vuestros sentimientos ni os alarmis con supuestas revelaciones, o con ciertos discursos, o con cartas que se supongan enviadas por nosotros, como s el da del Seor estuviera ya muy cercano. No os dejis seducir de nadie en ninguna manera, porque no vendrn sin que primero haya acontecido la apostasa y aparecido el hombre del pecado, el hijo de la perdicin. Este se opondr a Dios y se alzar contra todo lo que se dice Dios .o se adora, hasta llegar a poner su asiento en el templo de Dios, dando a entender que es Dios. No os acordis que, cuando estaba todava entre vosotros, os deca estas cosas? Ya sabis la causa que ahora le detiene hasta que sea manifestado a su tiempo. El hecho es que ya se va obrando el misterio de la iniquidad. Entretanto, el que est firme ahora mantngase hasta que sea quitado el impedimento. Y entonces se dejar ver aquel perverso a quien el Seor Jess matar con el resuello de su boca y destruir con el resplandor de su presencia, a aquel inicuo que vendr con el poder de Satans con toda suerte de milagros, de seales y de prodigios falsos, y con todas las ilusiones que pueden conducir a la iniquidad a aquellos que se perdern por no haber recibido y amado la verdad a fin de salvarse. Por eso, Dios les enviar el artificio del error, con que crean a la mentira. As sern condenados todos los que no creyeron a la verdad, sino que se complacieron en la maldad. 2. Es indudable que habla del anticristo y que el da del juicio (l le llama da del Seor) no vendr si antes no viniere el llamado por l apstata, claro est que del Seor. Esto, si puede decirse con razn de todos los impos, cunto ms podr decirse del anticristo? En qu templo de Dios se sentar? No ut non cito moveamini mente, eque terreamini, eque per spiritum, eque per verbum, eque per epistolam tanquam per nos missam, quasi instet dies Domini: ne quis vos seducat ullo modo. Quoniam nisi venerit refaga primum, ut revelatus fuerit homo peccati, filias interitus, qui adversatur et superextollitur supra omne quod dicitur Deas, aut quod colitur; ita ut in templo Dei sedeat, ostentans se tanquam sit eus. Non retinetis in memoria, quod adhuc cum essem apud vos, haec dicebam vobis? Et nunc quid detineat scitis, ut reveletur in sao tempore. lam enim mysterium iniquitatis operatur. Tantum qui modo tenel teneat, doee de medio fiat: et tune revelabitur iniquus, quem Dominus esus interficiet spiritu oris sui, et evacuabit illuminatione praesentiae suae eum, cuius est praesentia secundum operationem satanae, in omni virtute, et signis, et prodigiis mendacii, et in omni seductione iniquitatis, his qui pefeunt; pro eo quod dilectionem veritatis non receperunt, ut salvi fierent. Et ideo mittet illis Deus operationem erroris, ut credant mendacio, et iudicentur omnes qui non credideru.nl veritati, sed consenserunt iniquitati I0. 2. Nulli dubium est, eum de Antichristo ista dixisse; diemque iudic (hunc enim appellat diem Domini) non esse venturum, nisi ille prior venerit, quem refugam vocat, utique a Domino Deo. Ouod si de mnibus impiis mrito dici potest, quanto magis de ista? Sed in quo templo Dei > 3 Thess. 2,1-u.

1492

IA CIUDAD DE DIOS

XX, 19, 3

XX, 19, 4

El, JUICIO FINAL

1483

te que con estas palabras: El hecho es que el misterio de iniquidad ha comenzado ya a obrarse, querra significar a Nern, cuyas obras parecan ya como del anticristo. Por esto se imaginan que resucitar y que l ser el anticristo [ 2 7 ] . Otros creen que no fu matado, sino ms bien raptado, para que se le creyera muerto, y que est oculto vivo y en la plenitud vigorosa de que gozaba cuando se le crea muerto, hasta que reaparezca a su tiempo y sea restablecido en el reino [ 2 8 ] . Pero esta opinin me parece asaz extraa y nueva. Por lo dems, estas palabras del Apstol: Slo que aquel que ahora se tiene, tngase en pie hasta que sea quitado de en medio, pueden entenderse sin absurdo ninguno del Imperio romano, como si dijera: Slo que el que ahora impera, impere hasta que sea quitado de en medio, es decir, hasta que sea suprimido. Y entonces se manifestar el malo, trmino que indudablemente designa al anticristo. Otros, empero, piensan que tanto estas palabras: Ya sabis la causa que le detiene, como estas otras: Ha comenzado ya a obrarse el misterio de iniquidad, se refieren nicamente a los malos y a los hipcritas que hay en la Iglesia, hasta que formen un nmero capaz de constituir el pueblo del anticristo. A estodicen elloslo llama misterio de iniquidad, porque es cosa oculta. Estas otras palabras seran una exhortacin del Apstol a los fieles para que perseverasen firmes en la fe: Solamente que aquel que ahora se tiene, tngase en pie hasta que sea quitado de en medio, es decir, hasta que salga de la Iglesia el misterio de iniquidad que ahora est oculto. Y estiman que a este misterio aluden aquellas palabras del evangelista San Juan en su Epstola: Hijos, sta es ya la ltima hora, y como habis incurreret, quod Romano imperio male optaverit, cum speraretur aeternum: ut hoc quod dixit, Iam enim mysterium iniquitatis operatur, Neronem voluerit intelligi, cuius iam facta velut Antichristi videbanlur. Unde nonnulli ipsum resurrecturum, et futurum Antichristum suspicantur. Alii vero nec occisum putant, sed sulitractum potius, ut putaretur occisus; et vivum occultari in vigore ipsius aetatis, in qua fuit, cum crederetur exstinctus, doee suo tempore reveletur, et restituatur in regnum. Sed multum mihi mira est haec opinantium tanta praesumptio. Illud tamen quod ait Apostolus, Tantum qui modo tenet teneat, doee de medio fat: non absurde de ipso Romano imperio creditur dictum, tanquam dictum sit, Tantum qui modo imperat iinperet, doee de medio fiat, id est, de medio tollatur. Et tune revelabitur iniquus: quem significan Antichristum, nullus ambigit. Alii vero et quod ait, Quid detineat scitis; et, mysteriumoperad iniquitatis, non putant dictum, nisi de malis et fictis, qui sunt in Ecclesia, doee perveniant ad tantum numerum, qui Antichristo magnum populum faciat; et hoc esse mysterium iniquitatis, quia videtur occultum. Hortari autem Apostolum fideles, ut in fide quam tenent tenaciter perseverent, dicendo, Tantum qui modo tenet teneat, doee de medio fiat: hoc est, doee exeat de medio Ecclesiae mysterium iniquitatis, quod nunc occultum est. Ad ipsum enim mysterium pertinere arbitrantur, quod ait in Epstola sua loannes evangelista, Pueri, novissima

odo que ha de venir el anticristo, as ahora muchos se han hecho anticristos. Esto nos hace caer en la cuenta de que es ya la ltima hora. Salieron de entre nosotros, mas no eran de los nuestros; pues, si fueran de los nuestros, hubieran perseverado, sin duda, con nosotros. Del mismo mododicen ellosque antes del fin, antes de esa hora que San Juan llama ltima, han salido ya de la Iglesia muchos herejes, por el apstol apellidados anticristos, as todos los que no pertenecen a Cristo, sino al anticristo, saldrn entonces, y entonces se manifestarn. 4. As explican unos de una manera y otros de otra las obscuras palabras del Apstol. Una cosa es cierta e indudable: que San Pablo dice que Cristo no vendr a juzgar a los vivos y a los muertos si antes no viniere su enemigo el anticristo a seducir a los muertos en el alma, aunque esta seduccin pertenezca al oculto juicio de Dios. Su presencia se manifestar con el poder de satanscomo dice el Apstol-, con toda suerte de milagros, de seales y de prodigios falsos, para seducir a los que deben perecer. Entonces ser soltado satans y pondr en juego todo su poder por el anticristo, obrando maravillas, s, pero engaosas. Suele preguntarse si el Apstol dice seales y prodigios de mentira porque engaar los sentidos de los hombres por medio de fantasmas, hacindoles ver lo que no hace; o si lo dijo porque, aunque los prodigios sean verdaderos, arrastrarn a la mentira a los que, desconocedores del poder del diablo, creern que requieren una potencia divina, sobre todo cuando reciba un poder cual no tuvo nunca. En efecto, cuando baj fuego del cielo y consumi la familia de Job, juntamente con sus muchos hora est: et sicut audistis, quod Antichristus sit venturas; nunc autem antichristi multi facti sunt: unde cognoscimus quod novissima sit hora. Ex nobis exierunt: sed non erant ex nobis. Quod si fuissent ex nobs, permansissent utique nobiscum 110. Sicut ergo ante finem in hac hora, inquiunt, quam loannes novissimam dicit, exierunt multi haeretici de medio Ecclesiae, quos multos dicit antichristos: ita omnes tune inde exibunt, qui non ad Christum, sed ad illum novissimum Antichristum pertinebiint, et tune revelabitur. 4. Alius ergo sic, alius autem sic Apostoli obscura verba coniectant: quod tamen eum dixisse non dubium est, Non veniet ad vivos et mortuos iudicandos Christus, nisi prius venerit ad seducendos in anima mortuos adversarius eius Antichristus; quamvis ad occultum iam iudicium Dei pertineat, quod ab illo seducentur. Pracsentia quippe eius erit, sicut dictum est, secundum operationem satanae, in omni virtute, et, signis, et prodigiis mendacii, et in omni seductione iniquitatis, his qui pereunt. Tune enim solvetur satans, et per illum Antichristum in omni sua virtute mirabiliter quidem, sed mendaciter operabitur. Quae solet ambigi utrum propterea dicta sint signa et prodigia mendacii, quoniam mortales sensus per phantasmata decepturus est; ut ^uod non facit, facer videatur: an quia illa ipsa, etiamsi erunt vera prodigia, ad mendacium pertrahent credituros non ea potuisse nisi divinitus fieri, virtutem diaboli
1

' " i To. 2,18 ?t Tg.

1494

LA CIUDAD DE DIOS

XX, 19, 4
X X , 20, 2
El, JUICIO FINAL

rebaos, y un torbellino impetuoso derrib su casa y sepult bajo las ruinas a sus hijos, esto no fueron ilusiones. Eran obras de satans, a quien Dios haba dado tal poder. A cul de esas hiptesis se debi el decir prodigios y seales de mentira, aparecer meior entonces. Sea por cual fuere, lo cierto es que con esas seales y esos prodigios seducir a aquellos que hayan merecido ser seducidos, por no haber recibido y amado la verdad, aue les hara salvos. El Apstol no vacila en aadir: Por eso Dios les enviar el ardid del error, que les har creer en la mentira. Lo enviar Dios, porque permitir al diablo hacer esos prodigios. El lo permite por un juicio muy justo, aunque el diablo lo realice por un deseo injusto y criminal. A fin de que sean juzgadosaadetodos los que no han credo a la verdad, sino que se complacieron en la maldad. Los juzgados sern, pues, seducidos, y los seducidos, condenados. Los juzgados sern seducidos por los juicios de Dios, ocultamente justos y justamente ocultos, que no han cesado jams de juzgar a los hombres desde el primer pecado. Y los seducidos sern condenados en el ltimo juicio, que ser pblico, por Jesucristo, que, condenado injustsimamente, condenar con justicia suma. nescientes; mxime quando tantam, quantam nunquam habuit, acceperit potestatem. Non enim quando de celo ignis cecidit, et tantam familiam cum tantis gregibus pecorum sancti Iob uno mpetu absumpsit, et turbo irruens et domum deiiciens filios eius occidit n \ phantasmata fuerunt: quae tamen fuerunt opera satanae, cui Deus dederat hanc potestatem. Propter quid horum ergo dicta sint prodigia et signa mendacii, tune potius apparebit. Sed propter quodlibet horum dictum sit, seducentur eis signis atque prodigiis, qui seduci merebuntur: pro eo quod dilectionem veritatis, inquit, non receperunt, ut salvi fierent. Nec dubitavit Apostolus addere, et dicere: Ideo mittet Mis Deus operationem erroris, ut credant mendacio. Deus enim mittet, quia Deus diabolum facer ista permittet, insto ipse iudicio, quamvis faciat ille iniquo malignoque consilio. Ut iudicentur, inquit, omnes qui non crediderunt ventad, sed consenserunt iniquitati. Proinde iudicati seducentur, et seducti iudicabuntur. Sed iudicati seducentur illis iudiciis Dei oceulte iustis, iuste oceultis, quibus ab initio peccati rationalis creaturae nunquam iudicare cessavit: seducti autem iudicabuntur novissimo manifestoque iudicio per lesum Christum, iustissime udicaturum. iniustissime iudicatum.
' Iob i.

1495 XX
RESURRECCIN

CAPITULO
PRIMERA

A LOS TESALONICENSES. L A DE LOS MUERTOS

1. En el lugar citado, el Apstol no habla de la resurreccin de los muertos. Pero en su primera Epstola a los de Tesalnica les dice: En orden a los difuntos no queremos, hermanos, dejaros en vuestra ignorancia, por que no os entristezcis del modo que suelen los dems hombres que no tienen esa esperanza. Porque, si creemos que Jess muri y resucit, tambin debemos creer que Dios llevar con Jess a aquellos que hayan muerto por l. Por lo cual os decimos, sobre la palabra del Seor, que nosotros, los vivientes que quedaremos hasta la venida del Seor, no cogeremos la delantera a los que ya murieron antes. Por cuanto el mismo Seor, a la intimacin y a la voz del arcngel y al sonido de la trompeta de Dios, descender del cielo, y los que murieron en Cristo, resucitarn los primeros. Despus nosotros, los vivos, los que hayamos quedado, seremos arrebatados, juntamente con ellos, sobre nubes al encuentro de Cristo en el aire, y as estaremos con el Seor eternamente. Estas palabras del Apstol prueban con luz meridiana la futura resurreccin de los muertos, cuando Cristo vendr a juzgar a todos. 2. Suele preguntarse en este lugar lo siguiente: Morirn aquellos que Cristo hallare vivos al venir, y que el Apstol figura en s y en los que con l vivan, o pasarn con una celeCAPUT XX

QUID DEM APOSTOLUS IN PRIMA AD EOSDEM EPSTOLA DE RESURBECTIONE MORTUORM DOCUERIT

1. Sed hic Apostolus tacuit de resurrectione mortuorum: ad eosdem autem scribens in Epstola prima, Nolumus, inquit, ignorare vos, fratres, de dormientibus, ut non contristemini, sicut et caeteri, qui spem non habent. Nam si credimus, quod esus mortuus est, et resurrexit: ita et Deus eos qui dormierunt per lesum, adducel cum eo. Hoc enim vobis dicimus in verbo Domini, quia nos viventes, qui reliqui sumus in adventum Domini, nos praeveniemus eos qui ante dormierunt: quoniam ipse Dominus in iussu, et in voce Archangeli, et in tuba Dei descendet de celo; et mortui in Ckristo resurgent primo; deinde nos viventes, qui reliqui sumus, simul cum illis rapiemur in 112 nubibus in obviam Christo in aera; et ita semper cum Domino erimus . Haec verba apostlica resurrectionem mortuorum futurain, quando veniet Dominus Christua, utique ad vivos et mortuos iudicandos, praeclarissime ostendunt. 2. Sed quaeri solet, utrum illi quos hic viventes inventurus est Christus, quorum personam in se atque illos qui tune secum vivebant, transfi"* i Thess, 4,ia-i6,

;.

1496

LA CIUDAD DE DIOS

X X , 20, 2

XX, 20, 3

BL JUICIO FINAL

1497

ridad espantosa de la muerte a la inmortalidad en el instante preciso en que saldrn con los resucitados al encuentro de Cristo? [ 2 9 ] . Sera una insensatez creer que, mientras van por los aires a la altura, no pueden morir y revivir. Estas palabras: Y as estaremos eternamente con el Seor, no deben entenderse como si dijera que nosotros permaneceremos siempre con el Seor en el aire, puesto que ni El permanecer all, pues vendr de paso. Iremos, pues, al encuentro del que viene, no del que est; pero as estaremos con el Seor, es decir, teniendo cuerpo eterno doquiera vayamos con l. El mismo Apstol parece obligarnos a pensar que los hallados por el Seor vivos morirn en ese breve espacio de tiempo y vestirn la inmortalidad, cuando dice: Todos sern vivificados en Cristo. Y en otro lugar, hablando de la resurreccin: Lo que siembras no recibe vida si antes no muere. Cmo, pues, los que Cristo hallare vivos sern vivificados en El por la inmortalidad si no mueren, siendo as que implican esto aquellas palabras: Lo que siembras no es vivificado si antes no muere? Y si es cierto que no puede decirse propiamente del cuerpo del hombre que es sembrado si no torna, muriendo, a la tierra, segn aquella sentencia intimada por Dios al primer pecador, padre del gnero humano: Eres tierra y a la tierra irs, hay que admitir que estos que Cristo hallar con vida, aun despojados de sus cuerpos, no estn comprendidos ni en esas palabras del Apstol ni en estas del Gnesis. Es claro que los arrebagurabat Apostolus, nunquam omnino morituri sunt; an ipso temporis puncto, quo cum resurgentbus rapientur in nubibus in obviam Christo n aera, ad immortalitatem per mortem mira celeritate transibunt. eque enim dicendum est, fieri non posse, ut dum per aera in sublime portantur, in illo spatio et moriantur, et reviviscant. Quod enim ait, Et ita semper cum Domino erimus: non sic accipiendum est, tanquam in aere nos dixerit semper cum Domino esse mansuros; quia nec ipse utique ibi manebit, qua venens transiturus est. Venienti quippe ibitur obviam, non manenti: sed ita cum Domino erimus, id est, sic erimus habentes corpora sempiterna, ubicumque cum illo fuerimus. Ad hunc autem sensum, quo existimemus etiam los, quos hic vivos inventurus est Dominus, in ipso parvo spatio et passuros mortem et accepturos immortalitatem, ipse Apostolus nos videtur urgere, ubi dicit, In Christo omnes vivificabuntur ll': cum alio loco de ipsa loquens resurrectione corporum dicat, Tu quod seminas, non vivificatur, nisi moriatur I14 . Quomodo igitur, quos viventes hic Christus inveniet, per immortalitatem in illo vivificabuntur, etsi non moriantur; cum videamus propter hoc esse dictum, Tu quod seminas, non vivificatur, nisi moriatur? Aut si recte non dicimus seminari, nisi ea corpora hominum, quae moriendo quoquo modo revertuntur in terram; sicut sese habet etiam illa in transgressorem patrem generis humani dvinitus prolata sententia, Terra es, et in terram ibis115: fatendum est istos, quos nondum de corporibus egressos, cum veniet Christus, inveniet, et istis verbis Apostoli, et illis de Genesi non teneri: quoniam sursum in nubibus
118 114 rl

tados a las nubes no son sembrados, porque ni van a la tierra ni retornan, sea que no experimenten la muerte, sea que mueran momentneamente en el aire. 3. P o r otra parte, nos sale al paso el mismo San Pablo en su carta a los Corintios. Todos resucitaremosdice l, o segn otros cdices: Todos dormiremos [ 3 0 ] . Si, pues, es imposible la resurreccin sin la muerte, y dormicin en este pasaje significa muerte, cmo dormirn o resucitarn todos, si son tantos los hombres que Cristo hallar con vida que ni morirn ni resucitarn?" Estoy en que, si creemos que los santos, esos que Cristo hallar con vida y que sern elevados para ir a su encuentro, dejando en ese vuelo sus cuerpos mortales y vistindolos de inmortalidad, no nos meten en esos aprietos las palabras del Apstol. Ni stas: Lo que siembras no es vivificado si antes no muere, ni estas otras: Todos resucitaremos, o : Todos dormiremos. Y es que aqullos no sern vivificados por la inmortalidad si no mueren antes, aunque sea por un instante. As no sern ya ajenos a la resurreccin, precedida de la dormicin, que de hecho se dio, aunque por poco tiempo. Mas por qu nos parece increble que esa multitud de cuerpos sea sembrada en cierto modo en el aire y tome all instantneamente una vida inmortal e incorruptible, si creemos lo que dice el mismo Apstol, que la resurreccin se efectuar en un abrir y cerrar de ojos y que el polvo de los cuerpos, extendido en mil lugares, se acoplar con una facilidad y una prontitud asombrosa? Y no pensemos que a esos santos no les alcanzar esta sentencia pronunciada contra el hombre: Eres tierra y a la tierra irs, prerapti, non utique seminantur; quia nec eunt in terram, nec redeunt; sive nullam prorsus experiantur mortem, sive paululum in aere moriantur. 3. Sed aliud rursus occurrit, quod idem dixit apostolus, cum de resurrectione corporum ad Corinthios loqueretur: Omnes resurgemus; vel, sicut alii cdices habent, Omnes dormiemus 11B. Cum ergo nec resurrectio fieri possit, nisi mors praecesserit; nec dormitionem possimus illo loco intelligere, nisi mortem; quomodo omnes vel dormient, vel resurgent, si tam multi, quos in corpore inventurus est Christus, nec dormient, nec resurgent? Si ergo sanctos, qui reperientur Christo veniente viventes, eique in obviam rapientur, crediderimus in eodem raptu de mortalibus corporibus exituros, et ad eadem mox immortalia redituros, nullas in verbis Apostoli patiemur angustias, sive ubi dicit, Tu quod seminas, non vivificatur, nisi moriatur; sive ubi dicit, Omnes resurgemus; aut, Omnes dormiemus: quia nec illi per immortalitatem vivificabuntur, nisi, quamlibet paululum, tamen ante moriantur; ac per hoc et a resurrectione non erunt aliem, quam dormitio praecedit, quamvis brevissima, non tamen nulla. Cur autem nobis incredibile videatur, illam multitudinem corporum in aere quodammodo seminari, atque ibi protinus immortaliter atque incorruptibiliter reviviscere, cum credamus, quod idem ipse Apostolus apertissime dicit, in ictu oculi futuram resurrectionem 117, et in membra sine fine victura tanta faciltate tamque inaestimabili velocitate rediturum antiquissimorum cada11 s

i Cor. 15,22. Ibid., 36. Gen. 3,10.

1 Cor. 15,51. ' " 1 Cor. 15,52.

1498

CIUDAD DE DIOS

XX, 20, 3

XX, 2 1 , 1

BL JUICIO FINAL

1409

t e x t a n d o q u e sus c u e r p o s n o t o r n a n a l a t i e r r a , y q u e , c o m o m u e r e n en el v u e l o , en ese e n t r e t a n t o r e s u c i t a r n t a m b i n . A la tierra irs significa: I r s , p e r d i d a l a v i d a , a l o q u e e r a s a n t e s de h a b e r l a r e c i b i d o ; en o t r o s t r m i n o s : S e r s d e s a n i m a d o , lo c u a l e r a s y a a n t e s de ser a n i m a d o [ 3 1 ] . E l h o m b r e e r a t i e r r a , y a esa t i e r r a D i o s le i n f u n d i u n s o p l o de v i d a , y el h o m b r e qued c o n s t i t u i d o en a l m a v i v i e n t e . Es, p u e s , c o m o si d i j e r a : E r e s t i e r r a a n i m a d a , cosa q u e n o e r a s ; s e r s t i e r r a sin a l m a , c o m o e r a s . L o q u e son t o d o s los c u e r p o s m u e r t o s a n t e s de p u d r i r s e , eso s e r n stos si m u e r e n y d o q u i e r a m u e r a n , p u e s se v e r n p r i v a d o s de v i d a y la r e c i b i r n al i n s t a n t e . I r n a la t i e r r a , p o r q u e d e h o m b r e s vivos se c o n v e r t i r n en t i e r r a ; d e i g u a l m o d o q u e va a ceniza lo q u e se c o n v i e r t e en ceniza, va a la vejez lo q u e envejece y a tiesto el b a r r o , y o t r a s m i l e x p r e s i o n e s del l e n g u a j e o r d i n a r i o . P e r o t o d o esto n o son m s q u e conjetur a s de n u e s t r a p o b r e r a z n , q u e n o c o m p r e n d e c m o ser eso v q u e q u i z lo p u e d a c o m p r e n d e r m e j o r c u a n d o se r e a l i c e . Si, p u e s , q u e r e m o s ser c r i s t i a n o s , d e b e m o s c r e e r q u e l a res u r r e c c i n de los c u e r p o s t e n d r l u g a r c u a n d o Cristo v e n g a a j u z g a r a los vivos y a los m u e r t o s . Y n o , p o r q u e n o p o d a m o s c o m p r e n d e r p e r f e c t a m e n t e c m o ser, es n u e s t r a fe v a n a . M a s , c o m o h e p r o m e t i d o , v o y a e x a m i n a r , c u a n t o c r e a suficiente, los t e s t i m o n i o s de los l i b r o s profticos del A n t i g u o T e s t a m e n t o r e l a t i v o s al j u i c i o final de D i o s . Si el l e c t o r p r o c u r a a y u d a r s e de lo q u e he v e n i d o d i c i e n d o , n o s e r p r e c i s o p a r a c o m p r e n d e r esto u n a l a r g a e x p o s i c i n . verum pulverem? Nec ab illa sententia, qua bomin dictum est, Terra es, et in terram ibis, futuros illos sanctos arbitramur immunes, si eorum morientium in trra non recident corpora, sed sicut in ipso rapto morientur, ita et resurgent, dum ferentur in aera. In terram quippe ibis, est. in hoc bis amissa vita, quod eras antequam sumeres vitam: id est, Hoc eris exanimatus, quod eras antequam esses animatus. Terrae quippe insufflavit Deus in faciem flatum vitae, cum factus est bomo in animam vivam: tanquam diceretur, Terra es animata, quod. non eras; trra eris exanimis, sicut eras. Quod sunt et antequam putrescant omnia corpora mortuorum: quod erunt et illa, si morientur, ubicumque moriantur, cum vita carebunt, quam continuo receptara sunt. Sic ergo ibunt in terram, quia ex vivs hominibus trra erunt: quemadmodum it in cinerem, quod fit cinis; it in vetustatem, quod fit vetus; it in testam, quod ex luto fit testa: et alia sexcenta sic locmimur. Quomodo autem sit futurum quod nunc pro nostrae ratiunculae viribus utcumque coniicimus, tune erit potius, ut nosse possimus. Resurrectionem quippe mortuorum futuram esse in carne, quando Christus venturas est vivos iudicaturus et mortuos, oportet, si christiani esse volumus. ut credamus. Sed non ideo de hac re inanis est fides nostra, si quemadmodum futura sit, perfecte comprehendere non valemus. Verum iam, sicut sunra promisimus, de boc iudicio Dei novissimo etiam prophetici veteres libri quid praenuntiaverint, quantum satis esse videbitur, debemus ostendere: quae, sicut arbitror, non tanta mora necesse erit tractari et exponi, si istis, quae praemisimus, lector curaverit adiuvari.

C A P I T U L O
ISAAS

XXI
MUERTOS

S O B R E LA R E S U R R E C C I N D E L O S Y LA R E T R I B U C I N D E L J U I C I O

1. E l p r o f e t a I s a a s d i c e : Los muertos resucitarn, y resucitarn los que estaban en los sepulcros, y se alegrarn todos los que estn en la tierra, porque tu roco les dar la salud, pero la tierra de los impos caer. L o p r i m e r o a l u d e a l a res u r r e c c i n de los b i e n a v e n t u r a d o s . Y esto o t r o : Pero la tierra de los impos caer, se e n t i e n d e b i e n a s : E m p e r o , los c u e r p o s de los i m p o s c a e r n en la c o n d e n a c i n . Si q u e r e m o s p r o f u n d i z a r m s en lo d i c h o s o b r e la r e s u r r e c c i n de los b u e n o s , d e b e n referirse a la p r i m e r a estas p a l a b r a s : Resucitarn los muertos; y a la s e g u n d a estas o t r a s : Y resucitarn los que estn en los sepulcros. Y a l o s s a n t o s q u e h a l l a r vivos el S e o r , caso q u e p r e g u n t e m o s p o r e l l o s , se les a p l i c a r m u y b i e n e s t o : Y se alegrarn todos los que estn en la tierra, porque tu roco les dar la salud. L a s a l u d en este p a s a j e p o d e m o s r a z o n a b l e m e n t e tom a r l a p o r la i n m o r t a l i d a d . Se t r a t a d e l a s a l u d m s perfecta, de esa q u e n o t i e n e n e c e s i d a d n i de a l i m e n t o s n i de los r e m e d i o s cotidianos. E l m i s m o p r o f e t a h a b l a del d a del j u i c i o , d e s p u s de h a b e r h a b l a d o de e s p e r a n z a a los b u e n o s y de t e r r o r a l o s m a l o s . H e a q u sus p a l a b r a s : Esto dice el Seor: Yo derramar sobre CAPUT XXI

QUID ISAAS PROPHETA DE MORTUORUM RESURRECTIONE ET DE RETRIBUTIONE IUDICII SIT LOCTS

1. Propheta Isaias, Resurgent, inquit, mortui, et resurgent qui in sepulcris erant: et laetabuntur omnes qui sunt in trra; ros enim qui abs te est, sanitas illis est: trra vero impiorum cadet"'. Totum illud superius ad resurrectionem pertinet beatorum. Quod autem ait, Terra vero impiorum cadet, bene intelligitur dictum, Corpora vero impiorum ruina damnationis excipiet. Iam porro si de bonorum resurrectione quod dictum est, diligentius et distinctius velimus intueri, ad primam referendum est quod dictum est, Resurgent mortui; ad secundam vero quod sequitur, et resurgent qai in sepulcris erant. Iam si et illos inquiramus sanctos, quos hic vivos inventurus est Dominus, eis congrue deputabitur quod adiunxit, Et laetabuntur omnes qui sunt in trra; ros enim qui abs te est, sanitas illis est. Sanitatem loco isto, immortalitatem rectissime accipimus. Ea namque est plenissima sanitas, quae non reficitur alimentis tanquam quotidianis medicamentis. tem de iudicii die spem prius dans bonis, deinde terrens malos, idem propheta sic loquitur: Haec dicit Dominus, Ecce ego declino in eos ut flumen pacis, et ut torrens inundans gloriam gentium. Fii eorum super humeros portabuntur, et super genua consolabuntur.
ll

> Is. J6,IJ, see.

LXX.

1500

tA CIUDAD DE DIOS

XX, 21, i XX, 21 2


ti JUICIO FINAL

1501

ellos como un ro de paz y como un torrente que inundar la gloria de las naciones. Sus hijos sern llevados sobre los hombros, y los mimados en su regazo. Como una madre consuela a su hijito, as yo os consolar a vosotros, y recibiris esa consolacin en Jerusaln. Lo veris, y vuestro corazn se regocijar y vuestros huesos reverdecern como la hierba. La mano del Seor se har visible en favor de sus adoradores, y su amenaza contra los contumaces. Porque he aqu que el Seor vendr como fuego, y su carroza como tempestad, para derramar con indignacin su venganza y el exterminio con llamas de fuego. El Seor juzgar toda la tierra por el fuego y toda carne por la espada. Y muchos sern heridos por el Seor. El ro de paz prometido a j o s santos es, sin duda, la abundancia de esa paz, que trasciende toda otra. Esta es la paz que nos regar al fin, y de la que hemos hablado sobradamente en el libro precedente. Dice que este ro desciende sobre aquellos a quienes se promete tamaa felicidad para darnos a entender que, en esa dichosa regin que es el cielo, ese ro sacia todos los anhelos. Y como la paz de la incorrupcin y de la inmortalidad fluye all y llega hasta los cuerpos terrenos, por eso dice que ese ro desciende; es decir, rebosando en los seres superiores, cae sobre los ms humildes y torna a los hombres iguales a los ngeles. P o r esa Jerusaln de que habla no debemos entender la esclava, al igual que sus hijos, sino ms bien la libre madre nuestra, eterna en los cielos. All seremos consolados despus de los trabajos y de los dolores de la vida mortal y llevados sobre los hombros y sobre las rodillas como nios pequeitos. Aquella beatitud, nueva para nosotros, nos acoger con inefables dulzuras; a nosotros, rudos y novicios. All veremos, y Quemadmodum si quem mater consoletur, ita ego vos consolabor; et in lerusalem consolabimini: et, videbitis, et gaudebit cor vestrum, et ossa vestra ut herba exorientur. Et cognoscetur manus Domini colentibus eum: et comminabitur contumacibus. Ecce enim ominus ut ignis veniet, et ut tempestas curras eius, reddere in indignatione vindictam, et vastationem in jlamma ignis. In igne enim Domini iudicabitur omnis trra, et in gladio eius omnis caro: multi vulnerati erunt a Domino lls . In bonorum promissione flumen pacis profecto abundantiam pacis illius debemus accipere qua maior esse non possit. Hac utique in fine rigabimur: de qua in praecedenti libro abundanter locuti sumus. Hoc flumen se in eos declinare dicit, quibus tantam beatitudinem pollicetur, ut intelligamus in illius felicitatis regione, quae in caelis est, hoc ilumine omnia satiari. Sed quia et terrenis corporibus pax incorruptionis atque immortalitatis inde influet, ideo declinare se dicit hoc flumen, ut de supernis quodammodo etiam inferiora perfundat, et nomines aequales Angelis reddat. lerusalem quoque, non illam quae servit cum filiis suis, sed liberam matrem nostram intelligamus, secundum Apostolum, aeternam in caelis 12. Ibi post labores aerumnarum curarumque mortalium consolabimur, tanquam parvuli eius '-" 120 Ibid., 6,12-16, sec. LXX. Gal. 4,26.

nuestro corazn se alegrar [ 3 2 ] . No declar qu veremos; pero qu ser sino a Dios? De este modo se cumplir en nosotros la promesa del Evangelio: Bienaventurados los limpios de corazn, porque ellos vern a Dios. Veremos adems todas aquellas cosas que ahora no vemos, y de las cuales, al creerlas, nos formamos una idea segn el alcance de nuestro espritu, pero infinitamente inferior a la realidad. Vosotros verisdice, y vuestro corazn se regocijar. Aqu creis, all veris. 2. Y temiendo que estas palabras: Y se regocijar vuestro corazn, nos indujeran a pensar que los bienes de la Jerusaln celestial son exclusivos del espritu, aade: Y vuestros huesos reverdecern como la hierba. Aqu comprendi ya la resurreccin de los muertos, como diciendo algo que haba omitido. Esta no se realizar cuando la hayamos visto, sino que la veremos cuando se haya realizado. En efecto, del cielo nuevo y de la tierra nueva ya haba hablado antes, y tambin de las promesas hechas a los santos. Habrdiceun cielo nuevo y una tierra nueva y no recordarn las cosas primeras ni morarn en su corazn, sino que hallarn en ellos alegra y regocijo. Porque yo har de Jerusaln una ciudad de jbilo, y de mi pueblo, un pueblo de alegra. En Jerusaln hallar yo mis delicias, y mi gozo en mi pueblo. Y nunca jams se oir en ella la voz del llanto, etc. Algunos se afanan en referir esto al reino carnal de los mil aos. El profeta, al estilo proftico, mezcla las expresiones figuradas con las propias con el fin de que el espritu sobrio se esfuerce til y saludablemente en buscar un sentido espiritual. Empero, la pereza carnal y la rudeza ignorante y in humeris genibusque portati. Rudes enim nos et novos blandissimis adiutoriis inslita nobis illa beatitudo suscipiet. Ibi videbimus, et gaudebit cor nostrum. Nec expressit quid videbimus: sed quid, nisi Deum? ut impleatur in nobis promissum evangelicum, Beati mundo corde, quoniam ipsi Deum videbunt111; et omnia illa, quae nunc non videmus, credentes autem, pro modulo capacitatis humanae, longe minus quam sunt atque incomparabiliter cogitamus. Et videbitis, inquit, et gaudebit cor vestrum. Hic creditis, ibi videbitis. 2. Sed quoniam dixit, Et gaudebit cor vestrum: ne putaremus illa bona lerusalem ad nostrum tantummodo spiritum pertinere; Et ossa, inquit, vestra ut herba exorientur: ubi resurrectionem corporum strinxit, velut quod non dixerat reddens: eque enim cum viderimus, fiet; sed cum fuerit facta, videbimus. Nam et de celo novo ac trra nova iam supra dixerat, dum ea quae sanctis promittuntur in fine, saepe ac multiformiter diceret: Erit, inquit, caelum novum et trra nova, et non erunt memores priorum, nec ascendent in cor ipsorum: sed laetitiam et exsultationem invenient in ea. Ecce ego faciam lerusalem exsultationem, et pupulum meum laetitiam; et exsultabo in lerusalem, et laetabor in populo meo; et ultra non audietur in illa vox jletus "2: et caetera, quae qudam ad carnales illos mille annos referre conantur. Locutiones enim tropicae propriis prophetico more miscentur: ut ad intellectum spiritualem intentio
121

Mt. 5,8.

1502

LA CIUDAD DE DIOS

XX, 21, 2

XX, 21, 3

EL JUICIO FINAL

1503

h o l g a z a n a se c o n t e n t a n con la corteza, q u e es la l e t r a , y estim a n q u e n o d e b e p r o f u n d i z a r s e m s . Baste y a esto s o b r e l a s p a l a b r a s p r o f t i c a s c i t a d a s y su c o n t e x t o . E n el l u g a r q u e c o m e n t a m o s , y q u e m o t i v esta d i g r e s i n , d e s p u s de h a b e r d i c h o : Y vuestros huesos reverdecern como la hierba, p a r a m o s t r a r q u e h a b l a b a de la r e s u r r e c c i n de los c u e r p o s , p e r o de los b u e n o s , a a d i : La mano del Seor se har visible en favor de sus adoradores. Q u m a n o es sta sino la q u e d i s t i n g u e a los a d o r a d o r e s de D i o s de sus m e n o s p r e c i a d o r e s ? D e estos l t i m o s dice a r e n g l n s e g u i d o : Y su amenaza contra los contumaces, o, c o m o t r a d u c e n o t r o s , c o n t r a los incrdulos. L a a m e n a z a e v i d e n t e m e n t e n o se c u m p l i r entonces, s i n o q u e , i n t i m a d a a h o r a , s u r t i r su efecto e n t o n c e s . Porque he aquagregaque el Seor vendr como fuego, y sus carrozas como tempestad, para derramar con indignacin su venganza y el exterminio con llamas de fuego. El Seor juzgar toda tierra por el fuego y toda carn por la espada. Y muchos sern heridos por el Seor. L a s p a l a b r a s fuego, tempestad y espada significan l a s p e n a s del j u i c i o , p u e s t o q u e dice q u e el S e o r v e n d r c o m o fuego, y es i n d u d a b l e q u e v e n d r as p a r a a q u e l l o s p a r a q u i e n e s su v e n i d a ser p e n a l . L a s c a r r o z a s n tese q u e e m p l e a el p l u r a l d e s i g n a n l o s m i n i s t e r i o s de los ngeles. Y c u a n d o dice q u e t o d a t i e r r a y t o d a c a r n e s e r j u z g a d a p o r el fuego y p o r la e s p a d a , h a y q u e e n t e n d e r p o r esos d o s t r m i n o s , n o l o s e s p i r i t u a l e s y los s a n t o s , sino los h o m b r e s ter r e n o s y c a m a l e s . D e stos se d i j o q u e saben a tierra y q u e saber segn la carne es muerte. Y a sos da el S e o r el n o m b r e sobria cum quodam utili ac salubr labore perveniat: pigritia vero carnalis, vel ineruditae atque inexercitatae tarditas ments contenta litterae superficie, nihil putat interius requirendum. Haec de propheticis veibis, quae ante istum locum scripta sunt, satis dixerim. In hoc autem loco, unde ad illa digressi sumus, cum dixisset, Et ossa vestra ut herba exorientur, ut resurrectionem quidem carnis, sed tamen bonorum, se nunc commemorare monstraret, adiunxit, Et cognoscetur manus Domini colentibus eum. Quid est hoc, nisi manus distinguentis cultores suos a contemptoribus suis? De quibus sequentia contexens, Et comminabitur, inquit, contumacibus, sive, ut ait alius interpres, incredulis. Nec tune comminabitur: sed quae nunc dicuntur minaciter, tune efficaciter implebuntur. Ecce enim Dominus, inquit, ut ignis veniet, et ut tempestas currus eius reddere in indignatione vindictam, et vastationem in flamma ignis. In igne enim Domini iudicabitur omnis trra, et in gladio eius omnis caro: multi vulnerati erunt a Domino. Sive igne, sive tempestate, sive gladio, poenam iudicii significat: quandoquidem ipsum Dominum quasi ignem dicit esse venturum, eis proferto quibus poenalis eius erit adventus. Currus vero eius (nam pluraliter dicti sunt) anglica ministeria non inconvenienter accipimus. Quod autem ait, omnem terram et omnem carnem in eius igne et in gladio iudicari, non etiam hic spirituales intelligamus et sanctos, sed terrenos atque carnales, de qualibus dictum est, Qui terrena sapiunt123; et, Sapere secundum carnem, mors est124: et quales omnino ' " Is. 65,17-19, sea LXX. " PMl. J.I.
124

de c a r n e c u a n d o d i c e : Mi espritu no permanecer en estos hombres, porque son carne. L a h e r i d a de q u e h a b l a al d e c i r : Muchos sern heridos por el Seor, e s l a q u e c a u s a r l a m u e r te s e g u n d a . E s cierto q u e p u e d e n e n t e n d e r s e en b u e n s e n t i d o el fuego, l a e s p a d a y la h e r i d a . El S e o r m a n i f e s t su v o l u n t a d de e n v i a r fuego a la t i e r r a . L o s d i s c p u l o s v i e r o n c o m o l e n g u a s de fuego d i v i d i d a s c u a n d o d e s c e n d i el E s p r i t u S a n t o . No he venido d i j o t a m b i n el S e o r a traer la paz a la tierra, sino la espada. Y la E s c r i t u r a l l a m a e s p a d a de dos filos a l a p a l a b r a de D i o s , p o r el d o b l e filo de los dos T e s t a m e n t o s . E n el C a n t a r de l o s C a n t a r e s , la I g l e s i a s a n t a dice q u e est h e r i d a p o r l a c a r i d a d c o m o p o r l a flecha del a m o r . P e r o a q u , c u a n d o leem o s u o m o s q u e el S e o r viene a e j e c u t a r sus v e n g a n z a s , es claro cmo deben entenderse esas expresiones. 3 . E l profeta, d e s p u s de h a b e r i n d i c a d o b r e v e m e n t e l o s q u e s e r n c o n s u m i d o s p o r ese i u i c i o , f i g u r a n d o a los p e c a d o r e s e i m p o s h a i o l a i m a g e n de l a s v i a n d a s p r o h i b i d a s p o r l a l e v a n t i g u a , d e las c u a l e s n o se h a n a b s t e n i d o , r e s u m e la g r a c i a de] N u e v o T e s t a m e n t o desde l a p r i m e r a v e n i d a del S a l v a d o r h a s t a el l t i m o i u i c i o , en el q u e da fin a su p r o f e c a . C u e n t a p r i m e r o q u e el S e o r v e n d r a c o n g r e g a r a t o d a s l a s n a c i o n e s y q u e stas se r e u n i r n y sern su g l o r i a . Porquecomo dice el A p s t o l t o d o s pecaron y todos tienen necesidad de la eloria de Dios. A a d e q u e h a r n a n t e e l l o s s e a l e s t a n m a r a v i l l o s a s , q u e c r e e r n en l, y q u e e n v i a r a l g u n o s de e l l o s a diferentes nacaro appellantur a Domino, ubi dicit. Non permanebit spiritus meus in hominihus istis, quoniam caro sunt1!. Quod vero hic positum est, Multi vulnerati erunt a Domino: isto vulnere fiet mors secunda. Potest quidem et ignis, et gladius, et vulnus accirji in bono. Nam et ignem Dominus velle se dixit mittere in mundum 12e. Et visae sunt illis linguae divisae velut ignis, quando venit Spiritus sanctus 1!7 . Et. Non veni. inquit idem Dominus, pacem. mittere in terram. sed gladium 1 ! \ Et sermonem Dei dicit ScTiptnra gladinm bis acutum 128 ; propter aciem geminam Te9tamentorum duornm. Et in Cntico canticorum, charitate se dicit sancta Ecclesia vulneratam, velut amnris mpetu sagittatam lso . Sed hic cum leglmns vel audimus ultorem Dominum esse venturum quemadmodum haec ntelligenda sint, clarum est. 3. Deinde breviter commemoratis eis, qui per hoc iudcum consumentnr; sub figura ciborum in Lege vetere vetitorum. a quibus se non abstinuerunt, peccatores impiorrue sigriificans, recapitulat ab vnitio gratiam novi Testamenti a primo Salvatoris adventu usque ad ultimum iudicium, de quo nunc agimus, perducens finiensque sermonem. Narrat namque Dominum dicere se venire. ut congreeet omnes gentes, eascrae venturas et visuras gloriam eius m . Omnes enim, sicut dicit Apostolus, peccaverunt. et egent gloria Dei " 2 . Et relicturum se dicit suner eos signa, quae utique mirantes credant in eum: et emissurum ex illis salvatos in
123 126

Rom. 8,6.

Gen. 6,3. c. 12,49. i2r Af.(. a ^ ,se Mt.' toiit

Hebr. 4,12. - 2 ' 5 ' ae<;- t-XX. isi Ts. 66,17.18. ' " R o m - W3lso C a n t

12s

1504

W CIUDAD DE DIOS

XX, 21, 4 XX, 21


El/ JUICIO FINAL

1505

ciones y a las lejanas islas, que no han odo su nombre ni han visto su gloria. Estos anunciarnprosiguesu gloria a los gentiles y conducirn a la fe del Dios Padre a los hermanos de stos, a quienes se diriga, es decir, a los israelitas elegidos. Llevarn presentes al Seor de todas las partes del mundo, sobre bestias de carga y carros (bestias y carros que son, sin duda, la ayuda divina que Dios manda por ministerio de los ngeles o de los hombres). Y los llevar a la ciudad santa de Jerusaln, que ahora est difundida por toda la tierra en los fieles santos. Los hombres creen cuando sienten la ayuda divina, y cuando creen, vienen. El Seor, no obstante, los compar en imagen a los hijos de Israel, que le ofrecen vctimas en su templo acompandolas de salmos. Esta prctica ya est introducida tambin en la Iglesia. Prometi que ellos le daran sacerdotes y levitas, y al cumplimiento de esto estamos asistiendo ahora. Ahora vemos precisamente que los sacerdotes y los levitas no son elegidos atendiendo a su raza y a su sangre, como se haca en el sacerdocio segn el orden de Aarn, sino que, como convena al espritu del Nuevo Testamento, en el que Cristo es el sumo sacerdote segn el orden de Melquisedec, se eligen teniendo en cuenta los mritos que la gracia divina ha conferido a cada uno. Y los mritos no deben ponderarse por la funcin, que a veces desempean hombres indignos, sino por la santidad, que no es comn a los buenos v a los malos [ 3 3 ] . 4. Despus de haber escrito as sobre la misericordia de Dios para con su Iglesia, cuyos efectos nos son tan palpables y conocidos, el profeta promete de parte de Dios, o por s mismo, gentes diversas, et in longinquas nsulas, quae non audierunt nomen eius, eque viderunt gloriara eius; et annuntiaturos gloriam eius in gentibus; et adducturos fratres istorum, quibus loquebatur, id est, in fide sub Deo Patre fratres Israelitarum electorum: adducturos autem ex mnibus gentibus munus Domino in iumentis et vehiculis (quae iumenta et vehicula bene intelliguntur adiutoria esse divina, per cuiusque generis ministeria Dei, vel anglica, vel humana), in civitatem sanctam Ierusalem, quae nunc in sanctis fidelibus est diffusa per trras. Ubi enim divinitus adiuvantur, ibi credunt; et ubi credunt, ibi veniunt. Comparavit autem illos Dominus, tanquam per similitudinem, filiis Israel offerentibus ei suas hostias cum psalmis in domo eius; quod ubique iam facit Ecclesia; et promisit ab ipsis se accepturum sib Sacerdotes et Levitas; quod nihilominus fieri nunc videmus. Non enim ex genere carnis et sanguinis, sicut erat primum secundum ordinem Aaron; sed sicut oportebat in Testamento novo, ubi secundum ordinem Melchisedech summus sacerdos est Christus 1S3, pro cuiusque mrito quod in eum gratia divina contulerit, Sacerdotes et Levitas eligi nunc videmus: qui non isto nomine, quod saepe assequuntur indigni, sed ea quae non est bonis malisque communis, sanctitate pensandi sunt. 4. Haec cum de ista, quae nunc impertitur Ecclesiae, perspicua nobisque notissima Dei miseratione dixisset; promisit et fines ad quos per
'"* Ps. 109,4

los fines, a que llegar cada uno cuando en el ltimo juicio sean separados los buenos de los malos. Porque, como el cielo nuevo y la tierra nueva permanecern en mi presencia, dijo el Seor, as permanecer vuestra descendencia y vuestro nombre y pasar de mes en mes y de sbado en sbado. Todo hombre vendr a postrarse ante m y a adorarme en Jerusaln, dijo el Seor. Y saldrn y vern los miembros de los hombres prevaricadores. Su gusano no morir nunca y su fuego jams se apagar, y servirn de espectculo a toda carne. El profeta termina el libro en el punto en que terminar, el mundo. Verdad es que algunos no han traducido los miembros de los hombres, sino los cadveres de los hombres [34], entendiendo evidentemente por cadveres la pena de los cuerpos, bien que no suele llamarse cadver sino a la carne sin alma, y esos cuerpos sern cuerpos animados, porque, de lo contrario, no podrn sentir los tormentos. Quiz no sea absurdo llamarles cadveres por esta razn, porque sern cuerpos de muertos que han cado en la muerte segunda. A esto se debera tambin el dicho del mismo profeta citado ya antes: La tierra de los impos caer, i Quin no ve que cadver viene de la palabra caer? [ 3 5 ] . Es manifiesto que estos traductores han puesto varones en lugar de hombres, pues nadie osar decir que las mujeres pecadoras no sufrirn ese suplicio. Se toma, pues, la parle superior, es decir, la parte de que fu formada la mujer, por los dos sexos. Sin embargoy esto hace ms al caso, al decir, hablando de los buenos: Vendr toda carne, porque el pueblo cristiano se compondr de toda clase de hombresy conste que no estarn all todos los homultimum iudicium facta bonorum malorumque discretione venietur, dicens per Prophetam, vel de Domino dicens ipse Propheta: Quomodo enim caelum novum et trra nova manebit coram me, dixit Dominus, sic stabit semen vestrum et nomen vestrum; et erit mensis ex mense, et sabbatum ex sabbato. Veniet omnis caro in conspectu meo adorare in Ierusalem, dixit Dominus: et egredientur, et videbunt membra hominum qui praevaricati sunt. in me. Vermis eorum 4non morietur, et ignis eorum non exstinguetur, et erunt visui omni carni " . Ad hoc iste propheta terminavit librum, ad quod terminabitur saeculum. Qudam sane non interpretad sunt, membra hominum, sed cadavera virorum, per cadavera significantes evidentem corporum poenam: quamvis cadver nisi caro exanimis, non soleat nuncupari; illa vero animata erunt corpora, alioquin milla poterunt sentir tormenta: nisi forte quia mortuorum erunt corpora, id est, eorum qui in secundam mortem cadent, ideo non absurde etiam cadavera dici possunt. Unde est et illud, quod ab eodem propheta dictum iam supra posui: Terra vero impiorum cadet. Quis autem non videat a cadendo esse appellata cadavera? Virorum autem pro eo posuisse illos interpretes, quod est hominum, manifestum est. eque enim quisquam dicturus est, praevaricatrices feminas in illo supplicio non futuras: sed ex potiore, praesertim de quo femina facta est, uterque sexus accipitur. Verum quod ad rem mxime pertinet, m et in bonis dicitur, Veniet omnis caro: quia ex omni genere hominum populus iste constabit; non enim omnes nomines ' " Is. 66,22-34, sec. LXX.

XX, 22
1506 L A CIUDAD DE DIOS

Bt, JUICIO FINAL '

1507

XX, 22

Lies, p u e s t o q u e m u c h o s e s t a r n p e n a n d o ; y al decir, h a b l a n d o de l o s m a l o s , p a r a s e g u i r el h i l o de m i d i s c u r s o , q u e son m i e m b r o s o c a d v e r e s , m u e s t r a q u e el j u i c i o q u e d a r , t a n t o a los b u e n o s c o m o a los m a l o s , su fin d e b i d o , t e n d r l u g a r desp u s de la r e s u r r e c c i n de la c a r n e , de la q u e h a b l a con m u c h a claridad. C A P I T U L O XXII

CMO SE ENTIENDE AQUELLO DE QUE LOS SANTOS SALDRN A VER LOS SUPLICIOS DE LOS MALOS?
P e r o c m o s a l d r n l o s b u e n o s a v e r los s u p l i c i o s d e l o s m a l o s ? D i r e m o s a c a s o q u e a b a n d o n a r n c o r p o r a l m e n t e sus m o r a d a s d i c h o s a s y se d i r i g i r n a l a s p e n a l e s p a r a p r e s e n c i a r c o n los ojos del c u e r p o los t o r m e n t o s de los m a l o s ? D i o s n o s l i b r e de c r e e r e s t o ! S a l d r n p o r el c o n o c i m i e n t o o l a ciencia. E s t a p a l a b r a salir est i n d i c a n d o q u e los q u e s e r n atorm e n t a d o s e s t a r n f u e r a . P o r eso el S e o r l l a m a t i n i e b l a s exter i o r e s a esos l u g a r e s o p u e s t o s a l a e n t r a d a q u e d a a l siervo b u e n o al d e c i r l e : Entra en el gozo de tu Seor. A s n o se pens a r q u e e n t r a n a l l los m a l o s p a r a ser c o n o c i d o s , s i n o q u e l o s b u e n o s p a r e c e c o m o q u e s a l e n h a c i a e l l o s p o r l a ciencia q u e les p e r m i t e c o n o c e r l o s , p o r q u e c o n o c e r n lo q u e est f u e r a . L o s a t o r m e n t a d o s n o s a b r n lo q u e p a s a d e n t r o , en el gozo del S e o r ; s a b r n lo q u e p a s a fuera, en l a s t i n i e b l a s e x t e r i o r e s . D i j o q u e saldrn, p o r q u e n o se les o c u l t a r n t a m p o c o l o s ibi erunt, quando in poenis plures erunt: sed, ut dicere coeperam, cum et in bonis caro, et in malis membra vel cadavera nominantur; profecto post resurrectionem carnis, cuius fides his rerum vocabulis omnino firmatur, illud quo boni et mali suis finibus dirimentur, futurum esse iudicium declaratur. CAPUT XXI1

q u e e s t a r n f u e r a de su c o m u n i n . Si, p u e s , los p r o f e t a s p u d i e r o n c o n o c e r estas cosas a u n a n t e s de r e a l i z a r s e , p o r q u e e s t a b a Dios, p o r p o q u i t o q u e f u e r a , en el e s p r i t u de esos m o r t a l e s , c m o los s a n t o s i n m o r t a l e s n o las c o n o c e r n u n a vez c u m p l i d a s , c u a n d o D i o s ser t o d o en t o d a s l a s c o s a s ? E n esa b e a t i t u d s e r n estables l a d e s c e n d e n c i a y el n o m b r e , esa d e s c e n d e n c i a de la q u e dice S a n J u a n : Y su descendencia permanece en l; y ese n o m b r e del q u e dijo I s a a s : Les dar un nombre eterno, y pasarn de mes en mes y de sbado en sbado, c o m o si dijera de l u n a en l u n a y de d e s c a n s o en d e s c a n s o . Y s e r n t o d o esto c u a n d o d e estas s o m b r a s v i e j a s y p a s a j e r a s e n t r e n a l a s claridades nuevas y eternas. E s o de l a s p e n a s de los m a l o s , t a n t o el fuego i n e x t i n g u i b l e c o m o el g u s a n o i m p e r e c e d e r o , l o h a n e x p u e s t o de diferentes m o d o s l o s d i s t i n t o s a u t o r e s . U n o s refieren los d o s al c u e r p o , y o t r o s los dos al a l m a , y u n o s t e r c e r o s , el fuego p r o p i a m e n t e al c u e r p o y el g u s a n o m e t a f r i c a m e n t e al a l m a l o cual p a r e c e m s v e r o s m i l . P e r o n o es ste l u g a r p a r a d i s c u t i r esa difer e n c i a . M e h e p r o p u e s t o c o n c r e t a r este l i b r o al j u i c i o final, q u e h a r la s e p a r a c i n de los b u e n o s y de los m a l o s . M s a d e l a n t e h a b l a r e m o s con m s d e t a l l e de los p r e m i o s y de las p e n a s .

QUALIS FUTURA S1T EGRESSIO SAJiCTOHUM AI) VIDENDAS POENAS MALORUM Sed quomodo egredientur boni ad videndas poenas malorum? Numquid corporis motu beatas illas relicturi sunt sedes, et ad loca poenala perrecturi, ut malorum tormenta conspiciant praesentia corporali? Absit: sed egredientur per scientiam. Hoc enim verbo significatum est, eos qui cruciabuntur extra futuros. Propter quod et Dominus ea loca tenebras exteriores vocat 135 : quibus contrarius est ille ingressus de quo dicitur servo bono, Intra in gaudium Domini tui136: ne illuc mali putentur ingredi, ut sciantur; sed ad illos potius velut egredi scientia, qua eos cognituri sunt, boni; quia id quod extra est cognituri sunt. Qui enim erunt in poenis, quid agatur intus in gaudio Domini nescient: qui vero erunt in illo gaudio, quid agatur foris in illis tenebris exterioribus scient. Ideo dictum est, egredientur: quia eos etiam qui foris ab eis erunt, utique non
133 Mt. 25,30. " ibia,, ji.

latebunt. Si enim haec Prophetae nondum facta nosse potuerunt, per hoc quod erat Deus, qnantulnmcumque erat, in eorum mortaliurn mentibus; quomodo immortales sancti iam facta tune nescient, cum Deus erit omnia in mnibus? "7 Stabit ergo in illa beatitudine sanctorum semen et nomen; semen, scilicet de quo Ioannes ait, Et semen eius in ipso manet1: nomen vero, de quo per huno Isaiam dictum est, Nomen aeternum, daba eis "'. Et erit eis mensis ex mense et sabbatum ex sabbato, tanquam luna ex luna et requies ex requie: quorum utrmque ipsi erunt, cum ex his umbris veteribus et temporalibus in illa lumina nova ac sempiterna transibunt. In poenis autem malorum et inexstinguibilis ignis et vivacissimus vermis, ab alus atque alus aliter atque aliter est expositus. Alii quippe utrmque ad corpus, alii utrmque ad animum retulerunt: alii proprie ad corpus ignem, tropice ad animum vermem, quod credibilius esse videtur. Sed nunc de hac differentia non est temporis disputare. De iudicio namque ultimo, quo fiet diremptio bonorum et malorum, hoc volumen implere suscepimus: de ipsis vero praemiis et poenis alias diligentius disserendum est.
137 138 l3

1 Cor. 15,28. 1 lo. 3,q Is, 56,5.

1508

LA CIUDAD DE DIOS

XX, 23, 1

XX, 2 3 , 1

EL JUICIO FINAL

1509

CAPITULO

XXIII

P R O F E C A S DE D A N I E L SOBRE LA P E R S E C U C I N DEL A N T I C R I S T O , SOBRE E L J U I C I O DE D L O S Y SOBRE E L REINADO DE L O S SANTOS

1. D a n i e l p r e d i c e el j u i c i o final, h a c i n d o l o p r e c e d e r de la v e n i d a del a n t i c r i s t o , y a l a r g a su profeca h a s t a el r e i n o etern o de l o s s a n t o s . E n u n a visin p r o f t i c a vio c u a t r o b e s t i a s , q u e figuraban c u a t r o r e i n o s , el c u a r t o d e los c u a l e s fu c o n q u i s t a d o p o r u n r e y , q u e es sin d u d a el a n t i c r i s t o , y d e s p u s d e stos el r e i n o e t e r n o del H i j o del h o m b r e , q u e es Cristo. Y l u e g o esc r i b e : Apoderse de m el terror, y yo, Daniel, qued pasmado, y las visiones que haba tenido me llenaban de turbacin. Me acerqudice l a uno de los all presentes y le ped el verdadero significado de aquellas visiones. Y me dio la autntica interpretacin. D e s p u s , c o m o e x p o n i e n d o lo q u e oy a a q u e l a q u i e n h a b a p e d i d o l a i n t e r p r e t a c i n , a a d e : Estas cuatro bestias son cuatro reinos que se levantarn en la tierra. Despus recibirn el reino de los santos del Dios Altsimo y reinarn hasta el fin de los siglos y por los siglos de los siglos. Quise en seguida informarme con ms detalle de la cuarta bestia, que era tan diferente de todas las otras y sobremanera horrorosa, CUYOS dientes y uas eran de hierro y que coma y desmenuzaba, hollando con sus pies aquello que quedaba. Y, adems, informarme acerca de las diez astas que tena en la cabeza y de la

otra asta que le haba comenzado a salir, al aparecer la cual haban cado las tres astas. Y de cmo aquella asta tena ojos y boca, que profera cosas grandiosas, y era mayor que todas las otras. Estaba yo observando, y he aqu que aquella asta haca guerra contra los santos y prevaleca sobre ellos. Pero esto slo hasta que lleg el anciano de das y sentenci en favor de los santos del Altsimo, y vino el tiempo y los santos obtuvieron el reino. D a n i e l m i s m o dijo q u e h a b a p r e g u n t a d o e s t o . A r e n g l n s e g u i d o e s c r i b e : Y dijo; es decir, a q u e l a q u i e n hab a p r e g u n t a d o r e s p o n d i a s : La cuarta bestia ser el cuarto reino sobre la tierra, el cual ser mayor que todos los reinos y devorar toda la tierra y la hollar y desmenuzar. Y las diez astas del dicho reino sern diez reyes, despus de los cuales se levantar otro, que ser ms poderoso que los primeros y derribar tres reyes. Y l hablar mal contra el Excelso, y atropellar los santos del Altsimo, y se creer con facultad de mudar los tiempos y las leyes, y sern dejadas a su arbitrio por un tiempo y por tiempos y la mitad de un tiempo. Y despus se celebrar juicio, a fin de quitarle el poder y de que sea destruido y perezca para siempre. Y para que el reino y la potestad y la magnificencia del reino, cuanto hay debajo del sol, sea dada al pueblo de los santos del Altsimo, cuyo reino es reino sempiterno, y a l le servirn y obedecern los reyes todos. Aqu acab el razonamiento. Yo, Daniel, qued muy conturbado con estos mis pensamientos y mudse el color de mi rostro. Empero, conserv en mi corazn esta visin. A l g u n o s h a n e n t e n d i d o p o r a q u e l l o s c u a t r o r e i n o s el de los a s i r i o s , el d e los p e r s a s , el de los m a c e d o n i o s y el d e l o s rodebam, et cornu illud jaciebat bellum cum sanis: et praevalebat ad ipsos, doee venit vetustas dierum, et regnum dedit sanctis Altissimi: et tempus pervenit, et regnum obtinuerunt sancti. Haec Daniel quaesisse se dixit. Deinde quid audierit, continuo subiungens, Et dixit, inquit, id est, He a quo quaesierat, respondit, et dixit, Bestia quarta, quartum regnum erit in trra, quod praevalebit mnibus regnis; et manducabit omnem terram, et conculcabit eam, et concidet. Et decem cornua eius, decem reges surgent: et post eos surget alius, qui superabit malis omnes, qui ante eum fuerunt; et tres reges humiliabit, et verba adversus Altissimum loquetur: et sonetos Altissimi conteret. Et suspicabitur matare tmpora et legem: et dabitur in mana eius usque ad tempus, et tmpora, et dimidium temporis. Et iudicium sedebit, et principatum removebunt ad exterminandum et perdendum usque in finem; et regnum, et potestas, et magnitudo regum, qui sub omni celo sunt, data est sanctis Altissimi. Et regnum eius regnum sempiternum: et omnes principatus ipsi servient, et obaudient. Huc usque, inquit, finis sermonis. Ego Daniel, multum cogitationes meae conturbabant me, et forma mea immutata est super me, et verbum in corde meo conservavili0. Quatuor illa regna exposuerunt qudam Assyriorum, Persarum, Macedonum, et Romanorum. Quam vero convenienter id fecerint, qui nosse desiderant, legant presbyteri Hieronymi libxum in Danielem, satis diligenter eruditeque conscriptum. Antichristi
i Dan. 7i5-8-

CAPUT

XXIII

QUID PROPHETAVERIT DANIEL DE PERSECUTIONE ANTICHRISTI, ET DE IUDICIO DEI, REGNOQUE SANCTORUM

1. Daniel de hoc ultimo iudicio sic prophetat, ut Antichristum prius quoque venturum esse praenuntiet, atque ad aeernum regnum sanctorum perducat narrationem suam. Cum enim visione prophetica quatuor bestias significantes quatuor regna vidisset; ipsumque quartum a quodam rege superatur, qui Antichristus agnoscitur; et post haec aeternum regnum Filii hominis, qui intelligitur Christus: Horruit, inquit, spiritus meas, ego Daniel in habitudine mea, et visas capitis mei conturbabant me. Et accessi, inquit, ad unum de stantibas, et veritatem quaereham ab eo de his mnibus: et dixit mihi veritatem. Deinde, quid audierit ab illo, a quo de mnibus his quaesivit, tanquam eo sibi exponente, sic loquitur: Hae quatuor bestiae magnae, quatuor regna surgent in trra, quae auferentur, et accipient regnum sancti Altissimi: et obtinebunt illud usque in saeculurn et in usque saeculurn saeculorum. Et quarebam, inquit, diligenter de bestia quarta, quae erat differens prae omni bestia, terribilis amplias: dentes eius ferrei, et ungues eius aerei, manducan^ et comminuens, et reliquO pedibus suis conculcans: et de cornibus eius decem, quae erant in capite eius, et de altero quod ascendit, et excussit de prioribus tria: cornu illud in quo erant oculi, et os loquens magna; et visus eius maior caeteris. Vi-

1510

U CIUDAD DE DIOS

X X , 23, 2 X X , 23, 2 Bl JUICIO FINAL 1511

manos. Los que deseen percatarse de lo razonable de esta interpretacin, lean el libro del presbtero Jernimo titulado Exposicin a Daniel, escrito con gran esmero y erudicin. Al menos, nadie que lea esto, aunque cabecee al hacerlo, puede dudar que aqu se habla de la tirana del anticristo contra la Iglesia, si bien ser corta, y de su anterioridad al ltimo juicio, en que los santos recibirn el reino eterno. El contexto hace adems ver que el tiempo, los tiempos y la mitad de un tiempo significan un ao, dos aos y la mitad de un ao, o sea, tres aos y medio. Este mismo nmero lo expresa la Escritura a veces en meses. Es verdad que los tiempos parecen insinuar en latn un tiempo indefinido; pero el hebreo usa aqu el dual nmero de que carece el latn y tiene tambin el griego. Dice tiempos, pero equivale a decir dos tiempos. Confieso con franqueza que temo engaarme en la apreciacin de los diez reyes, que existirn en el Imperio romano cuando venga el anticristo. Tal vez venga ste sin pensarlo y sin que existan esos reyes. Qu sabemos si el nmero diez significa en este lugar la totalidad de los reyes que deben preceder a su venida, como el mil, el ciento, el siete y otros nmeros, que no es necesario mencionar, significan frecuentemente universalidad? 2,. El mismo Daniel se expresa as en otro pasaje: Vendr un tiempo de tribulacin cual no se ha visto desde que comenz a existir la gente sobre la tierra hasta aquel da. En aquel tiempo, tu pueblo ser salvado y todo aquel que se hallare escrito en el libro de la vida. Y muchos de los que duermen en las fosas de la tierra se levantarn, unos para la vida eterna y otros para ignominia y eterna confusin. Los sabios e intetamen adversus Ecclesiam saevissimum regnum, licet exiguo spatio temporis sustinendum, doee Dei ultimo iudicio regnum sancti accipiant sempiternum, qui vel dormitans haec legit, dubitare non sinitur. Tempus quippe et tmpora et diraidium temporis, annum unum esse et dos et dimidium, ac per hoc tres annos et semissem, etiam numero dierum posterius psito dilucescit, aliquando in Scripturis et mensium numero declaratur. Videntur enim tmpora indefinite hic dicta lingua latina: sed per dualem numerum dicta sunt, quem latini non habent. Sicut autem Graeci, ita hvinc dicuntur habere et Hebraei. Sic ergo dicta sunt tmpora, tanquam dicerentur do tmpora. Vereri me sane 'ateor, ne in decem regibus, quos tanquam decem nomines videtur inventurus Antichristus, forte fallamur, atque ita ille inopinatus adveniat, non existentibus tot regibus in orbe Romano. Quid enim si numero isto denario universtas regum significata est, post quos ille venturus est: sicut millenario, centenario, septenario significatur plerumque universitas, et alus atque alus numeris, quos nunc commemorare non est necesse? 2. Alio loco idem Daniel, Et erit, nquit, tempus tribulationis, quahs non fu.it ex quo nata est gens super terram usque ad tempus illud. Et in tempore illo salvabitur populus tuus omnis qui inventus fuerit scriptus in libro. Et multi dormientium in terrae aggere exsurgent: hi in vitam aeternam, et hi in opprobrium et in confusionem aeternam. Et intelligentes fulgebunt sicut claritas firmamenti, et ex iustis multi sicut stellae in sae-

ligentes resplandecern como la claridad del firmamento, y muchos justos brillarn eternamente como estrellas. Este lugar es muy similar a aquel otro del Evangelio en que se habla de la resurreccin de los cuerpos. Los que para el evangelista estn en los sepulcros son los que para el profeta duermen en las fosas de la tierra, o, como otros han traducido, en el polvo de la tierra. En el Evangelio se dice: saldrn, y a q u : se levantarn. Y como en el Evangelio se dijo: Los que hicieron buenas obras, a resucitar para la vida, y los que obraron mal, a resucitar para el juicio, as en este lugar se dice: Unos para la vida eterna y otros para ignominia y eterna confusin. Mas no haga pensar en la diversidad que el evangelista dijera: Todos los que estn en los sepulcros, y el profeta no diga todos, sino: Muchos de los que duermen en las fosas de la tierra, porque a veces la Escritura usa muchos por todos. As, a Abrahn se dijo: Yo te he constituido padre de muchas naciones; y en otro lugar se le dice: En tu descendencia sern benditas todas las generaciones. De esta resurreccin escribe poco despus el mismo profeta Daniel: T ven y descansa, pues an falta algn tiempo hasta la consumacin de los siglos. T descansars y resucitars para poseer tu heredad al fin de los tiempos.
cula U I . Et adlmc sententiae illi evangelicae est locus iste simillimus, de resurrectione duntaxat mortuorum corporum. Nam qui illic dicti sunt esse in monumentis, ipsi hic dormientes in terrae aggere; vel, sicut alii interpretati sunt, in terrae pulvere. Et sicut ibi, procedent, dictum est; ita hic, exsurgent. Sicut ibi, Qui bona fecerunt, in resurrectionem vitae; qui autem mala egerunt, in resurrectionem iudicii; ita et isto loco, Hi in vitam aeternam, et hi in opprobrium et in confusionem aeternam 142. Non autem diversum putetur, quod cum ibi positura sit, Omnes qui sunt in monumentis, hic non ait Propheta, Omnes; sed, Multi dormientium in terrae aggere. Ponit enim aliquando Scriptura pro mnibus multos. Propterea et Abrahae dictum est, Patrem multarum gentium posui te; cui tamen alio loco, In semine, inquit, tuo benedicentur omnes gentes 14S. De tali autem resurrectione huic quoque ipsi prophetae Danieli paulo post dicitur: Et tu veni, et requiesce: adhuc enim dies in completionem consummationis; et requiesces, et resurges in sorte tua in fine dierum*". >" Dan. 12,1-3. ua lo. 5,28.29 113 Gen. 17,5 ; 22,1$. "' Dan, 12,43,

1513

M CIUDAD DE DIOS

XX, 24, 1

XX, 2 4 , 1

El, JUICIO FINAL

1513

CAPITULO

XXIV

PROFECAS DE LOS SALMOS SOBRE EL FIN DEL MUNDO Y SOBRE EL LTIMO J U I C I O DE DLOS

1. En los Salmos se insinan muchas cosas sobre el juicio final, pero en general se habla de paso y sumariamente. Mas no me permito pasar en silencio lo que en ellos se dice clarsimamente del fin del mundo. Seor, t creaste la tierra al principio, y los cielos son obra de tus manos. Ellos perecern, mas t permanecers. Envejecern como un vestido. Los cambiars como quien cambia su capa y quedarn transformados. Mas t eres siempre el mismo y tus anos no tendrn fin. P o r qu, pues, Porfirio, que alaba la piedad de los hebreos y los felicita por adorar al gran Dios verdadero, terrible para los mismos dioses, acusa a los cristianos de extremada locura, fundado en los orculos de sus dioses, porque dicen que este mundo ha de perecer? [ 3 6 ] . He aqu que las sagradas letras de los Salmos dicen a Dios, ante quien, segn confesin de ese gran filsofo, tiemblan los mismos dioses: Los cielos son obra de tus manos y ellos perecern. Acaso, cuando perezcan los cielos, el mundo, cuya parte superior y ms firme son los cielos, no perecer? Si este sentir desplace a Jpiter, a quien el filsofo debe, segn propia confesin, este orculo en que acusa a los cristianos de excesiva credulidad, por qu no tacha de locura la sabidura de los hebreos, en cuyos libros

ms sagrados se leen estas palabras? Si, pues, esa sabidura, que tanto agrada a Porfirio que pone en boca de sus dioses elogios de la misma, ensea que los cielos han de perecer, por qu es tan vana su falacia que llega a reprobar la fe de los cristianos, entre otras verdades, el dogma del fenecimiento del mundo, ya que, si el mundo no fenece, no pueden perecer los cielos? Es verdad que en las Letras sagradas que son propiamente nuestras, y que no nos son comunes con los hebreos, es decir, en los Evangelios y en los Hechos de los Apstoles, se lee: La figura de este mundo pasa; El mundo pasa, y tambin: El cielo y la tierra pasarn. Pero estas expresiones: praeterit, transit, transibunt (pasa, p a s a r n ) , son de ordinario ms suaves que peribunt (perecern). Y en la carta del apstol San Pedro, donde dice que el mundo que exista entonces pereci inundado por el agua, es fcil entender a qu parte del mundo se refiere y cmo entiende que pereci, y a qu cielos alude, al decir que se reservarn para ser quemados por el fuego, el da del juicio y del exterminio de los hombres impos. Poco despus aade: El da del Seor vendr como ladrn, y entonces los cielos pasarn con espantoso estruendo, los elementos ardiendo se disolvern y la tierra y sus obras sern abrasadas. Y luego agrega: Pereciendo todas estas cosas, cules debis ser vosotros? Aqu puede entenderse que los cielos que perecern son los que quedan en reserva para el fuego, y que los elementos que se disolvern son los que subsisten en la parte inferior de la tierra, expuesta a tempesnorum credulitate culpatur; cur non similiter sapientiam, tanquam stultitiam, culpat Hebraeorum, in quorum libris piissimis invenjtur? Porro si in illa sapientia, quae Porphyrio tam multum placet, ut eam deorum quoque suorum vocibus praedicet, legitur celos esse perituros; cur usque adeo vana est ista fallacia, ut in fide Christianorum, vel inter caetera, vel prae caeteris hoc detestentur, quod in ea periturus creditur mundus, quo utique nisi pereunte caeli non possunt perire? Et in Litteris quidem sacris, quae proprie nostrae sunt, non Hebraeis nobisque communes, id est, in evangelicis et apostolicis libris legitur, Praeterit figura huius mundil<l: legitur, Mundus transit'": legitur, Caelum et trra transibunt ' " . Sed puto quod praeterit, transit, transibunt, aliquando mitius dicta sunt, quam peribunt. In Epstola quoque Petri apostoli, ubi aqua inundatus, qui tune erat, perisse dictus est mundus l", satis clarum est, et quae pars mundi a toto significata, et quatenus perisse dicta sit, et qui caeli repositi igni reservandi in diem iudicii et perditionis hominum impiorum. Et in eo quod paulo post at, Veniet dies Domini ut fur, in quo caeli magno mpetu transcurrent, elementa autem ardenta resolventur, et trra, et quae in ipsa sunt opera exurentur; ac deinde subiecit, His mnibus pereuntibus guales oportet vos esse? 15 possunt illi caeli intelligi perituri, quos dixit repositos igni reservandos; et ea elementa accipi arsura, quae in hac ima mundi parte subsistunt procellosa et turbulenta,
145
148

CAPUT
Is

XXIV

PSALMIS DAVIDICIS QUAE DE FINE SAECULI HUIUS ET NOVISSIMO DE1 IUDICIO PROPHETENTUR

1. Multa de iudicio novissimo dicuntur in Psalmis, sed eorum plura transeunter et strictim. Hoc tamen quod de fine huius saeculi apertissime dictura est ibi, neququam silentio praeteribo. Principio terram tu fundasti, Domine, et opera manuum tuarum sunt caeli. Ipsi peribunt, tu autem permanes: et omnes sicut vestimentum veterascent. et sicut opertorium mutabis eos, et mutabuntur; tu autem idem ipse es, et anni tui non deficientlls. Quid est quod Porphyrius, cum pietatem laudet Hebraeorum, qua magnus et verus et ipsis numinibus terribilis ab eis colitur Deus, Christianos ob hoc arguit maximae stultitiae, etiam ex oraculis deorum suorum, quod istum mundum dicunt esse periturum? Ecce in litteris pietatis Hebraeorum dicitur Deo, quem confitente tanto philosopho, etiam ipsa numina perhorrescunt, Opera manuum tuarum sunt caeli, ipsi peribunt. Numquid, quando caeli peribunt, mundus, cuius iidem caeli superior pars est tutior, non perbit? Si haec sententia Iovi displicet, cuius, ut scribit iste philosophus, velut gravioris auctoritatis orculo in christia'* P s . roi,26-aS.

i Cor. 7,31,

> 2 Petr. 3,6.


o Ibid., 10,11.

><" 1 l o . 2,17. M t . 33,35.

1514

IA CIUDAD DE DIOS

XX, 24, 1 X X , 24, 2


EL JUICIO fINAL

1515

tades y a g i t a c i o n e s . E n e l l a dijo q u e se h a l l a n los cielos en q u e e s t n s u s p e n d i d o s los a s t r o s , y q u e esos cielos, sin c o n t a r los s u p e r i o r e s , q u e d a n i n t a c t o s . Y a q u e l l o de q u e l a s e s t r e l l a s c a e r n del cielo, a m n de q u e p u e d e d r s e l e o t r o s e n t i d o m s v e r o s m i l , p r u e b a s o b r a d a m e n t e l a p e r m a n e n c i a de los cielos, si es q u e l a s e s t r e l l a s c a e r n de a l l . O es, p u e s , u n a l o c u c i n figurada, q u e es lo m s p r o b a b l e , o s u c e d e r en el cielo inferior, p e r o ms admirablemente que sucede ahora. De aqu que el p o e t a d i g a : Una estrella cae del firmamento a travs de las sombras, dejando en su carrera un reguero de luz, y fu a esconderse en el bosque de Ida. M a s , p o r lo q u e h a c e a l p a s a j e del s a l m o , p a r e c e q u e el salm i s t a n o e x c e p t a n i n g n cielo y q u e , p o r t a n t o , t o d o s p e r e c e r n , s e g n l. P o r q u e a l d e c i r : Los cielos son obra de tus manos y ellos perecern, n o d e s l i g a n i n g n cielo de l a s m a n o s de D i o s , y, p o r t a n t o , t a m p o c o lo e x c l u y e del f e n e c i m i e n t o . N o se d i g n a r n , p u e s , defender, f u n d a d o s en l a s p a l a b r a s de S a n P e d r o , a q u i e n o d i a r o n a m u e r t e , la p i e d a d de los h e b r e o s , c a n o n i z a d a p o r los o r c u l o s de sus dioses. Y t a m p o c o p r e t e n d e r q u e , c o m o el A p s t o l en su E p s t o l a t o m a la p a r t e p o r el t o d o al decir q u e el m u n d o p e r e c i p o r el d i l u v i o , y a q u e s l o p e r e c i la p a r t e i n f e r i o r con su cielo, as el s a l m i s t a t o m a b a la p a r t e p o r el t o d o al d e c i r : Ellos perecern, p u e s t o q u e per e c e r n los cielos i n f e r i o r e s . M a s , c o m o n o se d i g n a r n h a c e r esto p o r m i e d o , o a a p r o b a r el s e n t i r d e l a p s t o l S a n P e d r o o a c o n c e d e r a la l t i m a conflagracin s o l a m e n t e el p o d e r q u e in qua eosdem celos dixit esse repositos, salvis illis superioribu9, et in sua integritate manentibus, in quorum firmamento sunt sidera constituta. Nam et illud quod scriptum est, stellas de celo esse casuras l s l , praeter quod potest multo probabilius et aliter jntelligi, magis ostendit mansuros esse illos celos: si tamen stellae inde casurae sunt; cum vel trpica eit locuo, quod est CTedibiVms, -vel in isto imo celo ntirro-m sil, utque mirabilhis quam mine fit. Unde et illa Virgiliana Stella facem ducens multa cum luce cucurrit et ldaea se condidit silva 1S2. Hoc autem quod de Psalmo commemoravi, nullum caelorum videtur relinquere, quod periturum esse non dixerit. Ubi enim dicitur, Opera manuum tuarum sunt caeli, ipsi peribunt; quam nullum eorum ab opere Dei, tam nullum eorum a perditione secernitur. Non enim dignabuntur de Petri apostoli locutione, quem vehementer oderunt, Hebraeorum defender pietatem, deorum suorum oraculis approbatam; ut saltem ne totus mundus periturus esse credatur, sic a toto pars accipiatur, in eo quod dictum est, Ipsi peribunt, cum soli caeli infimi sint perituri: quemadmodum in apostlica illa Epstola a toto pars accipitur, quod diluvio perisse dictus est mundus, quamvis sola eius cum suis caelis pars ima perierit. Sed quia hoc, ut dixi, non dignabuntur, ne vel apostoli Petri approbent sensum vel tantum concedant conflagrationi
' " Mt. 24,29. > Aeneii. l.j v.694-696.

se d a al d i l u v i o , a e l l o s , q u e sostienen q u e es i m p o s i b l e que el g n e r o h u m a n o p e r e z c a p o r las a g u a s y p o r el fuego, slo les r e s t a d e c i r q u e sus dioses a l a b a r o n la s a b i d u r a de los h e b r e o s p o r q u e n o h a b a n ledo este s a l m o . 2. El s a l m o 4 9 h a b l a t a m b i n del j u i c i o final en estos t r m i n o s : Dios vendr manifiestamente, vendr nuestro Dios y no callar. El fuego arder en su presencia, y en su derredor tramar una tempestad horrorosa. Llamar arriba al cielo y a la tierra para discernir a su pueblo. Congregad ante l sus justos, los que hicieron el testamento de Dios por los sacrificios. N o s o t r o s e n t e n d e m o s esto de n u e s t r o S e o r J e s u c r i s t o , q u e vend r del cielo, c o m o e s p e r a m o s , a j u z g a r a los vivos y a los m u e r t o s . V e n d r manifiestamente a j u z g a r j u s t a m e n t e a los justos y a l o s injustos, El q u e v i n o p r i m e r o o c u l t o a ser j u z g a d o i n j u s t a m e n t e p o r los i n j u s t o s . El vendrrepitomanifiesto y no callar; es decir, h a b l a r c o m o j u e z E l , q u e v i n o o c u l t o y c a l l a n t e el j u e z c u a n d o fu c o n d u c i d o c o m o oveja al m a t a d e r o y estuvo m a n s o c o m o el c o r d e r o ante el e s q u i l a d o r , seg n v e m o s a n u n c i a d o en I s a a s y c u m p l i d o en el E v a n g e l i o . En c u a n t o al fuego y a la t e m p e s t a d , ya h e d i c h o c m o d e b e n e n t e n d e r s e al e x p l i c a r e x p r e s i o n e s s e m e j a n t e s en I s a a s [ 3 7 ] , Con estas p a l a b r a s : Llamar arriba al cielo, p u e s t o que los s a n t o s y los j u s t o s se l l a m a n con r a z n el cielo, el salmista q u i s o decir, sin d u d a , lo q u e el A p s t o l : Seremos arrebatados juntamente con ellos sobre las nubes al' encuentro de Cristo en el aire. A p r i m e r a v i s t a y s e g n l a l e t r a , c m o v a novissimae, quantum dcimus valuisse diluvium, qui nullis aquis, nullis flammis totum genus humanum posse perire contendunt: restat ut dicant, quod propterea dii eorum Hebraeam sapientiam laudaverunt, quia istum Psalmum non legerant. 2. In Psalmo etiam quadragesimo nono de iudicio Dei novissimo intelligitur dictum, Deus manifestus veniet, Deus noster, et non sebit. Ignis in conspectu eius ardehit, et in circumitu eius tempestas valida. Atlvocablt caelum sursum, et terram discernir populum suum. Congrgate Mi iustos eius, qui disponunt testamentum eius super sacrificia 1M. Hoc nos de Domino nostro Iesu Christo intelligimus, quem de celo speramus esse venturum ad vivos et mortuos iudicandos. Manifestus enim veniet nter iustos et iniustos iudicaturus inste, qui prius venit oceultus ab iniustis iudicandus iniuste. Ipse, inquam, manifestus veniet, et non sebit, id est, in VOCR iudicis evidens apparebit, qui prius cum venisset oceultus, ante iudicem siluit, quando sicut ovis ad immolandum ductus est, et sicut agmis coram tondente fuit sine voce, quemadmodum de illo per Isaiam legimus prophetatum l54 , et in Evangelio videmus impletum 13s. De igne vero et tempestate, cum in Isaiae prophetia tale aliquid tractaremus, quomodo essent haec intelligenda, iam diximus I56 . Quod vero dictum est, Advocabit caelum sursum: quoniam sancti et iusti recte caelum appellantur; nimirum hoc est, quod ait Apostolus, Simul cum illis rapiemur in nubibus in obviam Christo in aera ls7 . Nam secundum litterae superficiein, quomodo sursum
153 154 ,ss

Ps. 49,3-5. ls. 53,7. Mt. 26,63.

> C.2i. ' " i Thess. 4,iS. - -

1516

LA CIUDAD DE DIOS

XX, 24, 2

XX, 25

ffl.

JUICIO FINAL

1517

a c i t a r a r r i b a al cielo, si el cielo slo p u e d e e s t a r a r r i b a ? Si en estas p a l a b r a s : Y a la tierra para discernir a su pueblo, n i c a m e n t e se s o b r e n t i e n d e llamar, es decir, c i t a r t a m b i n a la t i e r r a sin s o b r e n t e n d e r s e arriba, el sentido, segn la recta fe, p a r e c e ser s t e : E l cielo figura a a q u e l l o s q u e h a n de j u z g a r con E l , y la t i e r r a a los q u e d e b e n ser j u z g a d o s . S e g n esto, llamar al cielo arriba n o e q u i v a l e a : Los elevar al aire, s i n o : Los subir a las sillas judiciales. E s a s p a l a b r a s : Llamar arriba al cielo, p u e d e n t e n e r este o t r o s e n t i d o : L l a m a r a l o s n g e l e s , con los q u e b a j a a j u z g a r a sus s o b e r a n o s e s t r a d o s . Y l l a m a r tambin a la tierra equivale a d e c i r a los h o m b r e s q u e d e b e n ser j u z g a d o s en la t i e r r a . M a s si c u a n d o d i c e : Y a la tierra, d e b e n s o b r e n t e n d e r s e estas dos p a l a b r a s , llamar y arriba, en cuyo caso sera ste el s e n t i d o : L l a m a r a r r i b a a l cielo y l l a m a r a r r i b a a l a t i e r r a , p i e n s o q u e n o debe e n t e n d e r s e n a d a m e j o r q u e los h o m b r e s q u e s e r n l e v a n t a d o s en el a i r e al e n c u e n t r o de C r i s t o . Y dijo cielo p o r l a s a l m a s y t i e r r a p o r los c u e r p o s . Q u significa discernir a su pueblo sino s e p a r a r p o r el j u i c i o a los b u e n o s de los m a l o s , c o m o las ovejas de los cab r i t o s ? L u e g o se d i r i g e a los n g e l e s y les d i c e : Congregad ante l sus justos, p o r q u e es i n d u d a b l e q u e u n a c t o de t a l a l c a n c e d e b e ser r e a l i z a d o p o r los n g e l e s . Y si p r e g u n t a m o s q u j u s t o s h a n de c o n g r e g a r a n t e l los n g e l e s , responde : Los que hicieron el testamento de Dios sobre los sacrificios. A esto se r e d u c e la v i d a de los j u s t o s , a h a c e r el testam e n t o de D i o s s o b r e los sacrificios. E n efecto, o l a s o b r a s de m i s e r i c o r d i a estn sobre los sacrificios, o sea, d e b e n a n t e p o n e r s e a los sacrificios, s e g n l a s p a l a b r a s d e D i o s , q u e d i c e : advocatur caelum, quasi possit esse nisi sursum? Quod autem adiunctum est, Et terram discernere popalum suum, si tantummodo subaudiatur advocabit, id est, advocabit et terram, nec subaudiatur sursum, Inmc videtur habere sensum secuitdum reclam fidem, ut caelum intelligatur in eis qui cum illo sunt iudicaturi, et trra in eis qui iudicandi sunt: ut Advocabit caelum sursum, non hic intelligamus, Rapiet in aera; sed, In iudiciarias sedes eriget. Potest et illud intelligi: Advocabit caelum sursum, Advocabit Angelos in supernis et excelsis locis, cun quibus descendat ad faciendum iudicium: Advocabit et terram, id est, homines in trra utique iudicandos. Si autem utrumque subaudiendum est, cum dicitur, et terram, id est et advocabit, et sursum: ut iste sit sensus, Advocabit caelum sursum, et terram advocabit sursum: nihil melius intelligi existimo, quam homines qui rapientur in obviam Christo in aera, sed caelum dictum propter animas, terram propter corpora. Discernere porro populum suum, quid est, nisi per iudicium separare bonos a malis, tanquam oves ab haedis? Deinde conversio sermonis ad Angelos facta est: Congrgate illi iustos eius. Proferto enim per angelicum ministerium tanta res peragenda est. Si autem quaerimus, quos iustos ei congregaturi sunt Angeli: Qui disponunt, inquit, testamentum eius super sacrificia. Haec est omnis vita iustorum, disponere testamentum Dei super sacrificia. Aut enim opera misericordiae sunt super sacrificia, id est saorificiis praeponenda, iuxta sententiam Dei di-

Quiero ms misericordia que sacrificio; o si sobre los sacrificios, d a n d o o t r o s e n t i d o a la expresin, se refiere a los sacrificios c o m o se h a c e n s o b r e la tierra, lo q u e se h a c e en la t i e r r a , las o b r a s de m i s e r i c o r d i a son los sacrificios q u e a g r a d a n a D i o s , c o m o r e c u e r d o h a b e r a p u n t a d o en el l i b r o X de esta o b r a . L o s j u s t o s c u m p l e n en estas o b r a s el t e s t a m e n t o de D i o s , p o r q u e h a c e n esas o b r a s m o v i d o s p o r l a s p r o m e s a s c o n t e n i d a s en el N u e v o T e s t a m e n t o . P o r eso ser en el l t i m o j u i c i o cuand o Cristo, c o n v o c a d o s a n t e s sus justos y p u e s t o s a su d e r e c h a , les d i r : Venid, benditos de mi Padre, a poseer el reino que os est preparado desde la creacin del mundo. Porque tuve hambre, y me disteis de comer, y lo d e m s q u e a l l se dice respecto de l a s b u e n a s o b r a s de los b u e n o s y del p r e m i o e t e r n o q u e r e c i b i r n p o r la l t i m a sentencia del j u e z .

C A P I T U L O

X X V

P R O F E C A DE M A L A Q U A S . E L J U I C I O F I N A L Y LA P U R I F I C A C I N POR LAS PENAS

El profeta Malaquas o Malaqu, llamado tambin ngel, y q u e , s e g n a l g u n o s , es el m i s m o E s d r a s , de q u i e n h a y o t r o s escritos i n c l u i d o s en el c a n o n (opinin q u e , s e g n S a n J e r n i m o , c o r r e e n t r e los h e b r e o s ) , anuncia el l t i m o j u i c i o en estos t r m i n o s : Hele, ah viene, dice el Seor Todopoderoso, y quin soportar el da de su entrada o quin podr pararse a mirarcentis, Misericordiam vol quam sacrificium 1S8 : aut si super sacrificia, in saorificiis intelligitur dictum, quomodo super terram fieri dicitur quod fit utique in trra: profecto ipsa opera misericordiae sunt sacrificia quibus placetur Deo sicut in libro huius operis dcimo me disseruisse reminiscor 159 : in quibus operibus disponunt iusti testamentum Dei, quia propter promissiones quae Novo eius Testamento continentur, haec faciunt. Unde congregatis sibi iustis suis, et ad suam dexteram constitutis, novissimo utique iudicio, dicturus est Christus, Venite, benedicti Patris mei, possidete paratum vobis regnum a constitutione mundi. Esurivi enim, et dedistis mihi manducare l 0 ; et caetera quae ibi proferuntur de bonorum operibus bonis, et de eorum praemiis sempiternis per ultimam sententiam iudicantis. CAPUT XXV

D E PROPHETIA MALACHIAE QA DEI IUDICIUM ULTIMUM DECLARATDR, ET QUORUMDAM DICITUR PER PURIFICATORIAS POENAS FACIENDA MUNDATIO

Propheta Malachias, sive Malachi, qui et ngelus dictus est, qui etiam Esdras sacerdos, cuius alia in canonem scripta recepta sunt, ab aliquibus creditur (nam de illo hanc esse Hebraeorum opinionem dicit Hieronymus 1 6 1 ), iudicium novissimum prophetat, dicens: Ecce venit, dicit Dominus
158

Os. 6,6. 5" C.6 et alibi.

Mt 25,34. ' Prooem. in

Mal.

XX, 25 1518
l-A CIUDAD DE DIOS

Vi. J U I C I O FIN AI,

1519

XX, 25

lo? Porque l entra como juego ardiente v como hierba de los bataneros. Y se sentar a fundir y a pulir el oro y la plata y purificar a los hijos de Lev y los acrisolar como al oro y a la plata, y ellos ofrecern al Seor vctimas en justicia. El sacrificio de Jud y de Jerusaln ser grato al Seor, como otrora en los primeros aos. Yo me acercar a vosotros para, juzgar y ser testigo contra los hechiceros, los adlteros y los perjuros, y contra los que defraudan al jornalero su salario, oprimen con violencia a las viudas, maltratan a los pupilos, hacen injusticia al extranjero y no temen mi nombre, dice el Seor omnipotente. Yo soy el Seor, vuestro Dios, y yo no cambio. Estas palabras manifiestan, a mi parecer, con claridad que en aquel juicio habr para algunos penas purgatorias [ 3 8 ] . Qu otra cosa cabe entender en lo que sigue: Quin soportar el da de su entrada o quin podr pararse a mirarlo? Porque l entra como fuego ardiente y como hierba de los bataneros. Y se sentar a fundir y a pulir el oro y la plata y purificar a los hijos de Lev y los acrisolar como al oro y a la plata. Isaas dice algo parecido: Limpiar el Seor las inmundicias de los hijos y de las hijas de Sin y purificar su sangre mediante el soplo del juicio y el espritu del fuego. Esto es as, a no ser que quiera alguien decir que son purificados de sus inmundicias y acrisolados cuando los malos sean separados de ellos por el juicio penal y que la separacin y condenacin de stos es la purificacin de los otros, porque en adelante ya no vivirn en confusa mezcla. omnipotens: et quis sustinebit diem introitus eius, aut quis ferr poterit ut aspiciat eum? Quia ipse ingreditur quasi ignis conflatorii, et quasi herba lavantium: et sedebit conflans, et emundans, sicut aurum et sicut argentum, et emundabit filios Levi, et fundet eos sicut aurum et argntum: et erunt Domino offerentes hostias in iustitia. Et placebit Domino sacrificium luda et lerusalem, sicut diebus pristinis, et sicut annis prioribus. Et accedam ad vos in iudicio, et ero testis velox super malficos, et super adlteros, et super eos qui iurant in nomine meo mendaciter, et qui fraudant mercedem mercenario, et opprimunt per potentiam viduas. et percutiunt pupillos, et pervertunt iudicium advenae et qui non timent me, dic.it Dominus omnipotens. Quoniam ego Dominus Deus vesler, et non mutor 162. Ex his quae dicta sunt, videtur evidentius apparere in illo iudicio quasdam quorumdam purgatorias poenas futuras. Ubi enim dicitur. Quis sustinebit diem. introitus eius, aut quis ferr poterit ut aspiciat eum? Quia ipse ingfeditur quasi ignis conflatorii, et quasi herba lavantium: et sedebit conflans, et emundans, sicut aurum et sicut argentum. et emundabit filios Levi, et fundet eos sicut aurum et argentum; quid aliud intelligendum est? Dicit tale aliquid et Isaas: Lavabit Dominus sardes filiorum et filiarum Sion, et sanguinem emundabit de medio eorurn spiritu iudicii et spiritu combustionis 163. Nisi forte sic eos dicendum est emundari a sordibus, et eliquari quodammodo, eum ab eis mali per poenale iudicium separantur, ut illorum segregado atque damnatio purgatio st
162 163

Luego aade: Y purificar a los hijos de Lev y los acrisolar como al oro y a la plata, y ellos ofrecern al Seor vctimas en justicia. Y el sacrificio de Jud y de Jerusaln ser grato al Seor, Indica con esto que esos mismos que sern purificados sern despus gratos al Seor por los sacrificios de justicia y que sern as purificados de su injusticia, que motivaba el desagrado de Dios. Una vez purificados, sern vctimas de una justicia bien colmada. Pueden acaso ofrecer a Dios algo ms aceptable que sus mismas personas? Esta cuestin sobre las penas purgatorias la remito a lugar ms oportuno, para hablar de ella ms a fondo. Por los hijos de Lev, de Jud y de Jerusaln es preciso entender la Iglesia de Dios, compuesta no slo de los hebreos, sino tambin de otras naciones. Y adems no tal cual es al presente, donde, si dijremos que no tenemos pecado, nos engaamos a nosotros mismos y la verdad no est en nosotros, sino cual ser entonces, purificada por el juicio final como la parva por el viento. Entonces, ya purificados por el fuego los que tienen necesidad de esta purificacin, no ofrecer ya nadie sacrificios por sus pecados. Porque, sin duda, todos los que as ofrecen son reos de pecados y ofrecen sacrificios para alcanzar la remisin. Y la alcanzarn una vez que hayan sacrificado y Dios haya aceptado su sacrificio. istorum, quia sine taliiim de caetero permixtione victuri sunt. Sed eum dicit, Et emundabit filios Levi, et fundet eos sicut. aurum et argentum, et erunt Domino offerentes hostias in iustitia, et placebit Domino sacrificium luda et lerusalem, utique ostendit eos ipsos, qui emundabuntur, deinceps in sacrificiis iustitiae Domino esse placituros, ac per hoc ipsi a sua iniustitia mundabuntur, in qua Domino displicebant. Hostiae porro in plena perfectaque iustitia, eum mundati fuerint, ipsi erunt. Quid enim acceptius Deo tales offerunt, quam se ipsos? Verum ista quaestio de purgatoriis poenis, ut diligentius pertractetur, in tempus aliud differenda est. Filios autem Levi et luda et lerusalem, psam Dei Ecclesiam debemus accipere, non ex Hebraeis tantum, sed ex aliis etiam gentibus congregatam: nec talem, qualis nunc est, ubi si dixerimus quia 1M peccatum non habemus, nos ipsos seducimus, et ventas in nobis non est : sed qualis tune erit, velut rea per ventilationem, ita per iudicium purgata novissimum; eis quoque igne mundatis, quibus talis mundatio necessaria est; ita ut nullus omnino sit qui offerat sacrificium pro peccatis suis. Omnes enim qui sic offerunt, profecto in peccatis sunt, pro quibus dimittendis offerunt, ut eum obtulerint, acceptumque Deo fuerit, tune, dimittantur.
104

i l o . i,8.

M a l . 3,i-6. I s . 4,4.

1520

CIUDAD DE DIOS

X X , 26, 1

XX, 26, 2

U, JUICIO FINAL

1521

C A P I T U L O

X X V I
DIOS

S A C R I F I C I O S QUE OFRECERN L O S SANTOS A

1. D i o s , q u e r i e n d o m o s t r a r q u e su C i u d a d n o e s t a r imp l i c a d a en tales c o s t u m b r e s , dijo q u e los h i j o s d e Lev ofrec e r n l o s sacrificios e n j u s t i c i a . Y , p o r t a n t o , n o en p e c a d o ni p o r el p e c a d o . P o r e n d e , p u e d e c o n c l u i r s e d e lo q u e s i g u e : Y el sacrificio de Jud y de Jerusaln ser grato al Seor, como otrora en los primeros aos, q u e los j u d o s se p r o m e t e n v a n a m e n t e el t i e m p o de los sacrificios c o n f o r m e s a la ley d e l A n t i g u o T e s t a m e n t o . E n t o n c e s ofrecan v c t i m a s n o en j u s t i c i a , s i n o e n p e c a d o , p u e s l a s ofrecan p r i n c i p a l y p r i m o r d i a l m e n t e p o r l o s p e c a d o s . E s t o es t a n v e r d a d , q u e el m i s m o s a c e r d o t e , del cual d e b e m o s p r e s u m i r q u e e r a m s j u s t o q u e los d e m s , a c o s t u m b r a b a , segn el m a n d a t o d e D i o s , a ofrecerlas p r i m e r o p o r s u s p e c a d o s y d e s p u s p o r los d e l p u e b l o . E s p r e c i s o , p u e s , e x p l i c a r el s e n t i d o de estas p a l a b r a s : Como en los das antiguos y en los primeros aos. T a l vez se r e f i e r a n a l t i e m p o en q u e los p r i m e r o s h o m b r e s e s t a b a n en el p a r a s o . Y e r a entonces p r e c i s a m e n t e c u a n d o , en e s t a d o de p u r e z a y de integ r i d a d , exentos de t o d a m a n c h a y de t o d o p e c a d o , se ofrecan ellos m i s m o s a D i o s c o m o h o s t i a s p u r s i m a s . P e r o desde q u e f u e r o n a r r o j a d o s d e a l l p o r su d e s o b e d i e n c i a y la n a t u r a l e z a h u m a n a fu c o n d e n a d a en ellos, a e x c e p c i n d e l M e d i a d o r y d e a l g u n o s n i o s d e s p u s d e l b a u t i s m o , nadie est exento de pe-

codocomo est e s c r i t o , ni el nio que no tiene ms que un da de vida. R e p l i c a r a l g u n o q u e p u e d e decirse c o n r a z n q u e ofrecen sacrificios en j u s t i c i a l o s q u e l o s ofrecen c o n fe, p u e s q u e el justo vive de la fe, a u n q u e se e n g a e a s m i s m o si dice q u e est e x e n t o d e p e c a d o . E n este caso n o d i r q u e vive de la fe. D i r a c a s o a l g u n o q u e el t i e m p o d e l a fe d e b e i g u a l a r s e a a q u e l fin en q u e s e r n p u r i f i c a d o s p o r el fuego d e l l t i m o j u i c i o l o s q u e ofrezcan sacrificios en j u s t i c i a ? Y , p o r consig u i e n t e , p u e s t o q u e es p r e c i s o c r e e r q u e , d e s p u s d e esa p u r i ficacin, los j u s t o s n o t e n d r n y a n i n g n p e c a d o , este t i e m p o , en c u a n t o a c a r e c e r de p e c a d o , n o p u e d e c o m p a r a r s e a n i n g u n o o t r o , a n o s e r a q u e l en q u e l o s p r i m e r o s h o m b r e s v i v i e r o n en el p a r a s o u n a v i d a feliz e i n o c e n t e a n t e s de l a p r e v a r i c a c i n . P u e d e m u y b i e n , p o r t a n t o , d a r s e este s e n t i d o a l a s r e f e r i d a s p a l a b r a s : Como en los das antiguos y en los primeros aos. T a m b i n I s a a s , d e s p u s d e l a p r o m e s a de u n cielo n u e v o y d e u n a t i e r r a n u e v a , e n t r e o t r a s a l e g o r a s e i m g e n e s enigmticas sobre la beatitud de los santos, que n o hemos expuesto p a r a e v i t a r l a p r o l i j i d a d , d i c e : Los das de mi pueblo sern como los das del rbol de la vida. Q u i n q u e h a y a o j e a d o las S a g r a d a s L e t r a s i g n o r a d n d e p l a n t D i o s el r b o l d e l a vida, de c u y o fruto f u e r o n p r i v a d o s l o s p r i m e r o s h o m b r e s c u a n d o su d e s o b e d i e n c i a los a r r o j d e l p a r a s o y D i o s p u s o en t o r n o a l r b o l u n a g u a r d i a g n e a y t e r r i b l e ? 2 . Q u i z a l g u i e n s o s t e n g a q u e l o s d a s d e l r b o l de l a v i d a praevaricationis causa inde dimissi sunt, atque humana in eis natura damnata est, excepto uno Mediatore, et post lavacrum regenerationis quibusque adhuc parvulis, Nenio mundus a sorde, sicut scriptum est, nec infans, cuius est vita unius diei super terram l6 . Quod si respondetur, etiam eos mrito dici posse offerre hostias in iustitia, qui offerunt in fide; lustus enim ex fide vivit1"; quamvis se ipsum seducat, si dixerit se peccatum non habere 1 6 8 ; et ideo non dicat, quia ex fide vivit: numquid dicturus est quispiam hoc fidei tempus illi fini esse coaequandum, quando igne iudicii novissimi mundabuntur, qui offerant hostias in iustitia? Ac per hoc quoniam post talem mundationem nullum peccatum iustos habituros esse credendum est, profecto illud tempus, quantum attinet ad non habere peccatum, nulli tempori comparandum est, nisi quando primi homines in paradiso ante praevaricationem innocentissima felictate vixerunt. Recte itaque intelligitur hoc significatum esse, cum dictum est, Sicut diebus pristinis, et sicut annis prioribus. Nam et per Isaiam posteaquam caelum novum et trra nova promissa est, nter caetera, quae ibi de sanctorum beatitudine per allegorias et aenigmata exsequitur, quibus expositionem congruam reddere nos prohibuit vitandae longitudinis cura, Secundum dies, inquit, ligni vitae erunt dies populi mei16s. Quis autem sacras Latieras attigit, et ignorat ubi Deus plantaverit lignum vitae, a cuius cibo separatis illis hominibus, quando eos sua de paradiso eiecit iniquitas, eidem ligno circumposita est ignea terribilisque custodia? 2. Quod si quisquam illos dies ligni vitae, quos commemoravit pro1BS " Inh 14,4, sec. LXX 1 lo. i,8
1,1

CAPUT

XXVI

D E SACRIFICI1S QUAE SANCTI OFFERENT E O SIC PLACITURA, QOMODO IN DIERUS PRISTINIS ET ANNIS PRIORIBUS PLACUERUNT

1. Volens autem Deus ostendere civitatem suam tune in ista consuetudine non futuram, dixit filios Levi oblaturos hostias in iustitia: non ergo in peccato, ac per hoc non pro peccato. Unde intellig potest in eo quod secutus adiunxit, atque ait, El placebit Domino sacrificium luda el erusalem, sicut diebus pristinis, et sicut annis prioribas, frustra sibi ludaeos secundum legem veteris Testaraenti sacrificiorum suorum praeterita tmpora polliceri. Non enim tune in iustitia, sed in peccatis hostias offerebant, quando pro peccatis praecipue ac primitus offerebant, usque adeo ut sacerdos ipse, quem debemus utique credere caeteris fuisse iustiorem, secundum Dei mandatum soleret primum pro suis offerre peccatis, deinde pro populi 1 6 ! . Quapropter exponere nos oportet quomodo sit accipiendum quod dictum est, Sicut diebus pristinis, et sicut annis prioribus. Fortassis enim tempus illud commemorat, quo primi homines in paradiso fuerunt. Tune enim puri atque integri ab omni sorde ac labe peccati se ipsos Deo mundissimas hostias offerebant. Caeterum ex quo commissae i " Lev. i,6; Hebr. 7,27.

Rom. 1,17.

" a. 65,*,

1522

1,A CIUDAD DE D I O S

XX, 26, 2 XX, 27 BL JUICIO FINAL 1523

a ([lie alude el profeta son los das de la Iglesia, que ahora corren, y que es Cristo el llamado j)or el profeta rbol de la vida. Porque es la Sabidura de Dios de la que dice Salomn: Es rbol de vida para todos los que la abrazan. Y quiz defiendan tambin que los primeros hombres no vivieron algunos aos en el paraso, del que fueron despedidos tan pronto, que no engendraron all hijo alguno, y que por esta razn no pueden referirse a ese tiempo las palabras comentadas: Como en los das antiguos y en los primeros aos. Paso por alto este punto para no verme obligado a entrar en una discusin demasiado larga, con el fin de que la manifestacin de la verdad confirme a sos en su creencia. Se me ocurre, adems, otro sentido que me impide creer que los das antiguos y los primeros aos de los sacrificios carnales fueron prometidos por el profeta como un don excepcional. Las vctimas de la antigua Ley, que deban ser, por prescripcin, un cordero inmaculado y sin defecto, representaban a los hombres santos, exentos de todo pecado. Y as slo ha existido Cristo. Despus del juicio, los que hayan sido dignos de purificacin habrn sido ya purificados por el fuego, y los santos ya no tendrn pecado y se ofrecern a s mismos en justicia como hostias inmaculadas y sin mancilla. Entonces sern como en los das antiguos y en los primeros aos, cuando se ofrecan vctimas inmaculadas en figura de las futuras. La pureza que figuraban los cuerpos de los animales inmaculados ser entonces realidad en la carne y en el alma inmortal de los santos.

3. L u e g o , d i r i g i n d o s e a l o s q u e son d i g n o s , n o de p u r i ficacin, s i n o d e c o n d e n a c i n , les d i c e : Y me acercar a vosotros para juzgar y ser testigo pronto contra los hechiceros, los adlteros, etc. Y , e n u m e r a d o s l o s c r m e n e s c o n d e n a b l e s , a g r e g a : Porque yo soy el Seor, vuestro Dios, y yo no cambio. C o m o si d i j e r a : A u n q u e os c a m b i e en p e o r e s v u e s t r a c u l p a y en m e j o r e s m i g r a c i a , y o n o c a m b i o . D i c e q u e l s e r testigo p o r q u e en su j u i c i o n o n e c e s i t a r testigos, y q u e ser testigo p r o n t o , b i e n p o r q u e v e n d r d e r e p e n t e y de i m p r o v i s o , y su j u i c i o s e r r p i d o y sin e s p e r a r s e t a n p r e s t o , b i e n p o r q u e c o n v e n c e r l a s c o n c i e n c i a s sin n e c e s i d a d de m u c h a s p a l a b r a s . Las preguntas al impocomo est escritoversarn sobre sus pensamientos. Y , c o m o dice el A p s t o l , los pensamientos de los hombres lo acusarn o excusarn el da en que Dios juzgar los secretos de los corazones por Jesucristo, segn mi Evangelio. E s t e s e n t i d o p u e d e a p l i c a r s e t a m b i n a eso de q u e D i o s ser testigo p r o n t o , p u e s t r a e r a l a r e c o r d a c i n en u n i n s t a n t e h e c h o s s u s c e p t i b l e s de c o n v e n c e r y c a s t i g a r l a s conciencias. C A P I T U L O
LA SEPARACIN DE L O S DUEOS

X X V I1
Y DE L O S MALOS FINAL * S U

REPERCUSIN

EN E L J U I C I O

El texto o u e he a d u c i d o s o m e r a m e n t e del m i s m o profeta en el l i b r o X V I I I a p r o p s i t o d e o t r o p u n t o dice r e l a c i n al 3. Deinde propter eos qui non mundatione, sed damnatione sunt digni, Et accedam, inquit, ad vos in iudicium, et ero testis velox super malficos et super adlteros, et caetera, quibus damnabilibus enumeratis criminibus addidit, Quoniam ego Dominus Deas vester, et non mutor: tanquam diceret, Cum vos mutaverit et in deterius culpa vesta, et in melius gratia mea, ego non mutor. Testem vero se dicit futurum, quia in iudicio suo non indiget testibus: eunique velocem, sive quia repente venturus est, eritque iudicium ipso inopinalo eitis adventu celerrimum, quod tardissimum 'videbatur; sive quia ipsas convincet sine ulla sermonis prolixitate conscientias. In cogitationibus enim, sicut scriptum est, impii interrogado erit171. Et Apostolus, Cogitationibus, inquit, aecusantibus, vel etiam excusantibus in die qua iudicabit Deus oceulta hominum, secundum Evangelium meum per Iesum Christum 17! . Etiam sic ergo Dominus futuras testis inlelligendus est velox, cum sine mora revocaturus est in memoriam, mide con vinca t puniatque conscientiam. CAPUT XX V11

pheta Isaias, istos qui nunc aguntur Ecclesiae Christi dies esse contendit, ipsumque Christum lignum vitae prophetice dctum, quia ipse est Sapientia Dei, de qua Salomn ait, Lignum vitae est mnibus amplectentibus eaml7; nec annos egisse aliquos in paradiso illos primos nomines, unde tam cito eiecti sunt, tit nullum ibi gignerent filium: et ideo non posse illud tempus intelligi in eo quod dictum est, Sicut diebus pristinis, et sicut annis prioribus: istam praetereo quaestionem, ne cogar (quod prolixum est) cuneta discutere, ut aliquid horum veritas manifestata confirme!. Video quippe alterum sensum, ne dies prstinos et annos priores carnalium sacrificiorum nobis pro magno muere per Prophetam promissos fuisse credamus. Hostiae namque illae veteris Legis in quibusque pecoribus immaculatae ac sine ullo prorsus vitio iubebantur offerri, et signiicabant homines sanctos, qualis solus inventus est Christus, sine ullo omnino peccato. Proinde quia post iudicium, cun fuerint etiam igne mundati qui eiusmodi mundatione sunt digni, in mnibus sanctis nullum nvenietur omnino peccatum, atque ita se ipsos offerent in iustitia, ut tales hostiae omni modo immaculatae ac sine ullo vitio sint futurae, erunt proferto sicut pristinis diebus et sicut annis prioribus, quando in umbra huius rei futurae mundissimae offerebantur hostiae. Haec erit namque munditia tune in immortali carne ac mente sanctorum, quae figurabatur in illarum corporibus hostiarum.
,ro

1>E SEJ'AHATIONE HONORUM ET M A L O R U M , PER Q U A M NOVISSIMI 1UD1CT1 MSCKETIO DECLARATUR

Prov. 3,iS.

llhid etiam, quod aliud agens in octavo dcimo libro ex isto propheta posui " 3 , ad iudicium novissimum pertinet, ubi ait: Erunt mihi, dicit Do171
172

Sap. i,9.
R o m . 2,15.16.

173

C.35, fine.

1524

LA CIUDAD DE DIOS

'

X X , 28

j u i c i o final. H e a q u el p a s a j e : Ellos sern mi heredad, dice el Seor omnipotente, el da en que yo obrar y los escoger como un padre escoge a un hijo obediente. Vosotros os convertiris y conoceris la diferencia que hay entre el justo y el pecador y entre el que sirve a Dios y el que no lo sirve. Porque he aqu que llegar el da como un horno ardiente y los consumir. Todos los extraos y todos los pecadores sern como estopa, y el da que se aproxima los abrasar, dice el Seor todopoderoso, y no dejar en ellos raz ni ramas. Mas para vosotros, los que temis mi nombre, nacer el sol de justicia y hallaris la salud en sus alas. Saldris fuera saltando como corderillos fuera del redil, y hollaris a los impos, y sern ceniza bajo vuestros pies, dice el Seor omnipotente. Cuando esta diferencia de p r e m i o s y de p e n a s q u e d i s t i n g u e a los j u s t o s de los p e c a d o r e s , y q u e n o se n o t a b a j o el sol en la v a n i d a d de la v i d a p r e s e n t e , a p a r e z c a b a j o el sol de j u s t i c i a q u e b r i l l a r en la v i d a f u t u r a , e n t o n c e s s e r el j u i c i o n u n c a a n t e s visto. C A P I T U L O X X V I I I

X X , 28

EL JUICIO FINAL

1525

I N T E R P R E T A C I N E S P I R I T U A L D E LA L E Y DE M O I S S

E l m i s m o p r o f e t a a a d e : Acordaos de la ley que yo he dado a Moiss, mi siervo, para lodo Israel en Horeb. R e c u e r d a con m u c h a o p o r t u n i d a d los m a n d a m i e n t o s de D i o s , d e s p u s de h a b e r p u e s t o de relieve la e n o r m e diferencia q u e h a b r e n t r e minas omnipotens, in die qua ego faci in acquisitionem, et eligam eos sicut eligit homo filium suum qui servit ei: et convertemini, et videbitis quid sit nter iustum et iniquum, et nter servientem Deo et eum qui non servit ei. Quia ecce dies venit ardens sicut clibanus, et comburet eos, et erunt omnes alienigenae, et universi qui faciunt iniquitatem, stpula: et succendet eos dies veniens, dicit Dominus omnipotens: et non relinquetur in eis radix, eque ramus. Et orietur vobis, qui timetis nomen meum, sol iustitiae, et sanitas in pennis eius; et egrediemini, et salietis sicut vituli de vinculis relaxati: et conculcabitis iniquos, et erunt cinis sub pedibus vestris, dicit Dominus omnipotens17i. Haec distantia praemiorum atque poenarum justos dirimens ab iniustis, quae sub isto sol in huius vitae vanitate non cernitur, quando sub illo sol iustitiae in illius vitae manifestatione clarebit, tune proferto erit iudicium quale nunquam fuit. CAPUT XXVIII

los o b s e r v a n t e s de l a ley y l o s m e n o s p r e c i a d o r e s de la m i s m a . L l e v a b a , a d e m s , o t r a i n t e n c i n , y e r a e n s e a r a e n t e n d e r esp i r i t u a l m e n t e l a ley y a h a l l a r en e l l a a Cristo, el j u e z q u e d e b e h a c e r la d i s t i n c i n e n t r e los b u e n o s y los m a l o s . N o en v a n o dijo el S e o r a los j u d o s : Si creyereis a Moiss, me creerais a m, pues de m escribi l. P o r e n t e n d e r c a r n a l m e n t e l a ley y d e s c o n o c e r q u e l a s p r o m e s a s t e r r e n a s de ella son figuras de l a s celestiales, caen en t a l e s d i s l a t e s , q u e se a t r e v e n a d e c i r : Es una locura servir a Dios. Qu provecho hemos sacado de guardar sus mandamientos y de andar suplicantes en presencia del Seor omnipotente? Ahora llamamos dichosos, y con razn, a los extraos, y todos los inicuos triunfan en la vida. E s t a s m u r m u r a ciones h a n f o r z a d o en cierto m o d o al p r o f e t a a a n u n c i a r el j u i c i o final, en el q u e l o s m a l o s n o s e r n d i c h o s o s n i s i q u i e r a con u n a d i c h a falsa, s i n o q u e a p a r e c e r n d e s g r a c i a d o s a t o d a s luces, y los b u e n o s n o e s t a r n sujetos a m i s e r i a a l g u n a , ni t e m p o r a l s i q u i e r a , sino q u e g o z a r n de u n a felicidad e t e r n a y g l o r i o s a . A l g o s e m e j a n t e h a b a d i c h o a n t e s al referir o t r o s c h i s m e s : El hombre que obra mal, se es bueno a los ojos del Seor y stos le son aceptos. E s t a s m u r m u r a c i o n e s c o n t r a D i o s son fruto, c o m o d i g o , de la i n t e r p r e t a c i n c a r n a l de la ley de M o i s s . P o r eso el salm i s t a , en el s a l m o 72, dice q u e t e m b l a r o n sus p i e r n a s y q u e dio p a s o s en falso, p o r q u e t u v o celos de los p e c a d o r e s al v e r l a p a z de q u e gozan. Y e n t r e o t r a s cosas d i c e : Cmo lo sabe Dios? Tendr de ello conocimiento el Altsimo? servatores legis contemptoresque discrimen; simul etiam ut discant legem spiritualiter intelligere, et inveniant in ea Christum, per quem iudicem facienda est nter bonos et malos ipsa discretio. Non enim frustra idem Dominus ait Iudaeis, Si crederetis Moysi, crederetis et mihi; de me enim Ule scripsit176. Carnaliter quippe accipiendo legem. et eius promissa terrena rerum caeleslium figuras esse nescientes, in illa murmura corruerunt, ut dicere auderent, Vanus est qui servit Deo: et quid amplias, quia custodivimus mandata eius, et quia ambulavimus supplices ante faciem Domini omnipote.ntis? Et nunc nos beatos dicimus alenos, et aedificantur omnes qui faciunt iniquitatem "7. Quibus eorum verbis quodammodo propheta compulsus est novissimum praenuntiare iudicium, ubi mali neo saltem falso sint beati, sed apertissime appareant miserrimi; et boni nulla temporali saltem miseria laborent, sed clara ac sempiterna beatitudine perfruantur. Dixerat quippe istorum talia quaedam verba etiam superius dicentium, Omnis qui facit malum, bonus est in conspectu Domini, et tales ei placent178. Ad haec, inquam, contra Deum murmura pervenerunt, legem Moysi accipiendo carnaliter. Unde et Ule in Psalmo septuagsimo secundo, pene commotos dicit fuisse pedes suos, et effusos gressus suos, utique in lapsum, quia zelavit in peccatoribus, pacem peccatorum intuens; ita ut nter caetera diceret, Quomndo scivit Deus, et si est scientia in
176 177
1 7 9

DE LEGE MOYSI SPIRITUALITER INTELLIGENDA, NE IN OAMNABILIA MURMURA CARNALIS SENSUS INCURRAT

Quod vero subiungit idem propheta, Mementote legis Moysi serv mei, quam mandavi ei in Choreb ad omnem Israel175; praecepta et iudicia opportune commemorat, post deolaratum tam magnum futurum nter ob171 iri

Mal. 3,17.18; 4,1-3. Mal. 4,4.

lo. 5,46. Mal. 3,14 et i;.


Ibid., ?,i7:--:-

:
-

1526

L A CIUDAD DE DIOS

XX, 29

XX, 29

th

JUICIO

FINAL

1527

Y tambin: He justificado acaso en vano mi corazn y lavado mis manos entre inocentes? Tratando de resolver esta dificilsima cuestin que se presenta al ver a los Buenos miserables y a los malos dichosos, aade: Difcil me ser comprender esto hasta que entre en el santuario de Dios y conozca el fin de cada uno. En el ltimo juicio no ser as. Las cosas aparecern de muy distinta manera cuando se manifieste la felicidad de los justos y la miseria de los pecadores. C A P I T U L O
LA

XXIX

VENIDA DE ELIAS ANTES DEL JUICIO

Y despus de haberles advertido que se acordaran de la ley de Moiss, previendo que estaran an mucho tiempo sin entenderla espiritualmente, como se debe, agreg: Yo os enviar a Elias Tesbite antes que venga el da grande y luminoso del Seor, que convertir el corazn del padre hacia el hijo y el corazn del hombre hacia su prjimo por temor a que, en viniendo, destruya toda la tierra. Es una creencia muy extendida y arraigada en el corazn de los fieles que al fin del mundo, antes del juicio, los judos creern en el verdadero Mesas, es decir, en nuestro Cristo, gracias al grande y admirable profeta Elias, que les explicar la ley. No carece de fundamento la esperanza de que vendr antes de la venida del Juez y Salvador, puesto que es razonable la creencia de que an vive ahoAltissimo? diceret etiam, Numquid vane iustificavi cor meum, et lavi in innocentibus manus meas? Ut autem solveret hanc difficillimara quaestionem, quae fit, cum videntur boni esse miseri, et felices mali: Hoc, inquit, labor est ante me, doee introeam in sanctuarium Del, et intelligam in novissima"*. ludido quippe novissimo non sic erit: sed in aperta iniquorum miseria, et aperta felicitate iustorum, longe quam nunc est aliud apparebit. C A P LT
DE

ra. Es cierto, dado el testimonio claro y evidente de las santas Escrituras, que fu arrebatado en un carro de fuego. En viniendo, expondr espiritualmente la ley, entendida todava carnalmente por los judos. Y convertir el corazn del padre hacia el hijo, es decir, el corazn de los padres hacia sus hijos, pues los Setenta han usado el singular por el plural. El sentido es ste: que los hijos, los judos, entiendan la ley como la entendieron los padres, los profetas, entre los que se contaba Moiss. As, el corazn de los padres se convertir hacia los hijos, llamando los padres a los hijos a su modo de interpretar la ley. Y el corazn de los hijos hacia sus padres, asintiendo stos a lo que sintieron aqullos. En lugar de esto, los Setenta dijeron: Y el corazn del hombre hacia su prjimo, pues no hay nadie ms prjimo que los padres y los hijos. Quiz a estas palabras de los Setenta, que han interpretado la Escritura como profetas, pueda drseles otro sentido ms elevado. Segn l, Elias convertir el corazn del Dios Padre hacia el Hijo, no haciendo, claro est, que el Padre ame al Hijo, sino enseando a los judos que, como el Padre ama al Hijo, as ellos amen al Cristo, que es nuestro Cristo, a quien antes haban odiado. En efecto, Dios, segn los judos, en nuestro tiempo tiene apartado su corazn de nuestro Cristo. Y Dios, para ellos, convertir su corazn hacia el Hijo cuando, trocado el corazn de ellos, vean el amor del Padre al Hijo. En lo siguiente : Y el corazn del hombre liada su prjimo, es decir, que Elias convertir tambin el corazn del hombre hacia su prjimo, qu mejor puede entenderse que decir que convertir el corazn del hombre hacia Cristo-hombre? Porque Cristo, toris non immerito speratur esse venturus: quia etiam nunc vivere non immerito creditur. Curru namque gneo raptus est de rebus humanis, quod evidentissime sancta Scriptura testatur 1 ". Cum venerit ergo, exponendo legem spiritualiter, quam nunc Iudaei camaliter sapiunt, convertet cor patris ad filium, id est, cor patrum ad filios: singularem quippe pro numero plurali interpretes Septuaginta posuerunt. Et est snsus, ut etiam filii sic intelligant legem, id est Iudaei, quemadmodum patres eam intellexerunt, id est Prophetae, in quibus erat et ipse Moyses. Sic enim cor patrum convertetur ad filios, cum intelligentia patrum perducetur ad intelligentiam filiorum; et cor filiorum ad paires eorum, dum in id quod genserunt illi, consentient et isti: ubi Septuaginta dixerunt, et cor hominis ad proximum suum. Sunt enim inter se valde proximi patres et filii. Quanquain in verbis Septuaginta interpretum, qui prophetice interpretati sunt, potest sensus alius idemque electior inveniri; ut intelligatur Elias cor Dei Patris conversurus ad Filium: non utique agendo ut Pater diligat Filium, sed docendo quod Pater diligat Filium; ut et Iudaei, quem prius oderant, diligant eumdem, qui noster est Christum. Iudaeis enim nunc aversum cor habet Deus a Christo nostro, quia hoc putant. Eis ergo tune cor eius convertetur ad Filium, cum ipsi converso corde didicerint dilectionem Patris in Filium. Quod vero sequitur, et cor hominis ad proximum suum, id est, convertet Elias et cor hominis ad proximum suum; quid
1,1

XXIX

ADVENTU E H A E ANTE IUDIC1UM, CUIUS PRAEDICATIOiNE S C R I P T U R A R T I M SECRETA RESERANTE, IDAEI COJJVERTENTUR AD C H R I S T U M

Cum autem admonuisset, ut meminissent legis Moysi: quoniam praevidebat eos multo adhuc tempore non eam spiritualiter, sicut oportuerat, accepturos, continuo subiecit: Et ecce ego mittam vobis Eliam Thesbiten, antequam venial dies Domini magnas et Mus tris, qui convertet cor patris ad filium, et cor hominis ad proximum suurn, ne forte veniens percutiam terram penitus ". Per hunc Eliam magnum mirabilemque prophetam expsita sibi.lege, ultimo tempore ante iudicium, Iudaeos in Christum verum, id est, in Christum nostrum esse credituros, celeberrimum est in sermonibus cordibusque fidelium, Ipse quippe ante adventum iudcis Salva17 J

' P s . 72,11.13.16.17. "" M a l . 4,5.6, s e o L X X .

4 Ree. a,n.

1620

L A CIUDAD DE DIOS

XX, 8 0 , 1 XX, 30, 2 El, JUICIO INAI, 1529

.siendo nuestro Dios en la forma de Dios, tomando la forma de siervo se ha dignado tambin ser nuestro prjimo. Y Elias har esto por temor a que, en viniendo, destruya toda la tierra. Son tierra todos los que gustan las cosas de la tierra, como los judos carnales. Este vicio motiv aquellas murmuraciones contra Dios: Los malos le son gratos, y : Es una locura servir a Dios. CAPITULO XXX

OBSCURIDAD DEL ANTIGUO TESTAMENTO SOBRE LA PERSONA DE CRISTO COMO J U E Z EN EL LTIMO J U I C I O

1. Hay otros muchos testimonios en las divinas Escrituras sobre el juicio final. Me hara demasiado largo si los recogiera todos. Baste, pues, haber probado que esta verdad ha sido anunciada tanto en el Antiguo como en el Nuevo Testamento. Pero el Antiguo no expresa con tanta claridad como el Nuevo que es Cristo el que har ese juicio, es decir, que es Cristo quien vendr del cielo como juez. De que all diga el Seor que vendr o diga el hagigrafo que vendr el Seor, no se sigue lgicamente que vendr Cristo, ya que esa denominacin vale tanto para el Padre, como para el Hijo, como para el Espritu Santo. Mas este punto no conviene dejarlo pasar sin pruebas. Es preciso evidenciar en primer trmino que Jesucristo habla por sus profetas bajo el nombre de Seor Dios, sin ocultarmelius intelligitur, quam cor hominis ad hominem Christum? Cum enim eit in forma Dei Deus noster, formam serv accipiens esse dignatus est etiam proximus noster. Hoc ergo faciet Elias. Ne forte, inquit, veniam, et percutiam terram penitus. Terra sunt enim, qui terrena sapiunt; sicut Iudaei carnales usque nunc: ex quo vitio contra Deum murmura illa venerunt, Quia mali ei placent; et, Vanus est qui servil Deo 182. CAPUT XXX

se como Cristo. Esto es tan verdad, que, cuando no aparece como tal y, sin embargo, se dice que el Seor Dios vendr a juzgar, se puede entender Jesucristo. Hay un pasaje en Isaas que arroja luz sobre esto que voy diciendo. Dios habla por el profeta: Escchame, Jacob, y t, Israel, a quien yo llamo. Yo soy el primero y yo soy para siempre. Mi mano fund la tierra y mi diestra consolid el cielo. Los llamar, y al momento se presentarn, y se reunirn todos y escucharn. Quin les anunci tales cosas? Como te amaba, cumpl tu voluntad sobre Babilonia y extermin la raza de los caldeos. Yo he hablado y he llamado; yo le he guiado e hice prosperar su jornada. Acercaos a m y escuchadme: Desde el principio yo no he hablado jams en secreto. Cuando las cosas sucedan, yo estaba presente. Y ahora me ha enviado el Seor Dios y su Espritu. Es, ni ms ni menos, el mismo que hablaba como el Seor Dios, y, sin embargo, no se sabra que era Jesucristo de no haber aadido: Y ahora me ha enviado el Seor Dios v su Espritu. Dice esto segn la forma de siervo y habla de una realidad futura como si hubiera ya pasado. As leemos en el mismo profeta: Fu conducido como oveja al matadero. No dice: Ser conducido, sino que en lugar del futuro usa el pasado. Este modo de hablar es muy corriente en profeca. 2. En Zacaras encontrarnos otro pasaje en que aparece claramente este mismo pensamiento. En l se dice que el Omnipotente envi al Omnipotente. Quin a quin, sino el Dios Padre al Dios Hijo? He aqu sus palabras: Esto dice el Seor
demonstrandum est, quemadmodum Iesus Christus tanquam Dominus Deus loquatur in propheticis libris, et tamen Iesus Christus evidenter appareat: ut et quando sic non apparet, et tamen ad illud ultimum iudicium Dominus Deus dicitur esse venturus, possit Iesus Christus intelligi. Est locus apud Isaiam prophetam, qui hoc quod dico evidenter ostendit. Deus enim per prophetam, Audi me, inquit, lacob et Israel quem ego voco. Ego sum primus, et ego in sempiternum: et manus mea fundavit terram, et dextera mea firmavit caelum. Vocabo eos, et stabunt simul, et congregabuntur omnes, et audient. Quis eis nuntiavit haec? Diligens te, feci voluntatem tuam super Babylonem, ut auferrem semen Chaldaeorum. Et locutus sum, et ego vocavi: adduxi eum, et prosperam feci viam eius. Accedite ad me, et audite haec. Non a principio in abscondito locutus sum: quando fiebant, ibi eram. Et nunc Dominus Deus misit me, et Spiritus eiuslss. Nempe ipse est, qui loquebatur sicut Dominus Deus: nec tamen intelligeretur Iesus Christus, nisi addidisset, Et nunc Dpminus Deus misit me, et Spiritus eius. Hoc enim dixit secundum formam servi, de re futura utens praeteriti temporis verbo: quemadmodum apud eumdem prophetam legitur, Sicut ovis ad immolandum ductus est"i. Non enim ait, Ducetur: sed pro eo quod futurum erat, praeteriti temporis verbum posuit. Et assidue prophetia sic loquitur. 2. Est et alius locus apud Zachariam, qui hoc evidenter ostendit, quod omnipotentem misit omnipotens: quis quem, nisi Deus Pater Deum Filium? Nam ita scriptum est: Haec dicit Dominus omnipotens, Post. glols. 48,12-16. > Ibid., S3,7> sec. LXX.
183

QUOD IN LIBRIS VETERIS TESTAMENTI CUM DEUS LECITUR IUDICATURDS, NON EVIDENTER CLIRISTI PERSONA MONSTRETUR: SED EX QUIBUSDAM TESTIMONIIS,

tIBI DOMINS DEUS I.OQUITUR, APPAREAT NON DUBIE QUOD IPSE SIT CHRISTUS 1. Multa alia sunt Scripturarum testimonia divinarum de novissimo iudicio Dei; quae si omnia colligam, nimis longum erit. Satis ergo sit, quod et novis et veteribus Litteris sacris hoc praenuntiatum esse probavimus. Sed veteribus per Christum futurum esse iudicium, id est, iudicem Christum de celo esse venturum, non tam, quam novis, evidenter expressum est: propterea quia cum ibi dicit Dominus Deus se esse venturum, vel Dominum Deum dicitur esse venturum, non consequenter intelligitur Christus. Dominus enim Deus et Pater est, et Filius, et Spiritus sanctus: eque hoc tamen intestatum relinquere nos oportet. Primo itaque "-' Mal, 3,17; 3,14.

1530

U CIUDAD DE DIOS

XX, 30, 3

X X , 30, 3

81, JUICIO FINAL

1531

omnipotente: Despus de la gloria me envi a las naciones que os han despojado. Porque tocaros es como tocar las nias de sus ojos. Yo extender mi mano sobre ellos y sern despojos de los que fueron esclavos suyos, y conoceris que el Seor omnipotente me envi. Advierte que el Seor omnipotente dice que fu enviado por el Seor omnipotente. Quin osar entender esto de otro que de Cristo, que habla a las ovejas extraviadas de la casa de Israel ? As dice en el Evangelio: No he sido enviado sino a las ovejas que perecieron de la casa de Israel. Las compar a las nias de sus ojos por los subidos quilates del amor que les tena. Entre estas ovejas se contaban tambin sus apstoles. Y despus de la gloria de su resurreccin, antes de la cual dice el evangelista: Jess an no haba sido glorificado, fu enviado tambin a las naciones en persona de sus apstoles. De este modo se cumpli lo que se lee en el Salmo: Me librars de las contradicciones del pueblo y me constituirs caudillo de las naciones. Los que haban saqueado a los israelitas y a los que haban servido los israelitas, cuando estaban sometidos a las naciones, no fueron a su vez despojados, sino que se trocaron en despojos de los israelitas. Esto mismo lo haba prometido a los apstoles al decirles: Os har pescadores de hombres. Y a uno de ellos: Desde ahora sers pescador de hombres. Se trocarn, pues, en despojos, pero en el buen sentido, como son los vasos robados al fuerte ms fuertemente atado. 3. El Seor, hablando por boca del mismo profeta, dice: En aquel da yo tirar a exterminar a todas las naciones que riam misit me super gentes, quae spoliaverunt vos; quia qui tetigerit vos, quasi qui tangit pupillam oculi eius. Ecce ego inferam manum, meam super eos, et erunt spolia his qui servierant eis; et cognoscetis quia Dominus omnipotens misit me 185. Ecce dicit Dominus omnipotens, a Domino omnipotente se missum. Quis hic audeat intelligere nisi Christum loquentem, scilicet oviJbus quae perierant domus Israel? Ait namque in Evangelio, Non sum missus, nisi ad oves quae perierunt domus Israel"": quas hic comparavit pupillae oculi Dei, propter excellentissimum dilectionis affectum; ex quo genere ovium etiam ipsi Apostoli fuerunt. Sed post gloriam resurrectionis utique suae, quae antequam fieret, ait evangelista, fesus nondum erat glorificatus ""; etiam super gentes missus est in Apostolis suis: ac sic impletum est quod in Psalmo legitur, Erues me de contradictionibus populi, constitues me in caput gentium1"": ut qui spoliaverant Israelitas, quibusque Israelitae servierant, quando sunt gentibus subditi, non vicissim eodem modo spoliarentur, sed ipsi spolia fierent Israelitarum. Hoc enim Apostolis promiserat, dicens, Faciam vos piscatores hominum "". Et uni eorum, Ex hoc iam, inquit, homines eris capiens 19. Spolia ergo fierent sed in bontim, tanqnam erepta vasa illi forti, sed forlius alligato '". 3. tem per eumdem propbetam Dominus loquens, Et erit, inquit, in die illa, quaeram miferre omne.s gentes quae veniunt contra lerusalem,
183 186

vengan contra Jerusaln. Y derramar sobre la casa de David y sobre los habitantes de Jerusaln el Espritu de gracia y de misericordia y pondrn los ojos en. m por haberme insultado. Llorarn sobre l como lo hacen sobre un ser amado y harn duelo por l como por el unignito. A quin atae sino a solo Dios exterminar todas las naciones enemigas de la santa ciudad de Jerusaln, que vienen contra ella, es decir, que le son contrarias, o, segn otra versin, que vienen sobre ella, o sea a subyugarla? Y a quin pertenece sino a solo Dios derramar sobre la casa de David y sobre los moradores de Jerusaln el Espritu de gracia y de misericordia? A la verdad que esto es privativo de Dios, y el profeta lo dice en persona de Dios. Y, no obstante, Cristo hace ver que l es ese Dios que obra todas esas maravillas divinas, al aadir: Y pondrn sus ojos en m por haberme insultado. Llorarn sobre l como lloran sobre un ser amado (o querido) y harn duelo por l como por el unignito. En aquel da, los judos, aun aquellos que han de recibir el Espritu de gracia y de misericordia, fijando sus ojos en Cristo, que vendr en toda su majestad, y cayendo en la cuenta de que es el mismo de quien se mofaron en su abatimiento, se arrepentirn de haberle insultado en su paciencia. Y tambin sus padres, autores de tamaa impiedad, lo vern al resucitar, pero ya para ser castigados, no corregidos. Por consiguiente, las palabras que siguen: Y derramar sobre la casa de David y sobre los habitantes de Jerusaln el Espritu de gracia y de misericordia y pondrn sus ojos en m por haberme insultado, no aluden a stos, sino a los descendientes de su raza, et effundam super domum David, et super habitatores lerusalem Spiritum gratiae et misericordiae; et aspicient ad me, pro eo quod insultaverunt; et plangent super eum planctum quasi super charissimum, et dolebunt dolare quasi super unigenitum " 2 . Numquid nisi Dei est auferre omnes gentes inimicas sanctae civitatis lerusalem, quae veniunt contra eam, id est, contrariae sunt ei, vel, sicut alii sunt interpretati, veniunt super eam, id est, ut eam sibi subiiciant: aut super domum David effundere, et super habitatores eiusdem civitatis Spiritum gratiae et misericordiae? Hoc utique Dei est, et ex persona Dei dicitur per Prophetam: et tamen hunc Deum haec tam magna et tam divina facientem sese Christus ostendit, adiungendo atque dicendo, Et aspicient ad me, pro eo quod insultaverunt; et plangent super eum planctum quasi super charissimum (sive, dilectum), et dolebunt dolore quasi super unigenitum. Poenitebit quippe in die illa Iudaeos, etiam eos qui accepturi sunt Spiritum gratiae et misericordiae, quod in eius passione insultaverint Christo, eum ad eum adspexerint in sua maiestate venientem, eumque esse cognoverint, quem prius liumilem in suis parentibus illuserunt: quamvis et ipsi parentes eorum tantae illius impietatis auctores resurgentes videbunt eum, sed puniendi iam, non adime corrigendi. Non itaque hoc loco ipsi inteliigendi sunt, ubi dictum est, Et effundam super domum David et super habitatores lerusalem Spiritum gratiae et misericordiae; et aspicient ad me, pro eo quod insultaverunt: sed tamen de illorum stirpe venientes, qui per Eliam illo tempore sunt
192

Zach. 2,8 et 9. Mt. 15,24. ' " I( 3. 7,39'" Ps. r 7 , M

' Mt. 4,19. so Le, 5jI0 , "" Mt. r?,39

Z a c h . 12,9.10.

1532

M CIUDAD DE DIOS

XX, 30, 4

XX, 30, 4

8I< JUICIO FINAL

1533

que creern entonces por la predicacin de Elias. Mas, as como decimos a los judos: Vosotros disteis muerte a Cristo, aunque este crimen se deba a sus padres, as stos se afligirn, en cierto modo, de ser los autores del mal que hicieron los otros. Y aunque, una vez recibido el Espritu de gracia y de misericordia, los fieles ya no sern condenados con sus padres impos, no dejarn por eso de dolerse del crimen de sus padres como si fueran culpables. El dolor no nacer del reato del crimen, sino del afecto de piedad. Es verdad que donde los Setenta han traducido: Y pondrn sus ojos en m por haberme insultado, el hebreo dice: Y pondrn sus ojos en m, a quien'han traspasado. Esta palabra expresa con ms claridad a Cristo crucificado. No obstante, el insulto, segn la expresin de los Setenta, abarca la totalidad de la pasin. Le insultaron cuando fu detenido, preso, juzgado y vestido con el oprobio de una ignominiosa vestidura, y coronado de espinas, y herido en la cabeza con la caa, y adorado burlescamente con las rodillas en tierra, y al llevar su cruz y ya pendiente en el madero. No singularizando, pues, las versiones, sino aunando las dos, al leer que le insultaron y que le traspasaron, nos damos cuenta ms cabal de la verdad de la pasin del Seor. 4. En consecuencia, cuando leemos en los profetas que Dios vendr a juzgar, aunque no se haga ms distincin, es preciso entender a Cristo nicamente, ya que, si bien es el Padre el que juzgar, juzgar por la venida del Hijo del hombre. El visiblemente no juzga a nadie, sino que dio el poder de juzgar al Hijo, que se manifestar como hombre-juez, al igual que fu juzgado como hombre. A qu otro se refiere lo que dice credituri. Sed sicut dicimus Iudaeis, Vos occidistis Christum, quamvis hoc parentes eorum fecerint: sic et isti se dolebunt fecisse quodammodo, quod fecerunt illi, ex quorum stirpe descendunt. Quamvis ergo accepto Spiritu gratiae et misericordiae iam fideles non damnabuntur cum impiis parentibus suis; dolebunt tamen tanquam ipsi fecerint, quod ab illis factura est. Non igitur dolebunt reatu criminis, sed pietatis afectu. Sane ubi dixerunt Septuaginta interpretes, Et aspicient ad me, pro eo quod insultaverunt; sic interpretatum est ex Hebraeo, Et aspicient ad me, quem confixerunt. Quo quidem verbo evidentius Christus apparet crucifixus. Sed illa insultatio, quam Septuaginta poner maluerunt, eius univcrsae non defuit passiom. Nam et detento, et alligato, et adiudicato, et opprobrio ignominiosae vests induto, et spinis coronato, et clamo in capite percusso, et irridenter fixis genibus adorato, et crucem suam portanti, et in ligno iam pendenti utique insultaverunt. Proinde interpretationem non sequentes unam, sed utramque iungentes, cum et insultaverunt, et confixerunt legimus, pienius veritatem Dominicae passionis agnoscimus. 4. Cum ergo in propheticis litteris ad novissimum iudicium facienduiri Deus legitur esse venturus, etsi eius alia distinctio non ponatur; tantummodo propter ipsum iudicium Christus debet intelligi: quia etsi Pater iudicabit, per adventum Filii hominis iudicabit. Nam jpse per suae praesentiae manifestationem non iudicat quemquam, sed omne iudicium dedil

Dios por Isaas bajo el nombre de Jacob y de Israel, de cuya estirpe naci Cristo segn la carne? He aqu el texto: Jacob es mi siervo, yo le proteger; Israel es mi elegido, en l tiene mi alma sus complacencias. Yo le he dado mi Espritu; El har el juicio a las naciones. Ni gritar ni callar, y su voz no se oir juera. No quebrar la caa cascada nv apagar la mecha que an humea, sino que juzgar conforme a verdad. Resplandecer y no ser herido hasta que haga en la tierra el juicio, y las naciones esperarn en mi nombre. El hebreo no trae Jacob e Israel; pero los Setenta, dando a entender cmo deba tomarse mi siervo, es decir, por la humildsima forma de siervo a que le redujo el Altsimo, han empleado el nombre de la persona de cuya estirpe tom la forma de siervo. Le fu dado el Espritu Santo y, segn atestigua el Evangelio, descendi sobre l en forma de paloma. El pronunci juicio a las naciones, porque prenunci el cumplimiento futuro de lo que estaba oculto para las naciones. No grit por mansedumbre, y, sin embargo, no ces de predicar la verdad. Pero su voz no se oy fuera, ni se oye, pues los que estn separados de su cuerpo no le obedecen. No quebrant ni extingui a los judos perseguidores, que fueron comparados a la caa cascada, porque perdieron su integridad, y a la mecha que humea, porque no tienen ya la luz. Los perdon El, que no haba venido todava a juzgarlos, sino a ser juzgado por ellos [ 3 9 ] . Y ha pronunciado un juicio verdadero, predicindoles que seran castigados si persistan en su malicia. Su rostro brill en la montaa, y su fama en el orbe Filio l93 : qui manifestabitur homo iudicaturus, sicut homo est iudicatus. Quis est enim alius, de quo item Deus loquitur per Isaiam sub nomine Iacob et Israel, de cuius semine corpus accepit? quod ita scriptum est: lacob puer meus, suscipiam illum: Israel electus meus, assumpsit eum anima mea. Dedi Spiritum meum in illum, iudicium gentibus proferet. Non clamabit, eque cessabit, eque audietur foris vox eius. Calamum quassatum non conteret, et linum fumans non exstinguet; sed in veritate pro/eret iudicium. Refulgebit, et non confringetur, doee ponat in trra iudicium; et in nomine eius gentes sperabunt1M. In hebraeo non legitur lacob et Israel: sed quod ibi legitur servus meus, nimirum Septuaginta interpretes volentes admonere quatenus id accipiendum sit, quia scilicet propter formam servi dictum est, in qua se Altissimus humillimum praebuit, ipsius hominis nomen ad eum significandum posuerunt, de cuius genere eadem servi forma suscepta est. Datus est in eum Spiritus sanctus, quod et columbae specie, Evangelio teste, monstratum est " s . Iudicium gentibus protulit, quia praenuntiavit futurum, quod gentibus erat occultum. Mansuetudine non clamavit, nec tamen in praedicanda veritate cessavit. Sed non est audita foris vox eius, nec auditur; quandoquidem ab eis qui foris ab eius corpore praecisi sunt, non illi obeditur: ipsosque suos persecutores Iudaeos, qui clamo quassato perdita integritate, et lino fuman ti amisso lumine comparati sunt, non contrivit, nec exstinxit; quia pepercit eis, qui nondum venerat eos iudicare, sed ab eis iudicari. In ve103 184 lBS

lo. 5,2a. Is. 42,1-4, sec. LXX. Mt. 3il6.

1534

W CIUDAD DE DIOS

XX^> 3Q

enlero. No fu quebrado ni quebrantado, porque no cedi a 1Q perseguidores, ni en su persona ni en su Iglesia. Y por eso ^ ha sucedido ni suceder lo que sus enemigos dijeron y a{. dicen: Cundo morir ste y ser abolido su nombre? Hasta que establezca el juicio sobre la tierra. He aqu J luz del secreto que buscbamos. Este es, pues, el ltimo juici Q que har en la tierra cuando viniere del cielo. Vemos ya cur^' pudo en l lo que el profeta aadi; Y las naciones esperar^ en su nombre. Este hecho innegable sea una razn poderos^ para creer lo que slo la desvergenza permite negar. Qui^ esperara esto que aun los que rehusan creer en Cristo ven y^ cumplido, y rechinan sus dientes y se consumen, a despecho d e s mismos, porque no pueden negarlo? Quin, repito, esperar^ que las naciones haban de creer en el nombre de Cristo, cuar^ do le prendan, le ataban, le abofeteaban, le insultaban y J6 crucificaban; cuando, en fin, hasta los mismos discpulos haba^ perdido la esperanza que comenzaba a brillar en sus corazones? Lo que apenas entonces un ladrn esper sobre la cruz, ahor^ lo esperan todas las naciones, y, por temor a morir eternamen. te, se signan con la cruz en que muri. 5. Nadie niega ya ni duda siquiera que ser Jesucristo el juez supremo del juicio final y que ste ser tal cual se anur. ca en las Sagradas Letras. Slo el que por una incredulidad ciega y quisquillosa no cree en las Escrituras, que ya han mani, festado su veracidad al mundo entero, duda de esto. He aqu las cosas que sucedern en el juicio o hacia ese tiempo: la venida ritate sane iudicium protulit, praedicens eis quando puniendi essent, s in sua malignitate persisterent. Refulsit in monte facies eius 19b, in orbe fama eius: nec coniractus, sive contritus est, quia eque in se, eque in Ecclesia sua, ut esse desisteret, persecutoribus cessit. Et ideo non est factum, nec fiet, quod inimici eius dixerunt, vel dicunt, Quando morietur et peribit normen eius? ' " Doee ponat in trra iudicium.. Ecce manifes. tatum est quod absconditum quaerebamus. Hoc enim est novissimum iudicium, quod ponet in trra, cum venerit ipse de celo. De quo am vide. mus impletum, quod hic nltimum positum est: Et in nomine eius gentes sperabunt. Per hoc certe quod negari non potest, etiam illud credatur quod impudenter negatur. Quis enim speraret, quod etiam hi qui nolunt adhuc credere in Christum, iam nobiscum vident, et quoniam negare non possunt, dentibus suis frement, et tabescunt? Quis, inquam, speraret gentes in Christi nomine speraturas, quando tenebatur, ligabatur, caedebatur, illudebatur, crucifigebatur; quando et ipsi discipuli spem perdiderant, quam in illo babere iam coeperant? Quod tune vix unus Jatro speravit in cruce, mine sperant gentes longe lateque diffusae; et ne in aeternum moriantur, ipsa in qua ule mortuus est, cruce signantur. 5. Nullus igitur vel negat vel dubitat, per Iesum Christum tale quale istis sacris Litteris praenuntiatur, futurum esse novissimum iudicium, nisi qui eisdem Litteris, nescio qua incredibili animositate seu caecitate, non credit, quam iam veritatem suam orbi demonstravere terrarum. In illo
,s 197

XX, 30, 8

EL JT7ICIO FINAL

1535

de Elias Tesbite, la conversin de los judos, la persecucin del anticristo, la venida de Cristo a juzgar, la resurreccin de los muertos, la separacin entre los buenos y los malos, la conflagracin del mundo y su renovacin. Es preciso creer que todo esto suceder; pero de qu modo y en qu orden? La experiencia nos lo ensear mejor que puedan hacerlo ahora las conjeturas de la razn humana. Con todo, tengo para m que sucedern en el orden que he venido diciendo. 6. Dos libros me faltan para dar fin a esta obra y cumplir, gracias a Dios, mis promesas. Uno versar sobre el suplicio de los malos, y otro, sobre la felicidad de los buenos. En ellos refutar sobre todo, con la ayuda de Dios, los vanos argumentos de los hombres, que parecen roer con sabidura su miseria contra las predicciones y las Dromesas de Dios y que desprecian como flacos y ridculos los dogmas gue alimentan nuestra fe. Mas los sabios segn Dios extraen de la omnipotencia divina un argumento poderossimo para creer todo cuanto parece increble a los hombres y se contiene en las Santas Escrituras, cuya verdad est justificada ya de tantas maneras. Tienen, adems, por cierto, que es imposible que Dios nos engae y que puede hacer lo que es imposible para el infiel. itaque indicio vel circa illud iudicium has res didicimus esse venturas, Eliam Thesbiten, fidem Iudaeorum, Antichristum persecuturum, Christum udicaturum, mortuorum resurrectionem, bonorum malorumque diremptionem, mundi conflagrationem, eiusdemque renovationem. Quae omnia quidem ventura esse credendum est: sed quibus modis, et quo ordine veniant, magis tune docebit rerum experientia, quam nunc ad perfectum hominum intelligentia valet consequi. Existimo tamen eo quo a me commemorata sunt ordine esse ventura. 6. Do nobis ad hoc opus pertinentes reliqui sunt libri, ut adiuvante Domino promissa compleamus: quorum unus erit de malorum supplicio, alius de felicitate iustorum: in quibus mxime, sicut Deus donaverit, argumenta refellentur humana, quae contra praedicta ac promissa divina sapienter sibi miseri rodere videntur, et salubris fidei nutrimenta velut falsa et ridenda contemnunt. Qui vero secundum Deum sapiunt, oninium quae incredibilia videntur hominibus, et tamen Scripturis sanctis, quarum iam veritas multis modis asserta est, continentur, mximum argumentum tenent veracem Dei omnipotentiam, quem certum habent nullo modo in eis potuisse mentiri, et posse facer quod impossibile est infideli.

M t . 17,1.2. P s . 40,6.

NOIAS AI, UBRO XX

1537

NOTAS

AL

LIBRO

XX

[1] Esta es la doctrina general y corriente del Santo sobre la necesidad de la gracia. La gratia adiuvas y la gratia sanans, en unin, van obrando en el alma su total perfeccionamiento. A este propsito vienen como anillo al dedo aquellas palabras del sermn 56 (n.7): Quia quod fit a te, ipse facit in te. Numquam fit a te, quod non ipse facit in te. Sed aliquando facit in te, quod non fit a te: numquam autem aliquid fit a te, si non facit in te. [2] Estas son las objeciones corrientes que suele poner el mismo vulgo contra la providencia y la justicia de Dios. [3] Segn el texto de Migne, creemos que la traduccin fiel es la dada, y no la que leemos en Roys y Rozas. Sin duda siguiendo ste una leccin distinta, ha traducido la palabra infantes en el prrafo siguiente, y as dice: Que a los nios que fueran de importancia en el mundo, no les dej la muerte lograrlo. [4] Sin embargo, ya nos ha dado una larga lista de cosas que nos permite ver nuestra poquedad de ingenio y la profundidad de los juicios de Dios. La razn ltima sera que los juicios de Dios son inescrutables; pero, como la mente humana pide algo ms y no se conforma con ello, San Agustn va a entrar en una explicacin racional de su gnero. [5] Estas expresiones y estas apreciaciones han pasado luego a ser patrimonio comn de la teologa catlica, que en este punto ha avanzado muy poco desde entonces y que no ha sabido en mucbas ocasiones tener la suficiente humildad, como su gran campen Agustn, de confesar su ignorancia y entregarse en los brazos del misterio. [6] Nunca es el hombre ms grande que cuando est de rodillas, se ha dicho. Y yo dira que nunca es ms sabio que cuando confiesa su ignorancia. San Agustn se hace atrayente por eso, porque confiesa su propia ignorancia, porque tiene la suficiente humildad para decir, a despecho de su gran ingenio, que desconoce muchas cosas. Saber someter la razn a la fe es la virtud cumbre del sabio, que es un santo, como del hereje es rebelar la razn contra la fe, su mayor vicio. [7] Esta misma explicacin de la profundidad y del simbolismo del nmero doce se halla ampliada en la Enarratio in psalmum 49,9. [8] Esta carta est escrita el ao 419 y la dirige con este encabezamiento : A Hesiquio, seor beatsimo, venerable y acepto hermano y coepscopo, Agustn, salud en el Seor. Como se nos dice en este lugar, era obispo de Salona. [9] Estas palabras se han aducido con frecuencia para negar la sentencia inmaculista en el pensamiento de San Agustn. En realidad, el silencio en este caso es muy sospechoso, si bien es cierto que puede tambin interpretarse como regla de prudencia, dado el ambiente en que se desarrollaba su actividad. El nemine prorsus excepto nos recuerda aquel otro lugar en que dice: De qua cum de peccatis agitur, nullam prorsus habere vol quaestionem (De nat. et grat. 36,42). [10] Este es el famoso pasaje que ha dado origen al milenarismo.

Agustn va a hacer una exposicin del mismo y hacer en su mayor parte una refutacin de esa errnea doctrina. Esto no quiere decir que su exposicin no quede manca, ya que l mismo al final nos dir que aun no le convence la explicacin y que es personal. [11] He aqu sus palabras en el sermn 259 (n.2): Octavas ergo iste dies in fine saeculi novam vitam significat: septimus quietem futuram sanctorum in hac trra. Regnabit enim Dominus in trra cum sanctis suis, sicut dicunt Scripturae, quo nullus malus intrabit, separatam atque purgatam ab omni contagione nequitiae: quam significant centum quinquaginta tres Mi pisces, de quibus iam, quantum memini, tractavimus. Como puede apreciarse aqu, parece defender el milenarismo, y es ste el pasaje que rechaza en este captulo. [12] El problema que se plantea es difcil, como toda la exposicin que ha venido haciendo del texto del Apocalipsis. Interpretado segn su mentalidad, si la persecucin del anticristo ha de sobrevenir al final y si ser antes del juicio, se pregunta: Podr convertirse alguno y abrazar la fe, que no haba profesado en vida? La respuesta no es fcil darla. Agustn ensaya contestar en lo que sigue. [13] Indudablemente, la gran confianza en los mrtires estaba muy arraigada en el corazn de los cristianos. De ello dan testimonio el culto que les renda la primitiva Iglesia y el que luego, siguiendo esa costumbre, les ha rendido la Iglesia universal. Por otra parte, es tiernamente conmovedor el dogma de la comunin de los santos, de los miembros del cuerpo de Cristo, punto que Agustn da aqu por supuesto. [14] Est muy conforme con la mentalidad agustiniana la clsica distincin del cuerpo y del alma de la Iglesia. El pecador se separa del alma de la Iglesia, pero no del cuerpo. [15] No estar de ms hacer notar aqu el gran concepto que San Agustn tiene del martirio. El mrtir es el campen de la fe, de la verdad; da la vida por el triunfo de esa misma verdad. Esta idea arrastraba a Agustn como un peso desde los aos de sus vaivenes de conciencia. En la primera parte de la obra ha comparado los mrtires con los hroes del paganismo, a los que superan en valor. [16] Cf. Serm. 241,2. [17] El argumento escueto y limpio, pudiramos decir que est presentado en forma escolstica. Suena as: La resurreccin supone una muerte; es decir, el levantarse supone una cada. Ahora bien, el alma es inmortal y no puede morir. Luego ha de morir el cuerpo, que es el otro elemento de que consta el hombre. Por tanto, es el cuerpo el que ha de resucitar. As cruda y duramente. [18] No es ms que un principio de la cristologa agustiniana. Lo llamaramos el principio de uncin, segn el cual los hombres se hacen miembros de ese cuerpo por el crisma mstico de que habla aqu. [19] Los mrtires daban testimonio abierto de que Cristo era Dios cuando, al mandarles sacrificar a los dioses, respondan que solamente deban sacrificar al Dios nico y a Cristo. As ocurri, por ejemplo, con Santa Cristina, que, mandada sacrificar, contest con estas admirables palabras, recogidas por las actas: Numquam ego sacrificavi. nec sacrifico nisi uni Deo et Domino nostro lesu Christo Filio eius, qui natas est et passus. Los paganos refundan esta fe en Cristo v ese culto en los apstoles, como puede verse en el 1.18 c.53 de esta obra, y en De consensu evangelistarum I 11-12. [20] Los getas eran un pueblo de Traqa. situados a la orilla del Danubio.
f 4c rh

na

1538

LA CIUDAD DE DIOS

NOTAS AI, LIBRO XX

1539

[21] Los masagetas eran un pueblo escita que habit cerca del mar Caspio. [22] Esta interpretacin puede verse en San Jernimo (In Ez. c.38). [23] Es el lugar que nosotros hoy llamamos limbo de los justos o seno de Abrahn. Agustn an no tena ideas claras sobre este punto, todava hoy insoluble para la teologa catlica. Adems, el limbo de los nios San Agustn lo niega en absoluto, pues no admite medio entre el cielo o el infierno. [24] Es que San Juan era telogo, y, buscado el principio generador de toda su doctrina, se ha llegado al corazn del libro. Sin embargo, diremos que el Apocalipsis y su interpretacin ha quebrantado ya muchos ingenios y sigue siendo hoy ms misterio que nunca; pues si ya en tiempo de San Agustn no estaban capacitados para entender los smbolos y las figuras, hoy lo estamos menos. Porque es indudable que en tiempo del autor entendan sus expresiones. [25] El punto en cuestin se ve planteado en la segunda Epstola de San Pedro. Y para darle solucin recurre a esta conversin. As escribe en De Genesi ad litteram (III 2,2): Sed quia huius aris humidioris, in quo aves volitant, vel tota, vel prope tota spatia compleverat, periisse qui fuerant celos in illa epstola scribitur. Quod nescio quemadmodum possit intelligi, nisi in aquarum naturam pinguioris huius a'ris qualitale conversa: alioquin non perierunt tune isti caeli, sed sublimius erecti sunt, cum locum eorum aqua oceupaverat. [26] Una vez ms nos maravilla su confesin, sincera, digna del genio. No es racionalista, no. El busca hasta donde puede, y all, a la puerta del laberinto, deja la antorcha de la razn y se humilla. Sin embargo, luego da unas conjeturas, pero no dice que sean autnticas y verdaderas. [27] As piensan San Jernimo (In Dan. c.ll) y Sulpicio Severo en su Historia 1.2 c.29. [28] As discurren Suetonio y Tcito. [29] En la epstola 193, escrita a fines del 418 y dirigida a Mercator, hace una larga exposicin a todos los pasajes que viene explicando en este libro. A ella remitimos a nuestros lectores, para no vernos obligados a darles un conglomerado de ideas sin trabazn. Lo mismo puede verse en De octo Dulcitii quaestionibus q.3. [30] Cf. Epist. 205,2,14 y De oct. Dulc. quaest. q.3. [31] No se nos oculta que el trmino desanimado significa alicado, sin esperanzas, derrotado; sin embargo, en su significacin etimolgica creemos que es la palabra ms fiel a la latina y la que mejor expresa el pensamiento contenido en este punto. La conservamos en la traduccin ms que nada para no vernos precisados a deshacer el pareado. [32] Este es, ni ms ni menos, el sabatismo de que nos habla al final de la obra (1.22 c.30 n.5). He aqu sus maravillosas palabras: Ibi vacabimus, et videbimus; videbimus, et amabimus; amabimus. el laudabimus. Ecce quod erit in fine sine fine. [33] Agustn era plenamente consciente de su misin de padre y pastor. Al sacerdote, como porcin escogida del Seor, se le exige la santidad. Esta es la que le constituye en tal, no el nombre, ni la raza, ni la carne. Por tanto, pide del clrigo la consideracin de su dignidad excelsa y superior a sus merecimientos, y sobre todo la santidad, porque la dignidad se le da, y la santidad ha de entregarla l a Dios. [34] As la Vulgata, pero la antigua, no la conocida hoy por tal nombre. [35] Cf. c.10. y Serm. 241.2. [36] Cf. 1.19 c.23. Porfirio, y en general la escuela de Alejandra,

sostena con firmeza la eternidad del universo. Y a esto alude en este pasaje y en el citado. [37] Vanse algunas, por ejemplo, en el captulo 21 de este mismo libro XX. [38] El Santo quiere ver en este texto de Malaquas una alusin al purgatorio y, por tanto, probar con l su existencia. Esto le hubiera solucionado muchos de sus conflictos en la interpretacin de los anteriores. Pero al final del captulo y de la exposicin sacamos la impresin de que su pensamiento no queda definido, aunque s insinuado. [39] De todas estas cuestiones habla maravillosamente San Jernimo, interpretando tambin a Isaas, en la epstola 151, dirigida a Algasia (q.2).

XXI,

EL INFIERNO, PIN DE LA CIUDAU 1'liRKKNA

1541

LIBRO

XXI

Fin propio de la ciudad del diablo, o sea, suplicio eterno de los condenados y argumentos para combatir la opinin de los incrdulos. CAPITULO 1

ta de todo dolor, en los santos. Este orden encaja perfectamente dentro de la Escritura, la cual, si es verdad que a veces comienza por la felicidad de los buenos, como a q u : Los que obraron bien, saldrn a resucitar para la vida, y los que mal, a resucitar para ser condenados, no lo es menos que a veces la pospone, como en este lugar: Enviar el Hijo del hombre a sus ngeles y recogern de su reino todos los escndalos y los arrojarn en el horno de fuego ardiendo. All ser el llanto y el crujir de dientes. Al mismo tiempo, los justos resplandecern como el sol en el reino de su padre. Y en este otro: As irn stos al eterno suplicio, y los justos, a la vida eterna. Y si nos fijamos en los profetas, topamos con que siguen bien un orden, bien otro. Esto sera largo de probar, mas la razn del orden elegido ya la he dado. CAPITULO
PUEDEN VIVIR PERPETUAMENTE LOS

OKDEN QUE H E M O S DE SECUIIi Y PORQU BEL MISMO

II
CUERPOS EN EL FUEGO?

Habiendo llegado ya por Jesucristo nuestro Seor, juez de vivos y muertos, las dos ciudades, la de Dios y la del diablo, a sus fines, debe tratarse con ms esmero en este libro, con la ayuda de Dios, sobre la naturaleza del suplicio que sufrir el demonio con todos sus secuaces. He decidido seguir este orden para hablar en el libro siguiente de la felicidad de los santos. En ambos estados el alma estar unida al cuerpo, y parece ms increble que puedan subsistir los cuerpos en tormentos eternos que en una dicha eterna, libre de todo dolor. Y as, la demostracin de que esa pena no es increble me facilitar grandemente la prueba de la inmortalidad de los cuerpos, exen-

Qu dir para convencer a los incrdulos de que los cuerpos animados y vivientes pueden no slo no ser aniquilados con la muerte, sino subsistir eternamente en medio de las llamas? Ellos no se allanan a que nuestra prueba se funda en la potencia del Omnipotente. Nos exigen que lo probemos con ejemplos. Les respondemos que hay animales corruptibles, pues son mortales, que viven en medio del fuego, y que en las litas corporum in sanctis futura credatur. Nec a divinis ordo iste abhorret eloquiis, ubi aliquando quidem bonorum beatitudo prius ponitur, ut est illud, Qui bona fecerunt, in resurrectionem vitae; qui autem mala egerunt, in resurrectionem iudicii1: sed aliquando et posterius, ut est, Mittet Filius hominis Angelos saos, et colligent de regno eius omnia scandala, et mittent in caminum ignis ardentis, illie erit jletus et stridor dentium; tune iusti fulgebunt sicut sol in regno Patris sui2; et illud, Sic ibunt isti in supplicium aeternum; iusti autem, in vitam aeternam 3. Et in Prophetis, quod commemorare longum est, nunc ille, nunc iste ordo, si quis inspiciat, invenitur. Sed ego istum qua causa elegerim, dixi. CAPUT II

LIBER XXI De fine debito civitads diaboli, supplicio scilicet damnatorum, sempiterno, deque humanis contra illud incredulorum. argumentis. CAPUT I

D E OBDINE m s r t J T A T I O N I S , QUA PRIUS D I S S E B E N D U M EST DE PERPETUO SUPPI.TCIO DAMNATORUM CUM DtAROLO, QtlAM DE AETERNA KELICITATE SANCTORUM

Cum per Iesum Christum Dominun nostrum, iudicem vivorum arque raortuorum, ad dbitos fines ambae pervenerint civitates, quarum una est Dei, altera diaboli, cuiusmodi supplicium sit futurnm diaboli et omnium ad enm pertinentinm, in hoc libro nobis, quantum ope divina valebimus, dilgentius disputandum est. Ideo autem hunc tenere ordinem malui, ut postea disseram de felictate sanctorum, quoniam utrumque cum corporibus erit; et incredibilius videtur esse in aeternis corpora durare cruciatibus, quam.sine dolore ullo in aeterna beatitudine permanere. Ac per hoc cum illam poenam non deber esse incredibilem demonstravero, adiuvabit me plurimum, ut multo facilius onmi carens molestia immorta-

A N P O S S I I V T CORPORA TN rjSTIONE IC.N'IS ESSE PERPETUA

Quid igitur ostendam, unde convincantnr increduli, posse humana coipora animata atque viventia, non solum nunquam morte disslvi, sed in aeternorum quoque ignium durare tormentis? Nolunt enim hoc ad Omnipotenti8 nos referre potentiam, sed aliquo exemplo persuaden sibi flagitant. Quibus si respondebimus, esse animara profecto corruptibilia, quia morralla, quae tamen fn mediis ignibus vivant: nonnullum etiam gems
2

' l o . 5,29. Mt. 13,41-43.

I b i < l , 25,46.

1542

LA CIUDAD DE DIOS

XXI, 3,1

X X I , 3, 2

EL INFIERNO, FIN DE LA CIUDAD TERRENA

1543

fuentes de a g u a c a l i e n t e , en l a s q u e es i m p o s i b l e m e t e r l a m a n o sin q u e m a r s e , se d a cierta clase de g u s a n o s , q u e n o s l o viven a l l , sino q u e n o p u e d e n vivir f u e r a . L o s e n e m i g o s r e h u s a n c r e e r esto si n o p o d e m o s m o s t r a r l o , y, si se lo p r e s e n t a m o s o se lo p r o b a m o s con testigos autor i z a d o s , p o r f a n , con i d n t i c a i n c r e d u l i d a d , q u e esto n o b a s ta p a r a i l u s t r a r el p u n t o en cuestin. Estos a n i m a l e s d i c e n e l l o s n i viven s i e m p r e , y viven sin d o l o r en el fuego, porq u e a l l v e g e t a n y n o son a t o r m e n t a d o s , y a q u e ese e l e m e n t o se c o n f o r m a con su n a t u r a l e z a . C o m o si n o f u e r a m s i n c r e b l e ser a l i m e n t a d o q u e ser a t o r m e n t a d o con t a l e s s e r e s ! E s m a r a villoso s e n t i r d o l o r en el fuego y vivir, p e r o es m s m a r a v i l l o s o vivir e n el fuego y n o sentir d o l o r . Si, p u e s , se cree esto l t i m o , p o r q u n o se cree do p r i m e r o ? [ 1 ] .

C A P I T U L O

111

E.S LGICO DECIR QUE LA MUERTE DEL CUERPO SIGUE AL DOLOR CORPORAL?
1. N o h a y c u e r p o a l g u n o r e p l i c a n q u e p u e d a sentir dolor y no pueda morir. Y esto c m o lo s a b e m o s ? P o r q u e q u i n p u e d e asegur a r q u e los d e m o n i o s sienten d o l o r en sus c u e r p o s , c u a n d o ellos confiesan q u e son afligidos con g r a n d e s t o r m e n t o s ? Si se r e p l i c a q u e n o h a y c u e r p o a l g u n o s l i d o y p a l p a b l e , o, en u n a p a l a b r a , q u e n o h a y c a r n e q u e p u e d a s e n t i r d o l o r y n o p u e d a m o r i r , n o se dice m s q u e la a p r e c i a c i n del senvermium in aquarum calidarum scaturigine reperiri, quarum ervorem nemo impune contrectat; illos autera non solum sine ulla sui laesione ibi esse, sed extra esse non posse: aut nolirht credere, si ostendere non valemus; aut si valuerimus sive oculis demonstrare res ipsas, sive per testes idneos edocere, non satis hoc esse ad exemplum rei, de qua quaestio est, eadem infidelitate contendent: quia haec animalia nec semper vivunt, et in illis fervoribus sine doloribus vivunt, suae quippe naturae convenientibus vegetantur illis, non cruciantur elementis; quasi non incredibilius sit vegetari, quam cruciari talibus rebus. Mirabile est enim, doler in ignibus, et tamen vivere: sed mirabilius, vivere in ignibus, nec doler. Si autem hoc creditur, cur non et illud? CAPUT III

tido c o r p o r a l , d a t o de e x p e r i e n c i a . T o d o s , en efecto, s a b e n q u e la c a r n e es m o r t a l . Y t o d a la p r u e b a se r e d u c e a d e c i r q u e lo q u e n o h a n e x p e r i m e n t a d o es i m p o s i b l e o n o existe [ 2 ] , C m o el d o l o r v a a ser p r u e b a de l a m u e r t e , si es m s b i e n i n d i c i o de v i d a ? Se p u e d e p r e g u n t a r si p u e d e v i v i r s i e m p r e , p e r o es cierto q u e t o d o el que siente d o l o r vive y q u e t o d o d o l o r n o p u e d e d a r s e sino en u n ser v i v i e n t e . E s n e c e s a r i o q u e el q u e siente d o l o r v i v a , y el d o l o r n o c a u s a n e c e s a r i a m e n t e la m u e r t e , p o r q u e n o t o d o d o l o r m a t a n u e s t r o s c u e r p o s , q u e son mortales y que tienen que morir. L o q u e h a c e q u e el d o l o r mate en el m u n d o es q u e el a l m a est u n i d a al c u e r p o de t a l suerte q u e n o resiste g r a n d e s dol o r e s . E l l a se a l e j a , p o r q u e la t r a b a z n de m i e m b r o s y de pot e n c i a s vitales es t a n d e l i c a d a , que n o p u e d e s o p o r t a r la fuerza de u n d o l o r a g u d o . P e r o en el otro m u n d o el a l m a e s t a r t a n u n i d a al c u e r p o , q u e esa u n i n n o p o d r ser d i s u e l t a p o r el c o r r e r del t i e m p o n i r o t a p o r d o l o r a l g u n o . P o r t a n t o , a u n q u e es cierto q u e n o h a y c a r n e que p u e d a sufrir y n o p u e d a m o r i r , con t o d o , la c a r n e en la otra vida ser t a l c u a l n o es a h o r a , c o m o la m u e r t e ser diferente de la q u e c o n o c e m o s [ 3 ] . L a m u e r t e existir, p e r o ser eterna, c u a n d o el a l m a n o p o d r n i vivir, p o r e s t a r s e p a r a d a d e Dios n i verse l i b r e de los d o l o r e s del c u e r p o p o r la m u e r t e . La m u e r t e p r i m e r a echa del c u e r p o al a l m a c o n t r a la v o l u n t a d de sta, y la m u e r t e s e g u n d a l a r e t i e n e en el c u e r p o a u n contra la v o l u n t a d de e l l a . U n a y o t r a tienen de c o m n q u e el c u e r p o h a c e sufrir al a l m a lo que sta no q u i e r e . 2. R e p a r a n , n o o b s t a n t e , estos n u e s t r o s c o n t r a d i c t o r e s en su corporis homines et experientia collegerunt? Nullam namque carnem nisi mortalem sciunt: et haec est eorum tota ratio, ut quod experti non sunt, neququam esse posse arbitrentur. Nam cuius rationis est dolorem facer mortis argumentum, cum vitae potius sit indicium? Etsi enim quaerimus, utrum semper possit vivere: certum tamen est vivere omne quod dolet, doloremque omnem nisi in re vvente esse non posse. Necesse est ergo ut vivat dolens, non est necesse ut occidat dolor: quia nec corpora ista mortalia, et utiqu'e montura, omnis dolor occidit; et ut dolor aliquis possit occidere, illa causa est, quoniam sic est anima connexa huic corpori, ut summis doloribus cedat, atque discedat: quoniam et ipsa compago membrorum atque vitalium sic infirma est, ut eam vim quae magnum vel summum dolorem facit, non valeat sustinere. Tune autem tali corpori anima et eo connectitur modo, ut illud vinculum sicut milla temporis longitudine solvitur, ita nullo dolore rumpatur. Proinde etiamsi caro nunc talis nulla est, quae sensum doloris perpeti possit, mortemque non possit: erit tamen tune talis caro, qualis nunc non est; sicut talis erit et mors, qualis nunc non est. Non enim nulla, sed sempiterna mors erit, quando nec vivere anima poterit Deum non habendo, nec doloribus corporis carere moriendo. Prima mors animam nolentem pellit e corpore, secunda mors animam nolentem tenet in corpore: ab utraque morte communiter id habetur, ut quod non vult anima, de suo corpore patiatur. 2. Attendunt autem isti contradictores nullam esse nunc carnem, quae

AN CONSEQUENS SIT tIT CORPOREUM DOLOREM SEQUATUR CARNIS INTERITUS

1. Sed nullum est, inquhmt, corpus quod doler possit, nec possit mori. Et hoc unde scimus? Nam de corporibus quis certus est daemonum, utrum in eis doleant, quando se affligi magnis cruciatibus confitentur? Quod si respondetur, terrenum corpus solidum scilicet atque conspicuum nullum esse, atque ut uno potius nomine id explicem, nullam esse carnem quae doler possit, morique non possit: quid aliud dicitur, nisi quod sen-

154*

W CIUDAD DE DIOS

X X I , 3, 2

XXI, 3, 2

El, INFIERNO, FIN DE U CIUDAD TERRENA

1545

que ahora no existe carne alguna que pueda sufrir y no pueda morir, y no reparan en que existe algo superior que el cuerpo. El alma, que con su presencia hace vivir y gobierna el cuerpo, puede padecer y no puede morir. He aqu un ser que siente el dolor y que es inmortal. Pues eso que ahora sucede en el alma de cada hombre, eso mismo suceder en los cuerpos de los condenados. Si nos fijamos con ms detenimiento, eso que llamamos dolor del cuerpo es ms bien dolor del alma. Es privativo del alma sentir el dolor, no del cuerpo, aunque la causa del dolor proceda del cuerpo, cuando siente dolor donde el cuerpo es lastimado. As como decimos cuerpos que sienten y cuerpos que viven, aunque procedan del alma el sentido y la vida del cuerpo, as decimos cuerpos dolientes, aunque el cuerpo no puede sentir el dolor. El alma sufre con el cuerpo en el lugar del cuerpo en que se sita la causa del dolor. Y sufre tambin sola, aunque est en el cuerpo, cuando es una causa invisible la que la entristece, estando sano el cuerpo. Y sufre, adems, sin estar en el cuerpo, pues el rico sufra en los infiernos cuando deca: Estoy atormentado en estas llamas. El cuerpo, en cambio, no siente el dolor sin estar animado, y animado no lo siente sin el alma. Si, pues, el dolor fuese argumento de la muerte, diciendo que es posible la muerte porque fu posible el dolor, el morir sera ms propio del alma, pues es privativo de ella sentir el dolor. Ahora bien, como ella, que es ms capaz de dolor, no puede morir, cmo deducir que los cuerpos de los condenados morirn porque sufren agudos dolores?
dolorem pati possit, mortemque non possit; et non attendunt esse tamen aliquid tale quod corpore maius sit. Ipse quippe animus, cuius praesentia corpus vivit et regitur, et dolorem pati potest, et mori non potest. Ecce inventa res est, quae cum sensum doloris habeat, immortalis est. Hoc igitur erit tune etiam in corporibus damnatorum, quod nunc esse scimus in animis omnium. Si autem consideremus digentius, dolor qui dicitur corporis, magis ad animam pertinet. Animae enim est doler, non corporis, etiam quando ei dolendi causa existit a corpore, cum in eo loco dolet, ubi laeditur corpus. Sicut ergo dicimus corpora sentientia, et corpora viventia, cum ab anima sit corpori sensus et vita; ita et corpora dicimus dolentia, cum dolor corpori nisi ab anima esse non possit. Dolet itaque anima cum corpore in eo loco eius, ubi aliquid contingit ut doleat. Dolet et sola, quamvis sit in corpore, cum aliqua causa etiam invisibili tristis est ipsa corpore incolumi. Dolet etiam non in corpore constitua: nam utique dolebat dives ille apud inferos, quando dicebat, Crucior in hac / lamina 1 . Corpus autem nec exanime dolet, nec animatum sine anima dolet. Si ergo a dolore argumentum recte sumeretur ad mortem, ut ideo mors possit accidere, quia potuit accidere et dolor, magis ad animam pertineret mori, ad quam magis pertinet et doler. Cum vero illa quae magis doler potest, non possit mori, quid momenti affert cur illa corpora, quoniam futura sunt in doloribus, ideo etiam montura esse credamus? Dixerunt quidem Platonici, ex terrenis corporibus moribundisque membris
4

Verdad es que los platnicos han pensado que el temor y el deseo, el dolor y el gozo, traen su origen de los cuerpos terrenos y de los miembros mortales [ 4 ] . As dice Virgilio: De aqu (es decir, de los miembros mortales del cuerpo terreno) nuestros temores y nuestros deseos, nuestros dolores y nuestros gozos. Mas en el libro XIV de esta obra les hemos probado que las almas, aun las purificadas de toda mancha, conservan un deseo extrao de retornar a los cuerpos. Y donde es posible el deseo, es posible tambin, sin duda alguna, el dolor, porque el deseo frustrado, o que no ha logrado su intento o que, logrado, lo ha perdido, se torna en dolor. Por tanto, si el alma, que siente el dolor, sola o como principal, goza de una inmortalidad propia de ella [ 5 ] , de que los cuerpos sufran no se sigue que puedan morir. Finalmente, si los cuerpos son causa de que las almas sufran, por qu pueden causarles dolor y no pueden causarles la muerte sino porque no es lgico concluir que lo que causa dolor cause la muerte? P o r qu va a ser, pues, increble que este fuego pueda causar dolor a los cuerpos de los condenados y no la muerte, al igual que los cuerpos causan dolor a las almas, sin obligarlas por eso a morir? Luego el dolor no es un argumento decisivo para probar la muerte futura [ 6 ] .

esse animae et metuerc, et cupere, et doler, atque gaudere. Unde Virglius, Hie, inquit (id est, ex moribundis terreni corporis membris), metnunt cupiuntque, dolent gaudentque ". Sed convicimus eos in quarto dcimo huius operis libro, habere animas secundum ipsos ab omni etiam corporis labe purgatas, diram cupiditatem, qua rursus incipiunt in corpora velle revert . Ubi autem potest esse cupiditas, prefecto etiam dolor potest. Frustrata quippe cupiditas sive non perveniendo quo tendebat, sive amittendo quo pervenerat, vertitur in dolorem. Quapropter si anima, quae vel sola vel mxime dolet, habet tamen quamdam pro suo modo immortalitatem suam, non ideo mori poterunt illa corpora, quia dolebunt. Postremo si corpora faciunt, ut animae doleant, cur eis dolorem possunt, mortem vero inferre non possunt, nisi quia consequens non est, ut mortem faciat, quod dolorem facit? Cur ergo jncredibile est, ita ignes illis corporibus dolorem posse inferre, non mortem, sicut ipsa corpora doler animas faciunt, quas tamen non ideo mori cogunt? Non est ergo necessarium futurae mortis argumentum dolor. * Antcid. 1.6 v.733 hid., v."ZQ-fzx.
ft

Le. i,3i).

1546

I,A CIUDAD DE D I O S

XXI, 4 , 1

XXI,

4,3

EL INFIERNO,

FIN

DE LA CIUDAD TERRENA

1547

C A P I T U L O
EJEMPLOS TOMADOS DE

IV
DE LA TESIS

LA N A T U R A L E Z A A F A V O R

1. Si, c o m o h a n escrito los m s a f a m a d o s n a t u r a l i s t a s , la s a l a m a n d r a vive en el f u e g o ; si ciertos m o n t e s c l e b r e s de Sicilia, q u e subsisten n t e g r o s d e s p u s d e t a n t o s siglos en m e d i o de v o r a c e s l l a m a s , son u n a p r u e b a suficiente de q u e n o t o d o lo q u e a r d e se c o n s u m e ; y si, a d e m s , el a l m a h a c e v e r q u e n o t o d o lo q u e es s u s c e p t i b l e de d o l o r lo es t a m b i n de m u e r t e , a q u se n o s p i d e n a n e j e m p l o s q u e p r u e b e n q u e n o es inc r e b l e q u e los c u e r p o s de los h o m b r e s c o n d e n a d o s a u n s u p l i c i o e t e r n o c o n s e r v e n su a l m a e n t r e l a s l l a m a s , a r d e n sin consum i r s e y sienten d o l o r sin m o r i r ? L a s u b s t a n c i a de la c a r n e r e c i b i r e n t o n c e s esta n u e v a p r o p i e d a d de A q u e l q u e h a d a d o a o t r o s seres p r o p i e d a d e s t a n m a r a v i l l o s a s , q u e , p o r ser t a n t a s , ya n o n o s e x t r a a n . Q u i n s i n o D i o s , el C r e a d o r de t o d o s los seres, h a d a d o a l a c a r n e del p a v o r e a l n o c o r r o m p e r s e d e s p u s de l a m u e r t e ? Esto, a p r i m e r a vista, p a r e c e i n c r e b l e . P e r o u n da, en C a r t a g o , se n o s sirvi u n p l a t o de esta a v e . T o m u n p o c o de su pechuga, de c a r n e y a m a g r a , y lo m a n d g u a r d a r . A l c a b o de u n t i e m p o suficiente p a r a c o r r o m p e r s e c u a l q u i e r a o t r a c a r n e cocida, se m e ofreci y n o ofenda a n al olfato. U n m e s d e s p u s lo vi en el m i s m o e s t a d o . Y d e s p u s de u n a o , s o l a m e n t e es-

t a b a u n p o c o m s seca y m s e n c o g i d a [ 7 ] . Q u i n d i o a l a p a j a ser t a n fra, q u e c o n s e r v a la nieve p u e s t a en e l l a , y t a n caliente, que m a d u r a las frutas verdes? 2. Q u i n ser c a p a z de e x p l i c a r las m a r a v i l l a s del fuego ? T o d o l o q u e q u e m a lo e n n e g r e c e , y l q u e d a b r i l l a n t e , y c u a n t o l a m e su l l a m a , p o r b e l l o q u e sea su color, lo d e c o l o r a y, de b r a s a r e s p l a n d e c i e n t e , lo t o r n a en n e g r s i m o c a r b n . E s t e efecto n o es r e g u l a r en l, p u e s l a s p i e d r a s c o c i d a s al fuego e m b l a n q u e c e n , y c u a n t o m s e n r o j e z c a el fuego, t a n t o m s b l a n q u e a n e l l a s , a u n q u e el b l a n c o se a j u s t a a la luz c o m o el n e g r o a las t i n i e b l a s . M a s de q u e el fuego q u e m e l a l e a y c a l c i n e l a s pied r a s , n o se sigue q u e estos efectos c o n t r a r i o s se p r o d u z c a n en e l e m e n t o s c o n t r a r i o s . P o r q u e , si b i e n es cierto q u e l a s p i e d r a s y la l e a son e l e m e n t o s diferentes, con t o d o , n o son c o n t r a r i o s , c o m o l o b l a n c o y. l o n e g r o . Y , n o o b s t a n t e , el b l a n c o es p r o d u c i d o en las p i e d r a s , y el n e g r o en la lea, o b r a n d o en a q u l l a s c l a r i d a d y e n sta s o m b r a el m i s m o fuego q u e n o o b r a r a en la p i e d r a si n o lo a l i m e n t a r a la l e a . Q u d i r del c a r b n ? N o es m a r a v i l l a q u e sea t a n frgil, q u e el m e n o r g o l p e lo q u i e b r a , y t a n d u r o , q u e n i la h u m e d a d l o c o r r o m p e ni el t i e m p o l o d e s t r u y e ? P o r e s o , l o s q u e p o n e n m o j o n e s , o l n e a s d i v i s o r i a s , e n t i e r r a n de o r d i n a r i o c a r b n p a r a q u e sirva d e p r u e b a al l i t i g a n t e , sea q u i e n fuere, q u e d e s p u s de a o s se p r e s e n t e a d e f e n d e r q u e la p i e d r a fijada n o es el lm i t e . Q u i n h a p o d i d o p r e s e r v a r los c a r b o n e s de la i n c o r r u p cin en u n a t i e r r a en q u e la m a d e r a se, p u d r e sino el fuego, que lodo lo c o r r o m p e ? 3 . C o n s i d e r e m o s a h o r a los m i l a g r o s de la cal. Sin r e p e t i r aliquantum corpulentiae siccioris et contractioris fuit. Quis paleae dedit vel tam frigidam vim, ut obrutas nives servet; vel tam fervidam, ut poma immatura maturet? 2. De ipso igne mira quis explicet, quo quaeque adusta nigrescunt, cum ipse sit lucidus; et pene omnia quae ambit et lambit, colore pulcherrimus decolorat, atque ex pruna fulgida carbonem teterrimum reddit? eque id quasi regulariter definitum est: nam e contrario lapides igne candente percocti, et ipsi fiunt candidi, et quamvis ille magis rubeat, illi albicent, congruit tamen luc quod lbum est, sicut nigrum tenebris. Cum itaque ignis in lignis ardeat, ut lapides coquat, contrarios habet non in contrariis rebus effectus. Etsi enim lapides et ligna diversa sunt; contraria tamen non sunt, sicut lbum et nigrum, quorum in lapidibus unum facit, alterum in lignis, clarus illos clarificans, haec obftiscans; cum in illis deficeret, nisi in istis viveret. Quid in carbonibu?, nonne miranda est et tanta infirmitas, ut ictu levissimo frangantur, pressu facillimo conterantur; et tanta firmitas, ut nullo humore corrumpantur, nulla aetate vincantur, visque adeo ut eos substemere soleant, qui limites figunt, ad convincendum litigatorem, quisqus post quantalibet tmpora exstiterit, fixumque lapidem limitem non esse contenderit? Quis eos in trra hmida infossos, ubi ligna putrescerent, tam diu durare incorruptibiliter posse, nisi rerum ille corruptor ignis effecit? 3. Intueamur etiam miraculum calcis, excepto eo, de quo iam satis

CAPUT
DE

IV
NTER

NATURALIBUS EXEMPLIS, QUORUM CONSIDERATIO DOCEAT POSSE ,CRUCIATUS VIVENTIA CORPORA PERMANERE

1. Quapropter si, ut scripserunt qui naturas animalium curiosius indagarunt, salamandra in ignibus vivit; et qudam notissimi Siciliae. montes, qui tanta diuturnitate temporis atque vetustate usque nunc ac deinceps flammis aestuant, atque integri perseverant, satis idonei testes sunt, non omne quod ardet absumi; et anima indicat, non omne quod doler potest, posse etiam mori: quid adhuc a nobis rerum poscuntur exempla, quibus doceamus, non esse incredibile, ut hominum corpora sempiterno supplicio punitorum, et in igne animam non amittant, et sine detrimento ardeant, et sine interitu doleant? Habebit enim tune istam carnis substantia qualtatem ab illo nditam, qui tam miras et varias tot rebus inddit, quas videnvus, ut eas, quia multae sunt, non miremur. Quis enim nisi Deus creator omnium dedit carni pavonis mortui ne putresceret? Quod cum auditum incredibile videretur, evenit ut apud Carthaginem nobis cocta apponeretur haec avis: de cuius pectore pulparum, quantum visum est, decerptum servari iussimus: quod post dierum tantum spatium, quanto alia caro quaecumque cocta putresceret, prolatum atque oblatum, nihil nostrum offendit olfactum. Itemque repositum post dies amplius quam triginta, dem quod erat inventum est: idemque post annum, nisi quod

1948

LA CIUDAD I)K DIOS

XXI, 4,4

X X I , 4, 4

KL INKIKKNO, FIN DE LA CIUDAD TEKKKNA

1549

lo que ya he dicho, que se torna blanca con el fuego, que ennegrece las dems cosas, es de notar que oculta en su intimitad un fuego procedente del fuego y, siendo piedra fra, lo conserva all tan oculto, que el sentido no lo aprecia, pero la experiencia nos dice que, aunque no lo vemos, est all como dormido. Por eso la llamamos cal viva, como si el fuego que oculta fuera el alma invisible de ese cuerpo visible. Qu tiene, pues, de particular que se encienda cuando se apaga? Para privarla del fuego oculto, se infunde en agua o se le echa agua encima y ella hierve con agua fra, que suele enfriar lo caliente. La cal, que parece expirar al alejarse el fuego que ocultaba, aparece y despus se torna tan fra por esa especie de muerte, que el agua ya no la hace arder. Entonces, en lugar de llamarla cal viva, la llamamos cal apagada. Puede aadirse algo a cosa tan extraa? S; an hay ms. Si en lugar de agua echamos aceite, que es mejor alimento para el fuego, no hierve por ms que echemos. Estoy seguro que, si esto lo leyramos o lo oyramos contar de alguna piedra de la India y no se pudiera hacer de hecho la experiencia, o lo tendramos por embuste o nos sorprendera grandemente. Y estas cosas que hieren a diario nuestros ojos, se envilecen no por ser menos maravillosas, sino por ser muy corrientes, como sucede con ciertas rarezas de la India que, tradas de los confines del orbe, han cesado ya de admirarnos desde que las hemos podido admirar a placer. 4. Muchos entre nosotros tienen la-piedra diamante, y sobre todo los aurfices y los lapidarios. Se cuenta que esta piedra no puede ser cortada ni con hierro, ni con fuego, ni con otra diximus, quod igne candicat, quo alia tetra redduntur, etiam occultissime ab igne ignem concipit, eumque iam gleba tangentibus frgida tam latenter servat, ut nulli nostro sensui prorsus appareat, sed compertus experimento, etian dum non apparet, sciatur inesse soptus. Propter quod eam vivam calcem loquimur, velut ipse ignis latens anima sit invisibilis visibils corporis. Iam vero quam mirum est quod cum exstinguitur, tune accenditur? Ut enim ocoulto igne careat, aqua infunditur, aquave perfunditur; et cum ante sit frgida, inde fervescit, unde ferventia cuneta frigescunt. Velut exspirante ergo illa gleba discedens ignis, qui latebat, apparet, ac deinde tanquam morte sic frgida est, ut adiecta unda non sit arsura, et quam calcem vocabamus vivam, vocemus exstinctam. Quid est quod huic miraculo addi posse videatur? et tamen additur. Nam si non adhibeas aquam, sed oleum, quod magis fomes est ignis, nulla eius perfusione vel infusione fervescit. Hoc miraculum si de aliquo Indico lapide legeremus, sive audiremus, et in nostrum experimentum venire non posset, profecto aut mendacum putaremus, aut certe granditer miraremur. Quarum vero rerum ante oculos nostros quotidiana documenta versantur, non genere minus mirabili, sed ipsa assiduitate vilescunt, ita ut ex ipsa India, quae remota est pars orbis a nobis, desierimus nonnulla mirari, quae ad nos potuerunt miranda perduci. 4. Adamantem lapidem multi apud nos habent, et mxime aurfices nsignitoresque gemmarum, qui lapis nec ferro, nec igni, nec alia vi ulla, perbibetur praeter hlrcino sanguine vinci. Sed qui eum habent atque no-

cosa, a excepcin de la sangre de macho cabro. Los que la poseen y la conocen, la admiran acaso como aquellos a quienes se. les muestra su virtud por primera vez? Los que no la han visto experimentalmente, quiz no lo creen o, si lo creen, lo admiran por desconocido. Hacen ellos la experiencia, y al principio les maravilla por lo inslito, pero la asiduidad les va restando insensiblemente el incentivo a su admiracin. Sabemos que el imn es un estupendo raptor del hierro. La primera vez que lo vi qued realmente estupefacto. Vea un anillo de hierro levantado por la piedra imn, y luego, como si comunicara su fuerza al hierro, este anillo se asi a otro y lo levant, y este otro se uni a un tercero, como el primero a la piedra. Acercaron un tercero y un cuarto, y quedaba ya colgando como una cadena de anillos trabados unos con otros, sin estar interiormente enlazados. Quin no se pasmar de la virtud de esta piedra, virtud que no estaba slo en ella, sino que pasaba de anillo en anillo y una unos con otros con lazos invisibles? Pero es mucho ms sorprendente lo que me cont mi hermano y compaero en el episcopado Severo de Milevi. Comiendo un da en casa de Batanariodeca l, en otro tiempo conde de frica, vio que, puesta una piedra imn debajo de un plato de plata y encima del plato un trozo de hierro, comunic al hierro todos los movimientos que su mano imprima al imn y le haca ir y venir a su antojo, sin que el plato de plata recibiera impresin alguna. He contado lo que yo mismo he visto o lo que he odo referir a una persona cuyo testimonio es para m tan cierto como si yo viera el hecho. Ahora voy a concretarme a lo que he ledo verunt, numquid ita mirantur, ut lii quibus primum potentia eius ostenditur? Quibus autem non ostenditur, fortasse nec credunt; aut si credunt, inexperta mirantur; et si contigerit experiri, adhuc quidem mirantur inslita, sed assiduitas experiendi paulatim subtrahit admirationis incitamentum. Magnetem lapidem novimus mirabilem ferri esse raptorem: quod cumprimum vidi, vehementer inhorrui. Quippe cernebam a lapide ferreum annulum raptum atque suspensum; deinde tanquam ferro quod rapuerat, vim dedisset suam, communemque fecisset, dem annulus admotus est alteri, eumque suspendit, atque ut lle prior lapidi, sic alter annulus priori annulo cohaerebat: accessit eodem modo tertius, accessit et quartus, iamque sibi per mutua circulis nexis, non implicatorim intrinsecus, sed extrinsecus adhaerentium, quasi catena pependerat annulorum. Quis istam vim lapidis non stuperet, quae illi non solum inerat, verum etiam per tot suspensa transibat, et invisibilibus ea vinculis subligabat? Sed multo est mirabilius, quod a fratre et coepiscopo meo Severo Milevitano de isto lapide comperi. Se ipsum namque vidisse narravit, quemadmodum Bathanarius quondam Comes Africae, cum apud eum convivaretur Episnopus, eumdem protulerit lapidem et tenuerit sub argento, ferrumque super argentum posuerit; deinde sicut subter movebat manum, qua lapidem tenebat, ita ferrum desuper movebatur, atque argento medio nibilque patiente, concitatissimo cursu ac recursu infra lapis ab homine, supra ferrum rapiebatur a lapide. Dixi quod ipse conspexi, dixi quod ab alio audivi, cu i tanquam ipse viderm credidi. Quid etiam de isto magnete legerim

1550

L A CIUDAD DE DIOS

XXI, 5, i

X X I , 5, 2

KI, INFIERNO, EIN DE I,A CIUDAD TERRENA

1551

sobre la piedra imn. Cuando se coloca diamante junto a ella no atrae al hierro, y si ya lo haba atrado, lo suelta y lo deja caer. Estas piedras vienen de la India; pero, si dejamos de admirarlas porque nos son conocidas, qu harn los pueblos que nos las envan, para quienes es tan fcil adquirirlas? Quiz sea para ellos tan comn como lo es la cal para nosotros, que la vemos, y sin extraarnos, hervir por la accin del agua, que apaga el fuego, y no inflamarse bajo la accin del aceite, que acrece la llama. Esto se debe a que la hallamos a cada paso. C A P I T U L O V

FlNITUD Y LIMITACIN DE LA RAZN HUMANA

1. Y, sin embargo, cuando hablamos a los infieles de los milagros de Dios, pasados o futuros, que no podemos presentar a su experiencia, nos piden razn de los mismos. Y como no podemos drsela (pues exceden la capacidad de la razn humana), piensan que lo que decimos es falso. Que nos den ellos razn de tantas maravillas como existen o siquiera de las que podemos ser testigos! Si confiesan que esto es imposible al hombre, deben convenir en que no hay lgica al decir que, porque no puede darse razn de una cosa, no ha existido o no existe, ya que de hecho existen cosas de las que es imposible dar razn. Sin hacer una relacin exhaustiva del sinfn de hechos que la historia recoge, voy a concretarme a los actuales, cuva dicam. Quando ixta eum ponitur adamas, non rapit errum; et si iam rapuerat, ut ei appropinquaverit, mox remittit. India mittit hos lapides: sed si eos nos cognitos iam desistimus admiran, quanto niagis illi a quibus veniunt, si eos acillimos habent, sic forsitan habent ut nos calcem, quan miro modo aqua fervescentem, qua solet ignis exstingui, et oleo non fervescentem, qno solet ignis accendi, quia in prompfu nobis est. non miramur? CAPUT V
QANTA SINT QUORUM RATIO NE.QUEAT ACNOSCI, ESSE NON SIT AMEIGUUM ET TAMEN EADEM VERA

comprobacin est en mano de cualquiera que pueda y quiera, en los lugares en que se realizan [8J. Cuentan que la sal de Agrigento, en Sicilia, se deshace en el fuego como en agua y que, en cambio, en agua crepita como al fuego. Entre los garamantes [9] hay una fuente tan fra de da, que es imposible beber de ella, y tan caliente de noche, que no se la puede tocar. En Epiro hay otra en la que, como en las dems, las antorchas encendidas se apagan; pero, no como en las dems, las apagadas se encienden. En Arcadia existe una piedra que, una vez encendida, ya no es posible apagarla, y por eso se llama asbesto [ 1 0 ] . En Egipto, el tronco de cierta clase de higueras no sobrenada en el agua, como los dems troncos, sino que va al fondo, y, lo que es ms extrao, pasado algn tiempo en el fondo, emerge de nuevo a la superficie, aunque lo razonable sera que, empapado de agua, fuera ms pesado. En los alrededores de Sodoma se producen ciertos frutos que parecen ya maduros; pero, palpados con el diente o con la mano, se les rompe la corteza y se deshacen en humo y ceniza. En Persia hay una piedra por nombre pirita, as llamada porque, si se la aprieta fuertemente, quema la mano, y otra llamada selenites, cuyo resplandor interior crece y decrece con la luna. Las yeguas de Capadocia son fecundadas por el viento, y sus cras no viven ms de tres aos. En la India, el suelo de la isla de Tilos es preferido a todos los dems, porque los rboles que crecen en l nunca pierden la hoja, 2. De estas y de otras mil maravillas que contiene la historia, y no de cosas pasadas, sino actualmente existentes, que a m, que persigo otra finalidad en la obra, se me hara demasiado largo referir, den razn, si pueden, estos infieles que se pauca commemoro. Agrigentinum Siciliae salem perhibent: cum fuerit admotus igni, velut in aqua fluescere; cum vero ipsi aquae, velut in igne crepitare. Apud Garamantas quemdam fontem tam frigidum diebus, ut non bibatur; tam fervidum noctibus, ut non tangatur. In Epiro alium fontem, in quo faces, ut in caeteris, exstinguuntur accerisae; sed, non ut in caeteris, accenduntur exstinctae. Asbeston Arcadiae lapidem propterea sic vocari, quod accensus semel iam non possit exstingui. Lignum cuiusdam ficus Aegyptiae, non ut ligna caetera in aquis natare, sed mergi; et quod est mirabilius, cum in imo aliquandiu fuerit, inde ad aquae superficiem rursus emerger, quando madefactum debuit htimoris pondere praegravari. Poma in trra Sodomorum gigni quidem, et ad maturitatis faciem pervenire; sed morsu pressuve tentata, in fumum ac favillam corio fatiscente vanescere. Pyritem lapidem Persicum tenentis. manum, si vehementius prematur, adurere, propter quod ab igne nomen accepit. In eadem Perside gigni etiam lapidem Selenitem, cuius interiorem candorem cum luna crescere atque deficere. In Cappadocia etiam vento equas concipere, eosdemque fetus non amplius triennio vivere. Tylon Indiae insulam eo praeferri caeteris terris, quod omnis arbor quae in ea gignitur, nunquam nudatur tegmine foliorum. 2. De his atque alus innumerabilibus mirabilibus, quae historia non factorum et transactorum, sed manentium locorum tenet, mihi autem aliud

1. Verumtamen homines infideles, qui cura divina vel praeterita vel futura miracula praedicamus, quae illis experienda non valemus ostendere, rationem a nobis earum flagitant rerum; quam quoniam non possumus reddere (excedunt enim vires mentis humanae), existimant falsa esse quae dicimus; ipsi de tot mirabilibus rebus, quas vel videre possumus, vel videmus, debent ieddere rationem. Quod si fieri ab homine non posse perviderint, fatendum est eis, non ideo aliquid non fuisse, vel futurum non esse, qia ratio inde non potest reddi; quandoquidem sunt ista de quibus similiter non potest. Non itaque pergo per plurima quae mandata sunt Utteris, non gesta atque transacta, sed in locis quibusque manentia; quo si quisquam ir voluerit et potuerit, utrum vera sint, explorabit, sed

1552

LA CIUDAD Dli D I O S

XpCI, 5, 2

X X I , 6, 1

El, I N F I E R N O ,

PIN

DE I,A CIUDAD TERRENA

1553

niegan a creer a las divinas Letras pretextando que no son divinas porque contienen cosas increbles. Y esto es lo que tratamos precisamente. No hay razndicen ellosque haga comprender que la carne arda sin consumirse y sufra sin morir. Estos grandes pensadores que son capaces de dar razn de todas las maravillas del mundo, den siquiera razn de estas pocas que he apuntado! No dudo que, si la existencia de esos hechos fuera desconocida y les dijramos que han de suceder un da, prestaran menos fe a eso que a las penas futuras que les anunciamos. Quin de ellos nos creera si, en lugar de decir que los cuerpos de los condenados vivirn y sufrirn eternamente entre llamas, dijramos que en el mundo venidero habr sal de tal calidad que se derretir en fuego como en agua y crepitar en agua como en fuego? Quin nos creera si dijramos que habr una fuente cuya agua en la frescura de la noche abrasa y en los calores del da hiela, o que habr una piedra que quema al apretarla y otra que, encendida, ya no puede ser apagada, y dems cosas que tuve a bien referir, prescindiendo de muchas otras? Si anunciramos estas maravillas para el siglo futuro, los incrdulos nos responderan: Si queris que las creamos, dadnos razn de cada una en particular. Y nosotros nos veramos obligados a confesar nuestra impotencia y la limitacin de la inteligencia humana para profundizar en estas maravillas de Dios. Sin embargo, abrigamos el firme convencimiento de que el Omnipotente no hace nada sin razn, aunque el pobre intelecto humano sea incapaz de dar razn de ello. Estamos, adems, convencidos de que en muchas cosas nos es agenti ea persequi nimis longum est, reddant rationem, si possunt, infideles isti, qui nolunt divinis Litteris credere; quid aliud quam non putantes eas esse divinas, eo quod res habeant incredibiles, sicuti hoc esl unde nunc agimus. Non enim admittit, inquiunt, ulla ratio, ut caro ardeat, nec absumatur; doleat, eque moriatur: ratiocinatores videlicet magni, qui de mnibus rebus quas esse mirabiles constat, possint reddere rationem. Reddant ergo de his, quae pauca posuimus, quae procul dubio si esse nescirent, et ea futura esse diceremus, multo minus crederent, quam quod nunc dicentibus nobis nolunt credere aliquando venturum. Quis enim eorum nobis crederet, si, quemadmodum dicimus futura hominum viva corpora, quae semper arsura atque dolitura, nec tamen aliquando moritura sint, ita diceremus in futuro saeculo futurum salem, quem faceret ignis velut in aqua fluescere, eumdemque faceret aqua velut in igne crepitare; aut futurum fontem, cuius aqua in refrigerio noctis sic ardeat, ut non possit tangi; in aestibus vero diei sic algeat, ut bibi non possit; aut futurum lapidem, vel eum qui suo calore manum constringentis adureret, vel eum qui undecumque arwensus exstingui omnino non posset, et caetera quae praetermissis alus innumeris commemoranda interim duxi? Haeo ergo in il]o saeculo, quod futurum est, si diceremus futura, nobisque increduli responderent, Si vultis ut ea credamus, de singulis reddite rationem: n o < < non posse confiteremur, eo quod istis et similibus Dei miris operibus infirma mortalium ratiocinatio vinceretur; fixam tamen apud nos esse rationem, non sinc ratione Omnipotentein facer, unde animus biimanns infir-

incierto su querer y que es certsimo que para El no es imposible nada de cuanto quisiere. Le damos fe al decirnos esto, porque no podemos creer que sea impotente o mentiroso. Qu responden, empero, estos censores de la fe y delegados de la razn cuando les pedimos cuenta de las maravillas que realmente existen y que la razn no puede comprender, pues parecen contraras a la naturaleza de los seres? Si decimos que stas sucedern, los infieles nos pediran tambin razn de ellas, como nos hacen con las penas del juicio. En conclusin, como la razn humana desfallece y faltan las palabras ante tales obras de Dios, y no por eso dejan de existir, las penas que anunciamos, no porque el hombre sea incapaz de comprenderlas, dejarn de existir [ 1 1 ] . CAPITULO VI

NO TODOS LOS MILAGROS SON NATURALES

1. Quiz respondan ahora: Esas cosas no existen y no las creemos. Cuanto se dice y cuanto se cuenta de ellas son puras falsedades. Y aaden un raciocinio: Si deben creerse esos hechos, creed vosotros, por ejemplo, lo que dicen los autores nuestros: que ha habido o hay un templo de Venus, donde se ve un candelero y en l una vela que luce al aire libre y que no la apagan ni los vientos ni las mus rationem non potest reddere: et in multis quidem rebus incertum nobis esse quid velit; illud tamen esse certissimum, nihil eorum illi esse impossibile, quaecumque voluerit: eique nos credere praedicenti, quem eque impotentem, eque mentientem possumus credere. Hi tamen fidei reprehensores, exactoresque rationis, quid ab ista respondent, de quibus ratio reddi ab homine non potest, et tamen sunt, et ipsi rationi naturae videntur esse contraria? Quae si futura esse diceremus, similiter a nobis, sicut eorum quae futura esse dicimus, ab infidelibus ratio posceretur. Ac per hoc, eum in talibus operibus Dei deficiat ratio cordis et sermonia humani, sicut ista non ideo non sunt, sic non ideo etiam illa non erunt, quoniam ratio de utrisque ab homine non potest reddi. CAPUT VI

QcjOD NON OMNIA MIRACTJLA NATURALIA SINT, SED PLERAQL'E HUMANO INGENIO MODIFICATA, PI.ERAQUE ATEM DAF.MONM ARTE COMPOSITA

1, Hic forte respondeant, Prorsus nec ista sunt, nec ista credimus, falsa de his dicta, falsa conscripta sunt; et adiiciant ratiocinantes, atque dicentes, Si talia credenda sunt, credite et vos quod in easdem Hueras est relatum, fuisse vel esse quoddam Veneris fanum, atque ibi candelabrum, et in eo lucernam sub divo sic ardentem, ut eam nulla tempestas, nulltis imber exstingueret, unde sicut ille lapis, ita ista Axvos SCTPECTTOS, id est, lucerna inexstinguibilis, nomnala est, Quod propterea potenmt dicere,

1554

I.A CIUDAD DE Dros

X X I , 6, j X X I , 6, 2 EL INFIERNO, FIN DE LA CIUDAD TERRENA

l l u v i a s . P o r eso r e c i b i el m i s m o n o m b r e q u e la p i e d r a de q ^ h e m o s h a b l a d o , es decir, luz i n e x t i n g u i b l e . E s t n e n p l e n o d e r e c h o a l o p o n e r n o s esto p a r a r e d u c i r n 0 y a r r o l l a r n o s . P o r q u e , si d e c i m o s q u e a esta r e l a c i n n o se deb fe, r e s t a m o s fuerza a l a s m a r a v i l l a s r e f e r i d a s , y si se la coric e , d e m o s , a u t o r i z a m o s las d i v i n i d a d e s de los p a g a n o s [ 1 2 ] . ]\fa n o s o t r o s , c o m o y a h e a p u n t a d o en el l i b r o X V I I I , n o estarq 0 o b l i g a d o s a creer c u a n t o c o n t i e n e la h i s t o r i a d e los g e n t i l ^ " c u a n d o los m i s m o s h i s t o r i a d o r e s , c o m o dice V a r r n , n o estn" a c o r d e s e n t r e s en m u c h o s p u n t o s , y esto casi con d e l i b e r a c i n y a d r e d e . Si q u e r e m o s , p o d e m o s c r e e r las cosas q u e n o s o n c o n . t r a r i a s a los l i b r o s q u e m e r e c e n n u e s t r a fe, y a los c u a l e s se ] a d e b e m o s . E n c u a n t o a las m a r a v i l l a s d e q u e n o s s e r v i m o s p a r i n t i m a r a los i n c r d u l o s la v e r d a d d e los sucesos f u t u r o s , j , 0 c o n t e n t a m o s con a q u e l l a s q u e p o d e m o s e x p e r i m e n t a r , y de ] 0 c u a l e s n o es difcil t o p a r con testigos a u t o r i z a d o s . E s t e t e m p l o de V e n u s y esa l m p a r a i n e x t i n g u i b l e , lejos L dificultar n u e s t r a m a r c h a , n o s a b r e n g r a n d e s h o r i z o n t e s . E s o rj p la l m p a r a i n e x t i n g u i b l e lo c a t a l o g a m o s e n t r e los m i l a g r o s de ) a m a g i a , t a n t o la e j e r c i d a p o r los d e m o n i o s c o m o la e j e r c i d a p 0 j . los h o m b r e s b a j o su influjo. P r e t e n d e r n e g a r estos m i l a g r o s es j , . c o n t r a la v e r d a d d e l a s S a g r a d a s L e t r a s , e n l a s c u a l e s c r e e m o s P o r c o n s i g u i e n t e , o la i n d u s t r i a h u m a n a se sirvi d e la p i e d r a asbesto p a r a m a n t e n e r esa l m p a r a , o esa m a r a v i l l a , a d m i r a d a p o r los h o m b r e s , es o b r a de la m a g i a o de a l g n d e m o n i o q U e b a j o el n o m b r e de V e n u s , se p r e s e n t en a q u e l l u g a r e h i z o este p r o d i g i o a n t e los h o m b r e s , d n d o l e s u b s i s t e n c i a t e m p 0 r a i y d u r a d e r a [ 1 3 ] . E n efecto, los d e m o n i o s son a t r a d o s p a r a m o r a r e n ciertos l u g a r e s p o r m e d i o d e las c r i a t u r a s d e D i o s , n o ut respondendi nobis angustias ingerant: quia si dixerimus non esse credendum, scripta illa miraculorura infirmabimus; si autem credendum esse concessermus, confirmabimus numina paganorum. Sed nos, sicut iam in libro duodevigesimo huius operis dixi', non habemus necesse omnia credere quae continet historia gentium, cum et ipsi nter se historici, sicut ait Varro, quasi data opera et quasi ex industria per multa dissentiantsed ea, si volumus, credimus quae non adversantur libris, quibus non du'bitamus oportere nos credere. De his autem miraculorum locis, nobis ad ea quae futura persuadere incredulis volumus, satis illa sufficiunt, quae nos quosque possumus experiri, et eorura testes idneos non difficile est nvenire. De isto autem fano Veneris et lucerna inexstinguibili, non solum in nullas coarctamur angustias, verum etiam latitudinis nobis eampus aperitur. Addimus enim ad istam lucernam inexstinguibilem, et humanarum et magicarum, id est per nomines daemonicarum artium, et ipsorum per se ipsos daemonum multa miracula: quae si negare voluerimus, eidem ipsi cui credimus sacrarum Litterarum adversabimur veritati. Aut ergo in lucerna illa mechanicum aliquid de lapide asbesto ars humana molita est, aut arte mgica factum est, quod homines illo roirarentur in templo aut daemon quspiam sub nomine Veneris tanta se efficacia praesentavit ut hoc ibi prodigium et appareret hominibus, et diutius permaneret. lili-'
' C.iS.

1555

p o r a l i m e n t o s , c o m o los a n i m a l e s , sino c o m o e s p r i t u s , p o r ciertos s i g n o s a p r o p i a d o s a su g u s t o , c o m o d i v e r s a s clases de pied r a s , d e m a d e r a s , de a n i m a l e s , d e e n c a n t a c i o n e s y d e ceremonias [ 1 4 ] . Y , p a r a d e j a r s e a t r a e r d e los h o m b r e s , p r i m e r o los seducen con c a u t e l o s a astucia, b i e n i n s p i r a n d o el v i r u s secreto en sus c o r a z o n e s , b i e n t r a b a n d o con e l l o s falsas a m i s t a d e s . Y a a l g u n o s de ellos los h a c e n d i s c p u l o s s u y o s y d o c t o r e s d e o t r o s . P o r q u e n a d i e p u e d e saber, si e l l o s n o lo e n s e a r a n , q u apetece c a d a c u a l , q u a b o r r e c e , con q u n o m b r e se a t r a e y con cul se ve f o r z a d o . A esto se r e d u c e n , en p o c a s p a l a b r a s , l a s a r t e s m g i cas y sus artfices. Se a f a n a n s o b r e t o d o p o r p o s e e r los corazones d e los m o r t a l e s , y esta p o s e s i n es su p r i n c i p a l g l o r i a , t r a n s figurndose p a r a ello en n g e l e s d e luz. Existen m u c h a s o b r a s suyas, es v e r d a d ; p e r o d e b e m o s e s q u i v a r l a s con t a n t a m s cautela c u a n t o son m s m a r a v i l l o s a s . A d e m s , n o s sirven perfectamente p a r a el p u n t o q u e t r a t a m o s . P o r q u e , si l o s i n m u n d o s dem o n i o s son t a n p o d e r o s o s , c u n t o m s lo s e r n los n g e l e s ? Y c u n t o m s lo ser D i o s , q u e h a d a d o a los n g e l e s el p o d e r o b r a r tales m i l a g r o s ? 2. A d m i t a m o s q u e l a s c r i a t u r a s de D i o s o b r a n p o r m e d i o de a r t e s m e c n i c a s esas m a r a v i l l a s q u e l l a m a n UTIXCCVIPCITOC, tan s o r p r e n d e n t e s , q u e los q u e n o l a s c o n o c e n l a s c r e e n d i v i n a s . As v e m o s q u e u n a estatua de h i e r r o s u s p e n d i d a , en cierto templo, p o r d o s p i e d r a s m a g n t i c a s d e i g u a l g r a n d o r y peso, coloc a d a s u n a en el t e c h o y o t r a en el s u e l o , se m a n t i e n e en el a i r e . L o s q u e i g n o r a n el t r u c o lo j u z g a b a n m i l a g r o . A l g o p o r el esticiuntur autem daemones ad inhabitandum per creaturas, quas non ipsi, sed Deus condidit, delectabilibus pro sua diversitate diversis, non ut animalia cibis, sed ut spiritus signis, quae cuiusque delectationi congruunt, per varia genera lapidum, herbarum, lignorum, animalium, carminum, rituum. Ut autem illiciantur ab hominibus, prius eos ipsi astutissima calliditate seducunt, vel inspirando eorum cordibus virus occultum, vel etiam fallacibus amicitiis apparendo, eorumque paucos discipulos suos faciunt, plurimorumque doctores. eque enim potuit, nisi primum ipsis docentibus, disci quid quisque illorum appetat, quid exhorreat, quo invitetur nomine, quo cogatur: unde magicae artes earumque artifices exstiterunt. Mxime autem possident corda mortalium, qua potissimum possessione gloriantur, cum se transfigurant in Angelos lucis s . Sunt ergo facta eorum plurima, quae quanto magis mirabilia confitemur, tanto cautius vitare debemus. Sed ad hoc unde nunc agimus, nobis etiam ipsa proficiunt. Si enim haec immundi daemones possunt, quanto potentiores sunt sancti Angel, quanto potentior est his mnibus Deus, qui tantorum miraculorum effectores etiam ipsos Angelos fecit? 2. Quamobrem si tot et tanta mirifica, quae mixavtijica-a appellant, Dei creatura utentibus humanis artibus fiunt, ut ea qui nesciunt opinentur esse divina; unde factum est, ut in quodam templo lapidibus magnetibus in solo et camera proportione magnitudinis positis, simulacrum ferreufh aeris illius medio inter utrumque lapidem, ignorantibus quid sursum esset ac deorsum, quasi numinis potestate penderet; quale aliquid etiam in illa
* 2 Cor. 11,14.

1 5 56

LA

CIUDAD DE DIOS

X X I , 6, 2

XXI, 7, 1

JiL INFIERNO, FIN DE I,A CIUDAD TERRENA

1567

lo, c o m o lie d i c h o , p u d o h a c e r u n artfice con la p i e d r a asbesto en la l m p a r a de V e n u s . A d m i t a m o s t o d o esto y q u e l a s obra.' de los m a g o s , l l a m a d o s p o r n u e s t r a E s c r i t u r a h e c h i c e r o s y enc a n t a d o r e s , h a n p o d i d o ser r e a l z a d a s de tal f o r m a p o r el demonio, q u e u n g r a n p o e t a n o ha d u d a d o en d e c i r de una m a g a s o b r e s a l i e n t e en t a l e s a r l e s : Ella me ha asegurado que tiene poder para ahuyentar de un espritu los encantamientos, para pasar de un corazn a otro las inquietudes, detener el agua de los ros y obligar a retroceder en su curso a las estrellas y evocar de noche a los Manes. Si vieses cmo ruge bajo sus pies a tierra y cmo a su voz bajan los espritus de las montaas! Si esto es v e r d a d , c u n t o m s 1'ciJes y h a c e d e r a s s e r n p a r a D i o s l a s m a r a v i l l a s i n c r e b l e s p a r a los infieles, p a r a ese D i o s q u e ha d a d o esa v i r t u d a l a s p i e d r a s y a los d e m s seres, q u e h a c o m u n i c a d o el i n g e n i o a los h o m b r e s ; q u e le sirve p a r a modificar las n a t u r a l e z a s de m i l m o d o s a d m i r a b l e s ; q u e h a c r e a d o los n g e l e s , n a t u r a l e z a s m s p o d e r o s a s q u e t o d o s los d e m s a n i m a l e s ! Su p o d e r es u n a m a r a v i l l a q u e s o b r e p u j a t o d a s las o t r a s , y su s a b i d u r a , q u e o b r a , o r d e n a y p e r m i t e , n o b r i l l a m e n o s en el uso de los seres q u e en la c r e a c i n de los mismos [ 1 5 ] .

C A P I T L O
LA RAZN SUPREMA DE LA FE EN

VII
LOS MILAGROS'ES LA

OMNIPOTENCIA DEL

CREADOR

lucerna Veneris de lapide asbesto ab artifce fieri potuisse iam diximus: si magorum opera, quos nostra Scriptura venficos et incantatores vocat, >n tantum daemones extollere potuerunt, ut congruere hominum sensibus Ribi nobilis poeta videretur, de quadam femina, quae tali arte polleret, dicens: KatT se carniinibuy promittit solvere mentes, Quas velt, ast alus duras immittere curas; Sistere aquarn luviis, et verter sidera retro ; -Noctuniosque ciet manes: mugir videbis. Sub pedibus terram, et descender montbur; oruos " : quauto niags Deus potens est facer quae infidelibus sunt incredibilia, sed illius facilia potestati; quandoquidem ipse lapidum aliarumque vim rerum et hominum ingenia, qui ea miris utuntur modis, angelicasque na turas mnibus terrenis potentiores animantibus condidit, universa mirabilia mirabili vincente virtute, et operandi, iubendi, sinendique sapientia, iitens mnibus tam mirabiliter, quam creavit? '' VTKGU,., Aennid. !.,) v.487-497.

1. P o r q u , p u e s , no p u e d e h a c e r D i o s q u e resuciten los c u e r p o s de los m u e r t o s y q u e los de los c o n d e n a d o s sean eternam e n t e a t o r m e n t a d o s en el f u e g o ? E l , q u e h a c r e a d o el cielo, la t i e r r a , el a i r e , las a g u a s y el m u n d o con sus i n n u m e r a b l e s mar a v i l l a s , e n t r e las c u a l e s la m s s o r p r e n d e n t e es el m i s m o m u n d o ? M a s estos a q u i e n e s o c o n t r a q u i e n e s nos d i r i g i m o s , q u e creen en u n D i o s c r e a d o r del m u n d o y de los dioses, p o r . c u y o m i n i s t e r i o g o b i e r n a el m u n d o , lejos de n e g a r , e x a l t a n esas p o tencias m u n d a n a s , q u e o b r a n a d m i r a b l e s p r o d i g i o s p o r p r o p i a cuenta o i m p e l i d a s p o r ciertos ritos o i n v o c a c i o n e s m g i c a s . Y c u a n d o les p r e s e n t a n la fuerza m a r a v i l l o s a de o t r o s seres q u e n o son a n i m a l e s r a c i o n a l e s ni e s p r i t u s d o t a d o s de r a z n , c o m o los p o c o s q u e h e m o s m e n c i o n a d o , suelen r e s p o n d e r : E s u n a fuerza de su n a t u r a l e z a . E n eso consiste su n a t u r a l e z a . S o n v i r t u a l i d a d e s n a t u r a l e s de los seres. Luego la n i c a r a z n y el n i c o p o r q u de q u e l a sal de A g r i g e n t o se d e r r i t a al fuego y c r e p i t e al a g u a es q u e as es su n a t u r a l e z a . P e r o r e s u l t a q u e m s bien p a r e c e q u e esto es u n efecto c o n t r a r i o a la n a t u r a l e z a , q u e dio a la sal l a p r o p i e d a d de d i s o l v e r s e n o al fuego, sino al a g u a , y de t o s t a r s e al fuego y n o al a g u a .

C A P UT

VII

QUOD IN REBUS MIRIS SUMMA CRE0END1 RATIO SH OMNIPOTENTIA CREATORIS

1. Cur itaque facer non possit Deus, ut et resurgant corpora mortuorum, et igne aeterno crucientur corpora damnatorum, qui fecit mundum in celo, in trra, in aere, in aquis, innumerabilibus miraculis plenum; cum sit mnibus quibus plenus est procul dubio maius et excellentius etiam ipse mundus miraculum? Sed isti cum quibus vel contra quos agiinus, qui et Deum esse credunt a quo factus est mundus, et dos ab illo fctos per quos ab illo administratur mundus, et miraculorum effectrices, sive spontaneorum, sive cultu et ritu quolibet iraperatorum, sive p.tiam magicorum mundanas vel non uegant, vel insuper et praedicaut potestates, quando eis rerum vim mirabilem proponimus aliarum, quae nec animalia sunt rationalia, nec ulla ratione praediti spiritus, sicut sunt ea, quorum pauca commemoravimus, responder assolent: Vis est ista naturae, natura eorum sic se habet, propriarum istae sunt efficaciae naturarum. Tota itaque ratio est, cur Agrigentinum salem flamma fluere faciat, aqua crepitare, quia haec est natura eius. At hoc esse potius contra naturam videtur, quae non igni, sed aquae dedit salem solvere; torrere autem igni, non aquae. Sed ista, inquiunt, salis huius naturalis est vis, ut his contraria patiatur. Haec igitur ratio redditur et de illo fonte Garamantico,

1558

LA CIUDAD DE DIOS

XXI, 7, 2
X X I , 7, 2 El, INFIKRNO, l'IN DK I,A CIUDAD TKRRRNA 1559

---Masdicen ellosla propiedad natural de esa sal es producir efectos contrarios a las dems. Esta misma razn se da de la fuente gramntica, en la que una vena est fra de da y hierve de noche, y de una y otra manera lastima a quien la toca. La misma se da de !a otra fuente que est fra y apaga, como las dems, las lmparas encendidas, pero, de un modo admirable y diferente, enciende las apagadas. A la misma explicacin recurren para la piedra asbesto, que, sin tener calor propio, una vez inflamada, es imposible apagarla. Y decir que as se ha su naturaleza, es la nica razn que se da de los otros fenmenos inslitos por dems, cuya sola enumeracin es un fastidio. Explicacin breve, a la verdad, y respuesta satisfactoria! Siendo, pues, Dios el autor de todas las naturalezas, por qu nuestros contrincantes, cuando rehusan creer una cosa afirmada por nosotros, bajo pretexto de que es imposible, y les respondemos que la nica explicacin es la voluntad del Omnipotente, no quieren darnos una razn ms fuerte? Es claro que Dios no se dice omnipotente sino porque puede cuanto quiere. El es quien ha creado tantas maravillas, que no slo las desconocidas, sino aun las conocidas, si no se vieran con los ojos o, al menos, si no hubiera testigos dignos de fe, se juzgaran imposibles. Porque sobre aquellos que no hay otros testigos que los autores que los narran, los cuales, no siendo divinamente inspirados, han podido, corno todo el hombre, engaarse, es permitido a cada uno dar su opinin. 2. No quiero que se crean a la ligera los prodigios que he referido, porque yo mismo no estoy seguro de su existencia, excepcin hecha de unos cuantos, de los que yo he practicado, ubi una vena friget diebus, noctibus fervet, vi utraque molesta tangentibus. Haec et de illo alio, qui cun sit contrectantibus frigidus, et facem sicut alii fontes exstinguat accensam, dissimiliter tamen atque mirabiliter dem ipse accendit exstinctam. Haec et de lapide asbesto, qui cum ignem millum habeat proprium, accepto tamen sic ardet alieno, ut non possit exstingui. Haec de caeteris quae piget retexere, quibus licet vis inslita contra naturam inesse videatur, alia tamen de illis non redditur ratio, nisi ut dicatur, hanc eorum esse naturam. Brevis sane ista est ratio, fateor, sufficiensque responsio. Sed cum Deus auctor sit naturarum omnium, cur ' nolunt fortiorem nos reddere rationem, quando aliquid velut impossibile nolunt credere, eisque redditionera rationis poscentibus respondemus, hanc esse voluntatem omnipotentis Dei; qui certe non ob aliud vocatur omnipotens, nisi quoniam quidquid vult potest; qui potuit creare tam multa, quae nisi ostenderentur, aut a credendis hodieque testibus dicerentur, prefecto impossibilia putarentur, non solum quae ignotissima apud nos, verum etiam quae notissima posui. Illa enim quae apud nos praeter eos, quorum de his libros legimus, non habent testem, et ab eis conscripta sunt qui non sunt divinitus docti atque humanitus fall forte potuerunt, licet cuique sine recta reprehensione non credere. 2. Nam nec ego vol temer credi cuneta quae posui, quia nec a me ipso ita creduntur tanquam nulla de illis sit in mea cogitatione dubitatio,

y cualquiera puede fcilmente practicar, un experimento. As la cal, que hierve en agua y queda fra en aceite; la piedra imn, que, con una especie de sorbo insensible, no mueve una paja y atrae el hierro; la carne del pavo real, inaccesible a la corrupcin, de la que no escapa ni la de Platn; as la paja, tan fra que conserva la nieve y tan caliente que madura las frutas; as el fuego resplandeciente, que blanquea segn su fulgor las piedras y, por el contrario, ennegrece los dems objetos. En esa lnea se halla tambin que el aceite, por claro que sea, produce manchas negras, y la plata imprime negror en los objetos, aunque es blanca. Lo mismo sucede en el carbn, que, al hacerse con el fuego, los maderos brillantes se tornan negros; los duros frgiles, y los corruptibles, incorruptibles. Estos y otros muchos efectos que sera largo enumerar, los he observado yo personalmente, y como yo, muchas otras personas. En cuanto a los que yo no he visto y que he ledo en los libros, confieso que no he podido controlar por testigos fidedignos ms que se de la fuente en que se apagan las lmparas encendidas y se encienden las apagadas, y se de las frutas de Sodomabelleza por fuera y humo por dentro. Verdad es que no he hallado nadie que haya visto esa fuente en Epiro, pero s algunos que conocen otra semejante en Francia, no lejos de Grenoble. En cuanto a las frutas de Sodoma, no solamente las Letras dignas de fe, sino muchos lo aseguran con tal aplomo, que no puede ponerse en duda. Respecto de las otras maravillas, flucto entre la afirmacin y la negacin. Las he referido sencillamente porque las exceptis his quae vel ipse sum expertus, et cuivis facile est experiri; sicut de calce, quod fervet in aqua, in oleo frgida est; de magnete lapide, quod nescio qua sorbitione insensibili stipulam non moveat, et ferrum rapiat; de carne non putrescente pavonis, cum putruerit et Platonis; de palea sic frigente ut fluescere nivem non sinat, sic calente ut maturescere poma compellat; de igne fulgido, quod secundum suum fulgorem lapides coquendo candificet, et contra eumdem suum fulgorem urendo plurima obfuscet. Tale est quod et nigrae maculae offunduntur ex oleo splendido, similiter nigrae lineae de candido imprimuntur argento. De carbonibus etiam, quod accendente igne sic vertantur in contrarium, ut de lignis pulcherrimis tetri, frgiles de duris, imputribiles de putribilibus fiant. Haec ipse quaedam cum multis, quaedam cum mnibus novi, et alia plurima, quae huic libro inserere longum fuit. De his autem quae posui non experta, sed lecta praeter de fonte illo, ubi faces exstinguuntur ardentes et accenduntur exstincfae, et de pomis terrae Sodomorum forinsecus quasi maturis, intrinsecus fumis, nec testes aliquos idneos a quibus utrum vera essent audirem, potui reperire. Et illum quidem fontem non inveni, qui in Epiro vidisse se dicerent, sed qui in Gallia similem nossent non lnge a Gratianopoli civitate. De fructibus autem Sodomitarum arborum, non tantum litterae fide dignae indicant, verum etiam tam multi se loquuntur expertos, ut hinc dubitare non possim. Caetera vero sic habeo, ut eque affirmanda, eque neganda decreverim: sed ideo etiam ipsa

1560

LA CIUDAD DE DIOS

xucr, a *
X X I , 8, 2 El, INFIERNO, FIN DE L A CIUDAD TERRENA 1561

le en los historiadores de nuestros adversarios. La finalidad que persegua era hacer ver cmo ellos creen a sus autores en cosas parecidas y sin que les den razones, y no se dignan creernos a nosotros, aunque les demos razones, cuando dcimo 9 que lo que trasciende el sentido y la experiencia es obra d * > la omnipotencia de Dios. Puede darse razn mejor y mas - valedera de las cosas que se predice que har el Omnipotente, que realmente puede hacerlas, que decir que las predichas l a s vemos ahora ya cumplidas? El las har, porque predijo q " e haba de hacer esas cosas que se tienen por imposibles, pues prometi y ha hecho que las naciones incrdulas creyeran cosas increbles. CAPITULO
QV

VIII

ES CONTRA LA NATURALEZA?

1. Quiz repliquen que no creen que los cuerpos humanos ardern siempre sin morir nunca, porque sabemos que la naturaleza de los cuerpos humanos se ha muy de otra manera. No puede, por tantoaaden, aplicarse aqu el criterio usado para enjuiciar los fenmenos extraordinarios, ni decirse: Esto es una propiedad natural. En esto radica la naturaleza de este ser. Sabemos que la naturaleza del cuerpo humano no se ha as. A esto respondemos, con las Sagradas Letras en la mano, que el cuerpo humano, antes del pecado, tena una constitucin, posui, quoniam apud eorum, contra quos agimus, histricos legi: ut ostenderem qualia multa, multique illorum, nulla reddita ratione, in suorum litteratorum scripta litteris credant, qui nobis oredere, quando id quod eorum experientiam sensumque transgreditur, omnipotentem Deum dicimus esse facturum, nec reddita ratione dignatur. Nam quae melior et validior ratio de rebus talibus redditur, quam cum Omnipotens ea posse facer perhibetur, et facturas dicitur, quae praenuntiasse ibi legitur, ubi alia multa praenuntiavit, quae fecisse monstratur? Ipse quippe faciet, quia se facturum esse praedixit, quae impossibilia putantur, qui promisit et fecit iit ab incredulis gentibus incredibila crederentur. CAPUT VIII

es decir, que no poda morir, y que despus del pecado tiene otra, cual aparece en las miserias de la vida presente. Segn esta ltima, no podr vivir perpetuamente. Lo mismo suceder en la resurreccin de los muertos; ser distinta su constitucin a la actual que conocemos. Mas, ya que los enemigos no creen en las Escrituras, en las que se lee cmo vivi el hombre en el paraso y cmo estaba inmune de la necesidad de la muerte pues, si creyeran en ellas, no trataramos con tanto afn la pena futura de los condenados, es preciso hacer uso de las letras de sus ms doctos varones. Ello har ver que una cosa puede manifestarse en el correr del tiempo de modo muy distinto a como se haba manifestado en su naturaleza determinada. 2. Hay en los libros de Marco Varrn que llevan por ttulo Del origen del pueblo romano un pasaje que textualmente dice: En el cielo se produjo un extrao portento. Castor escribe que la brillante estrella de Venus, que Plauto llama Vesperugo, y Homero, Hsperos, fu objeto de un enorme prodigio. Cambiaba de color, de figura, de grandor y de movimiento. Este fenmeno no ha sucedido ni antes ni despus. Adrasto, ciciceno, y Din, napolitano, clebres matemticos, dicen que esto tuvo lugar siendo rey Ogiges. Varrn, autor tan afamado, no lo llamara portento si no le pareciera contra la naturaleza. Decimos, es cierto, que todos los portentos son contra la naturaleza; pero en realidad no lo son. Cmo van a ser contrarios a la naturaleza los efectos que produce la voluntad de Dios, siendo voluntad de tal Creador la naturaleza de cada cosa creada? El portento no es, pues, contrario a la mortem; aliter autem post peccatum, qualis in aerumna huius mortalitatis innotuit, ut perpetem vitam tenere non possit. Sic ergo aliter quam nobis nota est, instituetur in resurrectione mortuorum. Sed quoniam istis non credunt litteris, ubi legitur qualis in paradiso vixerit homo, quantumque fuerit a necessitate mortis alienus, quibus utique si crederent, non cum illis poena damnatorum, quae futura est, operosius ageremus; de litteris eorum, qui doctissimi apud illos fuerunt, aliquid proferendum est, quo appareat posse fieri, ut aliter se habeat quaeque res, quam prius in rebus innotuerat suae determinatione naturae. 2. Est in Marci Varronis libris, quorum inscriptio est, De gente populi Romani, quod eisdem verbis, quibus ibi legitur, et hic ponam: In celo, inquit, mirabile exstitit portentum: nam in stella Veneris nobilissima, quam Plautus Vesperuginem I0, Homerus Hesperon appellat, pulcherrimam dicens ", Castor scribit tantum portentum exstitisse, ut mutaret colorem, magnitudinem, figuram, cursum: quod factum ita eque antea, nec postea sit. Hoc factum Ogyge rege dicebant Adrastus Cyzicenus et Dion Neapolites, mathematici nobiles. Hoc certe Varro tantus auctor portentum non appellaret, nisi esse contra naturam videretur. Omnia quippe portenta contra naturam dicimus esse: sed non sunt. Quomodo est enim contra naturam, quod Dei fit volntate, cum voluntas tanti utique Conditoris conditae rei cuiusque natura sit? Portentum ergo fit, non
Amphitr.
IHCHHS

NON ESSE CONTRA NATURAM, CUM IN ALIQA RE, CIUS NATURA INNOTOIT, ATjQurn AB EO onon ERAT NOTUM, TNCIPIT ESSE. WVERSUM

1. Si autem propterea respondent, se non credere quae de humans semper arsuris nec unquam morituris corporibus dicimus, quia humanorum corporum naturam novimus longe aliter institutam; unde nec illa ratio hinc reddi potest, quae de illis naturis mirabilbus reddebatur, ut dici possit, Vis ista naturalis est, rei huius sta natura est; quoniam scimus humanae carnis istam non esse naturam: habemus quidem quoa respondeamus de Litteris sacris, hanc ipsam scilicet humanam carne aliter institutam fuisse ante peccatum, id est, ut posset nunquam perpeti

a c t . i scen.x v.119.
10 v.3'T8.

1562

IA CIUDAD DE DIOS

X X I , 8, 2
XXI, 8, 4 KI, INK1EKNO, FIN DE LA CIUDAD TERRENA 1563

n a t u r a l e z a , s i n o c o n t r a r i o a n u e s t r o c o n o c i m i e n t o de la naturaleza. Q u i n s e r c a p a z de c o n t a r la m u l t i t u d d e p r o d i g i o s q u e c o n t i e n e la h i s t o r i a de l a s n a c i o n e s ? A h o r a l i m i t m o n o s a n u e s t r o p u n t o c o n c r e t o . Q u h a y t a n r e g u l a d o p o r el a u t o r de la n a t u r a l e z a c o m o el o r d e n a d s i m o c u r s o de los a s t r o s ? Q u h a y f u n d a d o s o b r e leyes m s fijas e i n m u t a b l e s ? Y, sin e m b a r g o , c u a n d o A q u e l q u e g o b i e r n a lo c r e a d o con i m p e r i o y p o d e r a b s o l u t o q u i s o , u n a e s t r e l l a , la m s s o b r e s a l i e n t e p o r su g r a n d o r y p o r su e s p l e n d o r , c a m b i el c o l o r , la m a g n i t u d , l a figura y, lo q u e es m s e x t r a o , el o r d e n y la l e y de su curso. Sin d u d a , dio al t r a s t e con t o d a s las t a b l a s de los a s t r l o gos, si existan ya, y c o n t o d o s los c l c u l o s c a b a l s t i c o s del c u r s o p a s a d o y f u t u r o de esos a s t r o s , t a n i n f a l i b l e s , segn ellos, q u e se h a n a t r e v i d o a a v e n t u r a r q u e ese c a m b i o del luc e r o de la m a a n a n o se h a p r o d u c i d o ni a n t e s n i d e s p u s . N o s o t r o s , sin i r m s lejos, l e e m o s en los l i b r o s d i v i n o s q u e el sol se p a r p o r m a n d a t o del s a n t o J e s s N a v e , p r o d i g i o conced i d o p o r peticin h e c h a a D i o s y q u e m a n t u v o su luz h a s t a c o n s g u i r la v i c t o r i a en la g u e r r a . Y t o r n a t r s p a r a a s e g u r a r al r e y E z e q u a s q u i n c e a o s de v i d a , a a d i e n d o D i o s este p r o digio a su p r o m e s a . L o s i n c r d u l o s , c u a n d o creen estos m i l a g r o s c o n c e d i d o s a los m r i t o s de los s a n t o s , los a t r i b u y e n a a r t e s m g i c a s . A esto a l u d e lo q u e n o h a m u c h o r e c o r d de V i r g i l i o s o b r e la magia: Detener el agua de los ros y obligar a retroceder en su curso a los astros. contra naturam, sed contra quam est nota natura. Quis autem portentorum numerat multitudinem, quae historia gentium continetur? Sed nunc in hoc uno attendamus, quod ad rem de qua agimus pertinet. Quid ita dispositum est ab auctore naturae caeli et terrae, quemadmodum cursus ordinatissimus siderum? quid tam ratis legibus fixisque firmatum? Et tamen quando ille voluit, qui summo regit imperio ac potestate quod condidit, stella prae caeteris magnitudine atque splendore notissima, colorem magnitudinem, figurara, et (quod est mirabilius) sui cursus ordinem legemque mutavit. Turbavit proferto tune, si ulli iam fuerunt caones astrologorum, quos velut inerrabili computatione de praeteritis ac futuris astrorum motibus conscriptos habent, quos caones sequendo ausi sunt dicere hoc quod de Lucfero contigit, nec antea, nec postea contigisse. Nos autem in divinis libris legimus, etiam solem ipsum et stetisse; cum hoc a Domino Deo petivisset vir sanctus Iesus Nave, doee coeptum praelium victoria terminaret 12 ; et retrorsum redisse, ut regi Ezechiae quindecim anni ad vivendum additi, hoc etiam prodigio promissioni Dei significarentur adiuncto 13 . Sed ista quoque miracula, quae meritis sunt concessa sanctorum, quando credunt isti facta, magicis artibus tribuunt. Unde illud est quod superius commemoravi dixisse Virgilium,
Sistere aquam fluviis, et verter sidera retro '*. ' los. 10,13 ,: < !s. 38,?. " Acneid. I.4 v.489.

E n la m i s m a E s c r i t u r a l e e m o s q u e el ro detuvo su c u r s o c u a n do el p u e b l o de D i o s , al frente del cual i b a el c i t a d o J e s s N a v e , m a r c h a b a h u y e n d o , y lo m i s m o hizo al p a s a r el p r o f e t a E l i a s y su d i s c p u l o E l s e o . Q u e el a s t r o rey r e t r o c e d i en su m a r c h a en t i e m p o de E z e q u a s , ya lo h e a p u n t a d o . S i n e m b a r go, el p r o d i g i o del l u c e r o n a r r a d o p o r V a r r n n o v e m o s q u e se haya obrado a peticin de algn hombre. 3 . Cesen, p u e s , los infieles d e cegarse p o r el p r e t e n d i d o c o n o c i m i e n t o de la n a t u r a l e z a . C o m o si D i o s n o p u d i e r a o b r a r c a m b i o s en las n a t u r a l e z a s q u e e l l o s conocen, c o m o h o m b r e s q u e s o n ! Y, a decir v e r d a d , l a s cosas m s o r d i n a r i a s n o son m e n o s m a r a v i l l o s a s q u e las o t r a s , y f u e r a n m u c h o m s estupend a s si a c o s t u m b r a r a n los h o m b r e s a a d m i r a r l a s cosas m a r a v i l l o s a s , n o las r a r a s [ 1 6 ] . C o n s u l t a d la r a z n . Q u i n n o se adm i r a r de q u e en esta m u l t i t u d infinita de h o m b r e s , t a n semejante p o r n a t u r a l e z a , t e n g a c a d a u n o sus facciones t a n p e c u l i a r e s , q u e , si n o f u e r a n s e m e j a n t e s e n t r e s, n o se d i s t i n g u i r a n de los a n i m a l e s , y, a su vez, si n o f u e r a n d e s e m e j a n t e s , n o se diferenc i a r a n u n o s de o t r o s ? L o s q u e d e c i m o s q u e se p a r e c e n , l u e g o n o s d a m o s c u e n t a de q u e son d e s e m e j a n t e s . P e r o es m s a d m i r a b l e t o d a v a c o n s i d e r a r la d e s e m e j a n z a , p o r q u e p a r e c e m s raz o n a b l e q u e u n a n a t u r a l e z a c o m n exija la s e m e j a n z a . Y , sin e m b a r g o , p o r q u e lo r a r o es lo m a r a v i l l o s o p a r a n o s o t r o s , n u n c a n o s a d m i r a m o s m s q u e c u a n d o t o p a m o s con dos h o m b r e s t a n s e m e j a n t e s q u e , al i n t e n t a r d i s t i n g u i r l o s , nos e n g a a m o s siemp r e o casi s i e m p r e . 4 . M a s el caso c o n t a d o p o r V a r r n , a u n q u e h i s t o r i a d o r de Nam et fluvium stetisse superius, inferiusque fluxisse, cum populus Dei, ductore supra memorato lesu Nave, viam carperet'", et Elia propheta transente, ac postea discpulo eius Elisaeo id esse factum in sacris Litteris legimus " ; et retro versum fuisse mximum sidus regnante Ezechia, modo commemoravimus. Quod vero de Lucfero Varro scripsit, non est illie dictum alicui homini petenti id fuisse concessum. 3. Non ergo de notitia naturarum caliginem sibi faciant infideles, quasi non possit in aliqua re divinitus fieri aliud, quam in eius natura per humanam suam experientiam cognoverunt: quamvis et ipsa quae in rerum natura mnibus nota sunt, non minus mira sint; essentque stupenda considerantibus cunctis, si solerent nomines mirari mira nisi rara. Quis enim, consulta ratione, non videat in hominum innumerabili numerositate, et tanta naturae similitudine, valde mirabiliter sic habere singulos singulas facies, ut nisi nter se smiles essent, non discerneretur species corum ab animalibus caeteris; et rursus nisi nter se dissimiles essent, non discernerentur singuli ab hominibus caeteris? Quos ergo smiles confitemur, eosdem dissimiles invenimus. Sed mirabilior est consideratio dissimilitudinis; quoniam similitudinem iustius videtur exposcere natura communis. Et tamen quoniam quae sunt rara, ipsa sunt mira, multo amplius admiramur quando dos ita smiles reperimus, ut in eis discernendis aut semper, aut frequenter erremus. 4. Sed quod dixi scriptum a Varrone, licet eorum sit historicus idem15

los. 4,18.

,6

4 Reg. 2,8.14.

1564

LA CIUDAD DE D I O S

XXI, 8) 5
X X I , 9, 1 El, INFIERNO, l'IN DE I,A CIUDAD TBKRENA 1565

Jos suyos y hombre muy sabio, quiz no lo crean o les impresione menos, porque ese fenmeno fu de corta duracin y la estrella torn presto a su curso ordinario. Hay otro prodigio, an hoy existente, que, a mi ver, debe bastar para convencerlos de que conocer bien el modo de ser y de obrar de una naturaleza no es razn para limitar a Dios su campo de accin, como si no pudiera transformar a su antojo una cosa en otra muy distinta de las conocidas por ellos. La tierra de Sodoma no ha sido siempre como es hoy. Su suelo era semejante a los dems y gozaba de la misma o de ms pinge fertilidad, ya que las divinas Escrituras lo comparan al paraso de Dios. Este, despus que el fuego del cielo lo arras, tiene un aspecto horroroso, debido a la prodigiosa fulgine, como atestigua la historia profana y confirman los visitantes. Sus frutos, bajo una bella apariencia, no ocultan ms que ceniza y humo. Mira que no era as y ahora lo es. He aqu que el Autor de las naturalezas ha realizado en sta un cambio tan espantoso y tan duradero, que aun subsiste despus de tanto tiempo. 5. Como no fu imposible para Dios crear las naturalezas que quiso, no lo es tampoco cambiarlas a su gusto. De aqu nacen toda esa serie de milagros que se llaman monstruos, ostentos, portentos y prodigios. Si quisiera referir y recordarlos todos, apuesto que esta obra no tendra fin. Se dice que la palabra monstruo deriva de monstrando, y se llaman as porque muestran en cierta manera el futuro. Ostentos deriva de ostendendo, y portentos, de portendendo, o sea, que doctissimus, fortasse ver factum esse non credunt; aut quia non din mansit talis eiusdem sideris cursus, sed reditum est ad solitum, minus ieto moventur exemplo. Habent ergo aliud, quod etiara nunc possit ostendi, eisque puto deber sufficere, quo commoneantur, cum aliquid adverterint in aliqua institutione naturae, eamque sibi notissimam fecerint, non se inde Deo deber praescribere, quasi eam non possit in longe aliud, quam eis cognita est, verter atque mutare. Terra Sodomorum non fuit utique ut nunc est: sed iacebat simili caeteris facie, eademque vel etiam uberiore fecunditate pollebat; nam Dei paradiso in divinis eloquiis comparata est l; . Haec posteaquam tacta de celo est, sicut iliorum quoque attestatur historia, et nunc ab eis qui veniunt ad loca illa conspicitur, prodigiosa fuligine horrori est, et poma eius interiorem favillam mendaci superficie maturitatis includunt. Ecce non eral talis, et talis est. Ecce a Conditore naturarum natura eius in hanc foedissimam diversitatem rnirabili mutatione conversa est: et quod post tam longum accidit tempus, tam longo tempore perseverat. 5. Sicut ergo non fuit impossibile Deo, quas voluit, instituere; sie ei non est impossibile, in quidquid voluerit, quas instituit, mutare naturas. Unde iliorum quoque miraculorum multitudo silvescit, quae ruonstra, ostenta, portenta, prodigia nuncupantur: quae recolere et commemorare si velim, huius operis quis erit finis? Monstra sane dicta perhibent a monstrando, quod aliquid significando demonstrent; et ostenta ab ostendendo; et portenta a portendendo, id est, praeostendendo; et prodigia, quod potro
1

praeostendendo, y prodigios, de porro dicere, porque predicen el porvenir. Mas consideren cmo sus adivinos, que predicen cosas verdaderas o aciertan a decir alguna verdad entre el frrago que sueltan, se engaan, sea por s mismos, sea por inspiracin de los espritus, que se cuidan de implicar a los hombres dignos de tal pena en las redes de una nociva curiosidad. Nosotros, empero, pensamos que estos fenmenos que parecen contra la naturaleza, y que se dice que son contra la naturaleza (como dijo el Apstol, hablando al estilo humano, que el acebuche es injertado contra la naturaleza en la oliva y participa de su fecundidad), llamados monstruos, ostentos, portentos o prodigios, deben mostrar, significar, pronosticar o predecir lo que har Dios, lo que prenunci que haba de hacer con los cuerpos de los condenados, no impidindolo obstculo ni ley alguna de la naturaleza. El cmo de esas profecas, estimo que qued ya bastante claro en el libro anterior al espigar en las santas Escrituras, en el Nuevo y en el Viejo Teslamento, no todos los testimonios que haran al caso, pero s los suficientes. C A P I T U L O
E L INFIERNO. NATURALEZA

IX
ETERNAS

DE LAS PENAS

1. La prediccin de Dios, hecha por su profeta, sobre el suplicio eterno de los condenados, se cumplir y se cumplir exactamente. Su gusano no morir y su fuego no se apagar. dicant, id est, futura praedicant. Sed viderint eorum comedores, quomodo ex eis sive fallantur, sive instinctu spirituum, quibus cura est tali poena dignos nimos hominum noxiae curiositatis retibus implicare, etiam vera praedicant, sive multa dicendo aliquando in aliquid veritatis ineurrant. Nobis tamen ista quae velut contra naturam fiunt, et contra naturam fieri dicuntur (quo more hominum locutus est et Apostolus, dicendo, contra naturam in olea insitum oleastrum factum esse participem pinguedinis oleae) ", et monstra, ostenta, portenta, prodigia nuncupantur, hoc monstrare debent, hoc ostendere, vel praeostendere, hoc praedicere, quod facturus sit Deus, quae de corporibus hominum se praenuntiavit esse facturum, nulla impediente difficultate, milla praescribente lege naturae. Quomodo autem praenuntiaverit, satis in libro superiore docuisse me existimo, decerpendo d Scripturis sanctis et novis et veteribus, non quidem omnia ad hoc pertinentia, sed quae sufficere huic operi iudicavi. CAPUT IX

DE GEHF.NNA, ET AKTF.RNARUM QUALITATF. POENAHUM

1. Quod igitur de sempiterno supplicio damnatorum per suum prophetam Deus dixit fiet, omnino fiet: Vennis eorum non moetur, et ignis eorum non exstinguetur '". Ad hoc en ira vehementius eommendandum,
ls R o m . 11,17.24. ' " I s , 66,24.

'' G e n , 13,10.

1566

LA CIUDAD DE DIOS

XXI, 9, 2

X X I , 9, 2

EL INFIERNO, FIN DE LA CIUDAD TERRENA

1567

Y Jess, para encarecer con ms fuerza esta verdad, cuando manda cortar los miembros que escandalizan al hombre, designando por ellos a los hombres que cada cual ama como a sus propios miembros, dice as: Si tu mano te es ocasin de escndalo, crtala; ms te vale entrar manco en la vida eterna que tener dos manos e ir al infierno, al fuego inextinguible, en donde el gusano que los roe nunca muere y el fuego nunca se apaga. Lo mismo dice del p i e : Y si tu pie te es ocasin de pecado, crtalo; ms te vale entrar cojo en la vida eterna que tener dos pies y ser arrojado al infierno, al fuego inextinguible, donde el gusano que los roe nunca muere y el fuego nunca se apaga. Y del ojo habla en estos trminos: Y si tu ojo te sirve de escndalo, arrncalo; mas te vale entrar tuerto en el reino de Dios que tener dos ojos y ser arrojado al fuego del infierno, donde el gusano que los roe nunca muere y el fuego jams se apaga. No se ruboriz de repetir en este lugar tres veces las mismas palabras. A quin no har temblar esta repeticin y esta amenaza, salida con tal rigor de la boca divina? 2. Los que pretenden que el gusano y el fuego son penas del alma, no del cuerpo, dicen que los hombres, separados del reino de Dios, sern abrasados en el alma poi un dolor y un arrepentimiento tardo e infructuoso. Por eso defienden que muy bien pudo servirse de la palabra fuego para expresar este dolor abrasador. A esto responde aquello del Apstol: Quin se escandaliza sin que yo me abrase? Creen tambin que el gusano figura ese dolor. Porque est escrito eam Domimis lesus, cura membra quae hominem scandalizant pro his liommibus poneret, quos ut sua membra dextra quis diligit, eaque praeciperet amputari: Bonum est, inquit, tibi debilem introire in vitam, quam duas manus habentem ir in gehennam, in ignem inexstinguibilem, ubi vermis eorum non montar, et ignis eorum non exstinguitur. Similiter de pede: Bonum est tibi, inquit, claudum introire in vitam aeternam, quam dos pedes habentem mitti in gehennam ignis inexstinguibilis, ubi vermis eorum non moritur, et ignis non exstinguitur. Non aliter ait et de oculo: Bonum est, tibi luscum introire in regnum Dei, quam dos oculos habentem mitti in gehennam ignis, ubi vermis eorum non moritur, et ignis non exstinguitur"". Non eum pguit uno loco eadem verba ter dicere: quem non terreat ista repetitio, et illius poenae comminatio tam vehemens ore divino ? 2. Utrumque autem horum, ignem scilicet atque vermem, qui volunt ad animi poenas, non ad corporis pertinere, dicunt etiam ur dolore animi sero atque infructuose poenitentis eos qui fuerint a regno Dei separati: et ideo ignem pro isto dolore urente non incongruo poni potuisse contendunt, unde illud Apostoli est, Quis scandalizatur, et ego non uror?21 Eumdem etiam vermem putant intelligendum esse. Nam scriptum est, inquiunt, Sicut linea vestimentum et vermis lignum, sic moeror excruciat cor viri". Qui vero poenas et animi et corporis in illo supplicio futuras
- M e . 9,42-47. - 1 2 Cor. ir,29. -'= P r o v . 25,20.

dicen ellos, como la polilla al vestido y el gusano al madero, as el dolor atormenta el corazn del hombre. Quienes no dudan que las penas atormentarn tanto al alma como al cuerpo, afirman que el fuego abrasar al cuerpo y el gusano del dolor roer en cierto modo al alma. Aunque este sentido es ms creble, pues es un autntico absurdo pensar que all no habr dolor para el cuerpo o para el alma, sin embargo, yo creo ms fcil que los dos ataen al cuerpo que lo contrario. Y, a mi parecer, la divina Escritura no menciona el dolor del alma porque va necesariamente implicado por el del cuerpo, aunque no se diga. As leemos en el Antiguo Testamento : El suplicio de la carne del impo ser el fuego y el gusano. Poda haber dicho ms brevemente: El suplicio del impo. Por qu aadi de la carne del impo sino porque los dos, el gusano y el fuego, sern el castigo de la carne? Quiso decir la pena de la carne, precisamente, porque ser castigado en el hombre vivir segn la carne. (Esto le llevar a la muerte segunda, que signific el Apstol con estas palabras: Si viviereis segn la carne, moriris.) Elija cada cual el sentido que le plazca: o atribuir al cuerpo el fuego y al alma el gusano, aqul propiamente y ste metafricamente, o ambas cosas propiamente al cuerpo. Porque ya he hecho notar antes bastante que los animales pueden vivir tambin en el fuego, en combustin sin consuncin y en dolor sin muerte, por milagro del Creador omnipotente. Quien niega que esto es imposible para El, ignora de quin procede cuanto admiramos en las naturalezas [ 1 7 ] . Este mismo es el Dios que hizo en el mundo los milagros pequeos y los grandes que he referido y muchsimos otros que no he mencionado, y el que esse non dubitant, igne uri corpus, animum autem rodi quodammodo verme moeroris affirmant. Quod etsi credibilius dicitur; quia utique absurdum est, ibi dolorem aut corporis, aut animi defuturum: ego tamen facilius est ut ad corpus dicam utrumque pertinere, quam neutrum; et ideo tacitum in illis divinae Scripturae verbis animi dolorem, quoniam consequens esse intelligitur, etiamsi non dicatur, ut corpore sic dolente animus quoque sterili poenitentia crucietur. Legitur quippe et in veteribus Scripturis, Vindicta carnis, impii, ignis et vermis23. Potuit brevius dici, Vindicta impii. Cur ergo dictum est, carnis impii, nisi quia utrumque, id est, et ignis et vermis, poena erit carnis? Aut si vindictam carnis propterea dicere voluit, quia hoc in homine vindicabitur, quod secundum carnem vixerit (propter lioc enim veniet in mortem secundam, quam significavit Apostolus dicens, Si enim secundum carnem vixeritis moriemini) 2; eligat quisque quod placet, aut ignem tribuere corpori, animo vermem: hoc proprie, illud tropice; aut utrumque proprie corpori. Iam enim satis superius disputavi, posse animalia etiam in ignibus vivere, in ustione sine consumptione, in dolore sine morte, per miraculum omnipotentissimi Creatoris: cui hoc possibile esse qui negat, a quo sit quidquid in naturis mnibus miratur ignorat. Ipse enim est Deus, qui omnia in
23

E c c l i . 7,19. -^ R o m . 8,13.

1568

LA CIUDAD DE D I O S

xxr, io, i

XXI, 10,2

Et, INFIERNO, FIN DE LA CIUDAD TERRENA

1569

los situ en el mundo, que es el mayor de los milagros. Escoja, pues, cada cual el sentido que le plazca: o pensar que el gusano se refiere propiamente al cuerpo o que se refiere metafricamente al alma, por una metfora tomada de las cosas corporales. Cul de estos sentidos sea el verdadero, la realidad lo expresar ms explcitamente cuando la ciencia de los santos ser tan perfecta que no necesitarn experimentar las penas para conocerlas, sino que les bastar su sabidura, entonces colmada. Ahora sabemos las cosas parcialmente hasta que llegue la plenitud. Nos basta de momento rechazar la opinin que sostiene que los cuerpos de los condenados no sern afectados por el fuego ni por dolor alguno.

C A P I T U L O

P U E D E EL FUEGO DEL INFIERNO, S I ES CORPORAL, ABRASAR A LOS ESPRITUS MALIGNOS, ES DECIR, A LOS DEMONIOS, INCORPREOS ?

1. Se presenta aqu una nueva cuestin: si el fuego no ser incorporal, anlogo al dolor del nimo, sino corporal, abrasando por contacto y capaz de atormentar los cuerpos, cmo servir tambin de suplicio a los espritus malignos? Sabemos que el mismo fuego servir de suplicio a los hombres y a los demonios, segn aquellas palabras de Cristo: Apartaos de n, malditos, al fuego eterno, que est aparejado
hoc mundo magna et parva miracula quae commemoravimus, et incomparabiliter plura quae non commemoravimus, fecit, eademque ipso mundo uno atque omnium mximo miraculo inclusit. Eligat. ergo unum de duobus quisque quod placet, utrum et vermem ad corpus proprie, an ad animum translato a corporalibus ad incorporalia vocabulo existimet pertinere. Quid autem horum verum sit, res ipsa expeditius indicabit, quando erit scientia tanta sanctorum, ut eis cognoscendarum illarum poenarum necessaria non sit experientia, sed ea quae tune erit plena atque perfecta, ad hoc quoque sciendum sapientia sola sufficiat. Nunc enim ex parte scimus, doeo veniat quod perfectum est "J. Dum tamen nullo modo illa corpora talia futura csse credamus, ut nullis ab igne afficiantur doloribus.

para el diablo y sus ngeles. Es as, a no ser que aluda a que los demonios tienen tambin, como han pensado hombres doctos, cuerpos compuestos de aire pesado y hmedo, que se hace sentir cuando sopla el viento [ 1 8 ] . Si este elemento no pudiera recibir ninguna impresin, no abrasara cuando es calentado en los baos. Para que abrase es preciso que sea primero abrasado y cause la impresin que recibe. Por lo dems, si alguien afirma que los demonios no tienen cuerpo, es intil romperse la cabeza o quemarse las cejas sobre este punto. Qu nos veda decir que los espritus incorpreos pueden ser atormentados por un fuego corporal de un modo real, aunque maravilloso, si los espritus de los hombres, que son ciertamente incorpreos, pueden ser actualmente encerrados en los cuerpos y luego sern unidos a ellos con lazos insolubles? Los espritus de los demonios, ms an, los espritus demonios, aunque incorpreos, si no tienen cuerpo, se unirn al fuego material para ser atormentados. No animarn el fuego de suerte que lo constituyan animal compuesto de espritu y de cuerpo, sino, como he dicho, unindose a l de un modo maravilloso e inefable, recibiendo del fuego la pena, no dndole la vida. Tambin ese otro modo segn el cual los espritus se unen a los cuerpos y los tornan animales, es del todo admirable e incomprensible para el hombre. Y eso es el hombre mismo [19]. 2. Yo dira de buen grado que los espritus ardern sin cuerpo, como arda el rico en los infiernos cuando deca: Estoy atormentado en esta llama, si no tuviera al ojo esta razoangelis eius2e. Nisi quia sunt quaedam sua etiam daemonibus corpora, sicut doctis hominibus visum est, ex isto aere crasso atque hmido, cuius impulsus vento fiante sentitur. Quod genus elementi si nihil igne perpeti posset, non ureret fervefactus in balneis. Ut enim urat, prior uritur, facitque quod patitur. Si autem quisquam nulla habere corpora daemones asseverat, non est de hac re aut laborandum operosa inquisitione, aut contentiosa disputatione certandum. Cur enim non dicamus, quamvis miris, tamen veris modis etiam spiritus incorpreos posse poena corporalis ignis affligi, si spiritus hominum, etiam ipsi profecto incorporei, et nunc potuerunt includi corporalibus membris, et tune poterunt corporum suorum vinculis insolubiliter alligari? Adhaerebunt ergo, si eis nulla sunt corpora, spiritus daemonum, imo spiritus daemones, licet incorporei, corpoieis ignibus cruciandi: non ut ignes ipsi, qvbus adhaerebunt, eorum iunctura inspirentur, et animalia fiant, quae constent spiritu et corpore; sed, ut dixi, miris et ineffabilibus modis adhaerendo, accipientes ex ignibus poenam, non dantes ignibus vitam. Quia et iste alius modus, quo corporibus adhaerent spiritus, et animalia finnt, omnino mirus est, neo comprehendi ab homine potest, et hoc ipse homo est. 2. Dicerem quidem sic arsuros sine ullo suo corpore spiritus, sicut ardebat apud inferos Ule dives, quando dicebat, Crucior in hac flamma"; nisi convenienter responderi cernerem, talem fuisse illam flam' M t . 25,41. " L e . 16,34.

CAPTJT X
A,N KIMS GEHENNAE, SI COKPORALIS EST, I'OSST MALIGNOS Sl'MITUS, 711 EST DAEMONES INCORPREOS, TACTU SUO ADURKRE

1. Hic oceurrit quaerere, si non erit ignis incorporalis, sicut est animi dolor, sed corporalis, tactu noxius, ut eo possint corpora cruciari; quomodo in eo erit etiam poena spirituum malignorum? dem quippe ignis, erit supplicio scilicet hominum attributus et daemonum, dicente Christo, Discedite a me, maledicti, in ignem ae ternura, qui paratus est diabolo et
- 5 i Cor. 13,g.

1570

LA CIUDAD DE D I O S

XXI, 11

XXI, 11

Bt INFIERNO, FIN D LA CIUDAD TERRENA

5f 1

nable objecin: la llama era de la misma naturaleza que los ojos que clav en Lzaro, que la lengua que deseaba refrescar con unas gotas de agua y que el dedo de Lzaro con el que quera que se le hiciera ese servicio. Toaklrfsto se realizaba en un lugar donde estaban las almas sin los cuerpos. La llama que le abrasaba y la gotita que pidi eran incorporales, al estilo de las cosas vistas en sueos o en xtasis, que, aunque incorporales, se asemejan a los cuerpos. El hombre que est en ese estado, si bien es cierto que est en espritu y no con el cuerpo, no obstante se ve entonces tan semejante a su cuerpo, que es incapaz de distinguirlos. Mas aquel infierno, llamado tambin estanque de fuego y azufre, ser un fuego corpreo y atormentar los cuerpos de los condenados, sean de hombres o de demonios; los slidos de los hombres y los areos de los demonios; o solamente los cuerpos de los hombres con sus espritus y los espritus de los demonios sin cuerpos, unidos al fuego corporal para recibir la pena, no para vivificarlo. El fuego ser nico para los dos, como asegur la Verdad misma.

C A P I T U L O

XI

EXIGENCIAS DE LA JUSTICIA CON RESPECTO A LAS PENAS

Pero, entre estos contra quienes defendemos la Ciudad' de Dios, hay quienes creen que. es injusto castigar los pecados, por graves que sean, de esta corta vida, con un suplicio eterno. mam, quales oculi quos levavit, et Lazarum vidit, qualis liiigua cui humorem exiguum desideravit infund, qualis digitus Lazari de quo id sibi fieri postulavit: ubi tamen erant sine corporibus animae. Sic ergo incorporalis et illa flamma qua exarsit, et illa guttula quam poposcit; qualia etiam sunt visa dormientium sive in ecstasi cernentium res incorporales, habentes tamen similitudinem corporum. Nam et ipse homo cum spiritu, non corpore, sit in talibus visis, ita se tamen tune similem suo corpori videt, ut disoernere omnino non possit. At vero gehenna illa, quod etiam stagnum ignis et sulphuris dictum est2", corpreas ignis erit, et cruciabit corpora damnatorum, aut et hominum et daemonum, solida hominum, aeria daemonum; aut tantum hominum corpora cum spiritibus, daemones autem spiritus sine corporibus, haerentes sumendo poenam, non impertiendo vitam corporalibus ignibus. Unus quippe utrisque ignis erit, sicut Ventas dixit".CAPUT XI

Como si la justicia de la ley atendiera alguna vez a proporcionar el castigo con el tiempo invertido en cometer la falta! Las leyes, segn Cicern, establecen ocho gneros de pen a s : la multa, la prisin, el azote, el talin, la ignominia, el destierro, la muerte y la esclavitud. Cul de stas mide su duracin por la del crimen, haciendo durar el castigo cuanto dur el acto criminoso, a no ser quiz la pena del talin? [ 2 0 ] . Esta ordena que cada uno sufra el mal que hizo sufrir. De aqu aquella prescripcin de la Ley: Ojo por ojo y diente por diente. Es fsicamente posible que la justicia arranque el ojo al criminal en tan poco tiempo como se lo arranc a su vctima. Mas, si la razn exige que el beso dado a la mujer ajena sea castigado con el azote, no es azotado durante largo tiempo el que hizo eso en un instante? Y el dulzor de un corto deleite no es castigado en este caso con un dolor duradero? Qu dir de la prisin? Debe acaso permanecer encarcelado el reo solamente tanto tiempo cuanto dur el acto que le mereci tal pena? De hecho vemos que es muy justo que un esclavo est muchos aos en rehenes simplemente por haber injuriado de palabra a su amo o por haberle herido de un golpe, que pasa en un pestaeo. Y la multa, la ignominia, el destierro y la esclavitud-penas que son de ordinario irrevocables, no son en cierta manera semejantes a las penas eternas en relacin con la brevedad de esta vida? No pueden ser eternas cabalmente porque ni la misma vida por ellas castigada lo es; pero los crmenes castigados con penas tan largas se cometen en muy poco tiempo. perpetratis, poena quisque damnetur aeterna; quasi ullius id unquam iustitia legis attendat, ut tanta mora temporis quisque puniatur, quanta mora temporis unde puniretur admisit. (Jeto genera poenarum in legibus esse scribit Tullius, dammim, vincula, verbera, talionem, ignominiam, exsilium, mortem, servitutem. Quid horum est quod in breve tempus pro cuiusque peccati celeritate coarctetur, ut tanta vindicetur mrula, quanta deprehenditur perpetratum, nisi forte talio? id enim agit, ut hoc patiatur quisque quod ecit. Unde illud est Legis, Oculum pro oculo, dentem pro dente 3". Fieri enim potest, ut tam brevi tempore quisque amittat oculum severitate vidictae, quam tulit ipse ajteri improbitate peccati. Poxro autem si alienae feminae osculum infixum, rationis sit verbere vindicare, nonne qui illud puncto temporis fecerit, incomparabili horarum spatio verberatur, et suavitas voluptatis exiguae diuturno dolore punitur? Quid, in vinculis numquid tam diu quisque iudicandus est esse deber, quam diu fecit unde meruit alligari; cum iustissime annosas poenas servus in compedibus pendat, qui verbo aut ictu celerrime transente vel lacessivit dominum, vel plagavit? Iam vero damnum, ignominia, exsilium, servitus, cum plerumque sic infliguntur, ut nulla venia ralaxentur, nonne pro huius vitae modo similia poenis videntur aeternis? Ideo quippe aeterna esse non possunt, quia nec ipsa vita, quae his plectitur, porrigitur in aeternum: et tamen peccata, quae vindicantur longissimi temporis poenis, brevissimo
30

AN HOC RATIO IUSTITIAE HABEAT, UT NON SINT EXTENSIOKA POENARUM TM-

PORA, Q U A M FUERINT P E C C A T O R U M Sic autem qudam eorum, contra quos defendimus civitatem Dei, iniustum putant, ut pro pecetis quamlibet magnis, parvo scilicet tempere
~8 A p o c . 20,"?. -' M t . 35,41.

EX. 2I,S4.

1572

t A CIUDAD DE D I O S

X X I , 11

XXI, 1 2

EL INFIERNO, FIN DE U CIUDAD TERRENA

1573

A n a d i e se le o c u r r e p e n s a r q u e los t o r m e n t o s de los m a l h e c h o r e s d e b e n ir en p r o p o r c i n d i r e c t a con el t i e m p o q u e d u r el h o m i c i d i o , el a d u l t e r i o , el s a c r i l e g i o y c u a l q u i e r o t r o c r i m e n , q u e n o d e b e m e d i r s e p o r l a l o n g u r a del t i e m p o , sino p o r la m a y o r o m e n o r c u a l i d a d del p e c a d o . P u e d e i m a g i n a r s e q u e las leyes, al c o n d e n a r a u n o a m u e r t e , h a g a n r a d i c a r el c a s t i g o en ese b r e v e i n s t a n t e q u e d u r a la ejecucin y n o en a p a r t a r l e p a r a s i e m p r e de la s o c i e d a d h u m a n a ? P u e s lo q u e significa a p a r t a r a los h o m b r e s con el s u p l i c i o de la m u e r t e p r i m e r a de l a c i u d a d m o r t a l , eso significa a p a r t a r l o p o r la m u e r t e , seg u n d a de la c i u d a d i n m o r t a l . Y c o m o las leyes de esta c i u d a d no d e v u e l v e n j a m s a la s o c i e d a d a l h o m b r e c o n d e n a d o a sentencia c a p i t a l , as l a s de a q u l l a n o v u e l v e n n u n c a a l a v i d a e t e r n a al p e c a d o r c o n d e n a d o a la m u e r t e s e g u n d a . C m o , p u e s , son v e r d a d e r a s p r e g u n t a n e s t a s p a l a b r a s de v u e s t r o C r i s t o : Con la medida que midiereis, seris medidos, si u n p e c a d o t e m p o r a l es c a s t i g a d o con u n a p e n a eterna? [21]. N o r e p a r a n en q u e l a m e d i d a de q u e se h a b l a a q u n o m i r a al t i e m p o , s i n o al m a l , y q u i e r e d e c i r : El q u e o b r e m a l e s , q u e sufra t a m b i n m a l e s . A u n q u e q u i z p u d i e r a e n t e n d e r s e del p u n t o de q u e a la sazn h a b l a b a el S e o r , a s a b e r , de los j u i cios y de l a s c o n d e n a s . E n este caso, q u i e n j u z g a y c o n d e n a i n j u s t a m e n t e , si es j u z g a d o y c o n d e n a d o j u s t a m e n t e , r e c i b e la m i s m a m e d i d a , a u n q u e n o de lo q u e l d i o . El j u z g y es juzg a d o , p e r o el castigo q u e se le h a i m p u e s t o es j u s t o , m i e n t r a s el q u e l i m p u s o e r a i n j u s t o .

C A P I T U L O
MAGNITUD DEL PRIMER PECADO

X I I
Y SUS EFECTOS

U n a p e n a e t e r n a p a r e c e d u r a e i n j u s t a al s e n t i d o h u m a n o , p o r q u e en la m i s e r i a de esta v i d a m o r t a l f a l t a el s e n t i d o de l a s a b i d u r a p u r a y e l e v a d a , q u e c a p a c i t a p a r a s e n t i r la enorm i d a d del c r i m e n c o m e t i d o en l a p r i m e r a p r e v a r i c a c i n . C u a n to m s g o z a b a el h o m b r e de D i o s , m a y o r fu su i m p i e d a d a l a b a n d o n a r l o . Y q u i e n en s d e s t r u y u n b i e n q u e p o d a ser e t e r n o , se hizo a c r e e d o r a u n m a l e t e r n o . D e a q u la conden a c i n de t o d a la m a s a del g n e r o h u m a n o [ 2 2 ] , p o r q u e el p r i m e r c u l p a b l e fu c a s t i g a d o con t o d a su p o s t e r i d a d , q u e estaba en l c o m o en su raz. As, n a d i e e s c a p a a ese s u p l i c i o j u s t o y d e b i d o , si n o es p o r u n a m i s e r i c o r d i a y u n a g r a c i a ind e b i d a . Y es tal la d i s p o s i c i n de los h o m b r e s , q u e en u n o s a p a r e c e el v a l o r de u n a g r a c i a m i s e r i c o r d i o s a y en o t r o s el d e u n a j u s t a v e n g a n z a [ 2 3 ] . N o a p a r e c a n en t o d o s l a s d o s cosas, p o r q u e si t o d o s p e r m a n e c i e r a n b a j o l a s p e n a s d e u n a j u s t a c o n d e n a c i n , n o se m o s t r a r a en n i n g u n o la g r a c i a m i s e r i c o r diosa del R e d e n t o r . Y si t o d o s f u e r a n t r a n s f e r i d o s d e l a s tin i e b l a s a la luz, en n i n g u n o a p a r e c e r a la s e v e r i d a d del castig o . E n este l t i m o a p a r t a d o h a y m u c h o s m s q u e e n el o t r o , p a r a d a r n o s a e n t e n d e r q u e e r a d e b i d o a t o d o s . Si se h i c i e r a en t o d o s v e n g a n z a , n a d i e r e p r e n d e r a j u s t a m e n t e la j u s t i c i a del

tempore perpetrantur; nec quisquam exstitit qui censeret tam cito nocentium finienda esse tormenta, quam cito factum est vel homicidium, vel adulterium, vel sacrilegium, vel quodlibet aliud scelus, non temporis longitudine, sed iniquitatis et impietatis magnitudine metiendum. Qui vero pro aliquo grandi crimine morte mulctatur, numquid mora qua occiditur, quae perbrevis est, eius supplicium leges aestimant, et non quod eum in sempiternum auferunt de societate viventium? Quod est autem de ista civitate mortali homines supplicio piimae mortis, hoc est de civitate illa immortali homines supplicio secundae mortis auferre. Sicut enim non efficiunt leges huius civitatis, ut in eam quisque revocetur occisus; sic nec illius, ut in vitam revocetur aeternam, secunda morte damnatus. Quomodo ergo verum est, inquiunt, quod ait Christus vester, In qua mensura mensi fueritis, in ea remetietur vobis31, si temprale peccatum supplicio punitur aeterno? Nec attendunt, non propter aequale temporis spatium, sed propter vicissitudinem mali, id est, ut qui mala fecerit, mala patiatur, eamdem dictam fuisse mensuram. Quamvis hoc in ea re proprie possit accipi, de qua Dominus cum hoc diceret, loquebatur, id est, de iudiciis et condemnationibus. Proinde qui iudicat et condemnat iniuste, si iudicatur et condemnatur iuste, in eadem mensura recipit, quamvis non hoc quod dedit. Iudicio enim fecit, iudicio patitur: quamvis fecerit damnatione quod iniquum est, patiatur damnatione quod iustum eet.
" L e . 5,38.

CAPUT

XII

DE MAGNITUDINE PRAEVARICATIONIS PRIMAE, OB QUAM AETERNA POENA OMNIBUS DEBEATUR, QUI EXTRA CKATIAM FDERINT S A L V A T O B I S

Sed poena aeterna ideo dura et iniusta sensibus videtur humanis, quia in hac infirmitate moribundorum sensuum deest ille sensus altissimae purissiraeque sapientiae, quo sentiri possit quantum nefas in illa prima praevaricatone commissum sit. Quanto enim magis homo fruebatur Deo, tanto maiore impietate dereliquit Ueum, et factus est malo dignus aeterno, qui hoc in se peremit bonum, quod esse posset aeternum. Hinc est universa generis humani massa damnata: quoniam qui hoc primitus admisit, cum ea quae in illo fuerat radicata sua stirpe punitus est, ut nullus ab hoc iusto debitoque supplicio, nisi misericordia et indebita gratia liberetur; atque ita dispertiatur genus humanum, ut in quibusdam demonstretur quid valeat misericors gratia, in caeteris quid iusta vindicta. eque enim utrumque demonstraretur in mnibus: quia, si omnes remanerent in poenis iustae damnationis. in millo appareret misericors gratia redimentis: rursum, si omnes a tenebris transferrentur in lucem, in nullo appareret severitas ultionis, In qua propterea multo plures quam in illa sunt, ut sic osteadatur quid mnibus deberetur. Quod si mnibus redderetux, iustiam vindicantis iuste nemo reprehenderis quia vero tam

1574

L A CIUDAD DE DIOS

X X I , 13

XXI, 13

EL INFIERNO, FIN DE U

CIUDAD TERRENA

1575

v e n g a d o r ; p e r o , c o m o son m u c h o s los l i b r a d o s , ya h a y m o t i v o p a r a d a r infinitas g r a c i a s al d i v i n o L i b e r t a d o r p o r este d o n gratuito. C A P I T U L O


C O N T R A LA O P I N I N CASTIGADOS D E S P U S

las a castigos para que los suplicios las limpien. Ah tienes unas Buspendidas en el aire, expuestas al soplo veloz de los vientos, y otras lavando sus manchas en el fondo de los abismos, y otras purificndose en el fuego. Los que as p i e n s a n n o r e c o n o c e n d e s p u s de la m u e r t e m s q u e p e n a s p u r g a t o r i a s . Y c o m o el a g u a , el a i r e y el fuego son elementos s u p e r i o r e s a la t i e r r a , s i r v e n de m e d i o s de e x p i a c i n p a r a purificar l a s a l m a s de l a s m a n c i l l a s c o n t r a d a s al contacto de la t i e r r a . E s t o lo h a l l a n en el p o e t a . E l a i r e , d o n d e dice expuestas al soplo de los vientos; el a g u a , a q u : en el fondo de los abismos; y el fuego lo e x p r e s a p o r su n o m b r e a l d e c i r : otras purificndose en el fuego. N o s o t r o s r e c o n o c e m o s c i e r t a s p e n a s p u r i f i c a t o r i a s en esta vida m o r t a l . Y t i e n e n ese c a r c t e r n o p a r a a q u e l l o s c u y a v i d a n o m e j o r a con e l l a s , o m s b i e n e m p e o r a , sino p a r a a q u e l l o s o t r o s q u e se c o r r i g e n as c a s t i g a d o s . T o d a s l a s d e m s p e n a s , t e m p o r a l e s o e t e r n a s , q u e la d i v i n a P r o v i d e n c i a inflige a c a d a u n o p o r m i n i s t e r i o de los h o m b r e s o de los n g e l e s , b u e n o s o m a l o s , tienen p o r o b j e t o , b i e n c a s t i g a r los p e c a d o s p a s a d o s o actuales, b i e n e j e r c i t a r y p o n e r d e relieve l a s v i r t u d e s . C u a n d o u n o p a d e c e u n m a l p o r m a l i c i a o e r r o r de o t r o , p e c a ciertamente el q u e le c a u s a ese m a l ; p e r o D i o s , q u e l o p e r m i t e con juicio j u s t o , a u n q u e oculto, n o p e c a . L a s p e n a s t e m p o r a l e s , u n o s las sufren s o l a m e n t e en esta vida, otros d e s p u s d e l a m u e r t e , o t r o s en esta v i d a y e n la otra, p e r o a n t e s del l t i m o y m s r i g u r o s o de los j u i c i o s . N o todos los q u e sufren p e n a s t e m p o r a l e s d e s p u s de l a m u e r t e Ergo exercentur poenis, veterumque malorum Supplicia expendunt: aliae panduntur inanes Suspensae ad ventos, alus sub gurdte vasto Infectum eluitur scelus, aut exuritur igni 32 . Qui hoc opinantur, nullas poenas nisi purgatorias volunt esse post mortem, ut quoniam terris superiora sunt elementa, aqua, aer, ignis, ex aliquo istorum mundetur per expiatorias poenas, quod terrena contagione contractum est. Aer quippe accipitur in eo quod ait, Suspensae ad ventos: aqua in eo quod ait, Sub gurgite vasto: ignis autem suo nomine expressus est, cum dixit, Aut exuritur igni. Nos vero etiam in hac quidem mortali vita esse quasdam poenas purgatorias confitemur, non quibus affliguntur quorum vita vel non inde fit melior, vel potius inde fit peior; sed illis sunt purgatoriae, qui eis coerciti corriguntur. Caeterae omnes poenae, sive temporariae, sive sempiternae, sicut unusquisque divina providentia tractandus est, inferuntur, vel pro peccatis sive praeteritis, sive iu quibus adhuc vivit ille qui plectitur, vel pro exercendis declarandisque virtutibus, per nomines et angelos, seu bonos seu malos. Nam etsi quisquam mali aliquid alterius improbitate vel errore patiatur, peccat quidem homo, qui vel ignorantia, vel iniustitia cuiquam mali aliquid facit: sed non peccat Deus, qui iusto, quamvis occulto, iudicio fieri sinit. Sed temporarias poenas alii in hac vita tantum, alii post mortem, alii et nunc et tune, verumtamen ante iudcium illud severissimum novissimumque patiuntur. Non autem omnes veniunt in sempiternas poenas, quae post illud
32

X I I I

QUE S O S T I E N E Q U E L O S M A L O S S E R N DE LA M U E R T E PARA S U P U R I F I C A C I N

L o s p l a t n i c o s , es cierto, n o q u i e r e n q u e q u e d e i m p u n e n i n g n p e c a d o ; p e r o e s t i m a n q u e t o d a s l a s p e n a s t i e n e n u n fin c o r r e c t i v o o de e n m i e n d a , t a n t o l a s infligidas p o r l a s leyes hum a n a s c o m o l a s s a n c i o n a d a s p o r l a s d i v i n a s . Y esto, b i e n las s u f r a n en esta vida, b i e n l a s h a y a n de sufrir d e s p u s de la m u e r t e p a r a n o h a c e r l o a q u o n o c o r r e g i r s e . Esto dio o r i g e n a a q u e l l a s e n t e n c i a de M a r n [ 2 4 ] , c u a n d o , d e s p u s de h a b e r h a b l a d o de los c u e r p o s t e r r e n o s y de los m i e m b r o s d e s t i n a d o s a la m u e r t e , dice q u e l a s a l m a s conocen el temor y el deseo, la alegra y el dolor, y no ven la claridad de los cielos, presas en sus tinieblas y en su crcel sin ojos, Y aade a rengln seguido: De ah que en el da supremo, cuando la vida las abandone. es decir, c u a n d o en el d a s u p r e m o les deje esta vida, No estndicecompletamente libres las desgraciadas del mal y de las manchas de los cuerpos. Sus vicios, endurecidos por los aos, han echado races de profundidad asombrosa, y es necesario sometermulti exinde liberantur, est unde agantur maximae gratiae gratuito mu" neri liberantis. CAPUT XIII

CONTIU OPINIONEM EOKUM QUI PUTANT CRIMINOSIS SUPPMCIA POST MORTEM CAUSA PURCATIONIS ADHIBERI

Platonici quidem, quamvis impunita nulla velint esse peecata, tamen omnes poenas emendationi adhiberi putant, vel humanis inflictas legibus, vel divinis, sive in hac vita, sive post mortem, si aut parcatur hic cuique, ant ita plectatur ut hic non corrigatur. Hinc est Maronis illa sententia, ubi cum dixisset de terrenis corporibus moribundisque membris, quod aniroae Hie metuunt cupiuntque, dolent gaudentque, neo aura* Suspiciunt, clausae tenebris et carcere caeco; secutas adiunxit, atque ait: Ouin et supremo cun lumine vita reliquit; id est, cum die novissimo reliquit eas ista vita, Non tamen (inquit) omne malum miseris, neo funditus omnes Corporeae excedunt pestes, penitusque necease est Multa diu concreta modn inolescere mirla.

Aeneid. 1.6 v.73,3-742.

1576

LA CIUDAD M DIOS

XXI, 14
XXI, 15 EL INFIERNO, FIN DE LA CIUDAD IEUR1SNA 1577

caern en las penas eternas despus del juicio final. Ya hemos apuntado arriba que a algunos se les remitir en el siglo futuro lo que no se les remite en ste, con el fin de que no sean castigados con el suplicio eterno [ 2 5 ] . C A P I T U L O XIV

PENAS TEMPORALES DE ESTA VIDA

Son rarsimos los que en esta vida no sufren en expiacin de sus culpas, sino slo despus de ella. Yo he conocido algunas personas que han llegado a una vejez muy avanzada sin haber tenido la menor fiebre y que han pasado su vida en una tranquilidad perfecta. Esto no obsta para considerar la vida de los mortales como una larga pena y como tentacin, segn las palabras de las Sagradas Letras: No es verdad que la vida del hombre sobre la tierra es tentacin? No es ya pequea pena la ignorancia o la impericia, cuya aversin es tal que, para escapar a ella, se obliga a los nio3, a costa de castigos y dolores sin cuento, a aprender las artes 'liberales [ 2 6 ] . El mismo estudio, a que se los constrie con castigos, les es tan duro, que a veces prefieren aguantar las penas a estudiar. Quin no sentir horror, y si se le propone la disyuntiva, morir o volver a la infancia, elegir la muerte? [ 2 7 ] . Esta que se abre a la luz no viendo, sino llorando, profetiza en cierto modo, sin darse cuenta, los males que la esperan. Se
iudicium sunt futurae, qui post mortem susdnent temporales. Nam quibusdam, quod n isto non remittitur, remitti in futuro saeculo a s , id est, ne futuri saeculi aeterno supplicio puniantur, iara supra diximus. CAPUT XIV

cuenta que el nico que se ha redo al nacer fu Zoroastro; pero su monstruosa risa no le augur ningn bien. Pasa por el inventor de las artes mgicas, que, no obstante, no le sirvieron nada para defender la vana felicidad de la presente vida contra sus enemigos. Porque fu vencido por Nio, rey de los asirios, siendo l rey de los bactrianos [ 2 8 ] . Escrito est: Un yugo pesado abruma a los hijos de Adn desde el da que salen del vientre materno hasta el da del entierro en el seno de la madre comn. Esta tara es tan inevitable, que los mismos nios librados por el bautismo del pecado originalvisco que los detenaestn expuestos a un sin nmero de males, hasta padecer a veces las incursiones de los espritus malos. Lejos de nosotros pensar que estos sufrimientos les sean obstculo si terminan la vida en esa edad por agravarse el sufrimiento y separarse el alma del cuerpo [ 2 9 ] . CAPITULO XV

L A GRACIA DE D I O S Y SUS EFECTOS

Sin embargo, el pesado yugo impuesto a los hijos de Adn, desde el da de su nacimiento hasta el da de su entierro en el seno de la madre comn, entraa otro mal asombroso. Nos ensea a ser sobrios y a comprender que esta vida penal es una secuela del pecado nefando cometido en el paraso y que
quidem quod non a risu, sed a fletu orditur hanc lucera, quid malorum ngressa sit, nesciens prophetat quodammodo. Solum, guando natus est, ferunt risisse Zoroastrem, nec ei boni aliquid monstrosus risus ille portendit. Nam magicarum artium fuisse perhibetur inventor: quae quidem illi nec ad praesentis vitae vanara felicitatem contra suos inimicos prodease potuerunt. A Nio quippe rege Assyriorum, cum esset ipse Bactrianorm, bello superatus est. Prorsus quod scriptum est, Grave iugum super filios Adam, a die exitus de ventre matris eorum, usque in diem sepulurae in matrera omnium s% usque adeo impleri necesse est, ut ipsi parvli per lavacrum regenerationis ab originalis peccati, quo solo tenebantur, vinculo iam soluti, mala multa parientes, nonnulli et incursus spirituum malignorum aliquando patiantur. Quae quidem passio absit ut eis obsit, si hanc vitam in illa aetate, etiam ipsa passione ingravescente et animatn de corpore excludente, finierint. CAPUT XV

D E POENIS TEMPORALIBUS ISTIUS VITAE, QUIBUS SUBIECTA EST HUMANA CONDITIO

Rarissim! sunt autem qui nullas in hac vita, sed tantum post eam poenas luunt. Fuisse tamen aliquos, qui usque ad decrepitam senectutem ne levissimam quidem febriculam senserint, qnietamque duxerint vitam, ipsi et novimus et audivimus: quamquam vita ipsa mortalium tota poena sit, quia tota tentatio est, sicut sacrae Litterae personant, ubi scriptum est, Numquid non tentatio est vita humana super terram?si Non enim parva poena est ipsa insipientia, vel imperitia, quae usque adeo fugienda mrito iudicatur, ut per poenas dolorbus plenas pueri cogantur quaeque artificia vel litteras discere: ipsumque discere, ad quod poenis adiguntur, tam poenale est eis, ut nonnunquam ipsas poenas per quas compelluntur discere, malint ferr, quam discere. Qus autem non exhorreat, et mori eligat, si ei proponatur, aut mors perpetienda. aut rursus infantia? Quae
83

QOD 0MNE 0PUS GRATIAE EI ERENTIS NOS DE PROFUNDITATE VETERI9 MAL, A D FUTURI SAECULI PERTINEAT NOVITATEM Verumtamen in gravi iugo quod positura est super filios Adam, a die exitus de ventre matris eorum, usque in diem sepulturae in matrm omnium, etiam hoc malum mirabile reperitur, ut sobrii simus, atque intelli5 Eecli, 40,1.

Mt. 13,33. "4 Iob 7,i, sec. LXX.

.>.-.

1578

LA CIUDAD DE DIOS

XXI, 15

XXI, 16

E L INFIERNO, FIN DE L A CIUDAD TERRENA

1579

todo lo que se nos promete en el Nuevo Testamento atae nicamente a la nueva heredad del siglo futuro. Una vez aceptada aqu esa prenda, lograremos a su tiempo el trueque de la misma. Ahora caminemos en esperanza y, adelantando de da en da, mortifiquemos por el espritu las obras de la carne. Porque el Seor conoee quines son de El, y todos los que son conducidos por el Espritu de Dios, sos son hijos de Dios, pero por gracia, no por naturaleza. P o r naturaleza slo hay un Hijo de Dios, que, por su bondad, se hizo por nosotros hijo del hombre, a fin de que nosotros, hijos del hombre por naturaleza, nos tornramos en hijos de Dios por gracia por su mediacin. El, siempre inmutable, visti nuestra naturaleza para salvarnos, y asido a su divinidad, se hizo particionero de nuestra debilidad con el fin de que nosotros, cambiados en mejores, perdamos lo que tenemos de pecadores y de mortales, participando de su inmortalidad y de su justicia, y conservemos lo bueno que ha hecho en nuestra naturaleza, en la plenitud de su bondad. Como camos por el pecado de un solo hombre en una miseria tan deplorable, as arribaremos por la gracia de un solo hombre, que a la vez es Dios, a la posesin de nuestro bien soberano. Y nadie debe confiar que pas del primer estado al segundo hasta que arribe al puerto en que no habr ya tentacin y logre la paz que persigue a travs de los combates que la carne libra contra el espritu, y el espritu contra la carne. Una guerra semejante no tendra lugar si el hombre, usando del libre albedro, se hubiera conservado en la rectitud gamus hanc vitam de peccato illo nimis nefario, quod in paradiso perpetratum est, factam nobis esse poenalem, totumque quod nobiscum agitur per Testamentum novum, non pertinere nisi ad novi saeculi haereditatem novam, ut hic pignore accepto, illud cuius hoc pignus est suo tempore consequamur: nunc autem ambulemus sin spe, et proficientes de die in diem, spiritu facta carnis mortificemus . Novit enim Dominus qui sunt eius37; et, Quotquot Spiritu Dei aguntur, hi filii sunt Deiss, sed gratia, non natura. Unicus enim natura Dei Filius, propter nos misericordia factus est filius hominis, ut nos natura filii hominis, filii Dei per illum gratia fieremus. Manens quippe ille mmutabilis, naturam nostram, in qua nos susciperet, suscepit a nobis; et tenax divinitatis suae, nostrae infirmitatis particeps factus est; ut nos in melius commutati, quod peccatores mortalesque sumus, eius immortalis et iusti participatione amittamus, et quod in natura nostra bonum fecit, impletum summo bono in eius naturae bonitate servemus. Sicut enim per unum hominem peccantem 39 in hoc tam grave maliim devenimus: ita per unum hominem eumdemque Deum iustificantem ad illud bonum tam sublime veniemus. Nec quisquam se debet ab isto ad illum transisse confidere, nisi cum ibi fuerit, ubi tentatio nulla erit; nisi pacem tenuerit, quam belli huius,4 in quo caro concupiscit adversus spiritum et spiritus adversus carnem , multis et variis certaminibs quaerit. Hoc autem bellum nunquam ullum esset, si natura humana Rom.. 8,13. ;\ " 2 Tim. 3,19 " Rom, 8,14. .
3

en que fu creado. Ahora el hombre feliz que se neg a tener paz con Dios lucha infeliz consigo mismo, y, siendo este mal miserable, es mejor que su vida precedente. Mejor es combatir los vicios que dejarse dominar sin ningn choque. Mejor es, digo, la guerra con la esperanza de la vida eterna que el cautiverio sin esperanza de libertad. Verdad es que ansiamos vernos tambin libres de esta guerra v nos abrasamos en el fuego del amor divino por conseguir esa paz ordenadsima que trae consigo la estabilidad y el sometimiento de lo inferior a lo superior. Mas, aunquelo que Dios no permitano esperramos tamao bien, deberamos siempre preferir el combate, aunque sea duro, a ceder a los vicios y a arrojarnos en sus brazos. C A P I T U L O
LAS LEYES

XVI
DE LOS HOMBRES

DE LA GRACIA Y LAS EDADES REGENERADOS

Es tal la misericordia de Dios para con los vasos de misericordia destinados a la gloria, que tanto en la primera como en la segunda edad del hombre, o sea en la infancia y en la puericia, la una entregada sin resistencia a la carne; y la otra, en la que la razn, an no consciente de esta lucha, est casi por completo sometida a todas las inclinaciones viciosas y, aunque ya capaz de hablalo cual induce a creer que pas la infancia, no es todava capaz de preceptos, quien recibiere per liberum arbitrium in rectitudine, in qua facta est, perstitisset. Nunc vero quae pacem felix cum Deo habere noluit, secum pugnat infelix, et cum sit hoc malum miserabile, melius est tamen quam priora vitae huius. Melius confligitur quippe cum vitiis, quam cum sine ulla conflictione dominantur. Melius est, inquam, bellum cum spe aeternae pacis, quam sine ulla liberationis cogitatione captivitas. Cupimus quidem etiam hoc bello carere, et ad capessendam ordinatissimam pacem, ubi firmissima stabilitate potioribus inferiora subdantur, igne divini amoris accendimur. Sed si, quod absit, illius tanti boni spes nulla esset, malle debuimus in huius conflictationis molestia remanere, quam vitiis in nos dominationem nou eis resistendo permittere. CAPOT XVI
HABEANTUK AETATES

S U 3 QUIBUS GHATIAE LEGIBOS OMNES REGENEBATORM

" Ibid., 5,1a. Gn!. 5,17

Verum tanta est Dei misericordia in vasa misericordiae quae praeparavit in gloriara, ut etiam prima hominis aetas. id est, infamia quae sine ullo renisu subiacet carni, et secunda quae pueritia nuncupatur, ubi nondum ratio suscepit hanc pugnam, et fere sub mnibus vitiosis delectationibus iacet, quia licet iam fari valeat. et ideo infantiam transisse videatur, nondum in ea est praecepti capax infirmitas ments; si sacramenta Mediatoris a.cceperit. etiamsi hanc in eis annis vitam finiat, translata scilicet

1580

LA CIUDAD DE DIOS

XXI, 16
XXI,17 EL INFIERNO, FIN DE LA CIUDAD TERRENA 1581

los sacramentos del Mediador, es decir, quien fuere transferido de la potestad de las tinieblas al reino de Cristo, aunque termine su vida en esos aos, no slo no sufrir penas eternas, sino ni purificatorias siquiera. Porque basta la sola regeneracin espiritual para invalidar despus de la muerte el dbito que la generacin carnal haba contrado con la muerte [ 3 0 ] . Y en llegando a la edad capaz de preceptos y de leyes, debe comenzar la guerra contra los vicios y pelear bravamente por miedo a caer en pecados dignos de condenacin. Si la costumbre de victoria an no los ha robustecido, cedern y sern vencidos con ms facilidad; pero, si la costumbre va dndoles vuelo v triunfos, entonces la victoria es ms difcil y trabajosa [ 3 1 ] . La victoria verdadera y autntica la da nicamente el amor a la verdadera justicia, que radica en la fe en Cristo. Porque, si la ley manda sin que el espritu venga en su ayuda, la prohibicin que ella hace del pecado no sirve ms que para aumentar el deseo y aadir el reato de la prevaricacin. A veces, es verdad, hay vicios manifiestos que son superados por otros vicios ocultos tenidos por virtudes, en las cuales reina la soberbia y una vanidad ruinosa de agradarse a s mismo [ 3 2 ] . Los vicios deben considerarse vencidos solamente cuando lo son por el amor de Dios, que no da sino el mismo Dios v nicamente por el Mediador entre Dios y los hombres, el hombre Jesucristo, que se hizo partcipe de nuestra mortalidad para hacernos particioneros de su divinidad [ 3 3 ] . Pero se cuentan con los dedos los hombres tan dichosos que hayan pasado su adolescencia sin cometer algn pecado mortal, sin caer en algn exceso, en algn crimen o en ale:n error impo y hayan reprimido con gran liberalidad de espa potestate tenebrarum in regnum Christi. non solum poenis non praeparetnr aetprnis. sed ne ulla quidem post mortero purgatoria tormenta patiatur. Sufficit enim sola spiritualis regeneratio. ne post mortem obsit quod carnalis generatio cum morte contraxit. Cnm autem ventum fuerit ad aetatem, quae praeceptum iam capit, et subdi potest legis imperio, suseipiendum est bellum contra vitia, et gerendum acriter, ne ad damnabilia peccata perducat. Et si quidem nondum victoriamm consuetudine roborata sunt, facilius vincnntur et eedunt: si autem vineere atque imperare consueverunt, laboriosa difficultate superantur. eque id fit veraciter atque sinceriter, nisi verae delectatione iustitiae: haeo est autem in fide Christi. Nam si lex iubens adsit, et spiritus iuvans desit per ipsam prohibitionem desiderio crescente atque vineente peccati, etiam reatus praevaricationis aocedit. Nonnunquam sane apertissima vitia alus vitiis vincuntur occultis, quae putantur esse virtutes, in quibus regnat superbia et quaedam sibi placendi altitudo ruinosa. Tune itaque victa vitia deputanda sunt, cum Dei amore vincuntur. quem nisi Deus ipse non donat, nec aliter nisi per Mediatorem De! et hominum hominem Jesum Cliristum, qui factus est particeps mortalitatis nostrae, ut nos participes faceret divinitatis suae. Paucissimi autem sunt tantae felicitatis, ut ab ipsa ineunte adolescentia nulla damnabilia peccata commi'tant, vel in flagitiis, vel in facinoribus, vel in nefariae cuiusquam impietatis errore. sed magna spiritus

ritu cuanto les haya sugerido delectacin carnal. La mayor parte, despus de recibido el precepto de la ley, lo han violado y, dejndose arrastrar por la impetuosa corriente de los vicios, han recurrido luego a la gracia adyuvante, que los torna, con una penitencia ms amarga y una lucha ms brava, vencedores. Sometiendo as su espritu a Dios, se les somete la carne. Quien desee esquivar las penas eternas, sea no slo bautizado, sino tambin justificado en Cristo, pasando as de la tirana del diablo a la libertad de Cristo. No se crea que las penas del purgatorio no sern anteriores al ltimo y tremendo juicio de Dios. No debe negarse, empero, que el fuego no ser, segn la diversidad de mritos malos, para unos ms ligero y para otros ms pesado, bien vare su fuerza y ardor segn la pena merecida, bien arda igual, pero no todos sientan igual su molestia. C A P I T U L O XVII

-;-PRIMERA OPININ SOBRE LA NO ETERNIDAD DE LAS PENAS

Estoy en que debo enjuiciar y discutir pacficamente con aqullos de entre los nuestros que, por espritu de misericordia, no quieren creer que las penas sern eternas. Unos hacen esta gracia a todos los hombres que el Juez justsimo juzgar dignos de tal suplicio, y otros solamente a algunos. Y sostienen que sos sern librados tras un espacio de tiempo ms o largitate opprimant, quidquid eis posset carnali delectatione dominan. Plurimi vero praecepto legis accepto. cum prius victi fuerint praevalentibus vitiis et praevaricatores eius effecti, tune ad gratiam confugiunt adiuvantem, qua fiant et amarius poenitendo, et vehementius pugnando, prius Deo subdita, atque ita carni praeposita mente victores. Quisqus igitur cupit poenas evadere sempiternas, non solum baptizetur, verum etiam iustificetur in Christo, ac sic ver transeat a diabolo ad Christum. Purgatorias autem poenas nullas futuras opinetur, nisi ante illud ultimum tremendumque iudicium. Neququam tamen negandum est, etiam ipsum aeternum ignem pro diversitate meritorum quamvis malorum aliis leviorem, aliis futtiram esse graviorem, sive ipsius vis atque ardor pro poena digna cuiusque varietur, sive ipse aequaliter ardeat, sed non aequali molestia sentiatur. CAPUT XVII

DE HIS QUI PTANT NULLORUM HOMINUM POENAS IN AETERNUM ESSE MANSURAS

Nunc iam cum misericordibus nostris agendum esse video, et pacifice disputandum, qui vel mnibus illis hominibus, quos iustissimus Iudex dignos gehennae supplicio iudicabit, vel quibusdam eorum nolunt credere poenam sempitemam futuram, sed post certi temporis metas pro cuiusque peccati quantitate longioris sive brevioris eos inde existimant liberandos.

1582

LA CIUDAD DE DIOS

X X I , 17

XXI, 1 8 , 1

81, INFIERNO, FIN DK I,A CIUDAD TERRENA

1583

menos largo, segn la cantidad y la calidad del pecado. El ms indulgente en este punto fu Orgenes. Abriga la creencia de que el diablo y sus ngeles, despus de suplicios ms duros y ms duraderos, segn sus mritos, sern librados de sus tormentos y asociados a los ngeles santos [ 3 4 ] . Mas la Iglesia lo ha condenado justamente [35] por este y por otros errores, entre los cuales citar solamente la alternativa continua, eterna y a perodos fijos, a que somete a las almas. En esto fracas su aparente misericordia, pues hace sufrir a los santos verdaderas miserias para pagar sus penas, asignndoles una falsa felicidad que no les asegura el goce del bien eterno y verdadero, o sea, cierto y sin temor. El error humano y lleno de misericordia de aquellos que restringen esa alternativa de felicidad eterna y miserias temporales a los condenados y a cuantos ms tarde o ms temprano sern librados, se ha muy de diverso modo. Si esta opinin es tenida por buena y por verdadera por ser indulgente, ser tanto ms verdadera y mejor cuanto ms indulgente sea. Extiendan, pues, y hagan subir esa fuente de misericordia hasta los ngeles condenados, siquiera para libertarlos despus de muchos siglos de tormentos! Por qu mana para toda la naturaleza humana y en llegando a la anglica se agosta? No se atreven a ir ms lejos y extender su misericordia hasta el diablo. Si alguien se atreve, vence en bondad, es cierto, a stos; pero su error es tanto ms disforme y ms opuesto a la palabra de Dios, cuanto parece un sentir ms compasivo. Qua in re misericordior profecto fuit Orgenes, qui et ipsum diabolum atque angelos eius post graviora pro meritis et diuturniora supplicia ex illis cruciatibus eruendos atque sociandos sanctis Angelis credidit. Sed illum et propter hoc, et propter alia nonnulla, et mxime propter alternantes sine cessatione beatitudines et miserias, et statutis saeculorum intervallis ab istis ad illas, atque ab illis ad istas itus ac reditus interminabiles, non immerito reprobavit Ecclesia: quin et hoc quod misericors videbatur amisit, faciendo sanctis veras miserias quibus poenas luerent, et falsas beatitudines in quibus verum ac securum, hoc est, sine timore certum sempiterni boni gaudium non haberent. Longe autem aliter istorum misericordia humano errat affectu, qui hominum illo iudicio damnatorum miserias temporales, omnium vero qui vel, citius vel tardius liberantur, aeternam felicitatem putant. Quae sententia si propterea bona et vera quia misericors est, tanto erit melior et verior quanto misericordior fuerit. Extendatur ergo ac profundatur fons huius misericordiae usque ad damnatos angelos, saltem post multa atque prolixa quantumlibet saecula Iiberandos. Cur usque ad universam naturam manat humanam, et cum ad angelicam ventum fuerit, mox arescit? Non audent tamen se ulterius miserando porrigere, et ad liberationem ipsius quoque diaboli pervenire. Verum si aliquis audet, vincit nempe istos, et lamen tanto invenitur errare deformius, et contra recta Dei verba perversius, quanto sibi videtur sentir clementius.

C A P I T U L O
SEGUNDA

X V I I I
PUNTO

OPININ SOBRE EL MISMO

1. Hay otros, como he podido comprobar personalmente en mis coloquios, que, bajo pretexto de respeto a las santas Escrituras, merecen ser censurados en sus costumbres, pues que en provecho propio hacen a Dios mucho ms indulgente que los anteriores. Confiesan que los pecadores y los infieles merecen ser castigados, segn la prediccin divina, que es verdadera; pero que, cuando llegue el juicio, la misericordia se aumentar notablemente. Dios, todo bondad, los perdonar dicen ellos-por las splicas e intercesin de sus santos. Pues si oraban por ellos cuando los perseguan como enemigos, cunto ms lo harn cuando vivan postrados, humildes y suplicantes? No debe creerseaadenque los santos van a perder sus entraas de misericordia cuando su santidad sea colmada y perfectsima, de suerte que ellos, que oraban por sus enemigos cuando an tenan pecados, no oren por sus devotos cuando comenzaren a no tener pecado alguno. 0 es que Dios no escuchar la oracin pura de estos hijos suyos, cuya santidad alcanz ya el cnit? Los defensores de que los infieles e impos sern atormentados largo tiempo y luego se vern libres de todos los males, alegan en su favor este testimonio del Salmo: Se olvidar

CAPUT

XVIII

DE HIS QUI NOVISSIMO IUDICIO, PROPTER INTERCESSIONES SANCTORUM, NEMINEM HOMINUM PUTANT ESSE DAMNANDUM

1. Sunt etiam, quales in collocutionibus nostris ipse sum expertus, qui cum venerari videantur Scripturas sanctas, moribus improbandi sunt; et agendo causam suam, multo maiorem quam isti misericordiam Deo tribuunt erga humanum genus. Dicunt enim de malis et infidelibus hominibus divinitus quidem verum praedictum esse, quod digni sunt poena: sed cum ad iudicium ventum fuerit, misericordiam esse superaturam. Donabit enim eos, inquiunt, misericors Deus precibus et intercessionibus sanctorum suorum. Si enim orabant pro illis, quando eos patiebantur mmicos, quanto magis quando videbunt humiles supplicesque prostratos? eque enim credendum est, aiunt, tune amissuros sanctos viscera misericordiae, cum fuerint plenissimae ac perfectissimae sanctitatis, ut qui tune 0 orabant pro inimicis suis, quando et ipsi sine peccato non erant, d tti-" non orent pro supplicibus suis, quando nullum coeperint habere p e c u m Aut vero Deus tune eos non exaudiet tot et tales filios suos. guando in tanta eorum sanctitate nullum inveniet orationis impedi^untum? Testimonium vero Psalmi, et illi quidem qui permittunt infideles atque impos nomines saltem longo tempore cruciari, et postea -fe malis mnibus erui,

1584

LA CIUDAD DE DIOS

XXI, 18, 2
X X I , 18, 2 EL INFIERNO, FIN DE LA CIUDAD TERRENA 1585

Dios de su clemencia o detendr su ira el curso de su misericordia? Estos otros sostienen que este pasaje favorece mucho ms su pinin. La ira de Diosdicen ellosquiere que todos los indignos de la beatitud eterna sean castigados con un suplicio eterno por su juicio. Y para permitir que sufran algo, por breve que sea, su ira detendr el curso de sus misericordias. El Salmo niega por eso que lo haya de hacer. Porque no dice: Detendr su ira largo tiempo el curso de sus misericordias?, sino que expresa que no lo detendr [ 3 6 ] . 2. Estos pretenden con ese sentir que la conminacin del juicio de Dios, aunque no condene a nadie, no es falsa, como no podemos decir que fu falsa la amenaza hecha a Nnive sobre la destruccin de la ciudad. Y esto a pesar de que su prediccin incondicionada no se realiz. El profeta no dice: Nnive ser destruida si no hace penitencia y se corrige, sino que anunci la futura destruccin de la ciudad sin aadir condicin alguna. Esta amenaza la consideran veraz porque Dios les predijo un castigo del que realmente eran dignos, aunque no lo sufrieran. Si, pues, perdon a los que hicieron penitencia aaden, es cierto que no ignoraba que la haran, y, sin embargo, predijo absoluta y categricamente la destruccin de todos. Esto era asprosiguenen la verdad de su justicia, pero no lo era en razn de su misericordia, porque su ira no detuvo su curso y perdon la pena conminada contra los pecadores. Si perdon entoncesagregan, aunque debi contristar a su santo profeta, cunto ms perdonar cuando todos los santos intercedern para que perdone a los suplicantes ms miserables an? sed magis isti pro se dicunt esse, ubi legitur: Numquid obliviscetur mise-, reri Deus, aut continebit in ira sua miserationes sitas?'1 Ira eius est, inquiunt, ut omnes indigni beatitudine sempiterna, ipso iudicante puniantur supplicio sempiterno. Sed si vel longum, vel prorsus ullum esse permiserit, proferto ut possit hoc fieri, continebit in ira sua raiserationes suas, quod eum Psamus dicit non esse facturum. Non enim ait, Numquid du continebit in ira sua miserationes suas? sed quod prorsus non continebit, ostendit. 2. Sic ergo isti volunt iudicii Dei comminatonem non esse mendacem, quamvis sit neminem damnaturus, quemadmodum eius comminatonem, qua dixit eversurum se esse Niniven civitatem ", mendacem non possumus dicere; et tamen non factum est, inquiunt, quod sine ulla conditione praedixit. Non enim ait, Ninive evertetur, si non egerint poenitentiam, seque correxerint: sed hoc non addito praenuntiavit futuram eversionem illius civitatis. Quam comminationem propterea veracem putant, quia hoc praedixit Deus quod ver digni erant pati, quamvis hoo ;on esset ipse facturas. Nam etsi poenitentibus pepercit, inquiunt, utique Utos rioenitentiam non ignorabat acturos, et tamen absolute ac definite eorum fc.rsionem futuram esse praedixit. Hoc ergo erat, inquiunt, in ventate severiu.t;Sj q u a y e r a n t digni; sed in ratione miserationis non erat,
" Ps. 76,10, " Ion. 3,4,

Cuanto sospechan en sus corazones, piensan que las divinas Escrituras lo callaron con el fin de que muchos se corrijan por temor a esas penas largas o eternas y haya quienes puedan orar por aquellos que no se corrijan. Mas no creen que lo calla de un modo absoluto la Palabra divina. Pues a qu se aplicandicen ellosestas palabras del Salmo: Qu grande y abundante es, Seor, la dulzura que tienes reservada para los que te temen!? No quiere esto darnos a entender que esta inmensa dulzura de la misericordia de Dios fu escondida a los hombres para infundirles temor? Y aaden aquello del Apstol: El hecho es que Dios permiti que todas las gentes quedasen envueltas en la incredulidad para ejercitar su misericordia con todos. Aqu se dice que no condenar a nadie. Los seguidores de esta opinin no la extienden a la liberacin o condenacin del diablo y sus ngeles. Son tocados de compasin humana slo para con los hombres, y sobre todo abogan por sus fueros, prometiendo al gnero humano, como por una misericordia general de Dios, una impunidad falsa con miras a sus rotas costumbres. Esta es la razn de que quienes prometan tal impunidad tambin al prncipe de los demonios v a sus satlites, sobrepujarn a stos en el encarecimiento de la misericordia de Dios. quam non continuit in ira sua, ut ab ea poena supplicibus parceret, quam fuerat contumacibus comminatus. Si ergo tune pepercit, aiunt, quando sanctum suum Proplietam fuerat parcendo contristaturus, quanto magis tune miserabilius supplicantibus parcet, quando ut parcat omnes sancti eius orabunt? Sed hoc quod ipsi suis cordibus suspicantur, ideo putant Scripturas tacuisse divinas, ut multi se corrigant, vel prolixarum vel aeternarum timore poenarum, et sint qui possint orare pro eis, qui se non correxerint: nec tamen opinantur omni modo id eloquia divina tacuisse. Nam quo pertinet, inquiunt, quod scriptum est, Quam multa multitudo dulcedinis tuae, Domine, quam abscondisti metuentibus te! " nisi ut intelligamus propter timorem fuisse absconditam misericordiae divinae tam rriultam secretamque dulcedinem? Addunt etiam propterea dixisse Apostolum, Conclusit enim Deus omnes in infidelitate. ut omnium misereatur , quo significare!, quod ab lio nemo damnabitur. Nec isti tamen qui hoc sentiunt, hanc opinionem suam usque ad liberationem vel nullam damnationem diaboli atque angelorum eius extendunt. Humana quippe circa solos homines moventur misericordia, et causam mxime agunt suam, per generalera in gems humanum quasi Dei miserationem impunitatem falsam suis perditis moribus pollicentes: ac per hoc superabunt eos in praedicanda Dei misericordia, qui hanc impunitatem etiam principi daemonum et eius satellitibus pollicentur.
43

P5. 30,20. " Rom, 1143.

1586

I-A CIUDAD DB DIOS

X X I , 20

XXI, 21

EL INFIERNO, FIN DE LA CIUDAD TERRENA

1587

CAPITULO
TERCERA

XIX

OPININ

Hay otros que prometen la liberacin del suplicio eterno solamente a los regenerados por el bautismo que participan del cuerpo de Cristo, sea cual sea su vida anterior y cualquiera la hereja o impiedad en que hayan cado. Y se fundan en aquellas palabras de Jess: Este es el pan que desciende del cielo, & fin de que quien comiere de l no muera. Yo soy el pan vivo que descendi del cielo. Quien comiere de este pan vivir eternamente. Es preciso, por consiguienteconcluyen ellos, que stos se vean libres de la muerte eterna y pasen algn da a la vida eterna. CAPITULO
CUARTA

ber comido su cuerpo, no slo en sacramento, sino tambin en realidad. As dice el Apstol: Muchos somos un solo pan, un solo cuerpo. Segn esto, los catlicos, aunque hayan cado en la hereja o en la idolatra de los gentiles, por el simple hecho de haber recibido el bautismo de Cristo y de haber comido su cuerpo en el cuerpo de Cristo, es decir, en la Iglesia catlica, no morirn eternamente, sino que gozarn algn da de la vida eterna. Y su impiedad, por grande que fuere, no cuenta para la eternidad, sino para la duracin y calidad de las penas. CAPITULO
QUINTA

XXI

OPININ

XX

OPININ

Algunos otros hacen esta promesa no a todo los que han recibido el bautismo y participado del sacramento del cuerpo de Cristo, sino a solos los catlicos, aunque vivan perdidamente. Estos han sido constituidos en el cuerpo de Cristo por haCAPUT XIX

Hay otros que, considerando estas palabras: El que perseverare hasta el fin, se salvar, prometen la salvacin a los que perseveren en la Iglesia, aunque vivan rotamente en ella. Dicen que se salvarn por la prueba del fuego y por los mritos del fundamento, del que dice el Apstol: Nadie puede poner otro fundamento que el que ya ha sido puesto, el cual es Jesucristo. Si sobre tal fundamento pone alguno materiales de oro, plata, piedras preciosas o maderas, heno y hojarasca, sepa que la obra de cada uno ha de manifestarse. El da del Seor la descubrir, pues se ha de manifestar por medio del fuego, y el fuego ha de mostrar cul sea la obra de cada uno. Si la obra Christi, in ipso eius corpore constituti, de quo dicit Apostolus, Unus pais, unum corpus multi sumus ": ut etiamsi postea .in aliquam haeresim vel etiam in gentilium idololatriam lapsi fuerint, tantum quia in corpore Christi, id est in Ecclesia catholica, sumpserunt Baptismum Christi et manducaverunt Corpus Christi. non moriantur in aeternum, sed vitam quandoque consequantur aeternam; atque illa omnis impietas quanto maior fuerit, non eis valeat ad aeternitatem. sed ad diuturnitatem magnitudinemque poenarum. CAPUT XXI

D E H1S QUI IMFUNITATEM OMNIUM PECCATORUM PROMITTUNT ETIAM HAERETICIS, PROPTER PARTICirATIONEM CORPORIS C H R I S T I

tem sunt alii, ab aeterno supplicio liberationem, nec ipsis saltem mnibus hominibus prominentes, sed tantummodo Christi Baptismate ablutis, qui participes fiunt corporis eius, quomodolibet vixerint, in quacumque haeresi vel impietate fuerint, propter illud quod ait Iesus: Hic est pais qui de celo descendit, ut si quis ex ipso manducaverit, non moriatur. Ego sum pais vivus, qui de celo descend: si quis manducaverit ex hoc pone, vivel in aetemum-45. Ab aetema ergo morte, inquiurit, necesse es! stos erui, et ad vitam aeternam quandocumque perduci. CAPUT XX

DE HIS QUI EOS QVJI PERMANENT IN CATHOUCA FIDE. ETIAMSI PESSIME VIXERINT, ET OB HOC URI MERUERINT, TAMEN PROPTER FIDEI FUNDAMENTUM SALVANDOS ESSE DEFINIUNT

DE HIS QUI NON MNIBUS, SED IIS TANTUM QUI APD CATHOLICOS SUNT RENATT, ETIAMSI POSTEA IN MULTA CRIMINA ERRORESQUE PRORUPFJUNT, INDULGENTIAM POLLICENTUR

tem sunt qui hoc nec mnibus habentibus Baptismatis Christi et eius corporis sacramentum, sed solis Catholicis, quamvis male viventibus pollicentur; quia non solo sacramento, sed re ipsa manducaverunt Corpus
" l o . S,50-js.

Sunt autem qui propter id quod scrptum est, Qui perseveraverit usque in finem, hic salvus erit": non nisi in Ecclesia catholica perseverantibus, quamvis in ea male viventibus, hoc promittunt, per ignem videlicet salvandis mrito fundamenti, de quo ait Apostolus, Fundamentum enim aliud rtpmo potest poner, praeter id quod positum est, quod est Christus Jess. Si quis autem aedificat super fundamentum hoc aurum, argentum, lapides pretiosos. ligna. fenum, stipulam, uniuscuiwaue opus manifestahitur. Dies enim declarabit; quoniam, in igne revelabitur, et uniuscuiusque opus
" i C o r . 10,17. " M t . J4.1S-

1588

t,A CIUDAD DE DIOS

XXI, 22
X X I , 22 El, INFIERNO, PIN DE U CIUDAD TERRENA 1589

de uno sobrepuesta subsistiere, recibir la paga. Si la obra de otro se quemare, ser suyo el dao. No obstante, l no dejar de salvarse, si bien como por el fuego. Admiten que un cristiano catlico, sea como sea la vida que lleva, tiene por fundamento a Cristo y que este fundamento falta a toda hereja separada de la unidad de su cuerpo. Y por eso estiman que. en x virtud de ese fundamento, el cristiano catlico, aunque lleve una vida rota, como quien pone sobre este fundamento maderas, heno y hojarasca, se salvar por la prueba del fuego, es decir, despus de unas penas pasajeras, ser librado del fuego que atormentar a los malos en el ltimo juicio [ 3 7 ] .

C A P I T U L O
SEXTA Y LTIMA

X X I I
OPININ

He topado tambin con otros convencidos de que el suplicio eterno est destinado nicamente a aquellos que descuidan redimir sus pecados por las limosnas, segn aquello del apstol Santiago: Aguarda un juicio sin misericordia al que no us de misericordia. Luego el que usdeducen ellos, aunque no mejore sus costumbres, y lleve entre limosnas una vida perdida y desarreglada, ser juzgado con misericordia. Y o no ser castigado con la condenacin, o despus de un tiempo breve o largo ser librado de la misma. Por esoaadenel Juez de guale sil, ignis probabit. Si cuius opas permanserit quod superaedificavit, mercedem accipiet: si cuius o pus autem arserit, damnum patietur; ipse autem salvas erit, sic tamen quasi per ignem**. Dicunt ergo cuiuslibet vitae catholicum Christianum Christum habere in fundamento, quod fundamentum nulla haeresis habet a corporis eius unitate praecisa. Et ideo propter hoc fundamentum, etiamsi malae vitae fuerit catholicus Christianus, velut qui superaedificaverit ligna, fenum, stipulam, putant eum salvum fieri per ignem, id est, post poenas ignis illius liberari, quo igne in ultimo iudicio punientur mali. CAPUT XXII

vivos y muertos no quiso recordar ms que las limosnas hechas u omitidas, tanto a los de la derecha, a quienes dar la vida eterna, como a los de la izquierda, a quienes condenar al suplicio eterno. A esto alude, segn ellos, la peticin diaria de la oracin dominical: Perdnanos nuestras deudas, as como nosotros perdonamos a nuestros deudores. Hacer limosna es perdonar pVs ofensas al que falta contra uno. El Seor mismo puso esto tan de relieve, que lleg a decir: Si perdonis a los Hombres sus faltas, tambin vuestro Padre celestial os perdonar vuestras faltas. Pero, si vosotros no perdonis a los hombres, tampoco vuestro Padre, que est en los cielos, os perdonar a vosotros. A este gnero de limosna se refieren tambin las palabras citadas del apstol Santiago: quien no haga misericordia ser juzgado sin misericordia. El Seor no ha distinguidoagreganentre pecados graves y leves, sino que se limit a decir: Vuestro Padre os perdonar vuestros pecados si vosotros perdonis a los hombres. As, por perdida que sea la vida de un pecador hasta la muerte, estiman que sus pecados, cualesquiera y cuantosquiera que sean, !e sern perdonados a diario en virtud de esa oracin recitada diariamente, si se acordare de perdonar de corazn las ofensas a quien le pida perdn. Una vez que haya respondido a todos estos pareceres, con la ayuda de Dios, dar fin a este libro. tion liberetur. Ideo Iudicem ipsum vivorum atque mortuorum noluisse existimant aliud commemorare se esse dicturum, sive dextris quibus est vitam daturas aetemam, sive sinistris quos aeterno supplicio damnaturus 5, nisi eleemosynas sive factas, sive non factas. Ad hoc pertinere aiunt et in oratione Dominica quotidianam postulationem: 51 Dimitte nobis debita riostra, sicut et nos dimittimus debitoribus nostris . Quisqus enim illi qui in eum peccavit, dmittit ignoscendo peccatum, procul dubio eleemosynam facit. Quam rem Dominus sic ipse commendavit, ut diceret: Si enim dimiseritis peccata hominibus, dimittet vobis et Pater vester peccata vestra: si autem non dimiseritis hominibus, eque Pater vester qui in caelis est, dimittet vobis ". Ergo et ad hoc genus eleemosynarum pertinet quod ait apostolus Iacobus, iudicium futurum sine misericordia ei qui non fecit misericordiam. Nec dixit Dominus, inquiunt, magna vel parva; sed, Dimittet vobis Pater vester peccata vestra, si et vos dimiseritis hominibus. Ac per hoc putant etiam eis qui perdite vixerint, doee olaudant diem vitae huius extremum, per hanc oratiosem, qualiacumque et q"ualtacumque fuerint, omnia quotidie peccata dimitti, sicut ipsa quotidie frequentatur oratio, si hoc tantummodo custodire meminerint, ut quando ab eis veniam petunt, qui eos peccato qualicumque laeserunt, ex corde dimittant. Cum ad haec omnia, Deo donante, respondero, liber iste claudendus est.
50 51 12

DE HIS QUI PTANT EA CRIMINA, QUAE NTER ELEEMOSYNARUM OPERA COMMITTUNTUR, AD DAMNATIONIS IUDICIUM NON VOCARI

Comperi etiam quosdam putare eos tantummodo arsuros illius aeternitate supplic, qui pro peccatis suis facer dignas eleemosynas negligunt, iuxta illud apostoli Iacobi: Iudicium autem sine misericordia illi qui non feci misericordiam"". Qui ergo fecerit, inquiunt, quamvis mores in melius non mutaverit, sed nter ipsas suas eleemosynas nefarie ac nequiter vixerit, iudicium illi cum misericordia futurum est, ut aut nulla damnatione plectatur, aut post aliquod tempus sive parvum, sive prolixum, ab illa damna48

Mt. 2S^3'Sqq, Ibid., 6,12. Ibid., 14.15.

i Cor. 3,11-I-

- - -

48

lac. 5,13.

.-...- , : \; 't

1590

LA CIUDAD DE DIOS

XXI, 23
XXI, 23 El, INFIERNO, FIN DE LA CIUDAD TERRENA 1591

C A P I T U L O

X X I I I

CONTRA LA PRIMERA OPININ

Primeramente conviene preguntar y conocer p o r g u e la Iglesia no puede allanarse a la opinin de esos hombres que prometen al diablo la purificacin o el perdn, despus, es cierto, de penas enormes y duraderas. Hay muchos santos versados en el Antiguo y en el Nuevo Testamento que no han envidiado la purificacin y la beatitud del reino de los cielos a los ngeles tras tantos y tales suplicios. Ms bien han visto que no pueden apearse o restar valor a la sentencia divina que el Seor declar que haba de pronunciar el da del juicio: Apartaos de m, malditos, al juego eterno, que est aparejado para el diablo y sus ngeles. Esto evidencia que el diablo y sus ngeles ardern en el fuego eterno. Y lo mismo sucede con esto del Apocalipsis: Y el diablo, que los traa engaados, fu precipitado en el estanque de juego y azufre, donde tambin lo fueron la bestia y el falso profeta, y sern atormentados da y noche por los siglos de los siglos. La Escritura deca antes eternamente y ahora por los siglos de los siglos. Estas expresiones significan corrientemente en la Escritura una duracin sin fin. No puede, por tanto, hallarse otra causa, ni ms justa ni ms evidente, de por qu la verdadera piedad mantiene la CAPUT XXIII

creencia firme e inmutable de que el diablo y sus ngeles no retornarn a la justicia y a la vida de los santos que sta: que la Escritura, que no engaa a nadie, dice que Dios no les perdon. Y de esta suerte fueron luego por El precondenados y recluidos en las crceles de la calgine infernal para reservarlos hasta el juicio final y castigarlos entonces entregndolos al poder del fuego eterno, que los atormentar por los siglos de los siglos. Si ello es as, cmo pretender que todos los hombres o algunos de ellos sern librados de la eternidad de estas penas despus de un largo padecer, sin que se enerve la fe, que nos mueve a creer que el suplicio de los demonios ser eterno? En efecto, si entre los que oigan: Apartaos de m, malditos, al uego eterno, que est aparejado para el diablo y sus ngeles, lay algunos o todos que no permanecern all siempre, qu razn hay para creer que el diablo y sus ngeles permanecern all eternamente? Es que la sentencia que Dios pronunciar contra los ngeles malos y contra los hombres malos ser verdadera para los ngeles y falsa para los hombres? S; ser as si las conjeturas de los hombres prevalecen sobre la palabra de Dios. Mas, como esto es absurdo, los que quieran librarse del suplicio eterno no deben perder el tiempo argumentando contra Dios, sino aprovecharlo cumpliendo sus mandamientos. Adems, qu es eso de entender por suplicio eterno un fuego temporal, aunque duradero, y por vida eterna una vida sin fin, cuando Cristo en el mismo pasaje, y sin distincin alguna,

CONTRA OPINIONEM EORUM QUI DICUNT, NEC DIABOU, NEC HOMINM MALORUM PERPETUA FUTURA SUPPLICIA

Ac primum quaeri oportet atque cognosci, cur Ecclesia ferr nequiverit hominum dsputationem, diabolo etiam post mximas et diuturnissimas poenas, purgationem vel indulgentiam pollicentem. eque enim tot sancti et sacris veteribus ae novis Litteris eruditi, mundationem et regni caelorum beatitudinem post qualiacumque et quantacumque supplicia, qualibusoumque et quantiscumque angelis inviderunt: sed potius viderun! divinam vacuari vel infirman non posse sententiain, quam se Dominug praenunt^X'' n iudicio prolaturum atque dicturum, Discedite a me. ma~ u ledicti, in /nem aeternum, qui paratas est diabolo et angelis eius ". Sic quippe ostndit aeterno igne diabolum et angelos eius arsuros. Et quod scriptum est in Apocalypsi, Diabolus qui seducebat eos, missus est in stagnum ignis et sulphuris, quo et bestia et pseudopropheta; et crudabuntur die ac nocte in saecula saeculorum 54. Quod ibi dietum est, aeternum; hic dietum est, in saecula saeculorum: quibus verbis nihil Scriptura divina significare consuevit, nisi quod finem non habet temporis. Quamobrem prorsus nec alia causa, nec iustior atque manifestior inveniri potest,
33 34

eur verissima pietate teneatur fixum et immobile, nullum regressum ad iustitiam vitamque sanctorum diabolum et angelos eius habituros, nisi quia Scriptura, quae neminem fallit, dicit eis Deum non pepercisse ", et sic ab illo esse interim praedamnatos, ut carceribus caliginis inferi retrusi traderentur servandi, atque ultimo iudicio puniendi, quando eos aeternus ignis accipiet, ubi cruciabuntur in saecula saeculorum. Quod si ita est, quomodo ab huius aeternitate poenae, vel universi, vel quidam homines post quantumlibet temporis subtrahentur, ac non statim enervabitur fides, qua creditur sempiternum daemonum futurum esse supplicium? Si enim quibus dicetur, Discedite a me, maledicli, in ignem aeternum, qui paratas est diabolo et angelis eius 5C, vel universi vel aliqui eorum non semper ibi erunt; quid causae est cur diabolus et angel eius semper ibi futuri esse credantur? an forte Dei sententia, quae in malos et angelos et homines proferetur, in angelos vera erit, in homines falsa? Ita plae hoc erit, si non quod Deus dixit, sed quod suspicantur homines plus valebit. Qued fieri quia non potest, non argumentan adversus Deum, sed divino potius, dum tempus est, debent parere praecepto, qui sempiterno cupiunt carere supplicio. Deinde quale est aeternum supplicium pro igne diuturni temporis existimare, et vitam aeternam credere sine fine, cum Christus eodem ipso loco, in una eademque sententia dixerit utrumque complexus, Sic ibunt isti in supplicium aeternum; iusti autem, in vitam aeternam? 67 Si
" 2 P e t r . 2,.|. 5 M t . 25,41.

M t . 35,41. A p o c . 20,9.10.

" Ibid., 46.

1592

LA CIUDAD DE DIOS

XXI, 24,1

X X I , 24, 1

EL INFIERNO, FIN DE LA CIUDAD TERRENA

1593

dijo: As irn stos al eterno suplicio, y los justos a la vida eterna? Si los dos destinos son eternos, se debe entender: o que los dos sern duraderos, pero unibles, o que los dos sern perpetuos y sin fin. La correlacin en el texto es perfecta: de una parte, el suplicio eterno, y de la otra, la vida eterna. Decir que la misma expresin significa en vida eterna que no tendr fin, y en suplicio eterno que tendr fin, es un absurdo maysculo. En conclusin, puesto que la vida eterna de los santos no tendr fin, el suplicio eterno de quien lo merezca tampoco lo tendr.

C A P I T U L O
CONTRA LA

XXIV
OPININ

SEGUNDA

1. Este razonamiento vale tambin contra aquellos que, con miras egostas, se afanan, bajo capa de mayor misericordia, en ir contra las palabras de Dios. Segn ellos, las citadas palabras son verdaderas no porque los hombres hayan de sufrir de hecho las penas que se les conminan, sino porque merecen sufrirlas. Diosdicen ellosles perdonar por la intercesin de sus santos, que, orando entonces por sus enemigos, tanto ms cuanto son ms santos, su oracin ser ms eficaz y ms digna de ser escuchada por Dios, pues ya no tienen pecado alguno. Mas por qu, si sus plegarias son tan eficaces, debido a su perfectsima santidad y a su pureza, no rogarn tambin utrumque aeternum, profecto aut utrumque cum fine diuturnum, aut utrumque sine fine perpetuum debet intelligi. Par pari enira relata sunt, hinc supplicium aeternum, inde vita aeterna. Dicere autem in boo uno eodemque sensu, Vita aeterna sine fine erit, supplicium aeternum finen) habebit, multum absurdum est. Unde, quia vita aeterna sanctorum sine fine erit, supplicium quoque aeternum quibus erit, finem procul dubo non habebit. CAPUT XXIV

por los ngeles para quienes est preparado el suplicio eterno, a fin de que Dios mitigue su sentencia y la revoque, sacndolos de ese fuego? O es que habr alguno tan atrevido que vaya ms all y afirme que los santos ngeles se unirn a los hombres santos, que entonces sern semejantes a los ngeles de Dios y rogarn en unin por los ngeles y por los hombres condenados, con el fin de que no padezcan por misericordia lo que merecen padecer por justicia? Esto ningn catlico lo ha dicho ni lo dir jams. De otra suerte, no hay razn que justifique el que la Iglesia no ore al presente por el diablo y por sus ngeles, ella que recibi del Maestro divino el mandato de orar por sus enemigos. La misma causa que impide ahora a la Iglesia rogar por los ngeles malos, que los sabe sus enemigos, esa misma le impedir entonces en el juicio final rogar por los hombres destinados al fuego eterno, aunque est en el cnit de la santidad. Ahora ruega por los hombres que son sus enemigos, porque todava es tiempo de penitencia fructuosa. Qu pide a Dios por ellos sino que los traiga a penitenciacomo dice el Apstol y que se desenreden de los lazos del diablo, que dispone de ellos a su antojo? Si la Iglesia conociera con certeza quines estn predestinados, aunque aun vivan, a ir con el diablo al fuego eterno, no rogara por ellos, como no ora por l. Pero, como no est cierta de nadie, ora por todos sus enemigos, estos de aqu abajo, y, sin embargo, no es escuchada por todos. Es escuchada solamente por aquellos que, aunque son sus enemigos, estn predestinados a hacerse hijos de la Iglesia por medio de igne faciat alenos? An erit forsitan quisquam, qui et hoc futurum esse praesumat, affirmans etiam sanctos Angelos simul cum sanctis hominibus, qui tune aequales erunt Angelis Dei, pro damnandis et angelis et hominibus oraturos, ut misericordia non patiantur, quod veritate merentur pati? Quod nemo sanae fidei dixit. nemo dicturus est. Alioqui nulla causa est, cur non etiam mine pro diabolo et angelis eius oret Ecclesia, quam Magister Deus pro inimicis suis iussit orare. Haec igitur causa, qua fit ut nunc Ecclesia non oret pro malis angelis, quos suos esse novit inimicos, eadem ipsa causa est, qua fiet ut in illo tune iudicio etiam pro hominibus aeterno igne cruciandis, quamvis perfecta sit sanctitate, non oret. Nunc enim propterea pro eis orat, quos in genere humano habet inimicos, quia tempus est poenitentiae fructuosae. Nam quid mxime pro eis orat, nisi ut. det illis Deus, sicut dicit Apostolus, poenitentiam, et resipiscant 5i de diaboli taquis, a quo captivi tenentur secundum ipsius voluntatem? Denique si de aliquibus ita certa esset, ut qui sint illi, etiam nosset, qui licet adhuc in hac vita sint constituti, tamen praedestinati sunt in aeternum ignem ir cum diabolo; tm pro eis non oraret, quam nec pro ipso. Sed quia de millo certa est, orat pro mnibus duntaxat hominibus inimicis suis in hoc corpore constitutis: nec tamen pro mnibus exauditur. Pro his enim solis exauditur, qui, etsi adversantur Ecclesiae, ita sunt tamen praedestinati, ut pro eis exaudiatur Ecclesia, et filii efficiantur Ecclesiae. Si qui autem usque ad mortem habebunt cor impoenitens, nec ex
3 T i m . 3,15.36.

CONTRA EORUM SENSUM, QDI IN IUDICIO DEI MNIBUS RES PROPTEB SANCTORUM PRECES PUTANT ESSE PARCENDUM

1. Hoc autem et adversus eos valet, qu suas agentes causas contra Dei venire verba, velut misericordia maiore conantur; ut ideo videlicet vera sint, quia ea quae dixit homines esse passuros, pati digni sunt, non quia passuri sunt. Donabit enim eos, inquiunt, precibus sanctorum suorum, etiam tune tanto magis orantium pro inimicis suis, quanto sunt utique sanctiores, eorumque efficacior est oratio, et exauditione Dei dignior, iam nullum habentium omnino peccatum. Cur ergo eadem perfectissima sanctitate, et cuneta impetrare valentibus mundissimis et misericordissimis precibus, etiam pro angelis non orabunt, quibus paratus est ignis aeternus, ut Deus sententiam suarn mitiget, et reflectat in melius, eosque ab illo

1594

L A CIUDAD DE DIOS

X X I , 24, 2

XXI, 24, 3

El, INFIERNO, MN DE U CIUDAD TERRENA

1595

sus p l e g a r i a s . Y si a l g u n o s se o b s t i n a n h a s t a la m u e r t e en su i m p e n i t e n c i a y n o se c o n v i e r t e n de e n e m i g o s en h i j o s , r u e g a a c a s o p o r e l l o s la I g l e s i a , es decir, r u e g a p o r l a s a l m a s de. t a l e s d i f u n t o s ? Y p o r q u as, sino p o r q u e se h a a l i s t a d o en el p a r t i d o del d i a b l o , ese q u e d u r a n t e esta v i d a n o se p a s a Cristo? [ 3 8 ] . 2 . H a y , p u e s , la m i s m a r a z n r e p i t o p a r a n o o r a r entonces p o r l o s h o m b r e s d e s t i n a d o s al fuego e t e r n o q u e p a r a n o o r a r , n i a h o r a n i e n t o n c e s , p o r los n g e l e s m a l o s . Y esa m i s m a se h a c e extensiva a n o o r a r e n t o n c e s p o r los difuntos infieles e i m p o s , a u n q u e se o r e p o r t o d o s en g e n e r a l . L a o r a cin de l a I g l e s i a o de a l g u n o s santos es o d a p a r a c i e r t o s difuntos, p e r o slo p a r a a q u e l l o s q u e , r e g e n e r a d o s en C r i s t o , n o v i v i e r o n t a n m a l q u e se los j u z g a r a i n d i g n o s d e t a l m i s e r i c o r dia, n i t a n b i e n q u e n o n e c e s i t a r a n de la m i s m a . T a m b i n d e s p u s de la r e s u r r e c c i n de los m u e r t o s h a b r a l g u n o s a q u i e n e s D i o s les h a r m i s e r i c o r d i a y n o los e n v i a r al fuego e t e r n o , a c o n d i c i n de q u e h a y a n sufrido l a s p e n a s q u e sufren l a s a l m a s de los d i f u n t o s . P o r q u e n o sera v e r d a d e r o d e c i r de a l g u n o s q u e n o se les p e r d o n en esta v i d a n i en la o t r a , si n o h u b i e r a o t r o s a q u i e n e s se les p e r d o n a , si n o en esta v i d a , s en l a o t r a . E l J u e z d e vivos y m u e r t o s d i j o : Venid, benditos de mi Padre, a poseer el reino que os est preparado desde la creacin del mundo. Y a o t r o s , p o r el c o n t r a r i o : Apartaos de m, malditos, al juego eterno, que est aparejado para el diablo y sus ngeles. Y t a m b i n : Irn stos al suplicio eterno, y los inimicis convertentur in filios, numquid iam pro eis, id est, pro talium defunctorum spiritibus, orat Ecclesia? Quid ita, nisi quia iam in parte diabol computatur qui, dum esset in corpore, non est translatus in Christum? 2. Eadem itaque causa est, cur non oretur tune pro hominibus aeterno igne puniendis quae causa est, ut eque nunc, eque tune oretur pro angelis malis: quae itidem causa est, ut quamvis pro hominibus, tamen iam nec nunc oretur pro infidelibus impiisque defunctis. Nam pro defunctis quibusdam, vel ipsius Ecclesiae, vel quorumdam piorum exauditur oratio: sed pro his quorum in Christo regeneratorum nec usque adeo vita in corpore male gesta est, ut tali misericordia iudicentur digni non esse, nec usque adeo bene, ut talem misericordiam reperantur necessariam non habere. Sicut etiam facta resurrectione mortuorum non deerunt quibua post poenas, quas patiuntur spiritus mortuorum, impertiatur misericordia, ut in ignem non mittantur aeternum. eque enim de quibusdam veraciter dceretur, quod non eis remittatur eque in hoc saeculo, eque in futuro S9, nisi essent quibus, etsi non in isto, tamen remittetur in futuro. Sed cum dictum fuerit a Iudice vivorum atque mortuorum, Venite, benedicti Patris mei, possidete paratum vobis regnum a constitutione mundi: et aliis e contrario, Discedite a me, maledicti, in ignem aeternum, qui paratus est diabolo, et angelis eius; et, Ibunt isti in supplicium aeternum, iusti autem in vitam aeternum 60 : nimiae praesumptionis est dicere, cuiquam
59

justos, a la vida eterna. Y es excesiva p r e s u n c i n c r e e r q u e el suplicio no ser e t e r n o p a r a a l g u n o s de a q u e l l o s q u e D i o s envi al suplicio e t e r n o . E s t o s e r a p e r s u a d i r con t a l p r e s u n cin a desesperar o a d u d a r de la v i d a e t e r n a . 3. N a d i e e x p l i q u e , p u e s , el s a l m o q u e c a n t a : Se olvidar Dios de su clemencia, o su ira detendr el curso de sus misericordias?, d a n d o m a r g e n a o p i n a r que la sentencia de D i o s es verdadera en r e l a c i n con los b u e n o s y falsa en o r d e n a los malos, o v e r d a d e r a con los h o m b r e s b u e n o s y con los n g e l e s m a l o s y falsa con los h o m b r e s m a l o s . L a s p a l a b r a s del s a l m o h a c e n referencia a los v a s o s de m i s e r i c o r d i a y a los h i j o s d e la p r o mesa, entre los c u a l e s se c o n t a b a el p r o f e t a . E n h a b i e n d o dic h o : Se olvidar Dios de su clemencia, o su ira detendr el curso de sus misericordias?, a a d i en s e g u i d a : Entonces dije: Ahora comienzo. Esta mudanza proviene de la diestra del Altsimo. Esto l t i m o es, sin d u d a , u n a e x p l i c a c i n a l i n t e r r o g a n t e : Detendr acaso su ira el curso de sus misericordias? Esta vida m o r t a l , en la q u e el h o m b r e se h a a s e m e j a d o a la vanidad y sus das p a s a n c o m o la s o m b r a , es efecto de la ira divina. Y, sin e m b a r g o , a d e s p e c h o de esta i r a , D i o s n o se olvida de m o s t r a r su m i s e r i c o r d i a , h a c i e n d o s a l i r el sol s o b r e buenos y m a l o s y l l o v e r s o b r e j u s t o s y p e c a d o r e s . S u i r a n o contiene el c u r s o de su m i s e r i c o r d i a , sobre t o d o en el c a m b i o expresado con estas p a l a b r a s : Ahora comienzo. Esta mudanza es efecto de la mano del Altsimo. E n esta v i d a , t a n l l e n a de p e n a s , D i o s c a m b i a en m e j o r e s los vasos d e m i s e r i c o r d i a , a u n q u e su i r a n o d e j a de existir en m e d i o de esta m i s e r a b l e eorum aeternum supplicium non futurum, quos Deus ituros in supplicium dixit aeternum, ut per huius praesumptionis persuasionem facer, ut de ipsa quoque vita vel desperetur vel dubitetur aeterna. 3. INemo itaque sic intelligat Psalmum canentem, Numquid obliviscetur misereri Deus, aut continebit in ira sua miserationes suas? tL ut opinetur de hominibus bonis veram, de malis falsam, aut de bonis hominibus et malis angelis veram, de malis autem hominibus falsam Dei esse sententiam. Hoc enim quod ait Psalmus, ad vasa misericordiae pertinet, et ad filios promissionis, quorum erat unus etiam ipse Propheta; qui cum dixisset, Numquid obiiviscetur misereri Deus, aut continebit in ira sua miserationes suas? continuo subiecit, Et dixi, Nunc coepi, haec est immutatio dexterae Excelsi *2. Exposuit profecto quid dixerit, Numquid continebit in ira sua miserationes suas? Ira enim Dei est etiam ista vita mortalis, ubi homo vanitati similis factus est, et dies eius velut umbra praetereunt "3. In qua tamen ira non obliviscitur misereri Deus, faciendo solem suum oriri super bonos et malos, et pluendo super iustos et iniustos; ac sic non continet in ira sua miserationes suas " : maximeque in eo quod expressit hic Psalmus, dieendo, Nunc coepi, haec est immutatio dexterae Excelsi; quoniam in hac ipsa aerumnosissima vita, quae ira Dei est, vasa misericordiae mutat in melius, quamvis adhuc in huius corruptionis miseria maneat ira eius, quia nec in ipsa ira sua continet miserationes suas. Cum ergo isto modo compleatur divini illiua cantici ventas, non eat eam " Ps. 76,10. " Ibid., rr.
68 Ps. 143,4. "" Mt. 5,45.

sn

Mt. I2,J2.

rwa., 25,34.41.46.

1596

IA CIUDAD DE DIOS

XXI, 24, 4

XXI, 24,5

EL INFIERNO, FIN DE IA CIUDAD IERRENA

1597

corrupcin, pues que ni su ira contiene el ro de su bondad. Cumplindose de ese modo la verdad de aquel divino cntico, no hay necesidad de extender el sentido al castigo eterno de aquellos que no pertenecen a la Ciudad de Dios. Pero los que pretenden extender esta sentencia tambin a los tormentos de los impos, al menos interprtenla de tal suerte que permaneciendo sobre ellos la ira de Dios, que se ha pronunciado en juicio eterno, no detenga el curso de sus misericordias. Y hagan consistir este torrente de bondad no en preservar a los condenados de las penas que merecen o en librarlos de ellas algn da, sino en aligerarlas y suavizarlas un poco. Darn as margen a la ira de Dios y a que su ira no detenga el curso de sus misericordias. Ntese que de que no rechace este sentir no se sigue que lo apruebe. 4. A los que ven una amenaza y no un juicio certero en estas palabras: Apartaos de m, malditos, al fuego eterno; y en estas otras: Sern atormentados por los siglos de los siglos; y tambin: Su gusano no morir y su fuego no se apagar; Y e n otros textos por el estilo, no soy yo, sino es la misma divina Escritura la que los redarguye y refuta plansima y plensimamente. Los ninivitas hicieron penitencia en esta vida, y, por tanto, penitencia fructuosa, sembrando en este campo en que Dios quiso que se sembrase con lgrimas lo que despus se cosechar con alegra. Y, con todo, quin negar que se cumpli la prediccin del Seor, so pena de no consi-. derar bastante cmo Dios destruye a los pecadores no slo cuando est airado, sino tambin cuando est apiadado? Los necesse etiam illc intelligi, ubi non pertinentes ad civitatem Dei sempiterno supplicio punientur. Sed quibus placet istam sententiam usque ad illa impiorum tormenta protendere, saltem sic intelligant, ut, manente in eis ira Dei, quae in aeterno est pronuntiata supplicio, non contineat Des in hac ira sua miserationes suas, et faciat eos non tanta quanta digni sunt poenarum atrocitate cruciari; non ut eas poenas vel nunquam subeant, vel aliquando finiant, sed ut eas mitiores quam merita sunt eorum levioresque patiantur. Sic enim et ira Dei manebit, et in ipsa ira sua miserationes suas non continebit. Quod quidem non ideo confirmo, quoniam non resisto. 4. Caeterum eos qui putant minaciter potus quam veraciter dictum, Discedite a me, maledicti, in ignem aeternum; et, lbunt isti in supplicium aeternum'"'; et, Cruciabuntur in saecala saeculorum'"', et, Vermis eorum non morietur, et ignis non exstinguetur ", et caetera huiusmodi, non tam ego, quam ipsa Scriptura divina planissime atque plenissime redarguit ac refellit. Ninivitae quippe in hac vita egerunt poenitentiam""; et ideo fructuosam, velut in hoc agro seminantes, in quo Deus voluit cum lacrymis seminari, quod postea cum laetitia meteretur69: et tamen quis negabit, quod Dominas praedixit, in eis fuisse completum, nisi parum advertat, quemadmodum peccatore Deus non solum iratus, verum etiam
0 81

pecadores son destruidos de dos modos: o como los habitantes de Sodoma, castigando a los hombres por sus pecados, o como los ninivitas, destruyendo los pecados de los hombres por la penitencia. Lo que Dios haba anunciado se cumpli. La Nnive mala fu destruida y fu edificada la buena-cosa que no era. Aunque erguidas las murallas y las casas, la ciudad fu derribada en sus rotas costumbres [ 3 9 ] . Y as, aunque el profeta se haba de contristar porque no sucedi lo que los ninivitas esperaban por la profeca, sucedi lo que Dios haba predicho, porque conoca que esta prediccin se cumplira en un sentido ms favorable. 5. Y a fin de que estos misericordiosos en torcido comprendan cul es el alcance de estas palabras: Qu grande y abundante es, Seor, la dulzura que escondiste a los que te temen!, lean lo que sigue: Y la has consumado en los que esperan en ti. Qu significa: La escondiste a los que te temen y la fias consumado en los que esperan en ti, sino: La justicia de Dios no es dulce para aquellos que por temor a las penas quieren constituir su justicia fundada en la ley, porque la desconocen? Y, como la desconocen, no la han gustado. Esperan en s mismos, no en El, y por eso la abundancia de La dulzura de Dios se les esconde. Temen, es verdad, a Dios; pero con aquel temor servil que no Va acompaado de caridad, porque la caridad perfecta expulsa el temor. Dios consuma su dulzura en los que esperan en El, inspirndoles su caridad para que con temor casto, no con ese que echa fuera el amor, sino con el que permanece eternamente, se gloren nicamente en el Seor. miseratus evertat? Evertuntur enim peccatores duobus modis, aut sicut Sodomitae, ut pro peccatis suis ipsi homines puniantur, aut sicut Ninivitae, ut ipsa hominum peccata poenitendo destruantur. Factum est ergo quod praedixit Deus: eversa est Ninive quae mala erat, et bona aedificata est quae non erat. Stantibus enim moenibus atque domibus, eversa est civitas in perditis moribus. Ac sic quamvis Propheta fuerit contristatus, quia non est factum quod illi homines timuerunt illo prophetante venturum1": factum est tamen quod fuerat Deo praesciente praedictum; quoniam noverat qui praedixit, quomodo in melius esset implendum. 5. Ut autem noverint isti in perversum misericordes quo pertineat quod scriptum est, Quam multa multitudo dulcedinis tuae, Domine, quam abscondisti timentibus te! legant quod sequitur, perjecisti autem sperantibus in te". Quid est, Abscondisti timentibus, perjecisti sperantibus, nisi quia iliis qui timore poenarum suam 72 volunt iustitiam constituere .quae in lege est, non est iustitia Dei dulcs , quia nesciunt eam? Non enim gustaverunt eam. In se namque sperant, non in ipso: et ideo eis absconditur multitudo dulcedinis Dei; quoniam timent quidem Deum, sed illo timore servili, qui non est in charitate, quia perfecta charitas foras mittit timorem_'*. Ideo sperantibus in eum perficit dulcedinem suam, inspirando eis charitatem suam, ut timore casto, non quem charitas foras
70 11

"

M t . 35,41.46. A p o c . 30,10. I . 66,34

"i I o n . .7. P s . 125,6.

; '

I o n . 4,1-j. Pa. 30,3a

12

73

Rom

10,3.

x lo. 4.1&

1598

LA CIUDAD l>i DIO)

XXI, 24, 5 XXI, 24,6 E L INFIERNO, EIN DE L A CIUDAD TERRENA 1599 6. Aquel dicho del Apstol: El hecho es que Dios permiti que todas las gentes quedaran envueltas en la infidelidad para ejercitar su misericordia con todos, no quiere decir que Dios no condenar a nadie. El contexto nos aclara el sentido. San Pablo se diriga a los gentiles ya creyentes y les dice a propsito de los,judos, que se convertiran luego: As como vosotros en, qtro tiempo no creais en Dios y al presente habis alcanzado misericordia con ocasin de la incredulidad de aqullos, as tambin stos al presente no han credo en vuestra misericordia, a fin de obtenerla tambin ellos algn da. Y a continuacin aade las palabras que inducen a error a stos: El hecho es que Dios permiti que todas las gentes quedaran envueltas en la infidelidad, para ejercitar su misericordia con todos. Quines son todos sino esos de que hablaba, es decir, vosotros y ellos? Dios ha dejado, pues, caer en la infidelidad a todos los gentiles y a todos los judos que previo y predestin a ser conformes con la imagen de su Hijo. As, arrepentidos con amarga penitencia de su infidelidad y convertidos a la dulzura de la misericordia de Dios, clamarn con el Salmista: Qu grande y abundante es, Seor, la dulzura que escondiste a los que te temen y consumaste en los que esperan, no en s mismos, sino en ti! Tendr misericordia de todos los vasos de misericordia. Qu significa de todos? Tanto de los gentiles que predestin, llam, justific y glorific, como de los judos. Y de todos estos hombres, no de todos los hombres, no condenar a nadie. 6. Illud quoque apostolicum, Conclusit enim Deus omnes in infide.litate, ut omnium misereatur: non ideo dictum est; quod neminem sit damnaturus: sed superius apparet unde sit dictum. Nam cum de Iudaeis postea credituris Apostolus loqueretur ad Gentes, ad quas utique iam credentes conscribebat epstolas: Sicut enim vos, inquit, aliquando non credidistis Deo, nunc autem misericordiam consecuti estis illorum incredulitate; sic et hi nunc non crediderunt in vestra misericordia, ut et ipsi misericordiam consequanturso. Deinde subiecit, unde isti sibi errando blandiuntur, atque ait, Conclusit enim Deus omnes in infidelitale, ut omnium misereatur. Quos omnes, nisi de quibus loquebatur, tanquam dicens, et vos et illos? Deus ergo et Gentiles et Iudaeos, quos praescivit et praedestinavit conformes imaginis Filii sui *l, omnes in infidelitate conclusit: ut de amartudine infdelitatis suae poenitendo confusi, et ad dulcedinem misericordiae Dei credendo conversi, clamarent illud in Psalmo, Quam multa multitudo dulcedinis luae, Domine, quam abscondisti timentibus le, perfecisti autem sperantibus, non in se, sed in te! Omnium itaque miseretur vasorum misericordiae. Quid est, omnium? Et eorum scilicet quos ex Gentibus, et eorum quos ex Iudaeis praedestinavit, vocavit, iustificavit, glorificavit; non omnium hominum, sed istorum omnium neminem damnaturus.
80

La justicia de Dios es Cristo, que nos ha sido dado por Dios, como dice el Apstol, para ser nuestra sabidura, nuestra justicia, nuestra santificacin y nuestra redencin, a fin de que, como est escrito, el que se glore, se glore en el Seor. Esta justicia de Dios, que es un don de la gracia, no un efecto de los mritos, la desconocen los que ansian constituir su justicia. Por eso no se someten a la justicia de Dios, que es Cristo. En esta justicia se halla precisamente la gran abundancia de la dulzura de Dios. De ella y por ella se dice en el Salmo: Gustad y ved cuan dulce es el Seor! En este peregrinaje la gustamos no hasta la saciedad, y por eso estamos ms hambrientos y ms sedientos de ella, para saturarnos despus, cuando Ja veamos como es y se cumpla lo que est escrito : Ser saciado cuando se manifieste tu gloria. As consuma Cristo la abundancia de su dulzura en los que esperan en El. Luego, si Dios esconde a los que le temen la abundancia de su dulzura en el sentido en que nuestros adversarios la entienden, es decir, con el fin de que los impos, desconocindola y por temor a ser condenados, vivan rectamente, pudiendo as haber fieles que oren por los que viven sin frenos morales, cmo la consumar en los que esperan en El, supuesto que, como stos suean, por esta dulzura no se condenar a aquellos que no esperan en E l ? ibsquese, pues, la dulzura que Dios perfecciona en los que esperan en El y no la que se imaginan que perfeccionar en los que le desprecian y blasfeman! En vano el hombre busca en la otra vida lo que ha doscuidado adquirir en sta. raittit, sed permanente in saeculum saeculi ", cum gloriantur, in Domino glorientur. Iustitia quippe Dei Christus est, qui factas' est nobis, sicut dicit Apostolus, sapienta a Deo, et iustitia; et sanctificatio, et redemptio: ut quemadmodum scriptum est, Qui gloriatur, in Domino glorietur". Hanc Dei iustitiam, quam donat gratia sine meritis, nesciunt ilii qui suam iustitiam volunt constituere, et ideo iustitiae Dei, quod Christus est, non sunt subiecti ". In qua iustitia est multa multitudo dulcedinis Dei, piopter quam dicitur in Psalmo, Gstate, et videte quam dulcs est Dominas ". Et hanc quidem in hac peregrinatine gustantes, non ad satietatem sumentes, esurimus eam potius ac sitimus, ut ea postea saturemur, cum videbimus eum sicuti est'", et implebitur quod scriptum est, Saturabor, cum manfestabitur gloria tua'". Ita perficit Christus multam multitudinem dulcedinis suae sperantibus in eum. Forro autem si eam, quam lli putant, dulcedinem suam Deus abscondit timentibus eum qua non est impos damnaturus, ut hoc nescientes et damnari timentes recte vivant, ac sic possint esse qui orent pro non recte viventibus; quomodo eam pericit sperantibus in eum, quandoquidem, sicut somniant, per hanc dulcedinem non damnaturus est eos, qui non sperant in eum i1 illa igitur eius mcedo quaeratur quam perficit sperantibus in eum, non quam perficere putatur contemnentibus et blasphemantibus eum. Frustra itaque homo pos hoc corpus inquirit, quod in hoc corpore sibi comparare neglexit. "5 Ps. 18,10. ' i Cor. i,30 et 31. " Rom. 10,3. " Ps. 33,9. " 1 lo. 3,1. 7S P. 16,1.5

81

R o m . 11,311.32.

Ibid., 8,29.

1600

LA CIUDAD DE DIOS

X X I , 25, 2 XXI, 25, 3 EL INFIERNO, FIN DE L A CIUDAD TERRENA 1601

C A P I T U L O

XXV

Q U DECIR DE LA TERCERA Y DE LA CUARTA OPININ?

1. Respondamos ahora a aquellos que no prometen la liberacin del fuego eterno no solamente al diablo y a sus ngeles, ni a todos los hombres, sino slo a aquellos que hayan recibido el bautismo y participado del cuerpo y de la sangre de Cristo, vivan como vivan en cualquier hereja o impiedad en que han cado [ 4 0 ] . El Apstol los contradice al decir: Las obras de la carne son bien fciles de conocer. Tales son la fornicacin, la deshonestidad, la lujuria, la idolatra, las hechiceras, las enemistades, los pleitos, los celos, las animosidades, las herejas, las disensiones, las envidias, las embriagueces, las glotoneras y cosas semejantes. Sobre ellas os prevengo, como os tengo dicho, que los que tales cosas hacen no alcanzarn el reino de los cielos. Estas palabras del Apstol son falsas si los tales han de poseer el reino de Dios, librados, aunque sea despus de largo tiempo, de sus tormentos. Mas como no son falsas, sigese que no poseern el reino de los cielos. Y si no entrarn jams en posesin de ese reino, estarn sometidos a un eterno suplicio, porque entre el reino de Dios y el suplicio no hay trmino medio. 2. Es preciso, por ende, estudiar cmo debe entenderse lo CAPUT XXV

que dice Nuestro Seor: Este es el pan que descendi del cielo a fin de que quien comiere de l no muera. Yo soy el pan vivo que descendi del cielo. Quien comiere de l vivir eternamente. Los adversarios a quienes luego responderemos refutan la opinin de los presentes. Son aquellos que prometen la liberacin no a todos los que hayan recibido el sacramento del bautismo y el del cuerpo de Cristo, sino solamente a los catlicos, aunque vivan mal. Porqueas discurrenhan comido el cuerpo de Cristo, no slo en sacramento, sino tambin en realidad, y se han constituido en el mismo cuerpo. De este cuerpo dice el Apstol: Muchos somos un solo pan, un solo cuerpo. Solamente, pues, el que se conserva en la unidad del cuerpo de Cristo, de ese cuerpo cuyos fieles acostumbran a recibir el sacramento del altar, o sea, el miembro de la Iglesia, es el que verdaderamente debe decirse que come el cuerpo de Cristo y bebe su sangre. Por ende, los herejes y los cismticos, apartados de la unidad de este cuerpo, pueden recibir ese sacramento, pero sin fruto ylo que es mscon dao personal para ser condenados con ms gravedad y no ser, aunque tarde, librados. No estn arrollados en ese lazo de paz representado por este sacramento. 3. Por otra parte, stos, que estn en lo cierto al decir que no come el cuerpo de Cristo el que no est en el cuerpo de Cristo, han errado al prometer la liberacin de las penas eternas a aquellos que salen de la unidad de este cuerpo y se adhieren o a la hereja o a la supersticin de los gentiles. En primer trmino deben considerar lo intolerable que es y lo descendit, ut si quis ex ipso manducaverit, non moriatur. Ego sum pais vivus, qui de celo descend; si quis manducaverit ex hoc pane, vivet in aeternum ", quomodo sit aceipiendum, mrito quaeritur. Et ab istis quidem quibus nunc respondemus, hunc intellectum auferunt illi quibus deinde respondendum est: hi sunt autem qui hanc liberationem, nec mnibus habentibus sacramentum Baptismatis et corporis Christi, sed solis Catholicis, quamvis male viventibus, pollicentur: quia non solo, inquiunt, sacramento, sed re ipsa manducaverunt corpus Christi. in ip^o scilicet eius corpore constituti: de quo corpore ait Apostolus, Unus pais, unum corpus multi sumus 84. Qui ergo est in eius corporis unitate, id est, in Christianorum compage membrorum, cuius corporis sacramentum fideles communicantes de altari sumere consueverunt, ipse ver dicendus est manducare corpus Christi, et bibere sanguinem Chri=ti. Ac per hoc haeretici et schismatici ab huius unitate corporis separati possunt idem percipere sacramentum, sed non sibi titile, imo vero etiam noxium, quo iudicentur gravius, quam vel tardius liberentur. Non sunt quippe in eo vinculo pacis, quod illo exprimitur sacramento. 3. Sed rursus etiam isti qui recte intelligunt, non dieendum esse eum manducare corpus Christi, qui in corpore non est Christi, non recte promittunt eis qui vel in haeresim, vel etiam in gentilium superstitionem, ex illius corporis unitate labuntur, liberationem quandoque ab aeterni igne
Bs H4

A N H I QUI INTEH HAERETICOS BAPTIZATI SUNT, ET DETERIORES POSTEA MALE VIVENDO FACTI SUNT, VEL H I QUI APUD CATHOLICOS RENATI AD HAERESES AUT 8CHISMATA TRANSIERUNT, VEL H I QUI A C A T H O L I C I S APUD QUOS RENATI SUNT, NON RECEDENTES, CRIMINSE VIVERE PERSTITERUNT, POSSINT PRIVILEGIO SACRAMENTORUM REMISSIONEM AETERNI SPERARE SUPPLICII

1. Sed iam respondeamus etiam illis, qui non solum diabolo et angelis eius, sicut nec isti, sed ne ipsis quidem mnibus hominibus liberationem ab aeterno igne promittunt; verum eis tantum qui Christi Baptismate abluti et corporis eius et sanguinis participes facti sunt, quomodolibet vixerint, in quacumque haeresi vel impietate fuerint. Sed contradicit eis Apostolus, dicens: Manifest autem sunt opera carnis, quae sunt fornicado, immundilia, luxuria, idolorum servitus, veneficia, inimicitiae, contendones, aemulationes, animositates, dissensiones, haereses, invidiae, ebrietates, comessationes, et his simula: quae praedico vobis, sicut praedixi, quoniam qui talia agunt, regnum Dei non possidebuntsz. Haec profecto apostlica falsa est sententia, si tales post quantalibet tmpora liberati regnum Dei possidebunt. Sed quoniam falsa non est, profecto regnum Dei non possidebunt. Et si in regni Dei possessione nunquam erunt, aeterno supplicio lenebuntur: quoniam non est locus medius, ubi non sit in supplicio, qui illo non fuerit constitutus in regno. 2. Quamobrem quod ait Dominus Iesus, Hic est pais qui de celo
G a l . 5,19-31.

l o . 6,50-52 r Cor. 10,17.

1602

M CIUDAD DE DIOS

X X I , 25, 4

XXI, 2 5 , 4

W, INFIERNO, PIN DB U CIUDAD TERRENA

1603

ajeno a la sana doctrina pensar que muchos o casi todos los que han fundado herejas impas, saliendo de la Iglesia catlica V hacindose heresiarcas, queden mejor acomodados que aquellos otros que nunca fueron catlicos y cayeron en sus trampas. Si el bautismo que recibieron en la Iglesia catlica y el sacramento del cuerpo de Cristo, que participaron en el verdadero cuerpo de Cristo, libran a los heresiarcas de) suplicio eterno, reparen en que es peor el desertor de la fe y hecho de desertor, opugnador de la misma que aquel que no desert de la fe, pues no la abraz nunca. En segundo lugar, el Apstol ataja esta opinin cuando, despus de haber enumerado las obras de la carne, predice, con la misma Verdad, que los que tales cosas hacen no poseern el reino de los cielos. 4. De donde se sigue que no deben estar seguros en sus costumbres, estragadas y condenables, quienes perseveran en la comunin de la Iglesia catlica hasta el fin, atendiendo a estas palabras: El que perseverare hasta el fin se salvar. Por su mala vida abandonan la justicia de vida, que es Cristo, sea practicando la fornicacin, sea manchando su cuerpo con otras imnurezas, que ni el mismo San Pablo cmiso nombrar; sea dejndose arrastrar por la lujuria; sea, en fin, haciendo alguna de las obras de las aue dice: Los que tales cosas hacen no poseern el reino de los cielos. Luego, si los que hacen tales cosas no podrn entrar en el reino de los cielos, irn inevitablemente al fuego eterno. No debe decirse que, perseverando en el desorden hasta el fin de su vida, han perseverado en supplicii. Primum, quia debent atendere, quam sit intolerahile atque a sana doctrina nimis devium, ut multi ac pene omnes, qui haereses impias condiderunt exeuntes de catholica Ecclesia, et facti sunt haeresiarchae, meliores habeant causas, quam hi qui mmquam fuerunt catholici, cum in eorum laqueos incidissent; si illos haeresiarchas hoc facit liberan a supplicio sempiterno, qnod in catholica Ecclesia baptizati sunt, et sacramentum corporis Christi in vero Christi corpore primitus acceperunt: cum peior ntione sit desertor fidei et ex desertore oppugnator eius effectus, quam ille qui non deseruit quam nunquam tenuit. Deinde quia et his occurrit Apostolus eadem verba proferens, et emimeratis illis carnis operibus eadem veritate praedicens, Quoniam qui talia agunt, regnum Dei non possidebunt8S. 4. Unde nec illi in perditis et damnabilibus moribus debent esse securi, qui usque in finem quidem velut in communione Ecclesiae catholicae perseverant, intuentes quod dictum est, Qui perseveraverit usque in finem, hic salvus erit"; et per vitae iniquitatem, ipsam vitae iustitiam, quod eis Christus est, deserunt, sive fornicando, sive alias immunditias flagitiorum, quas nec Apostolus exprimere voluit, in suo corpore perpetrando, sive turpitudine luxuriae diffluendo, sive aliquid aliud eorum agendo de quibus ait, Quoniam qui talia agunt, regnum Dei non possidebunt. Ac per hoc quicumque agimt talia, nisi in sempiterno supplicio non erunt, quia in Dei regno esse non poterunr. Tn his enim perseverando
83

Cristo hasta el fin, porque perseverar en Cristo es perseverar en su fe. Y esta je, segn la definicin del Apstol, obra por la caridad. Y la caridad, como dice en otra parte, no obra mal. No debe tampoco decirse que stos comen el cuerpo de Cristo, ya que ni deben ser contados entre los miembros de Cristo. Porquey conste que omito otras razonesno pueden ser a la vez miembros de Cristo y de una meretriz. Finalmente, al decir Cristo: El que come mi carne y bebe mi sangre permanece en m y yo en l, nos muestra qu es comer su cuerpo y beber su sangre en verdad y no slo en sacramento. Es, sencillamente, permanecer en Cristo para que El permanezca en el comulgante. Como si dijera: El que no permanece en m y en quien yo no permanezco, no diga o estime que. come mi cuerpo y bebe mi sangre. Ahora bien, no permanecen en Cristo quienes no son miembros suyos. Y no son miembros de Cristo quienes se hacen miembros de una meretriz, a no ser que renuncien al mal por la penitencia y tornen al bien por la reconciliacin. usque in huius vitae finem, non utique dicendi sunt in Christo perseverasse usque in finem: quia in Christo perseverare, est in eius fide perseverare. Quae fides, ut eam definit idem apostolus, per dilectionem operatur ". Dilectio autem, sicut ipse alibi dicit, malum non operatar88. Nec isti ergo dicendi sunt manducare corpus Christi; quoniam nec in membris computandi sunt Christi. Ut enim alia taceam, non possunt simul esse et membra Christi, et membra meretricisS9. Denique ipse dicens, Qui manducat carnem meam, et bibit sanguinem meum, in me manet, et ego in eo "; ostendit quid sit non sacramento tenus, sed re vera corpus Christi manducare, et eius sanguinem bibere: hoc est enim in Christo manere, ut in illo maneat et Christus. Sic enim hoc dixit, tanquam diceret, Qui non in me manet, et in quo ego non maneo, non se dicat aut existimet manducare corpus meum, aut bibere sanguinem meum. Non itaque manent in Christo, qui non sunt membra eius. Non feunt autem membra Christi, qui se faciunt membra meretricis, nisi malum illud poenitendo esse destiterint, et ad hoc bonum reconciliatione redierint. " 88 89 Gal. 5,6.. i Cor. 13,4; Rom. 13,10. 1 Cor. 6,15. 90 lo. 6,57.

G a l . s,2l. * M t . 10,32

1604

L A CIUDAD DE DIOS

X X I , 26, 2

XXI, 26,2

ti INFIERNO, FIN DE U CIUDAD TERRENA

1605

CAPITULO
QU

XXVI
Y QU DECIR DE

ES TENER A CRISTO POR FUNDAMENTO LA OPININ QUINTA?

1. Los cristianos catlicosdicentienen a Cristo por fundamento, de cuya unidad no se han separado, aunque hayan edificado sobre ese fundamento una vida desordenada, como maderas, heno y hojarasca. La verdadera fe, que hace que Cristo sea su fundamento, aunque con dao, pues sern abrasadas Jas cosas que fueron edificadas sobre l, podr librarlos a]gn da de la perpetuidad del fuego. Responda a esto brevemente el apstol Santiago: Si uno dice que tiene fe y carece de obras, le podr salvar la fe? Y quin esinsistenaquel de quien dice el Apstol: No dejar de salvarse, si bien como por el fuego? Busquemos a una quin es se. Damos por descartado que no es ese de quien habla Santiago. Lo contrario sera poner frente a frente a dos apstoles, pues que uno dice: Aunque uno tuviere malas obras, la fe le salvar por el fuego; y el otro: Si no tiene obras, le salvar la fe? [ 4 1 ] . 2. Sabremos quin puede salvarse por el fuego si conocemos primero qu es tener a Cristo por fundamento. Para averiguarlo lo antes posible consideremos la imagen y caigamos en la cuenta de que, en un edificio, el fundamento es lo priCAPUT XXVI

mero. Quienquiera, pues, que tenga de tal suerte a Cristo en el corazn, que ni anteponga a El las cosas terrenas y temporales ni aquellas cuyo uso le est permitido, ste tiene por fundamento a Cristo. Mas, si prefiere a El esas cosas, aunque parezca tener la fe de Cristo, no tiene a Cristo por fundamento, ya que lo pospone. Cunto menos lo tendr aquel que, despreciando los mandamientos saludables, obra ilcitamente no anteponiendo a Cristo, sino posponindolo, subestimando sus mandatos o permisiones y prefiriendo, contra ellos, satisfacer sus pasiones? As, cuando un cristiano ama una meretriz y, unindose a ella, se hace un solo cuerpo con ella, ya no tiene a Cristo por fundamento. En cambio, cuando uno ama a su esposa y lo hace segn Cristo, quin duda que tiene a Cristo por fundamento? Si la ama segn este siglo, carnalmente a travs de la morbosidad de las concupiscencias, como los gentiles, que desconocen a Dios, el Apstol aun en este caso lo permite por condescendencia, o mejor, es Cristo por medio del Apstol. Aun en este caso puede tener a Cristo por fundamento. Porque, si no antepone a El su afeccin y su placer, aunque edifica sobre l maderas, heno y hojarasca, tiene a Cristo por fundamento, y sa salvar por el fuego. El fuego de la tribulacin quemar esas delicias y esos amores, que no son condenables debido al matrimonio. A este fuego pertenecen las orfandades y las dems calamidades que privan de esos goces. Por eso esa edificacin ser perjudicial para el que edific, porque no tendr lo que sobreedific, y ser atormentado con la prdida de las cosas quantocius advertamus: Nihil in aedificio praeponitur fundamento; quisqus itaque sic habet in corde Christum, ut ei terrena et temporalia nec ea quae licita sunt atque concessa praeponat, fundamentum habet Christum. Si autem praeponit, etsi videatur habere fidem Christi, non est tamen in eo fundamentum Christus, cui talia praeponuntur: quanto magis, si salutaria praecepta contemnens committat illicita, non praeposuisse Christum, sed postposuisse convincitur, quem posthabuit imperantem sive concedentem, dura contra eius imperata sive concessa suam per flagitia delegit explere libidinem? Si quis itaque christianus diligit meretricem, eique adhaerens unum corpus efficitur 1, iam in fundamento non habet Christum. Si quis autem diligit uxorem suam, si secundum Christum "3, quis ei dubitet in fundamento esse Christum? Si vero secundum hoo saeculum, si carnaliter, si in morbo concupiscentiarum, 6cut et gentes quae ignorant Deum oa, etiam hoc secundum veniam concedit Apostolus, imo per Apostolum Christus. Potest ergo et iste habere in fundamento Christum. Si enim ei nihil talis affectionis voluptatisque praeponat, quamvis superaedificet ligna, fenum, stipulam, Christus est fundamentum, propter hoc salvus erit per ignem. Delicias quippe huiusmodi amoresque terrenos, propter conugaem qudem copulam non damnabes, trbulatonis ignis exuret: ad quem ignem pertinent et orbitates, et quaecumque calamitatesi quae auferunt haec Ac per hoc ei qui aedificavit, erit aedificatio ista damnosa; quia non habebit quod superaedificavit, et eorurn
84

QUID SIT IN FUNDAMENTO HABERE CHRISTUM, ET QUIBUS SPONDEATUR SALUS QUASI PER IGNIS USTURAM

1. Sed habent, inquiunt, Christiani catholici in fundamento Christum, a cuius unitate non recesserunt, tametsi huic fundamento superaedificaverunt quamlibet pessimam vitam, velut ligna, fenum, stipulam1": recta itaque fides, per quam Christus est fundamentum, quamvis cum daino, quoniam illa quae superaedificata sunt exurentur, tamen poterit eos quandoque ab illius ignis perpetuitate salvare. Respondeat eis breviter apostolus Iacobus: Si quis dicat se fidemz habere, opera antem non habeat, numquid poterit fides salvare eum?" Et quis est, inquiunt, de quo dicit apostolus Paulus, Ipse autem salvus erit, sic tamen quasi per ignem? " Simul quis iste sit, inquiramus: hunc tamen non esse, certissimum est, ne duorum Apostolorum sententias mittamus in rixam, si unus dicit, Etiamsi mala opera quis habuerit, salvabit eum fides per ignem; alius autem, Si opera non habeat, numquid poterit fides salvare eum? 2. Invenemus ergo quis possit salvari per ignem, si prius invenerimus quid sit habere in fundamento Christum. Quod ut de ipsa similitudine
Bi 8? M

i Cor. 3,n.i2 Iac. 2,14. i Cor. 3,i5.

Ibid., 6,i6. Eph. 5,25. '" 1 Thess. 4,5.

1606

LA CIUDAD DE DIOS

XXI, 26, 3
XXI, 2 6 , 3 EL INFIERNO, FIN DE LA CIUDAD TERRENA 1607

c u y o goce le e n c a n t a b a . M a s ser s a l v a d o p o r el fuego, p o r l o s m r i t o s del f u n d a m e n t o , p o r q u e , si u n p e r s e g u i d o r le p r o p u s i e r a la d i s y u n t i v a C r i s t o o lo o t r o , n o a n t e p o n d r a lo o t r o a C r i s t o . V e d en las p a l a b r a s del A p s t o l al h o m b r e q u e edifica sob r e el f u n d a m e n t o p l a t a , o r o y p i e d r a s p r e c i o s a s . El que no tiene mujerdice lpiensa en las cosas que son de Dios y en cmo agradar al Seor. V e d a h o r a al otro q u e edifica m a d e r a , h e n o y h o j a r a s c a : Y el que est casado piensa en las cosas del mundo y en cmo agradar a la mujer. Se ver cul es la obra de cada uno, porque el da la descubrir, el d a de la t r i b u l a cin, s, puesto que ser manifestado por el fuego. L l a m a fuego a la t r i b u l a c i n m i s m a , c o m o se lee en o t r a p a r t e : El horno prueba las vasijas de tierra, y la tribulacin a los hombres justos. Y t a m b i n : El fuego descubrir cul es la obra de cada uno. Si la obra de uno sobrepuesta permaneciere (y p e r m a n e cen los p e n s a m i e n t o s s o b r e D i o s y el c u i d a d o de a g r a d a r l e ) , recibir la recompensa, es d e c i r , r e c i b i r el fruto de sus pens a m i e n t o s . E m p e r o , si la obra de otro se quemare, ser suyo el dao, p o r q u e n o t e n d r lo q u e h a b a a m a d o . No obstante, no dejar de salvarse, p u e s la t r i b u l a c i n n o le s e p a r de ese fundamento, si bien como por el fuego, y a q u e n o p e r d e r s i n d o l o r u r e n t e lo q u e p o s e y con a m o r a t r a y e n t e . H e a q u descub i e r t o u n fuego q u e n o d a a , a m i p a r e c e r , a n i n g u n o de los h o m b r e s de q u e h e m o s h a b l a d o , sino q u e e n r i q u e c e a u n o , d a m nifica a o t r o y p r u e b a a los d o s . 3 . E n t e n d a m o s , si se q u i e r e , e n este l u g a r , a q u e l fuego del q u e d i r el S e o r a los d e la i z q u i e r d a : Apartaos de m, amissione cruciabitur, quibus fruendo utique laetabatur. Sed per hunc ignem salvus erit mrito iundamenti, quia etsi utrum id, an Christum habere mallet, a persecutore proponeretur, illud Christo non praeponeretur. Vide in Apostoli verbis hominem aedificantem super fundamentum aurum, argentum, lapides pretiosos: Qai sine uxore est, inquit, cogitat quae sunt Uei, quomodo placeat Deo. Vide alium aedificantem ligna, fenum, stipulam: (Jui autem matrimonio iunctus est, inquit, cogitat quae sunt mundi, quomodo placeat uxori"'. Uniuscuiusque opus manifestabitur: dies enim dectarabit; dies utique tribulationis: quoniam in igne, inquit, revelabitur '" Eamdem tribulationern ignem vocat, sicut alibi legitur, Vasa figuli probat jornax, et nomines iustos tentado tribulationis S9. Et. Uniuscuiusque opus quale sit, ignis probabit. Si cuius opus permanserit (permanet enim quod quisque cogitat quae sunt Dei, quomodo placeat Deo). quod superaedificavit, mercedem accipiet: id est, unde cogitavit, hoc suinet. Si cuius autem opus arserit, damnum patietur: quoniam quod dilexerat, non habebit. Ipse autem salvus erit; quia nulla eum tribulatio ab illius iundamenti stabilitate movit: sic tamen quasi per ignem l. Quod enim sine illiciente amore non habuit, sine urente dolore non perdit. Ecce, quantum mihi videtur, inventus est ignis, qui nullum eorum damnet, sed unum ditet, alterum damnificet, ambos probet. 3.
98

malditos, al fuego eterno, d e f o r m a q u e i n c l u y a m o s en l a estos q u e edifican s o b r e el f u n d a m e n t o m a d e r a , h e n o y h o j a r a s ca. M a s p e n s e m o s q u e stos se v e r n l i b r e s d e ese fuego, desp u s de a t o r m e n t a d o s a l g n t i e m p o p o r sus p e c a d o s , p o r los m r i t o s de ese f u n d a m e n t o . O u d e b e m o s p e n s a r de los de la d e r e c h a , a q u i e n e s se d i r : Venid, benditos de mi Padre, a poseer el reino que os est preparado, sino q u e son a q u e l l o s q u e edificaron s o b r e el f u n d a m e n t o o r o , p l a t a y p i e d r a s p r e c i o s a s ? Si, p u e s , el fuego de que h a b l a el A p s t o l al d e c i r : si bien como por el fuego, lo e n t e n d e m o s de este m o d o , d e b e n ser a r r o j a d o s a l u n o s y o t r o s , es decir, l o s de la d e r e c h a v los de la i z q u i e r d a . Y u n o s y otros deben ser p r o b a d o s p o r el fuego del q u e se d i j o : El da descubrir la obra de cada uno, puesto que ser manifestado por el fuego, y el fuego probar cul sea la obra de cada uno. Si los dos s e r n p r o b a d o s p o r el fuego, a fin de g u e el u n o , si sus o b r a s p e r m a n e c e n , es decir, n o fueren cons u m i d a s p o r el fuego, r e c i b a el g a l a r d n , v el o t r o , si sus o b r a s a r d i e r e n , reciba su castigo, sin d u d a ese fuego n o es e t e r n o . S l o los de la i z q u i e r d a sern e n v i a d o s al fuego e t e r n o p a r a su s u p r e m a y e t e r n a c o n d e n a c i n . Este fuego de rrue h a b l a el A p s t o l p r u e b a a los de la d e r e c h a . P e r o los p r u e b a de tal m a n e r a q u e n o q u e m a el edificio de u n o s v q u e m a el de l o s o t r o s . N o rruema el edificio de a q u e l l o s q u e h a n p u e s t o a Cristo p o r f u n d a m e n t o del m i s m o . Y as se s a l v a r n t o d o s , p u e s t o q u e h a n c o l o c a d o a C r i s t o p o r f u n d a m e n t o y lo h a n a m a d o con u n a m o r g r a n d e . Y si se s a l v a r n , e s t a r n c i e r t a m e n t e a l a d e r e c h a y mis diret sinistris, Discedhe a me, malft-icti, in ignem. aeternutn1"^: ut in eis etiam isti esse credantur, qui aedificant super fundamentum ligna, fenum. stipnlam. eosque ex illo igne pot tempus pro malis ments impertitum liberet boni mentum fnndamenti: quid arbitrabimur dextros quibus dicetur. Venite. bened.ir.ti PatrU mei. posdete paratum vobis regnum 10a, nisi eos qui aedifiraverunt super fundamentum aurum, argentum. lapides pretiosos? Sed in illum ignem. de quo dictum est. sic tamen quasi per ignem, si hoc modo est inteleendus, trique mittendi sunt. et dextri scilicet, et sinistri. Tilo quippe igne utrique probandi sunt, de quo dictum est, Dies enim declarahit. quoniam in igne revelabitur. et uniuscuiusque opus quale sit. ignis probabit103. Si ergo titrumque probabit ignis, nt si cuius opus permanserit, id est, non fuerit igne consumptum, quod superaedificavit. mercedem accipiat: si cuiu autem opu arserit. damnum patiatur: profecto non est ipse aeterhus ille ignis. Tn illum enim soli sinistri novissima et perpetua damnatione mittentur, iste autem dextros probat. Sed alios eorum sic probat, ut aedificium quod super Christum fundamentum ab eis invenerit esse constructum. non exurat atque rnnsumat: alios autem aliter, id e<=t, ut quod superaedificavenmt, ardeat. damnumque inde patiantur; salvi fiant autem, quoniam Christum in fundamento stahiliter positum praecellemi charitate tenuerunt. Si autem salvi fient, profecto et ad dexteram stabunt, et eum caeteris audient, Venite, benedirti Patris mei, possidete paratum vobis regnum: non ad sinistram, ubi illi
101 102 m

Si autem ignem illum isto loco voluerimus accipere, de quo Domi5

" i Cor. 7,32.33.


Ibid., 3,13-

" Eccli. 27,6.

" 1 Cor. 3,13-13.

'

Mt. 25,41. Ibid., 3.1 1 Cor. 3,13.

1608

CIUDAD DE D I O S

XXI, 26, 4
X X I , 26, 4 El, INFIERNO, PIN DE W CIUDAD TERRENA 1609

oirn con los dems estas palabras: Venid, benditos de mi Padre, a poseer el reino que os est preparado. Y no a la izquierda, donde estarn los que no se han de salvar, que a su vez oirn: Apartaos de m, malditos, al juego eterno. Ninguno de stos se librar del fuego, porque irn todos al suplicio eterno, donde su gusano no morir y el fuego no se apagar. All sern atormentados da y noche por los siglos de los siglos. 4. Si se dice que el espacio de tiempo que mediar entre la muerte y ese da que, despus de la resurreccin de los cuerpos, ser el ltimo da de la remuneracin y de la condenacin, las almas estarn expuestas al ardor de un fuego que no sentirn aquellos que no hayan tenido en esta vida costumbres y afecciones carnales dignas de consumir su madera, su heno y su paja; y que quienes han construido un edificio semejante, sentirn el fuego de una tribulacin transitoria que abrase, sea all slo, sea aqu y all, sea aqu para que no sea all, los pecados innumerables, aunque veniales. A esto no me opongo, porque quiz sea verdadero. La muerte del cuerpo, que es engendro del primer pecado, y que cada uno sufrir a su tiempo, puede formar parte de esa tribulacin. Las persecuciones de la Iglesia, que han coronado a sus mrtires y que padecen todos los cristianos, son como un fuego que prueba los diferentes edificios, que consume unos con sus edificadores, si no encuentra en ellos a Cristo por fundamento, y quema otros sin tocar a sus autores, si lo encuentra. Estos se salvarn, aunque despus del castigo. A otros no los consume, porque los halla dignos
erunt, qui salvi non erunt, et ideo audient, iscedite a me, maledicti, in ignem aeternum. Nemo quippe ab illo igne salvabitur, quia in suppliciura aeternum ibunt illi omnes 1 0 t , ubi vermis eorum non moiietur, et ignis non exstinguetur ">5, quo cruciabuntur die ac nocte in saecula saeculorum 109 . 4. Post istius sane corporis mortem, doee ad illum veniatur, qui post resurrectionem corporum futurus est damnationis et remunerationis ultimus dies, si hoc temporis intervallo spiritus defunctorum eiusmodi ignem dicuntur perpeti, quem non sentiant illi qui non habuerunt tales mores et amores in huius corporis vita, ut eorum ligna, fenum, stipula consumatur; ala vero sentiant qui eiusmodi secum aedificia portaverunt, sive ibi tantum, sive et hic et ibi, sive ideo hic ut non ibi, saecularia, quamvis a damnatione venialia concremantem ignem transitoriae tribulationis inveniant, non redarguo, quia forsitan verum est. Potest quippe ad istam tribulationem pertinere etiam ipsa mors carnis, quae de peccati primi perpetratione concepta est, ut secundum cuiusque aedificium tempus quod eam sequitur ab unoquoque sentiatur. Persecutioncs quoque quibus martyres coronati sunt, et quas patiuntur quicumque Christiani, probant utraque aedificia velut ignis, et alia consumunt cum ipsis aedificatoribus, B Christum in eis non inveniunt fundamentum; alia sine ipsis, si inveniunt, quia, licet cum damno, salvi erunt ipsi: alia vero non consumunt, quia talia reperiunt quae maneant in aeternum. Erit etiam in fine saeculi triM t . 25,46. I s . 66,24 " ' AjlOC. 30,10.
10 104

de permanecer eternamente. Habr tambin hacia el fin del mundo, en tiempo del anticristo, una persecucin sin precedente en la historia. Cuntos edificios de oro o de heno se levantarn entonces sobre el ptimo fundamento, que es Jesucristo, para que el fuego pruebe a los dos, infiriendo a unos gozo y a otros dao, pero sin perder ni a unos ni a otros a causa de la estabilidad de ese fundamento! Mas quienquiera que antepone, no digo la mujer, de la que se sirve para el deleite carnal, sino las otras personas que no ama por ese fin y las ama carnalmente a usanza humana, no tiene a Cristo por fundamento. Este no se salvar por el fuego, y no se salvar porque no podr estar con el Salvador, que, hablando palmariamente sobre este punto, dice: Quien ama al padre o a la madre ms que a m, no es digno de m. Y quien ama al hijo o a la hija ms que a m, no es tampoco digno de m. El que ama carnalmente a estos parientes, anteponindolos a Cristo, nuestro Seor, y preferira perderlos a ellos a perder a Cristo si se le pone en esta prueba, se salvar por el fuego. De su prdida slo es preciso que queme el dolor cuanto haba unido el amor. Por tanto, el amar segn Cristo al padre, a la madre, a los hijos o a las hijas, y ayudarles a conseguir su reino y a unirse a El, o amarlos porque son miembros de Cristo, tal amor no es un edificio de madera, de heno y paja, para ser consumido, sitio de oro, plata y piedras preciosas. Cmo podra amar ms que a Cristo a aquellos que ama por Cristo? [ 4 2 ] .
bulatio tempore Antichristi, qualis nunquam antea fuit. Quam multa erunt tune aedificia, sive urea, sive fenea supe optimum fundamentum, quod est Christus Iesus, ut ignis ille probet utraque, et de alus gaudium, de alus inferat damnum; neutros tamen perdat in quibus haec inveniet, propter stabile fundamentum. Quicumque autem, non dico uxorem, cuiu3 etiam commixtione carnis ad carnalem utitur voluptatem, sed ipsa quae ab huiusmodi delectationibus aliena sunt nomina pietatis, humano more carnaliter diligendo Christo anteponit, non eum habet in fundamento, et ideo non per ignem salvus erit, sed salvus non erit, quia esse cum Salvatore non poterit, qui de hac re apertissime loquens ait, Qui amat patrem aut matrem plus quam me, non est me dignus: et qui amat ilium aul filiam super me, non est me dignus "". Verum qui has necessitudines BC amat carnaliter, ut tamen eas Christo Domino non praeponat, malitque ipsis carere quam Christo, si ad hunc fuerit articulum tentationis adductus, per ignem salvus erit: quia ex earum amissione tantum necesse est urat dolor, quantum haeserat amor. Porro qui patrem, matrem, filios, filias secundum Christum dilexerit, ut ad eius regnum obtinendum eique cohaerendum illis consulat, vel hoc in eis diligat, quod membra sunt Christi, absit ut ista dilectio reperiatur in lignis, feno et stipula consumenda, sed prorsus aedificio ureo, argnteo, gemmeo deputabitur. Quomodo autem potest eos plus amare quam Christum quos amat utique propter Christum.
l

M t . 10,37

1610

LA CIUDAD DE DIOS

XXI, 2 7 , 1
XXI, 27,2 Ei, INFIERNO, PIN DE LA CIUDAD TERRENA 1611

C A P I T U L O

X X V I I

CONTRA LA SEXTA OPININ

1. N o q u e d a p o r r e s p o n d e r m s q u e a q u i e n e s sostienen q u e s l o a r d e r n en el l u e g o e t e r n o los q u e d e s c u i d e n h a c e r l i m o s n a s p o r s u s p e c a d o s , s e g n a q u e l l a s p a l a b r a s del a p s t o l S a n t i a g o : Aguarda un juicio sin misericordia al que no us de misericordia. L u e g o el q u e la p r a c t i c a c o n c l u y e n , a u n q u e n o h a y a e n d e r e z a d o s u s d i s o l u t a s c o s t u m b r e s y viva n e f a r i a y p e c a d o r a m e n t e e n m e d i o d e s u s l i m o s n a s , s e r j u z g a d o con m i sericordia. Y o no ser condenado o despus de algn tiempo ser l i b r a d o de la l t i m a c o n d e n a c i n . Creen q u e la s e p a r a c i n q u e h a r Cristo e n t r e los de la d e r e c h a y los d e la i z q u i e r d a , p a r a enviar a unos al reino eterno y a otros al eterno suplicio, se f u n d a r n i c a m e n t e e n el c u i d a d o o d e s c u i d o de la limosna. Se a p o y a n , a d e m s , e n la o r a c i n d o m i n i c a l , y d i c e n q u e los p e c a d o s c o m e t i d o s a d i a r i o , p o r e n o r m e s q u e sean, p u e d e n ser perdonados p o r las limosnas. Como no hay daprosiguen en q u e los c r i s t i a n o s n o reciten esta o r a c i n , as n o h a y pecad o , p o r c o t i d i a n o q u e sea, q u e n o se p e r d o n e p o r e l l a , a condicin d e q u e c u a n d o d e c i m o s : Perdnanos nuestras deudas, p r o c u r e m o s p o n e r en p r c t i c a lo q u e s i g u e : as como nosotros perdonamos a nuestros deudores. El Seoragreganno dice:

Si p e r d o n a r e i s los p e c a d o s a los h o m b r e s , v u e s t r o P a d r e os p e r d o n a r los p e c a d o s leves q u e cometiereis a d i a r i o , s i n o : Os perdonar vuestros pecados. P r e s u m e n q u e los p e c a d o s , sean del n m e r o y de la c a l i d a d a u e sean, a u n q u e los c o m e t a n a d i a r i o y m u e r a n sin h a b e r r e n u n c i a d o a ellos, l a l i m o s n a d e u n perdn no negado puede perdonarlos. 2. E s t b i e n q u e r e p a r e n en q u e deben h a c e r s e l i m o s n a s dignas p o r los p e c a d o s . Si d i j e r a n q u e t o d o s los p e c a d o s , t a n t o graves c o m o leves, y t o d a s l a s c o s t u m b r e s c r i m i n o s a s sern r e m i t i d o s p o r t o d a s u e r t e d e l i m o s n a s , c a e r a n e n la cuenta de q u e dicen u n a cosa a b s u r d a y r i d i c u l a . E n efecto, se v e r a n o b l i g a d o s a confesar q u e u n h o m b r e m u y r i c o , p o r e j e m p l o , con i n v e r t i r a d i a r i o diez pesetillas e n l i m o s n a s , p o d r a redim i r los h o m i c i d i o s , los a d u l t e r i o s y d e m s a c c i o n e s n e f a r i a s . Si decir esto es u n a b s u r d o m a y s c u l o y u n a l o c u r a sin calificativo, resta s a b e r c u l e s son l a s l i m o s n a s d i g n a s p o r los pecados, de l a s c u a l e s deca el p r e c u r s o r de C r i s t o : Haced frutos dignos de penitencia. S i n d u d a n o se h a l l a r q u e s e a n d i g n a s l a s l i m o s n a s de a q u e l l o s q u e s e p u l t a n su v i d a h a s t a la m u e r t e cometiendo crmenes a diario [ 4 3 ] . Lo primero, p o r q u e derrochan m u c h a s m s r i q u e z a s en q u i t a r l a h a c i e n d a a j e n a y d a n d o de sta u n p o q u i t o a l o s p o b r e s p i e n s a n q u e a l i m e n t a n a Cristo, c r e y e n d o q u e le c o m p r a n con e l l a la licencia p a r a sus desvarios, o m s b i e n q u e se l a c o m p r a n a d i a r i o y cometen con ella tam a o s d e s a f u e r o s . A u n q u e p o r u n solo p e c a d o d i s t r i b u y e r a n t o d o su h a b e r a l o s m i e m b r o s n e c e s i t a d o s de Cristo, si n o mittet vobis Pater vester quotidiana parva peccata vestra; sed, dimittet vobis, inquit, peccata vestra u o . Qualiacumque ergo vel quantacumque sint, etiamsi quotidie perpetrentur, nec ab eis vita discedant in melius commutata, per eleemosynam veniae non negatae remittit sibi posse praesumunt. 2. Sed bene, quod isti dignas pro peccatis commonent eleemosynas esse faciendas: quoniam si dicerent qualescumque eleemosynas pro peccatis et quotidianis et magnis et quantacumque scelerum consuetudine misericordiam posse impetrare divinam, ut ea quotidiana remissio sequeretur, viderent rem se dicere absurdam atque ridiculam. Sic enim cogerentur fateri fieri posse, ut opulentissimus homo decem nummulis diurnis in eleemosynas impensis, homicidia, et adulteria, et nefaria quaeque facta redimeret. Quod si absurdissimum et insanissimum est dicere: profecto si quaeratur, quae dignae sint pro peccatis eleemosynae, de quibus etiam Christi praecursor ille dicebat. Facite ergo fructus dignos voenitendae U 1 ; procul dubio non invenientur eas facer, qui vitam suam usque ad mortem quotdianorum criminum perpetratione confodiunt. Primum, quia in auferendis rebus alienis longe plura diripiunt, ex quibus perexigua pauperibus largiendo, Christum se ad hoc pascere existimant, ut licentiam malefactorum ab illo se emisse, vel quotidie potius emere credentes, securi damnabilia tanta committant. Qui si pro uno scelere omnia sua distribuerent indigentibus membris Christi, nisi dssisterent a talibus factis. habendo
110

CAPUT

XXVII

CONTRA EORUM PERSASIONEM QUI PUTANT SIBI NON OBFUTURA PECCATA, IN QUIBUS, CUM ELEEMOSYNAS FACERENT, PERSTITERUNT

1. Restat eis responder, qui dicunt aeterno igne illos tantummodo arsuros, qui pro peccatis suis facer dignas eleemosynas negligunt, propter illud quod ait apostolus lacobus: ludicium autem sine misericordia illi qui non fecit misericordiam1{". Qui ergo fecit, inquiunt, quaravis non correxerit perditos mores, sed nefarie ac nequiter nter ipsas suas eleemosynas vixerit, cum misericordia illi futurum est iudicium, ut aut non damnetur omnino, aut post aliquod tempus a damnatione novissima liberetur. Nec ob aliud existimant Christum de solo dilectu atque neglectu eleemosynarum discretionem inter dexteros et sinistros esse facturum, quorum alios in regnum, alios in supplicium mittat aeternum. Ut autem quotidiana sibi opinentur, quae facer omnino non cessant, qualiacumque et quantacumque sint, per eleemosynas dimitti posse peccata, orationem quam docuit ipse Dominus, et suffragatricem sibi adhibere conantur, et testem. Sicut enim nullus est, inquiunt, dies, quo a Christianis haec oratio non dicatur: ita nullum est quotidianum qualecumque peccatum, quod per illam non dimittatur, cum dicimus, Dimitte nobis debita nostra; si quod sequitur facer curemus, sicut et nos dimittimus debiloribus nostris 109. Non enim ait Dominus, inquiunt, Si dimiseritis peccata hominibus, di108 lac. 2,13. ' Mt. 6,i3.

Ibid., 14. '-" Mt. 3,8.

1612

LA CIUDAD DE DIOS

X X I , 27, S X X I , 27, 3 El, INFIERNO, FIN DE IA CIUDAD TERRENA 1613

renuncian a sus truhaneras, teniendo esa caridad que no obra mal, tal liberalidad les sera intil. El que hace por sus pecados limosnas dignas, comience primero a hacerlas por s mismo. Es indigno no hacerse a s mismo la caridad que se hace al prjimo, oyendo al Seor que dice: Amars al prjimo como a ti mismo. Y tambin: Apidate de tu alma agradando a Dios. Quien no hace a su alma la limosna de agradar a Dios, cmo puede decir que hace limosnas dignas por sus pecados? A este fin est tambin escrito: Quien es malo para consigo mismo, para quin ser bueno? Las limosnas, pues, ayudan a las oraciones. Mas debe pararse mientes en esto: Hijo, has pecado? Para que no vuelvas a pecar ms, haz oracin por las culpas pasadas, a fin de que te sean perdonadas. Las limosnas deben hacerse exclusivamente para que seamos escuchados cuando pedimos perdn por los pecados pasados, no para que, perseverando en ellos, creamos que hemos obtenido licencia para obrar mal. 3. El Seor predijo que haba de imputar a los de la derecha las limosnas realizadas y a los de la izquierda las no hechas, para mostrar con ello el valor de la limosna en orden a borrar los pecados cometidos, no en orden a cometerlos sin cesar impunemente. No debe creerse que quienes rehusan mej o r a r su vida amoral hacen limosnas verdaderas. Tambin esto: Siempre que dejasteis de hacerlo con alguno de mis pequeuelos, dejasteis de hacerlo conmigo, muestra que no las hacen, aunque ellos crean que s. Si dan a un cristiano pobre pan por ser cristiano, no se negarn a s mismos el pan de justicia que charitatem, quae non agit perperam m , aliquid eis prodesse non posset. Qui ergo dignas pro suis peccatis eleemosynas facit, prius eas facer incipiat a se ipso. Indignum est enim, ut in se non faciat qui facit in proximum, cum audiat dicentem Dominum, Diliges proximum tuum

fs Cristo, porque Dios atiende no a quin se da, sino con qu intencin se da [44]. Quien ama a Cristo en un cristiano, le da limosna con el mismo espritu con que se acerca a Cristo, no con ese espritu que le induce a apartarse sin castigo de Cristo. Tanto ms se aleja uno de Cristo cuanto ms ama lo que reprueba Cristo [45]. En efecto, qu le aprovecha ser bautizado, si no es justificado? No es verdad acaso que quien dijo: El que no renaciere del agua y del Espritu Santo no entrar en el reino de los cielos, ese mismo dijo: Si no es ms colmada vuestra justicia que la de los escribas y fariseos, no entraris en el reino de los cielos? Por qu son tantos los que corren a bautizarse por temor a lo primero y son tan pocos los que procuran justificarse por temor a lo segundo? As como no llama idiota a su hermano quien, cuando le injuria, est enojado no con su hermano, sino con su pecado, pues de otra suerte sera reo del infierno de fuego, as el que alarga una limosna a un cristiano, no la alarga a un cristiano si no ama en l a Cristo, y no ama a Cristo si rehusa justificarse en Cristo. Aprovechara muy poco a aquel que llama idiota a su hermano, injurindolo injustamente y sin pensar en su correccin, el hacer limosna para obtener el perdn si no aade tambin el remedio de la reconciliacin. Est propuesto en el mismo lugar as: Por tanto, si, al tiempo de presentar tu ofrenda en el altar, all te acuerdas de que tu hermano tiene alguna queja contra ti. deja all mismo tu ofrenda ante el altar y ve primero a reconciliarte con tu hermano y luego vuelve a presentar tu ofrenda. Del mispanem iustitiae, quod ipse Christus est, non negarent: quoniam Peus, non cui detur, sed quo animo detur, attendit. Qui ergo Christum diligit in Christiano, hoc animo ei porrigit eleemosynam quo accedit ad Christum, non quo vult recedere impunitus a Christo. Tanto enim magis quisque deserit Christum, quanto magis diligit quod improbat Christus. Nam quid cuiquam prodest, quod baptizatur, si non iustificatur? Nonne qui dixit, Nisi auis renatus fuerit ex aqua et Spiritu Soneto, non intrabit in regnum Des U ; ipse etiam dixit, Nisi abundaverit iustitia vestra super Scribarum et Pharisaeorum, non intrabitis in regnum caelorum? " 9 Cur illud timendo mu ti currunt baptizan, et hoc non timendo non multi curant iustificari? Sicut ergo non dicit fratri suo, Fatue, qui cum hoc dicit, non ipsi fraternitati, sed peccato eius infensus est, alioquin reus erit gehennae ignis 120 : ita e contrario, qui porrigit eleemosynam Christiano, non Christiano porrigit, qui non in eo diligit Christum; non autem diligit Christum, qui iustificari recusat in Christo. Et quemadmodum si quis praeoecupatus fuerit hoc delicto, ut fratri suo dicat, Fatue, id est, non eius peccatum volens auferre convicietur iniuste: parum est illi ad hoc redimendum eleemosynas facer, nisi etiam quod ibi sequitur remedium reconciliationis adiungat. Ibi enim sequitur: Si ergo offers muas tuum ad altare, et ibi recordatus fueris, quia frater tuus habet aliquid adversum te, relinque ibi munus tuum ad altare, et vade, prius reconciliare fratri tuo, et, tune veniens offeres munus tuum 121. Ita parum est eleemo118 119

tanquam te ipsum1IS. Itemque audiat, Miserere tuae animae placens Deo lsi. Hanc eleemosynam, id est, ut Deo placeat, non faciens animae suae, quomodo dignas pro peccatis suis eleemosynas facer dicendus est? Ad hoc enim illud scriptum est: Qui sibi malignus est. cui bonus erit? u " Orationes quippe adiuvant eleemosynae. Et utique intuendum est quod legimus: Fui, peccasti, ne aducas iterum, et de praeteritis deprecare, ut tibi dimittantur u s . Propter hoc ergo eleemosynae faciendae sunt, ut cum de praeteritis peccatis deprecamur, exaudiamur, non ut in eis perseverantes, licentiam malefaciendi nos per eleemosynas comparare credamug. 3. Ideo autem Dominus et dextris eleemosynas ab eis facas, et sinistris non factas se imputaturum esse praedixit, ut hinc ostenderet quantum valeant eleemosynae ad priora delenda, non ad perpetua impune committenda peccata. Tales autem eleemosynas non dicendi sunt facer qui vitam nolunt a consuetudine scelerum in melius commutare. Quia et in hoc quod ait, Quando uni ex minimis meis non fecistis, mihi non fecistis1"; ostendit eos non facer etiam quando se facer existimant. Si enim Christiano esurienti panern tanquam Christiano darent, profecto sibi
113 1IS 111

i Cor. 13,4. M t . 22,39. E o l j . 30,24.

rl8

i n r b i d . , 14,5. I b i d . , 21,1. ' " M t . 25,45.

l o . 3,5. M t . 5,20.

i! T Vrl. 22 i I b l d , , 23.24.

1614

U CIUDAD DE DIOS

X X I , 27, 4

XXI, 27, 4

EL INFIERNO, IN DE E A CIUDAD TERRENA

1615

mo modo, aprovechara muy poco hacer srrandes limosnas por los pecados permaneciendo en las costumbres pecaminosas. 4. La oracin cotidiana, enseada por el Seorde aqu su nombre de dominical, borra los pecados de cada da cuando se dice a diario: Perdnanos nuestras deudas, y lo que sigue no se dice solamente, sino que se pone en prctica: as como nosotros perdonamos a nuestros deudores. Se recita la oracin porque se cometen pecados, no para que se cometan porque se recita. El Salvador ha querido ensearnos con esta oracin aue, por ms justamente que vivamos en la noche feble de esta vida, no nos faltarn pecados por los que tendremos necesidad de orar v de perdonar a auienes nos ofendan, para que nos perdone Dios a nosotros. El Seor no dice: Si perdonareis a los hombres sus pecados, os perdonar tambin vuestro Padre vuestros vecados, con el fin de que, confiados en esta oracin, cometiramos seguros a diario crmenes, sea en virtud de la autoridad que nos pone al amparo de los hombres, sea por astucia, engaando a los mismos hombres. Ouera que aprendiramos a no pensar aue estamos sin pecados aunque estemos exentos de crmenes. As lo advirti Dios a los sacerdotes de la antigua Ley, mandndoles ofrecer primero sacrificios por sus pecados y luego por los del pueblo. Las palabras de nuestro gran Seor y Maestro merecen una consideracin ms detallada. El no dice: Si perdonareis a los hombres sus pecados, tambin vuestro Padre os perdonar a vosotros cualesquiera pecados, sino vuestros pecados. Ntese que estaba enseando la oracin de cada da y hablaba a discpulos justificados. Qu significa vuestros pecados sino los synas quantaslibet facer pro quocumque scelere, et in consuetudine scelerum permanere. 4. Oratio vero quotidiana, quam docuit ipse Dominus, unde et Dominica nominatur, delet quidem quotidiana peccata, cum quotidie dicitur, Dimitte nobis debita nostra; atque id quod sequitur non solum dicitur, sed etiam fit, sicut et nos dimittimus debitoribus nostris122: sed quia fiunt peccata, ideo dicitur; non ut ideo fiant, quia dicitur. Per hanc enim nobis voluit Salvator ostendere, quantumlibet iuste in huius vitae calgine atque infirmitate vivamus, non nobis deesse peccata pro quibus dimittendis debeamus orare, et eis qui in nos peccant, ut et nobis ignoscatur. ignoscere. Non taque propterea Dominus ait, Si dimiseritis peccata hominibus, dimittet vobis et Pater vester peccata vestra I 2 \ ut de hac oratione confisi, securi quotidiana scelera faceremus, vel potentia qua non timeremus hominum leges, vel astutia qua ipsos homines falleremus: sed ut per illam disceremus, non putare nos esse sine peccatis, etiamsi a criminibus essemus immunes: sicut etiam Legis veteris sacerdotes hoc ipsum Deus de sacrificiis admonuit, quae iussit eos primum pro suis, deinde pro populi offerr peccatis124. Nam et ipsa verba tanti Magistri et Domini nostri vigilanter ntuenda sunt. Non enim ait, Si dimiseritis peccata hominibus, et Pater vester dimittet vobis qualiacumque peccata: eed ait, peccata
122 138 124

pecados de los que no estis exentos ni siquiera vosotros, que estis justificados y santificados? Los que buscan en esta oracin un pretexto para cometer todos los das crmenes, pretenden que el Seor signific los pecados graves, porque no dijo: Os perdonar los leves, sino vuestros pecados. Nosotros, al contrario, considerando a quines se diriga y oyendo decir vuestros pecados, no debemos entender esas palabras ms que de los leves, porque sus discpulos no tenan ya otros. No obstante, los mismos graves, de los que es preciso apartarse por una sincera conversin, no se perdonan por la oracin si no se pone en prctica lo que en ella se dice: as como nosotros perdonamos a nuestros deudores. Si, pues, las faltas, aunque sean leves, de las que no estn libres ni los santos, no se remiten de otro modo, cunto menos los enviscados en crmenes enormes, aunque dejen de cometerlos, conseguirn el perdn si fueren inexorables para perdonar las faltas que otro cometiere contra ellos, diciendo el Seor: Si no perdonis a los hombres, tampoco vuestro Padre os perdonar! A eso aluden las palabras de Santiago: Ser juzgado sin misericordia, el que no use de misericordia. Se debe traer a la memoria el ejemplo del siervo deudor, a quien su amo perdon diez mil talentos y que despus le oblig a pagarlos porque no se apiad de un consiervo que le deba cien denarios. A los hijos de la promesa y vasos de misericordia se aplican las palabras siguientes del mismo apstol: La misericordia sobrepuja la justicia. Los justos que han vivido en tal vestra. Quotidianam quippe orationem docebat, et iustificatis utique discipulis loquebatur. Quid est ergo, peccata vestra, nisi peccata sine quibus nec vos eritis, qui iustificati et sanctificati estis? Ubi ergo illi, qui per hanc orationem occasionem perpetrandorum quotidie scelerum quaerunt, dicunt Dominum significasse etiam magna peccata, quoniam non dixit, Dimittet vobis parva, sed peccata vestra: ibi nos considerantes qualibus loquebatur, et audientes dictum, peccata vestra, nihil aliud debemus existimare quam parva, quoniam talium iam non erant magna. Verumtamen nec ipsa magna, a quibus omnino mutatis in melius moribus recedendum est, dimittuntur orantibus, nisi fiat quod ibi dicitur, sicut et nos dimittimus debitoribus nostris. Si enim minima peccata, sine quibus non est etiam vita iustorum, aliter non remittuntur: quanto magis multis et magnis criminibus involuti, etiamsi ea perpetrare iam desinant, nullam indulgentiam consequuntur, si ad remittendum alus quod in eos quisque peccaverit, inexorabiles fuerint, cum dicat Dominus, Si autem non dimiseritis hominibus, eque Pater vester dimittet vobis? I25 Ad hoc enim valet quod etiam Iacobus apostolus 12ait, iudicium futurum sine misericordia illi qui non fecit misericordiam . Venire quippe debet in mentem etiam servus ille, cui debitori dominus eius relaxavit decem millia talentorum; quae postea iussit ut redderet,127 quia ipse non misertus est conservi sui, qui ei debebat centum denarios . In his ergo qui filii sunt promissionis et vasa misericordiae, valet quod ait idem apostolus, consequenter adiungens, Superexsultat autem misericordia iudicio l28. Quoniam et illi iusti qui tanta sanctitate vixerunt, ut alios quoque recipiant in tabernacula aeterna, qui123 120

INd., 6,i2. ibid., 14. Xev. r6,6; Hebr. 7,tj.

Mt. 6,15. Iac. a,ij.

' " ^ t tfi.jjscM. **' Iac. s,is.

1616

LA CIUDAD DE DIOS

XXI, 27, 5
X X I , 27, 5 EL INFIERNO, FIN DE LA CIUDAD TERRENA 1617

santidad que reciben en los tabernculos eternos a aquellos cuya amistad granjean por riqueza de iniquidad, han llegado a ese estado por la misericordia de Aquel que justifica al impo, que da el premio segn la gracia y no segn los mritos. En el nmero de stos se cuenta el Apstol, que dice: He conseguido la misericordia para ser fiel. 5. En cambio, aquellos que son recibidos en los tabernculos eternos es preciso confesar que no han vivido en tai pureza de costumbres que les sea suficiente su vida para verse libres sin el sufragio de los santos. Por eso en ellos la misericordia aventaja en mucho a la justicia. No obstante, no debe creerse que un malvado que no haya virado su vida en un sentido mejor o ms tolerable, ser recibido en los tabernculos eternos por haberse granjeado la amistad de los santos por la riqueza de iniquidad, es decir, con el dinero o con los bienes adquiridos por medios malos. 0 quiz, aunque con medios buenos, con falsas riquezas, aun cua ido la iniquidad las juzgue verdaderas porque desconoce las autnticas riquezas, que enriquecen a aquellos que reciben a otros en los tabernculos eternos. Hay cierto gnero de vida que ni es tan mala que la largueza en las limosnas le sea intil para ganar el reino de los cielos, pues la pobreza de los santos se sustenta con ella y los torna amigos que los recibirn en las eternas moradas; ni tan buena que les baste para adquirir tamaa felicidad si no consiguen la misericordia. (Y, dicho sea entre parntesis, siempre me ha extraado hallar en Virgilio la sentencia del Seor que reza: Granjeaos amigos con las riquezas manantial de iniquidad, para que os bus amici facti sunt de mammona iniquitatis 12B, ut tales essent, misericordia liberati sunt ab eo qui iustificat impium, imputans mercedem secundum gratiam, non secundum debitum. In eorum quippe numero est Apostolus, qui dicit: Misericordiam consecutus sum, ut fidelis essem '30. 5. lili autem qui recipiuntur a talibus in tabernacula aeterna, fatendum est qued non sint his moribus praediti, ut eis liberandis sine suffragio sanctorum sua possit vita sufficere, ac per hoc multo amolius in eis superexsultat misericordia iudicio. Nec tamen ideo putandus est quisquam sceleratissimus neququam vita vel bona vel tolerabiliore mutatus. recipi in tabernacula aeterna, quoniam obsecutus est sanctis de mammona iniquitatis, id est, de pecunia, vel divids, quae male fuerant acquisitae: aut etiamsi bene, non tamen veris, sed quas iniquitas putat esse dividas, quoniam nescit quae sint verae divitiae, quibus illi abundant, qui et alios recipiunt in aeterna tabernacula. Est taque qudam vitae modus, nec tam malae, ut his qui eam vivunt, nihil prosit ad capessendum regnum caelorum largitas eleemosynarum, quibus etiam iustorum sustentatur inopia, et fiunt amici qui in tabernacula aeterna suscipiant; nec tam bonae, ut ad tantam beatitudinem adipiscendam eis ipsa sufficiat, nisi eorum ments quos amicos fecerint, misericordiam consequantur. (Mirari autem soleo etiam apud Virgilium istam Domni reperiri sententiam, ubi ait: Facite
IZ 180

reciban en las moradas eternas. Muy similar a sta es aquella otra: El que hospeda a un profeta en atencin a que es profeta, recibir premio de profeta, y el que hospeda a un justo en atencin a que es justo, tendr galardn de justo. Describiendo el poeta los campos Elseoslugar en que los paganos creen que habitan las almas de los bienaventuradossita en ellos no slo a los que han merecido llegar a esas moradas por mritos propios, sino tambin a los que, beneficiando a otros, perpetuaron su memoria entre los hombres. Es decir, a aquellos que merecieron por otros y, mereciendo para ellos, hicieron que se acordaran de ellos. Es como si dijeracosa corriente en boca de un cristiano cuando se encomienda humilde a uno de los santos: Acurdate de m, y busca grabar su nombre en la memoria mereciendo.) Si ahora preguntamos por ese gnero de vida y por esos pecados que cierran la entrada en el reino de los cielos, y de los cuales se obtiene el perdn por los mritos de los santos amigos, nos situamos en una cuestin muy difcil y muy arriesgada. Por cierto que yo, procurando hasta ahora esforzarme en su investigacin, nada he conseguido. Ouiz est escondida por temor a que el afn de progreso menge el cuidado de evitar los pecados. Si conociramos cules o qu delitos son esos en pro de los cuales, sin un avance hacia la vida mejor, debe buscarse y esperarse la intercesin de los santos, la desidia humana se envolvera segura de ellos y no cuidara de desenredarse de vobis amicos de mammona iniquitatis, ut et ipsi recipiant vos in tabernculo aeterna 131. Cuius est et illa simillima, Qui recipit prophetam in nomine prophetae, mercedem prophetae accipiet, et qui recipit iustum in nomine, iusti, mercedem iusti accipiet132. Nam cum Elysios campos poeta illa describeret, ubi putant habitare animas beatorum, non solum ibi posuit eos, qui propriis merits ad illas sedes pervenire potuerunt, sed adiecit, atque ait, Quique sui memores alios fecere merend 133; id est, qui promeruerunt alios, eosque sui memores promerendo fecerunt. Prorsus tanquam eis dicerent, quod frequentatur ore Christiano, cum se cuique sanctorum humilis quisque commendat, et dicit, Memor mei esto: atque ut id esse possit, promerendo efficit.) Sed quis iste sit modus. et quae sint ipsa peccata, quae ita impediunt perventionem ad regnum Dei, ut tamen sanctorum amicorum meritis impetrent indulgentiam, difficillimum est invenire, periculosissimum definir. Ego certe usque ad hoc tempus cum inde satagerem, ad eorum indaginem pervenire non potui. Et fortassis propterea latent, ne studium proficiendi ad omnia peccata cavenda pigrescat. Quoniam si scirentur quae vel qualia sint delicta, pro quibus etiam permanentibus nec profectu vitae melioris absumptis intercessio sit inquirenda et speranda iustorum, eis secura se obvolveret humaisi Uc. 16,9. 1 " M t . 10,41.

Le. t6,9. i Cor. 7,JJ.

1 Aenetd. 1.6 v.664

1618

LA CIUDAD DE DIOS

XXI, 27, 6
XXI, 27,6 EL INFIERNO, FIN DE LA CIUDAD TERRENA 1619

tal visco con la ayuda de alguna virtud. Buscara nicamente verse libre por los mritos de los otros, cuya amistad se ha granjeado con la riqueza de iniquidad y dando limosnas. En cambio, mientras desconocemos ese gnero de pecado venial, aunque exista, aplicamos el afn de una mejora en la vida, instando con ms vigilancia en la oracin, y no desdeamos granjearnos la amistad de los santos con la riqueza de iniquidad. 6. Esta liberacin, que se obtiene o por sus oraciones o por la intercesin de los santos, motiva el no ser enviados al fuego eterno, no el salir de l, despus del tiempo que sea, una vez enviados a l. Los mismos que piensan que lo que est escrito de la tierra buena que da su fruto en abundancia, una treinta, otra sesenta y otra ciento, debe entenderse de los santos, que, segn la diversidad de sus mritos, unos rendirn treinta, otros sesenta y otros ciento, suelen creer que esto suceder el da del juicio y no despus. Cuntase que una persona, viendo que los hombres se prometan con esta opinin una perversa impunidad, pues de este modo, al parecer, todos pueden ser salvados, respondi con mucho acierto que cada uno debe vivir bien para lograr con su vida ser del nmero de los que han de interceder por la liberacin de los dems. Y aadi: No vayan a ser tan pocos los intercesores, que, colmando presto cada cual su nmero, uno treinta, otro sesenta y otro ciento, queden muchos sin poder ser librados de las penas y se hallen entre stos los que pusieron con vansima temeridad su esperanza en fruto ajeno. Baste, pues, haber respondido a estos que, no despreciando
na segnities, nec evolvi talibus implicamentis ullius virtutis expeditione curaret, sed tantummodo quaereret aliorum meritis liberari, quos amicos sibi de mammona iniquitatis eleemosynarum largitione fecisset. Nunc vero dum venialis iniquitatis, etiamsi perseveret, ignoratur modus, proiecto et studium in meliora proficiendi orationi instando vigilantius adhibetur, et faciendi de mammona iniquitatis sanctos amicos cura non spernitur. 6. Verum sta liberatio quae fit sive suis quibusque oratonibus, sive intercedentibus sanctis, id agit ut in ignem quisque non mittatur aeternum: non ut cum fuerit missus, post quantumcumque tempus inde eruatur. Nam et illi qui putant sic intelligendum esse, quod scriptum est, afierre terram bonam uberem fructum, aliam tricenum, aliam sexagenum, aliam centenum 1 3 4 : ut sancti pro suorum diversitate meritorum, alii trcenos homines liberent, alii sexagenos, alii centenos: hoc in die iudicii futurum suspicari solent, non post iudicium. Qua opinione qudam cum videret homines impunitatem sibi perversissime pollicentes, eo quod omnes isto modo ad liberationem pertinere posse videantur, elegantissime respondisse perhibetur, bene potius esse vivendum, ut nter eos quisque reperiatur, qui pro alus intercessuri sunt liberandis; ne tam pauci sint, ut cito ad numerum suum vel tricenum, vel sexagenum, vel centenum unoquoque eorum perveniente, multi remaneant qui erui iam de poenis illorum intercessione non possint, et in eis nveniatur quisqus sibi spem fructus alieni ternertate vanissima pollicetur. Haec me respondisse illis sufecerit, qui sacra> MU i.&.

la autoridad de las Sagradas Letras, que nos son comunes, sino entendindolas torcidamente, descubren en ellas no el sentido que tienen, sino el que ellos quieren [ 4 6 ] . Y, hecho esto, pongamos fin a este libro, como hemos prometido.
rum Litterarum, quas communes habemus, auctoritatem non spernunt, eed eas male intelligendo, non quod illae loquuntur, sed hoc potius putant futurum esse quod ipsi volunt. Hac itaque responsione reddita, librum, sicut promisimus, terminamus.

NOTAS AL UBRO XXI

1621

NOTAS

AL LIBRO

XXI

[1] Como se ve, sus respuestas van basadas no en rigor teolgico o filosfico, sino en una experiencia que ahora podemos decir que no es verdadera. Sin embargo, tal vez, cuando l la emplea con esa fuerza, surtira entonces efectos admirables. El a fortiori, si fuera verdadera la primera parte, sera perfectsimo; pero, como aqulla es falsa, ste cae fuera de cuestin. Ni que decir tiene que todas las apreciaciones de orden experimental que Agustn expone en este libro y en el siguiente son puramente humanas y de su poca. No tiene,, pues, nada de particular que hoy las tengamos que rechazar de plano, pues l hablaba tal como lo conoca, de vista o de odas. [2] Ya hemos hecho notar en otra parte la deficiencia de las concepciones en torno a los ngeles y en torno a la constitucin de los demonios. Este era, con todo, el sentir corriente entonces. Esa confesin de los demonios se lea en varios autores, tales como San Jernimo, San Juan Crisstomo, San Cipriano y el mismo Lactancio, que en sus libros Institutionum (1.2 c.16) deca: Maximis saepe uhdatibus editis verberan se et arder, et iam iamque exire proclamant (daemones). [3] Si es verdad que la razn ms potente es asignarlo a la omnipotencia divina, tambin es cierto que esto no basta para quienes buscan dar inteligencia a la fe. Agustn ya nos ha explicado, con un sentido finsimo, en qu consiste la muerte y cmo el dolor no es la causa de la misma, sino la debilidad del alma. Y ahora es ya fcil explicar cmo ser entonces, puesto que el alma ser plenamente inmortal. [4] Aristteles, en el libro De anima, niega al alma en primer lugar el airarse, gozar, temer y tambin el mantener la unidad en el cuerpo, porque, como esto ltimo lo obra por medio del cuerpo, as tambin aquello. Y si admitimos esto del gozo y de la ira, sin duda es preciso admitirlo tambin del dolor y excluirlo, por la misma razn, del alma. As lo han hecho algunos intrpretes de Aristteles, como Alejandro de Afrodisia y Temistio. 15] Es inmortal no en el sentido de que haya existido a parte ante, eternamente, ni de que no pueda ser extinguida por ninguna fuerza, sino en el sentido de que, una vez creada por Dios, nunca dejar ae ser, aunque pueda sufrir la muerte que llamamos segunda, y que durar eternamente. Y sta es la inmortalidad acomodada a su capacidad y a su modo de ser. [6] Ha probado ya su tesis con todos los recursos teolgicos y filosficos. Primeramente ha aducido un argumento de experiencia (c.2). Luego ensaya un argumento de razn basado en la esencia misma del dolor, que por s exige vida. Y, por ltimo, recurre al argumento de autoridad, a los platnicos, y da la conclusin. Este es el valor de estos primeros captulos, adems de sus anlisis profundos sobre el dolor y la muerte. [7] Cuntas veces nos hacen sonrer los ejemplos alegados por Agustn en este libro! Es verdad; en s, esos ejemplos hoy carecen de valor

y no tienen sentido ninguno, porque, en realidad, las cosas se han de entender de muy distinta manera. Pero todo ello nos descubre un fondo de psiclogo y observador en el gran Obispo de Hipona. Estaba a la altura de su tiempo, y en la ciencia natural no estaba llamado a ser nada extraordinario, y no lo fu. [8] Toda la relacin que da a continuacin est tomada de la Historia natural de Plinio. Nos creemos dispensados de dar las citas, porque las referencias a la misma son muy abundantes en la obra. [9] Los garamantes era un pueblo del frica interior. [10] El asbesto es una substancia mineral que no se extingue con la accin del fuego; es incombustible, como su mismo nombre griego lo dice. La verdad es que esta piedra, como todos los dems silicatos, resiste bien la accin de un fuego muy intenso, aunque, por fin, llegue a quemarse. [11] El argumento a pari o a fortiori empleado por el Santo conserva an su vigor. Aunque nos sera hoy fcil dar explicacin a la mayora de estos hechos, sin embargo, entonces no lo era tanto. Y por eso argumenta as: Es un hecho que existen tales fenmenos. Es as que no tienen explicacin. Luego, segn los adversarios, habra que concluir que no existen, lo cual va contra la premisa mayor, cierta y probada por la experiencia. Y luego concluira Agustn: De que no podamos explicar cmo ser la resurreccin, no se sigue que no exista. [12] Agustn se hace cargo de la objecin, que atacaba directamente a su doctrina. A primera vista es fuerte, pero ya quedaba rebatida en el libro XVIII, captulo 18, al hablar de la autoridad y autenticidad de la historia narrada por los gentiles. [13] Se descubri un sepulcro en el que arda una lmpara, y databa, segn consta por una inscripcin que se hall en l, de antes del ao 1500. Toda ella se deshizo, convertida en polvo, en las manos de quienes la descubrieron. [14] Pselo es el que hace esta referencia, y l mismo aade que lo aprendi de un tal Efesio, que trata con una familiaridad asombrosa a los demonios, que no hay cosa alguna que no pueda encantarlos y agradarles. [15] Este argumento por va de remocin, o mejor diramos de excelencia, ser ms tarde empleado por todos los maestros de la escuela para probar la absoluta perfeccin de Dios. Quiero hacer notar de una manera especial la precisin terminolgica del Santo, conservada tambin por la teologa posterior. Dios obra, manda y permite. Son tres operaciones que explican perfectamente las relaciones de Dios con las criaturas, tanto irracionales como racionales, y su influjo en las acciones malas, permitiendo. [16] Estos grandes pensamientos del Santo son dignos de su genio. La naturaleza es el ms indescifrable de los milagros. No admiramos los milagros por lo que tienen de milagroso, de maravilloso, sino por lo que tienen de raros. Por eso estamos incapacitados para ver la mano del Creador en estos milagros cotidianos de nuestra existencia: assiduitate vilescunt tambin stos para nosotros. [17] Migne trae en este lugar: Quidquid in naturis mnibus minatur; suponemos que es una errata por miratur. As! leen las dems ediciones, y el sentido exige esa leccin. [18] Este era el sentir corriente en los primeros siglos de la Iglesia. As, Orgenes cree que slo Dios es incorpreo, y Tertuliano escribe que los ngeles son corpreos, aunque no estn dotados de carne. San

NOTAS AI, LIBRO XXI

1623

1622

LA CIUDAD DE DIOS

oasiho admite en su obra De Spiritu. Sancto no slo que los ngeles son corpreos, sino, adems, que pueden ser vistos en sus cuerpos propios. U9J El hombre, ha dicho Agustn, es el mayor de los milagros y el mejor de los misterios. El misterio ms profundo es la unin entre el cuerpo y el alma. Este problema agit durante muchos aos al Santo y, P r 1 deja velado por el misterio como en este lugar. _ l0] En las leyes de las Doce Tablas se lee as: Si membrum rupit, ni^ cum eo pacit, tedio esto. La ley del talin era aquella que impona la misma pena que se haba hecho sufrir. En la literatura bblica era ya conocida desde muy antiguo, y de ella pas, sin duda, a la profana. [21] Cf. sobre este punto la epstola 102, dirigida a Deogiacias, sobre todo q.4 n.22 ss. [22] En otra parte hemos hablado ya de la teora agustiniana de la massa damnata o massa perditionis. Va montada y sentada sobre las enseanzas de San Pablo y no es ms que una ampliacin de su doctrina. Iodos descendemos de Adn como de tronco daado, y l, daado en raz, nos ha transmitido a nosotros su mal. Esta es, en substancia, la concepcin de Agustn sobre el particular. [23] Dios consigue siempre su plan. Su voluntad es eficacsima y logra siempre su efecto primario, que es su gloria y la manifestacin de la misma en las criaturas, gloria externa. Aquella terrible frase que leemos en el Enchiridion (c.102): Omnipotentis voluntas semper invicta est, lleva este significado y otro ms profundo. No es que Dios sea vengador, pero si es justo, y esto es lo que fundamenta la inexorabilidad de sus designios, aunque es a la vez misericordioso. T24] A nadie se le oculta que ste es el apellido que llevaba el rey de la poesa latina, llamado Publio Virgilio Marn. [25] Esto mismo nos llev y nos lleva una vez ms a la conclusin de que San Agustn admite la existencia del purgatorio, como todo buen catlico. La manera como lo expresa aqu es clara y terminante. Si no todos los que sufren penas temporales despus de la muerte pasan a las eternas, es que despus de la muerte hay un lugar de purificacin. Y ste es el purgatorio. [26] Estas palabras rezuman el dolor de aquellas otras de las Confesiones en que lamenta la crueldad de los maestros que tenan por lema la letra con sangre entra. Nunca gust a Agustn este mtodo de educacin, y se rebela cuantas veces puede y tiene ocasin contra l. El palo nunca ha sido buen maestro. Remitimos e invitamos al lector a que repase sobre todo el libro I de las Covfesiones, y en l desde el captulo 9 al 17. [27] No sabemos hasta qu punto y en qu sentido emplea San Agustn esta frase. Quiz sea un desahogo de los tristes recuerdos de sus primeros aos de escuela. [28] Los bactrianos son los habitantes de la Bactriana, que es una conocida regin del Asia interior, hoy llamada Corasn. [29] Este punto puede verse tratado con amplitud en el Enchiridion, 64,17; 65,17; 66,17. [30] Aqu ensea abiertamente que el bautismo es de provecho para los infantes y para los nios; ms an, que tambin en ellos produce todos sus efectos. El modo de producirlos no lo muestra aqu, pero lo ha hecho expresamente en la epstola 98, dirigida a Bonifacio. [31] La vida del cristiano es por esencia combate. El sentido agnico que toda vida lleva implicado en s misma, se convierte en necesidad cuando se trata de un soldado de sjristo, de un adelantado de su ejrcito. Necesitamos pocas duras, deca Agustn en un sermn; debernos ejerci-

tamos en la lucha. Pero lo ms trgico de la pelea es que sta se desarrolla en el interior del hombre, en el centro del alma: De meipso adversus meipsum. Y esta es la forja de nuestra personalidad de cristianos. Por algo titul Agustn una obra De agone christiano! [32] Qu gran sabidura encierra esta mxima! El escondrijo de la hipocresa es precisamente el aqu apuntado. El hipcrita busca aparentar lo que no es, y sus vicios externos son ocultados y velados por otros muy superiores y ms arraigados que lleva bien prendidos del alma. Estas son los ms incapacitados para la vida del espritu, que requiere ante todo una gran sinceridad consigo mismo y con Dios. Y sta falta en los corazones cerrados hermticamente a las miradas por miedo a que sus vicios manifiestos y ocultos sean descubiertos. [33] El puente entre Dios y el hombre se precisaba como el nico medio de levantar al abatido y aherrojado. El hombre se senta solo en su inferioridad y en su pecado y no se atreva a levantar su mirada al cielo. Dios se compadeci de l y envi a su Hijo, que, hacindose hombre, carg con nuestra mortalidad y en premio nos comunic su inmortalidad. Esta es la maravilla de la redencin y el milagro de la mediacin! El hombre qued de esta manera sublimado y parangonado con Dios; ascendi en Cristo a ser Hombre-Dios. Esta es la verdad central de la cristologa agustiniana. [34] Esta doctrina errnea ha sido asignada a Orgenes por toda la tradicin. Es verdad que ha habido autores antiorigenistas hasta la medula, pero se impone el delatar s.u error. As lo hacen San Epifanio y San Jernimo. Y el mismo San Agustn en De haeresibus (haer.45) la atribuye a Orgenes. [35] Justamente en sentir del Santo y de otros autores, y no se puede dudar de ello. El papa Anastasio conden sus errores, como refiere San Jernimo en su Apologa adversus Ruffinum y en la Epstola 78, ai Pammachium. Tambin es cierto que el obispo Tefilo de Alejandra le conden; pero ya sabemos el pensamiento del mismo contra Orgenes, y como cosa particular no precisa fe. [36] Cf. c.24 y Ench. 102,20. [37] Todos estos son puntos estudiados y discutidos en el EnchirU dion; as, ste puede verse en los captulos 67-69 (n.18). Y en los captulos siguientes prosigue el tema, que trata aqu tambin en el captulo siguiente. [38] Toda la razn de esto radica en que la Iglesia no puede oponerse a la voluntad de Dios. Dios le ha ordenado que ore por todos indistintamente, porque no le ha dado a conocer quines son de su agrado y quines no; en otros trminos, no le ha manifestado a quines han de aprovechar las oraciones segn la presciencia de Dios y a quines no. Y por este motivo ha de Orar por todos, para alcanzar de Dios misericordia para todo? sus miembros. [39] Cf. En, in Ps. 50,11. Las ciudades se ven arruinadas por sus costumbres. No hacen a la ciudad, nos ha dicho Agustn, las paredes ni los muros, sino los ciudadanos:. Civitas in civibus est, non in parietihus (De urbis excidio 6). Por consiguiente, es preciso conservar la moralidad en los ciudadanos si se quiere que las ciudades prosperen. Este es el consejo ms sabio para el progreso de las naciones. Y a ste acude frecuentemente el Santo. [40] La doctrina expuesta en este captulo es un resumen del tratado que lleva por ttulo De fide et operibus. En l refuta el triple error, al cual opone las tres proposiciones siguientes, que son las verdaderas: 1.* Que no todos deben ser admitidos indistintamente al bautismo y que,

1624

tA CIUDAD DE DIO*

Por tanto, deben ser tolerados en la Iglesia los malos, para que no se relaje la disciplina eclesistica. 2. a A los que van a ser bautizados ha de enserseles no slo las reglas de la fe, sino tambin de la vida cristiana. 3. a Finalmente, que los bautizados, si no cambian de costumbres, no llegarn a la vida eterna por sola la fe. Esta es, ni ms ni menos, la sntesis de la obra y el compendio del presente captulo. [41] Como puede apreciarse, la objecin es llanamente la presentada hoy y siempre por los protestantes. Un apstol pide las obras, y al otro parece bastarle la fe. Lo esencial, dicen los protestantes, es creer; lo dems no es necesario. Agustn ahora va a dar una respuesta a esta solucin y resolver, como debe hacer todo buen telogo catlico. [42] El pensamiento del Santo es claro en este punto. Cristo tiene sobrados ttulos para nuestro amor, y por ello no debe anteponrsele nada a l. En De moribus Ecclesiae catholicae (I 30,63) le dirige una plegaria llena de uncin y de santo entusiasmo, en la que cita todos los ttulos y los dones que Cristo concede a los hombres. El amor a los parientes parece en el Santo un poco aminorado. Pero no es rigorista ni mucho_ menos. Distingue perfectamente ciertos puntos que nos pueden dar una idea de su concepcin: 1. Para San Agustn es lcito el amor a todo lo creado y natural (Retract. II 15,2; De Trin. IX 8,13). 2. Tambin es lcito el amor a los parientes y consanguneos (Serm. 344,2). 3." Este amor no slo es lcito, sino obligatorio (Serm. 349,2,2). Adems, en este amor hay un movimiento pasional humano, que est conforme con el orden moral tambin humano. Por consiguiente, la justicia pide lo que dice aqu en este captulo y lo que expresa, aunque con rigor, en De vera religione (46 y. 86-89 ss.). [43] Cf. Contra Faust. Manich. XXII 29. [44] La atencin y la intencin en la espiritualidad agustiniana especifican toda obra. Sabido es que la asctica agustiniana es teologa asetoca, y, por consiguiente, moral; es la base de formacin, los principios normativos. Estas normas fluyen del principio de interioridad, que^ hacen Que el hombre sea en todo momento consciente de s mismo y est siempre sobre s. Y, a su vez, la interioridad viene dada por la memoria sui e n el aspecto terico y por la memoria Dei en el plano normativo. [45] Esta es la psicologa humana y as se ha hecho en todo su desenvolvimiento. El amado no busca ms que ser incluido en el amante, y el amante tanto ms ama y tanto ms est en posesin de su amor, cuanto menos disgusta y ms agrada al amado. As pasa con las amistaoes humanas, y esto mismo puede decirse trasladado al campo de la amistad con Jesucristo. No se diga, pues, que es amigo de Cristo el que ama lo que desagrada a Cristo, pues ya leemos en el Evangelio que es su amigo el que hace la voluntad de su Padre, y que ste entrar en el remo de los cielos, no el que dice: Seor, Seor. [46] Cf. Epist. 120,3,13. En este lugar hallamos estas palabras, tan en consonancia con las que tenemos entre manos: Todos los herejes que nan admitido la autoridad de las divinas Escrituras creen haberse ateido a ellas, cuando se atuvieron ms bien a sus propios errores; pero s n herejes no por haberlas menospreciado, sino por no haberlas entendido.

LIBRO

XXII

[1]

El objeto de este libro es el fin debido a la Ciudad de Dios, es decir, la eterna felicidad de los santos. Se da solidez a la fe en la resurreccin de los cuerpos y se explica en qu consistir. La obra termina con una exposicin sobre la vida de los bienaventurados en sus cuerpos inmortales y espirituales. CAPITULO I

L A C R E A C I N DE L O S N G E L E S Y DE L O S H O M B R E S

1. C o m o h e prometido en el l i b r o a n t e r i o r , ste, el l t i m o d e la o b r a , g i r a r todo l en t o r n o a la felicidad e t e r n a de la C i u d a d de D i o s . Y digo eterna n o p o r q u e h a y a de d u r a r l a r g o t i e m p o y finalizar algn da, sino p o r q u e , c o m o est escrito en el E v a n g e l i o , su reino no tendr fin. L a sucesin de l a s gener a c i o n e s h u m a n a s , en que u n o s m u e r e n p a r a d e j a r p a s o a o t r o s , n o es ni i m a g e n siquiera de la e t e r n i d a d . Se a s e m e j a n al r b o l

LBER

XXII

De fine debito civitatis Dei, hoc est de aeterna felictate sanctorum. Adstruitur fides resurrectionis corporum, et explicatur qualis futura sit. Tum dicto quid acturi sint in corporibus immortalibus atque spiritualibus sanctis, opus terminatur. CAPUT I

D E CONDITIONE ANGELORUM ET HOMINDM

1. Sicut in prximo libro superiore promisimus, iste huius totius operis ultimus disputationem de civitatis Dei aeterna beatitudine continebit. Quae non propter aetatis per multa saecula longitudinem, tamen quandocumque finiendam, aeternitatis nomen accepit; sed quemadmodum scriptum est in Evangelio, Regni eius non erit fins '. Nec ita ut alus moriendo decedentibus, aliis succedentibus oriendo, species in ea perpetuitatis appareat, sicut in arbore quae perenni fronde vestitur, eadem videtur virilitas permanere, dum labentibus et cadentibus foliis, subinde alia quae nascuntur, faciem conservant opacitatis: sed omnes in ea cives immortales erunt,
1

Le. 1,33.

1826

L A CIUDAD DE DIOS

X X H , 1, 2

XXTI, 1, 2

L CIELO, FIN DE LA CIUDAD DE DIOS

1627

de hoja perenne, que parece conservar siempre el mismo verdor, en tanto que van cayendo unas hojas y brotando otras, perpetundose as la apariencia de su frescor. Todos en ella sern ciudadanos inmortales, y os hombres alcanzarn lo que los santos ngeles nunca perdieron. Dios, su omnipotentsimo Fundador, har esta maravilla. Lo prometi y no puede mentir, y para dar fe de ello ha hecho muchas maravillas prometidas y no prometidas. 2. El es quien al principio cre el mundo, poblado de seres visibles e inteligentes, y lo cre bueno totalmente. Entre esos seres no hizo ninguno superior a los espritus, que dot de inteligencia y los capacit y habilit para contemplarlo y poseerlo, unindolos con los lazos, de esa sociedad que llamamos ciudad santa y soberana. En ella el sostn de su existencia y el principio de su felicidad es Dios mismo, y es para sus ciudadanos como la vida y el alimento comn. El dio a la naturaleza intelectual el libre albedro, de suerte que, si abandonara voluntariamente a Dios, fuente de su felicidad, caera en seguida en la ms perfecta miseria. Y El, presabiendo que algunos ngeles por soberbia queran bastarse a s mismos y constituirse en principio de la propia felicidad, desertando as del verdadero bien, no les priv de este poder, juzgando que es ms digno de su omnipotencia v de su bondad hacer buen uso de los males que no permitirlos [ 2 ] . En efecto, el mal no existira si la naturaleza mudable, aunque buena y creada por Dios, bien sumo e inmutable, que cre buenas todas las cosas, no se lo hiciera a s mismo pecando. Su pecado es el mejor testigo de que la naturaleza fu creada buena. Si ella no fuese un bien grande, aunque inferior a su Creador, sin duda el desertar adipiscentibus et hominibus, qnod nunquara sancti Angel perdidenmt. Faciet hoc Deus omnipotentissimus eius conditor. Promisit enim, nec mentiri potest; et quibus fidem hnc quoque faceret, multa sua, et non promissa, et promissa iam fecit. 2. Ipse est enim, qui in principio condidit mundum, plenum bonis mnibus visibilibus atque intelligibilibus rebus, in quo nihil melius instituit quam spiritus, quibus intelligentiam dedit, et suae contemplationis hbiles capacesque sui praestitit, atque una societate devinxit, quam sanctam et supernam dicimus civitatem, in qua res qua sustententur beatique sint, Deus ipse lilis est, tanquam vita victusque communis. Qui liberum arbitrium eidem intellectuali naturae tribuit tale, ut si vellet, desereret Deum, beatitudinem scilicet suam, continuo miseria secutura. Qui cum praesciret angelos quosdam per elationem, qua ipsi sibi ad beatam vitam sufficere vellent, tanti boni desertores futuros, non eis ademit hanc potestatem, potentius et melius esse iudicans etiam de malis bene facer, quam mala esse non sinere. Quae omnino milla essent, nisi natura mutabilis, quamvis bona, et a summo Deo atque incommutabili bono, qui bona omnia condidit, institua, peccando ea sibi ipsi fecisset. Quo etiam peccato suo teste convincitur, bonam conditam se esse naturam. Nisi enim magnum et ipsa, licet non aequale Conditori, bonum esset, profecto desertio Dei tanquam luminis sui malum eius esse non posset. Nam sicut caecitas oculi vitium

de Dios como de su luz no podra ser un mal para ella [ 3 ] , As como la ceguera es vicio del ojo e indica que el ojo fu creado para ver la luz y que el sentido capaz de luz es ms excelente que los dems miembros (no por otra causa sera vicio para l carecer de luz), as la naturaleza, que gozaba de Dios, evidencia con su vicio, que la torna miserable, porque no goza de Dios, que fu creada buena. Dios castig la cada voluntaria de los ngeles con la justsima pena de una infelicidad eterna y dio a los otros, como premio de su fidelidad, la certeza de su perseverancia sin fin. El cre al hombre recto con el libre albedro, y lo cre animal mortal, es verdad, pero digno del cielo, si se una a su Autor, y condenado a una miseria congruente con su naturaleza, si lo abandonaba. Y previendo que tambin ste haba de pecar, violando la ley divina y abandonando a Dios, no le priv de la potestad del libre albedro, porque prevea el bien que podra reportar de ese mal. El con su gracia, en efecto, va reclutando entre esta raza justamente condenada un pueblo tan numeroso, que viene a ocupar la vacante que dejaron los ngeles. Y as, esta Ciudad amada y soberana, lejos de verse defraudada en el nmero de ciudadanos, se regocija de reunir quiz un nmero ms crecido [ 4 ] . est, et idem ipsum indicat ad lumen videndum oculum esse creatum, ac per hoc etiam ipso vitio suo excellentius ostenditur caeteris membris membrum capax luminis (non enim alia causa esset vitium eius carere lumine): ita natura quae fruebatur Deo, optimam se institutam docet etiam ipso vitio, quo ideo misera est, quia non fruitur Deo; qui casum angelorum voluntarium iustissima poena sempiternae infelicitatis obstrinxit, atque in eo summo bono permanentibus caeteris, ut de sua sine fine permansione certi essent, tanquam ipsius praemium permansionis dedit. Qui fecit hominem ipsum etiam rectum cum eodem libero arbitrio, terrenum quidem animal, sed celo dignum, si suo cohaereret auctori: miseria similiter, si eum desereret, secutura, qualis naturae huiusmodi conveniret. Quem similiter cum praevaricatione legis Dei per Dei desertionem peccaturum esse praesciret, nec ilii ademit liberi arbitrii potestatem, simul praevidens, quid boni de malo eius esset ipse facturus, qui de mortali progenie mrito iusteque damnata tantum populum gratia sua coUigit, ut inde suppleat, et instauret partem quae lapsa est angelorum; ac sic illa dilecta et superna civitas non fraudetur suorum numero civium, quin etiam fortassis et uberiore laetetur.

1628

LA CIUDAD DE DIOS

xxn,2, i
XXLT, 2, 2 EL CIELO, FIN DE LA CIUDAD DE DIOS 1629

CAPITULO

II

L A VOLUNTAD ETERNA E INMUTABLE DE D I O S

1. Es indiscutible que los malos hacen muchas cosas contra la voluntad de Dios. Pero Dios es tan sabio y tan poderoso, que todo eso que parece contrario a su voluntad tiende a fines determinados para los buenos y para los malos por su presciencia [5J. Por eso, cuando se dice que Dios cambia de voluntad, airndosees un ejemplocontra quienes se mostraba favorable, cambian los hombres, no El. Las disposiciones del sujeto hacen hallar a Dios cambiado en cierta manera. Sucede algo as como cuando el sol cambia para los ojos enfermos y se torna de suave, spero, y de deleitable, molesto, permaneciendo l idntico en s mismo. Se llama tambin voluntad de Dios la que forma en los corazones dciles a sus mandatos. Este es el sentido de las siguientes palabras del Apstol: Dios es el que obra en nosotros el querer. Como se llama justicia de Dios no slo la que le hace justo en s, sino tambin la que produce en el hombre que l justifica, as se llama tambin ley de Dios la ley de los hombres, pero dada por El. En efecto, a hombres se diriga Jess cuando dijo: En vuestra ley est escrito. Y en un salmo leemos: La ley de Dios est grabada en su corazn. Segn esta voluntad que Dios obra en los hombres, se dice que El quiere lo que CAPUT II

en realidad no quiere, sino lo que hace querer a los suyos, como se dice tambin que conoce cuando hace conocer a los hombres desconocedores. Cuando el Apstol dice, por ejemplo: Pero ahora, conociendo a Dios, o mejor, siendo conocidos por Dios, no nos coarta a creer que Dios conoci entonces los preconocidos ya antes de la creacin del mundo, sino que dijo que los conoci entonces, porque entonces les dio el poder de conocerle. Esta clase de locucin recuerdo haberla ya explicado en los libros precedentes. Esta voluntad, por la cual decimos que Dios quiere lo que hace querer a otros que no conocen el porvenir, quiere muchas cosas que luego no hace. 2. Sus santos quieren, con una voluntad santa que El mismo les inspira, que se realicen muchas cosas, y no se realizan. Por ejemplo: oran a Dios piadosa y santamente en favor de alguno, y no son escuchados, a pesar de que han sido movidos a orar por el Espritu Santo. Cuando los santos, inspirados por Dios, quieren y piden que uno se salve, podemos decir: Dios quiere y no lo hace. Pero entendmoslo bien, es decir: quiere, porque hace que quieran stos. Si, en cambio, hablamos de su voluntad, que es eterna como su presciencia, ha hecho ciertamente todo cuanto ha querido en el cielo y en la tierra, no slo las cosas pasadas o presentes, sino tambin las futuras. No obstante, antes de que llegue el tiempo en que determin que sucedieran las cosas que presupo y dispuso as antes de todo tiempo, decimos: Suceder cuando Dios quiera. Y si ignoramos no slo el tiempo en que han de suceder, sino tambin si sucedern, decimos: Sucedern si Dios quiere. suos id volentes facit, a quibus ignorabatur. eque enim dicente Apostlo, Nunc autem cognoscentes Deum, imo cogniti a Deo', fas est ut credamus, quod eos tune cognoverit Deus praecognitos ante oonstitutionem mundi 6 : sed tune cognovisse dictus est, quod tune ut cognosceretur effecit. De his locutionum modis iam et in superioribus libris memini disputatum. Secundum hanc ergo voluntatem, qua Deum velle dicimus quod alios efficit velle, a quibus futura nesciuntur, multa vult, nec facit. 2. [II.] Multa enim volunt fieri sancti eius ab illo inspirata sancta volntate, nec fiunt; sicut orant pro quibusdam pie sancteque, et quod orant non facit, cum ipse in eis hanc orandi voluntatem sancto Spiritu suo fecerit. Ac per hoc, quando secundum Deum volunt et orant sancti, ut quisque sit salvus, possumus illo modo locutionis dicere, Vult Deus et non facit; ut ipsum dicamus velle, qui ut velint isti facit. Secundum illam vero voluntatem suam, quae cum eius praescientia sempiterna est, prefecto in celo et in trra omnia quaecumque voluit, non solum praeterita vel praesentia, sed etiam futura iam fecit'. Verum antequam veniat tempus, quo voluit ut fieret, quod ante tmpora universa praescivit atque disposuit, dicimus, Fiet quando Deus voluerit. Si autem non solum tempus quo futurum est, verum etiam utrum futurum sit ignoramus, dicimus, Fiet, si Deus voluerit: non quia Deus novam voluntatem, quam non habuit,
' Gal. 4,q
tt

DE AETERNA DEI ET INCOMMUTABILI VOLNTATE

1. Multa enim fiunt quidem a malis contra voluntatem Dei: sed tantae est ille sapientiae tantaeque virtutis, ut in eos exitus sive fines, quos bonos et iustos ipse praescivit, tendant omnia, quae voluntati cius videntur adversa. Ac per hoc cum Deus mutare dicitur voluntatem, ut quibus lens erat, verbi gratia, reddatur iratus, illi potius quam ipse mutantur, et cum quodammodo mutatum in bis quae patiuntur inveniunt: sicut mutatur sol oculis sauciatis, et asper quodammodo ex miti, et ex delectabili molestus efficitur, cum ipse apud se ipsum maneat idem qui fuit. Dicitur etiam voluntas Dei, quam facit in cordibus obedientum mandatis eius, de qua dicit Apostolus, Deus est enim, qui operatur in vobis et velle 2. Sicut iustitia Dei, non solum qua ipse iustus est dicitur, sed illa etiam quam in homne, qui ab illo iustificatur, facit: sic et lex eius vocatur, quae potius est hominum, sed ab ipso data. s Nam utique bomines erant, quibus ait Iesus, In lege vestra scriptum est : cum alio loco legamus, Lex Dei eius in corde ipsias4. Secundum hanc voluntatem, quam Deus operatur in bominibus, etiam velle dicitur, quod ipse non vult, sed
* Phil. 3.IJ. lo. 8,1?. * Ps. 36,31.

1 Petr. i,?o. ' Ps. 113, 3 bis.

1630

LA CIUDAD DE DIOS

XXH, 3 XXII, 4 EL CIELO, FIN DE L A CIUDAD DE DIOS 1631

Y esto n o p o r q u e s o b r e v e n g a a D i o s u n a n u e v a v o l u n t a d , s i n o p o r q u e s u c e d e r e n t o n c e s lo q u e h a b a p r e v i s t o desde t o d a la e t e r n i d a d e n su v o l u n t a d i n m u t a b l e .

C A P I T U L O

I II

P R O M E S A D E UNA F E L I C I D A D E T E R N A PARA L O S S A N T O S Y D E UN S U P L I C I O E T E R N O PARA L O S I M P O S

P o r eso, p a r a o m i t i r o t r a s m i l cuestiones, c o m o a h o r a vem o s c u m p l i r s e e n Cristo lo q u e D i o s p r o m e t i a A b r a h n al d e c i r l e : En tu descendencia sern benditas todas las naciones; a s se c u m p l i r lo q u e E l p r o m e t i a su m i s m a r a z a c u a n d o dijo p o r su p r o f e t a : Habr un cielo nuevo y una tierra nueva. Y esto o t r o : Habr un cielo nuevo y una tierra nueva y no se acordarn ni recordarn ms las tribulaciones pasadas, sino que hallarn en ellas jbilo y alegra. Yo tornar a mi pueblo y a Jerusaln en jbilo y alegra. Pondr mis delicias en Jerusaln y hallar mi gozo en mi pueblo, y nunca ms se oir en ella la voz del llanto. Y la p r e d i c c i n h e c h a p o r b o c a de o t r o p r o f e t a : En aquel tiempo, todo tu pueblo que se halle escrito en el libro ser salvado. Y se levantarn muchos de los que duermen en el polvo de la tierra (o, c o m o h a n t r a d u c i d o o t r o s , en las josas de la tierra), unos para la vida eterna y otros para ignominia y confusin eterna. Y este o t r o p a s a j e del m i s m o p r o f e t a : Los santos del Altitono habebit; sed quia id quod ex aeternitate in eius immutabiii praeparatum est volntate, tune erit. CAPUT 111

simo recibirn el reino y reinarn hasta el fin del siglo y por los siglos de los siglos. Y p o c o d e s p u s a a d e : Su reino ser reino eterno. Y o t r o s l u g a r e s c i t a d o s en el l i b r o X X y a l g u n o s no c i t a d o s de la E s c r i t u r a q u e e x p r e s a n el m i s m o p e n s a m i e n to. Se c u m p l i r t o d o esto c o m o se h a n c u m p l i d o l a s m a r a v i llas q u e los i n c r d u l o s j u z g a b a n i m p o s i b l e s . P o r q u e es D i o s m i s m o el q u e p r o m e t i las d o s cosas y a n u n c i su r e a l i z a c i n futura, ese D i o s a n t e q u i e n t i e m b l a n l a s d i v i n i d a d e s p a g a n a s , segn t e s t i m o n i o del e m i n e n t e filsofo p a g a n o P o r f i r i o .

C A P I T U L O
CONTRA

I V
OPININ

L O S S A B I O S D E E S T E MUNDO E N S U ERRADA S O B R E LA R E S U R R E C C I N D E L O S C U E R P O S

P e r o estos h o m b r e s , t a n doctos y t a n s a b i o s v t a n refract a r i o s a t a m a a a u t o r i d a d , q u e h a i m p u e s t o l a l e y y la esp e r a n z a de la r e s u r r e c c i n de los m u e r t o s a t o d a s l a s r a z a s , como h a b a p r e d i c h o m u c h o a n t e s , a r g u m e n t a n , a l p a r e c e r c o n sutileza, c o n t r a esta c r e e n c i a . Y a l e g a n u n p a s a j e del l i b r o I I I Sobre la repblica, d e C i c e r n . Afirma p r i m e r o q u e H r c u l e s y R m u l o fueron c o n v e r t i d o s de h o m b r e s en d i o s e s , y l u e g o d i c e : S u s c u e r p o s n o fueron e l e v a d o s al cielo, p o r q u e l a n a t u r a l e z a n o p e r m i t e q u e lo f o r m a d o d e t i e r r a subsista en otra p a r t e q u e en la t i e r r a . H e acru el g r a n a r g u m e n t o d e Accipient regnum sancti Ahissimi, et obtinebunt illud usque in saeculum, et usque in saeculum saeculorum " . Et paulo po=t, Regnum, inquit, eius regnum sempiternum 12. Et alia quae ad hoc pertinentia in libro vicsimo posui l s , sive quae non posui, et tamen in eisdem Litteris scripta sunt: venient et haec, sicut et ista venerunt, quae increduli non putabant esse ventura. dem quippe Deus utraque promisit, utraque ventura esse praedixit, quem perhorrescunt numina Paganorum, teste etiam Porphyrio, nobilissimo philosopho Paganorum. CAPUT IV

DE PROMISSIONE AETERNAE BEATITUDINIS SANCTORUM ET PEKPETUIS SUPPLICIIS IMPIORM

Quapropter, ut caetera tam multa praeteream, sicut nunc in Christo videmus impleri quod promisit Abrahae, dicens, In semine tuo benedicentur omnes gentes": ita quod eidem semini eius promisit, implebitur, ubi ait per prophetam, Resurgent qui erant in monumentis et quod ait, Erit caelum novum. et trra nova, et non erunt memores priorum, nec ascendent in cor ipsorum; sed laetitiam et exsultationem invenient in ea. Ecce ego faciam lerasalem exsultationem et populum meum laetitiam; et exsultabo in lerasalem, et laetabor in populo meo; et ultra non audietur in ea vox fletus". Et per alium prophetam, quod praenuntiavit dicens eidem prophetae, In tempore illo salvabitur populus tuus omnis qui inventas juerit scriptus in libro: et multi dormientium in lerrae pulvere (sive, ut qudam interpretan' sunt, aggere) exsurgent; hi in vitam aeternam, et hi in opprobrium et confusionem aeternam1''. Et alio loco per eumdem prophetam:
8

CONTRA SAPIENTES MUNDI, QUI PDTANT TERRENA HOMINUM CORPORA AD CAELESTE HABITACULUM NON POSSE TRANSFERRI

Sed videlicet homines docti atque sapientes contra vim tantae auctoritatis, quae omnia genera hominum, sicut tanto ante praedixit, in hoc credendum sperandumque convertit, acute sibi argumentan videntur adversus corporum resurrectionem, et dicere quod in tertio de Repblica libro a Cicerone commemoratum est. Nam cum Herculem et Romulum ex hominibus dos esse factos asseveraret: Quorum non corpora, inquit, sunt in caelum elata; eque enim natura pateretur, ut id quod esset e trra, nisi in trra maneret. Haec est magna ratio sapientium, quorum
11 12

Gen. 32,18. * Dan. 12,1 et 3, Is. 26,19, sea J,XX; 65,17-19, sec. LXX.

13

Ibid., 7.18. Ibid., 27.

C.i sqq.

"632

LA CIUDAD DE DIOS

XXII, 4 XXII, 5 EL CIELO, FIN DE LA CIUDAD DE DIOS 1633

sstos s a b i o s [ 6 ] , c u y o s p e n s a m i e n t o s s a b e m u y b i e n el S e o r que son v a n o s . Si f u r a m o s s o l a m e n t e a l m a s , es decir, e s p r i tus sin c u e r p o , h a b i t a n d o en el cielo sin s a b e r q u e existen a n i m a l e s t e r r e n o s , y se n o s d i j e r a q u e u n da n o s h a b a m o s de u n i r p o r u n lazo m a r a v i l l o s o a los c u e r p o s t e r r e n o s p a r a a n i m a r l o s , n o s e r a n u e s t r o a r g u m e n t o m u c h o m s fuerte r e h u s a n d o c r e e r e s o ? N o d i r a m o s q u e la n a t u r a l e z a n o sufre q u e u n ser i n c o r p r e o sea a p r i s i o n a d o en u n c u e r p o ? Y , sin e m b a r g o , la t i e r r a est l l e n a d e e s p r i t u s q u e vegetan los m i e m b r o s t e r r e n o s , u n i d o s y e n g a r z a d o s a l de u n m o d o misterioso. P o r q u , p u e s , si le p l a c e a D i o s , H a c e d o r de estos a n i m a l e s , n o p o d r e l e v a r u n c u e r p o t e r r e n o al r a n g o del celestial, si el a l m a , s u p e r i o r a t o d o c u e r p o , y, p o r t a n t o , tambin al celestial, h a p o d i d o ser u n i d a a u n c u e r p o t e r r e n o ? O es q u e u n a p a r t c u l a t e r r e n a t a n p e q u e a p u d o retener cabe s a u n ser s u p e r i o r a l c u e r p o celestial, p a r a recibir de l la v i d a y el s e n t i d o , y el cielo d e s d e a r a este ser q u e siente y vive y a , o, u n a vez r e c i b i d o , n o p o d r r e t e n e r ese s e r q u e recibe su vida v su s e n t i d o d e u n a s u b s t a n c i a s u p e r i o r a t o d o c u e r p o celestial ? Si esto n o se h a c e a h o r a es p o r q u e a n no h a l l e g a d o el t i e m p o prefijado p o r A q u e l q u e h a h e c h o una o b r a m u c h o m s a d m i r a b l e , p e r o q u e la a s i d u i d a d y la c o s t u m b r e la h a n v u l g a r i z a d o . P o r q u n o n o s m a r a v i l l a con m s fuerza ver q u e las a l m a s i n c o r p r e a s , s u p e r i o r e s al c u e r p o celestial, son u n i d a s a c u e r p o s t e r r e n o s , q u e ver los c u e r p o s , a u n q u e t e r r e n o s , s u b l i m a d o s a sedes celestiales, b i e n q u e corp r e a s ? P o r q u e e s t a m o s a v e z a d o s a v e r esta m a r a v i l l a q u e somos, y a q u e l l a o t r a n o la h e m o s visto y n o la s o m o s . E s Dominus novit cogitationes, quoniam vanae sunt 1 4 . Si enim animae tantummodo essemus, id est, sine ullo corpore spiritus, et in celo habitantes terrena animalia nesciremus, nobisque futurum esse diceretur, ut terrenis corporibus animandis quodam vinculo mirabili necteremur; nonne multo fortius argumentaremur id credere recusantes, et diceremus naturam non pati, ut res incorprea ligamento corpreo vinciretur? Et tamen plena est trra vegetantibus animis haec membra terrena, miro sibi modo connexa et implicita. Cur ergo eodem volente Deo, qui fecit hoc animal, non poterit terrenum corpus in caeleste corpus attolli, si animus omni, ac per hoc etiam caelesti corpore praestabilior, terreno corpori potuit illigari? An terrena partcula tam exigua potuit aliquid caelesti corpore melius apud se tenere, ut sensum haberet et vitam, et eam sentientem atque viventem dedignabitur caelum suscipere, aut susceptam non poterit sustinere, cum de re sentiat et vivat ista meliore, quarn est corpus omne caeleste? Sed ideo mine non fit, quia nondum est tempus quo id fieri voluit, qui hoc quod videndo iam viluit, multo mirabilius quam illud quod ab istis non creditur, fecit. Cur enim non vehementius admiramur incorpreos nimos caelesti corpore potiores, terrenis illigari corporibus, quam corpora, licet terrena, sedibus quamvis caelestibus tamen, corporeis subliman, nisi quia hoc videre consuevimus, et hoc sumus, illud vero nondum sumus, neo aliquando adhuc vidimus? Nam profecto sobria ratione con14

cierto q u e , m i r a d a s las cosas a la luz d e la r a z n , descubrimos q u e es u n a o b r a divina m s a d m i r a b l e u n i r seres c o r p reos a i n c o r p r e o s q u e u n i r seres diversos, u n o s celestiales y o t r o s terrestres, p e r o al fin c u e r p o s con c u e r p o s [ 7 ] .

C A P I T U L O
LA

R E S U R R E C C I N DE LA CARNE Y S U S N E G A D O R E S

E s t o en a l g n t i e m p o fu i n c r e b l e . H e a q u q u e el m u n d o ya h a c r e d o q u e el cuerpo t e r r e n o d e Cristo fu l l e v a d o a l cielo. T a n t o doctos como indoctos, h a n c r e d o y a en la res u r r e c c i n de la c a r n e y en la a s c e n s i n a los cielos, a excepcin de u n o s pocos, sabios e i g n o r a n t e s . Si h a n c r e d o u n a cosa c r e b l e , c o n s i d e r e n c u a n estpidos son los q u e n o la c r e e n . Y si h a n c r e d o u n a cosa increble, es t a m b i n i n c r e b l e q u e h a y a sido t a n creda u n a cosa i n c r e b l e [ 8 ] . D i o s p r e d i j o estas d o s cosas i n c r e b l e s : la resurreccin e t e r n a de l o s c u e r p o s y la fe del m u n d o en ella. Y las p r e d i j o m u c h o antes de q u e sucediera a l g u n a de ellas. De estas d o s cosas i n c r e b l e s vemos y a c u m p l i d a u n a , la fe del m u n d o en u n a cosa i n c r e b l e . P o r q u , p u e s , se p i e r d e la e s p e r a n z a d e q u e s u c e d a lo q u e el m u n d o crey increble, si y a se c u m p l i lo o t r o i g u a l m e n t e i n c r e b l e , la fe del m u n d o en u n a cosa i n c r e b l e , p u e s estas dos cosas increbles, de las c u a l e s u n a l a v e m o s y la o t r a l a sulta mirabilioris esse divini operis reperitur, incorporalibus corporalia quodammodo attexere, quam licet diversa, quia illa caelestia, ista terrestria, tamen corpora et corpora copulare. CAPUT V

DE RESURRECTIONE CARNIS, QUAM QUDAM MUNDO CREDENTE NON CREDUNT

Sed hoc incredibile fuerit aliquando: ecce iam credidit mundus sublatum terrenum Christi corpus in caelum; resurrectionem carnis et ascensionem in supernas sedes, paucissimis remanentibus atque stupentibus, vel doctis, vel indoctis, iam crediderunt et docti et indocti. Si rem credibilem crediderunt, videant quam sint stolidi, qui non credunt: si autem res incredibilis c r edita est, etiam hoc utique incredibile est, sic creditum esse, quod incredibile est. Haec igitur do incredibilia, resurrectionem scilicet nostri corporis in aeternum, et rem tam incredibilem mundum esse crediturum, idem Deus, antequam vel unum horum fieret, ambo futura esse praedixit I 5 . Unum duorum incredibilium iam factum videmus, ut quod erat incredibile, crederet mundus: cur id quod reliquum est desperatur, ut etiam hoc veniat, quod incredibile credidit mnndus, sictit iam venit, quod similiter incredibile fuit, ut rem tam incredibilem crederet mundus, quandoquidem hoc utrumque incredibile, quorum videmus unum, alterum
' M t . 26,13.

Ve. 93,II.

XXII, 5

Bl, CIELO, FIN DE LA CIUDAD DE DIOS

1635

163(4

LA CIUDAD DE DIOS

XXII, 5

c r e e m o s , h a n s i d o p r e d i c h a s en las m i s m a s L e t r a s , p o r c a u s a de las c u a l e s c r e y el m u n d o ? Si a h o r a se c o n s i d e r a el m o d o c o m o c r e y el m u n d o , se t o p a con o t r a cosa m s i n c r e b l e . Cristo envi al m a r de este m u n d o , con l a s r e d e s de la fe, a u n o s c u a n t o s p e s c a d o r e s , sin i n s t r u c c i n l i b e r a l y sin e d u c a c i n , i g n o r a n t e s de los r e c u r s o s de la g r a m t i c a , de l a s a r m a s de la d i a l c t i c a y de los artificios p o m p o s o s de la r e t r i c a . Y as p e s c u n a infinidad de peces d e t o d a especie, de l a s especies m s v a r i a d a s y r a r a s , c o m o son l o s filsofos [ 9 ] . A a d a m o s , si os a g r a d a y t i e n e q u e a g r a d a r o s , c m o n o ? , este t e r c e r m i l a g r o a los dos a n t e r i o r e s . H e a q u t r e s cosas i n c r e b l e s q u e ya h a n sido c u m p l i d a s . E s i n c r e b l e q u e C r i s t o h a y a r e s u c i t a d o en c a r n e V h a y a s u b i d o con e l l a al cielo. E s i n c r e b l e q u e el m u n d o h a y a c r e d o u n a cosa t a n i n c r e b l e . Y , p o r fin, es i n c r e b l e q u e h o m b r e s de c o n d i c i n h u m i l d e e nfima, p o c o s e i g n o r a n t e s , h a y a n p o d i d o p e r s u a d i r al m u n d o y a los s a b i o s del m u n d o con t a n t a eficacia, u n a cosa t a n i n c r e b l e . D e estas t r e s cosas i n c r e b l e s , n u e s t r o s a d v e r s a r i o s se nieg a n a cr^er la p r i m e r a , y l a s e g u n d a se ven c o n s t r e i d o s a c o n t e m p l a r l a . Y sta n o l a c o m p r e n d e n si n o c r e e n la t e r c e r a . E n efecto, la r e s u r r e c c i n de Cristo y su a s c e n s i n al cielo en la c a r n e en q u e resucit es c e l e b r a d a y c r e d a ya p o r t o d o el m u n d o . Si n o es c r e b l e , d e d n d e o p o r q u l a cree t o d o el m u n d o ? Si u n g r a n n m e r o de n o b l e s , de p o d e r o s o s y de s a b i o s d i i e r a n q u e lo v i e r o n , n o es m a r a v i l l a q u e el m u n d o los c r e y e r a . R e h u s a r c r e e r a stos es cosa m u y d u r a . M a s s, credimus, in eisdem Titteris praedictum sit. per quas credidit rrmndus? Et ipse modus ano mnndus crdidit, si con^ideretur, incredibilior invenitur. Tnernditos lihcilihus disciplinis, et omnino. quantum ad istorum doctrinas attinet, imnolitos, non peritos grammatica. non armatos dialctica, non rhetorica inflatos. picatores Christus cura retihus fidei ad mare huius saeculi paucissimos misit, atque ita et ex omni genere tam inultos pisces. et tanto mirabil'ores, quanto rariores etiam ipsos philocophos cept. T)uobus illis incredibilibus, si placet. imo quia placer debet, addarmis boc terti""i. Tam ereo tria sunt incredihilia, quae famen facta sunt. IncrediMIe est Oir'otiim renrrftxtse in carne, et in caelum aseendisse cum carne: incediriile est mundnm rem tam incredihilem credidisse: ncredi^ilp est homines ignrales. nfimos, paucissimos, inmritos rem tam incred'Mlem, tam efficaciter mundo, et in il'o etiam doctis persuadere potuisse. Horum trium incredibilinm primum nolunt isti, cum quibus agimus, credere; secundum cosnntur et cerner; quod non inveniunt unde sit factnm, si non credunt tertium. ResiiTectio certe Christi. et in oaelum cum carne in qua resurrexit acensio, foto iam mundo praedicatur et creditur: si credibilis non est. unde toto terrarum orbe iam credita est? Si mnlti nobiles, sublimes, docti eam se vidisse dixerunt, et cmod viderunt, diffamare curarunt, eis mundnm credidisse non mirum est; sed istos adhuc credere nolle perdurum e=t: si autem, ut verum est, paucis, obscuris, minimis, indoctis eam se vidisse dicentibus et scribentibus credidit mundus: cur pauci obstinatissimi, qui remanserunt, ipsi mundo iam credenti adhuc usque non credunt? Qui propterea numero exiguo ignobiliuro, infimorum, imperito-

c o m o es la verdad, el m u n d o c r e y a u n o s h o m b r e s , p o c o s en n m e r o , desconocidos,- de c o n d i c i n h u m i l d e e i g n o r a n t e s q u e decan y e s c r i b a n q u e lo v i e r o n , p o r q u los p o c o s q u e qued a r o n enviscados en su o b s t i n a c i n n o creen h o y al m u n d o q u e y a c r e e ? E l m u n d o h a c r e d o a ese r e d u c i d o n m e r o de h o m b r e s viles, d b i l e s e i g n o r a n t e s , p o r q u e la d i v i n i d a d se m o s t r m u c h o m s a d m i r a b l e m e n t e en testigos t a n despreciables. Su p e r s u a s i v a e l o c u e n c i a se c o n c r e t a b a en m a r a v i l l a s , n o en p a l a b r a s . Y l o s q u e n o h a b a n visto a C r i s t o r e s u c i t a r y ascender al cielo con su c u e r p o , d a b a n fe al t e s t i m o n i o de u n o s h o m b r e s que lo v i e r o n y q u e n o h a b l a b a n sino e n m a r a v i l l a s y en p o r t e n t o s . A estos h o m b r e s q u e s a b a n q u e h a b l a b a n u n a l e n g u a , o, a m u c h o e c h a r , d o s , de r e p e n t e les o a n h a b l a r m a r a v i l l o s a m e n t e l a s l e n g u a s de t o d a s l a s n a c i o n e s . V e a n q u e u n cojo de n a c i m i e n t o , d e s p u s d e c u a r e n t a a o s de enferm e d a d , se l e v a n t a b a y m a r c h a b a a u n a s p a l a b r a s q u e le dirig i e r o n en n o m b r e de C r i s t o ; q u e los s u d a r i o s q u e ellos hab a n tocado c u r a b a n a los e n f e r m o s ; q u e m i l e s de e n f e r m o s t e n d i d o s en el c a m i n o p o r d o n d e h a b a n de p a s a r , al c u b r i r l o s la s o m b r a de los c a m i n a n t e s , r e c i b a n f r e c u e n t e m e n t e l a s a l u d . V e a n otras m u c h a s s e a l e s p r o d i g i o s a s q u e e l l o s r e a l i z a b a n en n o m b r e de C r i s t o . E n fin, v e a n q u e r e s u c i t a b a n a los m u e r tos. Si a d m i t e n la r e a l i d a d de estos hechos, c o m o se leen, h e a q u u n g r a n n m e r o de cosas i n c r e b l e s q u e v i e n e n a a a d i r se a l a s tres a n t e r i o r e s . Y con t o d o s estos t e s t i m o n i o s a d u c i d o s de h e c h o s p o r t e n t o sos n o a p e a m o s a los i n c r d u l o s de su e x t r a a d u r e z a p a r a creer una cosa i n c r e b l e , en la r e s u r r e c c i n de la c a r n e y en su ascensin al cielo. Si n o c r e e n q u e los a p s t o l e s de Cristo hicieron estos m i l a g r o s p a r a i n c u l c a r l a c r e e n c i a en l a resurum hominum credidit, quia in tam contemptibilibus testibus multo mirabilius divinitas se ipsa persuasit. Eloquia namque persuadentium quae dieebant, mira fuerunt facta, non verba. Qui enim Christum in carne resurrexisse, et cum illa in caelum ascendisse non viderant, id se vidisse narrantibus, non loquentibus tantum, sed etiam mirifica facientibus signa credebant. Homines quippe, quos unius, vel ut multum, duarum linguarum fuisse noverant, repente linguis omnium gentium loquentes mirabiliter audiebant. Claudum ab uberibus matris ad eorum verbum in Christi nomine post quadraginta annos incolumem constitisse; sudara de corporibus eorum ablata sanandis profuisse languentibus; in va qua fuerant transituri psitos in ordine innumerabiies morbis variis laborantes, ut ambulantium super eos umbra transiret, continuo salutem soler recipere; et alia multa stupenda in Christi nomine per eos facta, postremo etiam mortuos resurrexisse cernebant l s . Quae si, ut leguntur, gesta esse concedunt, ecce tot incredihilia tribus illis incredibilibus addimus; et ut credatur unum incredibile, quod de carnis resurrectione atque in caelum ascensione dicitur, multorum incredibilium testimonia tanta congerimus, et nondum ad credendum horrenda duritia incrdulos flectimus. Si vero per Apostlos Christi, ut eis erederetux, resurrectionem atque ascensionem
18

Ibid., 3.4.
\
'

1636

U CIUDAD DE Dios

XXII, 6 /

XXII, 6 , 1

H L CIELO, FIN DE U CIUDAD DE DIOS

1637

r r e c c i n y en la a s c e n s i n de Cristo, n o s b a s t a este solo y est u p e n d o m i l a g r o : q u e el o r b e de la t i e r r a h a c r e d o en e l l a sin m i l a g r o s [ 1 0 ] . C A P I T U L O V I


ROMA HA HECHO DIOS A RMULO P O R Q U E AMABA EN L A SU

FUNDADOR; EN CAMBIO,

L A I G L E S I A H A AMADO A

CRISTO

PORQUE LE CREE DlOS


1. R e c o r d e m o s a q u el p a s a j e en q u e T u l i o se e x t r a a de q u e se h a y a c r e d o en la d i v i n i d a d de R m u l o . V o y a c i t a r sus m i s m a s p a l a b r a s . Dice a s : Lo m s d i g n o de a d m i r a c i n en la a p o t e o s i s de R m u l o es q u e los d e m s h o m b r e s q u e h a n s i d o e l e v a d o s al r a n g o de dioses h a n vivido en siglos de m e n o r nivel c u l t u r a l . E n e l l o s , la r a z n es m s p r o c l i v e a la ficcin, y el v u l g o , m s fcil a la c r e e n c i a . R m u l o , en c a m b i o , existi no h a c e t o d a v a seiscientos a o s , c u a n d o las l e t r a s y l a s ciencias e s t a b a n ya m u y florecientes y h a b a n d i s i p a d o los e r r o r e s de la i n c u l t a v i d a de los h o m b r e s de a n t e s . Y p o c o d e s p u s , a p r o p s i t o d e esto, h a b l a d e R m u l o en l o s s i g u i e n t e s t r m i nos : Esto n o s lleva a la c o n c l u s i n de q u e R m u l o existi m u c h o s a o s d e s p u s q u e H o m e r o y q u e en esta p o c a e r a m u y difcil la ficcin, p o r q u e los h o m b r e s e s t a b a n ya instrudos y e r a n t i e m p o s de luz. L a a n t i g e d a d h a a d m i t i d o f b u l a s , a veces b u r d a s y t o s c a s ; p e r o el siglo de R m u l o e s t a b a y a m u y civilizado p a r a r e c h a z a r , s o b r e t o d o , lo i m p o s i b l e . H e praedicantibus Christi, etiam ista miracula facta esse non credunt; hoc nobis unum grande miraculum sufficit, quod eam terrarum orbis sine ullis miraculis credidit. "CAPUT VI
EC-

a q u q u e uno de l o s h o m b r e s m s s a b i o s y m s e l o c u e n t e s del m u n d o de entonces, M . T u l i o C i c e r n , se m a r a v i l l a de q u e se h a y a credo en la d i v i n i d a d de R m u l o , p o r q u e el s i g l o en q u e s u r g i era ya u n siglo de luces, y stos n o a d m i t e n l a s fbulas. Y q u i n crey q u e R m u l o e r a dios sino R o m a , p e q u e a y en m a n t i l l a s t o d a v a ? L o s d e s c e n d i e n t e s se v i e r o n o b l i g a d o s a c o n s e r v a r la t r a d i c i n de sus m a y o r e s , y d e s p u s de h a b e r m a m a d o esta supersticin con la leche de la m a d r e q u e i b a c r e c i e n d o y e n s a n c h a n d o su i m p e r i o , l a e x p a n d i e r o n e n t r e l o s p u e b l o s d o m i n a d o s . As, t o d a s l a s n a c i o n e s v e n c i d a s , sin d a r fe a la divinidad de R m u l o , n o d e j a b a n de p r o c l a m a r l e dios p o r t e m o r a ofender a la c i u d a d d o m i n a d o r a , a R o m a , enga a d a tambin, si n o p o r a m o r del e r r o r , al m e n o s p o r e r r o r de su a m o r . Cuan diferente es n u e s t r a fe en l a d i v i n i d a d de C r i s t o ! E l es el f u n d a d o r de l a C i u d a d celestial y e t e r n a ; p e r o e l l a n o le crey Dios p o r q u e l a f u n d , s i n o m s b i e n m e r e c i ser f u n d a d a p o r q u e crey en E l . R o m a , y a f u n d a d a y d e d i c a d a , levant u n t e m p l o y en l rindi c u l t o a su f u n d a d o r c o m o a d i o s ; y la nueva J e r u s a l n , p a r a ser c o n s t r u i d a y d e d i c a d a , p u s o p o r f u n d a m e n t o de su fe a su F u n d a d o r , a C r i s t o D i o s , l i a p r i m e r a , p o r a m o r a R m u l o , l e c r e y dios, y l a s e g u n d a p o r q u e Cristo era D i o s , lo a m . A l i g u a l q u e en a q u l l a p r e cedi a l g o que la i n d u j o a c r e e r u n a perfeccin falsa en el a m a d o , en sta p r e c e d i a l g o a su fe q u e la m o v i a a m a r con fe recta y no t e m e r a r i a m e n t e u n a v e r d a d y no u n a f a l s e d a d . Sin contar los i n n u m e r a b l e s m i l a g r o s que p e r s u a d i e r o n l a d i v i n i d a d de Cristo, le h a n p r e c e d i d o las profecas d i v i n a s , t a n Unus e numero doctissimorum hominum, idemque eloquentissimus omniutn M. Tullius Cicero, propterea dicit divinitatem Romuli mirabiliter creditam, quod erudita iam tmpora fuerunt, quae falsitatem non leciperent fabularum. Quis autem Romulum deum nisi Roma credidit, atque id parva et incipiens? Tum deinde posteris servare fuerat necesse quod acceperant a maioribus, ut cum ista superstitione in lacte quodammodo matris ebibita cresceret civitas, atque ad tam magnum perveniret imperium, ut ex eius fastigio velut ex altiore quodam loco alias quoque gents, quibus dominare tur, hac sua opinione perfunderet; ut non quidem crederent, sed tamen dicerent deum Romulum, ne civitatem, cui serviebant, de conditore eius offenderent, aliter eum nominando quam Roma; quae id non amore quidem huius erroris, sed tamen amoris errore crediderat. Ghristus autem quanquam sit caelestis et sempiternae conditor civitatis, non tamen eum, quoniam ab illo condita est, Deum credidit: sed ideo potius est condenda, quia credidit. Roma conditorem suum iam constructa et dedicata tanquam deum coluit in templo: haec autem Ierusalem conditorem suum Deum Christum, ut constru posset et dedicari, posuit in fidei fundamento. Illa illum amando esse deum credidit, ista istum Deum esse credendo amavit. Sicut ergo praecessit unde amaret illa, et d amato iam libenter etiam falsum bonum crederet; ita praecessit unde ista crederet, ut recta fide, non temer quod falsum, sed quod verum erat amaret. Exceptis enim tot et tantis miraculis, quae persuaserunt Deum esse Christum, prophetiae quoque divinae fide dignissimae praecesserunt,

QUOD ROMA CONMTOREM SUUM ROMULUM DILIGENDO DEM FECF.RIT; CLESIA AUTEM ClIRISTUM D F . U M CREDENDO DILEXERIT

1. Recolamus etiam hoc loco illud quod de Romuli credita divinitate Tullius admiratur. Verba eius ut scrpta sunt, inseram: Magis est, inquit, in Romulo admirandum, quod caeteri qui dii ex hominibus facti esse dicuntur, minus eruditis hominum saeculis fuerunt, ut fingendi proclivior esset ratio, cum imperiti facile ad credendum impellerentur. Romuli autem aetatem minus his sexcentis annis iam inveteratis litteris atque doctrinis, omnique illo antiquo ex inculta hominum vita errore sublato fuisse cernimus. Et paulo post de eodem Romulo ita loquitur, quod ad hunc pertinet sensum: Ex quo intelligi potest, inquit, permultis annis ante Homerum fnisse, quam Romulum, ut iam doctis hominibus ac temporibus ipsis eruditis ad fingendum vix quidquam esset loci. Antiquitas enim recepit fbulas, fictas etiam nonnunqam incondite: haec aetas autem iam exculta praesertim eludens omne quod fieri non potest respuit " .
1T

De Repblica l.i co

1638

LA CIUDAD DE DIOS

XXII, 6,1
X X H , 6, 2 EL CIELO, FIN DE LA CIUDAD DE DIOS 1630

d i g n a s de fe, c u y o c u m p l i m i e n t o n o lo e s p e r a m o s , c o m o los p a t r i a r c a s , s i n o q u e lo v e m o s ya verificado. N o es as de R m u l o . Se oye o se lee q u e f u n d a R o m a y q u e r e i n en e l l a , pero no h a y profeca alguna anterior sobre l. Empero, que h a ido r e c i b i d o e n t r e los dioses, la h i s t o r i a lo a c e p t a c o m o u n a creencia, n o lo p r u e b a c o m o u n h e c h o . N o h a y m i l a g r o s q u e p r u e b e n la r e a l i d a d del m i s m o . Se h a b l a de u n a l o b a q u e l o a l i m e n t , j u n t o con su h e r m a n o , c o m o de u n g r a n p o r t e n t o . Y q u significa esto p a r a p r o b a r q u e es d i o s ? S i es v e r d a d q u e esa l o b a fu a u t n t i c a y n o u n a c o r t e s a n a , el caso fu com n a ios dos h e r m a n o s , y, sin e m b a r g o , el o t r o n o es t e n i d o p o r d i o s . A d e m s , a q u i n se h a p r o h i b i d o d e c i r q u e R m u l o , Hrcules u otros personajes semejantes eran dioses? Y quin ha p r e f e r i d o m o r i r a o c u l t a r su f e ? R e n d i r a c u l t o d i v i n o alg u n a n a c i n a R m u l o si n o se v i e r a c o n s t r e i d a a e l l o p o r m i e d o al n o m b r e r o m a n o ? Y q u i n p o d r a c o n t a r c u n t o s h a n p r e f e r i d o p e r d e r la v i d a en m a n o s de la fiereza y d e la c r u e l d a d a n e g a r la d i v i n i d a d de C r i s t o ? As, el m i e d o f u n d a d o de i n c u r r i r en u n a l i g e r a i n d i g n a c i n de los r o m a n o s c o n s t r e a a a l g u n o s p u e b l o s s o m e t i d o s a su d e r e c h o a r e n d i r c u l t o a R m u l o c o m o a d i o s . E n c a m b i o , el m i e d o , n o de i n c u r r i r en u n a leve ofensa, s i n o en los m s v a r i a d o s y h o r r i b l e s s u p l i c i o s y h a s t a en la m u e r t e , t e m i d a m s q u e n i n g n o t r o , n o h a p o d i d o i m p e d i r q u e , p o r t o d a la t i e r r a , u n i n m e n s o n m e r o de m r t i r e s n o s l o c r e y e r a en la d i v i n i d a d de Cristo, s i n o q u e lo confesara p b l i c a m e n t e . L a C i u d a d de Cristo, a n p e r e g r i n a en la t i e r r a , p e r o y a con u n g r a n e s c u a d r n d e p u e b l o s , n o l u c h c o n t r a s u s i m p o s persequae in lio, non sicut a palribus adhuc creduntur implendae, sed iam demonstrantur impletae. De Rmulo autem quia condidit Romairi, in eaque regnavit, auditur, legiturve quod factum est, non quod ante fuerat prophetatum; sed quod sit receptus in dos, creditum tenent litterae, non factum docent. NulJis quippe rerum mirabilium signis id ei ver provenisse monstratur. Lupa quippe illa nutrix, quod videtur quasi magnum exstitisse portentum, quale aut quantum est ad demonstrandum deum? Certe enm etsi non meretrix lupa fuit illa, sed bestia, cum commune fuerit ambobus, frater tamen eius non habetur deus. Quis autem prohibitus est, aut Romulum, aut Herculem, aut alios tales homines dos dicere, et mori maluit, quam non dicere? Aut vero aliqua gentium coleret nter dos suos Romulum, nisi Romani nominis metus cogeret? Quis porro numeret, quam multi quantaiibet saevitia crudelitatis occidi, quam Uhristum Deum negare maluerunt? Proinde raetus quamlibet levis indignatio ais, quae ab animis Romanorum, si non fieret, posse putabatur existere, eompellebat aliquas civitates positas sub iure Romano tanquam deum colere Romulum: a Christo autem Deo non solum colendo, verum etiam eonfitendo, tantam per orbem errae martyrum multitudinem metus re vocare non potuit, non levis ofensionis animorum, sed immensarum variarumque poenarum, et ipsins mortis, quae plus caeteris formidatur. eque tune civitas Christi, quamvis adhuc peregrinaretur in terris, et haberet tamen niagnorum agmina populorum, adversus impios persecutores suos

g u i d o r e s p o r su s u b s i s t e n c i a t e m p o r a l , sino q u e , a l c o n t r a r i o , n o resisti p a r a l o g r a r la e t e r n a . L o s c r i s t i a n o s e r a n c a r g a d o s de cadenas, encarcelados, azotados, atormentados, quemados, d e s p e d a z a d o s , h e c h o s t r i z a s , y, sin e m b a r g o , su n m e r o aum e n t a b a . Su i d e a l n o e r a l u c h a r p o r la s a l u d , s i n o d e s p r e c i a r la s a l u d p o r a m o r del S a l v a d o r [ 1 1 ] . 2 . N o se m e o c u l t a q u e C i c e r n , en el l i b r o I I I Sobre la repblica, si n o m e e n g a o , sostiene q u e u n e s t a d o b i e n organ i z a d o n o e m p r e n d e j a m s l a g u e r r a si n o es o p o r c o n s e r v a r su fidelidad o su s u b s i s t e n c i a . Q u e n t i e n d e p o r s a l u d o subsistencia, lo e x p l i c a en o t r o p a s a j e . Dice a s : Los p a r t i c u l a r e s se h u r t a n a veces p o r u n a m u e r t e p r o n t a a la p o b r e z a , al destier r o , a la p r i s i n , a los azotes y a o t r a s p e n a s a l a s q u e n o son i n s e n s i b l e s n i los h o m b r e s m s r u d o s . P e r o la m u e r t e , q u e p a r e c e l i b r a r de t o d a p e n a a los p a r t i c u l a r e s , es u n a p e n a p a r a la c i u d a d q u e d e b e s e r c o n s t i t u i d a con m i r a s de e t e r n a . As, p u e s , la m u e r t e n o es n a t u r a l a u n a r e p b l i c a c o m o lo es a mi i n d i v i d u o , p a r a q u i e n a veces n o slo es n e c e s a r i a , sino adem s d e s e a b l e . C u a n d o u n a c i u d a d se e x t i n g u e , d e s a p a r e c e v se a n i q u i l a , es (si c a b e la c o m p a r a c i n , g u a r d a d a l a p r o p o r c i n ) u n a i m a g e n de l a r u i n a y d e s t r u c c i n del m u n d o e n t e r o . Cic e r n h a b l a as p o r q u e p i e n s a , con los p l a t n i c o s , q u e el m u n d o n o h a de p e r e c e r . E s t , p u e s , fuera de d u d a q u e , segn l, u n e s t a d o d e b e d e c l a r a r l a g u e r r a p o r su s a l u d , es decir, p a r a q u e subsista e t e r n a m e n t e a q u a b a j o , c o m o l dice, a u n q u e los i n d i v i d u o s q u e lo c o m p o n e n m u e r a n y n a z c a n en sucesin cont i n u a , c o m o los r b o l e s de h o j a p e r e n n e , el olivo, el l a u r e l y o t r o s , s i e m p r e l a c o n s e r v a n fresca, c a y e n d o u n a s y b r o t a n d o o t r a s . L a m u e r t e , s e g n l, n o es u n a p e n a p a r a l o s p a r t i c u l a res, p u e s q u e con f r e c u e n c i a l o s l i b r a d e o t r a s p e n a s ; p e r o lo es p a r a l a c i u d a d . pro temporali salute pugnavit; sed potius ut obtineret aeternam, non repugnavit, Ligabantur, includebantur, caedebantur, torquebantur, urebantur, laniabantur, trucidabantur, et multiplicabantur. Non erat eis pro salute pugnare, nisi salutem pro Salvatore contemnere. 2. Scio in libro Ciceronis tertio, nisi fallor, de Repblica, disputan, nullum bellum suscipi a civitate ptima, nisi aut pro fide, aut pro salute. Quid autem dicat pro salute, vel intelligi quam salutem velit, alio loco demonstrans, Sed his poenis, inquit, quas etiam stultissimi eentiunt, egestate, exsilio, vinculis, verberibus, elabuntur saepe privati, oblata mortis celeritate. Civitatibus autem mors ipsa poena est, quae videtur a poena singulos vindicare. Debet enim constituta sic esse civitas, ut aeterna sit. Itaque nullus interitus est reipublicae naturalis, ut hominis, in quo mors non modo necessaria est, verum etiam optanda persaepe. Civitas autem cum tollitur, deletur, exstinguitur: simile est quodammodo (ut parva magnis conferamus) ac si omnis hic mundus intereat et concidat. Hoc ideo dixit Cicero, quia mundum non interiturum cum Platonicis sentit. Constat ergo eum pro ea salute bellum voluisse suscipi a civitate, qua fit ut maneat hic civitas, sicut dlcit, aeterna, quamvis morientibus et nascentibus singulis; sicut perennis est opacitas oleae vel lauri. atque huiusmodi

1640

LA CIUDAD DB DIOS

XXTI, 7

X X I I , 8, 1

EL CIELO, FIN DE LA CIUDAD DE DIOS

1641

Ahora se pregunta, y con razn, si obraron rectamente los saguntinos cuando prefirieron que su ciudad pereciera a quebrantar la fidelidad que deban a la repblica romana. Los ciudadanos de la repblica terrena alaban su decisin y su obrar. Pero no veo cmo puedan seguir esta mxima de que no debe emprenderse la guerra, si no es por la fidelidad o polla salud. Cicern no dice cul de las dos debe elegirse en caso de que concurran con el mismo riesgo ambas, no pudiendo mantener una sin perder la otra. Este es el caso. Si los saguntinos elegan la salud, deban traicionar su fidelidad, y si conservaban la fidelidad, deban perder su subsistencia, como en realidad sucedi. En cambio, la subsistencia de la Ciudad de Dios no se ha as. Se conserva, o por mejor decir, se conquista con la fe y por la fe, y, perdida la fe, nadie puede arribar a sus playas. Este pensamiento de un corazn firme y generoso es el que ha hecho tantos mrtires cuales no ha tenido ni podido tener Rmulo, que no ha tenido ni uno solo por confesar su divinidad. C A P I T U L O VII

truda y culta, que rechazaba todo lo imposible. Si as era entonces, cunto ms en tiempos de Cicern, y sobre todo ms tarde, bajo el reinado de Augusto y de Tiberiopocas de civilizacin ms avanzada, la razn no podra aguantar la resurreccin de Cristo en su carne y su ascensin al cielo como cosas de todo punto imposibles! Se burlaran de esta creencia y no la admitiran ni escucharan si la divinidad verdadera o la verdad divina y una infinidad de milagros incontestables no hubiesen demostrado que eso es posible y que de hecho se realiz. He aqu por qu, a despecho de las ms numerosas y enconadas persecuciones, se ha credo fidelsimatnente y se ha predicado con intrepidez la resurreccin y la inmortalidad de la carne, que han precedido en Cristo y se realizarn all en el siglo futuro en todos los hombres. He aqu por qu esta creencia ha sido sembrada en todo el orbe para pulular y lozanear con ms vitalidad, fecundada por la sangre de los mrtires. Se lean las predicciones de los profetas y a stas se aadan los portentos y los milagros. Se ha visto que era una verdad nueva para la costumbre, pero no contraria a la razn. Y un da, el orbe que la persegua con furor la abrazaba con la fe [ 1 3 ] . C A P I T U L O VIII

LA F E DEL MUNDO EN CRISTO FU OBRA DEL PODER DIVINO, NO DE LA PERSUASIN HUMANA

Se me antoja ridculo recordar la falsa divinidad de Rmulo al hablar de Cristo. Rmulo existi casi seiscientos aos antes que Cicern [12], y su poca, segn dicen, era ya tan inscaeterarum arborum, singulorum' lapsu ortuque filiorum. Mors, quippe, ut dicit, non hominum singulorum sed universae poena est civitatis, quae a poena plerumque singulos vindicat. Unde mrito quaeritur, utrum recte fecerint Saguntini, quando universam suam civitatem interire maluerunt, quam fidem frangere, qua cura ipsa Romana repblica tenebantur: in quo suo facta laudan tur ab hominibus terrenae reipublicae civibus. Sed quomodo huic disputationi possent obedire, non video, ubi dicitur mil un suscipiendum esse bellum, nisi aut pro fide, aut pro salute: nec dicitur, ei in unum simul periculum ita do ista concurrerint, ut teneri alterum sine alterius amissione non possit. quid sit potius eligendum. Proferto enim Saguntini si salutem eligerent, fides eis fuerat deseranda: si fides tenenda, amittenda u ti que salus, sicut et factum est. Salus autem civitatis Dei talis est. ut cum fide ac per fidem teneri, vel potius acquiri possit; fide autem perdita, ad eam quisque venire non possit. Quae cogitatio firmissimi ac patientissimi cordis, tot ac tantos martvres fecit, qualem ne unum quidem habuit, vel habere potuit, quando est dus creditus Romulus. CAPUT VII

LOS MILAGROS DE ENTONCES Y LOS DE AHORA

1. Por qureplicanesos milagros que, segn vosotros, se hacan entonces, no se hacen ahora? Podra decir Ciceronem Romulus fuerit, atque illa aetas iam fuisse doctrinis dicatur exculta, ut quod fieri non potest, omne respueret: quanto magis post sexcentos annos ipsius tempore Ciceronis, maximeque postea sub Augusto atque Tiberio, eruditioribus utique temporibus, resurrectionem carnis Christi atque in caelum ascensonem, tanquam id quod fieri non potest, mens humana ferr non posset, eludensque ab auribus cordibusque respueret, nisi eam fieri potuisse, atque factam esse divinitas ipsius veritatis, vel divinitatis veritas, et contestantia miraculorum signa monstrarent; ut terrentibus et contradicentibus tam multis tamque magnis persecutionibus, praecedens in Christo, deinde ad novum saeculum in caeteris secutura resurrectio atque immortalitas carnis et fidelissime crederetur, et praedicaretur intrepide, et per orbem terrae pullulatura fecundius cum martyrum sanguine sereretur. Legebantur enim praeconia praecedentia Prophetarum, concurrebant ostenta virtutum, et persuadebatur veritas nova consuetudini, non contraria rationi, doee orbis terrae qui persequebatur furore, sequeretur fide. CAPUT VIH
DE MIRAC.ULIS QDAE UT MNDS IN CHRISTUM CREDERET FACTA SUNT, ET FIERI MUNDO CREDENTE NON DESINUNT

Q O D UT MUNDUS IN C H K I S T U M CREDERET, VIRTUT1S FUERTT DIVINAE, NON PERSUASIONIS HMANAE

Sed valde ridiculum est, de Romuli falsa divinitate, cum de Christo loquimur, facer mentionem. Verumtamen cum sexcentis ferme annis ante

1. Cur, inquiunt, nunc illa miracula, quae praedicatis facta esse, non fiunt? Possem quidem dicere, necessaria fuisse priusquam crederet mun-

1642

LA CIUDAD DE DIOS

X X I I , 8, i

X X H , 8, 3

EL CIELO. FIN DE LA CIUDAD DB DIOS

1643

que fueron necesarios antes de que el mundo creyera, para que creyera el mundo. Hoy el que pida todava milagros para creer se convierte l en un gran milagro, pues no cree creyendo ya todo el mundo. Mas hablar as parece hacer dudar de la realidad de los milagros de entonces. De dnde o a qu se debe que se publique por todas partes con tanta fe que Cristo ascendi al cielo con su carne? A qu se debe que en siglos de luces, en que se rechaza todo lo imposible, al parecer el mundo ha credo, sin milagros, cosas maravillosamente increbles? Prefieren decir que fueron crebles y por eso credas? Por qu entonces no las creen ellos? Nuestro dilema es breve: o las cosas increbles que se realizaban, y que todos vean, han persuadido una cosa increble que nadie vea, o era tan creble que no necesitaba de milagros para ser creda. Esta respuesta es muy apropiada para contestar a los ms vanidosos. No se puede negar que se obraron muchos milagros para afirmar este grande y saludable milagro: que Cristo resucit y subi al cielo con su carne. Estn consignados en las veracsimas Letras, que recogen la realidad del milagro y la verdad que intimaban. Los milagros se han manifestado para dai fe, y la fe que han dado los manifest con mayor claridad Se leen a los pueblos para que los crean, pero no se les leyeran si no los creyeran ya [14J. Tambin ahora se hacen milagros en su nombre, sea por sus sacramentos, sea por las oraciones o las reliquias de los santos; pero no se extiende su fama y su gloria como la de aqullos. El canon de las sagradas Letras, que convena estar fijado, hace que aquellos milagros se predus, ad hoc ut crederet mundus. Quisquis adhuc prodigia ut credat inquir!, magnum est ipse prodigium, qui .mundo credente non credit. Verum hoc ideo dicunt, ut nec tune illa miracula facta fuisse credantur. Unde ergo tanta fide Christus usquequaque cantatur in caelum cum carne sublatus? unde temporibus eruditis, et omne quod fieri non potest respuentibus, sine ullis miraculis nimium mirabiliter incredibilia credidit mundus* An forte credibilia fuisse, et ideo credita esse dicturi sunt? Cur ergo ipsi non credunt? Brevis est igitur nostra complexio: Aut incredibilis rei, quae non videbatur, alia incredibilia, quae tamen fiebant et videbantur, fecenmt fidem; aut certe res ita credibilis, ut nullis quibus persuaderetur miraculis indigeret, istorum nimiam redarguit infidelitatem. Hoc ad refellendos vanissimos dixerim. Nam facta esse multa miracula, quae attestaren tur illi uni grandi salubrique miraculo, quo Christus in caelum cum carne in qua resurrexit, ascendit, negare non possumus. In eisdem quippe veracissimis Libris cuneta conscripta sunt, et quae facta sunt, et propter quod credendum facta sunt. Haec, ut fidem facerent, innotuerunt; haec per fidem, quam fecenmt, multo clarius innotescunt. Leguntur quippe in populis, ut credantur; nec in populis tamen nisi credita legerentur. Nam etiam nune fiunt miracula in eius nomine, sive per sacramenta eius, sive per orationes vel memorias sanctorum eius; sed non eadem claritato Ilustran tur, ut tanta quanta illa gloria diffamen tur. Canon quippe sacrarum Litteranim, quem definitum esse oportebat, illa facit ubique recitan,

gonen por todas partes y prendan en la memoria de todos los pueblos. Al contrario, stos no son conocidos ms que en los lugares en que se realizan, y apenas los conoce la ciudad entera. Con frecuencia en las ciudades, sobre todo si son grandes, los conocen unos pocos, y los dems los ignoran. Aadid que los fieles que los cuentan a los fieles de otras regiones n o llevan avalada su autoridad por un reconocimiento que no deja lugar a duda. 2. El milagro se obr en Miln, estando yo all. Un ciego recobr la vista. Y ste lleg a conocimiento de muchos. La ciudad es populosa, y entonces estaba all el emperador. El milagro tuvo lugar en presencia de un inmenso gento que concurra a venerar los cuerpos de los mrtires Gervasio y Protasio. Estos cuerpos, que estaban enterrados y eran casi desconocidos, fueron descubiertos en sueos al obispo Ambrosio. All, aquel ciego, disipadas las tinieblas de sus oos, vio la luz [ 1 5 ] . 3. Quin, a excepcin de un reducido nmero, ha odo hablar en Cartazo de la curacin de Inocencio, en otro tiempo abogado de la Prefectura, curacin que yo he presenciado? El era hombre piadoso, y como l. toda su casa. En ella nos haba hospedado a mi hermano Alipio y a m, que venamos de allende el mar, sin ser an clrigos, pero va sirviendo a Dios. Morbamos entonces junio a l. Los mdicos le trataban ciertas fstulas, numerosas por cierto y salidas en la parte nosterior e nfima del cuerpo. Ya se las haban sajado v haban aplicado todas las medicinas que su arte les brindaba. La operacin haba sido muy dolorosa y muy larga. Los mdicos, por inadvertencia, haban deiado una fstula que estaba tan et memoriae cunctorum inhaerere populorum: haec autem ubicumque fiunt, ibi sciuntur vix a tota ipsa civitate vel quocumque commanentium loco. Nam plerumque etiam ibi paucissimi sciunt, ignorantibus caeteris, mxime si magna sit civitas; et quando alibi aliisque narrantur, non tanta ea commendat auctoritas, ut sine difficultate vel dubitatione credantur, quamvis Christianis fidelibus a fidelibus indicentur. 2. Miraculum quod Mediolani factum est, cum llic essemus, quando illuminatus est caecus, ad multorum notitiam potuit pervenire, quia el grandis est civitas, et ibi erat tune Imperator, et immenso populo tesle res gesta est, concurrente ad corpora martyrum Protasii et Gervasii: quae cum laterent, et penitus nescirentur, episcopo Ambrosio, per somnium reveate reperta sunt; ubi caecus ille depulsis veteribus tenebris diem vidit. 3. Apud Cartharinein autem quis novit, praeter admodum paucissiuios, salutem, quae facta est Innocentio ex advcate vicariae praefecturae, ubi nos nterfuimus, et ocul3 aspeximus nostris? Venientes enim de transmarinis, me et fratrem meum Alypium, nondum quidem clericos, sed am Deo servientes, ut erat cum tota domo sua religiosissimus, ipse susceperat, et apud eum tune habitabamus. Curabatur a mediis: fstulas, quas numerosas atque perplexas habuit in posteriore atque ima corporis parte, am secuerant ei, et artis suae caetera medicamentis agebant. Passus autem fuerat in sectone illa et diuturnos et acerbos dolores. Sed unus nter mullos sirrns fefelleat mdicos, atque ita latuerat. ut eum non tangerent,

1644

LA CIUDAD DE DIOS

XXH, 8, 3

X X I I , 8, 3

EL CIELO, PIN DE LA CIUDAD DE DIOS

1645

o c u l t a cfue, c o m o n o la v i e r o n , n o l e a p l i c a r o n el b i s t u r . As, m i e n t r a s q u e c u r a b a n y c u i d a b a n t o d a s las fstulas a b i e r t a s , la o t r a t o r n a b a i n t i l e s t o d a s sus c u r a s . El e n f e r m o desconfiaba ya de la d i l a c i n y t e m a e n o r m e m e n t e u n a n u e v a i n c i s i n . Este e r a el p r o n s t i c o q u e le h a b a d a d o otro m d i c o domstico s u y o , a q u i e n n o h a b a n p e r m i t i d o los o t r o s asistir a la o p e r a c i n n i c o m o s i m p l e testigo y a q u i e n su a m o , en un acceso de c l e r a , h a b a e x p u l s a d o y reciba con dificultad. E l e n f e r m o , entonces, g r i t : Q u ! V a i s a s a j a r o t r a v e z ? V a a c u m p l i r s e el p r o n s t i c o d e a q u e l a q u i e n n o quisisteis ni de t e s t i g o ? E l l o s c o m e n z a r o n a b u r l a r s e de la i g n o r a n c i a de su comp a e r o y a c a l m a r al e n f e r m o con b u e n a s p a l a b r a s y b e l l a s p r o m e s a s . P a s a r o n a n o t r o s m u c h o s d a s , y t o d a s l a s tentativas se v e a n f r u s t r a d a s . L o s m d i c o s p e r s i s t a n en su p r o m e s a de c u r a r la h e m o r r a g i a , n o con el b i s t u r , s i n o con medicam e n t o s . L l a m a r o n a otro m d i c o , ya de e d a d a v a n z a d a y perito en el a r t e , p o r n o m b r e A m m o n i o . E x a m i n a d o el l u g a r dol o r i d o , dio el m i s m o juicio q u e los o t r o s . El e n f e r m o , creyndose y a fuera de p e l i g r o , g u i a d o p o r la a u t o r i d a d de ste, se m o f a b a del m d i c o d o m s t i c o s u y o con a l e g r e h i l a r i d a d y del p r o n s t i c o de u n a n u e v a o p e r a c i n . Q u m s ? D e s p u s de m u c h o s das, i n t i l m e n t e t r a n s c u r r i d o s , c a n s a d o s y confusos, v i n i e r o n a confesar q u e slo h a b a u n a s o l u c i n : el b i s t u r . E l e n f e r m o , a t n i t o , p l i d o y t u r b a d o , p e r d i h a s t a el h a b l a . V u e l t o en s y r e c o b r a d a el h a b l a , l o s mand retirar y no volver ms por all. T r a s mucho llorar e i m p e l i d o p o r la n e c e s i d a d , ech m a n o del l t i m o r e c u r s o . quem ferro aperire debuerant. Denique sanatis mnibus quae aperta curabant, ste remanserat solus, cui frustra impendebatur labor. Quas moras ille suspectas habens, multumque formidans ne iterum secaretur, quod ei praedixerat alius medicus domesticus eius, quem non admiserant illi, ut saltem videret, cum primum sectus est, quomodo id facerent, iratusque illum domo abiecerat, vixque receperat, erupit, atque ait: Iterum me secturi estis? Ad illius, quem noluistis esse praesentem, verba venturas sum? Irridere illi medicum imperitum, metumque hominis bonis verbis promissionibusque lenire. Praeterierunt et alii es plurimi, nihilque proficiebal omne quod fiebat. Medici tamen in sua pollicitatione persistebant, non se illum sinum ferro, sed medicamentis esse clausures. Adhibuerunt et alium grandaevum iam medicum, satisque in illa arte laudatum (adhuc enim vivebat) Ammonium, qui loco inspecto, idem quod illi ex eorum diligentia p'eritiaque promisit. Cuius ille factus auctoritate securas, domestico suo medico, qui futuram praedixerat aliam sectionein faceta hilaritate, velut iam salvus, illusit. Quid plura? Tot dies postea inaniter consumpti transierunt, ut fessi atque confusi faterentur eum nisi ferro millo modo posse sanari. Expavit, expalluit nimio timore turbatus: atque ubi se collegit. farique potuit, abire illos iussit, et ad se amplius non acceder, neo aliud occurrit fatigato lacrymis et illa iam neeessitate constricto, nisi ut adhiberet Alexandrimim quemdam, qui tune chiringas mirabilis habebatur, ut ipse faceret quod ab illis fieri nolebat ratus. Sed posteaquam venit ille. laboremque illorum in cicatrieibus sicnt artifex vidit, boni viri functus

L l a m a u n tal A l e j a n d r i n o , c l e b r e c i r u j a n o de e n t o n c e s , p a r a que. l h i c i e r a lo q u e n o h a b a p e r m i t i d o h a c e r a los o t r o s . V i n o , y d e s p u s de h a b e r a d m i r a d o , p o r l a s cicatrices, la h a b i l i d a d de los otros q u e le h a b a n t r a t a d o , consciente de su oficio de h o m b r e de b i e n , le a c o n s e j q u e t o r n a r a a l l a m a r a los p r i m e r o s p a r a q u e g o z a r a n del f r u t o de sus esfuerzos. Y a a d i q u e n o h a b a m s s o l u c i n q u e u n a n u e v a incisin, p e r o q u e n o e s t a b a c o n f o r m e con sus c o s t u m b r e s q u i t a r la p a l m a d e u n a c u r a t a n a v a n z a d a a h o m b r e s c u y o s a b e r , p e r i c i a y dilig e n c i a a d m i r a b a en l a s cicatrices. El e n f e r m o se r e c o n c i l i con sus m d i c o s , y le p l u g o q u e , con asistencia del m i s m o A l e j a n d r i n o , a b r i e r a n a q u e l l a fstula con el b i s t u r , fstula q u e , segn el sentir u n n i m e de estos m d i c o s , e r a i n c u r a b l e . L a o p e r a c i n se a p l a z p a r a el da s i g u i e n t e . E n h a b i e n d o m a r c h a d o ellos, el e n f e r m o se s u m i en u n a tristeza tan p r o f u n d a , q u e t o d a su casa se l l e n de d o l o r , y el l l a n t o c o m o p o r u n difunto a p e n a s lo p o d a m o s c o n t e n e r nosotros. Lo visitaban diariamente santos varones, como Saturnin o , de feliz m e m o r i a , a la sazn o b i s p o de U z a l a ; el presbtero Geloso y los d i c o n o s de la iglesia de C a r t a g o . E n t r e ellos e s t a b a y es el n i c o s o b r e v i v i e n t e A u r e l i o , o b i s p o d i c n o de n o m b r e y de h o n o r , con q u i e n , c o n s i d e r a n d o l a s m a r a v i l l o s a s o b r a s de D i o s , h e c o n v e r s a d o m u c h a s veces s o b r e el caso, y lo r e c u e r d a p e r f e c t a m e n t e . El sola visitar al e n f e r m o p o r la t a r d e . Y le r o g , con l g r i m a s en los ojos, q u e a l a m a a n a s i g u i e n t e se d i g n a r a a s i s t i r a sus funerales m s q u e a sus suf r i m i e n t o s . L a s incisiones p r e c e d e n t e s le h a b a n c a u s a d o tal m i e d o , q u e n o d u d a b a q u e m o r i r a en m a n o s de los m d i c o s . officio, persuasit homini ut illi potius qui in eo tantum laboraverant, quantum ipse inspiciens mirabatur, curationis suae fine fruerentur. adiiciens quod revera nisi sectus esset, salvus esse non posset; sed valde ah. horrere a suis moribus, ut hominibus quorum artificiosissimam operam, industriam, diligentiam admirans in cicatrieibus eius videret, propter exiguum quod remansit, palmam tanti laboris auferret. Redditi sunt animo eius, et placuit ut eodem Alexandrino assistente ipsi sinum illum ferro qui iam consensu omnium aliter insanabilis putabatur, aperirent. Quae res dilata est in consequentem diem. Sed cum abiissent illi. ex moerore nimio domini tantus est in domo illa exortus dolor, ut tanquam funeris planctus vix comprimeretur a nobis. Visitabant eum quotidie sancti viri episcopus tune Uzalensis, beatae memoriae Saturninus, et presbyter Gelosus, ac diaconi Carthaginensis Ecclesiae: in quibus erat, et ex quibus solus est nunc in rebus humanis, iam episcopus cum honore a nobis debito nominandus Aurelius, cum quo recordantes mirabilia opera Dei, de hao re saepe collocuti sumus, eumque valde meminisse, quod commemoramus mvenimus. Qui cum eum, sicut solebant, vespere visitarent, rogavit eos' miserabilibus lacrymis, ut mane dignarentur esse praesentes suo funeri potius quam dolori. Tantus enim eum metus ex prioribus invaserat poenis ut se nter medicorum manus non dubitaret esse moriturum. Consolati sunt eum illi, et hortati ut in Deo fideret, eiusque voluntatem viriliter ferret Inde ad orationem ingressi sumus: ubi nobis ex more genua fieentibus, atque, incumbentibus terrae, ille se ita proiecit, tanquam fuisset

1646

'"' LA CIUDAD DE DIOS

XX3I, 8, 3

X X I I , 8, 3

KL CIF.I.O, FIN DK LA CIUDAD DE DIOS

1647

Le c o n s o l a r o n y le e x h o r t a r o n a q u e confiara en D i o s y a q u a c e p t a r a v i r i l m e n t e su v o l u n t a d . En s e g u i d a n o s p u s i m o s en o r a c i n , y, e s t a n d o n o s o t r o s a r r o d i l l a d o s c o m o de c o s t u m b r e y p o s t r a d o s en t i e r r a , l se a r r o j con tal i m p e t u o s i d a d , q u e p a r e c a c o m o si a l g u n o le h u b i e r a b r u s c a m e n t e t i r a d o , v comenz a o r a r t a m b i n . O u i n p o d r e x p l i c a r con p a l a b r a s de a u m o d o , con q u afecto, con q u u n c i n , con a u ro de l g r i m a s , con a u g e m i d o s v sollozos, q u e le s a c u d a n t o d o su ser y casi le a h o g a b a n el e s p r i t u , o r a b a ? Y o n o s si los dem s o r a b a n v si t o d o esto n o los d i s t r a a . S l o s q u e yo n o p o d a o r a r . S o l a m e n t e d i i e en mi c o r a z n : S e o r , si n o escuc h a s estas p l e g a r i a s , a u p l e g a r i a s de t u s siervos e s c u c h a r s ? Me p a r e c a q u e n o p o d a a a d i r s e va n a d a , s i n o e x p i r a r o r a n d o . N o s l e v a n t a m o s v. r e c i b i d a la b e n d i c i n del o b i s p o , m a r c h a m o s , r o g n d o n o s l a u e v i n i s e m o s p o r la m a c a n a , exhort n d o l e e l l o s a que tuviese b u e n n i m o . B r i l l el da, ese d a tan t e m i d o . Se p r e s e n t a r o n los siervos de Dios, c o m o h a b a n p r o m e t i d o . E n t r a r o n los m d i c o s , a p r e s t a r o n t o d o lo q u e p e d a a q u e l l a h o r a , s a c a n d o los t e m i b l e s i n s t r u m e n t o s a n t e el estup o r de t o d o s los p r e s e n t e s . L o s m s a u t o r i z a d o s de los circ u n s t a n t e s c o n s u e l a n al e n f e r m o v le d a n n i m o s , m i e n t r a s q u e se le c o l o r a s o b r e el lecho en la p o s t u r a m s c m o d a p a r a s a j a r . S u e l t a n l a s v e n d a s , d e s c u b r e n la h e r i d a y el m d i c o e x a m i n a . Busca y r e b u s c a la fstula q u e h a b a de s a j a r . A u s culta, toca, usa de t o d o s los m e d i o s a su a l c a n c e . P o r fin h a l l u n a cicatriz m u v c e r r a d a . M i s p a l a b r a s son febles p a r a e x p r e s a r la a l e g r a , la a l a b a n z a y la accin de g r a c i a s q u e b r o t de la b o c a de todos, e n t r e gozosas l g r i m a s , al D i o s m i s e r i c o r dioso y o m n i p o t e n t e . L a escena se p r e s t a m s p a r a u n a medilacin q u e p a r a u n d i s c u r s o . aliquo graviter impeliente prostratus et coepit orare: quibus inodis, quo affectu, quo motu animi, quo fluvio lacrymarum, quibus gemtibus atque sinenltibus succntientihus omnia membra eius et pene intercludentibus spirtum, quis ullis explicet verbis? Utrum orarent alii, nec in haec eorum averteretur intentio, nesciebam. Ego tamen prorsus orare non poteram: hoc tantummodo breviter in corde meo dixi, Domine, quas tuorum preces exauds, si has non exaudis? Nihil enim mihi videbatur addi iam posse, nisi ut exspiraret orando. Surreximus, et accepta ab Episcopo benedictione discessimus; rogante illo ut mane adessent, illis ut aequo animo esset hortantibus. Illuxit dies qui rnetuebatur, aderant serv Dei, sicut se adfuturos esse promiserant: ingressi sunt medici, paran tur omnia quae hora illa poscebat, tremenda ferramenta proferuntur, attOnitis suspensisque mnibus. Eis autem quorum erat maior auctoritas, defectum animi eius consolando erigentibus, ad manus secturi membra in lectulo componuntur, solvuntur nodi ligamentorum, nudatur locus, inspicit medicus, et secandum illum sinum armatus atque intentus inquirit. Scrutatur oculis, digitisque contrectat; tentat denique modis mnibus: invenit firmissimam cicatricen1.. Iam illa laetitia et laus atque gratiarum actio misericordi et omnipotenti Deo, quae fusa est ore omnium lacrymantibus gaudiis, non est committenda meis verbis: cogitetur potis, quam dcatur.

\ 3. En Cartago mismo, Inocencia, mujer muy piadosa y d i s t i n g u i d a d a m a de la c i u d a d , tena en el p e c h o u n cncer, e n f e r m e d a d , s e g n l a ciencia m d i c a , i n c u r a b l e . S u e l e c o r t a r s e y s e p a r a r s e del c u e r p o el m i e m b r o a f e c t a d o , o, con el fin de a l a r g a r u n p o q u i t o m s la v i d a de ese h o m b r e , q u e m s t a r d e o m s t e m p r a n o h a de m o r i r , segn o p i n i n de H i p c r a tes, d e b e o m i t i r s e t o d a c u r a . U n m d i c o s a b i o y m u y f a m i l i a r en a q u e l l a casa le h a b a d i c h o esto, y la d a m a se e n c o m e n d a s o l o D i o s o r a n d o . P r x i m a ya la P a s c u a , fu a d v e r t i d a en s u e o s q u e la p r i m e r a m u j e r q u e t o p a s e en la p a r t e q u e m i r a al b a p t i s t e r i o [ 1 6 ] le hiciese la seal de la cruz s o b r e el m i e m b r o d o l o r i d o . H z o l o , y al i n s t a n t e r e c o b r la s a l u d . El m d i c o q u e le h a b a a c o n s e j a d o n o a p l i c a r n i n g n r e m e d i o si q u e r a vivir u n p o c o m s , a u s c u l t n d o l a d e s p u s y v i n d o l a s a n s i m a , le p r e g u n t a b a con i n s i s t e n c i a q u h a b a a p l i c a d o . D e s e a b a , c o m o p u e d e verse, c o n o c e r el r e m e d i o q u e H i p c r a t e s m i s m o h a b a d e s c o n o c i d o . E l l a le c o n t lo s u c e d i d o , y l lo oy con u n a voz y u n r o s t r o d e s p e c t i v o s ; t a n t o , q u e la m u j e r t e m a que profiriera p a l a b r a s injuriosas contra Cristo. Cuentan que el m d i c o r e s p o n d i con r e l i g i o s a e d u c a c i n : P e n s a b a q u e me i b a s a d e c i r a l g o m a r a v i l l o s o ! Y ella, y a m o l e s t a , rep u s o : Q u m a r a v i l l a es q u e Cristo h a y a c u r a d o u n c n c e r , El, q u e resucit a u n m u e r t o de c u a t r o d a s ? E n o y e n d o q u e o yo esto, sin p o d e r c o n s e n t i r q u e p e r m a n e c i e r a o c u l t o u n m i l a g r o t a n n o t a b l e o b r a d o en a q u e l l a ciud a d y en p r o de u n a p e r s o n a d i s t i n g u i d a , p e n s en e c h a r l a una buena reprimenda y hasta en reirla. Ella me respondi 3. In eadem Carthagine Innocentia, religiosissima femina, de primariis ipsiu3 civitatis, in mamilla cancrum habebat: rem, sicut medici dicunt, nullis medicamentis sanabilem. Aut ergo praecidi solet, et a corpore separan membrum ubi nascitur; aut, ut aliquanto homo diutius vivat, tamen inde morte quamlibet tardius adfutura, secundum Hippocratis, ut ferunt, sententiam 18 omnis est omittenda curatio. Hoc illa a perito medico et suae domui familiarissimo acceperat, et ad solum Deum se orando converterat. Admonetur in somnis appropinquante Pascha, ut in parte feminarum observanti ad baptisterium, quaecumque illi baptzala primitas occurrisset, signaret ei locum signo Christi: fecit, et confestim sanitas consecuta est. Medicus sane qui ei dixerat, ut nihil curationis adhiberet, si paulo diutius vellet vivere, cum inspexisset eam postea, et sanissimam comperisset, quam prius habere illud malum tali inspectione cognoverat, quaesivit ab ea vehementcr quid adhibuisset: cupiens, quantum intelligi datur, nosse medicamentum, quo Hippocratis definitio vinceretur. Cumque ab ea quid factum esset audisset, voce velut contemnentis et vultu, ita ut illa metueret ne aliquod contumeliosum verbum proferret in Christum, religiosa urbaiiitate respondisse fertur: Putabam, inquit, magnum aliquid te mihi fuisse dicturam. Atque illa iam exhorrescente, mox addidit: Quid grande fecit Christus sanare cancrum, qui quatriduanum mortuum suscitavit? " Hoc ego cum audissem, et vehementer stomacharer, in illa civi18

dfijinrism. sect.6 aph.38,


- .,-.<-... :
;

> l o . t i .

;,,,

1 648

LA CIUDAD DE DIOS

X X I I , 8, 5 /

\
X X H , 8, 6 EL CIELO, FIN DK LA CIUDAD DE DIOS 1649

q u e n o lo h a b a c a l l a d o . E n t o n c e s yo p r e g u n t a u n a s m a t r o n a s m u y a m i g a s s u y a s , q u e q u i z e s t a b a n e n t o n c e s con ella, si s a b a n este c a s o . M e c o n t e s t a r o n q u e lo d e s c o n o c a n en abs o l u t o . M i r a c m o lo p u b l i c a s e r e p l i q u , q u e ni t u s a m i g a s n t i m a s se h a n e n t e r a d o ! Y l u e g o hice q u e lo c o n t a r a , p u e s m e h a b a referido el caso con m u c h a b r e v e d a d , y q u e lo h i c i e r a con p e l o s y s e a l e s y en el o r d e n en q u e h a b a suced i d o . L a s d a m a s , al o r l o , se m a r a v i l l a r o n g r a n d e m e n t e y glorificaron a D i o s . 4 . Q u i n conoce el caso a c a e c i d o en la m i s m a c i u d a d a u n m d i c o q u e p a d e c a p o d a g r a ? Y a h a b a d a d o su n o m b r e p a r a el b a u t i s m o . Y la n o c h e q u e p r e c e d i a su b a u t i s m o vio en s u e o s a u n o s m u c h a c h o s n e g r o s y de g r a n d e s c r i n e s [ 1 7 ] , q u e l t u v o p o r d e m o n i o s , y q u e i e p r o h i b i e r o n b a u t i z a r s e ese a o . El n o les obedeca, y ellos, p i s n d o l e los pies, le hacan padecer dolores ms agudos que nunca. El, no obstante, se b a u t i z , a d e s p e c h o de ellos, y en el a c t o del b a u t i s m o q u e d l i b r e n o s l o de sus e x t r a o r d i n a r i o s d o l o r e s , sino t a m b i n de la p o d a g r a , sin q u e en a d e l a n t e se h a y a r e s e n t i d o , a p e s a r de q u e h a v i v i d o l a r g o s a o s . N o s o t r o s lo h e m o s con o c i d o , y con n o s o t r o s u n r e d u c i d o n m e r o de h e r m a n o s , a q u i e n e s h a p o d i d o l l e g a r el r u m o r . 5. U n a n t i g u o a c t o r escnico de C u r u b e [ 1 8 ] , con el b a u t i s m o fu c u r a d o de u n a p a r l i s i s y de u n a h e r n i a . Y sali de la fuente de la r e g e n e r a c i n l i b r e de a m b a s m o l e s t i a s , c o m o si n o h u b i e r a t e n i d o n i n g n m a l en el c u e r p o . Q u i n conoce este m i l a g r o fuera de C u r u b e y de r a r s i m o s o t r o s q u e tate atque in illa persona, non utique obscura, factum tam ingens, miraculum sic latere, hinc eam et admonendam et pene obiurgandam putav!. Quae cum mihi respondisset non se inde tacuisse, quaesivi ab eis, quas forte tune matronas amicissimas secum habebat, utrum hoc antea scissent. Responderunt se omnino nescisse. Ecce, inquam, quomodo non taces, ut nec istae audiant, quae tibi tanta familiaritate iunguntur. Et quia breviter ab ea quaesiveram, feci ut illis audientibus multumque mirantibus et glorificantibus Deum, totum ex ordine, quemadmodum gestum fuerit, indicaret. 4. Medicum quemdam podagrum in eadem urbe, qui cum dedisset nomen ad Baptismum, et pridie quam baptizaretur, in somnis a pueris nigris cirratis, quos intelligebat daemones, baptizari eodem anno prohibitus fuisset, eisque non obtemperans, etiam conculcantibus pedes eius in dolorem acerrimum, qualem nunquam expertus est, isset, magisque eos vincens lavacro regenerationis, ut voverat, ablu non distulisset, in Baptismate ipso non solum dolore, quo ultra solitum cruciabatur, veium etiam podagra caruisse, nec amplius, cum diu postea vixisset, pedes doluisse quis novit? Nos tamen novimus, et paucissimi fratres ad quos id potuit pervenire. 5. Ex mimo qudam Crubitanus, non solum a paralysi, verum etiam ab nformi pondere genitalium, cum baptizaretur, salvus effectus est; et liberatus utraque molestia, tanquam mal nihil habuisset in corpore, de fonte regenerationis ascendit. Quis hoc praeter Curubim noyit, et praeter rarissimos aliquos qui hoc ubicumque audire potuerunt? Nos aatea cum

lo h a y a n p o d i d o o r ? Nos, al t e n e r n o t i c i a del caso, h i c i m o s v e n i r a C a r t a g o a ese h o m b r e p o r o r d e n del s a n t o o b i s p o A u r e lio, a p e s a r de que los informes n o s los h a b a n d a d o p e r s o n a s de cuya fidelidad no p o d a m o s d u d a r . 6. H a y en n u e s t r a v e c i n d a d u n v a r n de f a m i l i a t r i b u n i cia, l l a m a d o H e s p e r i o . P o s e e en el t r m i n o de F u s a l a u n a q u i n t a , conocida con el n o m b r e de Z u b e d i . H a b i e n d o visto q u e en su casa los espritus m a l i g n o s a t o r m e n t a b a n a s u s siervos y a sus a n i m a l e s , rog a n u e s t r o s s a c e r d o t e s , en a u s e n c i a m a , q u e se d i r i g i e r a all a l g u n o de e l l o s p a r a a h u y e n t a r l o s con sus o r a c i o n e s . F u u n o , ofreci all el sacrificio del c u e r p o de Cristo con las m s fervientes o r a c i o n e s p a r a q u e cesara la v e j a c i n . Y al instante ces p o r l a m i s e r i c o r d i a de D i o s . H e s p e r i o h a b a recibido de u n a m i g o s u y o u n p o c o de tier r a s a n t a t r a d a de J e r u s a l n , d o n d e Cristo fu s e p u l t a d o y resucit al tercer da. L a h a b a s u s p e n d i d o en su c u a r t o p a r a p o n e r s e a salvo de las i n c u r s i o n e s d e m o n a c a s . C u a n d o su casa fu purificada, p r e g u n t q u h a r a de a q u e l l a t i e r r a , q u e n o q u e r a , p o r reverencia, g u a r d a r m s en su c u a r t o . S u c e d i al a z a r q u e u n b u e n da mi colega M a x i m i n o , e n t o n c e s o b i s p o d la iglesia de Siniti [ 1 9 ] , y y o nos h a l l b a m o s en l a s c e r c a n a s . H e s p e r i o nos rog que f u r a m o s a v i s i t a r l e , y f u i m o s . N o s cont lo sucedido y nos pidi e n t e r r a r esa t i e r r a en u n l u g a r en q u e los cristianos se r e u n i e r a n p a r a t e n e r o r a c i n y c e l e b r a r los m i s t e r i o s de Dios. N o s o t r o s c o n s e n t i m o s en e l l o , y as se h i z o . H a b a all u n joven c a m p e s i n o p a r a l t i c o . O d o esto, p i d i a sus p a d r e s que le l l e v a r a n sin d i l a c i n a a q u e l l u g a r s a n t o . U n a vez all, or, y al m o m e n t o se a l e j de a l l p o r sus p r o p i o s pies-, perfectamente c u r a d o . hoc comperissemus, iubente sancto episcopo Aurelio, etiam ut veniret Carthaginem fecimus: quamvis a talibus prius audierimus, de quorum fide dubitare non possemus. 6". Vir tribunitius Hesperius apud nos est; habet in territorio Fussalensi fundum Zubedi appellatum: ubi cum afflictione animalium et servorum suorum domum suam spirituum malignorum vim noxiam perpeti comperisset, rogavit nostros, me absent, presbyteros, ut aliquis eorum illo pergeret, cuius orationibus cederent. Perrexit unus, obtulit ibi sacrificium corpors Christi, orans quantum potuit, ut cessaret illa vexatio: Deo protinus miserante cessavit. Acceperat autem ab amico suo terram sanctam de Ierosolymis allatam, ubi sepultus Christus die tertio resurrexit; eamque suspenderat in cubiculo suo, ne quid mali etiam ipse pateretur. At ubi domus eius ab illa infestatione purgata est, quid de illa trra fieret, cogitabat; quam diutius in cubiculo suo reverentiae causa habere nolebat. Forte accidit, ut ego et collega tune meus episcopus Sinitensis ecclesiae Maximinus, in prximo essemus: ut veniremus rogavit, et venimus. Cumque nobis omnia retulisset, etiam hoc petivit, ut infoderetur alicubi, atque ibi orationum locus fieret, ubi etiam possent Christiani ad celebranda quae Dei sunt congregari. Non restitimus: factum est. Erat ibi iuvenis paralyticus rusticanus: hoc audito petivit a parentibus suis, ut illum ad eum locum sanctum non cunctanter afferrent. Quo cum fuisset allatus, oravit, atque inde continuo pedibus suis salvus abscessit.

/
'<">(> A CIUDAD DE DIOS XXU, 8, f X X I I , 8, 1 0 EL CIELO, FIN DE LA CIUDAD DE DIOS 1651

7. V i c t o r i a n a [ 2 0 ] es el n o m b r e de u n a q u i n t a q u e dista m e n o s de t r e i n t a m i l l a s de H i p o n a la R e a l . A l l h a y u n a mem o r i a de los m r t i r e s de M i l n P r o t a s i o y G e r v a s i o . A e l l a se p e r s o n u n a d o l e s c e n t e q u e , e s t a n d o a m e d i o d a y en p l e n o v e r a n o b a a n d o su c a b a l l o en el r o , fu p o s e d o p o r u n dem o n i o . E s t a b a a l l t e n d i d o , p r x i m o a la m u e r t e o m u y sem e j a n t e a u n m u e r t o . L a s e o r a del l u g a r , al c a e r d e la t a r d e , e n t r , c o m o de c o s t u m b r e , con sus c r i a d a s y a l g u n a s r e l i g i o s a s a c a n t a r los h i m n o s v e s p e r t i n o s y a h a c e r sus o r a c i o n e s . Enton a n los h i m n o s y sigue el c a n t o . E l d e m o n i o , c o m o h e r i d o p o r esa voz y n o p u d i e n d o o n o a t r e v i n d o s e a m o v e r el a l t a r , lo asa con u n a c o n m o c i n t e r r i b l e , c o m o si e s t u v i e r a a t a d o o clav a d o a l. L u e g o , r o g a n d o con g r a n d e s l a m e n t o s q u e le p e r d o n a s e n , confesaba d n d e , c u n d o y c m o h a b a e n t r a d o en el a d o l e s c e n t e . P o r fin, p r o m e t i e n d o q u e s a l d r a de a l l , n o m b r a b a c a d a u n o de los m i e m b r o s y a m e n a z a b a q u e al s a l i r los cor- t a r a . Y e n t r e esas p a l a b r a s s a l i del j o v e n . M a s u n ojo del d e s d i c h a d o p e n d a de la m e j i l l a , p r e s o p o r u n a tenue, v e n a , c o m o de su raz i n t e r i o r , y la p u p i l a a n t e s "negra se t o r n t o d a b l a n c a . A l v e r esto los c i r c u n s t a n t e s (pues h a b a n a c u d i d o otro3 al o r l a s voces y se h a b a n p o s t r a d o t a m b i n en o r a c i n p o r el),^ a u n q u e gozosos p o r v e r al j o v e n en su s a n o juicio, se d o l a n p o r la p r d i d a del ojo y se decan q u e e r a p r e c i s o b u s c a r al m d i c o . E n esto, el m a r i d o de su h e r m a n a , q u e lo h a b a l l e v a d o a l l , d i j o : P o d e r o s o es D i o s , q u e a h u y e n t al d e m o n i o p o r l a s o r a c i o n e s de los s a n t o s , p a r a d e v o l v e r l e la vista [ 2 1 ] . L u e g o c o l o c c o m o p u d o el ojo en su sitio y lo a t con el pa u e l o [ 2 2 ] . A s lo m a n t u v o d u r a n t e siete d a s . Al c a b o de 7. . Victoriana dicitur villa, ab Hippone-Regio minus triginta millibus abest. Memoria martyrum ibi est Mediolanensium Protasii et Gervasii. Portatns est eo qudam adolescens, qui cura die medio tempore aestatis equum ablueret in fluminis gurgite, daemonem incurrit Ibi cum iaceret vel morti proximus, vel similmus mortuo, ad vespertinos illuc hymnos et orationes cum ancillis suis et quibusdam sanctimonialibus ex more domina possessionis intravit; atque hymnos cantare coeperunt Qua voce ille quasi percussus, excussus est: et cum terribili fremitu altare apprehensum mover non audens sive non valens, tanquam eo fuer.it alligatus, aut affixus, tenebat: et cum grandi eiulatu parci sibi rogans, eonfitebatur ubi adolescentem, et quando, et quomodo invaserit. Postremo se exiturum esse denuntians, membra eius singula nominaba!, quae se amputaturum exiens . minabatur: atque nter haec verba discessit ab nomine. Sed oculus eius in maxillam fusus, tenui vnula ab interiore quasi radice pendebat, totumque eius mdium, quod nigellum fuerat, albicaverat. Quo viso qui aderant (concurrerant autem etiam alii vocibus eius acciti, et se omnes in orationem pro illo straverant), quamvis eum sana mente stare gauderent, rursus tamen propter oculum eius contristati, medicum quaerendum esse dicebant. Ibi maritus sororis eius, qui eum illo detulerat, Potens est, inquit, Deus, sanctorum orationibus, qui fugavit daemonem, lumen reddere. Tune, sicut potuit, oculum lapsum atque pendentem, loco suo revocarum ligavit orario: nec nisi post septem dies putavit esse solvenduro.

e l l o s lo h a l l p e r f e c t a m e n t e c u r a d o . E n el m i s m o l u g a r fueron c u r a d o s o t r o s , c u y a e n u m e r a c i n sera l a r g a . 8. Y o conozco u n a s e o r i t a de H i p o n a q u e , h a b i n d o s e f r o t a d o con el aceite en q u e el s a c e r d o t e q u e o r a b a p o r ella h a b a m e z c l a d o sus l g r i m a s , fu al i n s t a n t e l i b r a d a del d i a b l o . S, a d e m s , q u e lo m i s m o a c a e c i a u n m u c h a c h o l a p r i m e r a vez q u e u n o b i s p o , sin h a b e r l o visto, o r p o r l . 9 . H a b a en H i p o n a u n viejo l l a m a d o F l o r e n c i o , h o m b r e p o b r e y p i a d o s o , q u e viva de su oficio de s a s t r e . P e r d i el vestido q u e le c u b r a y, n o t e n i e n d o con q u c o m p r a r s e o t r o , c o r r i a o r a r a la t u m b a de los V e i n t e M r t i r e s , m u y c l e b r e e n t r e n o s o t r o s [ 2 3 ] , y les p i d i o u e lo vistiesen. L e o y e r o n u n o s m o z o s b u r l o n e s q u e e s t a b a n a l l p o r c a s u a l i d a d , y al retir a r s e le s e g u a n r i n d o s e de l, c o m o si h u b i e r a p e d i d o a los m r t i r e s c i n c u e n t a folies [ 2 4 ] p a r a c o m p r a r u n t r a j e . P e r o l, c o n t i n u a n d o su c a m i n o , vio u n erran pez q u e se revolva s o b r e la r i b e r a . L o pesc con la a y u d a de los m o z a l b e t e s y lo v e n d i p o r t r e s c i e n t o s folies a u n c o c i n e r o p o r n o m b r e Catoso, b u e n c r i s t i a n o , c o n t n d o l e lo q u e h a b a p a s a d o . Se disp o n a a c o m p r a r con ese d i n e r o l a n a p a r a q u e su e s p o s a l e h i c i e r a , c o m o p u d i e r a , a l g o con q u e vestirse. M a s el c o c i n e r o , al a b r i r el pez, h a l l en su i n t e r i o r u n a n i l l o de o r o y, m o v i d o a c o m p a s i n v con p i a d o s o t e m o r , lo devolvi al h o m b r e , dic i n d o l e : M i r a c m o te h a n vestido los V e i n t e M r t i r e s ! 10. L l e v a n d o el o b i s p o P r e v e c t o , j u n t o a los b a o s de Tibilis [ 2 5 ] , l a s r e l i q u i a s del g l o r i o s s i m o m r t i r S a n E s t e b a n , s a l i a su e n c u e n t r o y le a c o m p a u n e r a n c o n c u r s o de gente. U n a m u j e r ciega de los a l r e d e d o r e s p i d i q u e l a l l e v a r a n al Quod cum fecisset, sanissimum invenir. Sanati sunt illie et alii. de quibus dicere longum est. 8. Hipponensem quamdam virginem scio, cun se oleo perunxisset, cui pro illa orans presbyter instillaverat lacrymas suas, mox a daemonio fuisse sanatam. Scio eti*mi episcopum semel pro adolescente, quem non vidit, orasse, illumque illico daemone caruisse. 9. Erat qudam senex Floientius Hipponensis noster, homo religiosus et pauper; sartoris se arte pascebat, casulam perdiderat, et unde r.ibi emeret non habebat: ad Viginti Martyres, quorum memoria apud nos esl celebrrima, clara voce, ut vestiretur, oravit. Audierunt eum adolescentes, qui forte aderant, irrisores; eumque discedentem exagitantes prosequebantur; quasi a Martyribus quinquageno* folies, unde vestimentum emerel, petivisset. At ille tacitus ambulans, eiectum grandem piscem palpitantem vidit in littore, eumque illis faventibus atque adiuvantibus apprehendit, et cuidam coquo Catoso nomine, bene cliristiano, ad coquinam conditariam, indicans quid gestuiu sit, trecentis follibus vendidit, laiiam comparare inde disponens, ut uxor eius quomodo posset, ei quo indueretur, effi ceret. Sed coquus coneidens piscem, annulum aureum in ventrculo eius invenit, moxque mi?eratione flexus, et religione perterritus, homini eum reddidit, dicens, Ecce ouomodo- Viginti Martyres te vestierunt. 10. Ad Aquas Tibilitanas episcopo affernte Praeiecto reliquias martyris gloriosissimi Stephani, ad eius memoriam veniebat magnae multitudinis eoncursus et oceursus. Ibi eaeca mulier. ut ad episcopum portantem

1652

U CIUDAD DE DIOS

XXII, 8 , 1 3
X X I I , 8, 1 6 EL CIELO, FIN DE LA CIUDAD DE DIOS 1653

o b i s p o q u e t r a a las r e l i q u i a s . D i o u n a s flores q u e l l e v a b a . Las r e c i b i , las a c e r c a los ojos, y al i n s t a n t e r e c o b r la vista y, con a d m i r a c i n de los p r e s e n t e s , a n t e c e d a a la p r o c e s i n salt a n d o de gozo. T o m l u e g o el c a m i n o y n o b u s c m s al lazarillo. 1 1 . L u c i l o , o b i s p o de Siniti, villa c e r c a n a a H i p o n a , llevaba en p r o c e s i n l a s r e l i q u i a s del m i s m o m r t i r , a c o m p a a d o del p u e b l o en m a s a . U n a fstula q u e le h a c a sufrir m u c h o y ya de t i e m p o a t r s y que a g u a r d a b a la m a n o de u n m d i c o famil i a r s u y o , q u e la h a b a d e sajar, fu c u r a d a al i n s t a n t e al cont a c t o de la s a g r a d a r e l i q u i a . E n a d e l a n t e n o volvi a b r o t a r en su c u e r p o . 12. E u c a r i o , s a c e r d o t e n a t u r a l de E s p a a , q u e h a b i t a en C a l a m a , p a d e c a d e s d e a n t i g u o el mal de p i e d r a . Y fu c u r a d o p o r la relicfuia del m i s m o m r t i r , l l e v a d a a l l p o r su o b i s p o P o s i d i o [ 2 6 ] . El m i s m o s a c e r d o t e , otra vez p r e s a de u n a enferm e d a d q u e le dej t a n a b a t i d o q u e ya le h a b a n a t a d o los p u l g a r e s , resucit con la g r a c i a del d i c h o m r t i r . L l e v a r o n la tnica del s a c e r d o t e p a r a t o c a r la r e l i q u i a , la p u s i e r o n s o b r e el c u e r p o del y a c e n t e y al i n s t a n t e volvi a la v i d a . 1 3 . H a b a a l l u n h o m b r e l l a m a d o M a r c i a l , el m s disting u i d o en su o r d e n , ya e n t r a d o en a o s y m u y e n e m i g o de la r e l i g i n c r i s t i a n a . V e r d a d es q u e tena u n a h i j a c r i s t i a n a y su y e r n o h a b a sido b a u t i z a d o el m i s m o a o . Estos, v i n d o l o post r a d o en su l e c h o e n f e r m o , le r o g a r o n con a b u n d a n t e s l g r i m a s q u e se h i c i e r a c r i s t i a n o . El lo rechaz de p l a n o y los a p a r t de su l a d o con t r b i d a i n d i g n a c i n . A su y e r n o se le o c u r r i ir a la m e m o r i a de S a n E s t e b a n y o r a r a l l con t o d a s sus fuerzas duceretur, oravit: flores quos ferebat dedit; recepit, oculis admovit, protinus vidit. Stupentibus qui aderant, praeibat exsultans, viam carpens, et viae ducem ulterius non requirens. 11. Memorad memoriam martyris, quae posita est in castello Sinitensi, quod Hipponensi coloniae vicimim est, eiusdem loci Lucillus episcopus, populo praecedente atque sequente portabat. Fstula, cuius molestia iam diu laboraverat, et familiarissimi sui medici, qui eam secaret, opperiebatur manus, illius piae sarcinae vectatione repente sanata est: nam deinceps eam in suo corpore non invenit. 12. Eucharius est presbyter ex Hispania, Calamae habitat, veteri morbo calculi laborabat; per memoriam supradicti martyris, quam Possidius llo advexit episcopus, salvus factus est. dem ipse postea morbo alio praevalescente, mortuus sic iacebat, ut ei- iam pollices ligarentur: opitulatione memorad martyris, cum de memoria eius reportata fuisset et super acentis corpus missa ipsius presbyteri tnica, suscitatus est. 13. Fuit ibi vir in ordine suo primarius, nomine Martialis, aevo iam gravis, et multum a religione abhorrens christiana. Habebat sane fidelem filiam, et generum eodem anno baptizatum. Qui cum eum aegrotantem multis et magnis lacrymis rogarent, ut christianus fieret, prorsus abnuit, eosque a se trbida indignatione submovit. Visum est genero eius, ut iret ad memoriam sancti Stephani, et illic pro eo quantum posset oraret, ut Deus illi daret mentem bonam, qua oredere non differret in Christum. Fecit

p a r a q u e D i o s l e c o n c e d i e r a l a g r a c i a de l a c o n v e r s i n y n o difiriera creer en C r i s t o . O r en i n m e n s a s l g r i m a s y con u n afecto de p i e d a d s i n c e r a m e n t e a r d i e n t e . D e s p u s , a l m a r c h a r , t o m u n a s flores del a l t a r q u e le ofrecieron y, c o m o e r a va de n o c h e , se l a s p u s o s o b r e l a c a b e z a al e n f e r m o . E l se fu a dorm i r . Y hete a q u q u e a n t e s del a m a n e c e r c l a m a q u e v a y a n cor r i e n d o a l l a m a r al o b i s p o , q u e q u i z e s t a b a a l a s a z n c o n m i g o e n H i p o n a . Se le contest q u e e s t a b a a u s e n t e , y p i d i q u e vinier a n los s a c e r d o t e s . V i n i e r o n , dijo q u e crea, y e n t r e la a d m i r a cin y el gozo de t o d o s fu b a u t i z a d o . Su f e r v o r fu t a l , q u e en su v i d a n o c a y n u n c a de su b o c a esta p l e g a r i a : C r i s t o , r e c i b e mi e s p r i t u , sin s a b e r q u e stas fueron l a s l t i m a s p a l a b r a s del b i e n a v e n t u r a d o S a n E s t e b a n c u a n d o fu l a p i d a d o p o r l o s j u d o s . Y stas f u e r o n t a m b i n sus l t i m a s p a l a b r a s , p u e s no m u c h o despus m u r i . 14. E n el m i s m o l u g a r fueron c u r a d o s p o r el m i s m o m r tir d o s gotosos, u n o c i u d a d a n o y o t r o e x t r a n j e r o . El c i u d a d a n o s a n del t o d o y el e x t r a n j e r o t u v o u n a r e v e l a c i n q u e le m o s t r el r e m e d i o q u e d e b a a p l i c a r c u a n d o sintiese el d o l o r . A p l i c a b a ese r e m e d i o , y el d o l o r se c a l m a b a al i n s t a n t e . 1 5 . A u d u r o es el n o m b r e de u n p r e d i o en el q u e h a y u n a iglesia y en e l l a u n a m e m o r i a al m r t i r S a n E s t e b a n . U n d a unos bueyes desmandados, que llevaban un carro, a t r e p e l l a r o n c o n la r u e d a a u n n i o p e q u e i t o q u e j u g a b a en l a e r a y le m a t a r o n . S u m a d r e , t o m n d o l o en b r a z o s , lo c o l o c en l a m i s m a m e m o r i a , y el chico n o slo r e c o b r l a v i d a , s i n o q u e a p a r e c i completamente ileso. 16. D e u n a religiosa q u e viva en u n a h e r e d a d v e c i n a q u e se l l a m a C a s p a l i a n a , e s t a n d o g r a v e m e n t e e n f e r m a v d e s a h u c i a d a hoc ingend gemitu et fletu, et sinceriter ardente pietatis affectu: deinde abscedens, aliquid de altari florum, quod occurrit tulit; eique, cum iam nox esset, ad caput posuit; tuin dormitum est. Et ecce ante, diluculum elamat, ut ad episcopum curreretur, qui mecum forte tune erat apud Hipponem. Cum ergo audisset eum absentem, venire presbyteros postulavit. Venerunt, credere se dixit, admirantibus atque gaudentibus mnibus, baptizatus est. Hoc, quamdiu vixit, in ore habebat: Christe, accipe spirirnm meum: cum haec verba beatissimi Stephani, quando lapidatus est a ludaeis, ultima fuisse 20 nesciret; quae huic quoque ultima fuerunt: nam non multo post etiam ipse defunctus est. 14. Sanati sunt illic per eumdem martyrem etiam podagri do, unus civis, peregrinus unus; sed civis omni modo: peregrinus autem per revelationem quid adhiberet quando doleret, audivit; et cum hoc fecerit, dolor continuo conquiescit. 15. Audurus nomen est fund, ubi ecclesia est, et in ea memoria Stephani martyris. Puerum quemdam parvulum, cum in rea luderet, exorbitantes boves qui vehiculnm trahebant, rota obtriverun1- et confestim palpitavit expirans. Hunc mater arreptum ad eamdem meTioriam posuit; et non solum revixit, verum etiam illaesus apparuit. 16. Sanctimonialis quaedam in vicina possessione, quae Caspaliana di-' Aot. 7,58.

1054

LA CIUDAD DE DIOS

X X I I , 8, 2 0 X X I I , 8, 2 1 K,I, CIELO, FIN DF, LA CIUDAD DB DIOS

1655

de los mdicos, fu llevado su vestido a la misma memoria. La religiosa muri antes de llegar el vestido tocado. No obstante. sus padres cubrieron el cadver con ese vestido, y recobr el espritu, y ciued curada. 17. En Hipona, un tal Baso, sirio de nacin, oraba en la memoria del mismo mrtir por una hija suya enferma de peligro. Haba llevado con l el vestido de la chica. De pronto llegaron corriendo de casa los criados con la nueva de que haba muerto. Pero, como l estaba en oracin, sus amigos los detuvieron y les prohibieron anuncirselo, por miedo a que llorara por las calles. Regres a casa, y, cuando no se oa en ella ms que lamentos, puso sobre su hija el vestido que llevaba, y sta torn a la vida. 18. Anu mismo, entre nosotros, muri el hijo de un cobrador, de Ireneo. Mientras se preparaban va con gemidos v lgrimas los funerales, uno de los amigos del padre sugiri la idea de unp:ir el cuerpo del hijo con el aceite del mismo mrtir. Se hizo, v el nio resucit. 19. El antiguo tribuno Eleusino coloc a un hijo suyo, muerto de enfermedad, sobre la memoria del mrtir sita en un arrabal en que l viva. Despus de haber orado y vertido muchas lgrimas por l. lo levant vivo. 20. Ou har? La promesa de dar fin a esta obra me ur<?e y no me permite citar aqu todos los milagros que conozco. No dudo eme muchos de los nuestros, cuando lean esto, se quejarn de me he pasado por alto muchos milagros que conocen como yo. Desde ahora les pido que me excusen y que consideren que eitur, cun aeeritudine laborare!, ac desperaretur, ad eamdem memoriam tnica eius allata est: quae antequam revocaretur, illa defuncta est Hac tamen tnica operuerunt cadver eius parentes, et recepto spiritu salva facta est. 17. Apnd Hipponem Bassus quidam Syrus ad memoriam eiusdem martyris orabat pro aegrotante et periclitante filia, eoque secum vest'em eius attulerat: cum ecce pueri de domo cucurrerunt, qui ei rnortuam nuntiarent. Sed cum, orante illo, ab amicis eius exciperentur, prohibuerunt eos illi dicere. ne per publicum plangeret. Oui cum domum redisset iam suorum eiulatibns personantem, et vestem filiae quam ferebat, super eam proiecisset, reddita est vitae. 18. Rursus ibidem apud nos lrenaei, cuiusdam collectarii filius, aeeritudine exstincttis est. Cumque corpus iaceret exanime, atque a lugentibus et lamentantibus exsequiae pararentur, amicorum eius quidam nter alioi'ora consolantium verba suagessit, ut eiusdem martyris oleo corpus perungeretur. Factum est, et revixit. 19. Itemque apud nos vir tribunitius Eleusinus super memoriam Martyris, quae ir' suburbano eius est, aegritudine exanimatum posuit infantulum flinm: ' post orationem, quam cum multis lacrymis ibi fudit, viventem levavit. 20. Quid faciam? Urget hutus operis implendi promissio, ut non hic possim omnia commemorare quae scio: et procul dubio plerique nostrorum, cum haec legent, dolebunt me tam multa praetermisisse. quae utiqup

requieren una obra larga, y yo en sta me veo constreido a silenciarlos. Si quisiera referir solamente, por omitir otros, los milagros de curaciones obradas por el glorioso mrtir San Esteban en Calama y aqu en Hipona, llenara muchos volmenes. Y todava no sera capaz de recogerlos todos, sino solamente aquellos de los que se. han escrito sus relaciones para leerlas al pueblo. Tom esta decisin al ver que tambin en nuestros das son corrientes milagros semejantes a los antiguos y que no deben pasar inadvertidos. No hace an dos aos que las reliquias de ese mrtir estn en Hipona la Real [ 2 7 ] . Y si bien de muchos de los milagros all realizados no se ha hecho relacin, se cuentan ya casi setenta cuando yo escrib esto. En Calama, donde las reliquias estn desde mucho antes y donde las relaciones son ms frecuentes, el nmero asciende incomparablemente. 21. Sabemos adems que en Uzala, colonia vecina a Utica, se han obrado muchas maravillas por intercesin de este mrtir. Su obispo Evodio llev all sus reliquias mucho antes de traerlas a Hipona. Mas en ese pas no existe, o mejor no exista, porque quiz ahora ya existe la costumbre de escribir las relaciones. No hace mucho, estando yo all, a una dama bien acomodada, Petronia, milagrosamente curada en otro tiempo de una enfermedad grave que haba agotado todos los recursos de loa mdicos, la exhortamos, con el visto bueno del obispo del lugar, a hacer una relacin para poder leerla al pueblo. Y obedeci obedientsimamente [ 2 8 ] . En la relacin puso un dato que no puedo silenciar aqu, aunque me fuerza a acelerar el paso mecum soiunt. Quos iam nunc, ut ignoscant, rogo; et cogitent quam prolixi laboris sit facer, quod me hic non facer susoepti operis necessitas cogit. Si enim miracula sanitatum, ut alia taceam, ea tantummodo velim scribere, quae per huno martyrem, id est, gloriosissimum Stephanum, facta sunt in colonia Calamensi, et in nostra, plurimi conficiendi sunt libri; nec tamen omnia colligi poterunt, sed tantum de quibus libelli dati sunt, qui recitarentur in populis. Id namque fieri voluimus, cum videremus antiquis similia divinarum signa virtulura eliam nosiris temporihus frequentari; et ea non deber multorum notitiae deperire. Nondum esi autem biennium, ex quo apud Hipponem Regium coepit esse ista memoria, et multis, quod nobis certissimum est, non datis libellis, de iis quae mirabiliter facta sunt, illi ipsi qui dati sunt ad septuagmta ferme numerum pervenerant, quando ista conscripsi. Calamae vero, ubi et ipsa memoria prius esse coepit, et crebrius dantur, incomparabili multitudine superant. 21. Uzali etiam, quae colonia Uticae vicina est, multa praeclara per eumdem Martyrem facta cognovimus: cuius ibi memoria longe prius quam apud nos, ab episcopo Evodio constitua est. Sed libellorum dandoruin ibi consuetudo non est. vel potis non fuit: nam fortasse nunc esse iam coepit. Cum enim nuper illie essemus, Petroniam, clarissimam feminam, quae ibi mirabiliter ex magno atque diuturno, in quo medicorum adiutoria cuneta defecerant, languore sanata est, hortati sumus volente supradicto loci episcopo, ut libelum daret, qui recitaretur in populo; et obedientissime paruit. In quo posuit etiam, quod hic reticere non possura,

IU56

LA CIUDAD DE DIOS

xxn, 8,21

X X I I , 8,22

EL CIELO, FIN DE LA CIUDAD DE DIOS

1657

el fin de la o b r a . D e c a q u e u n j u d o la p e r s u a d i a q u e l l e v a r a al d e s c u b i e r t o u n c n g u l o d e p e l o con u n a n i l l o q u e tena b a j o el e n g a s t e u n a p i e d r a h a l l a d a en los rones d e u n b u e y . L a s e o r a c e i d a con ese a p a r e n t e c n g u l o vena a la iglesia del s a n t o m r t i r . P e r o u n d a m a r c h d e C a r t a g o a v i v i r en u n a q u i n t a s i t u a d a al b o r d e del r o B a g r a d a [ 2 9 J , y, a l l e v a n t a r s e p a r a e m p r e n d e r el viaje, vio, e n t r e a d m i r a c i o n e s , el a n i l l o i sus p i e s . T e n t su c i n t u r a p a r a v e r si e s t a b a ceida, y, h a l l n dose b i e n c e i d a , e r e y t q u e el a n i l l o se h a b a r o t o y s a l t a d o . L o e x a m i n , lo e n c o n t r p e r f e c t a m e n t e e n t e r o y t o m este p r o digio c o m o p r e n d a de su f u t u r a c u r a c i n . S o l t su c i n t u r n y lo a r r o j con el a n i l l o a l r o . N o creen este m i l a g r o los q u e n o c r e e n q u e n u e s t r o S e o r J e s u c r i s t o n a c i sin r o m p e r la i n t e g r i d a d v i r g i n a l d e su m a d r e y se p r e s e n t a n t e s u s d i s c p u l o s a p u e r t a s c e r r a d a s . I n f r m e n s e al m e n o s del h e c h o referido, y si lo h a l l a n v e r d a d e r o , c r a n l o . E s u n a d a m a m u y i l u s t r e , de recio a b o l e n g o , c a s a d a con u n h o m b r e d e p r o , y m o r a en C a r t a g o . L a c i u d a d es g r a n d e , y la p e r s o n a , c o n o c i d a , c i r c u n s t a n c i a s q u e n o p e r m i t e n o c u l t a r el h e c h o a los i n q u i s i d o r e s . E l m r t i r , a l m e n o s , p o r c u y a intercesin se o b r este m i l a g r o , crey en el H i j o d e la V i r g e n siemp r e virgen, c r e y en A q u e l q u e se p e r s o n a n t e s u s d i s c p u l o s a p u e r t a s c e r r a d a s . E n u n a p a l a b r a , y a q u e t o d o lo q u e v e n i m o s d i c i e n d o se e n c a m i n a a esto, c r e y en A q u e l q u e s u b i a l cielo con la c a r n e en q u e h a b a r e s u c i t a d o . Y el secreto d e q u e se o b r e n p o r su i n t e r c e s i n t a l e s m a r a v i l l a s es q u e e n t r e g su v i d a p o r la fe. Se r e a l i z a n , p u e s , a n h o y m u c h o s m i l a g r o s , y los realiza el quamvis ad ea quae hoc opus urgent, festinare compellar. A quodam Iudaeo dixit sibi fuisse persuasum, ut annulum capillatio cingulo insereret, quod sub omni veste ad nuda corporis cingeretur: qui annulus haberet sub gemma lapidem in renibus inventum bovis. Hoc alligata quasi remedio ad sancti Martyris limina veniebat. Sed profecta a Carthagne, cum in confinio fluminis Bagradae in sua possessione mansisset, surgens ut iter perageret, ante pedes suos illum iacentem annulum vidit, et capillatiam zonam qua fuerat alligatus, mirata tentavit. Quam cum omnino suis nodis firmissimis, sicut fuerat, comperisset, adstrictam, crepuisse atque exsiluisse annulum suspicata est: qui etiam ipse cum integerrimus fuisset inventus, futurae salutis quodammodo pignus de tanto miraculo se accepisse praesumpsit, atque illud vinculum solvens, simul cum eodem annulo, proiecit in flumen. Non credunt hoc, qui etiam Dominum Iesum per integra virginalia matris enixum, et ad discpulos ostiis clausis ingressum fuisse non credunt: sed hoc certe quaerant, et, si verum invenerint, illa credant. Clarissima femina est, nobiliter nata, nobiliter nupta, Carthagini habitat: ampia civitas, ampia persona rem quaerentes latere non sinit. Martyr certe ipse, quo impetrante illa sanata est, in Filium permanets virginis credidit, in eum qui ostiis clausis ad discpulos ingressus est, credidit: postremo, propter quod omnia ista dicuntur a nobis, in eum qui ascendit in caelum cum carne, in qua resurrexerat, credidit; et ideo per eum tanta fiunt, quia pro ista fide animam posuiL Fiunt ergo etiam

m i s m o D i o s q u e hizo los q u e l e e m o s y p o r l a s p e r s o n a s q u e g u i e r e y c o m o q u i e r e . P e r o estos l t i m o s n o s o n t a n c o n o c i d o s ni su l e c t u r a frecuente g o l p e a c o m o g u i j a l a m e m o r i a p a r a q u e se i m p r i m a n en e l l a . P o r q u e a u n d o n d e se t i e n e la diligencia, q u e h a c o m e n z a d o a t o m a r c u e r p o e n t r e n o s o t r o s , de q u e l a s r e l a c i o n e s h e c h a s p o r l o s a g r a c i a d o s se l e a n al p u e b l o , los p r e sentes las oyen u n a vez, p e r o m u c h o s estn a u s e n t e s . Y l a s pers o n a s q u e l a s oyen, a p e n a s l a s r e t i e n e n en la m e m o r i a u n o s d a s y a p e n a s h a y a l g u n a q u e c u e n t e lo o d o a q u i e n n o asisti a l a lectura. 22. H a sucedido entre nosotros u n milagro no mayor que los referidos, p e r o t a n c o n o c i d o , q u e c r e o q u e n o h a y p e r s o n a a l g u n a en H i p o n a q u e n o lo h a y a visto o q u e n o h a y a o d o h a b l a r de l , y q u e j a m s se b o r r a r de su m e m o r i a . Diez h e r m a n o s (siete v a r o n e s y tres h e m b r a s ) , o r i u n d o s de Cesrea de Capadocia y de condicin no humilde, habiendo sido recientemente m a l d e c i d o s p o r su m a d r e p o r u n a i n j u r i a q u e le h a b a n h e c h o d e s p u s d e la m u e r t e del p a d r e , fueron c a s t i g a d o s con u n a p e n a consistente en u n h o r r i b l e t e m b l o r de m i e m b r o s . N o p u d i e n d o s o p o r t a r l a s m i r a d a s de sus p a i s a n o s , se fueron c a d a u n o p o r su sitio, en v a g a b u n d e o p o r casi t o d o el I m p e r i o r o m a n o . D o s de ellos llegaron a nuestra ciudad, un h e r m a n o y u n a hermana, P a b l o v P a l a d i a , c o n o c i d o s y a en o t r o s m u c h o s l u g a r e s p o r la p u b l i c i d a d de su m i s e r i a . L l e g a r o n u n o s q u i n c e d a s a n t e s d e la P a s c u a . V i s i t a b a n a d i a r i o la iglesia v en ella l a m e m o r i a del g l o r i o s s i m o S a n E s t e b a n , r o g a n d o a D i o s q u e se a p i a d a r a y les devolviese la s a l u d . A l l y d o q u i e r a q u e i b a n se a t r a a n las m i r a d a s del p u e b l o . L o s q u e los h a b a n visto e n o t r a p a r t e y nunc multa miracula, eodem Deo faciente per quos vult. et quemadmodum vult, qui et illa quae legimus fecit: sed ista nec similiter innotescunt, eque, ut non excidant animo, quasi glarea memoriae, crebra lectione tunduntur. Nam et ubi diligentia est, quae nunc apud nos esse coepit, ut libelli eorum qui beneficia percipiunt. recitentur in populo, semel hoc audiunt qui adsunt, pluresque non adsunt, ut nec illi qui adfuerunt, post aliquot dies, quod audierunt, mente retineant, et vix quisquam reperiatur illorum, qui ei quem non adfuisse cognoverit, indicet quod audivit. 22. Unum est apud nos factum, non maius quam illa quae dixi, sed tam clarum atque Ilustre miraculum, ut nullum arbitrer esse Hipponensium, qui hoc non vel viderit, vel didicerit, nullum qui oblivisci ulla ratione potuerit. Oecem quidam fratres (quorum septem sunt mares, tres feminae) de Caesarea Cappadociae suorum civium non ignobiles, maledicto matris recenti, patris eorum obitu destitutae, quae iniuriam sibi ab eis factam acerbissime tulit, tali poena sunt divinitus coerciti, ut horribiliter quaterentur omnes tremore membrorum: in qua foedissima specie oculos suorum civium non ferentes, quaquaversum cuique ir visum est, toto pene vagabantur orbe Romano. Ex his etiam ad nos venerunt do, frater et sror, Paulus et Palladia, multis alus locis miseria diffamante iam cogniti. Venerunt autem ante Pascha ferme dies quindecim, ecclesiam quotidie, et in ea memoriam gloriosissimi Stephani frequentabant. orantes ut iam sibi placaretur Deus, et salutem pristinam redderet. Et illie, et quacum-

1658

LA CIUDAD DK DIOS

xxn, 8,22

X X I I , 8, 2 2

BL CIELO, FIN DB LA CIUDAD DE DIOS

1659

conocan la c a u s a de su t e m b l o r lo c o n t a b a n a los d e m s a su m o d o . L l e g la P a s c u a , y el d o m i n g o p o r la m a a n a , c u a n d o ya un g r a n g e n t o l l e n a b a la iglesia, el j o v e n , a s i d o a las v e r j a s del l u g a r s a n t o d o n d e e s t a b a n las r e l i q u i a s del m r t i r , o r a n d o , cay de g o l p e y q u e d t e n d i d o c o m o si d u r m i e r a . M a s n o temb l a b a , c o m o s o l a h a c e r d u r a n t e el s u e o . E l a c c i d e n t e infunda u unos dolor y a otros temor. Unos queran levantarlo, pero o t r o s se lo p r o h i b a n , d i c i e n d o q u e e r a m e j o r e s p e r a r el desenlace. Y he a q u q u e el j o v e n se levant sin t e m b l o r , p o r q u e h a b a c u r a d o y e s t a b a p e r f e c t a m e n t e , m i r a n d o a los c u r i o s o s . Q u i n n o a l a b a D i o s e n t o n c e s ? U n a o l e a d a de voces, clam o r e s y e n h o r a b u e n a s l l e n l a s n a v e s de la i g l e s i a . C o r r e n lacia m, q u e e s t a b a y a d i s p u e s t o p a r a s a l i r . V e n a n u n o s t r a s otros, c o n t a n d o el l t i m o lo m i s m o q u e h a b a c o n t a d o el prim e r o . Y o , a l b o r o z a d o y d a n d o i n t e r i o r m e n t e g r a c i a s a D i o s , vi l l e g a r e n t r e la m u l t i t u d al a g r a c i a d o . Se p o s t r a m i s p i e s , y y o le a b r a c y le l e v a n t . N o s d i r i g i m o s al p u e b l o . E s t a b a l a iglesia de b o t e en b o t e . R e s o n a b a n las voces de j b i l o y s o l a m e n t e se oan de a q u y de a l l estas p a l a b r a s : G r a c i a s a D i o s ! Bendito sea D i o s ! S a l u d al p u e b l o y se oy u n n u e v o c l a m o r a n m s f e r v i e n t e . P o r fin, ya en silencio, se l e y e r o n las lecciones de la d i v i n a E s c r i t u r a . A l l l e g a r al p a s a j e de m i s e r m n d i r i g u n a s p a l a b r a s segn el t i e m p o y la g r a n d e z a de a q u e l l a a l e g r a , p u e s p r e t e r q u e g u s t a s e n la e l o c u e n c i a de D i o s en u n a o b r a tan g r a n d i o s a a q u e e s c u c h a s e n m i s p a l a b r a s . El h o m b r e c o m i eon N o s y n o s c o n t al d e t a l l e t o d a la h i s t o r i a de su d e s g r a c i a y la de su m a d r e y h e r m a n o s .

A l d a siguiente, d e s p u s del s e r m n , p r o m e t al p u e b l o leerle la r e l a c i n del suceso [ 3 0 ] . A l tercer d a , d e s p u s del d o m i n g o de P a s c u a , a l h a c e r la l e c t u r a p r o m e t i d a [ 3 1 ] , h i c e c o l o c a r al h e r m a n o y a la h e r m a n a s o b r e l a s g r a d a s del p u l p i to [ 3 2 ] desde d o n d e y o s o l a h a b l a r . T o d o el p u e b l o los m i r a b a a t e n t a m e n t e , u n o en u n a a c t i t u d t r a n q u i l a , y la o t r a , t e m b l e q u e a n d o de p i e s a cabeza. Y q u i e n e s n o los h a b a n visto, v e a n en la h e r m a n a lo q u e h a b a h e c h o en el h e r m a n o la d i v i n a miser i c o r d i a . V e a n q u d e b a a g r a d e c e r s e en l y q u se d e b a ped i r p a r a e l l a . Y c u a n d o t e r m i n la l e c t u r a de la r e l a c i n , los m a n d r e t i r a r de la vista del p u e b l o . H a b a c o m e n z a d o y o a h a c e r a l g u n a s reflexiones s o b r e esa h i s t o r i a , c u a n d o h e a q u q u e e n t r e m i s p a l a b r a s se oyen n u e v a s voces de j b i l o , p r o c e d e n t e s de la m e m o r i a del m r t i r . Se volvieron a l l los oyentes y se i b a n a c e r c a n d o en m a s a . L a j o v e n h a b a d e s c e n d i d o de l a s g r a d a s y se h a b a i d o a o r a r al m r t i r . A p e n a s h u b o t o c a d o las r e j a s , cay c o m o en u n s u e o y se levant sana. Mientras p r e g u n t b a m o s qu h a b a pasado y a qu se d e b a ese a l e g r e g r i t e r o , e n t r a r o n con e l l a en la b a s l i c a , llev n d o l a c u r a d a de la t u m b a del m r t i r . E n t o n c e s u n a e x p l o s i n de j b i l o b r o t de la b o c a de h o m b r e s y m u j e r e s , y sus voces m i t a d gozo, m i t a d l g r i m a s s e p r o l o n g a r o n indefinidamente [ 3 3 ] . F u c o n d u c i d a al l u g a r d o n d e p o c o a n t e s h a b a estado t e m b l a n d o ; y los q u e a n t e s se h a b a n c o m p a d e c i d o de ella, a h o r a s a l t a b a n de gozo al v e r l a . A l a b a b a n a D i o s p o r q u e a n n o h a b a n o r a d o p o r ella y ya h a b a o d o sus p l e g a r i a s . Gritaternaeque calamitatis indicavit historiam. Sequenti itaque die, post sermonem redditum, narrationis eius libellum in crastinum populo ecitandum promisi 21 . Quod cum ex dominico Paschae die tertio ieret in gradibus exedrae, in qua de superiore loquebar loco, feci stare ambos fratres, cum eorum legeretur libellus '". Intuebatur populus universus sexus utriusque, unum stantem sine deformi motu, alteram membris mnibus contrementem. Et qui ipsum non viderant, quid in eo divinae misericordiae faetum esset, in eius sorore cernebant. Videbant enim quid in eo gratulandum, quid pro illa esset orandum. nter haec recitato eorum libello, de conspectu populi abire eos praecepi; et de tota ipsa causa a'iquanto diligentius coeperam disputare, cum ecce, me disputante, voces aliae de memoria Martyris novae gratulationis audiuntur. Conversi sunt eo qui me audiebant, coeperimtque concurrere. Illa enim ubi de gradibus descendit, in quibns steterat, ad sanctum Martyrem orare perrexerat. Quae mox ut cancellos attigit, collapsa similiter veiut in somnum, sana surrexit. Dum ergo requireremus quid faetum fuerit, unde iste strepitus laetus exstiterit, ingressi sunt cum illa iri basilicam, ubi eramus, adducentes eam sanam de Martyris loco. Tum vero tantus ab utroque sexu admirationis clamor exortus est, ut vox continuata cum lacrymis non videretur posse finiri 2S . Perducta est ad eum locum, ubi paulo ante steterat tremens. Exsultabant eam similem ratri, cui doluerant remansisse dissimilem: et nondum fusas preces suas pro illa, iam tamen praeviam voluntatem tam cito exauditam
yl

que baiit, couvertebant in se civitatis aspectum. Nonnulli qui eos alibi viderant, causamque tremoris eorum noverant, alus, ut cuique poterant, indicabant Venit et Pascha, atque ipso die dominico mane, cum iam frequens populus praesens esset, et loci sancti cancellos, ubi inartyriun erat, dem iuvenis orans teneret, repente prostratus est, et dormienti simillimus iacuit: non tamen tremens, sicut etiam per sonmum solebat. Stupentibus qui aderant, atque alus paventibtis, alus dolentibus, cum eurn qudam vellent erigere, nonnulli prohibuerunt, et potius exitni exspectandum esse dixerunt. Et ecce surrexit, et non tremebat, quoniam sanatus erat, et stabat incolumis, intuens intuentes. Quis ergo se tenuit a laudibus Dei? Clamantium gratulantiumque voeibus ecelesia usquequaque completa est. Inde ad me curritur, ubi sedebam iam processurus: irruit alter quisque post alterum, omnis posterior quasi novum, quod alius prior dixerat, nuntiantes: meque gaudente et apud me gratias Deo agente, ingreditur etiam ipse cum pluribus, inclinatur ad genua mea, erigitur ad osculum meum. Procedimus ad populum, plena erat ecelesia, personabat voeibus gaudiorum, Deo gratias! Deo laudes! nemine tcente, hie atque inde clamantium. Salutavi poplum, et rursus eadem ferventiore voee clamabant. Facto tndem silentio, Scripturarum divinarum sunt lecta solemnia. Ubi autem ventum est ad mei sermonis locum, dixi pauca pro tempore et pro illius iucunditate laetitiae. Magis enim eos in opere divino quamdam Dei eloquentiam, non audire, sed considerare permisi. Nobiscum homo prandit, et diligenter nobis omnem suae ac mtenme fra-

Serm. 321. " Serm. 322. " Cf, Serm. 323.

1660

LA CIUDAD DE DIOS

XXII, 9
XXII, 10 EL CIELO, FIN DE LA CIUDAD DE DIOS 1661

ban en alabanza de Dios no palabras, sino voces sin sentido, tan fuertes, que apenas nuestros odos podan aguantarlas. Qu haba en los corazones de este pueblo tan jubiloso sino la fe de Cristo, por la que San Esteban haba derramado su sangre? C A P T LO
LOS

IX
FE

MILAGROS DE LOS MRTIRES DAN TESTIMONIO DE SU

a los espritus de los mrtires, como a hombres an con cuerpos, o en todos a los ngeles, a quienes manda invisible, inmutable e incorporalmente, interponiendo los mrtires solamente sus preces, no su operacin; sea que los obre de cualquiera otra manera incomprensible para los mortales, lo cierto es que siempre dan testimonio de la fe que predica la resurreccin eterna de la carne. CAPITULO
SUPERIORIDAD DEL

De qu dan fe estos milagros sino de la fe que predica a Cristo resucitado y subido al cielo en cuerpo y alma? Los mrtires han sido los mrtires, es decir, los testigos de esta verdad. Y por ella han soportado un mundo hostil y cruel, y lo han vencido no resistiendo, sino muriendo. En pro de esta fe murieron los que tuvieron la dicha de conseguir esta gracia del Seor, por cuyo nombre fueron matados. En pro de esta fe precedi su admirable paciencia y sigui en estos milagros tan grande potencia. Porque, si no es verdad que la resurreccin fu manifestada primeramente en Cristo y debe efectuarse en todos los hombres tal como lo ha anunciado Cristo y lo han predicho los profetas, por quienes fu anunciado Cristo, por qu los muertos martirizados por la fe que predica la resurree-, cin tienen tanto poder? En efecto, sea que Dios obre esos milagros segn el modo maravilloso que tiene el eterno de obrar en los efectos temporales, sea que los obre por sus ministros; y, en este ltimo caso, sea que emplee en unos como ministros esse cernebant. Exsultabant in Dei laudem voce sine verbis, tanto sonitu, quantum aures nostrae ierre vix possent. Quid erat in cordibus exsultantium, nisi fides Christi, pro qua Stephani sanguis effusus est? CAPUT IX

X
SOBRE EL DE

CULTO DE LOS MRTIRES LOS DEMONIOS

Quiz aqu los adversarios repliquen que sus dioses han hecho tambin maravillas. Bien. Ya es algo comparar a sus dioses con nuestros hombres muertos. Dirn que tambin ellos tienen dioses hechos de hombres muertos, como Hrcules, como Rmulo y otros muchos que creen elevados al rango de dioses? Para nosotros, nuestros mrtires no son dioses, porque sabemos que nuestro Dios y el de los mrtires es uno y el mismo. Y, sin embargo, los milagros que los paganos pretenden que fueron obrados por los templos de sus dioses no son comparables a los que se hacen por las memorias de nuestros mrtires. Mas, si algunos parecen del mismo orden, nuestros mrtires superan a sus dioses, como Moiss venci a los magos del Faran. Aqullos pore constitutos; sive omnia ista per Angelos, quibus invisibiliter, immutabiliter, et incorporaliter imperat, operetur; ut quae per Martyres fieri dicuntur, eis orantibus tantum et impetrantibus, non etiam operantibus fiant; sive alia istis, alia lilis modis, qui nnllo modo comprehendi a mortalibus possunt: ei tamen attestantur haec fidei. in qua carnis in aeternum resurrectio praedieatur. CAPUT X

QUOD UNIVERSA MIRACULA, QAE PER MARTYRES IN CHRISTI NOMINE FIUNT, El FIDEI TESTIMONIUM FERANT, QUA IN CHRISTUM MARTYRES CREDIDERUNT '

Cui, nisi huic fidei attestantur ista miracula, in qua praedieatur Christus resurrexisse in carne, et in caelum ascendisse cun carne? Quia et psi martyres huius fidei martyres, id est, huius fidei testes fuerunt, huic fidei testimonium perhbentes mundum inimicissimum et crudelissimum pertulerunt; eumque, non repugnando, sed moriendo vicerunt. Pro ista fide mortui sunt, qui haec a Domino impetrare possunt, propter cuius nomen occisi sunt. Pro hac fide praecessit eorum mira patientia, ut in his miraculis tanta ista potentia sequeretur. Nam si carnis in aeternum resurrectio vel non praevenit in Christo, vel non ventura est, sicut praenuntiatur a Christo, vel sicut praenuntiata est a Prophetis, a quibus praenuntiatus est Christus; cur et mortui tanta possunt, qui pro ea fide, qua haec resurrectio praedieatur, occisi sunt? Sive enim Deus ipse per se ipsum miro modo, quo res temporales operatur aeternus, sive per suos ministros ista faciat; et eadem ipsa quae per ministros facit, sive quaedam faciat etiam per Martyrum spiritus, sicut per nomines adhuc in cor-

QANTO DIGNIUS HONORENTUR MARTYRES. QUI IDEO MULTA MIRA OBTINENT, UT DEUS VERUS COLATUR, QUAM DAEMONES. QUI OB HOC QUAEDAM FACIUNT, UT IPSI DII ESSE CREDANTUR

Hic forte dicturi sunt, etiam dos suos aliqua mira fecisse. Bene, si iam incipiunt dos suos nostris mortuis hominibus comparare. An dicent etiam se habere dos ex hominibus mortuis, sicut Herculem, sicut Romulum, sicut alios multos, quos in deorum numerum receptos opinantur? Sed nobis martyres non sunt dii: quia unum eumdemque Deum et nostrum scimus et martyrum. Nec tamen miraculis, quae per Memorias nostrorum martyrum fiunt, ullo modo comparanda sunt miracula, quae facta per templa perhibentur illorum. Verum si qua similia videntur, sicut a Myse magi Pharaonis z4, sic eorum dii victi sunt a martyribus nostris. Fecerunt autem illa daemones eo fastu impurae superbiae, quo eorum dii esse vo34

E x . 8.

t.ii

r-:

*>62

t,A CIUDAD DE DIOS

X X I I , 10 XXII, 11, 1 EL CIELO, FIN DE I,A CIUDAD DE DIOS 1663

los h i c i e r o n l o s d e m o n i o s c o n la a r r o g a n c i a de su i m p u r a soberb i a , q u e les i n d u j o a q u e r e r s e r sus d i o s e s ; en c a m b i o , los m r tires h a c e n stos, o m e j o r , D i o s , p o r la o r a c i n y a y u d a d e ellos, c o n el fin d e e x t e n d e r m s y m s l a fe q u e n o s m u e v e a c r e e r n o q u e l o s m r t i r e s son n u e s t r o s dioses, sino q u e su Dios es el m i s m o q u e el n u e s t r o . F i n a l m e n t e , l o s p a g a n o s edificaron t e m p l o s a s u s dioses, les e r i g i e r o n a l t a r e s , les instituyer o n s a c e r d o t e s y les ofrecieron sacrificios; n o s o t r o s , e m p e r o , n o e l e v a m o s a n u e s t r o s m r t i r e s t e m p l o s c o m o a dioses, s i n o m e m o r i a s c o m o a h o m b r e s m u e r t o s , c u y o s e s p r i t u s viven d e l a n t e d e D i o s . N o e r i g i m o s a l t a r e s a los m r t i r e s p a r a ofrecerles sacrificios, s i n o al D i o s n i c o , D i o s d e los m r t i r e s y n u e s t r o . E n ese sacrificio son n o m b r a d o s en su l u g a r y e n su o r d e n c o m o h o m b r e s d e D i o s q u e v e n c i e r o n al m u n d o c o n f e s a n d o su n a d a . E l s a c e r d o t e q u e ofrece el sacrificio n o los i n v o c a , p o r q u e l o ofrece a D i o s y n o a ellos, a u n q u e lo ofrezca en s u s m e m o r i a s . Es s a c e r d o t e de D i o s , n o d e l o s m r t i r e s . E l sacrificio es el cuerp o d e Cristo, q u e n o se ofrece a l o s m r t i r e s , p o r q u e t a m b i n e l l o s son ese c u e r p o . A q u i n e s se debe c r e e r m s c u a n d o hac e n - m i l a g r o s , a a q u e l l o s q u e a n s i a n q u e l o s a g r a c i a d o s c o n el m i l a g r o los t e n g a n p o r dioses o a a q u e l l o s q u e h a c e n s u s m i l a g r o s p a r a q u e se c r e a en D i o s y, p o r t a n t o , en C r i s t o ? A aquel l o s q u e q u i s i e r o n q u e se les c o n s a g r a r a n s u s p r o p i a s torpezas o a a q u e l l o s q u e n o q u i e r e n q u e se les c o n s a g r e n n i s u s a l a b a n z a s , s i n o q u e a n h e l a n q u e s u s a u t n t i c o s l o o r e s redunden en g l o r i a d e A q u e l en q u i e n se les a l a b a ? E n el S e o r son alabadas sus almas. C r e a m o s , p u e s , a los q u e dicen v e r d a d y h a c e n m a r a v i l l a s , luerunt: faciunt autem ista marryres, vel potius Deus aut orantibus aut cooperantibus eis, ut fides illa proficiat, qua eos, non dos esse nostros, sed unum Deum habere nobiscum credamus. Denique illi talibus diis suis et templa aedificavenmt, et statuerunt aras, et sacerdotes instituerunt, et sacrificia fecerunt: nos autem martyribus nostris non templa sicut diis,^ sed Memorias sicut hominibus mortuis, quorum apud Deum vivunt spintus, fabricamus; nec ibi erigimus altara, in quibus sacrificemus martyribus, sed uni Deo et martyrum et nostro: ad quod sacrificium, sicut nomines Dei, qui mundum in eius confessicne vicerunt, suo loco et rame nominantur; non tamen a sacerdote, qui sacrificat, invocantur. Deo quippe, non ipsis sacrificat, quamvis in Memoria sacrificet eorum: quia Dei sacerdos est, non illorum. Ipsum vero sacrificium corpus est Christi, quod non offertur ipsis, quia hoc sunt et ipsi. Quibus igitur potius eredendum est miracula facientibus? eisne qui se ipsos volunt haberi dos ab his quibus ea faciunt; an eis qui, ut in Deum credatur, quod et Christus est, faciunt quidquid mirabile faciunt? eisne qui sacra sua etiam crimina sua esse voluerunt; an eis qui nec laudes suas volunt esse sacra sua, sed totum quod veraciter laudantur, ad eius gloriara proficere in quo laudantur? In Domino quippe laudantur animae eorum z5. Credamus ergo eis et vera dicentibus, et mira facientibus. Dicendo enm vera, passi gunt, ut possent facer mira. In eis veris est praecipuum, quod Christus reeur35

ya q u e p o r d e c i r l a v e r d a d h a n sufrido y a l c a n z a d o el h a c e r m a r a v i l l a s . E n t r e estas v e r d a d e s , la p r i n c i p a l es q u e C r i s t o resucit de e n t r e l o s m u e r t o s y q u e d e j a v e r en su c a r n e l a inm o r t a l i d a d d e l a r e s u r r e c c i n , q u e n o s p r o m e t i p a r a el p r i n c i p i o del n u e v o siglo o p a r a el fin d e ste.

C A P I T U L O
CONTRA

XI
E N Q U E FUNDAN CUERPOS

L O S ARGUMENTOS DE L O S P L A T N I C O S

LA N E G A C I N

P E LA R E S U R R E C C I N D E L O S

1. L o s r a c i o n a l i s t a s , c u y o s p e n s a m i e n t o s y v a n i d a d conoce el S e o r , a r g u m e n t a n c o n t r a esta g r a c i a d e D i o s b a s a d o s e n l o s pesos de los e l e m e n t o s . P l a t n , su m a e s t r o , l e s e n s e q u e los d o s e l e m e n t o s d e l m u n d o m a y o r e s y m s a l e j a d o s u n o d e l otro e s t n u n i d o s y e n l a z a d o s p o r o t r o s d o s i n t e r m e d i o s , el a i r e y el a g u a . Y p o r e s o d i c e n , c o m o l a t i e r r a en p r o g r e s i n ascend e n t e es el p r i m e r o , el a g u a el s e g u n d o , el t e r c e r o el a i r e y el c u a r t o el cielo, u n c u e r p o t e r r e n o n o p u e d e e s t a r e n el cielo, C a d a e l e m e n t o est a r a n c e l a d o p o r s u s p e s o s p r o p i o s , y as conserva su e q u i l i b r i o y l u g a r . H e a q u los a r g u m e n t o s q u e l a presuntuosa y vana debilidad de los hombres opone a la omnipotencia de D i o s . Q u h a c e n , p u e s , t a n t o s c u e r p o s t e r r e n o s e n el a i r e , siendo el a i r e el t e r c e r e l e m e n t o d e s d e l a t i e r r a ? O u i z se d i g a q u e el q u e d i o a l o s c u e r p o s t e r r e n o s d e l a s aves, p o r l a ligereza en p l u m a s y a l a s , v o l a r p o r el a i r e , n o p u e d e d a r a l o s h o m b r e s , rexit a mortuis, et immortalitatem resurrectionis in sua carne primus ostendit, quam nobis adfuturam, vel in principio novi saeculi, vel in huius fine promisit. CAPUT XI

CONTRA PLATNICOS, yui DE NATUKALIBUS ELEMENTORUM PONUERIBUS ARGUMENTANTUR TERRENUM CORPUS IN CELO ESSE NON POSSE

1. Contra quod magnum Dei donum ratiocinatores isti, quorum cogitationes novit Dominus quoniam vanae sunt 2", de ponderibus elementorum argumentan tur: quoniam scilicet magistro Platone didicerunt, mundi do corpora mxima atque postrema duobus mediis, aere scilicet et aqua, esse coplala atque coniuncta. Ac per hoc, inquiunt, quoniam trra abhinc sursum versus est prima, secunda aqua super terram, tertius aer euper aquam, quartum super 3era caelum; non potest esse terrenum corpus in celo. Momentis enim propriis, ut ordinem suum teneant, singula elementa librantur. Ecce qualibus argumentis omnipotentiae Dei humana contradicit infirmitas, quam possidet vanitas. Quid ergo faciunt in aere terrena tot corpora, cum a trra sit aer tertius? Nisi forte, qui per plumarum et pennarum levitatem donavit avium terrenis corporibus ut portentur in aere, immortalibus factis corporibus hominum non poterit
56

P- 33,3 Ps. 93,11

1664

U CIUDAD DE DIOS

XXTt, H>

XXII, 11, 4

EL CIELO, FIN DE LA CIUDAD DE DIOS

1665

u n a vez i n m o r t a l e s , v i r t u d y c a p a c i d a d p a r a m o r a r en el ciel*' m s e l e v a d o ! L o s a n i m a l e s t e r r e n o s q u e n o p u e d e n v o l a r , corU 0 son, e n t r e o t r o s , los h o m b r e s , d e b a n vivir b a j o la t i e r r a , c o r o " los peces, q u e son a n i m a l e s a c u t i c o s y viven b a j o el a g u a . Po qu, p u e s , u n a n i m a l t e r r e n o n o t o m a su v i d a s i q u i e r a del s ^ g u n d o e l e m e n t o , q u e es el a g u a , y n o del t e r c e r o ? P o r q u e p e r t e n e c i e n d o a la t i e r r a , si se le o b l i g a a vivir en el segund*' e l e m e n t o , en el a g u a , se a h o g a , y, en c a m b i o , vive en el t e r c e r o H a y a c a s o a q u u n e r r o r en el o r d e n de los e l e m e n t o s , o m 3 bien est el fallo n o en la n a t u r a l e z a de las cosas, sino en l " 3 a r g u m e n t o s de s t o s ? O m i t o d e c i r lo q u e ya a p u n t en el H" b r o X I I I : q u e h a y m u c h o s c u e r p o s t e r r e n o s p e s a d o s , c o m o el p l o m o , a los q u e el a r t e p u e d e d a r u n a f o r m a q u e les p e r m i t a flotar s o b r e el a g u a . Y s e n i e g a al Artfice o m n i p o t e n t e el p o d e r d a r al c u e r p o h u m a n o u n a c u a l i d a d q u e lo eleve y lo re* tenga en el c i e l o ? 2 . Estos filsofos n o h a l l a n ya n a d a q u e o p o n e r a m i s con* s i d e r a c i o n e s a n t e r i o r e s , a u n p o n d e r a n d o el p r e t e n d i d o o r d e n de los e l e m e n t o s . P o r q u e , si la t i e r r a o c u p a el p r i m e r p u e s t o , el a g u a el s e g u n d o , el a i r e el t e r c e r o , y el c u a r t o el cielo, s o b r e todos e l l o s est la n a t u r a l e z a del a l m a . El m i s m o A r i s t t e l e s dice q u e es el q u i n t o c u e r p o , y P l a t n n i e g a q u e sea c u e r p o . Si fuera el q u i n t o , c i e r t a m e n t e sera s u p e r i o r a los d e m s ; p e r o , no siendo c u e r p o , s o b r e p u j a con m u c h o a t o d o s . Q u h a c e , pues, en u n c u e r p o t e r r e n o ? Q u h a c e el ser m s sutil, m s ligero y m s activo q u e t o d o s en esta m a s a t a n g r o s e r a , tan donare virtutem, qua etiam in summo celo valeant habitare. Aniraalia quoque ipsa terrena, quae volare non possunt, in quibus et nomines sunt, sicut sub aqua pisces, quae sunt aquarum animalia, ita sub trra vivere debuerunt. Cur ergo non saltero de secundo, id est, de aquis, sed de elemento tertio terrenum animal carpit hanc vitam? quare cum pertineat ad terram, in secundo, quod super terram est, elemento vivere si cogatur, continuo suffocatur, et ut vivat, vivit in tertio? an errat liic ordo elementorum, vel potius non in natura rerum, sed in istorum argumentationibus dficit? Omitto dicere, quod iam in tertio dcimo libro dixi "\ quam multa gravia terrena sint corpora, sicut plumbum, et formam tamen ab artifice accipiant, qua natare valeant super aquam: et ut accipiat qualitatem corpus humanum, qua ferri in caelum, et esse possit in celo, omnipotenti Artifici contradicitur? 2. Iam vero contra illud quod dixi superius, etiam istum considerantes atque tractantes elementorum ordinem, quo confidunt, non inveniunt omnino quod dicant. Sic est enim hinc sursum versus trra prima, aqua secunda, tertius aer, quartum caelum, ut super omnia sit animae natura. Nam et Aristteles quintum corpus eam dixit esse, et Plato nullum. Si quintum esset, certe superius esset caeteris: cura vero nullum est, multo magis superat omnia. In terreno ergo quid facit corpore? in hac mole quid agit subtilior mnibus? in hoc pondere quid agit levior mnibus? in hac tarditate quid agit celerior mnibus? Itane per huius tam excellentis naturae meritum non poterit effici, ut corpus eius levetur in cae"C.18.

p e s a d a y tan i n e r t e ? N o p o d r u n a n a t u r a l e z a t a n excelente e l e v a r su c u e r p o al c i e l o ? Y si a h o r a los c u e r p o s t e r r e n o s tienen la v i r t u d de retener las a l m a s a q u a b a j o , las a l m a s n o p o d r n u n da l e v a n t a r a su a l t u r a los c u e r p o s t e r r e n o s ? 3 . Si p a s a m o s a los m i l a g r o s de sus dioses q u e o p o n e n a los de n u e s t r o s m r t i r e s , n o se h a l l a r q u e los h a c e n p o r n o s o t r o s y en p r o v e c h o n u e s t r o ? E n t r e los g r a n d e s m i l a g r o s de sus dioses m e r e c e contarse, sin d u d a , el r e f e r i d o p o r Var r n de u n a v i r g e n vestal q u e , a c u s a d a f a l s a m e n t e de h a b e r v i o l a d o su voto de castidad, l l e n u n cedazo con a g u a del T b e r y lo llev a sus jueces sin d e r r a m a r n i u n a sola g o t a . Q u i n sostena el peso del a g u a s o b r e el c e d a z o ? Q u i n i m p i d i que c a y e r a el a g u a p o r los a g u j e r o s ? R e s p o n d e r n : A l g n dios o a l g n d e m o n i o . Si u n dios, e s m a y o r q u e el D i o s q u e hizo el m u n d o ? Y si u n d e m o n i o , e s m s p o d e r o s o q u e el n g e l que sirve a Dios, c r e a d o r del m u n d o ? Si, p u e s , u n d i o s inferior, n g e l o d e m o n i o , p u d o s o s t e n e r el peso del h m e d o e l e m e n t o , de suerte que p a r e c a q u e el a g u a h a b a c a m b i a d o de n a t u r a l e z a , p o r v e n t u r a el D i o s t o d o p o d e r o s o , q u e cre t o d o s los elementos, n o p o d r q u i t a r al c u e r p o t e r r e n o su pesantez p a r a q u e h a b i t e el c u e r p o , ya vivificado, d o n d e q u i e r a el espritu q u e lo vivifica? 4. A d e m s , si el aire es m e d i o e n t r e el fuego y el a g u a , a q u se debe q u e con frecuencia lo h a l l e m o s e n t r e a g u a y a g u a o e n t r e el a g u a y la t i e r r a ? O u son l a s n u b e s a c u o sas, segn ellos, e n t r e las cuales y la t i e r r a se h a l l a el a i r e ? P o r q u p e s o p r e g u n t o y p o r q u o r d e n de e l e m e n t o s l o s lum, et cum valeat nunc natura corporum terrenorum deprimere animas deorsum, aliquando et animae levare sursum terrena corpora non valebunt? 3. Iam si ad eorum miracula venlamus, quae facta a diis suis opponunt Martyribus nostris, nonne etiam ipsa pro nobis facer, et nobis reperientur omnino proficere? Nam nter magna miracula deorum suorum, prefecto magnum illud est, quod Varro commemorat, Vestalem virginem, cum periclitaretur falsa suspicione de stupro. cribrum implesse aqua de Tiberi, et ad suos iudices nulla eius parte stillante portasse. Quis aquae pondus supra cribrum tenuit? quis tot cave r nis patentibus nihil inde in terram cadere permisit? Responsuri sunt, Aliquis deus, aut aliquis daemon. Si deus, numquid maior est Deo qui fecit hunc mundum? Si daemon, numquid potentior est Angelo, qui Deo servit, a quo factus est mundus? Si ergo deus minor, vel ngelus, vel daemon potuit pondus humidi elementi sic suspendere, ut aquarum videatur mutata f.uisse natura: itane Deus omnipotens, qui omnia ipse ceavit elementa, terreno corpori grave pondus auferre non poterit, ut in eodem elemento habitet vivificatum corpus, in quo volnerit vivificans spiritus? 4. Deinde cum aera mdium ponant nter ignem desuper et aquam subter, quid est quod eum nter aquam et aquam, et nter aquam et terram saepe invenimus? Quid enim volunt esse aquosas nubes, nter quas et maria aer medius reperitur? Quonam, quaeso, elementorum pondere atque ordine efficitur, ut torrentes violentissimi atque undosissimi. antequam sub aere in terris currant, super aera in nubibus pendeant? Cur
e

A~

,*

Ka

X X I I , 12, 1 1666 LA CIUDAD DE DIOS XXII, 11, 5

EE CIELO, FIN DE LA CIUDAD DE DIOS

1667

trrenles de agua muy impetuosos y abundantes penden en las nubes, sobre el aire, antes de correr bajo el aire, sobre la tier r a ? En fin, por qu el aire est entre lo sumo del cielo y lo desnudo de la tierra, en todas las partes del mundo, si su lugar propio es el medio entre el cielo y el agua, como el del agua es el medio entre l y la tierra? 5. En una palabra, si el orden de los elementos pide, como dice Platn, que los dos extremos, el fuego y la tierra, estn unidos por los dos medios, por el aire y el agua, y que el fuego ocupe el lugar ms alto del cielo, y la tierra el ms bajo del mundo, como fundamento de l, por lo cual la tierra no puede estar en el cielo, por qu est el fuego en la tierra? Segn este sistema, estos dos elementos, la tierra y el fuego, el inferior y el superior, debieran ocupar sus lugares propios, de suerte que, como el inferior no puede estar en el superior, as el superior no pudiera estar en el inferior. Y como piensan que no hay o no habr partcula alguna de tierra en el cielo, as no debamos ver en la tierra porcin ninguna de fuego. Sin embargo, vemos que el fuego no solamente est en la tierra, sino que est tambin bajo ella y lo vomitan los picos de los montes. Adems, vemos que los hombres emplean el fuego en la tierra y le vemos nacer de la tierra, puesto que nace de las maderas y de las piedras, que son, sin duda, cuerpos terrenos. Mas ese fuegodicen elloses tranquilo, puro, inofensivo, eterno, y este otro es turbulento, tarado, corruptible y corruptor. Y, no obstante, no corrompe los montes v las cavernas de la tierra donde arde continuamente! Concedamos que este fuego sea diferente de aqul, a fin de que nos sirva para denique aer est medius inter summa caeli, et nuda terrarum, quaquaversum orbis extenditur, si locus eius inter caelum et aquas, sicut aquarum inter ipsum et trras est constitutus? 5. Postremo si ita est elementorum ordo dispositus, ut secundum Platanera duobus meds, id est aere et aqua, do extrema, id est ignis et trra, iungantur, caelique obtineat ille summi locum, haec autem imi, velut fundaminis mundi, et ideo in celo esse non potest trra; cur est ipse ignis in trra? Secundum hanc quippe rationem ita ista do elementa in locis propriis, imo ac summo, trra et ignis esse debuerunt, ut quemadmodum nolunt in summo esse posse quod imi est, ita nec in imo posset esse quod summi est. Sicut ergo nullam putant vel esse vel futuram esse lerrae particulam in celo, ita nullam particulam videre debuimus ignis in trra. Nunc vero non solum in terris, verum etiam sub terris ita est, ut eum eructent vrtices montium; praeter quod in usibus hominum et esse ignem in trra, et eum nasci videmus ex trra: quandoquidem et de lignis et de lapidibus nascitur, quae sunt corpora sine dubitatione terrena. Sed ille, inquiunt, ignis est tranquillus, purus, innoxius, sempiternus: iste autem turbidus, fumeus, corruptibilis atque corruptor. Nec tamen corrumpit montes, in quibus iugiter aestuat, cavernasque terrarum. Verum esto, sit lili iste dissimilis, ut terrenis habitationibus congruat: cur ergo nolunt

nuestras necesidades. Por qu no quieren que creamos que la naturaleza de los cuerpos terrenos, tornada algn da incorruptible, pueda ponerse en armona con la del cielo, como ahora el fuego corruptor lo est con la tierra? Estos argumentos, fundados en el orden y en el peso de los elementos, no sirven para demostrar que es imposible al Omnipotente modificar nuestros cuerpos de tal forma que puedan habitar en el cielo. C A P I T U L O XII

CONTRA LAS CALUMNIAS BURLESCAS DE LOS INFIELES

1. Suelen tambin presentar una cuestin sin sentido y sarcstoca contra nuestra fe en la resurreccin de la carne. La pregunta es sta: Resucitarn los fetos abortivos? Y como el Seor dice: En verdad os digo que no perecer ni un solo cabello de vuestra cabeza, aaden: Sern en todos iguales la estatura y la robustez, o los cuerpos sern de diferente grandor? En el primer caso, de dnde tomarn los seres abortados, supuesto que resuciten, lo que les faltaba al nacer? Y si no resucitarn, porque no nacieron realmente, sino que fueron expelidos, presentan la misma dificultad en los nios muertos antes de su desarrollo total. No podemos decir que no resucitarn esos seres que han sido no slo generados, sino tambin regenerados. Adems preguntan de qu estatura ser esa igualdad. Porque, si han de tener todos la altura y la grosura de aquellos que han sido en vida los ms altos y robustos y si cada uno ut credamus naturam corporum terrenorum aliquando incorruptibilem factam celo convenientem futuram, sicut nunc ignis corruptibilis bis convenit terris? Nihil igitur afferunt ex ponderibus atque ordine elementorum, unde omnipotenti Deo, quominus aciat corpora nostra talia. ut etiam in celo possint habitare, praescribant. CAPUT XI)

CONTRA CALUMNIAS INFIDELIUM, QUIBUS CHRISTIANOS DE C.REDITA CARNIS RESURRECTIONE IRRIDENT

1. Sed scrupulosissime quaerere, et fidem qua credimus resurrecturam carnem, ita quaerendo, assolent irridere, Utrum fetus abortivi resurgant? Et quoniam Dominus ait, Amen dico vobis, capillus capitis vestri non peribit'": utrum statura et robur aequalia futura sint mnibus, an diversae corporum quantitates? Si enim aequalitas corporum erit, unde habebunt quod hic non habuerunt in mole corporis illi abortivi, si resurgent et. ipsi? Aut si non resurgent, quia nec nati sunt, sed effusi, eamdeni quaestionem de parvulis versant, unde ilis mensura corporis, quam mine defuisse videmus, accedat, eum in hac aetate moriuntur. eque enim dicturi sumus, eos non resurrecturos, qui non solum generationis. verum etiam regenerationis capaces sunt. Deinde interrogant, quem modum ipsa
28

Le. aiji8

1668

'

tA CIUDAD DE DIOS

XXII, 12, 2

XXII, 1 2 , 2

El, CIEtO, FIN DE W CIUDAD DE DIOS

1689

r e c i b i r lo q u e a q u t u v o , d e d n d e c o b r a r n a q u l l o s lo q u e les falta p a r a esa t a l l a ? Y si, c o m o dice el A p s t o l , h e m o s de l o g r a r t o d o s l a medida de la plenitud de la edad de Cristo; y si, segn esto o t r o : Dios ha predestinado para hacer conformes a la imagen de su Hijo, se e n t i e n d e q u e el c u e r p o de Cristo ser la t a l l a y l a m e d i d a de t o d o s los c u e r p o s h u m a n o s en su r e i n o , es p r e c i s o d i c e n e l l o s r e b a j a r a m u c h o s su a l t u r a y e s c u a d r a r l e s su g r o s o r . E n este caso, c m o se c u m p l i r n estas p a l a b r a s : No perecer ni un solo cabello de vuestra cabeza si p e r e c e r p a r t e de la m a s a c o r p o r a l ? P o r lo q u e h a c e a los c a b e l l o s , p u e d e t a m b i n p r e g u n t a r s e si r e c o b r a r e m o s c u a n t o s h a n c a d o a m a n o s del p e l u q u e r o . P e r o , en este caso, q u i n n o se h o r r o r i z a r de t a l d e f o r m i d a d ? E s t o m i s m o , s i e n d o c o n s e c u e n t e s , debe a p l i c a r s e a l a s u a s . D n d e q u e d a r el d e c o r o y la belleza, que d e b e t e n e r sus d e r e c h o s m s en la i n m o r t a l i d a d q u e en la c o r r u p c i n ? Y si t o d o esto n o lo r e c o b r a r n los r e s u c i t a d o s , p e r e c e r , y c m o p r e t e n d e r q u e n o p e r e c e r ni u n solo c a b e l l o de la c a b e z a ? L a s m i s m a s dificultades p r e s e n t a n s o b r e l a f l a q u e z a y l a gord u r a . Si t o d o s los r e s u c i t a d o s s e r n i g u a l e s , n o h a b r u n o s flao t r o s se les q u i t a r . L u e g o , a u n o s se les a a d i r a l g o y a o t r o s se les q u i t a r . P o r c o n s i g u i e n t e , n o r e c i b i r c a d a u n o lo q u e t u v o , sino q u e u n o s g a n a r n lo que n o t e n a n y o t r o s perd e r n lo q u e t e n a n [ 3 4 ] . 2 . N o m e n o r p o l v a r e d a l e v a n t a n , f u n d a d o s en la3 c o r r u p aequalitas habitura sit. Si enim tam magni et tam longi erunt omnes, quam fuerunt quicumque hic fuerunt maximi atque longissimi, non solum de parvulis, sed de plurimis quaerunt, unde illis accessurum sit, quod hic defuit, si hoc quisque recipiet, quod hic habuit. Si autem, quod ait Apostolus, occursuros nos omnes in mensuram aetatis plenitudinis Christi2'; et illud alterum, Quos praedestinavit conformes imaginis Filii sui30, sic intelligendum est, ut statura et modus Christi corporis omnium qui in regno eius erunt, bumanorum corporum sit futurus: Multis erit, inquiunt, de magnitudine et longitudine corporis detrahendum: et ubi iam erit, Capillas capitis vestri non perihit, si de ipsa corporis quantitate tam multum peribit? Quamvis et de ipsis capillis possit inquir, utrum redeat quidquid tondentibus decidit. Quod si rediturum est, quis non exhorreat illam deformitatem ? Nam hoc et de unguibus videtur necessario secuturum, ut redeat tam multurn quod corporis curatura desecuit. Et ubi erit decus? quod certe maius, quam in ista esse corruptione potuit, in illa iam immortalitate esse debebit. Si autem non redibit, ergo peribit: quomodo ergo, inquiunt, capillus capitis non peribit? De macie quoque vel pinguedine similiter disputant. Nam si aequales omnes erunt; non utique alii macri, alii pingues erunt. Accedet ergo alus aliquid, alus minuetur. Ac per hoc, non quod erat recipiendum, sed alicubi addendum est, quod non fuit; et alicubi perdendum, quod fuit. 2. De ipsis etiam corruptionibus et dilapsionibus corporum mortuorum.
30

ciones y descomposiciones de los c u e r p o s m u e r t o s , de los cuales p a r t e se desvanece en p o l v o , p a r t e se e v a p o r a en a i r e . U n o s son comidos p o r las b e s t i a s , y o t r o s c o n s u m i d o s p o r el fuego, y otros perecen en u n n a u f r a g i o o, de o t r o m o d o , en el a g u a , y se. c o r r o m p e n y se l i c a n . E l l o s n o c r e e n q u e t o d o esto p u e da ser r e u n i d o y r e i n t e g r a d o al c u e r p o . A p e l a n t a m b i n a ciertas f e a l d a d e s o defectos, s e a n de nac i m i e n t o o a d q u i r i d o s . E n este p u n t o a l e g a n los p a r t o s m o n s t r u o s o s , y p r e g u n t a n con a i r e i r n i c o si los c u e r p o s contrahechos r e s u c i t a r n en su d e f o r m i d a d . Si r e s p o n d e m o s q u e desa p a r e c e r todo eso en el c u e r p o r e s u c i t a d o , c r e e n q u e n u e s t r a respuesta p u e d e n c o n t r a d e c i r l a m o s t r a n d o l a s c i c a t r i c e s y l a s l l a g a s de n u e s t r o S e o r , p u e s p r e d i c a m o s q u e r e s u c i t con ellas. E n t r e todas estas cuestiones p l a n t e a n u n a , la m s difcil, en estos t r m i n o s : A q u i n v o l v e r la c a r n e de u n h o m b r e q u e se h a convertido en s u b s t a n c i a de o t r o q u e lo d e v o r a c o s a d o p o r el h a m b r e ? Esa c a r n e fu a s i m i l a d a y c o n v e r t i d a en la c a r n e de a q u e l que vive a sus e x p e n s a s y h a l l e n a d o con ella los vacos d e b i d o s en l a su d e b i l i d a d . Con el fin de p o n e r en r i d c u l o la fe en la r e s u r r e c c i n , p r e g u n t a n si t o r n a r al p r i m e r h o m b r e q u e la p o s e y o al q u e la a s i m i l . Y as, o permiten al a l m a h u m a n a , c o m o P l a t n , v e r d a d e r a s i n f e l i c i d a d e s y falsas felicidades en a l t e r n a t i v a c o n s t a n t e , o confiesan con Porfirio que, despus de d i v e r s a s r e v o l u c i o n e s a t r a v s de l o s cuerpos, terminarn algn da las miserias y no t o r n a r n m s a ellas; pero no tomando un cuerpo inmortal, sino h u y e n d o todo c u e r p o . cum aliud vertatur in pulvercm, in auras aliud exhaletur; sint quos bestiae, sint quos ignis absumat; naufragio vel quibuscumque aquis ita qudam pereant, ut eorum carnes in humorem putredo dissolvat; non mediocriter permoventur, atque omnia ista recolligi in carnem et redintegrari posse non credunt. Consectantur etiam quasque foeditates et vitia, sive accedant, sive nascantur: ubi et monstrosos partus cum horrore atque irrisione commemorant, et requirunt quaenam cuiusque deformitatis resurrectio sit futura. Si enim nihil tale redir in corpus hominis dixerimus, responsionem nostram de locis vulnerum, cum quibus Dominum Christum resurrexisse praedicamus, se confutaturos esse praesumunt. Sed inter haec omnia quaestio difficillima illa proponitur, in cuius carnem reditura sit caro, qua corpus alterius, vescentis humana viscera fame compellente, nutritur. In carnem quippe conversa est eius, qui talibus vixit alimentis; et ea quae macies ostenderat detrimenta, supplevit. Utrum ergo illi redeat homini cuius caro prius fuit, an illi potius cuius postea facta est, ad hoo percontantur, ut fidem resurrectionis illudant: ac sic animae humanae, aut alternantes, scut Plato, veras infelicitates falsasque promittant beattudines; aut post multas itdem per diversa corpora revolutiones, aliquando tamen eam, sicut Porphyrius, finir miserias, et ad eas nunquam redir fateantur; non tamen corpus habendo immortale, sed corpus omne rugiendo.

" E p h . 4,13R o m . 8,29.

1670

U CIUDAD DE DIOS

X X I I , 13
X X H , 14 EL CIELO, ElN DE L A CIUDAD DE DIOS 1671

C A P I T U L O
RESPUESTA

XIII CAPITULO XIV


ABORTIVOS Q U DECIR SOBRE LA RESURRECCIN DE LOS I N F A N T E S ?

A LA DIFICULTAD DE LOS FETOS

Voy a responder, prestando la misericordia de Dios ayuda a mis esfuerzos, a las objeciones que he puesto en boca de mis adversarios. No me atrevo a afirmar, pero tampoco a negar, que los fetos abortivos que hayan vivido en el tero materno y hayan muerto all han de resucitar. Sin embargo, no veo por qu, si no se les excluye del nmero de los muertos, ha de exclurselos de la resurreccin. Porque una de d o s : o no resucitarn todos los muertos y habr almas humanas que permanecern eternamente sin cuerpos, como las que han vivido en el tero materno; o, si todas las almas humanas tomarn, para resucitar, los cuerpos que hayan tenido, de cualquier lugar en que lo hayan dejado, no hallo razn para excluir de la resurreccin a los nios que han muerto en el tero materno. A cualquier sentir que se atenga cada cual, lo que dijsemos de los infantes ya nacidos, eso mismo debe aplicarse a los fetos si resucitaren [ 3 5 ] .

CAPUT

XIII

A N ABORTIVI NON PERTINEANT AD RESURRECTIONEM, SI PEBTINENT AD NUMERUM MORTUORUM

Qu diremos de los infantes sino que resucitarn, y no en la pequenez de cuerpo en que murieron? Recibirn en un instante, por la omnipotencia de Dios, el crecimiento que alcanzaran con el tiempo. Las palabras del Seor: No perecer ni un solo cabello de vuestra cabeza, afirman que no se perder nada de lo que se tenga, pero no niegan que pueda recibirse lo que no se tena. Al nio que muere le falta el desarrollo completo. Al nio perfecto le falta ciertamente la perfeccin del tamao corporal y no lo lograr hasta que llegue al trmino de su crecimiento. Esta perfeccin la poseemos todos desde que somos concebidos, pero la poseemos en potencia, no de hecho [ 3 6 ] , al igual que todos los miembros estn latentes en el semen aunque falten an muchos a los recin nacidos, como son los dientes y otros por el estilo. En esta razn, impresa en la materia corporal, parece estar ya, en cierto modo, incoado, por decirlo as, lo que an no existe, o por mejor decir, lo que est oculto, pero existir, o mejor, aparecer a su tiempo. En ella, el nio, que ser un da grande o pequeo, es ya pequeo o grande. Segn esa razn, sin duda en la resurreccin del cuerpo no tememos perder nada, porque, aunque resucitemos todos iguales y con talla de gigantes, los mayores no perCAPUT XIV

Ad haec ergo quae ab eorum parte contraria, me dirigente, mihi videntur opposita, misericordia Dei meis nisibus opem ferente, respondeam. Abortivos fetus, qui, cum iam vixissent in tero, ibi sunt mortui, resurrecturos ut affirmare, ita negare non audeo: quamvis non videam quoftiudo ad eos non pertineat resurrectio mortuorum, si non eximuntur de numero mortuorum. Aut enim non omnes mortui resurgent, et erunt aliquae humanae animae sine corporibus in aeternum, quae corpora humana, quamvis iiitra viscera materna, gestarunt: aut si omnes animae humanae recipient resurgentia sua corpora, quae habuerunt ubicumque viventia, et morientia reliquerunt, non invenio quemadmodum dicam ad resurrectionem noh pertinere mortuorum, quoscumque mortuos etiam in uteris matrum. Sed utrumlibet de his quisque sentiat, quod de iam natis infantibus dixerimus, hoc etiam de illis intelligendum est, si resurgent.

AN INFANTES IN EA SINT RESURRECTURI HABITUINE CORPORIS, QUAM HABITURI ERANT AETATIS ACCESS

Quid ergo de infantibus dicturi sumus, nisi quia non in ea resurrecturi sunt corporis exiguitate, qua mortui; sed quod eis tardius accessurum erat tempore, hoc sunt illo Dei opere miro atque celrrimo recepturi? In sententia quippe Domini, ubi ait, Capillas capitis vestri non peribit , dictum est non defuturum esse quod fuit, non autem negatum est adfuturum esse quod defuit. Defuit autem infanti mortuo perfecta quantitas sui corporis: perfecto quippe infanti deest utique perfectio magnitudinis corporalis; quae cum accesserit, iam statura longior esse non possit. Hunc perfectionis modum sic habent omnes, ut cum illo concipiantur atque nascantur; sed habent in ratione, non in mole: sicut ipsa iam membra omnia sunt latenter in semine, cum etiam natis nonnulla adhuc desint, sicut dentes, ac si quid eiusmodi. In qua ratione uniuscuiusque materiae indita corporal!, iam quodammodo, ut ita dicam, liciatum esse videtur, quod nondum est, imo quod latet, sed accessu temporis erit, vel potius apparebit. In hac ergo infans iam brevis aut longus est, qui brevis longusve futurs est. Secundum hanc rationem profecto in resurrectione corporis detrimenta corporis non timemus: quia, etsi aequalitas futura esset omnium, ita ut omnes
3

' L e . 3i*i?.

1672

t i CIUDAD DI DIOS

XXII, 15

X X n , 16

EL CIELO, FIN DE L A CIUDAD DE DIOS

1673

dern nada ni se reducirn, porque eso ira contra la sentencia de Cristo, que dijo que no haba de perecer ni un solo cabello de la cabeza. En cuanto a los otros, cmo podra faltar a la omnipotencia del Creador, que hizo todas las cosas de la nada, materia para aadir, como artfice maravilloso, lo que viera ser necesario? CAPITULO
SERN TODOS

XV

LOS CUERPOS RESUCITADOS DE LA TALLA DEL CUERPO DEL SALVADOR?

halla su complemento en la perfeccin de sus miembros, de todo el pueblo cristiano; o, si las entendemos de la resurreccin de los muertos, hay que creer que los cuerpos no resucitarn ni sobre ni bajo la forma juvenil, sino en la edad y en la robustez a que sabemos que lleg Cristo. Los ms sabios de los paganos han fijado la perfeccin de la juventud hacia los treinta aos. Despus el hombre va en declive y avanza hacia la vejez, edad ya grave. A este tenor, el Apstol no dijo: A la medida del cuerpo, o : A la medida de la estatura, sino: A la medida de la edad perfecta de Cristo. CAPITULO
CMO

Una cosa es cierta: que Cristo resucit con la misma estatura que tena al morir, y no est permitido decir que, en llegando el tiempo de la resurreccin universal, tomar, para igualarse a los ms altos, un tamao que no tena cuando se apareci a sus discpulos en la forma en que lo haban conocido. Si decimos, por el contrario, que los cuerpos mayores han de reducirse a la talla del cuerpo del Seor, habr que quitar a muchos parte de su cuerpo, contra la promesa de que no perecer ni un solo cabello. Resta, pues, decir que cada cual recibir su talla, la que tuvo, o en la juventud, aunque haya muerto viejo, o la que haba de tener si le arrebat una muerte prematura. En cuanto a las palabras del Apstol sobre la medida de la edad perfecta de Cristo, es preciso decir que o tienen otro motivo, cual sera que la medida perfecta de la cabeza mstica usque ad giganteas magnitudines pervenirent, ne lili qui maximi fuerunt, minus haberent aliquid in statura, quod eis contra sententiam Christi periret, qui dixit, neo capillum capitis esse periturum; Creatori utique qui creavit cuneta de nihilo, quomodo deesse posset, unde adderet quod addendum esse mirus artifex nosset? C A P U T XV
AN AD DOMINICI CORPORIS MODUM OMNIUM MORTUORUM RESURRECTRA SINT CORPORA

XVI

DEBE ENTENDERSE LA CONFORMACIN DE LOS SANTOS CON LA IMAGEN DEL H I J O DE D I O S ?

Cuando habla de los predestinados a hacerse conformes a la imagen del Hijo de Dios, puede entenderse del hombre interior. Por eso en otro lugar nos dice: No queris conformaros con este siglo, antes bien reformaos por la renovacin de vuestro espritu. En cuanto nos reformamos para no conformarnos con este siglo, en tanto nos conformamos con el Hijo de Dios. Pueden entenderse tambin esas palabras en el sentido de que, como l se hace conforme con nosotros por la mortalidad, as nosotros nos hagamos conformes a El por la inmortalidad. Esto dice tambin relacin con la resurreccin de los muertos. compleatur; aut, si hoc de resurrectione corporum dictum est, sic accipiamus dictum, ut nec ultra, nec infra iuvenilem formam resurgant corpora mortuorum; sed in eius aetate et robore, usque ad quam Christum hic pervenisse cognovimus. Circa triginta quippe annos definierunt esse etiam saeculi huius doctissimi nomines iuventutem: quae cum fuerit spatio proprio terminata, inde iam hominem in detrimenta vergere gravioris ac senilis aetatis. Et ideo non esse dictum, In mensuram corporis; vel, In mensuram staturae: sed, in mensuram aetatis plenitudinis Christi. CAPUT XVI
QALIS INTELLICENDA SIT SANCTORUM CONFORMATIO AD IMAGINEM FlLII EI

Sed utique Christus in ea mensura corporis, in qua est mortuus, resurrexit, nec fas est dicere, cum resurrectionis omnium tempus venerit, accessuram corpori eius eam magnitudinem, quam non habuit, quando in ea discipulis, in qua illis erat notus, apparuit, ut longssimis fieri possit aequalis. Si autem dixerimus ad Dominici corporis modum etiam quorumque maiora corpora redigenda, peribit de multorum corporibus plurimum, cum ipse nec capillum periturum esse promiserit. Restat ergo, ut suam recipiat quisque mensuram, quam vel habuit in iuventute, etiamsi senex est mortuus; vel fuerat habiturus, si est ante defunctus. Atque illud quod commemoravit Apostolus de mensura aetatis plenitudinis Christi32, aut propter aliud intelligamus dictum esse, id est, ut illi capiti in populis Christianis accedente omnium perectione membrorum aetatis eius mensura
E p h . 4,13.

Illud etiam quod ait, praedestinatos conformes imaginis Filii Deiss, potest et secundum interiorem hominem intelligi. Unde nobis alio loco dicit, Nolite conforman huic saeculo, sed reformamini in novitale ments vestrae". Ubi ergo reformamur, ne conformemur huic saeculo, ibi conformamur Dei Filio. Potest et sic accipi, ut, quemadmodum ille nobis mortalitate, ita nos illi efficiamur immortalitate conformes: quod quidem et ad ipsam resurrectionem corporum pertinet. Si autem etiam in his verbis, qua forma resurrectra sint corpora sumus admoniti; gicut illa
" Rom. 8,29. 34 ibid., 13,3.

1674

LA CIUDAD DE DIOS

XXII, 17
XXII, 17 EL CIELO, FIN DE LA CIUDAD DE DIOS 1675

Mas, si en estas palabras se nos dice la forma en que han de resucitar los cuerpos, esta conformacin como la medida de que he hablado debe entenderse en edad, no en talla. Cada cual resucitar como era o haba de ser en su juventud. Y en cuanto a la forma, importar poco que sea la de un nio o la de un viejo, pues all ni el espritu ni el cuerpo estarn ya sujetos a flaqueza alguna. De aqu que, si alguien sostiene que cada uno resucitar en la misma talla corporal que tena cuando muri, no se debe luchar contra l en una laboriosa discusin.

CAPITULO
RESUCITARN LAS M U J E R E S

XVII
EN SU SEXO PROPIO?

Algunos, basados en estos dos testimonios: Hasta que arribemos todos al estado de un varn, perfecto, a la medida de la edad perfecta de Cristo, y : Conformes a la imagen del Hijo de Dios, han concluido que las mujeres no resucitarn en su sexo, sino en el del hombre [ 3 7 ] . Dios hizo slo al varn del barro, y a la mujer la form del varn. Tengo para m que la verdad, est de parte de quienes creen que resucitarn los dos sexos. All no habr ya la libido, que es la causa de la confusin. En efecto, antes de pecar el varn y la mujer estaban desnudos v no se avergonzaban el uno del otro. Entonces los vicios quedarn suprimidos de los cuerpos, pero la naturaleza de stos subsistir. Ahora bien, el sexo femenino no es en la mujer vicio, mensura, ita et ista conformatio, non quantitatis intelligenda est, sed aetatis. Resurgent itaque omnes tam magni corpore, quam vel erant, vel futuri erant in iuvenili aetate, quamvis nihil oberit, etiamsi erit infantilis vel senilis corporis forma, ubi nec ments, nec ipsius corporis ulla remanebit infirmitas. Unde etiam si quis in eo corporis modo, in quo defunctus est, resurrecturum unumquemque contendit, non est cum illo laboriosa contradiotione pugnandum. CAPUT XVII

sino naturaleza. Adems, entonces no habr ni comercio carnal ni parto. Los miembros de la mujer sern aptos no para el uso antiguo, sino para la nueva belleza, que no excitar la concupiscencia del que mire, sino que glorificar la sabidura y la clemencia de Dios, que hizo lo que no exista y libr de la corrupcin lo que hizo. Al principio del gnero humano convena que la mujer fuera formada de una costilla del varn dormido, pues esto era un smbolo proftico de Cristo y de la Iglesia. El sueo de Adn significaba la muerte de Cristo [ 3 8 ] , cuyo costado fu atravesado por la lanza sobre la cruz despus de haber expirado, y man de l sangre y agua, que son figura de los sacramentos, con que se edifica la Iglesia. La Escritura us esta palabra. No dice: Form o fingi, sino: La edific en mujer. P o r eso el Apstol llama a la Iglesia edificio del cuerpo de Cristo. La mujer es, por consiguiente, criatura de Dios como el varn; pero fu hecha del varn para encarecer la unidad, y fu hecha de ese modo para figurar, como queda dicho, a Cristo y a la Iglesia. El que cre a los dos sexos, a los dos los restablecer. Adems, Jess mismo, preguntado por los saduceos, que negaban la resurreccin, a cul de los siete hermanos perteneca la mujer que los haba tenido a todos por marido, pues cada uno haba querido, segn el mandato de la Ley, perpetuar la posteridad de su hermano, dice: Andis errados por no entender las Escrituras ni el poder de Dios. Y en una ocasin tan propicia para decir que era una pregunta sin sentido, porque la mujer no seria ya mujer, sino varn, no dijo eso, sino que aadi: En la resurreccin ni se enmaridarn ni femnea, non accommodata usui veteri, sed decori novo, quo non alliciatur aspicientis concupiscentia, quae nulla erit, sed Dei laudetur sapientia atque clementia, qui et quod non erat fecit, et liberavit a corruptione quod fecit. Ut enim in exordio generis humani de latere viri dormientis costa detracta femina fieret, Christum et Ecclesiam tali facto iam tune prophetari oportebat. Sopor quippe ille viri36, mors erat Christi, cuius exanimis in cruce pendentis Iatus lancea perforatum est, atque inde sanguis et aqua profluxit": quae sacramenta esse novimus, quibus aedificatur Ecclesia. Nam hoc etiam verbo Scriptura usa est, ubi non legitur, Formavit, aut Finxit; sed, Aedijicavit eam in mulierem": unde et Apostolus aedificationem dicit corporis Christiso, quod est Ecclesia. Creatura est ergo Dei femina, sicut vir: sed ut de viro fieret, unitas commendata; ut autem illo modo fieret, Christus, ut dictum est, et Ecclesia figurata est. Qui ergo utrumque sexum instituit, utrumque restituet. Denique et ipse Iesus interrogatus a Sadducaeis, qui negaban! resurrectionem, cuius septem fratrum erit uxor, quam singuli habuerunt, dum quisque eorum vellet defuncti semen, sicut Lex praeceperat, excitare: Erratis, inquit, nescientes Scripturas, eque virtutem Dei"". Et cum locus esset, ut diceret, De qua enim me mterrogatis, vir erit etiam ipsa, non mulier; non hoc dixit: sed dixit,
30 37

A N IN S l ! 0 SEXU RESUSCITANDA ATQUE MANSBA S1NT CORPORA FEMINARUM

Nonnulli propter hoc quod dictum est, Doee oceurramus omnes in virum perfectum, in mensuram aetatis plenitudinis Christiss; et, conformes imaginis Filii Dei; nec in sexu femneo resurrecturas feminas credunt, sed in virili omnes aiunt; quoniam Deus solum virum fecit ex limo, feminam ex viro. Sed mihi melius sapere videntur, qui utrumque sexum resurrecturum esse non dubitant. Non enim libido ibi erit, quae confusionis est causa. Nam priusquam peccassent, nudi erant, et non confundebantur vir et femina. Corporibus ergo illis vitia detrahentur, natura servabitur. Non est autem vitium sexus femineus: sed natura: quae tune quidem et a concubitu et a partu immunis erit: erunt tamen membra
Epfc. 4.13-

"

G e n . 2,2. l o . 19,34Gen. 2,22.

" E p h . 4,12. " M t . 22,29. '

1678

LA CIUDAD DE DIOS

XXII, 18

X X I I , 18

EL CIELO, F I N DE LA CIUDAD DE DIOS

1677

se desposarn, sino que sern como los ngeles de Dios en el cielo. S e r n i g u a l e s a l o s n g e l e s , es c i e r t o ; p e r o p o r la inm o r t a l i d a d y la felicidad, n o p o r la c a r n e ni p o r la r e s u r r e c cin, ya q u e los n g e l e s n o t u v i e r o n n e c e s i d a d de e l l a s , p u e s n o p u d i e r o n m o r i r . El S e o r n e g q u e h u b i e r a n u p c i a s en l a r e s u r r e c c i n , n o q u e h u b i e r a m u j e r e s . Y lo neg en tal coyunt u r a , q u e h u b i e r a r e s u e l t o la cuestin de u n p l u m a z o con neg a r la existencia del sexo f e m e n i n o , si conoca q u e n o lo h a b a . M s a n , confirm l a existencia de l o s dos sexos, al d e c i r : No se enmaridarn, lo c u a l a t a e a l a s m u j e r e s , ni se desposarn, ffue respecta a los v a r o n e s . P o r c o n s i g u i e n t e , t a n t o l a s q u e suelen e n m a r i d a r s e c o m o los q u e se d e s p o s a n e s t a r n en la r e s u r r e c c i n , p e r o a l l n o h a b r t a l e s c o n t r a t o s .

C A P I T U L O
CRISTO,

X V I I I
CUERPO

E L VARN P E R F E C T O , Y LA I G L E S I A , S U

P a r a c o m p r e n d e r lo q u e dice el A p s t o l , q u e t o d o s a r r i b a r e m o s a l a e d a d d e l h o m b r e p e r f e c t o , debernos c o n s i d e r a r el c o n t e x t o t o d o y la c i r c u n s t a n c i a . S u e n a a s : El que descendi, ese mismo es el que ascendi sobre todos los cielos para dar cumplimiento a todas las cosas. Y as, ese mismo ha constituido a unos apstoles; a otros, profetas; a otros, evangelistas; a otros, pastores y doctores. A fin de que trabajen en la perfeccin de los santos en las funciones de su ministerio, en la ediIn resurrectione enim eque nubent, eque uxores ducent, sed sunt sicut Angel Dei in celo". Aequales utique Angelis immortalitate ac felictate, non carne: sicut nec resurrectione, qua non indiguerunt Angel: quoniam nec mor potuerunt. Nuptias ergo Dominus futuras negavit esse in resurrectione, non feminas: et ibi negavit, ubi talis quaestio vertebatur, ut eara negato sexu muliebri celeriore faciltate dissolveret, si eum ibi praenosceret non futurum: imo etiam futurum esse firmavit dicendo, Non nubent, quod ad feminas pertinet; eque uxores ducent, quod ad viros. Erunt ergo, quae vel nulere hic solent, vel ducere uxores: sed ibi hoc non facient. CAPUT
DE

ficacin del cuerpo de Cristo. Hasta que arribemos todos a la unidad de una misma fe y de un mismo conocimiento del Hijo de Dios, al estado de un varn perfecto, a la medida de la edad perfecta de Cristo. De manera que ya no seamos nios fluctuantes ni nos dejemos llevar aqu y all de todos los vientos de opiniones por la malignidad de los hombres, que engaan con astucia para introducir el error. Antes bien, siguiendo la verdad con caridad, en todo vayamos creciendo en Cristo, que es nuestra cabeza y de quien todo el cuerpo, trabado y conexo entre s, recibe, por todos los vasos y conductos de comunicacin, segn la medida correspondiente a cada miembro, el aumento propio del cuerpo para su perfeccin mediante la caridad. H e a q u cul es el h o m b r e p e r f e c t o : l a cabeza y el c u e r p o , c o m p u e s t o de t o d o s los m i e m b r o s , q u e r e c i b i r n l a perfeccin a su t i e m p o . C a d a d a se v a n j u n t a n d o a este c u e r p o nuevos e l e m e n t o s m i e n t r a s se edifica la I g l e s i a , a la q u e se d i c e : Vosotros sois el cuerpo de Cristo y sus miembros. Y en otra p a r t e : Por su cuerpo, que es la Iglesia. Y a s i m i s m o : Aunque muchos somos un solo pan, un solo cuerpo. Del edificio de este c u e r p o se dijo a q u : A fin de que trabajen en la perfeccin de los santos, en las funciones de su ministerio, en la edificacin del cuerpo de Cristo. L u e g o a a d e el p a s a j e q u e n o s o c u p a : Hasta que arribemos todos a la unidad de fe y al conocimiento del Hijo de Dios, al estado del hombre perfecto, a la medida de la edad perfecta de Cristo, etc. Y al fin m u e s t r a de q u c u e r p o d e b e e n t e n d e r s e esa m e d i d a , con e s t a s p a l a b r a s : En todo vayamos creciendo en Cristo, que es la cabeza y de quien todo el cuerpo, trabado y conexo entre s, recibe, segn la medida y la capacidad de cada miembro, el desarrollo que le nem Filii Dei, in virum perfectum, in mensuram aetatis plenitudinis Christi: ut ultra non simas pnrvuli, iactati et circumlati omni vento doctrinae, in illusione hominum, in astutia ad machinationem erroris: veritatem autem jacientes in chntate augeamur in illo per omnia, qui est caput Christus; ex quo totum corpus connexum, et compactum per omnem tactum subministrationis, secundum operationem in mensuram uniuscuiusque parts, incrementum corporis jacit in aedificationem sui, in chntate 42 . Ecce qui est vir perfectus, caput et corpus, quod constat mnibus membris, quae suo tempore complebuntur. Quotidie tamen eidem corpori accedunt, dum aedificatur Ecclesia, cui dicitur, Vos autem estis corpus Christi, et membra . Et alibi, Pro corpore, inquit, eius, quod est Ecclesia " . Itemque alibi, Unus pais, unum corpas multi sumus 4S. De cuius corporis aedificatione et hic dictum est, Ad consummationem sanctorum, in opus ministerii, in aedificationem corporis Christi, ac deinde subiectum unde nunc agimus, Doee occurramus omnes in unitaiem fidei, et agnitionem Filii Dei, in virum perfectum, in mensuram aetatis plenitudinis Christi, et caetera; doee eadem mensura in corpore intelligenda esset, ostenderet, dicens: Augeamur in illo per omnia, qui est caput Christus; ex quo totum corpus connexum, et compactum per omnem tactum subministrationis, secundum
42

XVIII

VIRO PERFECTO, ID EST CHRISTO, ET CORPORE EIUS, ID EST ECCLESIA, QDAE EST IPSIUS PLENITDDO

Proinde quod ait Apostolus, occursuros nos omnes in virum perfectum, totius ipsius circumstantiam lectionis considerare debemus, quae ita se habet: Qui descendit, inquit, ipse est et qui ascendit super omnes celos, ut adimpleret omnia. Et ipse dedit quosdam quidem Apostlos, quosdam autem Prophetas, quosdam vero Evangelistas, quosdam autem pastores et doctores, ad consummationem sanctorum, in opus minsterii, in aedificationem corporis Christi, doee oceurramas omnes in unitatem fidei, et agnitio41

Ibid,, 30.

Eph. 4,10-16. "" 1 Cor. 13,37.

44 M

Col. 1,24. r Cor. 10,17.

XXII, 19, 1

KI, CIELO, FIN DK I.A CUIDAD DE DIOS

1679

16T8

LA CIUDAD DE DIOS

XXII, 19,1
que h a b a e s t a d o en el a s a v u e l v a al a s a , o l a q u e f o r m a b a el fondo t o r n e d e n u e v o a f o r m a r l o , con t a l d e q u e t o d a t o r n e a t o d o l , es decir, t o d a la a r c i l l a a t o d o el v a s o , sin p e r d e r ni u n a p e q u e a p a r t e d e e l l a . Si, p u e s , los c a b e l l o s y l a s u a s , t a n t a s veces c o r t a d o s , n o p u e d e n t o r n a r a su l u g a r sin p r o d u c i r u n a f e a l d a d , n o t o r n a r n . Y , sin e m b a r g o , n o s e r n a n i q u i l a dos, p u e s s e r n c a m b i a d o s en l a m i s m a c a r n e a q u e p e r t e n e c a n , a fin d e c o n s e r v a r la a r m o n a d e l a s p a r t e s y m a n t e n e r a l l c a d a parte e n su lugar p r o p i o . N o se m e o c u l t a q u e estas p a l a b r a s del S e o r : No perecer ni un solo cabello de vuestra cabeza, p u e d e n e n t e n d e r s e con m s p r o p i e d a d del n m e r o d e c a b e l l o s q u e d e su l a r g u r a . En este s e n t i d o dice e n o t r a p a r t e : Todos los cabellos de vuestra cabeza estn contados. E s t o n o q u i e r e decir q u e y o p i e n s e q u e a l g n c u e r p o p e r d e r a l g o de lo q u e n a t u r a l m e n t e t e n a . Q u i e r o s o l a m e n t e h a c e r v e r q u e lo d e f o r m e ( q u e m u e s t r a l a c o n d i c i n p e n a l de los m o r t a l e s ) ser r e s t i t u i d o d e t a l m o d o a su substancia, q u e , c o n s e r v a d a la i n t e g r i d a d , d e s a p a r e c e r l a d e f o r m i d a d . S i u n a r t i s t a p u e d e f u n d i r u n a estatua m a l h e c h a y d a r l e n u e v a f o r m a y si p u e d e m e z c l a r y c o m b i n a r l o d e f o r m e y p o c o conf o r m e con el a r t e , sin a p a r t a r l o d e l t o d o , e v i t a n d o l a f e a l d a d y c o n s e r v a n d o la c a n t i d a d , q u d e b e p e n s a r s e del Artfice todop o d e r o s o ? N o p o d r s u p r i m i r y s e p a r a r d e l o s c u e r p o s humanos sus deformidades naturales o monstruosas, que son una t a r a d e esta v i d a m i s e r a b l e , p e r o q u e n o e s t n a t o n o con l a quae in ansa fuerat, ad ansam rediret, aut quae fundum fecerat, ipsa rursus faceret fundum; dum tamen totum reverteretur in totum, id est, totus ule limus in totum vas nulla sui perdita parte remearet. Quapropter si capilli toties tonsi unguesve desecti ad loca sua deformiter redeunt, non redibunt: nec tamen cuique resurgenti peribunt, quia in eamdem carnem, ut quemcumque ibi locum corporis teneant, servata partium congruentia, materiae mutabilitate vertentur. Quamvis quod ait Dominus, Capillus capitis vestri non peribit", non de longitudine, sed de numero capillorum dictum multo aptius possit intelligi. Unde et alibi dicit, Capilli capitis vestri numerati sunt omnes'". eque hoc ideo dixerim, quod aliquid existimem corpori cuiquam periturum, quod naturaliter inerat; sed quod deforme natum fuerat (non utique ob aliud, nisi ut hinc quoque ostenderetur, quam sit poenalis conditio ista mortalium), sic esse rediturum, ut servata integritate substantiae, deformitas pereat. Si enim statuam potest artifex homo, quam propter aliquam causam deformem fecerat, confiare, et pulcherrimam reddere, ita ut nihil inde substantiae, sed sola deformitas pereat, ac si quid in illa figura priore indecenter exstabat, nec parilitate partium congruebat, non de toto, unde fecerat, amputare atque separare, sed ita conspergere universo atque miscere, ut nec foeditatem faciat, nec minuat quantitatem; quid de omnipotente Artfice sentiendum est? Ergone non poterit quasque deformitates humanorum corporum, non modo usitatas, verum etiam raras atque monstrosas, quae huic miserae vitae congruunt, abhorrent autem ab illa futura felictate sanctorum, sic auferre ac perder, ut quascumque earum faciunt, etsi naturalia,
L e . 311,18. Le. 12,7.

conviene. L u e g o , c o m o h a y u n a m e d i d a d e c a d a p a r t e , h a y t a m b i e n u n a m e d i d a d e t o d o el c u e r p o , c o m p u e s t o d e t o d a s esas p a r t e s . Y sa es la m e d i d a d e la p l e n i t u d d e q u e se d i j o : A la medida de la plenitud de la edad de Cristo. E s t a p l e n i t u d la n o m b r t a m b i n en a q u e l l u g a r en q u e , h a b l a n d o d e Cristo, d i c e : Y le ha constituido sobre todas las cosas cabeza de la Iglesia, que es su cuerpo y su plenitud, el que consuma todo en todas las cosas. P e r o , si este p a s a j e d e b i e r a referirse a l a f o r m a de r e s u r r e c c i n , q u n o s i m p e d i r a a p l i c a r a la m u j e r lo q u e se dice del v a r n , en c u y o caso se h a b r a p u e s t o v a r n en l u g a r de h o m b r e ? A s , en u n s a l m o se d i c e : Dichoso el varn que teme al Seor. Y en l estn, i n d u d a b l e m e n t e , i n c l u i d a s las m u j e r e s q u e le t e m e n .

C A P I T U L O

X I X

E N LA R E S U R R E C C I N S E E M B E L L E C E R N T O D A S L A S F E A L D A D E S

1. Q u r e s p o n d e r a h o r a a l a s o b j e c i o n e s f u n d a d a s en los c a b e l l o s y en l a s u a s ? U n a vez s e n t a d o q u e n o p e r e c e r n a d a de n u e s t r o c u e r p o , c o n el fin de q u e n o h a y a e n l n a d a deform e , se c o m p r e n d e r t a m b i n f c i l m e n t e q u e lo q u e c o n s t i t u a u n a m o n s t r u o s a d e f o r m i d a d n o se a a d i r en a q u e l l a s p a r t e s e n q u e tal a d i c i n afee la b e l l e z a d e los m i e m b r o s . S e h a c e , p o r e j e m p l o , u n vaso d e a r c i l l a y l u e g o se le q u i e r e f u n d i r p a r a h a c e r l o de n u e v o , y n o es n e c e s a r i o q u e , a l f u n d i r l o , l a a r c i l l a operationem in mensuram uniuscuiusque parts. Sicut est ergo mensura uniuscuiusque parts; ita totius corporis, quod mnibus suis partibus constat, est utique mensura plenitudinis, de qua dictum est: n mensuram aetatis plenitudinis Christi. Quam plenitudinem etiam illo commemoravit loco, ubi ait de Christo: Et ipsum dedit capul super omnia Ecclesiae, quae est corpus eius, plenitudo eius, qui omnia in mnibus impletur46. Verum si hoc ad resurrectionis formanr, in qua erit unusquisque, referendum esset; quid nos impediret nominalo viro intelligere et feminam, ut virum pro nomine positum acciperemus? Sicut in eo quod dictum est, Beatus vir qui timet Dominum,": utique ibi sunt et feminae, quae timent Dominum. CAPUT XIX

QUOD OMNIA CORPORIS VITIA, QUAE IN HAC VITA HUMANO CONTHAKIA SUNT DECORI, IN RESURRECTIONE NON SINT FUTURA, UBI MANENTE NATURALI SUBSTANTIA, IN UNAM PULCHRITUDINEM ET QUALITAS CONCURRET ET QUANTITAS

1. Quid iam respondeam de capillis atque unguibus? Semel quippc intellecto ita nihil periturum esse de corpore, ut deforme nihil sit in corpore, simul intelligitur ea quae deformem factura fuerant enormitatem, massae ipsi accessura esse, non locis in quibus membrorum forma turpetur. Velut si de limo vas fieret, quod rursus in eumdem limum redactum totum de toto iterum fieret, non esset necesse ut illa pars limi,
Eph. 1,22 et 23. " Ps. 111,1
46

1680

LA CIUDAD DE DIOS

X X I I , 19, 2

X X I I , 20, 1

El, CIELO, FIN DE LA CIUDAD DE DIOS

1681

futura felicidad de los s a n t o s , c o m o esos a p n d i c e s n a t u r a l e s , p e r o i n d e c o r o s o s , de n u e s t r o c u e r p o , sin d i s m i n u i r en n a d a su substancia ? 2 . P o r c o n s i g u i e n t e , n o d e b e t e m e r s e p o r los flacos o p o r los g o r d o s q u e sean a l l c u a l e s , si p u d i e s e n , n o q u i s i e r a n s e r l o n i a q u . L a h e r m o s u r a del c u e r p o es la a r m o n a de sus p a r t e s con cierta s u a v i d a d de c o l o r [ 3 9 ] . D o n d e n o h a y a r m o n a de p a r t e s h a y a l g o q u e ofende, o p o r q u e es m a l o , o p o r q u e es p o c o , o p o r q u e es d e m a s i a d o . E s t a d e f o r m i d a d q u e r e s u l t a de la desp r o p o r c i n de l a s p a r t e s del c u e r p o d e s a p a r e c e r c u a n d o el C r e a d o r , p o r los m e d i o s q u e El conoce, s u p l i r la deficiencia o q u i t a r lo superfluo y e n d e r e z a r lo m a l o . C u n t a ser la s u a v i d a d del color, d o n d e los j u s t o s r e s p l a n d e c e r n c o m o el sol en el r e i n o de su P a d r e ? E s de c r e e r q u e C r i s t o e s c o n d i e r a 3 los ojos de sus d i s c p u l o s la c l a r i d a d de su c u e r p o c u a n d o se les a p a r e c i d e s p u s de la r e s u r r e c c i n . L a dbil m i r a d a h u m a n a , q u e d e b a fijar su a t e n c i n en Cristo res u c i t a d o , n o la s o p o r t a r a . P o r esta m i s m a r a z n dej t o c a r l a s cicatrices de sus l l a g a s , c o m i y b e b i con e l l o s n o p o r neces i d a d , s i n o p o r p o s i b i l i d a d . El e s t a d o en q u e n o se ve u n o b j e t o p r e s e n t e v i e n d o o t r o s objetos i g u a l m e n t e p r e s e n t e s , c o m o sucedi a los d i s c p u l o s , q u e n o vean la c l a r i d a d de Cristo y v e a n o t r a s cosas, se l l a m a en g r i e g o opaoict, p a l a b r a q u e los l a t i n o s h a n t r a d u c i d o en el Gnesis p o r caecitas ( c e g u e r a ) , a falta de otra e q u i v a l e n t e . E s t a c e g u e r a la p a d e c i e r o n los s o d o m i t a s cuando b u s c a b a n las p u e r t a s del v a r n j u s t o y n o d a b a n con e l l a s . tamen indecora excrementa substantiae corporalis, nulla eius diminutione tollantur? 2. Ac per hoc non est macris pinguibusve metuendum, ne ibi etiam tales sint, quales, si possent, nec hic esse voluissent. Omnis enim corporis pulchritudo est partium congruentia cura quadara colors suavitate. Ubi autem non est partium congruentia, aut ideo quid offendit, quia pravum est, aut ideo quia parum, aut ideo quia nimium. Proinde nulla erit deformitas, quam facit incongruentia partium, ubi et quae prava sunt corrigen tur; et quod minus est quam decet, unde Creator novit, inde supplebitur; et quod plus est quam decet, materiae servata integritate, detrahetur. Colors porro suavitas quanta erit, ubi iusti fulgebunt sicut sol in regno Patris sui? 5" Quae claritas in Christi corpore, cum resurrexit, ab oculis discipulorum potius abscondita fuisse, quam defuisse credenda est. Non enim eam ferret humanus atque infirmus aspectus, quando ille a suis ita deberet attendi, ut posset agnosci. Quo pertinuit etiam, ut contrectantibus ostenderet suorum vulnerum cicatrices; ut etiam cibum potumque sumeret, non alimentorum indigentia, sed ea qua et hoc poterat potestate. Cum autem aliquid non videtur, quamvis adsit, a quibus alia, quae pariter adsunt, videntur, sicut illam claritatem dicimus adfuisse non visam, a quibus alia videbantur, opaaa graece dicitur: quod nostri interpretes latine dicere non valentes, in libro Geneseos caecitatem interpretad sunt. Hanc enim passi sunl Sodomitae, quando quaerebant ostium iusti viri, nec poterant invenire " . Quae si caecitas fuisset, qua fit ut ni41

E n efecto, si h u b i e r a sido u n a v e r d a d e r a c e g u e r a , c o m o es la que i m p i d e ver, n o b u s c a r a n l a p u e r t a de e n t r a d a , sino guas o l a z a r i l l o s p a r a s a l i r de all [ 4 0 ] . 3 . N o s c m o , p e r o es cierto q u e n u e s t r o afecto h a c i a los b i e n a v e n t u r a d o s m r t i r e s n o s h a c e d e s e a r ver en el cielo las cicatrices de las l l a g a s r e c i b i d a s en sus c u e r p o s p o r el n o m b r e de C r i s t o . Y q u i z l a s v e a m o s . Eso n o ser d e f o r m i d a d en sus c u e r p o s , sino u n a m a r c a de h o n o r . B r i l l a r cierta belleza en sus c u e r p o s , p e r o n o de los c u e r p o s , s i n o de la g l o r i a . N o debe c r e e r s e t a m p o c o q u e los m i e m b r o s q u e fueren c o r t a d o s a los m r t i r e s les f a l t a r n en la r e s u r r e c c i n de los m u e r t o s , p u e s a ellos se d i j o : No perecer ni un solo cabello de vuestra cabeza. M a s , si exige la b e l l e z a q u e en el n u e v o siglo se v e a n las marcas g l o r i o s a s de los m r t i r e s g r a b a d a s en su c a r n e i n m o r t a l , es de creer q u e los m i e m b r o s q u e h a y a n sido h e r i d o s o m u t i l a d o s c o n s e r v a r n las cicatrices, y l o s p e r d i d o s n o d e j a r n de recibirlos. Si es v e r d a d q u e los defectos de n u e s t r o c u e r p o n o apar e c e r n en la o t r a v i d a , t a m b i n lo es q u e l a s m a r c a s de la v i r t u d n o d e b e n ser c o n s i d e r a d a s c o m o defectos. C A P I T U L O XX

/CMO SE EFECTUAR LA RESURRECCIN DE LOS CUERPOS?


1. L e j o s , p u e s , de n o s o t r o s p e n s a r q u e l a o m n i p o t e n c i a del Creador no puede reunir, p a r a resucitar los cuerpos y tornarlos a la v i d a , t o d a s l a s p a r t e s q u e h a y a n sido d e v o r a d a s p o r las b e s t i a s , o c o n s u m i d a s p o r el fuego, o d e s h e c h a s en p o l v o y cehil possit videri, non ostium quo ingrederentur, sed duces itineris a quibus inde abducerentur, inquirerent. 3. [XX.] Nescio quo autem modo sic afficimur amore martyrum beatorum, ut velimus in illo regno in eorum corporibus videre vulnerum cicatrices, quae pro Christi nomine pertulerunt: et fortasse videbimus. Non enim deformitas in eis, sed dignitas erit, et quaedam, quamvis in corpore, non corporis, sed virtutis pulchritudo fulgebit. Nec ideo tamen si aliqua martyribus amputata et ablata sunt membra, sine ipsis membris erunt in resurrectione mortuorum, quibus dictum est, Capillus capias vestri non peribit. Sed si hoc decebit in illo novo saeculo, ut indicia gloriosorum vulnerum in illa immortali carne cernantur, ubi membra, ut praeciderentur, percussa vel secta sunt, ibi cicatrices, sed tamen eisdem membris redditis, non perditis, apparebunt. Quamvis itaque omnia quae acciderunt corpori vitia, tune non erunt; non sunt tamen deputanda vel appellanda vitia virtutis indicia. CAPUT XX

Q O D IN RESURRECTIONE MORTUORUM NATURA CORPORUM QUIBSLIBET MODIS DISSir-ATORUM IN INTEGRUM UNDECUMQUE REVOCANDA SIT

M t . 13,43.

Gen. 19,11.

1. Absit autem ut ad resuscitanda corpora vitaeque reddenda non possit omnipotentia Creatoris omnia revocare, quae vel bestiae, vel ignis absumpsit, vel in pulverem cineremve collapsum, vel in humorem eolu-

1682

LA CIUDAD DK DIOS

XXII, 20, 2

niza, o disueltas en agua, o disipadas en aire. Lejos de nosotros pensar que haya algo tan oculto y tan alejado de nuestros sentidos en el ser de la naturaleza, que pueda escapar al conocimiento y al poder del Creador. Cicern, cuya autoridad es mxima para nuestros adversarios, queriendo definir a Dios a su modo, dice: Es un espritu independiente y libre, ajeno a toda compaa, que conoce y mueve todas las cosas y que est dotado de un movimiento eterno. Y se inspira en los grandes filsofos. Para emplear su lenguaje, puede pasar algo inadvertido al que lo conoce todo o escapar jams al que lo mueve todo? 2. Esto me lleva como de la mano a solucionar la cuestin siguiente, que parece la ms difcil de todas: Cuando la carne de un hombre muerto se ha convertido en carne de otro viviente, a cul de los dos pertenecer en la resurreccin? Supongamos que un desgraciado, presa del hambre y forzado por ella, come de la carne de un hombre muertoextremo al que, segn la historia, se ha llegado alguna vez y del que nuestros desdichados tiempos presentan ms de un ejemplo [ 4 1 ] , puede sostenerse con algn fundamento que fu toda esa substancia eliminada por los conductos inferiores y que no fu asimilada parte, siendo as que la debilidad que exista y no existe est indicando asaz las prdidas reparadas por aquellos alimentos? Ya he propuesto ms arriba algunos puntos para la solucin de esta dificultad. Todas las carnes que el hombre ha consumido han sido evaporadas en el aire, y hemos reconocido que el Dios omnipotente puede reunir todo lo desvanecido. Esa carne ser, pues, devuelta a aquel en que comenz a ser carne humana, puesto que el otro la tena como prestada, y, como monetum, vel in auras est exhalatum. Absit ut sinus ullus secretumque naturae ita recipiat aliquid subtractum sensibus nostris, ut omnium Creatoris aut lateat cognitionem, aut effugiat potestatem. Deum certe volens, sicut poterat, definir. Cicero tantus auctor ipsorum, Mens quaedam, inquit, est soluta et libera, secreta ab omni concretione mortali, omnia sentiens et movens, ipsaque praedita motu sempiterno6=. Hoc autem reperit in doctrinis magnorum philosophorum. L't igitur secundum ipsos loquar, quomodo aliquid vel latet omnia sentientem, vel irrevocabiliter fugit omnia moventem? 2. Unde iam etiam quaestio illa solvenda est, quae difficilior videtu caeteris: ubi quaeritur, cum caro mortui hominis etiam alterius fit viventis caro, cui potius eorum in resurrectione reddatur. Si enim quispiam confectus fame atque compulsus vescatur cadaveribus hominum, quod malura aliquoties accidisse, et vetus testatur historia, et nostrorum temporum infelicia experimenta docuerunt; num quisquam veridica ratione contendet, totum digestum fuisse per irnos meatus, nihil inde in eius carnem mutatum atque conversum, cum ipsa macies quae fuit et non est, satis indicet quae illis escis detrmenta suppleta sint? Iam itaque aliqua paulo ante praemisi, quae ad istum quoque nodum solvendum valere debebunt. Quidquid enim caridura exhausit fames, utique in auras est exhalatum: unde diximus omnipotentem Deum posse revocare quod fugit. Red*' Tuscul. l.i c.27.

XXII, 20, 3

EL CIELO, FIN DE L A CIUDAD DE DIOS

1683

da ajena, debe restituirla a su dueo. La suya, de que el hambre le haba despojado, le ser devuelta por Aquel que puede juntar a su antojo la desaparecida. Y, dado caso que fuera aniquilada y no quedaran ni rastros en los ocultos senos de la naturaleza, el Omnipotente la reparara de cualquier modo. Mas, habiendo declarado la Verdad que no perecer ni un solo cabello de vuestra cabeza, es absurdo pensar que, no pudiendo perecer un cabello del hombre, hayan podido perecer tantas carnes devoradas o consumidas por el hambre. 3. Ponderadas y examinadas todas estas cuestiones segn nuestra capacidad, llegamos a la conclusin de que los cuerpos en la resurreccin tendrn la misma talla que tenan en su juventud o en la razn seminal de la misma, con la belleza y la proporcin de todos sus miembros. Con el fin de conservar la proporcin, es lgico que, si se hubiera substrado algo a algn monstruoso apndice, se distribuya por todo el cuerpo para que no perezca ni eso y se mantenga en todo la armona de las partes. As, no es absurdo creer que de eso pueda aadirse algo a la talla del cuerpo al distribuir a todas las partes del cuerpo, por causa de la belleza, ese abultamiento que en una sola sera una deformidad. Y si alguno sostiene que cada uno resucitar en la misma estatura que tena al morir, no se le debe resistir con ardimiento, con tal de que excluva toda deformidad, toda debilidad, toda pesadez, toda corrupcin y todo aquello que sea contrario a la hermosura de ese reino en el que los hijos de la resurreccin y de la promesa sern iguales a los ngeles de Dios, si no por cuerpo ni por edad, s por la felicidad. detur ergo caro illa homini, in quo esse caro humana primitus coepit. Ab illo quippe altero tanquam mutuo sumpta deputanda est: quae sicut aes alienum, ei redhibenda est, unde sumpta est. Sua vero illi, quem fames exinanierat, ab eo qui potest etiam exhalata revocare, reddetur. Quamvis etsi mnibus perisset modis, nec ulla eius materies in ullis naturae latebris remansisset, unde vellet, eam repararet Omnipotens. Sed propter sententiam Veritatis, qua distum est, Capillas capitis vestri non peribit; absurdum est ut putemus, cum capillus hominis perire non possit, tantas carnes fame depastas atque consumptas perire potuisse. 3. Quibus mnibus pro nostro modulo conderatis atque tractatis, haec summa conficitur, ut in resurrectione carnis in aeternum eas mensuras habeat corporum magnitudo, quas habebat perficiendae sive perfectae cuiusque indita corpori ratio iuventutis, in membrorum quoque omnium modulis congruo decore servato. Quod decus ut servetur, si aliquid demptum fuerit indecemi alicui granditati in parte aliqua constitutae, quod per totuir, spargatur, ut eque id pereat, et congruentia partium ubique leneatur, non est absurdum, ut aliquid inde etiam staturae corporis addi posse credamus; cum mnibus partibus, ut decorem custodiant, id distribuitur, quod si enormiter in una esset, utique non deceret. Aut si contenuitur in ea quemque statura corporis resurrecturum esse, in qua defunctus est, non pugnaciter resistendum est; tantum absit omnis deformitas, omnis infirmitas, cmnis tarditas, omnisque corruptio, et si quid aliud illud non decet regnum, in quo resurrectionis et promissionis filii aequales erunt Angelis Dei, si non corpore, non aetate, certe felieitate.

1684

LA CIUDAD DE DIOS

xxn,2i

X X H , 22, 1

EL CIELO, FIN DE LA CIUDAD DE DIOS

1685

C A P I T U L O
NOVEDAD DEL CUERPO

X X I
RESUCITADO

ESPIRITUAL

T o d o c u a n t o p e r d i e r o n l o s c u e r p o s vivos o l o s c a d v e r e s d e s p u s de l a m u e r t e les ser r e s t i t u i d o j u n t a m e n t e c o n lo q u e d e j a r o n en el s e p u l c r o . Y r e s u c i t a r t r o c a d o de l a vetustez d e l c u e r p o a n i m a l en la n o v e d a d d e l c u e r p o e s p i r i t u a l , revestido d e i n c o r r u p c i n y d e i n m o r t a l i d a d . M a s , a u n q u e , o p o r a l g n acc i d e n t e g r a v e o p o r l a c r u e l d a d d e los e n e m i g o s , u n c u e r p o h a y a s i d o r e d u c i d o t o d o a p o l v o y d i s i p a d o en a i r e o en a g u a , n o se h a l l a r a d e l ni u n a p a r t c u l a , n o p u e d e s e r s u b s t r a d o a l a o m n i p o t e n c i a del C r e a d o r y n o p e r e c e r ni u n solo c a b e l l o de su cabeza. L a c a r n e e s p i r i t u a l e s t a r s o m e t i d a a l e s p r i t u ; p e r o ser c a r n e n o e s p r i t u , al i g u a l q u e el e s p r i t u c a r n a l estuvo sometido a la carne siendo espritu, no carne. L a experiencia de esto la t e n e m o s en l a d e f o r m i d a d de n u e s t r a p e n a . N o e r a n c a r n a l e s s e g n l a c a r n e , s i n o segn el e s p r i t u , a q u e l l o s a quien e s se d i r i g a el A p s t o l en estos t r m i n o s : No he podido hablaros como a hombres espirituales, sino como a carnales. E l h o m b r e e s p i r i t u a l en esta v i d a es c a r n a l t o d a v a s e g n el c u e r p o y ve en s u s m i e m b r o s u n a ley q u e resiste a l a l e y de su esprit u . S e r t a m b i n e s p i r i t u a l s e g n el c u e r p o c u a n d o l a c a r n e h a y a r e s u c i t a d o , c u m p l i n d o s e estas p a l a b r a s d e l A p s t o l : Se siembra un cuerpo animal y resucitar un cuerpo espiritual. C u l e s y c u n t a s s e r n l a s perfecciones d e l c u e r p o e s p i r i CAPUT XXI

t u a l ? C o m o a n n o t e n e m o s e x p e r i e n c i a d e e l l o , t e m o s e r temer a r i o en m i s p a l a b r a s . S i n e m b a r g o , p u e s t o q u e l a g l o r i a d e D i o s exige q u e n o se o c u l t e el gozo d e n u e s t r a e s p e r a n z a , y iuesto q u e el S a l m i s t a , desde l o n t i m o d e l c o r a z n , a r d i e n d o e n l a m a s d e a m o r , e s c r i b i : Seor, yo he amado el decoro de tu casa, r a s t r e a r , c o n la a y u d a d e D i o s y segn m i s p o s i b i l i d a d e s , l a s g r a c i a s q u e h a c e a l o s b u e n o s y a l o s m a l o s en esta mis r r i m a v i d a y l a g r a n d e z a d e a q u e l l a de l a q u e n o podem o s h a b l a r d i g n a m e n t e p o r q u e n o l a h e m o s p r o b a d o . O m i t o el t i e m p o en q u e D i o s cre al h o m b r e recto, p a s o p o r a l t o l a v i d a feliz d e l o s dos c n y u g e s en l a s d e l i c i a s del p a r a s o , p u e s q u e fu t a n b r e v e , q u e ni sus h i j o s t u v i e r o n l a d i c h a de g u s t a r l a . H a b l o s o l a m e n t e d e esta c o n d i c i n m i s e r a b l e q u e c o n o c e m o s y en l a cual v i v i m o s , q u e est e x p u e s t a a t e n t a c i o n e s sin c u e n t o , o m e j o r , a u n a sola t e n t a c i n c o n t i n u a d a , p o r m s p r o g r e s o s ue- h a g a m o s . Q u i n p o d r e x p l i c a r l o s s i g n o s d e b o n d a d q u e dos m u e s t r a al g n e r o h u m a n o ?

C A P I T U L O

X X I I

M I S E R I A S Y M A L E S QUE SIGUIERON A LA PRIMERA PREVARICACIN

1. E s t a v i d a , si m e r e c e t a l n o m b r e , t a n l l e n a d e m a l e s , es testigo d e q u e t o d a l a r a z a h u m a n a fu c o n d e n a d a en su p r i m e r o r i g e n . Q u o t r a cosa i n d i c a esta p r o f u n d a i g n o r a n c i a en q u e est, Seminatur corpas anmale, resurget corpus spirituale 5S. Quae sit autem, et quam magna spiritualis corporis gratia, quoniam nondum venit in experimentum, vereor ne temerarium sit omne quod de illa profertur eloquium. Verumtamen quia spei nostrae gaudium propter Dei laudem non est tacendum, et de intimis ardentis sancti amoris medullis dictum est, Domine, dilexi decorem domus tuae ": de donis eius quae in hac aerumnosissima vita bonis malisque largitur, ipso adiuvante, coniiciamus, ut possumus, quantum sit illud, quod nondum experti, utique digne eloqui non valemus. Omitto enim quando fecit hominem rectum; omitto vitam illam duorum coniugum in paradisi fecunditate felicem, quoniam tam brevis fuit, ut ad nascentium sensum nec ipsa pervenerit: in hac quam novimus, in qua adhuc sumus, cuius tentationes, imo quam totam tentationem, quamdiu in ea sumus, quantumlibet proficiamus, perpeti non desinimus, quae sint indicia circa genus humanum bonitatis Dei, quis poterit explicare? CAPUT XXII

DE NOVITATE CORPORIS SPIRITUALIS, IN QUAM SANCTORUM CARO MUTABITUR

Restituetur ergo et quidquid de corporibus vivis, vel post mortem de cadaveribus periit, et simul cum eo quod in sepulcris remansit, in spiritualis corporis novitatem ex animalis corporis vetustate mutatum resurget, incorruptione atque immortalitate vestitum. Sed etsi vel casu aliquo gravi vel inimicorum immanitate totum penitus conteratur in pulverem, atque in auras vel in aquas dispersum quantum fieri potest, nusquam esse sinatur omnino, nullo modo subtrahi poterit omnipotentiae Creatoris, sed capilhis in eo capitis non peribit. Erit ergo spiritui subdita caro spiritualis, sed tamen caro, non spiritus: sicut carni subditus fuit spiritus ipse carnalis, sed tamen spiritus, non caro. Cuius rei habemus experimentum in nostrae poenae deformitate. Non enim secundum carnem, sed utique secundum spiritum carnales erant, quibus ait Apostolus: Non potui vobis loqui quasi spiritualibus, sed quasi carnalibus ss. Et homo spiritualis sic in hac vita dicitur, ut tamen corpore adhuc carnalis sit, et videat aliam legem in membris suis repugnantem legi ments suae 5 4 : erit autem etiam corpore spiritualis, cum eadem caro sic resurrexerit, ut fat quod scriptum
M 54

DE M'ISERIIS AC MALIS, QUIBUS HUMANUM GENUS MRITO PRIMAE PRAEVARICATIONIS OBNOXIUM EST, ET A QUIBUS NEMO NISI PER C H R I S T I GRATIAM LIBERATUR

1. Nam quod ad primam originem pertinet, omnem mortalium progeniem fuisse damnatam, haec ipsa vita, si vita dicenda est, tot et tantis
53

i Cor. ,x. R o m . 7,23.

i C o r . 15,42. "> P s . 25,8.

1686

h.\ CIUDAD DE DIOS

XXII, 22, 2

XXII, 22, 3

I;I, ctiii.o, FIN DI; I,A CIUDAD DI; DIOS

1687

nacen implicados todos los hijos de Adn, principio de todos los errores y de la que el.hombre no puede librarse sin el trabajo, el dolor y el temor? Qu significan tantas afecciones vanas y nocivas, de donde nacen las mordaces preocupaciones, las inquietudes, las tristezas, los temores, los falsos goces, las discordias, los altercados, las guerras, las traiciones, los enojos, las enemistades, los engaos, las adulaciones, el fraude, el robo, la rapia, la perfidia, la soberbia, la ambicin, la envidia, los homicidios, los parricidios, la crueldad, la inhumanidad, la maldad, la lujuria, la petulancia, la desvergenza, la deshonestidad, las fornicaciones, los adulterios, los incestos y tantos otros estupros y pecados contra la naturaleza de uno y otro sexo, que slo el citarlos causa horror; los sacrilegios, las herejas, las blasfemias, los perjurios, las opresiones de inocentes, calumnias, circunvenciones, prevaricaciones, falsos testimonios, juicios injustos, violencias, latrocinios y otros males semejantes que no afloran ahora al pensamiento, pero que sitian y cercan la vida de los hombres? [ 4 2 ] . Verdad es que estos crmenes son obras de los malos, pero proceden todos de la raz de la ignorancia y del amor perverso con que nace todo hijo de Adn. Quin ignora, en efecto, con qu ignorancia de la verdad, manifiesta va en los infantes, y con cuntas cupididades, que se van desarrollando en la niez, viene el hombre a este mundo? Si se le permitiera vivir a su antojo y hacer cuanto le pluguiere, vendra a dar en todos o en muchos de los crmenes mencionados y en otros no recordados. 2. Mas, por un consejo de la divina Providencia, que no abandona del todo a los condenados y que, a despecho de su malis plena testatur. Quid enim aliad indicat horrenda quaedam profunditas ignorantiae, ex qua ornnis error existit, qui omnes filios Adam tenebroso quodam sinu suscipit, ixt homo ab illo liberari sine labore, dolore. timore non possit? Quid amor ipse tot rerum vanarum atque noxiarum, et ex hoc rnordaces curae, perturbationes, moerores, formidines, insana ganda, discordiae, lites, bella, insidiae, iracundiae, inimicitiae, fallada, adulado, fraus, furtuin, rapia, perfidia, superbia, ambitio, invidentia, homicidia, parricidia, crudelitas, saevitia, nequitia, luxuria, petulantia, impudentia, impudicitia, fornicationes, adulteria, incesta, et contra naturam utriusquc sexus tot stupra atque immunditiae, quas turpe est etiam dicere, sacrilegia, haereses, blasphemiae, periuria, oppressiones innocentium, calumniae, circumventiones, praevaricationes, falsa testimonia, iniqua iudicia, violentiae, latrocinia, et quidquid talium malorum in mentem non venit, et tamen de vita ista hominum non recedit? Verum haec hominum sunt malorum. ab illa tamen erroris et perversi amoris radice venientia, cura qua omnis filius Adam nascitur. Nam quis ignorat cum quanta ignorantia veritatis, quae iam in infantibus manifesta est; et cum quanta abundantia vanae cupiditatis, quae in pueris incipit apparere, homo veniat in hanc vitara, ita ut si dimittatur vivere ut velit, et facer quidquid velit, in haec facinora et flagitia quae commemoravi, et quae commemorare non potui, vel cuneta vel multa perveniat? 2. Sed divina gubernatione non omni modo deserente damnatos, et

ira, no detiene el curso de su misericordia, la ley y la instruccin velan en los sentidos de los hombres contra estas tinieblas y se oponen a estos mpetus. Es una accin inestimable, pero que no se efecta sin trabajos y dolores. Qu pretenden las mil amenazas que se hacen a los nios para retraerlos de sus vanidades? Qu los pedagogos, qu los maestros, qu las frulas, qu las varas, qu las correas, qu la disciplina, de la que la santa Escritura dice que debe usarse con el hijo amado por temor a que crezca indmito y, una vez endurecido, apenas pueda o quiz ya no pueda ser corregido? Qu persiguen todas estas penas sino destruir la ignorancia y refrenar la mala cupididad, taras con que venimos al mundo? A qu se debe que cuanto recordamos con trabajo lo olvidamos sin l ; cuanto aprendemos con trabajo, lo ignoramos sin l ; que nos cueste tanto ser diligentes y tan poco ser perezosos? No denota esto claramente a qu es proclive e inclinada la naturaleza, viciada por sus propios pasos, y de cunta ayuda necesita para verse libre de todo esto? La desidia, la flojedad, la pereza y la negligencia son vicios que huyen el trabajo. El mismo trabajo, por til que sea, es una pena. 3. Amn de las penas de la infancia, sin las que no puede aprenderse lo que quieren los padres, que es raro que deseen algo til [ 4 3 ] , quin ser capaz de expresar y quin susceptible de comprender la infinidad y la enormidad de las penas a que est sujeto el gnero humano, y que son patrimonio, no de la malicia y de la maldad de los buenos, sino de la triste condicin humana? Cunta es la aprehensin y el dolor que Deo non continente in ira sua miserationes suas ", in ipsis sensibus generis humani prohibido et eruditio contra istas, cum quibus nascimur, tenebras vigilant, et contra hos mpetus opponuntur, plenae tamen etiam ipsae laborum et dolorum. Quid enim sibi volunt multimodae formidines, quae cohibendis parvulorum vanitatibus adhibentur? quid paedagogi, quid magistri, quid ferulae, quid lora, quid virgae, quid disciplina illa qua Scriptura sancta dicit di'iecti filii -latera esse tundenda, ne crescat indomitus, domarique iam durus aut vix possit, aut fortasse nec possit? " Quid agitur his poenis mnibus, nisi ut debelletur imperitia, et prava cupiditas infrenetur, cum quibus malis in hoc saeculum venimus? Quid est enim, quod cum labore meminimus, sine labore obliviscimur; cum labore discimus, sine labore nescimus; cum labore strenui, sine labore inertes sumus? Nonne hinc apparet in quid velut pondere suo proclivis et prona sit vitiosa natura, et quanta ope, ut hinc liberetur, indigeat? Desidia, segnities, pigritia, negligentia, vitia sunt utique quibus labor fugitur, cum labor ipse, etiam qui est utilis, poena sit. 3. Sed praeter pueriles poenas, sine quibus disci non potest quod maiores volunt, qui vix aliquid utiliter volunt, quot et quantis poenis gems agitetur humanum, quae non ad malitiam nequitiamque iniquorum, sed ad conditionem pertinent miseriamque communem, quis ullo sermone digerit, quis ulla cogitatione comprehendit? Qnantus est metus, quanta
JS

"

P s . 76,10. E c c l i . 30,rs.

1688

LA CIUDAD DE DIOS

xxn, 22,3

XXII, 22, 3

E t CIELO, PIN DE tA CIUDAD DE DIOS

1689

n o s c a u s a n l a s o r f a n d a d e s y los d u e l o s , los d a o s y l a s conden a s , los e n g a o s y l a s m e n t i r a s de los h o m b r e s , las falsas s o s p e c h a s , los c r m e n e s con violencia y l a s b e l l a q u e r a s ajen a s ? [ 4 4 ] . D e stas p r o c e d e n el p i l l a j e y el c a u t i v e r i o , las prisiones y las c r c e l e s , los d e s t i e r r o s y los t o r m e n t o s , la m u t i l a cin, el r a p t o y la b r u t a l i d a d y o t r o s m i l actos h o r r e n d o s p o r el estilo. Q u d i r a n t e la m u l t i t u d de a c c i d e n t e s q u e se t e m e n del e x t e r i o r sin t o m a r p a r t e en e l l o s ? A stos p e r t e n e c e n el calor, el fro, l a s t o r m e n t a s , l a s l l u v i a s , l a s i n u n d a c i o n e s , los r a y o s , los t r u e n o s , el g r a n i z o , los t e r r e m o t o s , los r e s q u e b r a j a m i e n t o s de la t i e r r a , los d e r r u m b a m i e n t o s de c a s a s , los t r o p i e zos, el e s c a p a r s e las c a b a l l e r a s , los v e n e n o s de las f r u t a s , de las a g u a s , del a i r e y de los a n i m a l e s . E n t r e stos se c u e n t a n t a m b i n l a s m o r d e d u r a s m o r t a l e s o m o l e s t a s de l a s fieras, la r a b i a de u n p e r r o r a b i o s o , ese a n i m a l t a n a p a c i b l e y t a n a m i g o del h o m b r e , q u e a veces se h a c e m s t e m i b l e y fiero q u e los leones y los d r a g o n e s y h a c e al h o m b r e q u e m u e r d e m s t e m i b l e p a r a s u s p a d r e s , esposa e h i j o s q u e la fiera m s feroz. Q u m a l e s sufren los n a v e g a n t e s y c u l e s los q u e v i a j a n a p i e ? Q u i n p u e d e v i a j a r sin e x p o n e r s e a a l g n a c c i d e n t e i m p r e v i s t o ? U n h o m b r e m u y s a n o , u n da, al v o l v e r de l a p l a za, c a y , se r o m p i u n a p i e r n a , y esa h e r i d a le v a l i la m u e r t e . H a y p o s t u r a m s s e g u r a , al p a r e c e r , q u e e s t a r s e n t a d o ? E l s a c e r d o t e H e l cay de su a s i e n t o y se m a t . Q u accidentes n o t e m e n los l a b r a d o r e s , m e j o r d i r a , t o d o s los h o m b r e s , t a n t o de p a r t e del cielo y de la t i e r r a c o m o de los a n i m a l e s n o c i v o s ? C u a n d o h a n r e c o g i d o y e n t r o j a d o su cosecalamitas ab orbitatibus atque luctu, a damnis et damnationibus, a deceptionibus et mendaciis hominum, a suspicionibus falsis, ab mnibus violentis facinoribus et sceleribus alienis? quandoquidem ab eif et depraedatio, et captivitas, et vincula, et carceres, et exsilia, et cruciatus, et amputado membrorum, et privatio sensuum, et oppressio corporis ad obscenam libidinem opprimentis explendam, et alia multa horrenda saepe contingunt. Quid ab innumeris casibus qui forinsecus corpori formidantur, aestibus et frigoribus, tempestatibus, imbribus, alluvionibus, coruscatione, tonitru, grandine, fulmine, motbus biatibusque terrarum, oppressionibus ruinarum, ab offensione et pavore vel etiam malitia iumentorum, a tot venenis fruticum, aquarum, aurarum, bestiarum, a ferarum vel tantummodo molestis vel etiam mortiferis morsibus, a rabie quae contingit ex rbido cae, ut etiam blanda et rnica suo domino bestia nonnunquam vehementius et amarius quam leones draconesque metuatur, faciatque hominem, quem forte attaminaverit, contagione pestfera ita rabiosum, ut a parentibus, coniuge, filiis, peius omni bestia formidetur? Quae mala patiuntur navigantes? quae, terrena itinera gradientes? Quis ambulat ubicumque non inopinatis subiacens casibus? De foro qudam rediens domum sanis pedibus suis, cecidit, pedem fregit, et ex illo vulnere finivit hanc vitam. Quid videtur sedente securius? De sella in qua sedebat cecidit Heli sacerdos, et mortuus est s ". Agricolae, imo vero omnes homines quot et quantos a celo et trra, vel a perniciosis animalibus casus
i Res, 4,18.

cha, e n t o n c e s c r e e n ya a s e g u r a d o el a o . P e r o y o s y conozco que en cierta ocasin u n a r i a d a i m p r e v i s t a se llev del g r a n e r o la cosecha, b u e n a p o r cierto, y los h o m b r e s h u y e r o n p a r a lib r a r s e . Q u i n p u e d e confiar e s t a r a salvo p o r su i n o c e n c i a de las m i l e f o r m e s i n c u r s i o n e s de los d e m o n i o s ? A fin de q u e n a d i e confe, a t o r m e n t a n , p o r p e r m i s i n de D i o s , de u n a m a n e r a t a n cruel a los n i o s b a u t i z a d o s , las c r i a t u r a s m s inocentes del m u n do. D i o s , al p e r m i t i r l o , n o s e n s e a a d e p l o r a r la m i s e r i a de esta vida y a d e s e a r la felicidad de la o t r a . El c u e r p o est sujeto a tantas e n f e r m e d a d e s , q u e n i los l i b r o s de los m d i c o s l a s contienen t o d a s . L a m a y o r p a r t e de los r e m e d i o s y m e d i c i n a s son otros t a n t o s t o r m e n t o s p a r a l i b r a r al h o m b r e de u n a p e n a con la a y u d a de o t r a . Y la sed, n o h a o b l i g a d o a a l g u n o s h o m b r e s a beber su p r o p i a o r i n a o la a j e n a ? N o h a i n d u c i d o el h a m bre a a l g u n o s n o slo a a l i m e n t a r s e de c a d v e r e s h u m a n o s , sino a m a t a r a sus s e m e j a n t e s con ese fin? Y, lo q u e es m s , n o h a h a b i d o m a d r e s q u e con i n c r e b l e c r u e l d a d , fruto de u n h a m b r e canina, h a n c o m i d o a sus p r o p i o s h i j o s ? E n fin, q u i n e x p l i car la i n q u i e t u d del s u e o , l l a m a d o p r o p i a m e n t e q u i e t u d , cuando va a c o m p a a d o de visiones e s p a n t o s a s , q u e a t e r r a n al a l m a , y sus i m a g i n a c i o n e s son t a n vivas, a u n q u e falsas, q u e n o podemos d i s t i n g u i r l a s de l a s v e r d a d e r a s ? E n ciertas e n f e r m e d a d e s , estas visiones f a n t s t i c a s a t o r m e n t a n con m s a r d o r a los q u e estn en vela. N o h a b l o de p r o p s i t o de l a s i l u s i o n e s de q u e se sirven los d e m o n i o s p a r a e n g a a r a los h o m b r e s p e r f e c t a m e n t e sanos con el fin de t u r b a r los sentidos con ese p r u r i t o de per-

metuunt agrorum fructibus? Solent tamen de frumentis tndem collectis et reconditis esse securi. Sed quibusdaim, quod novimus, proventum optimum frumentorum fluvius improvisus, fugientibus hominibus, de horris eiecit atque abstulit. Contra milleformes daemonum incursus, quis innocentia sua fidit? quandoquidem ne quis fideret, etiam prvulos baptizatos, quibus certe nihil est innocentius, aliquando sic vexant, ut in eis mxime Deo sinente, ista monstretur huius vitae flenda calamitas, et alterius desideranda felicitas. Iam vero de ipso corpore tot existunt morborum mala, ut nec libris medicorum cuneta comprehensa sint. Tn quorum pluribus ac pene mnibus etiam ipsa adiumenta et medicamenta tormenta sunt, ut homines a poenarum exilio poenali eruantur auxilio. Nonne ad hoc perduxit sitientes homines ardor immanis, ut urinam quoque humanam vel etiam suam biberent? nonne ad hoc fames, ut a carnibus hominum abstinere se non possent, nec inventos homines mortuos, sed propter hoc a se occisos, nec quoslibet alenos, verum etiam filios matres incredibili crudelitate, quam rbida esuries faciebat, absumerent? Ipse postremo somnus, qui proprie quietis nomen accepit, quis verbis explicet saepe somniorum visis quam sit inquietus; et quam magnis, licet falsaruin rerum, terroribus, quas ita exhibet, et quodammodo exprimit, ut a veris eas discernere nequeamus, animam miseram sensusque perturbet? Qua falsitate visorum etiam vigilantes in quibusdam morbis et venenis miserabilius agitantur: quamvis multimoda varietate fallaciae homines etiam sanos maligni daemones nonnunquam decipiant talibus visis, ut.

1690

LA CIUDAD DE DIOS

xxa, 22,4

XXII, 23

EL CIELO, FIN D8 LA CIUDAD DE DIOS

1691

s u a d i r la f a l s e d a d , a u n q u e n o p u e d a n r e d u c i r l o s p o r ese m e d i o a su p a r t i d o . 4 . S l o la g r a c i a del S a l v a d o r , C r i s t o n u e s t r o S e o r , l i b r a del infierno de esta v i d a m i s e r a b l e . Su m i s m o n o m b r e J e s s significa eso, S a l v a d o r . D e b e m o s p e d i r l e , s o b r e t o d o , q u e desp u s de la v i d a a c t u a l n o s l i b r e de la o t r a m s m i s e r a b l e y eterna, q u e n o es v i d a , s i n o m u e r t e . A q u a b a j o , a u n q u e h a l l e m o s g r a n d e s s o l a c e s a n u e s t r o s m a l e s en l a s cosas s a n t a s y en l a i n t e r c e s i n d e l o s s a n t o s , s i n e m b a r g o , l o s q u e p i d e n e s a s gracias n o s i e m p r e l a s o b t i e n e n . L a P r o v i d e n c i a lo q u i e r e as a fin de q u e u n m o t i v o t e m p o r a l n o lleve a s e g u i r u n a r e l i g i n q u e es p r e c i s o a b r a z a r m s p o r l a otra vida, d o n d e y a n o h a b r m a l e s . P o r eso, la g r a c i a a y u d a a l o s m e j o r e s en m e d i o de los m a l e s , p a r a q u e los t o l e r e n t a n t o m s f u e r t e m e n t e c u a n t o con m s fe [ 4 5 ] . L o s s a b i o s de este m u n d o p r e t e n d e n q u e la filosofa es til p a r a ese p u n t o , esa filosofa q u e los dioses, s e g n T u l i o , d i e r o n en su p u r e z a a u n r e d u c i d o n m e r o de h o m b r e s . Y n o h a n d a d o a a d e n i p o d r n d a r a los h o m b r e s u n b i e n m a y o r . E s t o p r u e b a q u e los m i s m o s a d v e r s a r i o s se ven f o r z a d o s a confesar a su m o d o q u e la g r a c i a d i v i n a es n e c e s a r i a p a r a a d q u i r i r n o u n a filosofa c u a l q u i e r a , s i n o la a u t n t i c a y v e r d a d e r a . P o r tanto, si l a v e r d a d e r a filosofa, q u e es el n i c o r e c u r s o c o n t r a l a s m i s e r i a s de esta v i d a , fu d a d a a u n o s p o c o s h o m b r e s , esto p r u e b a b a s t a n t e q u e l a s m i s e r i a s son l a s p e n a s a q u e estn cond e n a d o s l o s h o m b r e s . Y as c o m o s e g n confesin de e l l o s n o h a y d o n m s p r e c i o s o q u e ste, as es p r e c i s o c r e e r q u e n o p u e d e p r o c e d e r de o t r o D i o s q u e de A q u e l q u e los a d o r a d o r e s de m u c h o s dioses r e c o n o c e n c o m o el m a y o r de t o d o s . etiamsi eos per haec ad sua traducere non potuerint, sensus tamen eorum solo appetitu qualitercumque persuadendae falsitatis illudant. 4. Ab huius tam miserae quasi quibusdam infers vitae, non liberal nisi gratia Salvators Christi, Dei ac Domini nostri. Hoc enim nomen est ipse Iesus; interpretatur quippe Salvator: mxime ne post hanc miserior ac sempiterna suscipiat, non vita, sed mors. Nam in ista quamvis sint per sancta ac sanctos curationum magna solatia; tamen ideo non semper etiam ipsa beneficia tribuuntur petentibus, ne propter hoc religio quaeratur, quae propter aliam magis vitam, ubi mala non erunt omnino ulla, quaerenda est: et ad hoc meliores quosque in his malis adiuvat gratia, ut quanto fideliore, tanto fortiore corde tolerentur. Ad quam rem etiam philosophiam prodesse dicunt docti huius saeculi, quam dii quibusdam pallis, ait Tullius, veram dederunt. Nec hominibus, inquit, ab his aut datum est donum maius, aut potuit ullum dari: usque adeo et ipsi, contra quos agimus, quoquo modo compulsi sunt in habenda, non quacumque, sed vera philosophia divinam gratiam confiten. Porro si paucis divinitus datum est verae philosophiae contra miserias huius vitae unicum auxilium, satis et hinc apparet humanum gems ad luendas miseriarum poenas esse damnatum. Sicut autem hoc, ut fatentur, nullum divinum maius est donum, sic a nullo deo dari credendum est, nisi ab illo, quo et ipsi qui multos dos colunt, nullum dicunt esse maiorem.

C A P I T U L O
LAS MISERIAS PROPIAS DE

X X I I I
LOS JUSTOS

A m n de estos m a l e s de la v i d a p r e s e n t e c o m u n e s a b u e n o s y a m a l o s , los j u s t o s t i e n e n o t r o s p r o p i o s y p e c u l i a r e s , q u e son la g u e r r a c o n t i n u a c o n t r a l a s p a s i o n e s y u n a v i d a e n t r e riesgos y p e l i g r o s . L a s r e b e l i o n e s d e l a c a r n e c o n t r a e l e s p r i t u y del e s p r i t u c o n t r a la c a r n e s o n m s o m e n o s fuertes, p e r o n o cesan n u n c a . Y, n o p u d i e n d o h a c e r n u n c a lo q u e q u e r e m o s y d a r al t r a s t e de u n a vez con la c o n c u p i s c e n c i a m a l a , s l o n o s resta l u c h a r c o n t r a ella, en c u a n t o est de n u e s t r a p a r t e , a y u d a d o s de la g r a c i a d i v i n a , y vivir en c o n t i n u a v i g i l a n c i a . E s t o h a r que la falsa a p a r i e n c i a n o n o s e n g a e , q u e el d i s c u r s o artificioso no n o s seduzca, q u e l a s t i n i e b l a s del e r r o r n o cieguen n u e s t r o e s p r i t u , q u e n o t o m e m o s lo b u e n o p o r m a l o o lo m a l o p o r b u e n o . Esto h a r q u e el t e m o r n o n o s a p a r t e de h a c e r lo q u e d e b e m o s , q u e el deseo n o n o s l l e v e a h a c e r lo q u e n o d e b e m o s , q u e el sol n o se p o n g a s o b r e n u e s t r a i r a , q u e l a s e n e m i s t a d e s n o n o s i n d u z c a n a d e v o l v e r m a l p o r m a l , q u e u n a tristeza excesiva o d e s o r d e n a d a n o n o s a h o g u e , q u e n o s e a m o s i n g r a t o s p o r los beneficios r e c i b i d o s y q u e los r u m o r e s malficos n o t u r b e n n u e s t r a b u e n a c o n c i e n c i a . Esto i m p e d i r q u e h a g a m o s j u i c i o s t e m e r a r i o s , q u e s e a m o s s u s c e p t i b l e s a los q u e h a g a n de nosotros, q u e el p e c a d o r e i n e en n u e s t r o c u e r p o m o r t a l s e c u n d a n d o sus deseos, q u e h a g a m o s de n u e s t r o s m i e m b r o s i n s t r u m e n t o s de

CAPUT
DE

XXI12

HIS QUAE, PHAETER IL'LA MALA QUAE BONIS MALISQUE COMMNIA SUNT, AD ISTORM LABOREM SPECIALITER PERTINENT

Praeter haec autem mala huins vitae bonis marisque communia, habent in ea iusti etiam proprios quosdam labores suos, quibus adversus vitia militant, et in talium praeliorum tentationibus periculisque versantur. Aliquando enim concitatius, aliquando remissius, non tamen desinit caro concupiscere adversus spiritum, et spiritus adversus carnem, ut non ea quae volumus faciamus ", omnem malam concupiscentiam consumendo; sed eam nobis, quantum divinitus adiuti possumus, non ei consentiendo subdamus, vigiliis continuis excubantes, ne opinio veri similis fallat, ne decipiat sermo versutus, ne se tenebrae alicuius erroris offundant, ne quod bonum est malum, aut quod malum est bonum esse credatur, ne ab his quae agenda sunt metus revocet, ne in ea quae agenda non sunt cupido praecipitet, ne super iracundiam sol occidat"', ne inimicitiae provocent ad retributionem mali pro malo, ne absorbeat in honesta vel immoderata tristitia, ne impertiendorum beneficiorum ingerat mens ingrata torporem, ne maledicis rumoribus bona conseientia fatigetur, ne temeraria de alio
*" G a l . 5,17. " K p h . 4,36.

XXXI, 24, 1
1692
w

EL CIELO, FIN DE L A CIUDAD DE DIOS

1693

CIUDAD DE DIOS

XXII, 23

iniquidad para el pecado, que el ojo siga los deseos desordenados, que nos venza el ansia de venganza, que detengamos nuestra imaginacin en cosas ilcitas. En fin, esto impedir que oigamos de buen grado palabras injuriosas o deshonestas, que hagamos lo ilcito aunque nos agrade, que esperemos de nuestras propias fuerzas la victoria en esa guerra tan llena de peligros y de pesares, o que, una vez lograda, la atribuyamos a nuestro poder y no a la gracia de Aquel de quien dice el Apstol: Demos gracias a Dios, que nos ha dado la victoria por nuestro Seor Jesucristo. Y en otro lugar: En medio de todo esto triunfamos por la gracia de aquel que nos am. Pero no olvidemos que, por ms fuerza y virtud que empleemos en oponernos a los vicios y aunque triunfemos y los sometamos, mientras estemos en este cuerpo, no pueden carsenos de la boca estas palabras por alguna ofensa hecha a Dios: Perdnanos nuestras deudas. Mas en aquel reino en que permaneceremos eternamente, vestidos de cuerpos inmortales, no libraremos ms guerras ni tendremos ms deudas, que nunca hubieran existido si nuestra naturaleza se hubiera mantenido en la rectitud en que fu creada. As, este nuestro combate, en el que corremos riesgo y del que deseamos vernos libres por la victoria final, integra los males de esta vida, que hemos visto, por las miserias citadas, que est condenada por decreto divino.
suspicio nos riostra decipiat, ne aliena de nobis falsa nos frangat, ne regnet peccatum in nostro mortali corpore ad obediendum desideriis eius, ne niembra nostra exhibeantur iniquitatis arma peccato 62, ne oculus sequatur concupiscentiam, ne vindicandi cupiditas vincat, ne in eo quod male delectat, vel visio vel cogitatio remoretur, ne improbum aut indecens verbura libenter audiatur, ne fiat quod non licet, etiamsi lbet, ne in hoo bello laborum periculorumque plenissimo vel de viribus nostris speretur facienda victoria, vel viribus nostris facta tribuatur, sed eius gratiae, de quo ait Apostolus: Gracias autem Deo, qt dat nobis victoriam per Dominum nostrum Iesum Ckristum 6S. Qui et alio loco, In his, inquit, mnibus supervincimus per eum qui dilexit nos " . Sciamus tamen quantalibet virtute praeliandi vitiis repugnemus, vel etiam vitia superemus et subiugemus, quamdiu sumus in hoc corpore, nobis deesse non posse unde dicamus Deo, Dimitte nobis debita nostra 6b. In illo autem regno ubi semper cum corporibus immortalibus erimus, nec praelia nobis erunt ulla, nec debita; quae nusquam et nunquam essent, si natura nostra, sicut recta creata est, permaneret. Ac per hoc etiam noster iste conflictus, in quo periclitamur, et de quo nos victoria novissima cupimus liberari, ad vitae huius mala pertinet, quam tot tantorumque testimonio malorum probamus esse damnatam. ' Rom. 6,12.13. " i Cor. 15,57. 4 " Rom. 8,37. 55 Mt. 6,.
B

CAPITULO

XXIV

TAMBIN LA VIDA TIENE SUS ENCANTOS, BIENES RECIBIDOS DEL CREADOR

1. Ahora debemos alabar la justicia del Creador en las mismas miserias que afligen al gnero humano, al considerar la inmensidad de bienes de que ha colmado la bondad de Dios la presente vida. En primer lugar no quiso impedir despus del pecado los efectos de la bendicin que hizo a los hombres con estas palabras: Creced y multiplicaos y llenad la tierra. La fecundidad subsisti en esa raza justamente condenada. Y, aunque el pecado nos impuso la necesidad de morir, no nos ha podido quitar esta virtud admirable de los grmenes, ni esa virtud, ms admirable an, que produce los mismos grmenes y que est profundamente enraizada y como engastada en el cuerpo humano. Y en este ro o corriente que va engrosando las generaciones humanas, corren parejas el mal, que procede del padre, y el bien, que es don del Creador. En el mal original hay dos cosas: el pecado y la pena. Y otras dos en el bien: la propagacin y la conformacin. Ya he hablado bastante en lo tocante a mi intencin de los males, o sea del pecado, que es fruto de nuestra audacia, y de la pena, que es efecto del juicio de Dios. Ahora me he propuesto hablar de los bienes que Dios ha comunicado o comunica a la naturaleza, viciada y condenaCAPUT XXIV
vi

DE BONIS QUIBUS ETIAM HANC VITAM DAMNATIONI OBNOXIAM CREATOR IMPLEVIT

1. Iam nune considerandum est, hanc ipsam miseriam generis humani, in qua laudatur iustitia punientis, qualibus et quam multis impleverit bonis eiusdem bonitas, cuneta quae creavit administrantis. Primum benedictionem illam quam protulerat ante peccatum, dicens, Crescite, et multiplicamini, et replete terram ", nec post peccatum voluit inhibere, mansitque in stirpe damnata donata fecunditas; nec illam vim mirabilem seminum, imo etiam mirabiliorem qua efficiuntur et semina, inditam corporibus humanis et quodammodo intextam, peccati vitium potuit auferre, quo nobis impacta est etiam necessitas mortis: sed utrumque simul currit isto quasi fluvio atque torrente generis humani; malum quod a prente trahitur, et bonum quod a creante tribuitur. In originali malo do sunt, peccatum atque supplicium: in originali bono alia do, propagatio et conformatio. Sed quantum ad praesentem pertinet intentionem nostram, de malis, quorum unum de nostra venit audacia, id est peccatum, alterum de iudicio Dei, id est supplicium, iam satis diximus. Nune de bonis Dei, quae ipsi quoque vitiatae damnataeque naturae contulit, sive usque nune confert, dicere institu. eque enim damnando aut
66

Gen. 1,28.

1694

'

LA CIUDAD DE DIOS

X X I I , 24, 2
X X I I , 24, 3 EL CIEI,O, FIN DE LA CIUDAD DE DIOS 1695

d a . A l c o n d e n a r l a , n i la p r i v de c u a n t o le h a b a d a d o d e o t r a s u e r t e ya n o s e r a n i la i n d e p e n d i z de su p o d e r al s u j e t a r l a al d e m o n i o p a r a c a s t i g a r l a , p u e s n o h a e n a j e n a d o de su i m p e r i o ni al m i s m o d e m o n i o . L a n a t u r a l e z a del d i a b l o n o subsislira sin A q u e l q u e es en s u m o g r a d o y es el p r i n c i p i o de todo ser. 2. D e esos dos b i e n e s q u e m a n a n de su b o n d a d c o m o de u n a fuente a b u n d a n t e y caen s o b r e la n a t u r a l e z a v i c i a d a p o r l p e c a d o y c o n d e n a d a p o r p e n a , el p r i m e r o , la p r o p a g a c i n , lo d i o al b e n d e c i r al h o m b r e d e s p u s de su c r e a c i n . E l d a spt i m o d e s c a n s de esas p r i m e r a s o b r a s . L a c o n f o r m a c i n r a d i c a en esa a c c i n s u y a q u e c o n t i n a h a s t a a h o r a . Si s u b s t r a e su p o d e r eficaz a los seres, n o p o d r n ni d e s a r r o l l a r s e , n i c o m p l e t a r la d u r a c i n de sus m e d i d o s m o v i m i e n t o s , n i c o n s e r v a r el ser q u e r e c i b i e r o n . D i o s c r e al h o m b r e y le d i o c i e r t a f e c u n d i d a d p a r a p r o p a g a r s e , y a esto le i n d u c a el p o d e r , n o l a n e c e s i d a d . El q u i t este p o d e r a los h o m b r e s que q u i s o , h a c i n d o l o s estriles, sin q u e esto v a y a en m e n o s c a b o del g n e r o h u m a n o en la b e n d i c i n a los dos p r i m e r o s p a d r e s . N o o b s t a n t e , a u n q u e esta f a c u l t a d se h a y a d e j a d o al h o m b r e , a p e s a r del p e c a d o , n o es tal c u a l h u b i e r a s i d o d e n o h a b e r p e c a d o . P o r q u e , d e s p u s q u e e] h o m b r e , e l e v a d o a h o n o r , d e l i n q u i , se a s e m e j a las b e s t i a s y e n g e n d r a c o m o e l l a s , c o n s e r v n d o s e s i e m p r e en l u n a centellica de r a z n q u e h a c e a p a r e c e r l a i m a g e n d e D i o s e n l . M a s , si la c o n f o r m a c i n n o se u n i e r a a la p r o p a g a c i n , t a m p o c o e l l a p r o c e d i e r a c o m o es d i g n o de la f o r m a s u b s t a n c i a ] de su g n e r o . Si los h o m b r e s n o h u b i e r a n c o h a b i t a d o y D i o s h u b i e r a q u e r i d o totum abstulit quod dederat, alioquin nec esset omnino; aut eam removit a sua potesfate, etiam cum diabolo poenaliter subdidit, cum nec ipsum diabolum a suo alienaverit imperio; quandoquidem ut ipsius quoque diaboli natura subsistat, ille facit qui summe est, et facit esse quidquid aliquo modo est. 2. Duorum igitur illorum, quae diximus bona etiam in naluram peccato vitiatam supplicioque damnatam de bontatis eius quodam veluti fonte manare, propagationem in primis mundi operibus benedictione largitus est, a quibus operibus die sptimo requievit. Conformatio vero in illo eius est opere, quo usque nunc operatur "'. Efficacem quippe potentiam suam si rebus subtrahat, nec progredi poterimt et suis dimensis molibus peragere tmpora, nec prorsus in eo quod creatae sunt aliquatenus permanebunt. Sic ergo creavit hominem Deus, xtt illi adderet fertilitatem quamdam, qua nomines alios propagaret, congenerans eis ipsam etiam propagandi possibilitatem, non necessitatem, quibus tamen voluit hominibus abstulit eam Deus, et steriles fuerunt: non tamen generi humano abstulit semel datam primis duobus coniugibus benedictionem generandi. Haec ergo propagatio quamvis peccato ablata non fuerit, non tamen etiam ipsa talis est, qualis fuisset, si nemo peccasset. Ex quo enim homo in honore positus, posteaquam deliquit, comparatus est pecoribus 6S , similiter generat: non in eo tamen penitus exstincta est quaedam velut scintil" " l o . 6,17. P s . 48,13.

p o b l a r la t i e r r a de h o m b r e s , p o d a c r e a r l o s a t o d o s c o m o c r e el p r i m e r o . A l p r e s e n t e el h o m b r e y l a m u j e r p u e d e n c o h a b i t a r , p e r o n o e n g e n d r a r , sin l a accin c r e a d o r a de D i o s . C o m o dice el A p s t o l de la c r e a c i n e s p i r i t u a l q u e c o n s t i t u y e a l h o m b r e en l a p i e d a d y en l a j u s t i c i a : Ni el que planta es algo ni el que riega, sino Dios, que da el incremento, as p u e d e d e c i r s e en l a u n i n c o n y u g a l : N i el q u e c o h a b i t a es a l g o n i el q u e s i e m b r a , s i n o D i o s , q u e da el ser. O t a m b i n : N i l a m a d r e q u e l l e v a en su seno lo c o n c e b i d o es a l g o , sino D i o s , q u e le d a el crecimient o . E l s o l o , p o r la accin q u e o b r a h a s t a a h o r a , h a c e q u e l a s s e m i l l a s d e s p l i e g u e n sus n m e r o s y s a l g a n d e s u s p l i e g u e s latentes e i n v i s i b l e s p a r a e x p o n e r a n u e s t r o s ojos l a s b e l l e z a s v i s i b l e s q u e a d m i r a m o s . E l solo u n e de u n m o d o m a r a v i l l o s o la n a t u r a l e z a c o r p r e a y l a i n c o r p r e a , u n a p a r a m a n d a r y o t r a p a r a o b e d e c e r , y h a c e el ser a n i m a l . E s t a o b r a es t a n a d m i r a b l e y t a n e s t u p e n d a , q u e n o slo el h o m b r e , q u e es u n a n i m a l rac i o n a l , y, p o r c o n s i g u i e n t e , m s e x c e l e n t e y n o b l e q u e t o d o s los d e m s a n i m a l e s t e r r e n o s , s i n o h a s t a l a m s d i m i n u t a mosq u i l l a n o p u e d e ser a t e n t a m e n t e c o n s i d e r a d a sin s o r p r e n d e r la m e n t e y m o v e r a a l a b a r al C r e a d o r . 3 . E l es q u i e n dio al a l m a h u m a n a esa m e n t e en la q u e la r a z n y la i n t e l i g e n c i a estn c o m o d o r m i d a s en el infante, c o m o si n o e x i s t i e r a n , p a r a d e s p e r t a r y e j e r c i t a r s e con l a e d a d . E n t o n c e s se c a p a c i t a r p a r a a d c m i r i r l a ciencia y l a d o c t r i n a y se h a b i l i t a r p a r a la p e r c e p c i n de la v e r d a d y p a r a el a m o r del b i e n . Con esa c a p a c i d a d l o g r a r l a s a b i d u r a y a d q u i r i r la rationis, in qua factus est ad imaginem Dei. Huic autem propagationi si conformatio non adhiberetur, nec ipsa in sui generis formas modosque procederet. Si enim non concubuissent nomines^ et nihilo minus Deus vellet implere trras hominibus; quomodo creavit unum sine commixtione maris et feminae, sic posset omnes: concumbentes vero nisi illo creante generantes esse non possunt. Sicut ergo ait Apostolus de institutione spirituali, qua homo ad pietatem iustitamque formatur. eque qui planta! est aliquid, eque qui rigat; sed qui incrementum dat Deus"" ita etiam hic dici potest, Nec qui concumbit, nec qui seminat, est aliquid: sed qui format Deus. Nec mater quae conceptum portat, et partum nutrit, est aliquid; sed qui incrementum dat Deus. Ipse namque operatione, qua nunc usque operatur, facit ut nmeros suos explicent semina, et a quibusdam latentibus atque invisibilibus involucris in formas visibiles huius quod aspicimus decoris evolvant. Ipse incorpoream corporeamque naturam, illam praepositam, istam subiectam, miris modis copulans et connectens, animantem facit. Quod opus eius tam magnum et mirabile est, ut non Solum in nomine, quod est animal rationale, et ex hoc cunctis terrenis animantibus excellentius atque praestantius, sed in qualibet minutissima muscula bene consideranti stuporem mentis ingerat, laudemque pariat Creatoris. 3. Ipse taque animae humanae mentem dedit, ubi ratio et intelligentia in infante sopita est quodammodo, quasi nulla sit, excitanda scilicet atque exserenda aetatis accessu, qua sit scientiae capax atque doctrinae, et habilis perceptioni veritatis et amoris boni: qua capacitate hauriat sa j Cor. 3,7.

1696

IA CIUDAD DB DIOS

X X H , 24, 3

X X I I , 24, 4

EL CIELO, KIN DB LA CIUDAD DE DIOS

1697

las virtudes, la prudencia, la fortaleza, la templanza y la justicia, para combatir los errores y ios dems vicios naturales. Los vencer nicamente con el deseo del Bien inmutable y sumo [ 4 6 ] . Y aunque esa capacidad no consiga sus efectos, quin podr expresar o solamente concebir la grandeza del bien encerrado en esta maravillosa obra del Omnipotente? Fuera del arte del bien vivir y de arribar a la felicidad inmortal, arte sublime que se llama virtud, y que la gracia de Dios por Jesucristo da a los hiios de la promesa y del reino, el ingenio humano, no ha inventado y probado una infinidad de artes, en parte necesarias y en parte deleitosas, que hacen ver que un entendimiento tan excelente y extendido en cosas superfluas, peligrosas y hasta nocivas, tiene un gran fondo de bien con su naturaleza, pues con l ha podido inventar, aprender y ejercitar todo eso? i Cunto ha progresado en la agricultura y en la jiavegacin! Cunta imaginacin y perfeccin derrochada en vasos de todas las formas y en la variada policroma de estatuas y pinturas! Qu maravillas ha compuesto y llevado a las tablas, extraas para los espectadores e increbles para los oyentes! Cules y cuntos recursos y arteras para cazar, matar y domar a las bestias salvajes! Cuntas clases de venenos, de armas, de mquinas, han inventado los hombres contra los hombres mismos! Cuntos remedios o medicinas para conservar o recobrar la salud! Cuntos condimentos y manjares exquisitos ha preparado para el placer de la boca y para excitar el apetito! Qu diversidad de signos para expresar los pensamientos, pientiam virtutibusque sit praedita, quibus prudenter, fortiter, temperantes et iuste, adversus errores et caetera ingenerata vitia dimicet, eaque nullius re desiderio nisi boni illius summi atque immutabilis vincat. Quod etsi non faciat, ipsa talium bonorum capacitas in natura rationali divinitus instituta quantum sit boni, quam mirabile opus Omnipotentis, quis competen ter effatur, aut cogitat? Praeter enim artes bene vivendi et ad immortalem perveniendi felicitatem, quae virtutes vooantur, et sola Dei gratia, quae in Christo est, filiis promissionis regnique donantur, nonne humano ingenio tot tantaeque artes sunt inventae et exercitae, partim necessariae, partim voluptariae, ut tam excellens vis ments atque rationis in his etiam rebus quas superfluas, imo et periculosas perniciosasque appetit, quantum bonum habeat in natura, unde ista potuit vel invenire, vel discere, vel exercere, testetur? Vestimentorum et aedificiorum ad opera quam mirabilia, quam stupenda, industria humana pervenerit: quo in agricultura, quo in navigatione profecerit; quae in fabricatione quorumque vasorum, vel etiam statuarum et picturarum varietate excogitaverit et impleverit; quae in theatris mirabilia spectantibus, audientibus incredibilia facienda et exhibenda molita sit; in capiendis, occidendis, domandis irrationalibus animantibus quae et quanta repererit: adversus ipsos nomines tot genera venenorum, tot armorum, tot machinamentorum, et pro salute mortali hienda atque reparanda quot medicamenta atque adiumenta comprehenderit: pro voluptate faucium quot condimenta et gulae irritamenta repererit: ad indicandas et suadendas cogitationes, quam multitu-

entre los cuales destacan la palabra y la escritura! Qu riqueza de adornos en la elocuencia y en la poesa para deleitar el espritu! Y para agradar al odo, cuntos instrumentos de msica y qu diversidad de cantos ha compuesto! Qu admirable conocimiento de las medidas y de los nmeros! Y qu sagacidad en el descubrimiento de las armonas y de los giros de los astros! En fin, quin podra decir todos los conocimientos de que se ha enriquecido el espritu, tocantes a las cosas naturales, sobre todo si quisiramos insistir en cada uno en particular, no referirlas todas en general? Y quin se bastar a ponderar la grandeza de ingenio que han mostrado filsofos y herejes al defender sus errores y falsedades? Al presente hablamos de la naturaleza de la mente humana, como dote de la vida mortal, no de la fe y del camino de la verdad, con las cuales se adquiere la vida inmortal. Es cierto que una naturaleza tan excelente, teniendo a Dios por autor y administrador, sumamente justo y poderoso, nunca jams hubiera cado en estas miserias, si por estas miserias no incurriera en las eternas, exceptuados los justos que son librados, si no hubiera precedido en el primer hombre, del que procedemos los dems, un pecado enorme en demasa. 4. Si consideramos nuestro cuerpoaunque muere como el de las bestias y es ms dbil que el de muchas de ellas, cunta bondad y cunta providencia de Dios brilla en cada una de sus partes! Los rganos de los sentidos y los dems miembros, no estn tan bien dispuestos, y su belleza, su forma y su modo tan bien ordenados, que indican a las claras que fueron hechos para el servicio de un alma racional? El hombre dinem varietatemque signorum, ubi praecipuum locum verba et litterae tenent; ad delectan dos nimos, quos elocutp'nis ornatus, quam diversorum carminum copiam; ad mulcendas aures, quot organa msica, quos cantilenae modos excogitaverit: quantam peritiam dimensionum atque numerorum, meatusque et ordines siderum quanta sagacitate comprehenderit: quam multa rerum mundanarum cognitione se impleverit, quis possit eloqui, mxime si velimus non acervatim cuneta congerere, sed in singulis immorari? In ipsis postremo erroribus et falsitatibus defendendis, quam magna claruerint ingenia philosophorum atque haereticoruin, quis aestimare sufficiat? Loquimur enim nunc de natura ments humanae, qua ista vita mortalis ornatur, non de fide atque itinere veritatis, qua illa immortalis acquiritur. Huius tantae naturae conditor cun sit utique Deus verus et summus, ipso cuneta quae fecit administrante et summara potestatem summamque habente iustitiam, nunquam proferto in has miserias decidisset, atque ex his, praeter eos solos qui liberabuntur, in aeternas esset itura, nisi nimis grande pe'ccatum in homine primo, de quo caeteri exorti sunt, praecessisset. 4. Iam vero in ipso corpore, quamvis nobis sit cum belluis mortalitate commune, multisque earum reperiatur infirmius, quanta Dei bonitas, quanta providentia tanti Creatoris apparet? Nonne ita sunt in eo loca sensuum et caetera membra disposita, speciesque ipsa ac figura et statura totius corporis ita modifcala, ut ad minsterium animae rationalis se inS. Ag. ib 54

I60S

LA CIUDAD DE DIOS

x x n , 24,4
X X I I , 24, 5 EL CIELO, FIN DE LA CIUDAD DE DIOS Jggg

no lia sido inclinado hacia la tierra como los animales irracionales, sino que la forma de su cuerpo, firme y erguida, le advierte que guste las cosas de arriba. Adems, es maravillosa agilidad dada a la lengua y a las manos para hablar, y para escribir, y para ejecutar tantas obras de arte, n o muestran acaso lo bastante a qu alma debe servir tal cuerpo? Aunque el hombre no tuviera necesidad de obrar, la armona de sus partes es tan perfecta y sus proporciones tan hermosas, que es difcil definir si, al crearlo, Dios tuvo ms en cuenta la utilidad que la belleza. Verdad es que en el cuerpo no hallamos nada til que no sea a la vez bello. Esto nos resultara ms claro si conociramos los nmeros y las medidas que unen entre s todas las partes. Quiz a base de esfuerzos la industria humana pudiera descubrir algo por lo que ve de fuera. Empero, los miembros ocultos y alejados de nuestra mirada, como la unin de las venas, de los nervios y de los msculos y fibras, nadie puede conocerlos. En efecto, aunque la cruel diligencia de los mdicos llamados anatomistas despedacen los cadveres o los cuerpos de quienes se les mueren entre las manos, y corten, y examinen, y busquen y rebusquen en las carnes humanas, asaz inhumanamente por cierto, 'todos los entresijos para saber qu, cmo y en qu lugares debe hacerse la cura, con todo, los nmeros de que hablo, que componen interior y exteriormente esa coaptacin que se llama en griego dpuova, tanto del cuerpo en general como de sus rganos en particular, qu dir?, nadie ha podido hallarlos, porque nadie ha osado buscarlos. Si pudieran ser conocidos en las mismas entraas, al parecer sin
dicet factum? Non enim ut animalia rationis expertia prona esse videmus in terram, ita creatus est homo: sed erecta in caelum corporis forma admonet eum quae sursum sunt sapere. Porro mira mobilitas, quae linguae ac manibus attributa est, ad loquendum et scribendum apta atque conveniens, et ad opera artiun plurimarum officiorumque complenda, nonne -satis ostendit, quali animae ut serviret tale sit corpus adiunctum? Quanquam et detractis necessitatibus operandi, ita omnium partium congruentia numerosa sit, et pulchra sibi parilitate respondeat, ut nescias utrum in eo condendo maior sit utilitatis habita ratio, quam decoris. Certe enim nihil creatum videmus in corpore utilitatis causa, quod non habeat etiam decoris Iocum. Plus autem nobis id appareret, si nmeros mensurarum, quibus inter se cuneta connexa sunt et coaptata, nossemus: quos forsitati data opera in his quae foris eminent, humana posset vestigare solertia; quae vero tecta sunt, atque a nostris remota conspectibus, sicuti est tanta perplexitas venarum atque nervorum et viscerum, secreta vitaliuni, invenire nullus potest. Quia etsi medicorum diligentia nonnulla crudelis, quos anatmicos appellant, laniavit corpora mortuorum, sive etiam inter manus secantis perscrutantisque morientium, atque in carnibus humanis satis inhumano abdita cuneta rimata est, ut quid, et qomodo, quibus locis curandum esset addisceret; nmeros tamen de quibus loquor, quibu;coaptatio, quae ptiovice graece dicitur, tanquam cuiusdam organi, extrinsecus atque intrinsecus totius corporis constat, quid dicam, nemo valuit invenire, quos nemo ausus est quaerere? Qui si noti esse potuissent, in interioribus quoque visceribus, quae nullum ostendant decus, ita delecta-

belleza, se descubrira algo tan bello, que la razn que usa de los ojos lo preferira a esa belleza aparente que agrada i la vista. Hay algunas partes en el cuerpo que solamente son para ornato y no tienen utilidad, como son las mamilas en el hombre y la barba. Y que no son para defensa, sino para ornato en el hombre, lo indican esos rostros lampios de l a s mujeres, a los que en realidad, por ser ms dbiles, les sera ms necesaria la defensa. Si, pues, no hay miembro alguno de los que vemos (y nadie duda de ello) que, siendo til, no sea a la vez decoroso, y hay algunos slo decorosos, no tiles, estimo que es fcil comprender que en la creacin del cuerpo se antepuso la dignidad a la necesidad [ 4 7 ] . La necesidad pasar y vendr el tiempo en que gocemos slo de la belleza mutua sin ninguna concupiscencia. Este es el objeto ms digno de las alabanzas del Creador, al que se dice en un salmo: Te has revestido de gloria y de decoro. 5. Y en qu discurso podr encarnarse esa hermosura y utilidad otorgada por la liberalidad de Dios, que sin duda no falta en el hombre, aunque arrojado entre miserias y trabajos y condenado a ellos? Yo hablara de la variada hermosura del cielo y de la tierra y del m a r ; de la abundancia y majestuosidad de la luz, del sol, de la luna y de las estrellas; de las frondosidades de los bosques, de los colores y de los olores de las flores, de la diversidad y muchedumbre de aves parleras y pintadas, de esos mil gneros de animales, tanto ms maravillosos cuanto ms pequeos (pues admiramos ms el cuerpo de las:
ret pulchritudo rationis, ut omni formae apparenti quae oculis placet. ipsius ments, quae oculis Utitur, praeferretur arbitrio. Sunt vero quaedam ita posita in eorpore, ut tantummodo decorem habeant, non. et usum: sicut habet pectus virile mamillas, sicut facies barbam, quam non esse munimento, sed virili ornamento, indicant purae facies feninarum, quas utiqu infirmiores muniri tutius conveniret. Si ergo nullum membrum est, in his quidem conspicuis (unde ambigit nemo), quod ita sit alicui operi accommodatum, ut non etiam sit decorum; sunt autem nonnulla, quorum solura decus, et nullus est usus: puto facile intelligi in conditione corporis digni. tatem necessitatz fuisse praelatam. Transitura est quippe necessitas, tetiipusque venturum quahdo sola invicm pulchritudine sine ua libdine perfruamur: quod mxime ad laudem referendum est Conditoris, cui dicitur in Psalmo, Confessionem et decorem induisti,0. 5. Iam caetera pulchritudo et utilitas creaturae, quae homini, licet in istos labores miseriasque proiecto atque damnato, spectanda atque sumendo divina largitate concessa est, quo sermone terminari potest? in caeli et terrae et maris multimoda et varia pulchritudine, in ipsius lucis tanta copia tamque mirabili specie, in sol ac luna et sideribus, in opacitatibus nemorum, in coloribus et odoribus florum, in diversitate ac multitudirte volucrum garrularum atque pictarum, in multiformi specie tot tantorumque animantium, quorum illa plus habent admirationis, quae niolis mnimum (plus enim formcularum et apicularam opera stupemus, quam
' F?.

103,1

\
1700 LA CIUDAD DE DIOS X X I I , 24, 5 XXH, 25 EL CIELO, FIN DE LA CIUDAD DE DIOS 1701

hormigas y de las abejas que el inmenso cuerpo de las ballen a s ) ; del enorme espectculo del mar cuando se viste su traje de mil colores, a veces verde con varios matices, a veces prpura, a veces azul. Con qu placer se le contempla tambin cuando se enfurece, y luego nace la calma, porque recrea al espectador con tal que no abata y combata al navegante! [ 4 8 ] . Qu dir de la diversidad de manjares contra el hambre y de los diferentes condimentos que nos ofrece la liberalidad de la naturaleza contra el fastidio sin recurrir al arte culinario? Cuntos remedios para conservar y recobrar la salud! Cuan agradable la alternacin del da y de la noche! Cuan suave el oreo de las auras! Cunto material nos ofrecen los rboles y los animales para la confeccin de vestidos! Quin puede describirlo todo? Si quiera ampliar cada una de estas cosas que he reducido y encuadrarla en estas lneas, cunto tiempo me llevara cada u n a ? Todo esto son solaces de los miserables y condenados, no premios de los bienaventurados. Cules sern, pues, los premios, si son tales y tales los solaces? Qu dar Dios a los que predestin a la vida, si dio esto a los que predestin a la muerte? De qu bienes colmar en la vida dichosa a aquellos por quienes quiso que su Hijo unignito padeciera hasta la muerte tantos males en esta vida miserable? De aqu que el Apstol, hablando de los predestinados al reino de los cielos, diga: El que no perdon a su propio Hijo, sino que lo entreg por todos nosotros, cmo no nos dar con l cualquier otra
immensa corpora balaenarum); in ipsius quoque maris tam grandi spectaculo, cum sese diversis coloribus induit velut vestibus, et aliquando viride, atque hoc multis modis, aliquando purpureum, aliquando caeruleum est. Quam porro delectabiliter spectatur etiam quandocumque turbatur, et fit inde maior suavitas, quia sic demulcet intuentem, ut non iactet et quatiat navigantem? Quid ciborum usquequaque copia contra famem? quid saporum diversitas contra fastidium, naturae diffusa divitiis, non coquorum arte ac labore quaesita? Quanta in tam multis rebus tuendae ac recuperandae salutis auxilia? Quam grata vicissitudo diei alternantis et noctis? Aurarum quam blanda temperies? In fructicibus et pecoribus indumentorum conficiendorum quanta materies? Omnia commemorare quis possit? Haec autem sola, quae a me velut in quemdam aggerem sunt coarctat, si vellem velut colligata involucra solvere atque discutere, quanta mihi mora esset in singulis, quibus plurima continentur? Et haec omnia miserorum sunt damnatorumque solatia, non praemia beatorum. Quae igitur illa sunt, si tot ac talia ct tanta sunt ista? Quid dabit eis quos praedestinavit ad vitam, qui haec dedit etiam eis quos praedestinavit ad moitem? quae bona in illa beata vita faciet eos suniere, pro quibus in hac misera unigenitum Filium suum voluit usque ad mortem mala tanta perferre? Unde apostolus de ipsis in illud regnum praedestinatis loquens, Qui proprio, inquit, Filio non pepercit, sed pro nobis mnibus tradidit eum, quomodo non ct cum illo omnia nobis donabit". Cum haec promissio complebitur, quid erimus? quales erimus? Quae bona in illo
" R o m . ?,;,!.

cosa? Qu seremos cuando se cumpla esta promesa? Cmo seremos? Qu bienes recibiremos en aquel reino, habiendo recibido ya por prenda la muerte de Cristo? Cmo estar el espritu del hombre sin vicios a los que est sometido y a los que se rinda, ni pasiones que combatir ni siquiera loablemente, en un estado de paz perfecta? Cunta, cuan hermosa y cuan cierta ser la ciencia de todas las cosas sin error y sin trabajo all donde la sabidura sea bebida en su fuente con suma felicidad y sin dificultad! Cmo ser el cuerpo cuando, plenamente sometido al espritu y suficientemente vivificado Dor l, no tenga necesidad de alimentos? No ser ya animal, sino espiritual, conservando, es pierto, la substancia de la carne, pero exento de toda corrupcin carnal [ 4 9 ] . CAPITULO XXV

PERTINACIA Y OBSTINACIN DE ALGUNOS EN IMPUGNAR LA RESU-

RRECCIN DE LA CARNE CONTRA EL SENTIR UNNIME DEL MUNDO

Los ms famosos filsofos estn acordes con nosotros sobre los bienes que el alma dichosa gozar despus de esta vida. Combaten, sin embargo, la resurreccin de la carne y la niegan con todas sus fuerzas. El gran nmero de los que la creen hace reducir enormemente el nmero de los que la niegan. Doctos e indoctos, sabios e ignorantes, se convirtieron fielmente a Cristo, que ha mostrado su resurreccinverdad que a los incrdulos parece absurda. El mundo crey la prediccin de Dios, v
regno accepturi sumus, quandoquidem Christo moriente pro nobis tale iam pignus accepimus? Qualis erit spiritus hominis, nullum oimiino habeos vitium, nec sub quo iaceat, nec cui cedat, nec pntra quod saltem laudabiliter dimicet, pacaissima virtute perfectus? Rerum ibi omnium quanta, quam speciosa, quam certa scientia, sine errore aliquo vel labore, ubi Dei sapientia de ipso suo fonte potabitur, cum summa felictate, sine ulla diffcutate? Quale erit corpus, quod omni modo spiritui subditum, et eo sufficienter vivificatum, nullis alimoniis indigebit? Non enim anmale, sed spiritual erit, habens quidem carnis, sed sine ulla earnali eofruptione substantiam. CAPUT
n*

XXV

D E PERVKACIA QUOHUMDAM, QUI RESUKRECTIONEM CARNIS, QUAM, SICDT


PKAEDICTUM EST, TOTUS MUNUUS CREDIT, IMPUGNANT

Verum de animi bonis, quibus post hanc vitam beatissimus perfruetur, non a nobis dissentiunt philosophi nobiles: de carnis resurrectione contendunt; hanc quantum possunt negant. Sed credentes multi, negantes paucissimos reliquerunt, et ad Christum, qui hoc quod istis videtur absurdum, in sua resurrectione monstravit, fideli corde conversi sunt. docti et indocti, sapientes mundi et insipientes. Hoc enim credidit mundus, quod

1702

W CIUDAD DE DIOS

X X I I , 25

XXTI, 26

El CIELO, FIN BE U

CIUDAD DE DIOS

1703

la fe del mundo en esta verdad tambin estaba predcha. Estas predicciones no pueden atribuirse a los maleficios de Pedro, pues le han precedido muchos aos [ 5 0 ] . Este es el Dios a quiencomo he dicho ya varias veces y no me canso de repetir, segn propia confesin de Porfirio, que quera probarlo con los orculos de sus dioses, temen las mismas divinidades. El lleg a dar a Dios el nombre de Padre y de Rey. Guardmonos de entender lo que l predijo como quieren entenderlo los que no comparten con el mundo esta fe. P o r qu no lo entendern, desde luego, como lo entiende el mundo, cuya fe fu predicha tanto tiempo antes, no como la entienden estos pocos charlatanes que no han querido creer en el mundo ? En efecto, s dicen que debe entenderse de otra manera, para no hacer injuria a ese Dios del que dan testimonio tan esclarecido, diciendo que su prediccin es vana, la injuria que le irrogan es mayor al decir que debe entenderse de otra manera a como lo entendi el mundo, cuya fe la alab El, la prometi y la cumpli. Es que no puede hacer que resucite la carne y viva ter- , mente? O es que sa es una obra mala e indigna de Dios? De su omnipotencia, que obra tantos y tan admirables milagros, ya hemos hablado largamente. Queris saber algo que no puede el Omnipotente? Helo aqu. Yo os lo d i r : No puede mentir. Creamos, pues, lo que puede, no creyendo lo que no puede. No creyendo que puede mentir, creed, pues, que har l que prometi que haba de hacer. Y creedlo como lo crey ei mundo, cuya fe la predijo, la alab, la prometi y ha mostrado que ya crey.
praedixit Deus; qui etiam hoc praedixit, quod hanc reni mundus fuerat crediturus. eque enim Petri maleficiis eam cum laude credentium tanto ante praenuntiare compulsus e s t Ule est enim Deus, quem (sicut iam d i aliquoties, nec commemorare me piget), confitente Porphyrio, atque id oraculis deorum suorum probare cupiente, ipsa numina perhorrescunt -. quem sic laudavit, ut eum et Deum patrem et regem vocaret A.bsit enim, ut sic intelligenda sint quae praedixit, quomodo volunt hi qui hoc cum mundo non crediderunt, quod mundum crediturum esse praedixit. Cur enim non potius ita, sicut crediturus tanto ante praedictU3 est mundus, non sicut paucissimi garriunt, qui hoc cum mundo, quod crediturus praedictus est, credere noluerunt? Si enim propterea dicunt alio modo esso credenda, ne, si dixerint vana esse conscripta, iniuriam faciant illi Deo, cui tam magnum perhibent testimonium; tantam prorsus ei vel etian graviorem faciunt iniuriam, si aliter dicunt esse intelligenda, non sicut mundus ea credidit, quem crediturum ipse laudavit, ipse promisit, ipse complevit. Utrum enim non potest facer ut resurgat caro, et vivat in aeternum; an propterea credendum non est id eum esse facturum, quia malum est atque indignum Deo? Sed de omnipotentia eius, qua tot et tanta facit incredibilia, iam multa diximus. Si volunt invenire quod omnipotens non potest, habent prorsus: ego dicam, Mentiri non potest. Credamus ergo quod potest, non credendo quod non potest. Non itaque eredntes quod mentiri possit, credant esse facturum quod se facturum esse promisit: et sic credant, sicut credidit mundus, quem crediturum esse praedixit. quem crediturum esse laudavit, quem crediturum esse1 promisi,

Cmo demuestran que esto es m a l o ? All no habr corrupcin alguna, nico mal del cuerpo. Adems, ya hemos hablado del orden de los elementos y discutido las dems objeciones sobre este punto. En el libro X I I I ya hemos hecho ver suficientemente cmo los movimientos del cuerpo incorruptible sern flexibles y fciles, a juzgar pollo que vemos ahora, cuando el cuerpo est sano, si bien su salud actual no es comparable a la inmortalidad. Los que no hayan ledo esta obra o los que quieran recordar lo dicho, tmense la molestia de tornar a leerla. CAPITULO
CONTRADICCIN

XXVI
RESPECTO DE LAS

ENTRE P O R F I R I O Y PLATN ALMAS DICHOSAS

Porfirio dicereplican stosque el alma, para ser dichosa, debe huir de todo cuerpo. Es, pues, vano pretender que el cuerpo ser incorruptible si el alma no ser dichosa sino a condicin de huir todo cuerpo. A esta objecin ya he respondido lo bastante en el libro antes citado. Aadir aqu solamente una cosa: que corrija Platn, maestro de todos estos filsofos, sus libros, y diga que los dioses dejen sus cuerpos para ser dichosos, es.decir, mueran, ya que l dijo que estn encerrados en cuerpos celestes.
quem credidisse iam ostendit. Hoc autem malum esse, unde demonstrant? Non erit illie olla corruptio, quod est eorporis malum. De ordine elemeritofum iam disputavimus, de alus hominum coniecturis satis diximus: quanta sit futura in corpore incorruptibili facilitas motus, de praesentis bonae valetudinis temperamento, quae utique millo modo illi comparanda est immortalitati, in libro tertio dcimo satis, ut opinar, ostendimus. Legant superior operis huius, qui vel non legerunr, vel volunt recolere quod Jegerunt. CAPIS T XXVI

QOMODO POKPFFYRII DEF1MTIO, QA BEATIS ANIMIS PUTAT CORPUS OMNE FCIENDUM, IPSIUS PJLATONIS SENTENTIA DESTRUATUR, QUT DICIT SUMMUM DEUM MIS PROMISISSE, UT NUNQUAM CORPORIBUS EXUERENTUR

Sed Porphyrius ait, inquiunt, ut beata sit anima, corpus omne esse fugiendum. Nihil ergo prodest quia incorruptibile diximus futurum corpus, si anima beata non erit, nisi corpas omne effugerit. Sed iam et hinc in libro memralo quantum oportuit disputavi 7t : verum hic unum inde tantum commemorabo. Emendet libros suos istorum omnium magister Plato; t dicat eorum dos, ut beati sint, sua corpora fugituros, id est, esse mor toros, quos in caelestibus corporibus dixit inclusos; quibus lamen Deus, s quo facti sunt, quo possent esse feecuri, immortalitatem, id est, in eisdem c-orporibus aetemanl permangioiiero, non eorum natura id habente, sed " 'I,:?-i.p iit ra> .iiitoifdstssi oioqi.i.) iiiduqirmKmi ?iHlr;:in>?nor>

1704

,A CUIDAD DB D I O S

XXII, 26

X X H , 27

El, CIELO, F I N

DE EA CIUDAD DE D I O S

1705

A d e m s dice q u e D i o s , su a u t o r , les p r o m e t i , p a r a su s e g u r i d a d , la i n m o r t a l i d a d , es decir, u n a p e r m a n e n c i a e t e r n a en sus c u e r p o s , si bien esto n o se d e b e a la n a t u r a l e z a de los m i s m o s , s i n o a la v o l u n t a d d e D i o s . E s t o echa t a m b i n p o r t i e r r a a q u e l l o de q u e la r e s u r r e c c i n de l a c a r n e n o debe creerse p o r q u e es i m p o s i b l e [ 5 1 J . E n efecto, s e g n el m i s m o filsofo, c u a n d o el D i o s i n c r e a d o p r o m e t i la i n m o r t a l i d a d a l o s dioses, les d i j o q u e h a b a de h a c e r u n a cosa i m p o s i b l e . H e a q u l a s p a l a b r a s q u e P l a t n p o n e en b o c a de D i o s : C m o h a b i s comenz a d o a ser, n o p o d i s ser i n m o r t a l e s e i n d i s o l u b l e s . P e r o n o os d i s o l v e r i s ni h a d o a l g u n o de m u e r t e os q u i t a r la v i d a , p o r q u e n o s e r m s p o d e r o s o q u e mi v o l u n t a d , q u e es u n lazo m s fuerte p a r a v u e s t r a p e r p e t u i d a d q u e el h a d o a q u e q u e d a s t e i s l i g a d o s a l c o m e n z a r v u e s t r a e x i s t e n c i a . Si n o slo son a b s u r d o s y s o r d o s los q u e oyen esto, n o d u d a r n q u e el D i o s c r e a d o r , s e g n P l a t n , p r o m e t i a l o s dioses c r e a d o s a l g o imp o s i b l e . Q u i e n d i c e : V o s o t r o s n o p o d i s ser i n m o r t a l e s , p e r o seris i n m o r t a l e s p o r v o l u n t a d m a , q u o t r a cosa dice s i n o : Yo h a r q u e seis lo q u e n o p o d i s s e r ? R e s u c i t a r , p o r t a n t o , la c a r n e i n c o r r u p t i b l e , i n m o r t a l , esp i r i t u a l , a q u e l q u e , s e g n P l a t n , p r o m e t i q u e h a b a de h a c e r lo i m p o s i b l e . A q u viene, p u e s , el g r i t a r q u e lo q u e D i o s h a p r o m e t i d o y lo q u e el m u n d o e n t e r o c r e y , es i m p o s i b l e , m x i m e si se p r o m e t i t a m b i n la fe del m u n d o en e l l o ? N o s o t r o s d e c i m o s a d e m s q u e el D i o s q u e , segn P l a t n , h a c e c o s a s i m p o s i b l e s , h a r sta. L u e g o , p a r a q u e l a s a l m a s sean dichosas, n o d e b e h u i r s e t o d o c u e r p o , s i n o r e c i b i r s e u n c u e r p o inc o r r u p t i b l e . Y e n q u c u e r p o i n c o r r u p t i b l e se a l e g r a r n m s q u e en el c u e r p o c o r r u p t i b l e en q u e g i m i e r o n ? As n o s e r suo consilio praevalente, promisit. Ubi etiam evertit illud quod dicunt, quoniam est impossibilis, ideo resurrectionem carnis non esse credendam. Apertissime quippe iuxta eumdem philosophum, ubi diis a se factis promisit Deus non faetus immortalitatem. quod impossibile est, se dixit esse facturum. Sic enim eum locutum narrat Plato: Quoniam estis orti, inquit, immortales esse et indissolubiles non potestis: non tamen dissolvemini, eque vos ulla mortis fata periment, nec erunt valentiora, quam consilium meum, quod maius est vinculum ad perpetuitatem vestram, quam illa quibus estis colligati. Si, non solum absurdi, sed surdi non sunt qui haeo audiunt, non utique dubitant diis factis, ab illo deo qui eos fecit, secundum Platonem, quod est impossibile fuisse promissum. Qui enim dicit, Vos quidem immortales esse non potestis, sed mea volntate immortales eritis: quid aliud dicit, quam id quod fieri non potest, me faciente tamen eritis? lile igitur carnem incorruptibilem, imraortalem, spiritualem resuscir tabit, qui iuxta Platonem, id quod impossibile est, se facturum esse promisit. Quid adhuc, quod promisit Deus, quod Deo promittenti credidit mundus, qui etiam ipse promissus est crediturus, esse impossibile clamant? Quandoquidem nos Deum, qui etiam secundum Platonem facit impossibilia, id facturum esse clamamus. Non ergo, ut beatae sint animae, corpus est omne fugiendum, sed corpus incorruptibile recipiendum. Et in quo convenientius incorruptibili corpore laetabuntur, quam in quo corrupti-

p a r a e l l o s crcel a q u e l d e s e o q u e V i r g i l i o s e a l a a t r i b u y n d o l o a Platn: Y tornen a querer entrar en crceles humanas. D i g o q u e n o t e n d r n el deseo de t o r n a r a los c u e r p o s c u a n d o t e n g a n c o n s i g o l o s c u e r p o s a q u e d e s e a n r e t o r n a r . Y los tend r n p a r a n o d e j a r l o s m s , n i se v e r n o b l i g a d a s a a b a n d o n a r l o s p o r la m u e r t e n i d u r a n t e el m s b r e v e e s p a c i o de t i e m p o .

CAP T U L O
LA V E R D A D E.N I.A C O N C O R D I A

X X V II
PoRFTRtO

ENTRE Pl.ATN Y

P l a t n y P o r f i r i o h a n c o m p r e n d i d o c a d a u n o p o r su c u e n t a a l g u n a s v e r d a d e s , y si p u d i e r a n e n t e n d e r s e e n t r e s, q u i z se h i c i e r a n c r i s t i a n o s . P l a t n dijo q u e las a l m a s n o p u e d e n e s t a r e t e r n a m e n t e sin los c u e r p o s . Y, l g i c a m e n t e , l a s a l m a s d e los s a b i o s , s e g n l, d e s p u s de a l g n t i e m p o , p o r l a r g o q u e sea, t o r n a r n a sus c u e r p o s . Porfirio, en c a m b i o , p r o p u s o q u e el a l m a p e r f e c t a m e n t e purificada, u n a vez q u e r e t o r n e al P a d r e , n o v o l v e r j a m s a l a s m i s e r i a s de esta v i d a . Si la v e r d a d q u e P l a t n vio la h u b i e r a ofrecido a Porfirio, a saber, q u e l a s a l m a s p l e n a m e n t e p u r i f i c a d a s de los j u s t o s y de los s a b i o s h a b a n de t o r n a r a los c u e r p o s h u m a n o s , y a su vez la v e r d a d vista p o r P o r f i r i o la h u b i e r a c o m u n i c a d o ste a P l a t n , es d e c i r , q u e l a s bili gemuerunt? Sic enim non in eis erit illa dir cupiditas, quam posuit ex Platone Virglius, ubi ait:
ISnrMis et ncip;r;nt -n corporri velk' ivv-rti
T3

Sic, inquam, cupiditatem revertendi ad corpora non hah'ebunt, curt corpora, in quae revert eupiunt, secum habebunt; et sic liabebunt, ut nunquam non habeant, nunquam ea prorsus vel ad oxifftuini quamlHirt tcmpu* ulla morte deponant. CAl'HT
l)K

XXVII
l?!7JB!'S

CONTRARI1S nEKINlTIOMBIIS Pl.ATOMTS Vlf.IJK P o R I ' l l V m i . 7N SI UTEHUE ALTERI CKERET, A VER1TATE NErlTER PEVTARET

Singula quaedain dixenint Plato ique Porpliyrius, quae si nter se communicare potuissent, fact! essent fortasse Christiani. Plato dixit, sne eorporibus animas in acternum esse non posse. Ideo enim dixit, etiam sapientium animas post qoamlihet longum tempu*. tamen ad corpora re- 1 (lituras. Porpliyrius autem dixit, aiiimam purgatissimam. o.nm redierit ad Patrem, ad haec mala rnundi nunquam esse rediturani. Ac per hoe, quod verum vidit Plato, si dedis.-et Porphyrio, etiam itistorum atque sapientium purgatissimas animas ad humana corpora reditura-;;'rursus quod verum vidit Porphyrius, si dedisset Platoni, nunquam reditura^ d mirrias <:<T73

Acne-U.

1.6 v.75r.

1706

' A CIUDAD DE DIOS

XXII, 28

XXII, 28

EL CIELO, f IN DE L A CIUDAD DK DIOS

1707

almas santas nunca han de volver a las miserias del cuerpo corruptible, diciendo los dos ambas ideas, no cada uno la suya, estoy en que veran ser ya lgico que las almas tornarn a los cuerpos y recibirn los cuerpos para vivir dichosa e inmortal, mente. Segn Platn, las almas santas tornarn a los cuerpos humanos, y, segn Porfirio, no tornarn a los males de este mundo. Diga, pues, Porfirio con P l a t n : Tornarn a los cuerpos. Y Platn con Porfirio. No tornarn a los males. Y as coincidirn en que tornan a los cuerpos, y no sufren ya males. Y esto es, ni ms ni menos, lo que Dios promete que ha de dar a las almas en un cuerpo eterno la felicidad eterna. Ahora, una vez concedido que las almas de los santos tornarn a los cuerpos inmortales, pienso que no tendrn inconveniente en admitir que tornen a sus cuerpos propios, es decir, a aquellos en que soportaron Ibs males de este mundo y en los cuales sirvieron piadosa y fielmente a Dios para verse libres de esos males [ 5 2 ] . C A P I T [T I, O XXVIII

CONTRIBUCIN A LA VERDADERA F E EN LA RESURRECCIN EN LA CONCORDIA ENTRE P L A T N , L A B E N Y V A R R O N

A l g u n o s d e l o s n u e s t r o s , q u e a m a n a P l a t n p o r la b e l l e z a d e su e s t i l o y p o r a l g u n a s v e r d a d e s e s p a r c i d a s p o r s u s e s c r i t o s , dicen q u e p i e n s a a l g o s e m e j a n t e a n o s o t r o s s o b r e l a r e s u r r e c c i n d e l o s m u e r t o s . C i c e r n a l u d e a esto e n s u s c u a t r o liruptibilis corporis animas sanctas: ut non singuli haec singula, sed ambo et singuli utrumque dicerent, puto quod viderent esse iam consequens, ut et redirent animae ad corpora, et talia reciperent corpora, in quibus beate atque immortaliter viverent. Quoniam secundum Platonem, etiam sanctae animae ad humana corpora redibunt; secundum Porphyrium, ad mala mundi huius sanctae animae non redibunt. Dicat itaque cum Platone Porphyrius, Redibunt ad corpora: dicat Plato cum Porphyrio, Non redibunt ad mala: et ad ea corpora redir consentient, in quibus nulla patiantur mala. Haec itaque non erunt nisi illa quae promittit Deus, beatas animas in aeternum cum sua aeterna carne facturus. Hoc enini, quantum existimo, iam facile nobis concederent ambo, ut qui faterentur ad immortalia corpora redituras animas esse sanctorum, ad sua illas redir permitterent, im quibus mala huius saeculi pertulerunt, in quibus Deum, ut his malis ca rerent, pie fideliterque coluerunt. CAPUT XXVIII

bros Sobre la repblica, en los que trata ms de chancearse que de decir algo verdadero. En su obra introduce a un hombre resucitado que cuenta cosas conformes con el sentir de los platnicos. Laben refiere tambin que dos hombres muertos, un da se encontraron* en una encrucijada y que en seguida, habiendo recibido la orden de tornar a sus cuerpos, se j u r a r o n vivir en perfecta amistad, que dur hasta que murieron de nuevo. Mas esta clase de resurrecciones narradas por estos autores son como las de aquellas personas que conocemos que han resucitado y vuelto a esta vida, pero para no morir ms. Marco Varrn profiere algo ms maravilloso en sus libros Sobre el origen del pueblo romano. Y, para ser fiel, he aqu sus mismas p a l a b r a s : Algunos astrlogos escribieron que los hombres estn destinados a un renacimiento, que los griegos llaman TraAtyyEVEcrctv. Y fijan su fecha cuatrocientos cuarenta aos despus de la muerte. En este momento, el cuerpo y el alma que un da estuvieron unidos en el hombre, tornarn a juntarse de nuevo. Varrn y esos astrlogos (no s quines, pues no da sus nombres al admitir su opinin) dicen algo que, aunque sea falso, ya que las almas, una vez unidas por segunda vez a sus cuerpos, no los abandonarn jams, tambalea y echa por tierra muchos de los argumentos que nuestros adversarios nos proponen basados en la imposibilidad. En efecto, los que son o han sido de esta opinin no han estimado que sea imposible que los cadveres trocados en aire, en polvo, en ceniza, en agua, en quidem sic tangit in libris de Repblica Tulius, ut eum lusisse potius, quam quod id verum esset, affirmet dicere voluisse. Inducit enim hominem revixisse, et narrasse quaedam quae Platonicis disputationibus congruebant. Labeo etiam dos dicit uno die fuisse defunctos, et occurrisse invicem in quodam compito, deinde ad corpora sua iussos fuisse remeare, et constituase nter se amicos se esse victuros, atque ita*esse factum, doee postea morerentur. Sed isti auctores talem resurrectionem corporis factam fuisse narrarunt, quales fuerunt eorum quos resurrexisse novimus, et huic quidem redditos vitae, sed non eo modo ut non morerentur ulterius. Mirabilius autem quiddam Marcus Varro ponit in libris, quod conscripsit de Gente populi Romani: cuius putavi verba ipsa esse ponenda. Genethliaci qudam scripserunt, inquit, esse in renascendis hominibus quam appellant TrocAiyysvEalav Graeci: hanc scripserunt confici in annis numero quadringentis quadraginta, ut idem corpus et eadem anima, quae fuerint coniuncta in homine aliquando, eadem rursus redeant in coniunctionem. Iste Varro quidem, sive illi Genethliaci nescio qui (non enim nomina eorum prodidit, quorum commemoravit sententiam), aliquid dixerunt, quod licet falsum sit (cum enim semel ad eadem corpora quae gesserunt, animae redierint, nunquam ea postea sunt relicturae); tamen multa illius impossibilitatis, qua contra nos isti garriunt, argumenta convellit, et destruit. Qui enim hoc sentiunt, sive senserunt, non eis visum est fieri non posse, ut dilapsa cadavera in auras, in pulverem, in cinerem, in humores, in corpora vescentium bstiarum, vel ipsorum queque hominum; ad id rursus redeant, quod fuerunt. Quapropter Plato et Porphyrius, vel

QUID AD VERAM RESURRECTIONIS FIDEM VEL PLATO, VEL LABEO, VEL ETIAM VARRO CONFERRE SIBI FOTUEKINT, SI OPINIONES EORM IN UNAM SENTENTIAM CONVENISSENT

Nonnulli nostri, propter quoddam praeclarissimum loquendi genus, et propter nonnulla quae veraciter sensit, amantes Platonem, dicunt euro aliquid simile nobis etiam de mortuorum resurrectione sensisse. Quod

1708

M CIUDAD DE DIOS

X X I I , 29, 1

X X I I , 29, 1

KI, CIEIO, FIN DI! I,A CIUDAD DJ! DIOS

1709

c a r n e de o t r a s b e s t i a s o d e o t r o s h o m b r e s , t o r n e n a l o q u e fuer o n . P o r e n d e , si l o s a d m i r a d o r e s d e P l a t n y de P o r f i r i o q u e a n viven n o s a d m i t e n q u e l a s a l m a s s a n t a s v o l v e r n a i o s c u e r p o s , c o m o dice P l a t n , y q u e n o t o r n a r n a l o s m a l e s , c o m o dice Porfirio, d e a q u r e c o n s t r u m o s la fe c r i s t i a n a , q u e dice q u e r e c i b i r n l o s c u e r p o s p a r a vivir e t e r n a y felizmente sin m a l a l g u n o . Y a c e p t e n t a m b i n con V a r r n q u e v o l v e r n a l o s m i s m o s c u e r p o s q u e t u v i e r o n . D e este m o d o q u e d a r ' r e s u e l t a e n t r e e l l o s l a cuestin s o b r e la r e s u r r e c c i n d e !a c a r n e .

C A P T U L O

XXIX

L A y s i N JU: D i o s EX T.A OTRA VUIA

1. V e a m o s a h o r a , c u a n t o el S e o r se d i g n e i l u m i n a r n o s , q u h a n d e h a c e r l o s s a n t o s en s u s c u e r p o s i n m o r t a l e s y esp i r i t u a l e s c u a n d o su c a r n e v i v i r n o c a r n a l , s i n o e s p i r i t u a l m e n t e . Y si h e d e h a b l a r con f r a n q u e z a , n o s c u l s e r esa accin, o m e j o r , esa q u i e t u d y ese ocio. L o s sentidos d e l c u e r p o n u n c a m e l o h a n m o s t r a d o . Si d i g o q u e lo h e visto con m i m e n t e o m i i n t e l i g e n c i a , q u es n u e s t r a i n t e l i g e n c i a en c o m p a r a c i n d e t a l e x c e l e n c i a ? E s la m a n s i n en q u e reinar l a p a z de D i o s , q u e , s e g n el A p s t o l , supera todo entendimiento. C u l s i n o el n u e s t r o o el d e l o s n g e l e s ? E l d e D i o s , es c l a r o q u e n o . S i , p u e s , l o s s a n t o s v i v i r n en la p a z d e D i o s , es i n d u d a b l e q u e la p a z en q u e d e b e n v i v i r s o b r e p u j a t o d o enpotius quicumqtie illos diligunt e adhuc vivunt, si nobis consentan etiam sanctas animas ad corpora redituras, sicut ait Plato, nec tamen ad mala ulla redituras, sicut ait Porphyrius; ut ex his fiat consequens quod fides praedicat christiana, talia corpora recepturas in quibus sine ullo malo in aeternum feliciter vivant; assumant etiam hoc de Varrone, ut ad eadem corpora redeant, in quibus antea fuerunt; et apud eos tota quaestio de carnis in aeternum resurrectione solvetur. " CAPl'T
DE

t e n d i m i e n t o . Q u e s o b r e p u j a el n u e s t r o , n o h a y ' d u d a ; p e r o que 1 s o b r e p u j a t a m b i n el d e l o s n g e l e s , m e p a r e c e d a r l o a entend e r en estas p a l a b r a s : todo entendimiento, n o e x c e p t u a n d o ning u n o . E s p r e c i s o a p l i c a r s u s p a l a b r a s a l a p a z de" D i o s , q u e hace a Dios apacible, y decir que ni nosotros ni los ngeles la p o d e m o s c o n o c e r c o m o D i o s la c o n o c e . Supera, p u e s , todo entendimiento, a e x c e p c i n , c l a r o est, del s u y o . P e r o , c o m o n o s o t r o s p a r t i c i p a r e m o s a l g n da, s e g n , n u e s t r a d b i l capacid a d , d e e s a p a z s u m a , sea e n n o s o t r o s , sea e n t r e n o s o t r o s , sea con D i o s , en c u a n t o q u e es n u e s t r o s u m o Bien, a s l o s n g e l e s la c o n o c e n a h o r a c u a n t o s o n c a p a c e s , y l o s h o m b r e s , p e r o m u cho m e n o s q u e e l l o s , p o r m s a v a n z a d o s q u e estn er la v i r t u d . Q u g r a n v a r n e r a a q u e l q u e d e c a : Ahora conocemos en parte y en parte profetizamos hasta que llegue lo perfecto; y t a m b i n : Al presente no vemos sino por espejo y en enigma, pero entonces veremos cara a cara! D e este l t i m o m o d o l o ven ya l o s s a n t o s n g e l e s , l l a m a d o s t a m b i n n u e s t r o s n g e l e s , porque, d e s p u s d e l i b r a d o s del p o d e r de l a s t i n i e b l a s y t r a n s f e r i dos a l r e i n o d e C r i s t o e n v i r t u d d e l a p r e n d a r e c i b i d a del E s pritu Santo, comenzamos a pertenecer a aquellos ngeles con q u i e n e s p o s e e r e m o s en c o m n la s a n t a y d u l c s i m a C i u d a d d e Dios, s o b r e la c u a l h e m o s escrito t a n t o s l i b r o s . L o s n g e l e s d e D i o s son n u e s t r o s n g e l e s , c o m o el C r i s t o de D i o s es n u e s t r o C r i s t o . S o n d e D i o s , p o r q u e n o a b a n d o n a r o n a D i o s , y son n u e s t r o s , p o r q u e c o m e n z a m o s a s e r c o n c i u d a d a n o s s u y o s . E s t o h a h e c h o d e c i r a n u e s t r o S e o r : Cuidado con despreciar a alguno de estos pequeitos, porque os hago saber que sus ngeles en los cielos ven el rostro de mi Padre celestial: omnem intellectum. Quoniam nostrum quidem superat, non est dubium: si autem superat et Angelorum, ut nec ipsos excepisse videatur, qui ait, omnem intellectum; secundum hoc dictum esse debemus accipere, quia pacem Dei, qua ipse Deus pacatus est, sicut novit Deus, non eam nos sic possumus nosse, nec ulli Angel. Superat itaque o'mnem intellectum, non dubium quod praeter suum. Sed quia et nos pro modo nostro pacis eius participes facti summam in nobis atque inter i(os et cum ipso pacem, quantum nostrum summum est, obtinebimus: isto modo pro suo modo sciunt eam sancti Angel, nomines autem nunc longe infra, quantumlibet provectu ments excellant. Considerandum est enim quantus vir dicebat. Ex parte scimus, et ex parte prophetamus, doee veniat quod perfectum est76-; et, Videmus nunc per speculum in aenigmate, tune autem facie ad faciem'". Sic iam vident sancti" Angeli, qui etiam nostri Angel dicti sunt, quia eruti de potestate tenebrarum, et accepto Spiritus pignore translati ad regnum Christi, ad eos Angeles iam coepimus pertinere, cum quibus nobis erit sancta atque dulcissima, de qua iam tot libros scripsimus, Dei civitas ipsa communis. Sic sunt ergo Angeli nostri, qui sunt Angeli Dei, quemadmodum Christus Dei, Christus est noster. Dei sunt, quia Deum non reliquerunt: nostri sunt, quia suos cives nos habere coeperunt. Dixit autem Dominus Iesus, Videte ne contemnatis unum de pusillis istis. Dito enim vobis, quia Angeli eorum in caelis semper vident faciem Patris mei,
15

XXIX

QfJALITATE VISIONIS, QUA IN FUTURO SAECUI.O SANCTI EUM VIDEBNT

1. Nunc iam quid acturi sint in corporilms imtnortalibus atque spiritualibus sancti, non adhuc eorum carne camaliter, sed spiritualiter iam vvente, quantum Dominus dignatur diuvare, videamus. Et illa quidem actio, vel potius quies atque otium quale futurum sit, si verum velirn dicere, nescio. Non enim hoc unquam per sensus corporis vidi. Si autem mente, id est intelligentia, vidisse me dicam, quantum est, aut quid est nostra intelligentia ad illam excelleatiam? Ibi est enim pax Dei, quae, sicut ait Apostolus, superat omnem intellectum " : quera nisi nostrum, aut fortasse etiam sanctorum Angelorum? non enim et Dei. Si ergo sancti in Dei pace victuri sunt, prefecto in ea pace yicturi sunt, quae superas
" r h i i . ',,?

i Cor. 13,9.10.

" Ibid., u .

3.710

L A CIUDAD DE DIOS

X X I I , 29, 2 XXII, 29, 2 F.t, CIELO, FIN DE I.A CIUDAD DE DIOS 1711

Nosotros veremos como ven ellos, pero an no vemos as. De aqu las palabras del Apstol ya citadas: Al presente no vemos sino en espejo y en enigma, pero entonces veremos cara a cara. Esa visin se nos reserva como premio de nuestra fe, y San Juan habla as de ella: Cuando se manifestare, seremos semejantes a l, pues le veremos como l es. Por rostro de Dios debe entenderse su manifestacin, no esa parte del cuerpo a la que nosotros damos tal nombre [ 5 3 ] . 2. Por eso, cuando se me pregunta qu liarn los santos en el cuerpo espiritual, no digo lo que veo, sino lo que creo, segn aquello del salmo: Cre, y eso me ha hecho hablar. Digo, pues, que vern a Dios en este mismo cuerpo; pero saber si lo vern por l mismo, como ahora vemos el sol, la luna, las estrellas, el mar, la tierra y cuanto hay en ellos, no es cuestin fcil. Es duro decir que los santos no podrn entonces abrir y cerrar los ojos cuando quieran. Y es ms duro decir que el que cierre los ojos all no ver a Dios. Si el profeta Eliseo, corporalmente ausente, creyendo que nadie lo vea, vio a su criado Giezi, que reciba los presentes de Naamn el sir, a quien el profeta haba curado de su lepra, cunto ms fcilmente los santos vern en el cuerpo espiritual todas las cosas no slo con los ojos cerrados, sino estando corporalmente auseates? Ese ser el tiempo de la perfeccin de que habla el Apstol: Conocemos en parte y en parte profclisamos; mas, cuando llegue lo perfecto, desaparecer lo que era en parte. Y luego, para
qui in caelis est". Sicut ergo illi vident, ita et nos visuri sumus: sed nondum ita videmus. Propter quod ait Apostolus, quod paulo ante dixi, Videmus nunc per speculum in aenigmate, tune autem facie ad faciem. Praemium itaque fidei nobis visio ista servatur, de qua et Ioannes apostolus loquens, Cum apparuerit, inquit, smiles ei erimus, quoniam videbimus eum sicuti est". Facies autem Dei manifestado eius intelligenda est, non aliquod tale membrum, quale nos habemus in corpore, atque isto nomine nuncupamus. 2. Quapropter cum ex me quaeritur, quid acturi sint sancti ii illo corpore spirituali, non dico quod iam video, sed dico quod credo: secundum illud quod in Psalmo lego, Credidi, propter quod locutus sum " . Dico taque, Visuri sunt Deum in ipso corpore: sed utrum per ipsum, sicut per corpus nunc videmus solem, lunam, stellas, mare, ac terram, et quae sunt in ea, non parva quaestio est. Durum est enim dicere quod sancti talia corpora tune habebunt, ut non possint oculos claudere atque aperire cum volent. Durius autem, quod ibi Deum, quisqus oculos clauserit, non videbit. Si enim propheta Elisaeus puerum suum Giezi absens corpore vidit accipientem muera, quae dedit ei Naaman Syrus, quem propheta memoratus a leprae deformitate mundaverat, quod servus nequam domino suo non vidente, latenter se fecisse putaverat M ; quanto magis in illo corpore pirituali videbunt sancti omnia, non solum si oculos claudant, verum tiam unde sunt corpore absentes? Tune enim erit perfectum illud, de quo loquens Apostolus, Ex parte, inquit, scimus, et ex parte prophetamus; cum,' autem venerit quod perfectum est, quod ex parte est evacuabitur. " Mf. rS.Io. '" 1 lo. 3(2 ' ' Ps. 115,10 ' so 4 Rer. 5,8-47. ,.,.,,..

mostrar con una especie de comparacin cunto se diferencia esta vida de la futura, por ms que sea el avance en la virtud, aade: Cuando era nio, jugaba como nio, hablaba como nio, pensaba como nio. Pero, cuando fui ya hombre hecho, di de mano a las cosas de nio. Al presente vemos slo en espejo y en enigma, pero entonces veremos cara a cara. Ahora conozco en parte, mas entonces conocer como soy yo conocido. Si en esta vida, donde el conocimiento de los ms sobresalientes profetas no merece ser comparado a la vida futura ms que. como un nio es comparable a un joven, Eliseo vio a su siervo, donde no estaba, tomando los dones, diremos que, cuando veamos lo que es perfecto y cuando el cuerpo corruptible no apesgar al alma, sino que ser incorruptible, los santos necesitarn para ver los ojos corpreos, de que Eliseo no tena necesidad? Segn los Setenta, stas son las palabras del profeta a Giezi: Iba acaso mi espritu contigo cuando sali a tu encuentro y, bajando de un carro, le recibiste el dinero? 0 segn la versin directa del presbtero Jernimo: Pues qu? No estaba yo presente en espritu cuando aquel hombre salt de su coche para ir a tu encuentro? El profeta dice que lo vio con su espritu, ayudado, sin duda, extraordinariamente, es decir, divinamente. Cunta ms razn habr para que entonces reciban todos ese don, cuando Dios ser todo en todos! No obstante, los ojos del cuerpo tendrn tambin su funcin y estarn en su lugar, y el espritu usar de ellos por medio del cuerpo espiritual. Que el profeta Eliseo no los necesitara para ver a sn
Deinde ut, quomodo posset, aliqua similitudine ostenderet, quantum ab illa quae futura est distet haec vita, non qualiumeumque hominum, verum etiam qui praecipua hic sanctitate sunt praediti: Cum essem, inquit, parvulus, quasi parvulus sapiebam, quasi parvulus loquebar, quasi parvulus cogitabam; cum autem factus sum vir, evacuavi ea quae. parvuli erant. Videmus nunc per speculum in aenigmate, tune autem facie ad faciem. Nunc scio ex parte, tune autem cognoscam sicut Ht cognitus sum". Si ergo in hac vita, ubi hominum mirabilium prophetia ita comparanda est illi vitae quasi parvuli ad iuvenem, vidit tamen Elisaeus accipientem muera servum suum, ubi ipse non erat; itane cum venerit quod perfectum est, nec iam corpus corruptibile aggravabit animam, sed incorruptibile* nihil impediet, illi sancti ad ea quae videnda sunt oculis corporeis, quibus Elisaeus absens ad servum suum videndum non indiguit, indigebunt? Nam secundum interpretes Septuaginta, ista sunt ad Giezi verba Prophetae: Nonne cor meum iit tecum, quando conversus est vir de curru suo in obviam tib, et accepisti pecuniam? 82 et caetera. Sicut autem ex Hebraeo interpretatus est presbyter Hieronymus, Nonne cor meum, inquit, in praesenti erat, quando reversus est homo de curru suo in oceursum tui? Corde suo se dixit hoc vidisse Propheta, adiuto quidem mirabiliter, nullo dubitante, divinitus. Sed quanto amplius tune omnes muere isto abundabunt, cum Deus erit omnia in mnibus? 8S Habebunt tamen etiam illi oculicorporei officium suum, et in loco suo erunt, uteturque illis spiritus per spirituale corpus. eque enim et Ule Propheta, quia non eis indiguit ut " i Cor. 13,11.13. *2 4 Regr. 5,36.
M

i Cor. 15,38.

1712

\ A CIUDAD DE DIOS

X X I I , 29- 3

X X I I , 29, 4

EL CIELO, FIN BE LA CIUDAD DE DIOS

1713

siervo ausente, no quiere decir que no los us para ver los objetos presentes, que poda verlos tambin con el espritu, aunque los cerrara, como vio los ausentes que estaban lejos de l. Lejos, pues, de nosotros decir que los santos no vern a Dios en a otra vida teniendo cerrados los ojos, pues le vern con el espritu. 3. La cuestin es saber si lo vern tambin con los ojos del cuerpo cuando no los tengan abiertos. Si sus ojos espirituales, que estarn en su cuerpo espiritual, tendrn la misma virtud que tienen los nuestros ahora, es cierto que no podrn ver a Dios con ellos. Tendrn, pues, una potencia muy superior si por ellos ser vista la naturaleza incorprea que no est contenida en un lugar determinado, sino que est toda en todas partes. Aunque decimos que Dios est en el cielo y en la tierra (El mismo dice por el profeta: Yo lleno el cielo y la tierra). no por eso podemos decir que tiene una parte en el cielo y otra en la tierra, sino que El est todo en el cielo y todo en la tierra, no en tiempos diversos, sino simultneamente, cosa que no puede ninguna naturaleza corporal [ 5 4 ] . Los ojos de los santos tendrn una potencia mayor, no para que vean con ms agudeza que lo hacen las serpientes o las guilas (pues los animales, por ms aguda que sea su vista, no pueden ver ms que cuerpos), sino para que vean tambin las cosas incorporales. Quiz esta gran potencialidad de visin fu dada por un momento al santo patriarca Job an en el cuerpo mortal, cuando dice a Dios: De odas te conoca primeramente, pero ahora te veo con mis propios ojos. Por eso me despreci a m mismo y me deshice y me estim polvo y ceniza. No obstante. videret absentem, non eis usus est ad videnda praesentia; quae tamen spiritu videre posset, etiamsi illos clauderet, sicut vidit absentia, ubi curo eis ipse non erat. Absit ergo, ut dicamus illos sanctos in illa vita Deum clausis oculis non visuros, quem spiritu semper videbunt. 3. Sed utrum videbunt et per oculos crporis, cura eos apertos babebunt, inde quaestio est. Si enim tantum poteriint in corpore spirituali eo modo utique etiam ipsi or.uli spirituales, quantum possunt isti quales nunc habemus: procu] dubio per eos Deus videii non poterit. Longe taque alterius erunt potentiae, si per eos videbitur incorprea illa natura, quae non continetur loco, sed ubique tota est. Non enim quia dicimus Deum et in celo esse, et in trra (ipse quippe ait per Prophetam, Caelum et terram ego impleo"), aliam partem dicturi sumus eum in celo habere, et in trra aliam: sed totus in celo est, totus in trra; non alternis temporibus, sed u tronique simul, quod milla natura corporalis potest. Vis taque praepollentior oculorum erit llorum, non ut acrius videant. quam qudam perhibentur videre serpentes vel aquilae (quantalibet enim acrimonia cernendi eadem quoque animalia nihil aliud possunt videre qiiam eorpora): sed ut videant et incorporalia. Et- fortasse ista virtus magna cernendi data fuerit ad horam etiam in isto mortali corpore oculis sticti viri Iob, quando ait ad Deum, In obauditu auris audiebam te prias, niincutem omits meus videt te: proptera despexi mem.etipsu.in, et. dista* l T . 2\,U

pueden tambin entenderse aqu los ojos del corazn, de los cuales dice el Apstol: Tened iluminados los ojos de vuestro corazn. Y que Dios ser visto con estos ojos es una verdad que no duda ningn cristiano que acepte las palabras del divino Maestro: Bienaventurados los limpios de corazn, porque ellos vern a Dios. Mas la cuestin es saber si lo veremos tambin con los ojos corporales. 4. Estas palabras: Y ver toda carne la salud de Dios, pueden entenderse, sin ningn inconveniente, de este modo: Y todo hombre ver el Cristo de Dios, que fu visto en el cuerpo y ser visto en la misma forma cuando juzgare a los vivos y a los muertos. Que l es la salud de Dios lo atestiguan mil otros pasajes de las Escrituras. El ms claro se halla en las palabras del venerable viejo Simen, que, habiendo recibido a Cristo nio en sus brazos, dijo: Ahora puedes ya, Seor, sacar a tu siervo en paz de este mundo, segn tu promesa, porque fian visto mis ojos tu salud. Las palabras citadas de Job. tal como se hallan en los ejemplares hebreos: Y en mi carne ver a Dios, son una profeca de la resurreccin de la carne. Ntese que no dijo: Por mi carne. Si lo hubiera dicho, podra entenderse Cristo Dios, que por medio de la carne ser visto en carne. Sin embargo, pueden tomarse estas palabras: En mi carne ver a Dios, como si dijera: Estar en mi carne cuando ver a Dios. Y aquello que dice el Apstol: Cara a cara, no nos obliga a creer que veremos a Dios por esta parte del cuerpo donde estn los ojos corporales, ya que veremos con el espritu hui. el exiuimavi me terram et cinerem". Quamvis hic nihil prohibeat oculum cordis intelligi, de qnibus oculis ait Apostolus: /Ilumnalos oculos habere cordis vestriB6. Ipsis autem videri Deum, cum videbitur, Christianus ambigit nemo, qni fideliter accipit, quod ait Deus lie magister: Beati nmndi carde., quoniam ipsiDeum videbunt". Sed ntrum etiam oorporalibus oculis ibi videatur, hoc in ista quaestione versamus. 4. lllud enim quod scriptum est, .Et videbit omnis caro salutare Dei6", sine ullius nodo difficultatis sic intelligi potest. "Stc si dictum fuerit, Et videbit omnis homo Christum Dei: qui utique in corpore visus est, et in corpore videbitur, quando vivos et momios iudicabit. Quod autem jrse sit salutare Dei, multa sunt ct alia testimonia Scripturarum: sed evidentius verierandi illius senis Simeonis verba declarant, qui cum infantem Christum accepisset in manus suas, Nunc, inquit, dimittis servum tuum, Domine, secundum verbum tuum, in pace; quoniam vid erunt oculi mei salutare tuum 89. Uhid etiam quod ait supra memoratus Job, sicut in exemplaribus quae ex Hebraeo sunt invenitur. Et in. carne mea videbo Deum'"': resurrectionem quidem carnis sine dubio prophetavit; non tamen dixit Per earnem mcam. Quod quidem si dixisset, posset Deus Christus intelligi. qui per earnem in carne videbitur: nunc vero potest ct sic accipi In carne mea videbo Deum; ac si dixisset, In carne mea ero, cun videbo' Deum. Et illud quod ait Apostolus. Facie ad faciem", non cogit ut DPDID
" 5 Job 42,5 ct 6, sec. O X . 86 Bpti. 1,18. "' Mt. 5,R.
" I *
,J1

" Ibirt., I,JO.-,O. " Job 10,26, seo. Vu1ira*a"i 1 Cor. u,!2.

>,(.

1714

- I,A CIUDAD riE DIOS

XXtT, 29, 5

X X I I , 29, 6

EL CIELO, FIN DE U

CIUDAD DE DIOS

17X5

sin interrupcin. En efecto, si el hombre interior no tuviera su faz, no dijera el mismo Apstol: As es que todos nosotros, contemplando a cara descubierta, como en un espejo, al Seor, somos transformados en la misma imagen de claridad en claridad como por el espritu del Seor. No entendemos de otra suerte las palabras del salmo: Acercaos a El y seris iluminados, y el rubor no cubrir vuestro rostro. Por la fe nos acercamos a Dios, y la fe pertenece al corazn, no al cuerpo. Como ignoramos a qu grado de perfeccin llegar el cuerpo espiritual (hablamos de una cosa que no hemos experimentado), cuando la Escritura en su autoridad clara no venga en nuestro socorro, es necesario que se realice en nosotros lo que se lee en la Sabidura: Los pensamientos de los hombres son tmidos e inciertas nuestras providencias. 5. Si el razonamiento de los filsofos, de que los objetos inteligibles y los sensibles o corporales son de tal naturaleza que no se pueden ver los inteligibles por el cuerpo, ni los corporales puede contemplarlos la mente por s misma, si este razonamiento, digo, fuera verdadero, cierto que no podramos ver a Dios por los ojos del cuerpo, aunque fueran espirituales. Mas este raciocinio lo ridiculiza la verdadera razn y la autoridad proftica. Quin ser tan poco cuerdo que se atreva a decir que Dios desconoce las cosas corporales? Y. sin embargo, El no tiene cuerpo para poder verlas. Adems, lo que he citado poco ha del profeta Elseo, no indica bastante
per hanc faciem corporalem, ubi sunt oculi corporales, nos visuros esse credamus, quem spiritu sine intermissione videbimus. Nisi enim esset etiam interioris hominis facies, non diceret dem apostolus, Nos autem revelata facie gloriam Domini speculantes, in eamdem imaginera transformamuT de gloria in gloriam, tanquam a Domini spiritu ~. Nec aliter intelligimus quod in Psalmo canitur, Accedite ad eum, et illuminamini, et facies vestrae non erubescent "3. Fide quippe acceditur ad Deum, quam cordis constat esse, non corporis. Sed quia spirituale corpus nescimus quantos habebit accessus (de re quippe inexperta loquimur); ubi aliqua, quae aliter intelligi nequeat, divinarum Scripturarum non occurrit et succurrit auctoritas, necesse est ut contingat in nobis quod legitur in libro Sapieritiae: Cogitationes mortalium timidae, et incertae providentiae nostrae " . 5. Ratiocinatio quippe illa philosophorum, qua disputant ita ments aspectu intelligibilia videri, et sensu corporis sensibilia, id est, corporalia, ut nec intelligibilia per corpus, nec corporalia per se ipsam mens valeat intueri, si posset nobis esse certissima, proferto certum esset per oculos corporis etiam spiritualis nullo modo posse videri Deum, Sed istam ratiocinationem et vera ratio et prophetica irridet auctoritas. Quis enim ita sit aversus a vero, ut dicere audeat Deum corporalia ista nescire? Numquid ergo corpus habet, per cuius oculos ea possit addiscere? Deinde quod de propheta Elisaeo paulo ante diximus, nonne satis indicat etiam spiritu non per corpus, corporalia posse cerni? Quando enim servus Ule muera 2 2 Cor. 3,i8. " Ps. 28,6. ** Sap. 9,14.

que las cosas corporales pueden ser vistas por el espritu sin necesidad del cuerpo? Cuando el siervo recibi los dones, realiz un hecho corporal, y el profeta lo vio no por el cuerpo, sino por el espritu. Ahora bien, constando que el cuerpo es visto por el espritu, por qu no puede ser que la potencia del cuerpo espiritual sea tal que se vea el espritu por el cuerp o ? Dios es espritu. Cada cual conoce por el sentido interior, y no por los ojos del cuerpo, la vida que le anima y le vegeta. En cambio, la vida del prjimo, siendo invisible, la ve por el cuerpo. Cmo discernimos los cuerpos vivientes de los no vivientes, sino porque vemos a la vez los cuerpos y las vidas, que no podemos verlas sino por el cuerpo? Mas la vida sin el cuerpo escapa a los ojos corporales. 6. As es posible y muy creble que en la otra vida veremos de tal manera los cuerpos mundanos del cielo nuevo y de la tierra nueva, que veremos con una claridad asombrosa a Dios, presente en todas partes y que gobierna todas las cosas corporales, por medio de los cuerpos que llevemos, y que los veremos doquiera volvamos los ojos. Y veremos esto no como vernos ahora las cosas invisibles de Dios, por las cosas creadas, en espejo, en enigma y en parte, y donde vale ms la fe con que creemos que la especie de las cosas corporales que vemos por los ojos corpreos. Veremos como vemos a los hombres que viven y ejecutan movimientos vitales y entre los cuales vivimos. Y no creemos que viven, lo vemos, aunque no podemos ver sin el cuerpo su vida, que contemplamos en ellos sin ambiaccepit, utique corporaliter gestum est; quod tamen Propheta non per corpus, sed per spiritum vidit. Sicut ergo constat videri corpora spiritu; quid si tanta erit potentia spiritualis corporis, ut corpore videatur et spiritus? Spiritus enim est Deus. Deinde vitam quidem suam, quae nunc vivit in corpore, et haec terrena membra vegetal facitque viventia, interior sensu quisque, non per corpreos oculos, novit: aliorum vero vitas, eum sint invisibiles, per corpus videt. Nam unde viventia discernimus a non viventibus corpora, nisi corpora simul vitasque videamus, quas nisi per corpus videre non possumus? Vitas autem sine a corporibus corporeis culis non videmus. 6. Quamobrem fieri polest, valdeque credibile est, sic nos esse visaros mundana tune corpora caeli novi et terrae novae, ut Deum ubique praesentem et universa etiam corporalia gubernantem, per corpora quae gestabimus, et quae conspiciemus quaquaversum oculos duxerimus, clarissima perspicuitate videamus: non sicut nunc invisibilia Dei, per ea quae facta sunt, intellecta conspiciuntur 95 per speculum in aenigmate, et ex parte *", ubi plus in nobis valet fides qua credimus, quam rerum corporalium species quam per oculos cernimus corporales. Sed sicut nomines, inter quos viventes motusque vitales exserentes vivimus, mox ut aspicimus, non credimus vivere, sed videmus; eum eorum vitam sine corporibus videre nequeamus, quam tamen in eis per corpora remota omni ambiguitate conspicimus: ita quacumqe spiritualia illa lumina corponim nostrorum circumferemus, incorporeum Deum omnia regentem, etiam
3a v,i

Rom. r,2. i Cor. F3,l2.

1716

I.A CIUDAD DE DIOS

XXIX, 30, 1

X X I I , 30, 1

1L CIELO, FIN DR l,\ CIUDAD DE DIOS

1717

gedad alguna por los cuerpos apartados. Doquiera que llevemos estas luces espirituales de nuestros cuerpos, veremos por el cuerpo al Dios incorpreo que gobierna todas las cosas. Luego veremos a Dios por medio de unos ojos que se asemejarn en excelencia a la mente, viendo tambin la naturaleza incorprea, cosa difcil o imposible de justificar por testimonios de las divinas Escrituras; o lo que es ms fcil de entender, Dios nos ser tan conocido y tan visible, que le veremos con el espritu en nosotros, en los otros, en lo otro, en s mismo, en el cielo nuevo y en la tierra nueva y en todo ser subsistente entonces. Lo veremos tambin por el cuerpo en todo cuerpo dondequiera que la aguja de nuestros ojos espirituales ponga su punto de mira. Y nuestros pensamientos sern patentes a todos y mutua^ mente. Entonces se cumplirn las palabras del Apstol: No juzguis antes de tiempo hasta que el Seor venga e ilumine los escondrijos de las tinieblas y descubra los pensamientos del corazn, y entonces cada uno ser alabado por Dios.

CAPITULO

XXX

L A FELICIDAD ETERNA DE LA CIUDAD DE D I O S Y EL SBADO PERPETUO

1. Cunta ser la dicha de esa vida, en la que habr desaparecido todo mal, en la que no habr bien oculto alguno y en la que no habr ms obra que alabar a Dios, que ser visto en todas las cosas! No s qu otra cosa va a hacerse en un per corpora contiiebimur. Aut ergo per illos oculos sic videbitur Deus, ut aliquid habeant in tanta excellentia menti simile, quo et incorprea natura cernatur, quod ullis exemplis sive Scripturarum testimoniis divinaruin vel difficile vel impossibile est ostendere: aut quod est ad intelligendum facilius, ita Deus nobis erit notus atque conspicuus, ut videatur spiritu a singulis nobis in singulis nobis, videatur ab altero in altero, videatur in se ipso, videatur in celo novo et in trra nova, atque in omni quae tune fuerit creatura: videatur et per corpora in omni corpore quocumque fuerint spiritualis corporis oculi acie perveniente directi. Patebnt etiam cogitationes nostrae invicem nobis. Tune enim implebitur quod Apostolus cun dixisset, Nolite ante tempus indicare quidquam; mox addidit, doee venial Dominas, et illuminet abscondita tenebrarum, et manifestabit cogitationes coris, et tune laus erit unicuique a Deo ", C A P t T XXX

lugar donde no se dar ni la pereza ni la indigencia. A esto me induce el sagrado Cntico, que dice: Bienaventurados los que moran en tu casa, Seor; por los siglos de los siglos te alabarn. Todas las partes del cuerpo incorruptible, destinadas ahora a ciertos usos necesarios a la vida, no tendrn otra funcin que la alabanza divina, porque entonces ya no habr necesidad, sino una felicidad perfecta, cierta, segura y eterna. Todos los nmeros de la armona corporal, de que he hablado y que se nos ocultan, aparecern entonces a nuestros ojos maravillosamente ordenados por todos los miembros del cuerpo. Y, juntamente, las dems cosas admirables y extraas que veremos, inflamarn las mentes racionales con el deleite de la belleza racional a alabar a tan gran Artfice. No me atrevo a determinar cmo sern los movimientos de los cuerpos espirituales, porque no puedo ni imaginarlo. Pero de seguro que el movimiento, la actitud v la misma especie, sea cual fuere, sern armnicos, pues all lo que no sea armnico no existir. Es cierto tambin que el cuerpo se presentar al instante donde el espritu quiera, y que el espritu no querr o que sea contrario a la belleza del cuerpo o a la suya. La gloria all ser verdadera, porque no habr ni error ni adulacin en los panegiristas. Habr honor verdadero, que no se negar a ninguno digno de l ni se dar a ningn indigno, no pudendo ningn indigno merodear por aquellas mansiones, exclusivas del que es digno. All habr verdadera paz, donde nadie sufrir contrariedad alguna, ni de s mismo ni de otro. El premio de la virtud ser el Dador de la misma, que prometi darse a s mismo, superior y mayor que el cual no puede haber nada. Qu significa lo que dijo por el profeta: Yo ser borabitur, nescio. Admoneor etiam sancto Cntico, ubi lego, vel audio, Beati qui liabitant in domo toa, Domine, in saecula saeculorum laudabunt te 8. Omnia membra et viscera incorruptibilis corporis, quae nunc videmus per usus necessitatis varios distributa, quoniam tune non erit ipsa necessitas, sed plena, certa, secura, sempiterna felicitas, proficient in laudibus Dei. Omnes quippe illi, de quibus iam sum locutus, qui nunc latent, harmoniac corporalis numeri non latebunt, intrinsecus et extrinsecus per corporis cuneta dispositi; et cum caeteris rebus, quae ibi magnae atque mirabiles' videbuntur, rationales mentes in tan ti artificis laudem rationabilis pulchritudinis delectatione succendent. Qui motus illie talium corporum sint futuri temer definir non audeo, quod excogitare non valeo. Tamen et motus et status, sicut ipsa species, decens erit, quicumque erit, ubi quod non decebit, non erit. Certe ubi volet spritus, ibi protinus erit Corpus: nec volet aliquid spiritus, quod nec spiritum possit decere, nec Corpus. Vera ibi gloria erit, ubi laudan tis nec erro re quisquam, nec adulatione laudabitur. Verus honor, qui nulli negabitur digno, itulli deferetur indigno: sed neo ad eum ambiet ullus indignus, ubi nullus permittetur es.se nisi dignus. Vera pax, ubi nihil adversi, nec a se ipso,. nec ab alio quisquam patietur. Praemium virtutis erit ipse qui virtutem dedit, eique se ipsum, quo melius et maius nihil possit esse, promisit.
18

DE AETERNA FELICTATE CIVITATIS DEI, SABBATOQUE PERPETUO

1. Quanta erit illa felicitas, ubi nullum erit malum, nullum latebit bonum, vacabitur Dei laudibus, qui erit omnia in mnibus! Nam quid aliud agatur, ubi eque ulla desidia ces3abitur, eque ulla indigentia la" i Cor. 4,5.

Ps. 83,5.

1718

.;,,.

U CIUDAD DE DIOS

'

X X I I , 30; 3 X X H , 30, 4 IX CIELO, FIN DE LA CIUDAD DE DIOS 1710

su Dios y ellos sern mi pueblo, sino: Yo ser el objeto que colmar sus ansias, yo ser cuanto los hombres pueden honestamente desear: vida, salud, comida, riqueza, gloria, honor, paz y todos los bienes? Este es el sentido recto de aquello del Apstol : A fin de que Dios sea todo en todas las cosas. El ser el fin de nuestros deseos, y ser visto sin fin, amado sin hasto y alabado sin cansancio. Este don, este afecto, esta ocupacin, ser comn a todos, como la vida eterna [55 j . 2. P o r lo dems, quin se siente con fuerzas para imaginarse, cunto menos para expresar, los grados que habr Ac gloria y de honor en proporcin con los mritos? Que habr grados, no puede ponerse en duda. Y uno de los grandes bienes de la dichosa Ciudad ser el ver que nadie envidiar a otro, ni el inferior al superior, como ahora los ngeles no envidian a los arcngeles. Y nadie desear poseer lo que no ha recibido, aunque est perfecta y concordemente unido a Aquel que lo ha recibido, como en el cuerpo el dedo no quiere ser el ojo, aunqueque el ojo y el dedo integran la estructura del mismo cuerpo. Cada uno poseer su don, uno mayor y otro menor, de tal suerte que tendr, adems, el don de no desear ms de lo que tiene. 3. Y no se crea que no tendrn libre albedro porque no podrn deleitarles los pecados. Sern tanto ms libres cuanto ms libres se vean del placer de pecar hasta conseguir el placer indeclinable de no pecar. El primer libre albedro que se dio al hombre cuando Dios lo cre recto, consista en poder no pecar; pero poda tambin pecar. El ltimo ser superior
Quid est enim aliud quod per Prophetam dixit, Ero illorum Deus, et ips erunt mihi plebs"; nisi, Ego ero unde satientur, ego ero quaecumque ab hominibus honeste desiderantur, et vita, et salus, et victus, et copia, et gloria, et honor, et pax, et omnia bona? Sic enim et illud recte intelligitur, quod ait Apostolus, ut sit Deus omnia in mnibus 10. Ipse finis crit desideriorum nostrorum, qui sine fine videbitur, sine fastidio amabitur. sine fatigatione laudabitur. Hoc munus, hic affectus, hic actus profecto erit mnibus, sicut ipsa vita aeterna, communis. 2. Caeterum qui futuri sint pro meritis praemiorum etiam gradus honorum atque gloriarum, quis est idoneus cogitare, quanto magis dicere? Quod tamen futuri sint, non est ambigendum. Atque id etiam beata civitas illa magnum in se bonum videbit, quod nulli superiori ullus inferior invidebit, sicut nunc non invident Archangelis Angel caeteri: tamque nolet esse unusquisque quod non accepit, quamvis sit pacatissimo concordiae vinculo ei qui accepit obstrictus, quam nec in corpore vult oculus esse qui est digitus, cum membrum utrumque contineat totius carnis pacata compago. Sic taque habebit donum alius alio minus, ut hoc quoque donum habeat, ne velit amplius. 3. Nec ideo liberum arbitrium non habebunt, quia peccata eos delectare non poterunt. Magis quippe erit liberum, a delectatione peccandi usque ad delectationem non peccandi indeclnabilem liberatum. Nam primum liberum arbitrium, quod homin datum est, quando primum creatus est-rectas, potuit non peccare, sed petuit et peccare: hoc autem novissi" Lev. 26,11. ' ""> i Cor. i5iiS.

a aqul y consistir en no poder pecar. Y ste ser tambin don de Dios, no posibilidad de su naturaleza. Porque una cosa es ser Dios, y otra, ser particionero de Dios. Dios, por naturaleza, no puede pecar; en cambio, el que participa de Dios slo recibe de El la gracia de no poder pecar. Guardar esta gradacin es propio del don divino: dar primero un libre albedro por el que el hombre pudiera no pecar y, al fin, otro por el que no pudiera pecar. El primero permita la adquisicin de mritos, y el ltimo, la recepcin de premios. Mas, porque esta naturaleza pec cuando poda pecar, es librada por una gracia ms liberal para arribar a la libertad en que no pueda pecar [ 5 6 ] . As como la primera inmortalidad, que Adn perdi pecando, consisti en poder no morir, y la ltima consistir en no poder morir, as el primer libre albedro consisti en poder no pecar, y el ltimo consistir en no poder pecar. Y la voluntad de piedad y de equidad ser tan inamisible como la felicidad. Es cierto que al pecar no conservamos ni la piedad ni la felicidad; empero, el querer la felicidad no lo perdimos ni cuando perdimos la felicidad. Hemos de negar a Dios libre albedro porque no puede pecar? Todos los miembros de la Ciudad santa tendrn una voluntad libre, exenta de todo mal y llena de todo bien, gozando indeficientemente de la jocundidad de los goces eternos, olvidada de las culpas y de las penas, pero sin olvidarse de su liberacin para no ser ingrata con su Libertador. 4. El alma se acordar de los males pasados, pero intelectualmente y sin sentirlos. Un mdico bien instruido, por ejemplo, conoce casi todas las enfermedades del cuerpo por su
3uum eo potentius erit, quo peccare non poterit. Verum hoc quoque Dei muere, non suae possibilitate naturae. Aliud est enim, esse Deum; aliud, participem Dei. Deus natura peccare non potest; particeps vero Dei ab illo accipit, ut peccare non 'possit. Servandi autem gradus erant divini muneris, ut primum daretur liberum arbitrium, quo non peccare posset homo; novissimum, quo peccare non posset: atque ilkid ad comparandum meritum, hoc ad iecipiendum praemium pertineret. Sed quia peccavit isla natura cum peccare potuit, largiore gratia liberatur, ut ad eam perducatur libertatem, in qua peccare non possit. Sicut enim prima immortalitas fuit, quam peccando Adam perdidit, posse non mori, novissima erit non. posse mori: ita primum liberum arbitrium posse non peccare, novissimum non posse peccare. Sic enim erit inamissibilis voluntas pietatis et aequitatis, quomodo est felicitatis. Nam utique peccando nec pietatem nec felicitatem tenuimus, voluntatem vero felicitatis nec perdita felictate perdidimus. Certe Deus ipse numquid, quoniam peccare non potest, ideo liberum arbitrium habere negandus est? Erit ergo illius civitatis et una in mnibus, et inseparabilis in singulis voluntas libera, ab omni malo liberata, et impleta omni bono, fruens indeficienter aetemorum iucunditate gaudiorum, oblita culparum, oblita poenarum; nec tamen ideo suae liberationis oblita, ut liberatori suo non sit grata. 4. Quantum ergo attinet ad scientiam rationalem, menor praeteritorum etiam malorum suorum; quantum autem ad experientis sensum, prorsus immemor. Nam et peritissimus medicus, sicut arte sciuntur, omnea

1720

LA CIUDAD DE DIOS

X X I I , 30, 4
X X I I , 30, 5 El, CIELO, FIN* DE LA CIUDAD DE DIOS 1721

a r t e ; p e r o m u c h a s , l a s q u e n o h a sufrido, las desconoce exper i m e n t a l m e n t e . As, los m a l e s se p u e d e n c o n o c e r de d o s m a n e r a s : p o r ciencia i n t e l e c t u a l o p o r e x p e r i e n c i a c o r p o r a l . D e u n a m a n e r a conoce los vicios la s a b i d u r a del h o m b r e de b i e n , y de o t r a , la v i d a rota del l i b e r t i n o . Y p u e d e n o l v i d a r s e tamb i n de d o s m a n e r a s . D e u n a m a n e r a los o l v i d a el s a b i o y el e s t u d i o s o , y de o t r a , el q u e los h a s u f r i d o : a q u l los olvida d e s c u i d a n d o el e s t u d i o , y ste, d e s p o j a d o de su m i s e r i a . S e g n este l t i m o o l v i d o , los s a n t o s n o se a c o r d a r n de los niales p a s a d o s . E s t a r n e x e n t o s de t o d o s los m a l e s , sin q u e les reste el m e n o r s e n t i d o , y, n o o b s t a n t e , la ciencia q u e e n t o n c e s pos e e r n en m a y o r g r a d o n o slo n o les o c u l t a r sus m a l e s pas a d o s , s i n o ni la m i s e r i a e t e r n a de los c o n d e n a d o s . E n efecto, si n o r e c o r d a r a n q u e fueron m i s e r a b l e s , c m o , s e g n dice el S a l m o , c a n t a r n e t e r n a m e n t e las m i s e r i c o r d i a s del S e o r ? Sab e m o s q u e la m a y o r a l e g r a de esta C i u d a d ser c a n t a r u n c n t i c o de g l o r i a a la g r a c i a de Cristo, q u e n o s l i b e r t con su sangre. A l l se c u m p l i r e s t o : Descansad y ved que yo soy el Seor. Este ser r e a l m e n t e el g r a n s b a d o q u e n o t e n d r t a r d e , ese s b a d o e n c a r e c i d o p o r el S e o r en l a s p r i m e r a s o b r a s de su c r e a c i n al d e c i r : Dios descans el da sptimo de todas sus obras y lo bendijo y lo santific, porque en l repos de todas las obras que haba emprendido. N o s o t r o s m i s m o s s e r e m o s all el da s p t i m o c u a n d o s e a m o s l l e n o s v c o l m a d o s de la b e n d i cin y de la santificacin de D i o s . All, en q u i e t u d , v e r e m o s fere morbos corporis novit: sicut autem corpore sentiuntur, plurimos nescit, quos ipse non passus est. Ut ergo scientiae malorum duae sunt; una, qua potentiam ments non latent: altera, qua experientis sensibus inhacrent (aliter quippe sciuntur omnia vitia per sapientiae doctrinam, aliter per insipientis pessimam vitam): ita et obliviones malorum duae sunt. Aliter ea namque obliviscitur eruditus et doctus, aliter expertus et passus-: ille. si peritiam negligat; iste. si miseria careat. Secundum hane oblivionem quam posteriore loco posui, non erunt memores sancti prae feriloriim malorum: oarebunt enini mnibus, ita ut penitus delcantur de sensibus corum. Ea tamen potentia scientiae, quae magna in eis erit, non solum sua practerita. sed etiam damnatorum eos sempiterna miseria non latebit. Alioquin si se fuisse miseros nescituri sunt, quomodo, sicut ait I'salmus. misericordias Domini in aeternum cantabunt? 101 Quo cntico in srloriam gratlae Christi, ouius sanguine liberati sumus, nihil erit piofecto illi iucundius civitati. Ibi perficietur, Vacate, et videte quoniam ego suw Deus ' J . Quod erit ver mximum sabbatum non habens vesperam, quod commendavit Dominus in primis operibus mundi, ubi legitnr: Et requievit Deus die sptimo ab mnibus operibus suis, quae fecit: et benedixit Deus diem septimum. et mnetifiravit eitni, quia. in eo requievit ab mnibus operibus suis, quae inrhoavit Deus facer j 3 . Dies enim sptimas etiam nos ipsi erimus, quando eius fuerimus benedictione et sanctificatione pleni atqtie refecti, Jbi vacantes videbimus quoniam ipse est Deus: quod nobis
01 -i s
102

q u e El es D i o s , c u a l i d a d q u e q u i s i m o s u s u r p a r c u a n d o lo a b a n d o n a m o s s i g u i e n d o el s e u e l o de estas p a l a b r a s : Seris como dioses. Y n o s a p a r t a m o s del D i o s v e r d a d e r o , q u e n o s h a r a dioses p o r p a r t i c i p a c i n de E l , n o p o r d e s e r c i n . Q u h e m o s h e c h o sin El sino d e s h a c e r n o s en su I r a ? R e p a r a d o s p o r E l y consumados por una gracia ms abundante, descansaremos e t e r n a m e n t e v i e n d o q u e E l es D i o s , y s e r e m o s l l e n o s d e E l c u a n d o E l s e r t o d o en t o d o s . N u e s t r a s m i s m a s o b r a s b u e n a s , c u a n d o l a s c o n s i d e r a m o s m s de E l q u e n u e s t r a s , e n t o n c e s se n o s i m p u t a n p a r a el l o g r o de este s b a d o . E n c a m b i o , si n o s l a s a t r i b u m o s a n o s o t r o s , s e r n o b r a s serviles. D e l s b a d o se d i c e : No haris en l obra alguna servil. A este t e n o r dice t a m b i n el p r o f e t a E z e q u i e l : Y les he dado mi sbado como signo de alianza entre ellos y yo, a fin de que conozcan que yo soy el Seor1, que los santific. E s t o lo s a b r e m o s c u a n d o estem o s en perfecta q u i e t u d y v e a m o s p e r f e c t a m e n t e q u e E l es D i o s . 5 . Este s a b a t i s m o a p a r e c e r m s c l a r o si se c o m p u t a el n m e r o de e d a d e s c o m o o t r o s t a n t o s d a s , s e g n l a s E s c r i t u r a s , p u e s q u e se h a l l a ser j u s t a m e n t e el d a s p t i m o . L a p r i m e r a e d a d , c o m o el p r i m e r d a , se c u e n t a d e s d e A d n h a s t a el diluv i o ; la s e g u n d a , d e s d e el d i l u v i o h a s t a A b r a h n , a u n q u e n o c o m p r e n d e i g u a l d u r a c i n q u e la p r i m e r a , p e r o s i g u a l nm e r o de g e n e r a c i o n e s , q u e son diez. D e s d e A b r a h n h a s t a Cristo, el e v a n g e l i s t a S a n M a t e o c u e n t a t r e s e d a d e s , q u e a b a r c a c a d a u n a c a t o r c e g e n e r a c i o n e s : u n a , d e s d e A b r a h n h a s t a Dav i d ; o t r a , d e s d e D a v i d h a s t a la c a u t i v i d a d de B a b i l o n i a , y la ipsi esse voluimus, quando ab illo cecidimus, audientes a seductpre, Eritis sicut dii"A; et recedentes a vero Deo, quo faciente d essemus eius participatione, non desertione. Quid enim sine illo fecimus, nisi quod in ira eius defecimus? "" A quo refecti, et gratia maiore perfecti, vaeabimus in aeternum, videntes quia ipse est Deus, quo pleni erimus, quando ipse erit omnia in mnibus. Nam et ipsa bona opera nostra, quando ipsius potius intelliguntur esse quam nostra, tune nobis ad hoc sabbatum adipiscendum imputantur. Quia si nobis ea tribuCtimus, servilia erunt; cum de sabbato dicatur, Omne opus servile in eo non jacietis ''"'. Propter quod et per Ezechielem prophetam dicitur, Et sabbata mea dedi eis in signum nter me et inter eos, ut scirent quia ego Dominus qui sanctifico eos "". Hoc perfecte tune sciemus, quando perfecte vaeabimus, et perfecte videbimus quia ipse est Deus. 5. Ipse etiam numerus aetatum, veluti dierum, si secundum eos artculos temporis computetur, qui in Scripturis videntur expressi, iste sabbatismus evidentius apparebit, quoniam septimus invenitur: ut prima aetas tanquam dies primus sit ab Adam usque ad diluvium, secunda inde usque ad Abraham, non aequalitate temporum, sed numero generationum: denas quippe habere reperiuntur. Hinc iam, sicut Matthaeus evangelista determinat, tres aetates U9que ad Christi subsequuntur adventum, quae singulae denis et quaternis generationibus explican tur: ab Abraham usque vA Da' Ibid., 3,5 105 Ps. 89,9. " ,B Deut. 5,14.
">' E z . 20,12.

j,<) .,

Ps. 45,'u.

'"" <",'-n. 2.2.1.

J722

M CIUDAD DE DIOS

X X I I , 30, 6

tercera, desde la cautividad hasta el nacimiento temporal de Cristo. Tenemos ya cinco. La sexta transcurre ahora y no debe ser coartada a un nmero determinado de generaciones, por razn de estas p a l a b r a s : No os corresponde a vosotros conocer los tiempos que el Padre tiene reservados a su poder. Tras sta, Dios descansar como en el da sptimo v h a r descansar en s mismo al da sptimo, que seremos nosotros. Sera muy largo tratar ahora al detalle de cada una de estas edades. Baste decir que la sptima ser nuestro sbado, que no tendr tarde, que concluir en el da dominical, octavo da v da eterno, consagrado p o r la resurreccin de Cristo y que figura el descanso eterno no slo del espritu, sino tambin del cuerpo. All descansaremos y veremos; veremos y amaremos: amaremos y alabaremos. He aqu la esencia del fin sin fin. Y qu fin ms nuestro que arribar al reino que no tendr fin! [ 5 7 ] . 6. Estoy en que ya he saldado, con la ayuda de Dios y con esta inmensa obra, la deuda contrada. Quienes con sta tengan poco o demasiado, que me perdonen. Y quienes estn satisfechos, agradecidos den gracias no a m, sino a Dios conmigo. As sea. vid una, altera inde usque ad transmigrationem in Babyloniam, tertia inde usque ad Christi carnalem nativitatem. Fiunt itaque omnes quinqu. Sexta nunc agitur, nullo generationum numero metienda, propter id quod dictum est, Non est vestrum scire tmpora, quae Pater posuit in sua potestate "B. Post hanc tanquam in die sptimo requiescet Deus, cum eumdem septimum diem, quod nos erimus, in se ipso Deo faciet requiescere. De istis porro aettibus singulis nunc diligenter longum est disputare. Haec tamen sptima erit sabbatum nostrum, cuius fins non erit vespera. sed dominicus dies velut octavus aeternus, qui Christi resurrectione sacratus est, aeternam non solum spiritus, verum etiam corporis rquiem praefigurans. Ibi vacabimus, et videbimus; videbimus, et amabimus; amaWmus, et laudabimus. Ecce quod erit in fine sine fine. Nam quis alius noster est finis, nisi pervenire ad regnum, cuius nullus est finis? 6. Videor mihi debitum ingentis huius operis, adiuvante Domino, reddidisse. Quibus parum, vel quibus nimium est, mihi ignoseant: quibus autem satis est, non mihi, sed Deo mecum grafas congratulantes agant Amen.
'*" Act. 7,y.

NOTAS

AL

LIBRO

XXII

<

[1] Este libro fu escrito probabilsimamente a principios del 427[2] He aqu el gran fundamento de la providencia de Dios sobre el mundo. Dios no permitira que hubiera males en el mundo si no fuera para sacar mayores bienes. Aunque la razn humana se resista a acata* esto, es preciso confesar que es as. Esta misma idea la vemos expresada en De Genesi ad litteram (XI 9,12; 10,13-14 ss.) y ms tarde recogida por el Maestro de las Sentencias (Sententiarum 1.2 dist.23 e l ) . [3] Ya hemos hablado varas veces del concepto del mal que tent Agustn y cmo todas las naturalezas, en cuanto naturalezas, son buenas, y que el mal no es ms que la privacin de bien. Remitimos al lector a los lugares citados en otra parte y ya comunes, y como algo ms concreto al Enchiridion (12-15,4). [43 Gf. Ench. 28-32,9. [5] Estas apreciaciones sobre la eficacia del conocimiento y poder de Dios han pasado a ser patrimonio de la escuela. Santo Toms las recoge y las transmite a la posteridad, y en su tratado de la Summa theologica titulado de Deo uno hace de ellas una aplicacin maravillosa. [6] Solet autem, nos dice el Santo en De fide et Symbolo 6,13, quosdam ojfendere vel impos gentiles vel haereticos, quod credamus assumptum terrenum corpus in caelum. Sed gentiles plerumque philosophorum argumentis nobiscum agere student, ut dicant, terrenum aliquid in celo esse non posse. Nostras enim Scripturas non noverunt, nec sciun quomodo dictum sit: Seminatur corpus anmale, surget corpus spiritale. [7] En la epstola 137 (3,11) presenta el mismo problema de uni al tratar de la encarnacin del Verbo. Y recurre tambin a la misma comparacin. La persona humana es una mezcla de alma y de cuerpo; a persona de Cristo es una mezcla de hombre y de Dios. Cuando el Verbo de Dios se uni a un alma que ya tena su cuerpo, tom conjuntamente el alma y el cuerpo. Lo uno se realiza cada da cuando se engendra un hombre; lo otro acaeci una vez para libertar a los hombres. Con todo, la mezcla de dos cosas incorpreas debi creerse con mayor facilidad que la de una cosa corprea con otra incorprea. Si el alma no se engaa respecto a su propia ndole, comprender que es incorprea; pues mucho ms incorpreo es el Verbo de Dios. [8] Este milagro de la fe ha sido siempre para San Agustn un argumento poderoso a favor de la Iglesia y de la virtud divina que la anima. Si lo que propone a la creencia de los fieles es creble, es increble que no lo crean algunos; y si lo que propone es increble, es tambin increble cmo lo creen tantos. He aqu el paradjico argumento que va a exponer en el presente captulo. [9] Esta imagen es digna de pasar a la literatura cristiana. Cristo envi al mundo a unos pescadores con las redes de la fe. Este es el mayor de los milagros: que estos ignorantes se ganaron al mundo sencillamente con lanzar las redes de su fe al fondo. [10] La subsistencia de la religin cristiana en sus dogmas fundamentales, la resurreccin y la ascensin de Cristo, es el argumento ms fuerte de su divinidad. Es un hecho que la creencia en estos dos dogma est arraigada en un gran nmero de hombres, de cristianos por ser cris-

,:

1724

'

LA CIUDAD DE DIOS NOTAS AL LIBRO XXII JYgK

tianos y de no cristianos, para desbaratar y dar al traste con esta creencia, lo cual prueba que tambin creen en ella, puesto que tratan de laceria desaparecer, y si no creyeran en ella, no les interesara lo ms mnimo. San Agustn va buscando argumentos de experiencia y sabidos, pero que son los que gozan de mayor fuerza, para probar la divinidad de la Iglesia y de su doctrina. [11] Esta pgina, digna del apologista Agustn, merece una larga meditacin. La contraposicin prueba la divinidad de Cristo. Los mrtires son el argumento ms contundente contra los paganos. El Santo amontona verbos para expresar sus tormentos, y, con todo, la Iglesia se multiplicaba, segua lozana y boyante. Sparsum est semen sanguinisgritaba l como lo hiciera otrora Tertuliano, surrexit segas Erclcsiae (Serm. 22,4). [12] Vives piensa que debe leerse ante Scipionem, es decir, PJmiliano, que es el interlocutor de los libros De repblica. Los lovanienses, siguiendo su conjetura, probaron enmendar el texto; pero es ir contra todas las ediciones y contra otros manuscritos. As Migne en nota. [13] La resurreccin como dogma fundamenta!" de nuestra sagrada religin ha sido el ms impamente atacado siempre por los racionalistas. San Agustn se afana en estos captulos por proponer argumentos fciles, a fortiori y ad homiiiem, pero que son de un valor irrefragable. [14] Estas aparentes paradojas dan fe de la gran psicologa del Santo en orden a la credulidad y pedagoga del pueblo. Ms adelante nosdir que esos libelos que mandaban hacer se lean tambin al pueblo por el mismo motivo que la Escritura. Al principio, en los primeros aos del cristianismo, los fieles eran ms sencillos y ms fciles a creer que ahora. Y entonces la Escritura era la ltima palabra. Ella daba fe de los milagros, y, al ver los milagros, se percataban de que era verdad lo que las Escrituras intimaban. Y esto es lo que quiere decir en estas contraposiciones Agustn. [15] Referencias de este milagro hallamos en los lugares siguientes: Confess. IX 7,16; Serm. 318,1; Retract. I 13,7. El mismo San Ambrosio nos da fe de l en la epstola 85 y en el sermn 91. [16] Sabido es que, en la antigedad, la poca del bautismo en la Iglesia catlica, fuera del caso de necesidad, eran Pascua y Pentecosts. As leemos en Tertuliano, en su obra De baptismo (c.19): Diem Baptismo solemniorem Pascha praestat, cum et passio Dornini, in qua tingimur. adimpleta est. Exinde Pentecoste (id est, ut loquitur n libro De corona militis c.3, a die Paschae usque ad Pentecosten), ordinandis Iavdcris latissimum spatium est: quo et Domini resurrectio inter Discpulos frequentata est, et gratia Spiritus sancti dedicata. [17] Se daba el nombre de cirrati a los jvenes de ambos sexos hasta la edad de la pubertad, y aun a las mujeres solteras, porque hasta dicha edad no se cortaban el pelo. [18] Curubis o Corubis era una ciudad famosa del frica propia, llamada hoy Kurbah. [19] No conocemos la situacin geogrfica de Sinit, pero bien podemos suponer, por lo que aqu se dice, que estaba cercana a Hipona. [20] Es difcil identificar esta quinta. nicamente tenemos la referencia que de ella nos da Agustn, y por ella deducimos que distaba muy poco de la sede de su dicesis propia, de Hipona. [21] Roys y Rozas, guiado tambin de la deficiente puntuacin del texto latino, ha traducido: Poderoso es, dice el Seor que ahuyento, etc. Creemos, empero, que la coma debe ir despus de dice, tal como lo hemos hecho en nuestra versin. , , ... ,....,,,,.; .,..,, ... <,.,>-..!<

[22] La palabra latina empleada, orarium, es justamente el pauelo destinado a limpiarse la cara. [23] En su honor va dirigido el sermn 325. [24] Traducimos folies, neologismo en nuestra lengua, porque no ]. mos hallado una palabra apropiada para esta clase de moneda. Los folies se llaman as por la bolsa en que iban guardados. Las monedas, unas eran de cobre y otras de plata. Su valor determinado nos es desconocido, a pesar de que sobre ^1 han hecho ya varias conjeturas Sirmondo y Suidas. [25] En la carta 112,1 se menciona esta ciudad. Cuando viniste a Tibirisle dice al ex-procnsul Donatopor razones de administracin, no pude verte, aunque mucho lo deseaba. [26] San Posidio, obispo de Calama, no necesita presentacin. Es uno de los discpulos predilectos del maestro y el autor de la Vita Augustini. [27] Esto nos deja ertrever que el presente libro est escrito a fine?, del 426 o principios del 427. En este tiempo exista ya la memoria del protomrtir San Esteban. La curacin que aqu narra pertenece al 425, segn se puede colegir por el sermn 322, que trata de ello. La cronologa eclesistica sobre la fecha de la Pascua nos lleva justamente a esta conclusin. Nos creemos dispensados de hacer aqu el cmputo, cosa que queda al entender de los estudiosos en la materia. [28] Cf. los sermones 318 al 324. [29] Hoy es tambin imposible la identificacin de este ro con alguno actual. Han pasado ya muchos aos y ha cambiado mucho la geografa del terreno. 130] Esta narracin tan vivida nos da a entender el cario y la emocin con que Agustn la escribe. Tena alma de poeta, decimos al final. Y es verdad. Cf. Serm. 321. [31] Cf. Serm. 322, que es el comentario y la lectura de este hecho. [32] La palabra latina exedra indica propiamente el lugar o el departamento abierto en los prticos al sol y al aire y en forma de semicrculo. Haba en l sillas todo alrededor y vena a ser una especie de sala de conversacin. [33] Cf. Serm. 323. Aprovechamos esta nota para hacer ciertas consideraciones sobre los milagros en el pensamiento agustiniano. En primer trmino es preciso decir que en la aceptacin de los mismos por su parte h habido una evolucin bastante pronunciada. Su primera poca de racionalista le llev a dudar de casi todo? ellos. En De vera religione parece indicar que la poca de los milagros ha desaparecido ya. Y as ha ido evolucionando a medida que el cristianismo profundiz en su alma. Al final les admita ya, y para dar fe de ello, mand (se cree que l- fu el inspirador de ese canon del concilio de Cartago) que se levantaran los libelli para dar fe de lo sucedido. Cf. COUKCELLE, P., Recherches sur les Confessions de Saint-Augustin (Pars 1950), pp.139-153; DELEHAYE, H., Les origines du cuite des martyrs 2. a ed. (Bruxelles 1933); DE VOOGHT, D.-P., Les miracles dans la vie de Saint Augustin: Recherches de Thologie Ancienne et Mdivale, t.11 (1939), p.5-16, sobre todo p.9 n.17. L34] Tanto las objeciones de este captulo como las del precedente son justamente ridiculas, porque parten de un concepto rastrero y materialista de la otra vida. Quiz la mejor respuesta a ellas fuera la que Cristo dio a los saduceos que le preguntaban de quin sera la mujer que haba tenido siete maridos: En la otra vida ni se casarn ni tomarn maridos. Sern todos como ngeles de Dios. Y esta observacin valga ya

1726

W CIUDAD DE DIOS

NOTAS At LIBRO XXII

1727

para todos los captulos tocantes a la resurreccin. As lo explica, p fin, en el captulo 27. [35] En el Enchiridion 84-89ss.,23 se presenta una serie de puntos resolver sobre la resurreccin. La solucin que all da est compltame!* te de acuerdo con las alegadas aqu. Cf. tambin De Gen. ad lili III 14,23. [36] As lo explica su teora de las razones seminales, que implican un evolucionismo mitigado, muy conforme con las Jeyes generales de 1" historia humana. [37] Segn San Jernimo en su Epstola ad Pammachium, este error procede de Orgenes. Guido el Carmelita atribuye este error tambin u os rmenos, como suscitadores del mismo y queriendo hacer revivir el antiguo error de Orgenes. [38] Sobre el significado y el simbolismo de estos hechos puede verse De Gen. contra Manich. II 25,38-39. [39] Esta es la ya clsica definicin de belleza dada por Agustn. As, en la carta 3. a , que va dirigida a Nebridio, dice: Qu es lo que se alaba en el cuerpo? Nada laudable descubro en l si no es la hermosura. Y qu es la hermosura del cuerpo? Armona de partes con cierta suavidad de color (n.4). Textos paralelos pueden verse, por ejemplo, en De ver. relig. 22,42; 30,56; 32,59; 39,72; 40,74; De div. quaest. 83 q.44; Confess. IV 13,20; De nat. bon. 8; De civ. Dei XI 22; Epist. 18,2. [40] Cf. Quaest. in Hept. I q.42-43. [41] Sin duda alguna alude al hambre que padecieron los romanea durante -el asedio de Alarico, el ao 409, de la cual hablan Sozomeno en su Historia eclesistica 1.9 c.8, y San Jernimo en la Epstola 16 ad Principiam, donde dice entre otras cosas: Ad nefandos cibos erupit estirentium rabies, et sua invicem membra laniarunt, et mater non parcit lactanti infanti, et suo recipit tero, quem paulo ante effuderat. [42] Las dos grandes taras con que nace el hombre, heredadas del pecado del primer hombre, son la concupiscencia y la ignorancia, ya clsicas en el agustinanismo. Los efectos de las mismas los cita en este pasaje, casi diramos de una manera exhaustiva. La imagen que aqu nos pinta parece desmentir el conocido optimismo de San Agustn; sin embargo, habla de cosas sabidas sin excederse, simplemente ponindonos ante los ojos los mil y mil vicios de que adolecemos. Luego vendr el contraste a decirnos que en la vida no todo son penas, sino que tambin tiene sus solaces y sus consuelos. [43] Parece estar haciendo referencia a su propio padre, que en sus primeros aos de estudiante llevaba una mira completamente humana. De ello se queja en las Confessiones (I 12,19) en estos trminos: Tampoco los que me urgan (a estudiar) obraban bien; antes todo el bien que reciba me vena de ti, Dios mo, porque ellos no vean otro fin a que yo pudiera encaminar aquellos conocimientos que me obligaban a aprender sino a saciar el insaciable apetito de una insaciable escasez y de una gloria ignominiosa. [44] San Agustn nos describe en este apartado un mundo real de un ambiente ordinario y comn entre la gente vulgar y aun entre la que no lo es tanto. Esto nos permite hacernos una idea de la circunstancia ambiental de que viva rodeado y del mundo que respiraba en aquella poca, ya un poco decadente. La visin es fatalista y pesimista, si se quiere, pero muy real y muy humana, porque la visin del Genio haba profundizado en todos los lares de su poca. [45] Esta es la economa de la Providencia. Sus leyes nos son desconocidas, pero podemos rastrearlas con nuestra pobre inteligencia y ver

que est muy conforme con ella el ayudar, permitir y rechazar muchas acciones de los hombres. El providencialismo es caracterstica bsica del Santo, de tal forma que se le ha llegado a considerar como el fundador de la escuela providencialista. [46] Este es el proceso psicolgico de la espiritualidad cristiana para San Agustn. El alma racional, la mente, tiene ciertos principios preontolgioos, inconscientes, que no estn sujetos a la moral, porque son anteriores a ella y ella los supone. Cuando la razn cae en la cuenta de esos principios, entonces comienza su obra moral y asctica, porque la asctica agustiniana, como ha dicho el P. Lope, es una teologa asctica. [47] Tena que llegar a esta conclusin por temperamento. Ya lo hemos dicho: era un artista, y basta, pues vea la mano de Dios y la belleza en todo. Hojese, si no, el libro De ordine, una de sus primeras obras, y se descubrir el corazn abierto a las hermosuras, creadas e increadas. El hombre siempre fu para l algo milagroso tanto corporal como anmicamente. [48] Su alma de poeta deja vibrar el arpa de su imaginacin mediterrnea. Parcenos asistir a aquellas imgenes que ms tarde consagrar el poeta agustino fray Luis de Len, poeta del mar sin nunca haberlo visto. La imagen de Agustn no puede ser ms expresiva. El mar cambia continuamente su vestido, y qu variedad la suya! Qu poesa brotara de sus labios cuando parti para Roma desde Cartago y tambin cuando despidi a su amada en el puerto! [49] Qu diferente panorama el pintado en este captulo y el descrito en el anterior! Su aparente pesimismo se ha trocado aqu en un optimismo cristiano y redentor. S, tambin el mundo tiene sus encantos; pero sus deleites son ms bien solaces de los miserables que premio de los dichosos. [50) Cf. 1.18 c.53. [51] El retorqueo argumentum es irrebatible. Si los dioses no son por naturaleza inmortales y Dios les da la inmortalidad, es que no es imposible para Dios obrar contra o al margen de la misma naturaleza. Y si esto lo hace con los dioses, por qu no puede hacerlo con los hombres? [52] Aunque se ha querido negar el empeo de Agustn por cristianizar a los filsofos paganos, su conato es innegable. Su espritu eclctico, y, por tanto, de seleccin, le llevaba necesariamente a eso. Es cierto e indubitable que l nos ha dado una doctrina muy original y muy suya; pero no prescinde de la corriente eclctica y tiende a concordar y a armonizar a los filsofos con la religin. Este captulo es un caso tpico de tal hecho. [53] En la carta 147, dirigida a Paulina, trata largamente este proMema de la visin de Dios y de la manifestacin de Dios a los hombres. A ella nos remitimos. [54] Estas expresiones nos recuerdan aquellas preguntas que l se haca en las Confesiones (I 3,3), etc.: Abarcante por ventura el cielo y la tierra por el hecho de que los llenas? O es, ms bien, que los Sienas y aun sobra por no poderte abrazar? Y dnde habrs de echar eso que sobra de ti una vez llenos el cielo y la tierra? Pero es que tienes t acaso necesidad de ser contenido en un lugar, t que contienes todas las cosas, puesto que las que llenas las llenas contenindolas? [55] He aqu expresado en este nmero el objeto y el fin de la otra vida. En ella habr en grado eminente cuanto hay de bueno en sta. Habr gloria, paz, luz, verdad, bondad, majestad, todo verdadera y realmente. Y de todo ello gozarn los bienaventurados.

1728

LA CIUDAD DE D I O S

156.1 Cl. Ench. 104-108 n.28, donde se tratan ampliamente todos los problemas referentes a la voluntad en orden a la posibilidad de pecar. [57] Estas felices expresiones, que cierran con broche de oro una de las obras ms grandiosas que han visto los siglos, nos dicen algo de o mucho que podra decirse de la vida eterna, de la eterna felicidad. Agustn se presenta el tema desde el punte de vista meramente humano, por parte del hombre, y por eso le anima con la esperanza del gozo, del amor, de la alabanza y del descanso eterno en ese amor, en esa alabanza y en ese gozo. Por algo escribi en la Enarracin al salmo 103 (3,17) que la vida de la vida mortal es la esperanza de la vida inmortal. Los ciudadanos de la Ciudad de Dios deben aspirar a esa meta, y el que no llegue no ha sabido vivir la jornada en su peregrinaje. Estas expresiones: vacabimus, videbimus, amabimus et laudabimus, son las que dan cumplido a la inquietud del hombre agustiniano. Unido el prtico de las Confesiones: Et inquietum est cor nostrum doee requiescat in te, con el eplogo de la Ciudad de Dios: Ibi vacabimus, et videbimus; videbimus, et amabimus; amabimus et laudabimus, tenemos resuelto el problema de la angustia existencial de hoy y de la eterna inquietud de Agustn. El requiescere implica la visin, el amor y la alabanza. Y este es el fin de la Ciudad de Dios, y un fin que no tendr fin.

ACABSE DE I M P R I M I R ESTE DECIMOSEXTO VOLUMEN DR LAS OBRAS DK SAN AGUSTN, nfc LA BIBLIOTECA BE AUTORES CRISTIANOS, EL DA 21 DK ABRIL DK 1 9 5 8 , FIESTA DR SAN ANSELMO, KN LOS TALLERES DK LA EDITORIAL CATLICA, S . A., ALFONSO X I , 4 , MADRID

LAS

DEO

VIRGlNiQUE

MATRJ

También podría gustarte