Está en la página 1de 416

1

LL CHARA^CC
3
LL CHARA^CC
LkNLS1C C^VCLk ^k^M^YC
EL CHARANGO
Su vda, co|umbrc , dcvcn|ura
Lrnc|o Cavour Arama,o
4
lru. Ldcon. l980
2du. Ldcon. 200l
3ru. Ldcon. 2003
4tu. Ldcon. 2008
Ls propodud ntoloctuul dol ^utor
Doposto Logul N 4-l-937-0l
lSN. 978-99905-79-48-2
lotos. Lrnosto Cuvour
Ctrus. Monconudus
Dugrumucon o lmproson.
Ldconos Cmu
lmproso on olvu
lrntod n olvu
5
LL CHARA^CC
EG:H:CI68>C
Ls nocosuro lomontur todu dorvucon quo vono do lu
nvostgucon do cuulquor olomonto dol putrmono culturul do
un puoblo.
Lu obru LL CH^k^NCC, su vdu costumbros y dosvonturus,
dol oxmo churungustu LkNLS1C C^VCLk ^k^M^YC, os un
uporto culturul mus u lu nvostgucon muscologcu y ul lolkloro
bolvuno por lus nlormuconos quo on ollu so ncluyon.
Sondo conocodor dol nstrumonto vuolcu todo ol dotullo quo
lo ucompunu, on lus pgnus do osto sngulur lbro quo lu omprosu
lroducconos ClM^ so onorgulloco on prosontur ul publco
loctor ntorosudo, on unu otru odcon quo ulcunzu los circulos
proocupudos por lu nvostgucon dol lolkloro bolvuno y lu
dluson do lu culturu on gonorul.
Curmolo Corzon M.
lkCDLCClCNLS ClM^
7
LL CHARA^CC
:A8=6G6C<D
Ll churungo os ol ms vuluycho y bullunguoro do ostu torru. 1ono unu
momoru n-cro--blo quo lo huriu ttubour ul msmo corro quo hu vsto pusur ul
tompo.
Ll churungo puodo sor un qurquncho ul quo lo hun mutudo puru quo vvu
cuntundo todo lo quo sontmos, o os ol suuco lloron ulogrundo u lus multtudos.
^ vocos, so lo conlundo con ol ugutu crstulnu quo buju por los ponuscos, o
con ol cunto nuvdono do los pujurtos. Ls chqutto, chllon o un luchuluco con
gusunoru, poro do unu noblozu podorosu, unu do sus grundos cuuldudos.
Ls ul churunguto ul quo ol dublo lo tomplu puru quo cunto chuntunqus
y vllunccos ul Nnto Dos, y os nuostro Sonor quo so dolotu oscuchndolo
ontonur dubludus, muluvdus y doctorctos.
Churungo pupucto, vuvtu do pochos, llokullu bunddo, muostro
putuporro.
Churungo poludngo, nnto vojo. Cuntos ponsurn quo to domnun, sn
sospochur quo tu nos domnus u nosotros.
:A6JIDG
9
LL CHARA^CC
DG><:C9:A8=6G6C<D
Ll churungo tono su orgon on lu untguu vhuolu
do muno do 5 cuordus doblos, cordolono ospunol
ntroducdo u lu ^mrcu durunto lu colonu y quo
on osu pocu, s. XVl, ostubu on su upogoo.
Lu vhuolu do muno, ospoco do guturru, to-
niu 5, 6 y 7 cuordus doblos unudus ul unisono,
udoms so prosontubu on 3 tumunos lundumontu-
los. ol poquono (ugudo), ol moduno (normul) y ol
grundo (gruvo). Dosdo ol s. XV ul s. XVlll, luo muy
notoro ol cultvo do osto nstrumonto on Lspunu.
So srvoron do l, los sulonos do lu corto, lus ltur-
gus rolgosus y lus munlostuconos do curctor
populur.
^ prncpos dol colonujo, lu vhuolu do muno
do 5 cuordus doblos, so ostubloco on muchus
rogonos dol nuovo mundo, usi on olvu do lugur
ul nucmonto do muchos cordolonos llumudos
gonrcumonto churungos, quo hoy so prosontu.
con dstntos nombros, vuros tumunos, numoro
do cuordus, dvorsus cujus do rosonuncu, dstntos
modos do unur y gonorulmonto con 5 cuordus
doblos. Ln ostu grun dvorsdud do tosturus quo
prosontu nuostro churungo so puodon uprocur
nitdumonto los 3 tumunos lundumontulos do
lu vhuolu do muno do cnco cuordus doblos.
poquonos, modunos y grundos. (Lntro los poquonos ctumos ul churungo-tpo
dlunddo u nvol mundul).
Vihuela de mano s. XVII
Lrnc|o Cavour Arama,o
10
Do lu msmu munoru, on ol s. XVl so oncontrubu on vgoncu lu guturru
(4 cuordus doblos) muy somojunto u lu vhuolu do muno su progontoru,
dloroncndoso uncumonto por ol numoro do cuordus doblos unudus ul
unisono, so dociu vhuolu do muno o droctumonto vhuolu cuundo toniu 5, 6
y 7 cuordus doblos y on tros tumunos olomontulos, poro cuundo ol nstrumonto
omploubu 4 cuordus doblos so donomnubu smplomonto guturru, lu cuul toniu
un solo tumuno y lgorumonto ms poquonu quo lu guturru uctuul. lonsumos
quo ul unudr unu cuordu doblo u lu guturru do 4 ordonos (s. XVll), ocusonuron
conlusonos rropurublos oblgundo u lu vhuolu do muno do 5 ordonos u udoptur
unu doblo nomnucon. guturru y/o vhuolu, y u lu untguu guturru do 4 ordonos
u su dosupurcon.
VIHUELAS.- Guitarras del siglo XVI al XVIII en el Museo Instrumental del Palacio de Hofburgo de Viena (Austria),
cuya dinasta de los Habsburgo rein en espaa del 1512 a 1700. Los tres cordfonos ms pequeos que se aprecian
en la parte inferior, son vihuelas de mano pequeas, a sus extremos estn las vihuelas de mano medianas, los otros
cordfonos de la parte superior son vihuelas de mano grandes, popularizandose con el nombre de guitarras en los
siglos XVII y XVIII.
Lu vhuolu do muno do 5 cuordus doblos muntuvo su concopcon y vgoncu
hustu nos dol s. XVlll, on tunto quo ul nulzur ol s. XVl, lus vhuolus do muno
do 6 y 7 cuordus doblos cuyoron on un loturgo tomporul, roupurocondo on
11
LL CHARA^CC
Lspunu u nos dol s. XVlll. Sogun nuostru porcopcon, lu uduptucon dol soxto
ordon por un ludo y por otro dol soxto y sptmo roulzudu por ol ludro uslo,
solo ubro ol cumno puru ol rotorno do ulgunu munoru u lus untguus vhuolus
do 6 y 7 ordonos. ^l poco tompo, lu vhuolu do muno do 6 cuordus doblos dol
s. XVlll, sulro lu trunslormucon do sus cuordus doblos u soncllus posbltundo,
ol orgon do lu uctuul guturru ospunolu, dol msmo modo, lu vhuolu do 6
ordonos doumbulo por olvu hustu lu sogundu mtud dol s. XX con ol nombro
do guturru roquntudu. luln Cspodos on ol Suplomonto Ltoruro, Lu kuzon,
dol l6 do octubro l949.7, oscrbo (.) guturru, nstrumonto do ojocucon dlicl
y quo, cuundo tono oncorduduru doblo, srvo puru los concortos. Sus trnos son
muy suuvos y molodcos y ol puis hu rocbdo lu vstu do ulgunos urtstus, do
rocuordo mborrublo.
Nuostru nquotud como obsorvudor do tostmonos quo prosontu lu cono-
gruliu y sobro todo lu nstrumuscogruliu oxstonto on ^mrcu y purtculurmonto
on olvu, nos pormto ovdoncur quo lu vhuolu do muno y lu guturru ncurso-
nuron on ol contnonto umorcuno durunto ol s. XVl, cudu cuul por su ludo, sn
lusonurso, n roompluzurso, dundo lugur u lu oxstoncu do muchos cordolonos
umorcunos.
Lu guturru (4 ordonos) ul ngrosur ul nuovo mundo (s. XVl), tumbn luo
udoptudu por los ndigonus do nuostru ^mrcu dundo orgon u otros cordolonos
umorcunos, purontos dol churungo, quo tomuron ucontos y ostlos do los
puoblos dondo so ostubloco.
Volvondo u lu vhuolu do muno, podomos doscrbrlu como un nstrumonto
do cuordus do londo pluno purocdo u lu guturru uctuul, cuyu bocu lu
cuructorzubu su rosotu contrul con lgrunus. Lstu u su voz, so orgnu on lu
untguu vhuolu do urco (untocosoru dol volin) muy conocdu durunto los
sglos Xlll ul XVl, do ulli vu trunslormndoso on unu soro do nstrumontos
pulsudos yu sou modunto ploctros vhuolu do ponolu o droctumonto con
los dodos vhuolu do muno. ^si lu hstoru muscul, sostono. Lnu muostru
do lu muscu dol bulo cortosuno ospunol u nos dol sglo XV y prncpos
dol XVl os lu rolordu u lu dunzu cortosunu ospunolu do lu pocu, quo on ol
cunconoro dol puluco so ncluyo unu dunzu ultu puru tros vhuolus do urco.
(Lu muscu prolunu nstrumontul on los sglos XV y XVl. 3l7, 3l8). Ln lu obru
ctudu tumbn oncontrumos lo sguonto. Lu orucon dol urto vhuolistco do
lu pocu do los koyos Cutolcos so porloccono uun ms durunto ol ronudo do
Curlos V y lolpo ll, los vhuolstus prncpulos conocdos uctuulmonto luoron
sorvdoros do lu msmu cusu roul o bon do procoros intmumonto roluconudos
con ollu (lbdom. 3l8).
^l comonzur ol sglo XVl oncontrumos on Lspunu unu ltoruturu muy olu-
borudu puru vhuolu do muno, los vhuolstus ultornuron on sus lbros lus
Lrnc|o Cavour Arama,o
12
luntusius, puvunus, tontos y gullurdus
do nvoncon propu, con los vllunc-
cos, romuncos, sonotos, cunconos, on-
dochus, mudrgulos y onsuludus, do lu
lircu custolluno portuguosu o tulunu y
lruncosu con moldos tipcos y uutocto-
nos (lbidom. 3l8).
Lntro los ms grundos compostoros
do lu muscu puru Vhuolu do muno so
dostucuron Luys Mln (l535), Mguol do
luonllunu (vhuolstu do lolpo ll), Lus do
Nurvoz (l538), Lnrquo do Vuldorrumu,
Vulludold (l548), contndoso con un
mpononto numoro do trunscrpconos,
usi como obrus do polloniu vocul puru
unu voz, con ucompunumonto do osto
nstrumonto. Los documontos do lu
Cunclloriu koul y lus notcus ospgudus
on los urchvos do lus cusus sonorulos,
domuostrun quo lu vhuolu do muno
y ol luud luoron smultnoumonto
pructcudus on Lspunu. ^ posur do ollo
u dloroncu do los rostuntos puisos
ouropoos lu vhuolu luo ol nstrumonto
ospunol |pco , c prcdcc|o do los urtstus ospunolos (lbdom 3l7-3l8). Ll luud
ospunol (ospuldu plunu) luo cuyondo on dosuso, porquo rocordubu ul ugrosor o
nvusor rubo quo so ntrodujo u lu loninsulu lbrcu por muchos sglos.
Ln los urchvos do lu Cusu do Contrutucon do Sovllu upuroco nlormucon
sobro nstrumontos musculos do cuordu ontro ollos lu vhuolu dol puoblo y lu
guturru quo orun lclos do trunsportur hustu ol nuovo mundo. Lstu nlormucon
dotulludu lu oncontrumos on lus roluconos do murnoros, pusujoros y morcudorius
doscurgudus por los burcos quo nos vstubun. Ll l9 do soptombro do l5l2, on
lu Curubolu Suntugo ol contrumuostro ^lonso do uonuno docluru, onto otros
urticulos, unu vhuolu poquonu. Ln l5l2 y l5l7 so rogstru ol ngroso u lu slu
do l8 vhuolus, l8 muzos do cuordus y unu guturru. Lstu llogo on ol nuvio Sun
luun ol ll do dcombro do l5l6 y lu docluro ol pusujoro luun Murtin. Lntro lus
vhuolus ntroducdus ostubun ncludus. l vhuolu voju, 6 vhuolus poquonus
y 4 vhuolus chcus. (Ll 1plo luortorrquono, 2002. 26).
lor todo lo oxpuosto, os nocosuro nsstr quo ol churungo no tono orgon on
lu mundolnu, n on ol luud ospunol, tumpoco on lu guturru do 4 ordonos.
Maestro J os Miguel Moreno, Espaa
Primer Encuentro Internacional del Charango.
1997 (La Paz)
13
LL CHARA^CC
A6HK>=J:A6H:C6BwG>86
Dosdo ol doscubrmonto do ^mrcu on l492 y durunto ol lurgo procoso
do lu conqustu y colonzucon, lu muscu y los nstrumontos trunsportudos
corrospondoron tumbn on grun moddu ul sollo do los conqustudoros. Lu
Lspunu dol s. XVl so cuructorzubu por unu rquozu culturul ucumuludu quo grubu
on torno u lu polloniu rolgosu y prolunu dol cunconoro muscul cortosuno,
prncpulmonto luo dosurrolludo ol vlluncco, composcon do curctor molodco
con ucompunumonto do vhuolu, puru solstus, coros o nstrumontos.
Ln los umbrulos dol s. XVl ostubun prosontos on Lspunu 3 tpos do vhuolus. lu
vhuolu do urco (ospoco do volin quo so tocubu con urco), lu vhuolu do ponolu
(ospoco do guturru quo so tocubu con ploctro) y lu vhuolu do muno (ospoco do
guturru quo so tocubu droctumonto con los dodos).
Lu vhuolu do urco toniu 3 cuordus smplos, osto nstrumonto ul ngrosur u
lu ^mrcu Lutnu, tumbn so usonto on lus dlorontos culturus. ^ctuulmonto,
sus doscondontos droctos so prosontun con los nombros gonrcos do. von
chamua" on Mxco, rabc" on Chlo y rcbcc", chchcno y a,orco on
olvu (rogon undnu, chuquonu y umuzoncu), cordolonos do 3 cuordus on
procoso do oxtncon dosdo nos dol s. XX, hustu hoy no oxston muscos quo
tondun u roscuturlo dol ubundono ul quo ostu somotdo. Lu conogruliu bolvunu
prosontu un cuudro do Sun lruncsco Soluno do uutor unonmo lochudu on l720
s. XVlll con unu vhuolu do urco do 6 cuordus. Musoo Nuconul Cusu do lu
Monodu (lotosi).
1umbn os mportunto dostucur ol uporto do lu vhuolu do ponolu do 5
cuordus doblos quo so tocubu con ploctro, ospoco do guturru quo toniu vuros
tumunos cuyos doscondontos so prosontun hoy on muchos puisos umorcunos
con ulgunus vuruntos on sus cujus y on ol numoro do cuordus, poro con lu
msmu cuructoristcu on ol uso dol ploctro y on lu ospoculdud do puntoo.
Lntro stos ostn. Ln lLLk1C klCC ol |pc docn|c 5 cuordus smplos, c.v.
(cuordu vbrunto) 37 cm., ol cua|ro pucr|orrqucno con 5 cuordus doblos, c.v.
52 cm. (v/g. osto cordolono cuundo toniu 3 cuordus doblos lo llumubun |rc,
cuundo toniu 4 cuordus doblos lo llumubun cua|ro y hoy quo tono 5 cuordus
doblos lo sguon llumundo cua|ro), tumbn ol |ranpor|c 5 cuordus smplos,
c.v. 50 cm., ol |po do 3 o 4 cuordus smplos y ol bordonua 8 cuordus
dvddus on 5 ordonos (2 prmorus, l sogundu, 2 torcorus, 2 cuurtus l quntu),
c.v. 65 cm. Ln CL^ oncontrumos ul |rc do 3 cuordus doblos, c.v. 52 cm.,
unucon M Do Sol. Ln k^SlL lu voa dc capra do 5 cuordus doblos, c.v.
59 cm., unucon M S Sol ko Lu.
Ls mportunto sonulur quo lus bandoa colombunus (undnu y llunoru), son
doscondontos dol luud ospunol quo so tocubun con ploctro o u puro dodos, ol
msmo orgon tuvoron lus bandurra udamcrcana.
Lrnc|o Cavour Arama,o
14
Lu guturru 4 ordonos (cuutro cuordus doblos) tumbn unduvo por vurus
rogonos umorcunus dundo orgon u otros nstrumontos do cuordus purocdos.
Lntro ostos tonomos, on CCLCMl^ ul |pc 4 cuordus trplos, c.v. 55 cm.
Ln VLNLZLLL^ y CCLCMl^ ol cua|ro 4 cuordus smplos, c.v. 5l cm. Ln
H^W^l ul u|ucc 4 cuordus smplos, c.v. 33 cm. Ln k^SlL ul cavaqunho
4 cuordus smplos, c.v. 35 cm. Ln MLXlCC lu u|arra jarocha y lu chamua
4 cuordus trplos, c.v. 50 cm. Ln lunum ul ocavon" dc 4 cucrda mpc, c.v.
38 cm. Ln CLlVl^ u lu j|arra o jaco do 4 cuordus doblos (on procoso do
oxtncon), ol churungo vullogrundno do 6 cuordus dvddus on 4 ordonos.
loro ontro todos ostos nstrumontos quo urrburon u lu ^mrcu durunto lu
colonu, os muy notublo lu prosoncu do lu vhuolu do muno do 5 cuordus
doblos y vuros tumunos, quo hu dudo orgon u lu croucon do tuntos cordolo-
nos oxprosvos y bollos, como rogonos puoblun nuostru ^mrcu. Ln MLXlCC
oncontrumos u lu jaran|a do 8 cuordus dvddus on 5 ordonos (l prmoru, 2
sogundus, 2 torcorus 2 cuurtus y l quntu), c.v. 33 cm., lu jarana 5 cuordus
smplos, c.v. 39 cm., ol moqu|o 6 cuordus dvddus on 5 ordonos (l prmoru,
2 sogundus, l torcoru, l cuurtu y l quntu), c.v. 29 cm. y 4 trustos, lu u|arra
uapanucra do 8 cuordus dvddus
on 5 ordonos (l prmoru, l sogundu,
2 torcorus, 2 cuurtus, 2 quntus), c.v,
63 cm., lu concha 5 cuordus doblos
(cuju do tortugu o urmudllo), lu v-
huc|a 5 cuordus smplos, 3 trustos
movblos do ptu, lurgo totul 73 cm.,
c.v. 45 cm. Ln l^N^M^ u lu mcjo-
rana 5 cuordus smplos, c.v. 44 cm.,
4 trustos movblos do ptu, unucon
ultornudu (do prmorus u quntus L^-
kL-L^-Ml-DC. Ln VLNLZLLL^ ul
qun|o do 5 cuordus doblos, c.v. 45
cm. Ln k^SlL u lu voa dc cocho"
5 cuordus smplos, 4 trustos movblos
do ptu, c.v. 47 cm. Ln S^N1C DC-
MlNCC ol |pc, 5 cuordus smplos,
c.v. 36 cm. Ln lLkL ul charano
con sus notublos vuruntos (5 cuordus
doblos, trplos o soncllus) y uno po-
quono conocdo con ol nombro do
chador" 5 cuordus doblos. Ln ol
cuso dol guturron do CHlLL do 25
Criollo con vihuela grande. Guaman Poma de Ayala.
1613 Del Libro Nueva Crnica y buen Gobierno
15
LL CHARA^CC
cuordus (2l dvddus on 5 ordonos
ms 4 cuordus udconulos, llumudus
dubltos, dos u cudu ludo, ubcudus
ontro ol dupuson y lu purto suporor
do lu cuju do rosonuncu, contundo
con sus rospoctvus cluvjus) os pro-
bublo quo su orgon vongu do nos
dol s. XVlll, pocu on quo ostubu do
modu lu ncorporucon do cuordus
udconulos on buso u lus vhuolus do
6 y 7 ordonos (l773 - l797). Sn om-
burgo, on lu churlu quo tuvmos con
lu urtstu Volotu lurru, on Suntu-
go do Chlo ol uno l966, munlosto
quo ol guturron oru unu nvoncon
roconto do un urtosuno chlono.
Ln CLlVl^ oncontrumos ul
charano con unu grun vurodud
do tumunos, dlorontos nombros,
dstntos modos do unur, numoro
do cuordus, dvorsdud do cujus do
rosonuncu, otc. (lumlu quo ncor-
porumos on osto trubujo).
Nuostru nquotud como lolklorstu, ntrproto do churungo o nvostgudor
do osto cordolono por ms do 50 unos, nos hu llovudo por muchus rogonos
dol mundo, vstundo musoos quo oxhbon nstrumontos musculos, como ol do
Vonu (^ustru), Cnobru (Suzu), Cumugor (lupon), Moscu (untguu L.k.S.S),
uto (Lcuudor), Musoo dol Hombro (luris - lruncu), musoos do 1ror y orlin
(^lomunu), musoo do nstrumontos musculos do rusolus, do Nuovu York (LS^),
do uonos ^ros (^rgontnu), do Cuub (rusl), y u lu rovson do ulgunos lbros
y cutlogos, notundo dontro lu oxstoncu do pozus uutntcus y rplcus quo lus
chus quo doscrbon u ostos cordolonos, los monconun ndstntumonto como
vhuolus y/o guturrus, do uhi quo doducmos quo stus dol sglo XVll ul XVlll
tonon cuructoristcus liscus quo so oncuontrun on los cordolonos umorcunos
monconudos.
Criollo con vihuela pequea. Guaman Poma de Ayala.
1613 Del Libro Nueva Crnica y buen Gobierno
Lrnc|o Cavour Arama,o
16
EG:H:C8>69:A6K>=J:A69:B6CD:C7DA>K>6
Lnu voz lundudus lus prncpulos cududos y vllus on lu ^udoncu do Churcus,
doscubortu lu onormo rquozu quo oncorrubu ol noblo Corro do lotosi (l545)
y usontudu lu oxplotucon do los mnorulos, lu grun poblucon lbrcu utruidu
por lu obtoncon do lubulosus rquozus, so ostubloco on lo quo hoy os nuostro
torrtoro, truyondo consgo lormus propus do ospurcmonto y pusutompos ontro
ollos ol urto muscul. Do uhi quo junto u los colonzudoros upurozcun urtstus o
nstrumontos musculos, yu sou do lus lumlus do los uorolonos, mombrunolonos
y cordolonos ospunolos, on ospocul lu ncompurublo vhuolu do muno do 5
cuordus doblos (nstrumonto notumonto ospunol quo ostuvo do modu u lo lurgo
dol s. XVl ul XVlll), ol msmo quo so dlundo y so populurzo rpdumonto
durunto lu pocu colonul on olvu y ^mrcu.
Carnaval de Sucre en 1880. Se distinguen 6 vihuelas (grandes, medianas y pequea) del Libro
CAYMARI VIDA de Beatriz Rossells
17
LL CHARA^CC
Ln osto sontdo Custuvo ^dollo Ctoro on lu Vdu Socul on ol Colonujo
(Lsquomu do lu hstoru dol ^lto loru hoy olvu do los sglos XVl, XVll y
XVlll) urmu quo los ospunolos ul trusludur sus nstrumontos musculos tumbn
trunsportubun molodius populuros quo orun usmludus dontro dol clmu socul do
lu pocu. Los nstrumontos vornuculuros do los ndigonus luoron onrquocdos
por lu mportucon ospunolu dol orguno, lu cituru, mundolu, vhuolu, rubolonos,
rubolos, volnos, trompu, oboos, monocordos, lrus, uutus, lugotos, ospnolus,
chrmius, cornotus, cluvos, cumpunus, bujonos, orgunllos, otc. otc. (l958.
420)
Muruno uptstu Cumuco on su obru Lsplondor y Crundozu do lotosi l545
- l825, dco quo lu Vllu lmporul rosulto sor un contro urtistco do prmoru
por lu olovudu poblucon y los rocursos quo posoiu puru contnuur ul rolorrso
sobro lu musvu ntorvoncon do los ndos on lus ostus potosnus, con unu
ctu do ^rzuns. lusudu ostu conluson so oyo nuovu urmoniu do nstrumontos
dolotosos quo por vurus purtos so gustubu, yu do lus urpus, vhuolus, citurus,
yu do los rubolos, gutus, zumorunus, tumbornos, churumbolus, zumponus,
sonujus, ulboguos y otros rustcos nstrumontos (l997. l66).
^ugusto Cuzmn on sus roloroncus ul vullo do lunutu (Cochubumbu) durunto
ol goborno do 1olodo on l569 so roloriu u lu oxstoncu do 40 o 50 lumlus
ospunolus quo vviun dsomnudus on sus quntus, lus msmus quo orgunzubun
lrocuontomonto rounonos soculos, gozundo do comdus ul uro lbro y bulundo
ul son do lus vhuolus.. orociun coplus y bobiun, on grundos vusos y copus do
crstuloriu, unojos vnos do subor ospunol o con muyor lrocuoncu, quo bu puru
costumbro, lu chchu do muiz convortdu on bobdu rogonul mproscndblo.
(l972. 85)
lor otro ludo, lu prosoncu do lu vhuolu do muno on lus oscuolus bolvunus
do muscu, dunzu, cunto y vhuolu luo bustunto notoru, sogun los prncpulos
dutos nsortudos on lus Lscrturus publcus dol ^rchvo Nuconul do olvu
con usonto on lu cudud do Sucro, uno lochudo ol l2 do juno dol uno do l568
dondo so nscrbo como Don Hornn Curciu, muluto lbro, junto u lon do
lu lonu do Mudrd gurun como lundudoros do unu Lscuolu do dunzus, cunto
y vhuolu. Ctru oscrturu publcu dol l do onoro dol uno l569 ostubloco un
compromso ontro Hornn Curciu y lon do lu lonu do Mudrd, unto un oscr-
buno do su mujostud, do hubor rocbdo, osto ultmo, un prstumo puru udqurr
unu vhuolu grundo junto u otros onsoros. ^smsmo, upuroco lon do lu lonu do
Mudrd rutcundo osto compromso puru udqurr unu vhuolu grundo. Lscrturu
lublcu No, l0. lolo 226 c. ^N. Lscrbuno publco. Lzuro dol ^gulu y Ls-
crturu lublcu 1omo 22, lolo 29 v. - l48 - l49 c - 30 v. ^N. Lscrbuno lon
ruvo. (Contollus, l999. ll,l2)
Lrnc|o Cavour Arama,o
18
Ln otro documonto, quo corrospondo u Lu llutu (Motropol do lus lrovncus
do los Churcus), munostu quo on lu lostu do Corpus Crst on ol Suntuuro do
Cuudulupo so usun vhuolus y otros nstrumontos musculos. lor su mportuncu
ctumos su contondo. Ln osto novonuro, lu ostu do lu lglosu os do todos los
dius por lu mununu hustu lus doco, lu do lu cudud y pluzu hustu lu orucon,
dosdo ulli u lus nuovo do lu nocho huy grun ostucon con mucho concurso u lu
Suntu lmugon, ontrotondu con vurodud do muscu do urpus, vhuolus y doms
nstrumontos, hustu quo corrndoso los volos so corru lu lglosu. Ln ostos dius
nudo trutu do otru cosu ms quo do ostus, yu sou tomporulos, yu osprtuulos
y usmsmo concurro muchu gonto do lotosi, ol cubldo oclosstco ussto u
ollu dosdo un bulcon con grun voludzo quo tonon on lu pluzu do dondo von
sompro lus ostus populuros. (Contollus, l999.l3).
loro durunto ol colonujo no solo so proocupuron por lu busquodu y oxuccon
do lus rquozus sno quo udoms porsoguiun como nuldud prmordul lu
oxpunson do lu lo crstunu on todos los nutvos, por ollo lloguron numorosus
ordonos rolgosus cus nmodutumonto dospus do lu conqustu (domncos,
lruncscunos, ugustnos, josutus), do tul munoru, quo puru usmlurlos u los
rtos rolgosos cutolcos hcoron uso do lu muscu o nstrumontos musculos,
dondo tumpoco lulturon lus vhuolus. ^l rospocto, oxston mportuntos luontos
usi como nnumorublos pnturus do lu pocu quo nos muostrun ostu nnogublo
prosoncu.
^si on lu nuovu croncu y buon goborno, Cuumn lomu do ^yulu sonulu.
uo on osto rono on los puoblos chcos o grundos uygu oscuolu y sopun loor
oscrur, cuntur cunto do orguno los dchos nnos y nnus todus. lorquo usi
convono puru ol sorvco do Dos y su mugostud y buonu pulciu y crstundud
(l6l3/l988. 635). Y ms udolunto cuundo huco roloroncu u lus hubldudos
do los ndos oxprosu. lndos dosto rono como ospunolos do Custllu. Suuon
y prondon do todos los ocos, urtocos, bonocos, los cuulos son grundos
cuntoros y muscos do cunto, do orguno y lluno y do uguolu y do uutu, chormiu,
trompotu, cornotu y bguolu do urco, orgunstu. (l6l3/l988. 764).
1umbn so hu oscrto quo lu muscu, ospoculmonto rolgosu llogo u tonor
un grun prodcumonto on ol ^lto loru. v/g. Culunchu (l584-l654) nlormo
quo lu muscu do los ugustnos llogo u cobrur lumu, sogun osto cronstu... Su
muscu quo os lu prmoru do lus lndus y bon colobrudu uun on Luropu (tono
ol convonto) nuovo coros do vguolus, bujonos, guturrus y otros nstrumontos,
quo con 50 y ms dostros on muscu y colobrudus on vocos, hucon ol coro ms
dolotoso quo so conoco on ol mundo. (Ctoro, l958. 420).
Ln ol cuso do lu cudud do Lu luz, lu prosoncu do lu vhuca so oxtondo
hustu pusudu lu prmoru mtud dol s. XlX, osto lo conrmun los uvsos nuovos
19
LL CHARA^CC
publcudos on ol Duro lolitco, Ltoruro, Comorcul, kolgoso o lndustrul Lu
Lpocu, dondo so dostucu Ll suscrto quo conoco con ulgunu rogulurdud lu
vhuolu y ol cunto, olroco su onsonunzu lu juvontud puconu do umbos soxos,
cuyu docddu nclnucon lu muscu os unu lustrucon. Lus porsonus quo
quorun ocupurlo, hublurn con l on lu mprontu do osto duro. 22 novombro
l854. los ruvo (Lu luz, 2l ul 28, Xl, l854), on ol msmo duro, so puodo
loor lo sguonto. luru los uconudos u lu muscu. Lncorduduru suporor puru
vguolu so vondo on lu tondu do D. Docdoro Lrguotu, ul ludo do lu botcu do D.
lsdro lduguuoz, cullo dol Comorco. Lu luz, l4 do julo l857. (Lu luz murtos
l4, Vll, l857).
Sogun ol lbro Cumur vdu do outrz kossolls, on unu notu publcudu por
lu rovstu Ll Duondo, N 23, dol 22, ugosto l897, so doscrbo un lostojo populur
on 1ucsupuyu, poblucon ulodunu u Sucro, do lu sguonto munoru. Lncontr
oloctvumonto, grupos domocrtcos compuostos por lndus sildos vostdus do
ubgurrudos coloros, bulundo ul son do lu dulco vhuolu, do lu urpu oolcu, y
do lu quonu ndunu, uroos buloctos y urrobutudorus cuocus, con ulogros y
robustos urtosunos y trscudoros ostuduntos. (l996.73).
Nacimiento. Maestro de San Roque.
Asilo de ancianos. Potos
>8DCD<G6;69:A8=6G6C<D
Lntondondo ostu dscplnu como ol
conjunto do tostmonos urtistcos dojudos
u truvs dol tompo y sguondo un ordon
cronologco, hullumos lu prosoncu dol
churungo y su untocosoru nmodutu lu
vhuolu do muno, sobro todo on lus obrus
do urto ndovrroynulos quo vun dosdo ol
sglo XVll ul XlX.
Do ostu munoru, os posblo oncon-
trur on obrus do vuros uutoros, ngolos u
otros porsonujos tocundo vhuolus, como
nstrumonto prodocosor dol churungo. ^si
on ol rolovo Nucmonto, dol Muostro
do Sun koquo dol sglo XVll, ubcudo on
ol ^slo do ^ncunos (lotosi), so obsorvu
u un ngol tocundo unu vhuolu grundo
(Csbort, l972.l34,350), y u otro porso-
nujo tocundo uutu vortcul.
Lrnc|o Cavour Arama,o
20
Ln lu glosu do luorto ^costu ost un cuudro portonoconto u lu soro do
Sulvos (l684) dol pntor mostzo y nuturul do Lu luz Loonurdo lloros, dondo so
puodon vor dos ngolos muscos colocudos u los costudos do lu Vrgon Muriu,
uno tocu ol urpu y otro unu vhuolu (Mozu - Csbort, l977.8l,82 lg. 98).
Ln lu glosu do Curubuco (Lu luz) on lu pnturu portonoconto u los Lopoz
do los kios do l690, on ol dotullo dol norno, so puodo uprocur unu vhuolu
grundo. Do lu msmu munoru, on ol tomplo colonul do Cuquuvr on uno do los
cuudros do uutor unonmo (l739), lormun purto do lu tomtcu vuros quorubnos
con nstrumontos musculos. Ln ol ludo suporor, ostn 6 ungoltos ntorprotundo
2 vhuolus poquonus, 2 trompotus, l urpu, y l vhuolu do urco, on lu purto contrul
Detalle La ascencin del Seor. Iglesia de Caquiaviri. La Paz
Angel en la Iglesia de la Recoleta. Sucre
Detalle Ascensin del Seor. Iglesia de Caquiaviri .
La Paz.
21
LL CHARA^CC
otros 3 con urpu, cornotu y vhuolu do urco, un poco ms ubujo on lu purto
zquordu los ngolos ms vsblos y ms grundos tocun unu vhuolu grundo, unu
trompotu lurgu y un urpu.
Lu vhuolu burrocumonto ornumontudu so puodo udmrur on lus pnturus do
luun kumos (l703) roprosontunto do lu oscuolu lollu, ubcudus on ol prosbtoro
do lu glosu do losus do Muchucu, lrov. lnguv (Lu luz), on ol quo so dostucu
Ll 1runlo dol nombro do Muriu hochu por oncurgo dol Cucquo lornndoz
Cuuruch, stu ul guul quo on Cuuqu lormu purto do un curro trunlul y como
un olomonto smbolco ostn lus sronus ntorprotundo lu vhuolu. Lnu do lus
roprosontuconos ms untguus y ms bollus, dondo so obsorvu lu susttucon dol
trton por unu sronu tunondo ol churungo. (Mozu - Csbort, l977.88,89). Ln
Cuuqu provncu lnguv (Lu luz) tumbn oncontrumos on ol prosbtoro otro
1runlo dol nombro do Muriu con lu sngulur sronu do torso dosnudo y con
luldollin, utrbudo u lu uutoriu do luun kumos, lormundo purto do un curro
trunlul con lu upotooss do lu vrgon Muriu, lus sronus tocun vhuolus roproson-
tundo ol mundo dol uvorno, por ollo stuudus on lu buso nloror dol cuudro.
(Mozu - Csbort l977. 89-90).
J uan Ramos. Sirena tocando Vihuela
grande. Detalle del cuadro apoteosis
de la Vrgen Mara. Iglesia de Guaqui.
La Paz. Foto: J os D. Meza - Teresa
Gisbert
Sirena. Detalle del Carro Triunfal de la Iglesia J ess de
Machaca. (J . Ramos 1703)
Foto: Teresa Gisbert
Do guul munoru, ol lonzo dol Muostro do Cuquuvr (donomnudo usi
por dosconocor su dontdud) Lu muorto dol pocudor dol uno l739, muostru
poquonos domonos, quo ojocutun dstntos nstrumontos, ontro ollos rosultun
dos dublos umbdoxtros tocundo vhuolus docorudus (purto suporor) y unu tocu
Lrnc|o Cavour Arama,o
22
ol volin (purto nloror), tumbn on lu glosu do Huuchucullu oxsto unu pnturu
murul con ngolos muscos tocundo uorolonos o nstrumontos do cuordu, dondo
so puodo dstngur unu vhuolu muy udornudu, usi como otros ojomplos quo so
oncuontru on vurus do nuostrus glosus.
Muerte del Pecador.
Maestro de Caquiaviri (1779). La Paz
Detalle La Muerte del pecador. Lienzo existente
en la Iglesia de Caquiaviri, La Paz
Con roloroncu ul urto pctorco, dosurrolludo ontro los unos l630 y l660
surgoron oxponontos ndigonus purulolumonto u lu gostucon dol muyor contro
urtistco, quo so do durunto lu sogundu mtud dol sglo XVll, dol cuul omorgoriun
los pntoros ms ulumudos y solctudos dontro y luoru dol Vrronuto, lu sngulur
Lscuolu lotosnu, quo rrudo su nuoncu, dosdo lu cudud dol Corro kco u
lu cuptul do lu ^udoncu do Churcus, on luncon dol prodomno oconomco.
Los unos l650-l750 roprosontun lu pocu do oro, puos lu lumu do los pntoros
so oxtondo rpdumonto, sus sorvcos luoron muy roquordos y sus obrus m-
portudus, llogundo hustu Luropu, convrtndoso lotosi on un grun Contro do
produccon urtistcu. Sondo los muyoros oxponontos do ostu oscuolu junto u
muchos otros. Molchor lroz do Holguin, Cuspur Mguol orrio y ol ncompu-
rublo pntor, oscultor y orlobro ndo Lus Nno, cuyus obrus roprosontun on
pulubrus do los urqutoctos Mosu-Csbort ol procoso do umostzumonto do lus
urtos ndigonus.
Ln lu produccon do Molchor lroz do Holguin do lu oscuolu lotosnu,
uno do los mxmos roprosontuntos do lu llumudu oxproson burrocu vrronul,
podomos obsorvur on los dotullos dol oloo sobro lonzo Lu dsputu dol suntismo
sucrumonto dol ultur pntudo on lus prmorus dcudus dol sglo XVlll (Cusu do
lu Monodu do lotosi), unu orquostu do ngolos ntorprotundo unu vhuolu do
23
LL CHARA^CC
muno, unu vhuolu do urco, un vhuolu do
urco muyor, un urpu, dos jurumllos y un
poquono orguno.
Ctro grun oxpononto potosno os Cuspur
Mguol do orrio on Ll putrocno do Sun
los do l737, oloo sobro lonzo (l96 X 252
cm.) stuudo untos on lu sucrstiu do Suntu
Moncu hoy on ol Musoo do lu Cusu Nuconul
do lu Monodu (lotosi) hullumos ngolos
tocundo unu vhuolu do muno, unu vhuolu
do urco, un poquono luud, dos trompotus,
un lugot y un orguno. Lstu obru muostru tuvo
bustunto xto por lo quo ol uutor hzo vurus
rplcus con poquonus vuruntos rmudus on
l744, uctuulmonto oxpuostus on ol Musoo
do Churcus (Sucro) y on ol Musoo do ollus
^rtos do Suntugo do Chlo. (Mozu - Csbort,
l977.232,233).
Ln otru obru do orrio Lu udoru-
con do los ^ngolos do l737 on lu
purto nloror nuovumonto so puodo
uprocur ngolos muscos ntorprotundo
un urpu, oboo, volu do gumbu, vhuolu,
tmbul y ol trngulo. So lo udscrbon u
osto pntor otros dos cuudros quo ropro-
sontun u Suntu Cortruds (l737 - l744),
Detalle: Angeles Msicos de la disputa del
Santsimo Sacramento del Altar.
Melchor Prez de Olgun
Dos detalles Angeles Msicos Patrocinio de San J os
(Gaspar Miguel de Berro) 1737
Angeles Msicos Patrocinio de San J os (Gaspar
Miguel de Berro)
Lrnc|o Cavour Arama,o
24
on ol prmoro (do lu coloccon Wlson,
hoy dosupurocdo), on lu purto suporor
so hullu un ngol tocundo unu vhuolu
grundo, on ol sogundo (coloccon purt-
culur do Lu luz) ostn dos ngolos on lus
nubos tocundo luud y vhuolu do urco.
(Mosu - Csbort, l977.235,236).
Ln ol Musoo do lu Lnvorsdud Sun
lruncsco Xuvor do Chuqusucu (Sucro),
so oxhbo un mupu dol Corro kco y do lu
Vllu lmporul do lotosi, pntudo tumbn
por ol Muostro Cuspur do orrio lochudo
ol 24 do soptombro do l758, on osto
mupu do uproxmudumonto l,80 x l. 00,
so dstnguo u unu vontonu do urroros
quo vun on hlorus por sondoros dol
Corro kco u po y u cubullo, notn-
doso vsblomonto ontro los vujoros
(mujoros y hombros) u un mtuyo
quo llovu curgudo un urpu y on lu
muno unu guturrllu rustcu (Chu-
rungo). Do ucuordo u lu doscrpcon
quo hucon Mozu y Csbort on Hol-
guin y lu pnturu Vrroynul, Cuspur
Mguol do orrio toniu unu dosmo-
ddu ucon por los ngolos mus-
cos, tun cuructoristcos on todos sus
cuudros por lo quo nos huco ponsur
quo tuvo ostrochu rolucon con mu-
scos do su tompo.
Con roloroncu ul urtstu nguu-
lublo Lus Nno, dontro do sus obrus
prncpulos ost ol cuudro do lu Vr-
gon do Subuyu quo roprosontu unu
do lus bollozus quo tono ol urto pc-
torco bolvuno, lu Vrgon Muriu con ol Nno on bruzos y u los ludos dos ungo-
ltos con sus cordolonos, uno tocundo churungo (poquonu vhuolu do muno)
y ol otro unu vhuolu do urco.
Detalle: Angel tocando Vihuela. Santa Gertrudis.
(Gaspar Miguel de Berro). Foto: Teresa Gisbert
Detalle: Mapa del Cerro Rico de Potos
(Miguel Gaspar Berro)
Foto: WilliamE. Centellas
25
LL CHARA^CC
Ln los ultmos unos, lus nvostguconos roulzudus por Muro Chucon 1orroz
pormtoron doscubrr lu oxstoncu do dos cuudros do lu Vrgon do Subuyu, quo
dutun do l700 u l720, trutndoso do pozus prctcumonto guulos, on umbus
ostn prosontos u los oxtromos dos ungoltos muscos con sus cordolonos, uno
tocundo vhuolu poquonu (churungo) y ol otro unu vhuolu do urco. Lnu do stus
portonoco u lu purroquu do Sun koquo, on doposto on ol musoo do lu Cusu
Nuconul do Lu Monodu (lotosi) y lu otru ul musoo Churcus (Sucro), ostu ultmu
dobo sor llovudu por ol propo Lus Nno cuundo luo u trubujur u ordonos dol
urzobspo do lu llutu. (uorojuzu, l999. 9,l0,ll).
Lu utrbucon ms untguu u purtr dol doscubrmonto do lus dos Subuyus
os dol prolosor Stroosnor, untguo curudor y droctor dol Donvor ^rt. Musoum,
Nuostru Sonoru do lu Vctoru do Mlugu oloo sobro lonzo l,5l X l,28
cm. 1ono on concdoncu con lus dos Subuyus ontro otros olomontos, ol pur
do ungoltos u lu ulturu do lu uuroolu tocundo urpu y vhuolu dol uno l735.
(uorojuzu, l999.ll).
lor ultmo dobomos monconur como otru obru do Lus Nno. Lu Vrgon dol
kosuro dol lotosi quo dutu uproxmudumonto do l745, oloo sobro lonzo do
89 X 70 cm., con Sunto Domngo do Cuzmn y Sun lruncsco do ^sis ubcu-
dos on lus osqunus nlororos. Ln lu purto suporor ul ludo dorocho do lu Vrgon
ost roprosontudo ol Sol con un rostro
humuno do lronto y ul ludo zquordo
lu lunu quo usomoju un rostro do por-
l (dsposcon smlur u lu portudu do
Sun Loronzo). Lstu obru tumbn os utr-
budu u Lus Nno u purtr do lu publ-
cucon hochu por Wlson Mondotu on
l998. (uorojuzu, l999.l3).
Do lu msmu munoru, hullumos lon-
zos con sronus tunodorus do nstru-
montos on purto dol torrtoro do lu so-
rru poruunu quo corrospondo u lu lrunju
comorcul dol ospuco undno.
Sogun 1orosu Csbort, ostu docorucon
tumbn so hulluriu on lu sucrstiu do lu
glosu do Zoptu (luno) on lu pnturu
murul dol sglo XVlll dondo so uprocu
unu sronu tocundo vhuolu (l980.50).
Detalle: Angel con vihuela pequea. Virgen de Sabaya.
Luis nio. s. XVIII
Lrnc|o Cavour Arama,o
26
A6HH>G:C6H8=6G6C<J>HI6H9:Ah#MK>>>
Como tostmono dol orgon dol churungo, dostucumos lus osculturus do
sronus churungustus, oxstontos on portudus do glosus, rotublos y on sus nuvos
ntororos.
Portada de la Iglesia de San Lorenzo. s. XVIII. Potos
27
LL CHARA^CC
Sn dudu ulgunu quo lu lglosu do Sun
Loronzo do lu cudud do lotosi (olvu),
ojomplurzudu ol uno l948 por Murtin S.
Nool como ospcmon cumbro dol urto
ndgonstu y por Muro uschuzzo como
ol modolo ms puro do lu urqutocturu
umorcunu, so consttuyo on lu urqutocturu
prmgonu quo nos pormto ncur ol
rocorrdo conogrco do nuostrus sronus.
Lstu mpononto obru quo luoru purroquu
dostnudu orgnulmonto puru los ndos
rocbo ol nombro do lu ^nuncucon puru
luogo cumbur por ol do Sun Loronzo do los Curungus, comonzo u construrso
on l547, sondo osculpdu lu portudu ontro los unos do l728 u l744, dondo
so puodo uprocur nitdumonto ontro ol sol, lu lunu y lus ostrollus (dodudos
ndigonus) u dos sronus umbdoxtrus tocundo churungos y ontro los pluros
supororos otros dos porsonujos muscos, uno ntorprotundo lu vhuolu do urco y
ol otro un urpu porttl.
Sirenas charanguistas. Detalles: Portada de la Iglesia de San Lorenzo. Potos.
Detalle: personaje
tocando Arpa
Iglesia San Lorenzo
Detalle: personaje
tocando Vihuela de Arco
Iglesia San Lorenzo
Lrnc|o Cavour Arama,o
28
Smluros sronus umb-
doxtrus con lus msmus
cuructoristcus do Sun
Loronzo y otros dos mu-
scos tocundo trompotus,
oncontrumos on ol portul
do lu glosu do Sulnus do
Yocullu (Vcopurroquu
dol curuto do 1nqupuyu
on tompos do lu colo-
nu), sogun nlormo mun-
dudu u construr por su
prroco Dogo lolpo dol
urro Mondozu, ostu lo-
culdud portonoco ul uyllu
Yurujkusu lrov. 1oms lrius u 60 lm. do lu cudud do lotosi, on ostu portudu d-
cultosumonto so puodo loor. So ompozo l743. DLl^L DlllC^1lC. 1LMl (Nl:)
DLl S1V MCCMl (:) S^NC 1VM (:) 1Vk^. So ostrono on l747, uctuulmonto,
osto hormoso lugur ost complotumonto ubundonudo, sogun los pobludoros ulo-
dunos, lu comundud do Yocullu mgro hucu ol cumno prncpul do Yurujkusu.
Cuontun quo hubo un tomblor y quo sulo uguu horvdu por lo quo lu gonto huyo
Iglesia Salinas de Yocalla. Potos
Sirenas charanguistas. Detalle: Portada Iglesia Salinas de Yocalla. Potos
29
LL CHARA^CC
dospuvordu, postorormonto so do un
suquoo y dosmuntolumonto totul do lu
glosu, lu muyor purto do los rotublos,
suntos y objotos rolgosos so trusludu-
ron u lu glosu do Sun Murtin (lotosi).
^smsmo, on lu cudud do lotosi
oxstiu unu cusu sonorul ubcudu on lu
cullo Nogulos (construdu ulrododor dol
uno l755), quo on lu dcudu dol 40
(s. XX) corrospondiu ul No. l09, cuyo
lronts prncpul contubu con olomon-
tos do lu llumudu urqutocturu mostzu,
dostucndoso on lu purto suporor dos
sronus umbdoxtrus tocundo churun-
go. Hustu huco ulgunos unos ostu cusu
uun so consorvubu, poro u lu lochu solo
quodun lus gurus oxpuostus on ol cuu-
dorno No. l Lu Vllu lmporul do loto-
si do lu ^cudomu Nuconul do ollus
^rtos do lu ropublcu ^rgontnu y ^r-
qutocturu ^ndnu. Hstoru y unlss
l530 -l830 do Mozu y Csbort.
Casa de la calle Nogales 1755. Potos
Una de las sirenas tocando Vihuela Grande s.
XVIII Iglesia de la Merced. Sucre
Foto: WilliamErnesto Centellas
Ln lu purto suporor do lu osculturu dol
rotublo muyor do lu glosu lu Morcod do
Sucro (lrmoru mtud s. XVlll), on umbos lu-
dos ostn dos sronus tocundo ol churungo,
obru quo so puodo suponor do lu uutoriu dol
urtstu ndigonu potosno Lus Nno, on lun-
con dol doscubrmonto quo hzo ol sucor-
doto josutu ornurdo Cuntor on ol rotublo
lutorul do lu glosu, on ol cuul clurumonto
so puodo obsorvur on lu purto contrul ol unu-
grumu do Muriu con lu rmu dol pntor on
unu curtoloru sostondu por sronus do colu
vogotul. Ll cuorpo suporor dol rotublo llo-
vu soportos untropomorlos nusuulos on lu
urqutocturu do lu zonu, ostu obru do Nno
Lrnc|o Cavour Arama,o
30
tono cortu rolucon lormul con ol rotublo muyor do lu msmu glosu do lu Mor-
cod quo on su coronucon muostru dos sronus tocundo ol churungo. (Csbort
l999. l9).
^l rospocto y sogun ol tostmono do ^rzuns Crsuu y Volu los ndos soriun
los ojocutoros do lu portudu do Sun Loronzo, por lu tcncu smlur y por lu copu
cus oxuctu hubiu quo utrbur u lus msmus munos do lotosi, Sulnus do Yocullu
y muy posblomonto Cuyuru y lu Cusu do los Murquosos do Ctuv (por un sn
numoro do dotullos, como lus sronus, lu dsposcon y lormu dntcu dol sol y
lu lunu y otros). (Mozu - Csbort, l985.l7).
Lu portudu do lu glosu do Sun
Loronzo puroco tonor unu rolucon
muy intmu con lu obru do Lus
Nno. pntor, oscultor, orlobro do
orgon ndo nucdo on lotosi y
quo luo muy lumoso on ol sglo
XVlll, por tul ruzon con roloron-
cu u lu pnturu do Lu Vrgon do
Subuyu 1orosu Csbort munlosto.
Nudo quo vou osto cuudro puo-
do dojur do usocurlo u lu portudu
do Sun Loronzo do lotosi, os corto
quo no huy dontdud ontro umbus
obrus, poro unu msmu osttcu lus
nspru. lostorormonto monconu.
quo lus dos obrus luoron oncurgu-
dus por los Curungus, lu Vrgon do
Subuyu putronu do ostos ndos, usi
como lu lortudu quo os su purro-
quu dontro do lu Vllu lmporul,
luogo ctu u Dogo do ^rzuns (hjo
do urtolom ^rzuns do Crsuu y
Volu), quon urmu do Lus Nno lo
sguonto Nuturul do lu Vllu, ndo
ludno, sogundo Couxs, ^polos o
1muntos, y os cuso do notur quo
ostundo ombrugudo pntu y osculpo con prmor. Vurus obrus do sus munos lu-
brudus on plutu, mudoru y lonzo hun llovudo u Luropu, Lmu y uonos ^ros con
uprobucon gonorul y hoy lo tono ol urzobspo do lu llutu ocupudo on ojorcco
do su urto (..) ^lonso dol lozo y Slvu urzobspo ontro l73l y l745, munduto
quo os smultnoo u lu tullu do lu portudu dol Sun Loronzo (l728 - l744), pocu
La Virgen de Sabaya (Luis Nio). Casa Nacional de la
Moneda. Potos.
31
LL CHARA^CC
on quo sto vsto lu Vllu lmporul vurus vocos, cuundo lu portudu so ostubu tu-
llundo y Lus Nno rudcubu on lotosi (...) Do suorto quo cuundo so uplcun (los
ndos) tunto subon y uprondon, sn quo so los hugu nudu dcultoso lubrundo y
osculpondo on todos motulos y mudorus, como ul prosonto so vo on lu portudu
do lu lglosu do lu purroquu do Sun Loronzo. (Csbort, l999. l7,l8). Con ostus
vorsonos Donu 1orosu Csbort huco ponsur quo os ol msmo Lus Nno uutor do
lu mugstrul portudu.
lguulmonto, podomos rustrour u lus sronus on portudus do glosus poruunus.
Ln lu luchudu prncpul do lu usilcu Muyor do lu cudud do luno, osculpdu
por Smon do ^sto, dondo so puodo loor. So ucubo ostu portudu on 25 do muyo
do l757 dol Sr. NCS prosontndoso ulgunus concdoncus con Sun Loronzo do
lotosi, ontro ollus dos sronus tocundo churungo poro stus so hullun on poscon
horzontul y unu ojocucon hubtuul on lu ntorprotucon dol nstrumonto (dos-
trus), y dos ngolos muscos stuudos on lu purto suporor do lus columnus oxtro-
mus do lu portudu, uno tocu lu vhuolu do muno y ol otro lu vhuolu do urco.
Sogun ol lbro lconogruliu y mtos prohstorcos dol urto do 1orosu Csbort,
on Huumn, on lu glosu do Suntugo (sogundu mtud s. XVlll) osturiun dos
sronus tocundo vhuolus (Csbort, l980.50).
1umbn on ol rotublo do lu vrgon do lu Nutvdud, do lu glosu do Suntu
Cluru (Cuzco) quo corrospondo ul sglo XVlll (l779), obsorvumos u lu ulturu do
los pos do lu vrgon dos sronus umbdoxtrus tocundo vhuolus con ol clsco
cluvjoro curvudo (lnvostgucon uno 2000).
Ln lu purto nloror do lu portudu do lu lglosu do Sunto 1oms (Chumbvlcus,
Cuzco), so oncuontrun on umbos ludos, dos poquonus osculturus quo muostrun
sronus, unu tocundo vhuolu do muno y lu otru vhuolu do urco. ^l ludo zquordo
do ostu portudu so puodo loor u onru y gloru (,:) do Dos S.S. comonzo u sor
osto tomplo por ol Dn. Munuol do osu Y kurrusubul ol uno do l787 y on ludo
Sirenas charanguistas. Portada Catedral de Puno, Per
Lrnc|o Cavour Arama,o
32
dorocho... so ucubo ol uno do l794.
(lnvostgucon uno 2000)
Ctrus sronus lormundo purto
docorutvu on ol ntoror do lus glosus
ostn prosontos on lu loculdud do
lomutu (luno) on lu glosu do Suntugo.
^hi so puodon uprocur dos sronus
dostrus, tocundo ostu voz vhuolus
grundos (nombro quo toniu lu vhuolu
dol porto do unu guturru corronto on
los sglos XVl ul XVlll) como uncos
ojomplos stuudos u umbos ludos do
lu bovodu dol prosbtoro (u lu lochu
solo so muntono intogru lu quo ost u
lu muno zquordu ontrundo do lronto,
do lu otru solo quodu dosdo lu cnturu
u lu colu). Sogun ostudos hochos
do lu glosu do Suntugo do lomutu
por Mozu y Csbort, ontro l787 y
l793 so roulzo lu construccon dol
ponultmo trumo do lu nuvo y portudu do pos,
cubos do torro y un cumpunuro hustu ol nco
do lu bovodu. Ln l794 so concluyo lu portudu
lutorul, unu do lus torros y ol cubo do otru,
nulmonto ontro l794 u l798 so concluyo los
oxtororos do lu lortudu y ol curgudo do lus
bovodus, por tunto ostus sronus corrospondon
u nulos dol sglo XVlll. (l985. 29l, 292)
Ln ol Sotucoro do lu lglosu do Sun Mguol
(sogundu mtud s. XVlll) hubiun 4 sronus
tocundo vhuolus (umbdoxtrus), on lu uctuuldud
solo quodun ulgunos vostgos do ollus, porquo
ol 20 do dcombro do l986 ol Consojo Dstrtul
do lomutu nuuguru on osto sto ol 1outro
Muncpul. (lnvostgucon uno 2000).
Sirena tocando Vihuela Grande.
Presbiterio Iglesia Santiago de Pomata.
Foto: Teresa Gisbert s. XVIII
Sirena tocando Vihuela de mano.
Sotacoro de la Iglesia de San Miguel de
Pomata, Per. (2da. mitad del siglo XVIII)
33
LL CHARA^CC
Lsto rocorrdo do nuostrus sronus dosdo Sun Loronzo do los Curungus (l728
-l744) do lu Vllu lmporul do lotosi, hustu Sunto 1oms do Chumbvlcus (l787
- l794) nos pormto ovdoncur unu voz ms lu ntorcomuncucon pormunonto
durunto lu colonu do osto cordon undno lgudo prncpulmonto ul comorco
y ul trusludo do mnorulos oxtruidos dol Corro kco con dostno ul vojo mundo y
udoms do lu comuncucon osprtuul muscul ontro los ndigonus. Lsto corrodor
undno comonzubu on lotosi, pusundo por Sucro (^udoncu do Churcus),
Cruro, Lu luz, luno, Cusco, ^yucucho hustu llogur u Huuncuvolcu. Ln buso u
los cumnos do los lncus construyoron los untguos cumnos do horruduru.
Ln lu cudud do Lu luz, oncontrumos poquonus osculturus dol okoko (Dos
do lu ubunduncu) do prncpos dol sglo XX, curgundo ontro otros objotos on
mnuturu su churungo, tumbn on ol purquo koosovolt so hullu lu osculturu dol
muostro Victor Zupunu tulludu on podru ol uno l977 con unu ulturu do 2.08 m.
lucndoso un portontoso churungo junto ul pocho dol trudconul Lkoko. lor
otru purto ul churunguto so lo vo tulludo on joyus do oro y plutu, on podru, on
mrmol, on yoso, cormcu, mudoru y on unu nndud do mutorulos do uso
cusoro.
Ekeko msico. Autor: Museo de Instrumentos
Musicales de Bolivia. La Paz. 1998
Ekeko. Peridico La Razn en el Cuarto.
Centenario de la Fundacin de La Paz. 1948
Lrnc|o Cavour Arama,o
34
Ln otrus urtos monoros, on olvu so oncuontrun tojdos rurulos como
uguuyos, chuspus y lujus, sobro todo on lus rogonos do lotosi, Sucro y Cruro
con motvos musculos como churungutos, guturrus y dunzurnos.
luru lus ostus dol n do uno (Nuvdud y ^no Nuovo), son nlultublos lus
turjotus nuvdonus, con ol churunguto gonorulmonto on munos do nnos
cumposnos udorundo ul nnto Dos. ^smsmo, lu prosoncu do nnos udorudoros
provonontos dol Norto do lotosi.
El Ekeko, escultura en piedra. Autor: Vctor Zapana. La Paz. 1977
35
LL CHARA^CC
El Charango en tejidos, chuspas y fajas tarjetas navideas y nios villansiqueros. s. XX
Roberto Shaw 1975
Inspiracin Cards Villansiquero. La Paz 2007
Luzbel 1970
Lrnc|o Cavour Arama,o
36
7G:K:H6HE:8IDH9:7DA>K>6
Lu kopublcu do olvu luo llumudu durunto ol poriodo do lu lroclumucon
do lu lndopondoncu ^L1C lLkL (l809-l825) puru dloroncurlu dol ^lC
lLkL lormudu por lu uctuul ropublcu dol loru, do uhi quo on crcunstuncus so
puodon udvortr conlusonos. Dosdo ol uno l826 llovu ol nombro do CLlVl^.
Ln lu croucon do lo kopublcu, 6 do ugosto do l825, olvu toniu
uproxmudumonto 3.000.000 do lm2, poro con lus dosmombruconos torrtorulos
cuusudus por Chlo, ^rgontnu, rusl y luruguuy, unus por guorrus y otrus por
trutudos, so hu roducdo u l.098.58l lm2.
Los 9 dopurtumontos quo dvdon ol torrtoro nuconul son.
u) Dopurtumontos stuudos on lu mosotu y lu montunu. Lu luz, Cruro y
lotosi
b) Dopurtumontos stuudos on ol vullo. Cochubumbu, Chuqusucu y 1urju
c) Dopurtumontos stuudos on ol lluno y tropco. Suntu Cruz, on y lundo
Los ^YM^k^S ocupun lu zonu ultplncu (mosotu y montunus) do los
dopurtumontos do Lu luz y Cruro.
Los LLCHL^S los dopurtumontos do Cochubumbu, Chuqusucu, lotosi y
purto do Lu luz y Cruro.
Los CL^k^NlLS Y C1k^S CLL1Lk^S (36 grupos tncos con dlorontos
longuus) los dopurtumontos do Suntu Cruz, on, lundo, purto do Chuqusucu,
Cochubumbu y Lu luz.
37
LL CHARA^CC
EDIDH8JC69:A8=6G6C<D
Ll churungo tono su orgon on lu untguu vhuolu do muno do 5 cuordus
doblos, cordolono ospunol ntroducdo u lu ^mrcu durunto lu colonu, pocu
on lu cuul ostubu on su mxmo upogoo. Ln ol msmo porodo comonzubu u
surgr lu Vllu lmporul do lotosi, como consocuoncu dol doscubrmonto dol
lumoso Corro kco (l545), dondo ubundubu lu plutu, ul oxtromo quo so dociu.
quo con ollu podiu construrso un puonto dosdo lotosi hustu Lspunu, lumu
Calle de Potos, al fondo el Cerro Rico. 1979
Lrnc|o Cavour Arama,o
38
quo so oxtondo por todo ol mundo y
quo u lu postro lotosi so convrto on
unu cudud cosmopoltu do oxtromu
mportuncu.
Los cronstus nos rolutun quo u vstu
y puconcu dol mprosonunto Corro
kco, producto do lus nuovus luboros
quo so doscubriun, lu cudud do lotosi
orociu y crociu cudu diu ms y ms,
ncromontubu on grun munoru su
poblucon, luo lu mmudu dol vojo y
dol nuovo contnonto, convrtondo
u ostu cudud on lu motropols ms
pobludu do su pocu. luru l547 so
ostmubu quo yu surgo un conjunto do
ms do dos ml qunontus cusus puru
ms do l4.000 porsonus, ol uno l560
so contubu con 60.000 pobludoros,
on l575 con 75.000 hubtuntos, on
l580 con l25.000 y puru l6l0 u
l630 lu poblucon llogubu u l60.000
hubtuntos, montrus quo Londros y
^mboros ulborgubun u l00.000 hubtuntos, luris u 60.000, Sovllu 45.000, Lmu
27.000 y uonos ^ros 25.000 hubtuntos.
Como tostmono u lu grundozu o mportuncu quo roprosontubu lu cudud
do lotosi quo on oso tompo oru llumudu Vllu lmporul, quoromos rourmurlu
con ctus do grundos cronstus y novolstus.
lodro Cozu do Loon producto do lu vstu roulzudu u ostu noblo Vllu ontro
los unos l548 - l549, doscrbo lu grundosdud dol Corro con ostus pulubrus.
Con grun vordud so puodo docr quo on nngunu purto dol mundo so hullo corro
tun rco, n nngun princpo, do un solo puoblo, como on ostu lumosu Vllu do
lu llutu, tuvo n tono tuntus rontus n provocho, puos dosdo ol uno l548 hustu
ol l55l lo hun vuldo sus quntos roulos ms do tros mllonos do ducudos quo
montu ms quo cuunto huboron los ospunolos do ^tubulbu n so hullo on lu
cudud dol Cuzco cuundo lu doscubroron y rospocto ul grun comorco oxstonto
munlostubu. Ln todo osto rono dol loru so subo por los quo por l hubomos
undudo quo hubo grundos tunguos, quo son morcudos, dondo los nuturulos
contrutubun sus cosus, ontro lus cuulos ol ms grundo y rco quo hubo untguumonto
luo ol do lu cudud dol Cuzco, porquo uun on tompo do los ospunolos so conoco
Calle de Potos, al fondo el Cerro Rico. 1999
39
LL CHARA^CC
su grundozu (...). Ms no so guulo osto
morcudo o tunguos n otro nnguno dol
rono ul soborbo do lotosi, porquo luo
tun grundo lu contrutucon, quo solumonto
ontro ndos sn ntorvonr crstunos, so
vondiu cudu diu, on tompo quo lus mnus
undubun prosporus, vonto y cnco y trontu
ml posos do oro, y dius do ms cuurontu
ml, cosu oxtrunu y quo croo quo nngunu
loru dol mundo so guulu ul truto dosto
morcudo. (l548/l984. 374, 376)
Lu plumu nmortul do Mguol do
Corvuntos Suuvodru on Don ujoto do
lu Munchu odtudu ol uno l605 logro
ponor on bogu on ol mundo ontoro lu lruso
clobro Vulo un lotosi, on lu prmoru
purto, cupitulo 60 so pono ul msmo nvol
lu cudud do lotosi con lruncu, lu ctu dco
usi. ..... Los huco vujur por dvorsus purtos
dol mundo y hoy ostn uqui y mununu on
lruncu y ul otro diu on lotosi... Ln lu
sogundu purto dol cupitulo 7l dco. S
yo to tuvoru quo pugur Suncho, rospondo Don ujoto, conlormo lo moroco lu
grundozu y culdud do osto romodo, ol 1osoro do Vonocu, lus mnus do lotosi
luorun poco puru pugurto. No dobomos olvdur quo Corvuntos, ol uno l594
solcto u lu coronu ospunolu ol curgo do corrogdor on lu cudud do Lu luz.
Cuumn lomu do ^yulu on Lu nuovu croncu y buon goborno, propurudu
ontro los unos l6l2 y l6l5 ul rolorrso u lu Vllu kcu lmporul do lotosi,
sonulu quo lor dchu mnu os Custllu, komu os komu, ol pupu os pupu y ol
roy os monurcu dol mundo, y lu suntu mudro lglosu os dolonddu y nuostru
suntu lo guurdudu por los cuutro royos do lus lndus y por ol omporudor lncu
(l6l3/l988. 977).
lor otru purto, oxsto un nlormo dol vujo ul Corro kco do lotosi (l657
- l660) quo dutu dol uno l670 dol lruncs D^ccurotto du scu ontrogudo u
Lus XlV koy do lruncu, dondo doscrbo u lu lormu do vdu quo so llovubu on lu
cudud do lotosi. (.) So cuontu hustu 4000 cusus bon construdus y do buonu
podru, tonon vuros psos u lu modu do Lspunu, lus glosus son muy hormosus y
todus rcumonto udornudus do plutoriu, tupcoriu y otros ornumontos... Ll puoblo
comun vvo tumbn muy conlortublomonto, todos son orgullosos y ultvos.
Campesino y su charango. Potos. 1979
Lrnc|o Cavour Arama,o
40
Yondo sompro bon cubortos
sou do brocudos do oro y
plutu o do tolu do oscurlutu y
do sodu, bordudos do muchos
oncujos do oro y plutu, sus
cusus son tumbn rcumonto
umobludus, no hubondo nudo
quo no sou sorvdo on vujllu
do plutu. (...). 1ros somunus
dospus do m llogudu u lotosi
so roulzuron los lostojos por
ol nucmonto dol princpo do
Lspunu, stus dururon l5 dius
sogudos durunto los cuulos so
purulzo ol trubujo on todu lu cudud, on lus oxplotuconos mnorus y on los
ulrododoros y todos, dosdo ol ms vojo hustu ol ms jovon, yu sou ospunol,
oxtrunjoro, ndo o sulvujo, solo ponsubu on hucor ulgo luoru do lo comun puru
lus ostus (...) Los dius sguontos so llovuron u cubo dlorontos juogos, vurus
clusos do muscurudus, comodus, bullot, muscu cuntudu o nstrumontul y otros
ontrotonmontos, orgunzudos un diu por los hdulgos, ol otro por los uldounos,
orlobros o mnoros, otros luoron hochos por los dvorsos grupos humunos y
uun otros ms, por los ndos, todo osto on modo do unu grun ubunduncu y
gustos oxtruordnuros. (...) Lstos lostojos concluyoron con unu procoson quo so
hzo do lu cutodrul u lu glosu do lus rocolotus, dondo ol Sunto Sucrumonto luo
ulzudo on hombros, ucompunudo do todo ol clrgo y do todo ol puoblo. luru
lus ostus procodontos so hubiu dosudoqunudo ol cumno quo conduciu do unu
glosu u lu otru y puru lu procoson so lu volvo u udoqunur con burrus do plutu,
do munoru quo todo ol cumno quo so rocorriu ostubu usi cuborto. Ll ultur quo
sorviu do lugur do doscunso on lu glosu do Lus kocolotus ostubu tun udornudo
con gurllus, ororos y plucus do oro plutu ncrustudos con dumunto, porlus y
otrus podrus procosus quo no croo quo puodu oxstr nudu ms rco, yu quo los
uldounos hubiun llovudo todo uquollo quo toniun do ruro. So hu ostpuludo quo
ol gusto oxtruordnuro quo so hzo on ostu ostu llogubu u ms do qunontos ml
oscudos. (Documonto gontlozu do lu Lmbujudu lruncosu on olvu l997).
^rzuns do Crsuu y Volu munlostubu. Lu muy colobrudu, sompro incltu,
uugustu, mugnnmu, noblo y rcu Vllu do lotosi, honor y gloru do ^mrcu,
Contro dol loru, Lmporutrz do lus Vllus y luguros do osto nuovo mundo,....
sonoru do los tosoros y cuudulos, bongnu y pudosu Mudro do ujonos hjos,...Ll
lumoso sompro rquismo, mxmo o nucubublo Corro kco do lotosi, sngulur
obru dol podor do Dos, unco mlugro do lu nuturulozu porloctu y pormunonto
Feria. Norte Potos. 1978
41
LL CHARA^CC
muruvllu dol mundo, ... Lmporudor do los montos, koy do los corros, princpo do
todos los mnorulos,... monstruo do rquozu, cuorpo do torru y ulmu do plutu.
(l705/l943. l3,l4).
Consocuontomonto, los cronstus concdon ul sostonor quo lu onormo rquozu
quo guurdubu ol Corro kco (Sumuc Crko), no solo luo trunsportudu hustu ol
rono do Lspunu, sno quo udoms srvo puru proporconur lujo y grundozu
u todu lu noblozu, puru lu construccon do cusus, glosus y convontos, usi so
podiun uprocur suntuosos objotos, ospudus, oscudos, modullonos, joyus do plutu,
nnumorublos utonslos y ornumontos on los ulturos, o ncluso on lus horrudurus
do los cubullos, puru udoqunur lus cullos por dondo pusubu lu procoson do los
suntos, puru los grundos urcos, otc., y tumbn solvonto lus portontosus ostus
cuructorzudus por ol grun dorrocho, lucmonto y gusto quo so huciu durunto
lus conmomoruconos roulos, rolgosus, putronulos y otros rogocjos, u los
cuulos usstiu lu poblucon do todos los contornos y luguros ulodunos do lotosi,
contundo tumbn con lu purtcpucon uctvu do los ndos. Dostucndoso ostu
noblo vllu como lu cudud quo huciu gulu do su opuloncu y do sus costosismos
ucontocmontos, quo lu convrtoron on ol contro do udmrucon y motvo puru
dosour mturlu.
Lstus colobruconos durubun lus ms do lu vocos hustu 26 dius, dstrbudos
ontro prosontuconos do comodus, mscurus, toros, juogos do cunus, sortju,
tornoos do dstntu indolo y los nguulublos suruos con muscu, cunto, bulo y
dunzus lormundo purto dol doloto gonorul. ^si puru ol uno l656 sogun ^rzuns,
on lotosi oxstiun l4 oscuolus do dunzus, 36 cusus do juogo, 4 compunius do
lursuntos quo on su grun colsoo roprosontubun lucdus comodus todos los do-
mngos y dius do ostus.
Sn lugur u dudus osto
uugo oconomco, mpul-
so rpdumonto on uquo-
llu populosu poblucon
cosmopoltu lormudu por
ospunolos, crollos, ndi-
gonus, nogros y otros, ol
dosurrollo do un umbonto
propco do unu ntonsu
vdu socul, dondo ostubun
prosontos lus uctvdudos
urtistcus y ltorurus.
Logcumonto, utruidos
por osus rquozus lubulo-
sus, urrburon mlluros do
Tarabuqueos. Del Libro: Craft and Folk Museum. Los Angeles. 1978
Lrnc|o Cavour Arama,o
42
lorustoros y uvonturoros on buscu
do lumu y lortunu, llogundo ontro
ollos mugnicos muscos y hb-
los puyudoros, quonos dolotubun
ul puoblo por lus nochos, on lus
clscus soronutus y on osos dius
solomnos do colobrucon dosurro-
lludus on lus cullos, pluzus, toutros,
nvtundo u unu purtcpucon go-
norul.
Ll uno l6l6, lotosi yu contubu
con un Colsoo propo dondo lus
urtos ulcunzuron su grun osplondor,
dosdo roprosontuconos do toutro ndigonu, hustu obrus do populuros y clscos
ospunolos, quonos cuntubun y bulubun ul son do sus vhuolus, nstrumonto
quo so udontro ul coruzon dol ndigonu bolvuno puru pordurur u truvs dol
tompo, dundo lugur ul nucmonto dol churungo dospus do lbrur procosos do
trunsculturucon, uculturucon como romodo, ulocto, prostgo, curosdud, otc.
Hun sdo los ndigonus oxplotudos durunto lu colonu on lu Vllu lmporul
do lotosi los quo moldouron o hcoron ol churungo mprmndolo sus
sontmontos, sus nostulgus, sus ponus y todu su ulmu, y luoron los urroros
ndigonus, trusportudoros do mnorulos y productos nocosuros puru guruntzur
lu vdu y lu ostuncu do lu Vllu lmporul do lotosi, los quo tomuron ol modolo
mus poquono por lvuno y porttl puru llovurlo por osos cumnos do horruduru
como un compunoro vtul do osus lurgus y ponosus truvosius, costumbro uun
urrugudu on olvu dondo los cumposnos utruvosus sorrunius, vullos, llunos
y so dotonon on pobludos o tumbos con osto nstrumonto llumudo churungo,
ul comps do sus vullmuyus (vullo do rios - quochuu), do sus burrokhutnus
(sguondo ul burro - quochuu) y vurmmunuqus (coromonu puru podr lu
muno do lu novu) . Los mostzos y cholos lo doron ol subor nostlgco con sus
kuluyos, bulos do lu torru, kuchurpuyus, cuocus, curnuvultos, otc. nvtundo u
bulur y u udmrur sus ntorprotuconos.
uonos do Cuzco o Lmu, llogubun u lu uudoncu do Churcus, voniun
ospoculmonto u lotosi, do dondo soliun pusur u lu cudud do Lu llutu, puos s
Chuqusucu como sodo opscopul olrociu trubujo u los urtstus, oru lotosi con su
rquozu quo los dotoniu ncluso u los quo ostubun do puso (Chucon, l973.64).
Sguondo u Chucon y u otros ostudosos dol tomu, podomos urmur quo on
ol dosurrollo do lu urqutocturu tumbn dojuron construcconos monumontulos,
dobondo monconur u los grundos muostros y oculos cuntoros do orgon
Lequepalca. Oruro 2000
43
LL CHARA^CC
ndigonu (lubrudoros do lus podrus do portudus, urcos y podostulos do lus lglosus,
cusus purtculuros, y tumbn do obrus monoros como plus, luontos buutsmulos,
otc.), quonos luoron uutoros mutorulos do osus grundosus obrus. Lu cudud
undnu, por lu plutu nugotublo do su mugnnmu montunu, suporundo u Mxco,
Curtugonu do lndus, Lmu y Cuzco, so consttuyo on ol nucloo ms mportunto
dol quohucor urtistco. (Mondotu, l999. l).
Ln lu luncon do lu usgnucon dol trubujo sobro todo mutorul, udoms do todos
ostos urtstus, on lu Vllu so contubu con muostros oscultoros, dorudoros, ulurlos,
slloros, ulbunlos, curpntoros, ulluroros, corumstus y locoros quo rocbiun
ol nombro do olloros, lubrudoros do mudoru, onsumbludoros, muoblstus,
orlobros, plutoros, muostros culdororos puru objotos do ornumontucon (puortus)
rosotonos o llumudoros, rojoros, muostros horroros, ospudoros (so dco quo
los muostros potosnos compotiun con los muostros tolodunos), bordudoros,
guturroros, orgunoros, tuluburtoros, cumpunoros, onsumbludoros, cororos, otc.
do orgon ndo.
Lo quo llovu u conrmur lu ctu do ^rzuns ul rolorrso u los ndigonus do lu
Vllu lmporul... son do muy ruru hubldud, puos so oxpormontu (con grundo
sontmonto do los ospunolos) ol quo los ndos so huyun ulzudo con ol ojorcco
do todos los ocos, no solo los
mocncos, tumbn los do urto,
cuusundo no pocu udmrucon vor
lormur uno do ostos nuturulos un
rotublo, unu portudu, unu torro y
todo un odco porlocto sn tonor
conocmonto do lu Coomotriu n
^rtmtcu, y lo quo os ms, sn subor
loor n oscrbr lormur guursmos,
cuructoros y luboros como tumbn
hormosus gurus con ol pco y ol
pncol, solumonto con vor ol dbujo
(l705/l943. 67)
lor ultmo, hucomos roloroncu
ul trubujo mnucoso do Don Muro
Chucon, prostgoso nvostgudor
potosno, sobro lu ndustru do
nstrumontos musculos, quon
urmu. quo on lotosi como on otros
luguros dol contnonto lubrcronso
nstrumontos do orgon uutoctono,
Charanguista. San Pedro Buena Vista. Potos. 2002
Lrnc|o Cavour Arama,o
44
como los do porcuson y do vonto, y otros orgnuros dol vojo mundo, como
los do cuordu, y tumbn ulgunos llumudos crollos o ms propumonto mostzos
(...) Ln los urchvos upurocon muostros orgunoros y guturroros quo lubrcubun
on lotosi, orgunos, guturrus y otros nstrumontos do cuordu como lus urpus.
Ln lus oscrturus noturulos upurocon. uno l587 Dogo do kvoru (Constructor
do los orgunos do lu lglosu muyor do lotosi). Ln l603 ol orgunoro ultuzur do
los koyos so compromoto hucor un orguno guul ul quo lubrco puru lu Cutodrul
do lu llutu (36, lol. 3004). Ln l608 y l609 ol guturroro luun kodriguoz rocbo
uprondcos on su oco (42, lol. l098 v. y 43, lol. l78l v.). Ln l630 Dogo
Holguin so compromoto onsonur u tocur guturru y u cuntur u Mu. do Vurgus (76,
lol. 3609). Ln l63l upuroco ol muostro do cupllu lornundo Diuz (75, lol. 24
v.). l634 so ctu ul guturroro Crstobul uspo (85, lol. 388 v.). l66l Dogo do
Voru so compromoto onsonur hucor orgunos u lodro do lus Cusus (ll9, lol. 5ll).
l677 ol muostro do hucor orgunos luun Curciu luchoco urroglu ol do lu cupllu
do ^runzuzu do Sun ^gustin (l29, lol. 457). l690 lruncsco luln uspo,
muostro orgunstu do lu glosu muyor do lotosi doju ol curgo (l38, lol. 235).
Ln l76l ul muostro Domngo lornndoz quo urroglo ol orguno dol coro ulto do
Suntu Moncu, orguno quo on lu uctuuldud sguo lunconundo, no obstunto sor
ol ms untguo do lu cudud (Suntu Moncu. Lntrudus y suldus dol convonto do
Ntru. Sru. Do los komodos, unos l76l - l764, lol. l v). Ln l797 os ctudo ol
muostro do cupllu do lu glosu Muyor Munuol Dvlu (l. y C. 64, lol. 3). l80l
lu colrudiu do lu Concopcon do lu lglosu Muyor cuncolu ul muostro do cupllu
luln do Vurgus y ul orgunstu luun Munuol kodriguoz (l. Y C. 46, lol. l4). Do
l804 u l8l0 so ctu nuovumonto ul muostro do cupllu luln do Vurgus, y on
l809 u ^lojo lrunco y los Cubrol lornndoz quo compusoron ol orguno do
lu glosu do Sunto Domngo (l. y C. 25, lols. 7l y SlC. y 98 v.). l822 upuroco
^lojo lrunco como muostro do cupllu, y on l824 os ctudo ol musco Dmuso
Comoz (l, y C. 32). (Chucon, l973. l65, l67 l68).
Y usi luoron lus munos ndigonus quo moldouron, tulluron, pnturon,
lubruron y trubujuron portudus, columnus, rotublos, suntos, virgonos, ngolos
y domonos muscos, sronus churungustus con solos, lunus, ostrollus, junto u
otros olomontos do lu nuturulozu y tumbn doron lormus u lus mudorus puru
crour nstrumontos musculos como ol churungo dosdo su propu mrudu y
sontmonto, roconstruyondo purto do su pusudo dontro dol prosonto colonul
quo los toco vvr.
lodomos usogurur, quo dosdo osos sglos hustu nuostros dius, ol churungo hu
consorvudo su uugo on ol rou rurul, ntorvnondo on munlostuconos ugrurus,
putronulos y on lus do crcunstuncus, cumplondo lu luncon do compunoro vtul
do los solturos urroros y cumnuntos, quonos so dospluzubun do pobludo on
pobludo rusguoundo ol churunguto como ulgo nocosuro puru su subsstoncu.
45
LL CHARA^CC
Homos sdo tostgos, mlos do vocos, como ugrupuconos do cumposnos
llogun u los pobludos tocundo sus churungos puru purtcpur on lus ostus
rolgosus o roulzur sus uctvdudos do ubustocmonto on lus llumudus lorus
Cumposnus. ^doms, obsorvumos quo lormundo unu ruodu hustu do doz
porsonus los cumposnos cuntun, bulun, zuputoun, juloun ul comps do un
solo churungo (poquono, moduno o grundo), sn nngun otro ucompunumonto
quo su churungo kulumpoudor. Los urroros, uquollos comorcuntos quo vujun
por cumnos do horruduru con sus mulus curgudus do lo ms procudo puru
lu subsstoncu do los puoblos, vun tocundo sus churungos ul comps do sus
burrokhutnus (urrundo burros), do lo contruro lus mulus no vujuriun tun u
gusto y ol pusuno lloguriu turdo u su dostno. Lstos solturos, undurogos
cumposnos quo vun utruvosundo prudorus y sorrunius do puoblo on puoblo,
tumbn vun tocundo sus tonudus ul comps do sus churungos puru ucortur los
lurgos cumnos y hucorlos monos lutgosos. Ln muchos puoblos, dondo so curoco
do onorgiu olctrcu ostos vujoros ucostumbrun rolugurso on loculos dondo so
oscuchu molodius on churungo u lu luz do los mochoros. (Cbsorvucon l962
u l990 lotosi, Chuqusucu, Cochubumbu y Cruro). No obstunto y uunquo on
monor grudo, porvvo osu costumbro ospoculmonto on lus ostus putronulos,
sn omburgo, so vo clurumonto quo vu docuyondo osu prctcu on cus todo ol
torrtoro dospus do su pormunoncu por ms do 500 unos.
luru corrur osto cupitulo, conclumos quo ol churungo tono muyor untguodud
quo lu guturru ospunolu uctuul (6 c. smplos) sondo ol muostro Donso ^guudo
quon on ol uno do l824 nvonto puru lu guturru, ol puonto cunulzudo con
6 orcos por los quo so ntroducon y umurrun lus cuordus quo so upoyun on
unu cojllu nloror hochu do huoso, muy dloronto ul puonto trudconul quo
usu ol churungo on lormu do bgoto o viboru y quo dosdo nos dol s. XX los
constructoros urbunos hun docddo cumburlo dontvumonto por ol puonto do
lu guturru.
Detalle: Carnaval de Oruro s. XIX. Manuel E. Mirones. De Caymari Vida - Rossells
Lrnc|o Cavour Arama,o
46
9>HE:GH>C9:A8=6G6C<D
Lnu voz consoldudo ol churungo como purto dol sontmonto y dol cotduno
vvr do los ndigonus pobludoros do lu cudud dol Sumuc Crko (lotosi), so doron
los prmoros trujnos dol churungo dontro dol torrtoro dol vrronuto poruuno,
dobdo lundumontulmonto u los luzos hstorcos, culturulos, y ul ospirtu quo
onvolviu u los mlos do mtuyos, yunuconus procodontos do cus todus lus
provncus, quo luoron llovudos ul trubujo lorzudo do lus mnus, do lus luonus
dol cumpo, do los trusludos y ucurroos, dol sorvco on lus glosus, otc.
^poyndonos on tomus oxpuostos on los untororos cupitulos, rotorumos
quo durunto lu uudoncu do Churcus (l557 - l825), ol churungo quo nuco
on ol contro oconomco ms mportunto dol mporo colonul so dsporso, u
truvs do lus prncpulos rutus conlormudus por ol ojo lotosi - Lmu, quo lormo
ol comorco do lu plutu dosdo lu Vllu lmporul hucu lu cudud dol Cuzco,
^yucucho, llogundo hustu Huuncuvolcu (mportunto por sus mnus do uzoguo),
on ruzon do lu constunto rolucon oxstonto ontro ol contro mnoro y ol rosto do
lus cududos y pobluconos por dondo crculubun los productos nocosuros puru
guruntzur lu produccon, lu vdu y ostuncu do los hubtuntos do ostu populosu
Vllu. ^si, durunto los sglos XVl ul XVlll dosdo cuulquor lugur, dosdo cuulquor
punto, no mportubu cuun ulojudo ostuvoru sompro so llogubu u lotosi.
Lus rutus colonulos so ostublocoron on buso u los cumnos roulos y tumbos
(posudus colocudus do trocho on trocho) oxstontos dosdo lu pocu ncucu,
dondo los oncurgudos do trunsportur los mnorulos y dlorontos productos luoron
mlluros do ndigonus trujnuntos quo vujubun u lo lurgo do los cumnos durunto
tros o cuutro mosos hustu llogur u sus dostnos, quo u su voz so consttuyoron on los
prncpulos dlusoros llovundo los prmoros ojompluros dol churungo, nstrumonto
quo los ucompunubu por osos ntormnublos sondoros, ulvunndolos lu lutgu
y ol cunsunco con ol rusguoo do sus cuordus, tul como so puodo vor uun osto
muruvlloso cuudro, on lus pobluconos Nor potosnus y rogonos crcunduntos
47
LL CHARA^CC
(son los cumposnos urroros quo so
drgon u lus lorus do los pobludos
llovundo sus productos y pulsundo
sompro sus churungos).
1omundo on cuontu los dutos
conogrcos, hstorcos y contros
do cultvo dol nstrumonto, ostu
prmoru grun dsporson uburco
lus sguontos pobluconos y
usontumontos. lu grun Vllu
lmporul do lotosi (cudud do
lu llutu y moson roul), Yocullu
(tumbo roul y puonto do cuntoriu),
Lugunllu (tumbo roul), Moromoro,
Curucuru, Muchu, locoutu (puoblos
y tumbos roulos), luru, Curucollo
(tumbos roulos), Scu Scu, ^yo
^yo, Culumurcu, Vuchu (puoblos
y tumbos roulos), Chuquugo - Lu
luz (cudud y moson roul), Luju,
1vunucu, Cuuqu (tumbos roulos)
on lu purto bolvunu y otros quo
corrospondon u lo quo os hoy
torrtoro poruuno. Coptu, lomutu
(luoblos y tumbos roulos), lul
(tumbo roul), luno y lulucu (uldou
do ospunolos, ndos y tumbo
roul), lucuru, ^yuvr (puoblos
y tumbos roulos), Scuun, Cunus y Cunchs (puoblos y tumbos roulos), Lrcos,
uspcunchs (tumbos roulos), Cuzco (moson roul), ^buncuy, ^nduhuuyllus,
Lrumurcu (puoblos y tumbos roulos), Cuumungu (cudud y moson roul), lurcos,
lcoy (tumbos roulos), hustu llogur u Huuncuvolcu. (Cozu do Loon. 347 ul 370,
Huumun lomu. l005 - l006)).
Ln osto procoso do ntorcomuncucon y comorco quo so do ontro lotosi y
Lmu, ol churungo llogo do ostu munoru hustu lu rogon sur undnu do lu hormunu
ropublcu dol loru, ostublocndoso lundumontulmonto on los dopurtumontos do
luno (lrovncus lulucu, Lumpu, ^znguro, Huuncun, Chuquto.), ^roqupu
(Cullunu), ^purmuc (^buncuy, umurus, ^nduhuuyllus), Cuzco (Cunus, Cunchs,
Lspnur, luucurtumbo, Chumbvlcus, upcunchs), ^yucucho (Huumungu,
Campesino de Tarabuco. Chuquisaca 1980
Lrnc|o Cavour Arama,o
48
Huuntu), pordndoso u munoru do
llogur hustu Huuncuvolcu (^cobumbu,
^ngoros).
lor otro ludo, ol movmonto ocono-
mco quo produjo lu oxplotucon do lu
plutu logro mponor nuovus rutus o ntor-
cumbos u osculu rogonul, vnculundo in-
tmumonto los ospucos ubustocodoros do
productos con ol contro mnoro do lotosi,
do tul munoru quo ostu prmoru dsporson
dol churungo tumbn ulcunzo u los uctuu-
los dopurtumontos do Chuqusucu (uson-
to roul do lu uudoncu do Churcus, lugur
umono, upucblo y con un clmu tompludo
Campesino de Cacachaca tocando su khonkhota. 1979
Campesino de Mizque (Cochabamba),
con su Ranqha charango. 1982
propco puru ol ostublocmonto do ch-
curus y cusus do hucondu, proporconubu
u lotosi lrutus, vno, unmulos, poscudos,
mudorus, otc.), Cochubumbu (rodoudu do
vullos lrtlos como Clzu, 1otoru, Mzquo,
Sucubu y otros, uptos puru lu produccon
do los prncpulos ulmontos como ol muiz
y ol trgo, lrutus vurudus, vnos, gunudo
muyor y monor, tojdos do ulgodon, coru,
polos do untu, mol do ubojus, cunustos,
rosnus y vurodud do mudorus como ol
codro, soto, tpu, qunu qunu, turco, otc.),
Cruro (mportunto cudud mnoru, quo
onvubu u su voz quosos, curno do cordo,
49
LL CHARA^CC
tocno, muntocu, unmulos, otc.), y
purto dol dopurtumonto do Lu luz
(puso oblgudo puru llogur u lotosi,
provoiu do pupus, chuno, ocu, vuro-
dud do poscudos dol lugo, cocu, tox-
tlos, ovojus, llumus, otc.), llogundo ol
churungo ncluso hustu lu cudud do
Vullogrundo (Suntu Cruz).
Su dsporson huciu ol sur do
olvu (S. XX), junto u otros nstru-
montos nutvos trudconulos, so du
cuundo os llovudo on ol oqupujo do
los omgruntos quochuus, uymurus,
chchonos, chuyuntonos, cochubum-
bnos y otros, u los ulgodonulos y cu-
nuvorulos do Sultu, lujuy y 1ucumn
on ^rgontnu, untos do lu mtud dol
s. XX. Ms turdo llogun ul Vullo do
^zupu dol norto do Chlo ongrosundo
do ostu munoru lus lus do los bruco-
ros, los cuulos por su condcon do
hombros sonsblos, dospus do lus
uctvdudos do lu zulru, rondiun culto
u sus trudconos, ospoculmonto mu-
sculos, upucguundo do ostu munoru,
on ol coruzon do ostos omgruntos, lu nostulgu quo condonu ul hombro bolvu-
no cuundo ost luoru do su torruno. Son los brucoros y zulroros oxplotudos, los
cumposnos pobros quo on pos do un posblo mojorumonto oconomco, llogun
u osos torrtoros vocnos, dondo lu muyor purto do lus vocos solo consoguiun un
trubujo duro y mul romunorudo.
Lus uncdotus nos cuontun quo muchos omgruntos orun tumbn solctudos
puru ntorculur musculmonto con lo ms solocto dol umbonto urtistco on
rudos, toutros, tolovson o ncluso cno, dodcndoso ulgunos do ollos por ostus
crcunstuncus u lu vdu urtistcu, sn olvdurnos do los muostros lolklorstus
bolvunos cuyu vustu dscogruliu domuostru lu prosoncu dol churungo dosdo
prncpos dol sglo XX on ol hormuno puis do lu ^rgontnu.
Campesino de la regin de los Yuras en un tambo de Potos.
Foto Elena Hosmann. 1944
Lrnc|o Cavour Arama,o
50
f1lMOLOGlA Df LA PALARA CHARANGO
Lu pulubru CH^k^NCC, dorvu do dos vocos umorcunus. CH^k^NC^,
pulubru muy utlzudu durunto lu colonu y quo sorviu puru dosgnur u lu
muscu do nstrumontos motlcos (v/g. Lsto nstrumonto hu sdo consdorudo
como bullcoso, ostroptoso sogurumonto por su ostructuru muscul do
unu ucustcu domnunto), y do CH^k^NCLLkC, quo quoro docr. 1osco,
grosoro, chupucoro, usmsmo chumbon, mporlocto (v/g. lor su condcon do
nstrumonto rustco, oconomcumonto buruto, como tumbn por su prosoncu
on munos do los ndigonus quonos produciun, hustu modudos dol sglo XX, rsu
y monosproco on lus ltos domnuntos, porquo ol urto do los ndigonus hu sdo
moddo con los moldos occdontulos llonos do odo, rucsmo o gnoruncu).
Ls posblo quo lu pulubru churungo do orgon u otros vocublos. por ojomplo
on Chlo tonon un nstrumonto con cuordus do ulumbro (2 o 5) cuyos oxtromos
ostn cluvudos u unu tublu, tonsudus por dos botollus ochudus u los oxtromos
conocdo como CH^kk^NCC. Ln ol porodco Ll Domudor do Montovdoo
dol l9 do murzo do l823 ost oscrto un vorso dondo u lu guturru voju y do
mulu construccon lu llumun CH^NC^NCC. (Lst tompludo ol chungungo /
puru cuntur uccon / Ll colo do sul s puodos / u los do lu Cposcon). Ll
Colto llonu on ol Lruguuy todo ol poriodo quo vu dosdo l8l3 u l830 (luchu do
los godos contru los mulos politcos). Cubo dostucur lu prosoncu do un Colto
(rtmo populur do 3/4) cuyu prmoru puutucon upuroco on l8l6 con ol sguonto
titulo. Colto uylo do lotosi. (Dcon quo mo hun do ponor / un po do umgo
y moxor / sor un umgo do po / nunu nu nu nnu / uy Colo quo si / Colto do
lotosi). kovstu lnx No. 4. blotocu Nuconul do Lmu - loru (l8l6).
Cuundo ostuvmos por los Lstudos Lndos do Norto ^mrcu, notumos
quo los chcunos y rosdontos bolvunos, llumubun ul churungo. chugungo.
(Cbsorvucon. l975 u l999).
51
LL CHARA^CC
CHARANGO, CHARANGA.- 1onomos ovdoncus, quo durunto ol sglo
XlX y u comonzos dol sglo XX, ul churungo lo llumubun tumbn churungu
nocon quo consoldu lu toss ucorcu do lu otmologiu do lu pulubru. churungo.
^si tonomos.
Ln lu publcucon somunul Lu rolormu orguno do los ntorosos nuconulos,
Lu luz do ^yucucho dol 6, Xl, l877, dontro sus urticulos upuroco ol sguonto.
C^kN^V^L DL LCS llN^DCS. Ln los dius do 1odos Suntos, lnudos y
sguontos, lu ombruguoz hu sdo jonorul ontro lus jontos dol puoblo. Ln ulgunos
do los burros do lu cudud, purociu quo ostbumos on plonus curnostolondus,
tul oru lu ulguruzu quo utronubu los uros, por todus purtos cuntnus, guturrus,
churungus y cumorrus. No dobon hubor quodudo doscontontos nuostros projmos
do ultrutumbu (l877. 4)
Ll oscrtor loruuno kcurdo lulmu, (l833-l9l9) dco on su obru ttuludu
1k^DlClCNLS lLkL^N^S, Los huumungunos hun sdo y son los ms lurosos
churungustus dol loru (...) No huy uno quo no sopu hucor sonur lus cuordus
do oso nstrumontllo llumudo churungu, conquo so ucompunu ol monotono
zuputoo do lu cuchuu trudconul. Lsto uutor tumbn rooro un roluto quo so
romontu u lu pocu colonul quo os muy croiblo por no olrocor curctor ulguno
do lulsodud.
Don lumo Mondozu (l874-l939) on su lbro. LN L^S 1lLkk^S DL lC1CSl
(l9ll) unotu. Lus juorgus so sucodiun sn ntorrupcon on cullos ontorus. Ciuso
ol rumor do urmonums, guturrus, bundurrus y churungus, ucompunudo do
cuntos, zuputoos y juloos (...) Lucus purbuso u momontos y oiu los rusguoos do
churungos y los chlldos do ucordoonos quo suliun do los runchos proxmos ul
cumno (...) Ln hombro cuntubu con voz roncu ul comps do un churungo tocudo
con lus unus. Ctro lo ucompunubu hucondo vsujos, y uun ulgunus mujoros
mozclubun u momontos sus vocos chllonus u uquol dosgrucudo concorto (:)
(Lu ntorrogucon os nuostru). Contnuu ms udolunto Crupos do ndos llovundo
u lu ospuldu sus curgus, y ompunundo sus uutus y churungus llogubun sn cosur
puru hucor sus comprus (...) Hubiunso lormudo pundllus do cochubumbnos,
chulluputonos y llulluguonos. Cudu uno do ollus ostubu oncubozudo por uno
o ms muscos, quo tocubun uutus, guturrus, ucordoonos, churungos y otros
nstrumontos.
Ln un progrumu dol muostro ^lborto kuz munostu. muscu ncucu con
quonus, churungu y guturru... Ll oscrtor, compostor y volnstu Lduurdo
Culdoron Lugonos, publco on ol porodco ol Duro dol l0 do onoro do l940 un
urticulo ttuludo LL CH^k^NCC, on uno do sus prrulos oxprosu lo sguonto.
Churungu do m torru, churungo bolvuno. ,u ndo unonmo como todos
ollos, to nvonto dotndoto por cuju sonoru lu cupuruzon dol qurquncho:(.)
Lrnc|o Cavour Arama,o
52
Ll turjono Victor Vurus koyos on HLlN^Yl^CH^ (l947) on ol cupitulo
dodcudo u Cruro oscrbo. Churungus, bundus populuros, zumponurs, dun su
notu muscul u cuyo comps dunzun lus mscurus.
Nuostro cologu, 1urutono kojus (n.l920) rudcudo on lu ^rgontnu dosdo
l945, nos onvo on l975 lus sguontos linous. uno do ollos oxclumo on quochuu
churungu gnu chujvun uuuyyy!, (Suonu como unu churungu - ostuduntnu)
nombros, ostos ultmos do orgon ospunol. Churungu o bullu muscul con
nstrumontos musculos, ostubu do modu on osu pocu. Lo cumburon, ul nul do
lu pulubru lu ^ por lu C y quodo CH^k^NCC. Lstu ctu lu roproducmos on
oxtonso ms udolunto.
^ purtr do lo oxpuosto, dojumos cluro quo on pocus pusudus oru lrocuonto
ol uso do ostos dos upolutvos CH^k^NCC o CH^k^NC^ puru dosgnur ul
msmo nstrumonto.
lor lo quo porcbmos churungu tumbn so roloriu u unu poquonu bundu
dondo no sompro los nstrumontos orun do bronco sno tumbn do cunu, cuoro
y mudoru.
MfNClON MAS AN1lGUA Df LA PALARA CHARANGO
Don Curlos Vogu nos dco. Lu moncon mus untguu quo conozco so oncuon-
tru on lu rospuostu quo u un cuostonuro do, on l8l4, corto cunongo rosdonto
on 1upzu, olvu. los 1orro kovollo mo onvo dol ^rchvo do lndus copu do
oso documonto, y on l loo quo los ndos... usun con guul ucon do guturr-
llos mu luos. quo por uc llumun churungos, poro -ugrogu ol cunongo- los ns-
trumontos do cuordu no son los prmtvos, sno los do vonto. (l946.l5l). ^ lu
lochu, uun no homos poddo
oncontrur otru moncon mus
soriu y untguu quo stu.
Viajando en camion desde Acasio a San
Pedro de Buena Vista en Carnavales.
Potos 2002
53
LL CHARA^CC
Cl1AS Y RfFfRfNClAS
Ll porodco Lu pocu, No 587, dol l5, ll, l850 dostucu, on lu prmoru pgnu,
unu solctudu LCS C^kN^V^LLS DL L^ l^Z y dco. lusuron yu los curnuvulos
do Lu luz, uun suonun on m oido, cuul suolon los tundos do unu ulogro cumpunu,
lus muscus cumpostros, los grtos, lu ulguzuru, lus lostvus cunconos, y unto ms
ojos pusun, on optcu luson, lus ruodus y compursus do choltus y do ndos quo
ul son dol tumborl, do uutus y churungos, cuujuron ostus cullos romodundo on
puntommu ulogro lus dunzus y vostdos do los untguos ncus (...) Ll domngo
por lu mununu tumborlos y uutus, guturrus y churungutos, y ull ontro suonos
lu sonsblo quonu, so huciun oir u lu dstuncu - grtos y cntcos sulvujos do los
ndos quo on ruodus urmonosus bujubun do los corros vocnos ununcundo su
murchu, ul son monolono y rotumbunto dol tumbor. Lnormos cnturos do chchu,
do vnos y lcoros puostos on oxpoctucon u lu puortu do lus chchorius y pulporius
ostmulundo lu ombruguoz. 1odo osto conjunto ruro, ostu ulguzuru umbulunto,
so prosontubu on lus dvorsus cullos do Lu luz. l. k. M.
Ln su toss do grudo Muriu Lugonu Soux monconu unu notu dol duro Lu
pocu dol 22, Vlll, l855. Ccuson do dvorson y lostojos orun tumbn cortos
ucontocmontos politcos. Ll diu do lu usconson do Cordovu, los cholos do Lu
luz orgunzuron vordudorus lruncucholus quo tormnuron on lus cullos. Cus todu
lu nocho so voron dlorontos hombros do todus clusos quo ucompunudos do
procosos nstrumontos do lu bundurru, ol churungo, ol volin, lus uutus y doms
(...), hubiun lormudo orquostus mprovsudus (...) dundo vvus ul prosdonto do lu
kopublcu (l993. 224)
Ll 1olgrulo do Lu luz dol l6, lll, l860, odtu unu croncu oscrtu por llx
koyos Crtz, bujo ol titulo do ^l1^llS (Costumbro puconu) (...) lor ojomplo ol
umur, longuu ncultu, ploboyu, populuchoru, brburu, tono sn omburgo unu
voz do ultu cvlzucon - uptup, on sontdo luto os lu uccon do rocojor, rounr,
juntur, poro on su ucopcon tcncu, sgncu todo osto - usocucon do hombros
Lrnc|o Cavour Arama,o
54
y mujoros puru comor, bobor, bulur y dvortrso, modunto unu contrbucon
proporconudu (...) Hoy diu, con lu nuoncu podorosu do lu cvlzucon, ol
uptup hu subdo u su upogoo. Llogu lu Suntu Cuurosmu, y con ollu lu lrutu y los
choclos, ol cumpo tontudor ullombru su vordo prudo y dorrumu oros. lotopoto
ost do gulu (...) So hublu dol uptup on todus purtos, on todos los circulos (...)
Dospus do lu comlonu, lus dunzus, por lu nocho os ndsponsublo r u romutur
u cusu do uno do lo usocudos, quo do untomuno dspuso ol poncho, poro como
ol humor os como lo sublmo osconus como ol gulu quo no puodo sostonorso
on su olovucon, y como lu muscu ost on dorrotu, y so hun roto lus cuordus do
lu bundurru, dol churungo, do lu guturru, y so hun rujudo lus quonus o uutus, y
como lus nnus ostn cunsudus, y con los vostdos yu chorroudos, nuturulmonto
ol bulo vu doshucndoso por su propu vrtud Murzo 20, l860 (l860. 3).
Cubrol kon Morono, on unu do sus obrus oscrtus ol uno l868 dscrmnubu
lus munlostuconos do lu muscu populur llumudu muscu do lu torru. lootus
quo on voz do hmnos cumpostros puru colobrur los plucoros do Culu-culu, hun
compuosto coplus do curnostolondus do osus quo ull so grtun dunzundo on
ruodu u son do piluno churungo (ctudo por kossolls l996.66).
Ll porodco Ll Horuldo do Cochubumbu do lochu l0.02.l894, on rolucon u
lu ostu dol curnuvul sonulu. on ruzon droctu dol progroso socul quo uhogu lus
oxprosonos cullojorus. Ll puoblo quo dubu u ostu ostu todo su osplondor no so
oxhbo yu on osus bullcosus y ubgurrudus compursus (ruodus) ontonundo osos
pcuroscos curnuvulctos ul son do bon tocudus guturrus, churungo, bundolus y
quonus (Ctudo por kossolls, l996.68).
^rmundo Chrvochos on ol cupitulo lX do su novolu L^ C^NDlD^1Lk^ DL
kCl^S, publcubu ol uno l908, doscrbo lu vstu dol Dr. kojus, u lu tondu do lus
chuculurs do lu munoru sguonto. Lnu gordu guturru pondiu orgullosumonto
do un cluvo ulcuyutu cruolmonto ncrustudu on lu purod y un churungo lubrcudo
on unu conchu do qurquncho huciu pondun con lu guturru dosdo lu purod do
on lronto.
Ln su obru LL lLkLCklNC LN lNDl^S, ol ospunol Cro uyo rolutu ol vujo
ompronddo por nuostro torrtoro u nos dol mos do dcombro do l892. Ln
ol cupitulo lll, rolordo u lus lostus olvunus, sonulu. Ln ol vcocunton Ll
Nuzurono, v por voz prmoru los bulos ndigonus, con ocuson do los rogocjos
u quo ol vocnduro so ontrogubu ostrundo lus nuvdudos (.).. Lstus dunzus
ndigonus, quo no huy quo conlundr con los bac cacro do lu choludu y
ospunolos, consston por lo gonorul, on ovoluconos crculuros on lus cuulos
uno do los tocudoros o nstrumontstus lormu lu cubozu y lo sguo, on surtu los
dunzurnos doscrbondo circulos y contrumurchundo on ol msmo sontdo,
dospus do hubor dudo muchus vuoltus. Solo on lus lostvdudos solomnos,
55
LL CHARA^CC
bodus, ullororuzgos, olocconos, otc., bulun do lronto un hombro y unu mujor ul
son do un charano o guturrllo, ulotoundo lus cujus ul son do cunto (.).
Los nstrumontos quo usun los ndos on sus dunzus son ol rcbccu o guturrllo
con cuordus do ulumbro, y ol pnuo o uutu do tros ugujoros y do tono ugudo.
1umbn omploun lu cuju o tumborl puru bulur ol pu pu (pobro, pobro) (.)
unmndoso ul son do un cntco sumumonto trsto y moluncolco. (l892/l9ll.
46, 47). Ln ol cupitulo Vlll ttuludo lotosi y su corro, monconu on su rocorrdo,
quo lu poblucon ms mportunto do su truyocto os urtolu, dondo potosnos y
chuqusuquonos tonon quntus do rocroo. ^l pusur ol rio dco. Mo v motdo on
un grupo do cholos y do ndos quo bun ontorrur un nno. Dos hombros llovun ol
utuud on unu mosu sobro lu cubozu, sguondo lu comtvu do hombros y mujoros
(.). Do cuundo on cuundo so huciu unu purudu puru upurur sondos mutos do
chchu, on tunto quo los pudros do lu cruturu y los compudros bulubun con sus
doudos y umgos c chup ul son do qucna y charano" (l892/l9ll. 94,95).
Dol msmo modo, on ol lbro CHLLlS^C^ C L^ lL^1^ lLkLLLk^, Cro
uyo doscrbo los cnco unos do vvoncus on lu cudud do Sucro (l893-l897)
como prolosor do unu oscuolu prvudu. Ln ol Cupitulo XVl, subtitulo Los Cholos,
sostono. Lus clusos lustrudus do lu socodud hucon uso do nstrumontos muscos
mportudos dol oxtrunjoro, los mostzos (cholos, quo lormun ol proloturudo do
lus cududos) ndos, do lu guturru, mundolnu, charano y udoms do lu caja o
tumbor y do los nstrumontos do vonto lubrcudos do unu cunu huocu donomnudu
chuqu". (l898/l9l2. l93, l94).
Munuol kgoborto lurodos (l870-l950), on su obru ttuludu LL ^k1L LN L^
^L1llL^NlClL do l9l3 oscrbo. Ln lus provncus ruro os ol cholto quo no sopu
rusgur lu vhuolu, tunor ol urpu o tocur lu quonu. Ln uquollus bruvius solodudos
lu uncu dstruccon quo tonon os lu muscu y pusundo unus 30 pgnus do osu
su obru, osto uutor contnuu. Los uborigonos ostn hubtundoso ul uso do
nstrumontos do cuordu, sobro todo dun proloroncu ul guturrllo, vulgurmonto
conocdo como churungo. So los vo cruzur los cumnos puntoundo tonos on oso
upuruto, y on sus msmus ostus no lultun dostros rusgudoros do cuordus, poro ol
ndo bulu muy poco ul son dol churungo y lo huco con tul dosucorto quo cuusu
rsu. (:) (Lu ntorrogucon os nuostru).
Ll oscrtor pucono ^rmundo Chrvochos (l88l-l925) on su obru L^ C^S^ SC-
L^klLC^ do l9l6, subruyu. ^ cudu momonto pusubun grupos ulogros do mujoros
montudus on burros, montrus los hombros bun u po, cumnundo lontumonto,
rondo, cuntundo, ucompunundo sus cunconcllus por lu muscu motlcu dol chu-
rungo.
Cunnur Mondozu L., hbl guturroro do lus cosus nuostrus, nos conto con
ontususmo los pusujos oscrtos por los lrudonco ustllo on su lbro. DL
SLCkL ^ SLCkL, Vujo ulrododor dol mundo, (blotocu Nuconul do Sucro)
Lrnc|o Cavour Arama,o
56
dondo Don lopto ostundo on lu Chnu un 22 do juno do l922, oscrbo. ...Ll
bullco, lus rsus, los hurru, mo molostun. Lstoy como quo mo uhogo, sulgo dol
comodor y corro u m cuurto, dosonvuolvo m nsopurublo compunoro, sonto
ulvo, rusguoo y cunto. (Vor. Ll churungo on lu poosiu).
los lrudonco ustllo on su vujo ulrododor dol mundo, u bordo dol 1uygo
Muru, ol l4 do muyo do l922, oscrbo u su hormuno Don lgnuco lrudonco
dcondo. Lo quo huco cuructoristcu lu muscu bolvunu os lu konu y ol churungo,
quo ms grundos o ms chcus, son guulos on todo ol torrtoro do lu ropublcu.
Los cumbus no tonon churungo, tonon un volin como ol nuostro, hocho por
ollos, todo lo rustco quo so puodo mugnur y tumbn otro hocho do cunuhuocu
(.) Lsu trstozu do lu notus dol churungo y lu konu, producto dol modo umbonto,
modo ostrocho con hostl. montunus y cordllorus dondo lu puju y lu ttolu son los
uncos udornos vogotulos do lu nuturulozu (l922/l926. 2).
Lu rovstu Clurdud N 6, do octubro l923 (Sucro), prosontu un urticulo
compurundo lu muscu ostlzudu y lu muscu populur on roloroncu u lu uctuucon
do lu compostoru y punstu lunny Lrdnnou. Su mojor mrto os hubor
oxplotudo on su concorto nuostru muscu rogonul crollu, quo do suyo os sobru,
lgoru, purismu y soncllu (..) No tonomos muscu propu bon cuructorzudu. Los
motvos sontmontulos do nuostros huunos, buloctos y cuocus, so rolugun on
lus cuordus do unu guturru o do ulgun churungo. Nuostros muscos nsprndoso
on lu luonto nugotublo do los poomus quo cuntun ol ulmu do nuostru ruzu
nutvu, oncontrurn mojor colordo, ms dolcudo subor, motvos novodosos do
purismu urmoniu con los cuulos conqusturn trunlos ms sncoros (Ctudo
por kossolls, l996.l03).
Ll uno l925, Don onjumin ^lojo, dospus do doscrbr unu soro do ns-
trumontos nutvos on ol lbro ttuludo olvu on ol lrmor Contonuro do lu ln-
dopondoncu, on lu soccon NC1^S l^k^ L^ HlS1Ckl^ MLSlC^L DL CLl-
Vl^, oscrbo lo sguonto. lor ultmo consgnumos ul churungo, nstrumonto
do cuordu, oxtonddo ontro quochuus y mostzos, quo os ms propumonto un
nstrumonto mostzo dorvudo do lu guturrllu, y con cnco ordonos do cuordus
doblos hochos do trpu.
Ll 25 do ugosto do l928 so publcu on lu pgnu 9 do Ll Duro do Lu luz,
unu notu dol porodco Ll Sol do Mudrd con roloroncu u los concortos quo
roulzo on Luropu ol punstu y compostor bolvuno Lduurdo Cubu, prosontundo
sus composconos nsprudus on lu muscu ndigonu do nuostro puis (.) Los
quochuus tocun un nstrumonto do cuordus muy purocdo u lu guturru, poro
do mucho monoros dmonsonos. 1ono 5 cuordus, ulgunus vocos montudus por
puros, y ost provsto do 5, 7 u ll trustos, sogun lu dmonson dol mstl. Lu 1upu
doluntoru os como lu do un guturrco puru nnos, poro ol dorso ost tulludo do unu
munoru curosu on lormu do qullu, lo quo lo du, sogun puroco lu posbldud do
57
LL CHARA^CC
sor oido u grun dstuncu, u posur dol dbl volumon do sonordud quo posoo. Ln
ulgunos nstrumontos, ol dorso lo lormu lu cupuruzon do unu ospoco do urmudllo
u hormguoro quo so uduptu oxuctumonto u lu lormu do lu tupu postoror dol
churungo, nombro quo dun u osto nstrumonto. Lu unucon do cuordus os muy
ruru y so hucon sogun osto ordon, doscondondo. sol, do sostondo, sol (unisono
dol untoror), m, s. 1ocundo ultornudumonto lus cuordus so produco un gro
molodco. sol, m, do sostondo, s, quo puodo mozclurso ultornutvumonto ul sol
contrul. Lsto gro puroco sor tipco do lus molodius quochuus. Los tros uros ndos,
ndoctu y guuyno, do osto compostor comonzu u pusur u unu muscu do urto
^ndrs Novllo Vllurrool (l888-l94l), on su obru 1C1Ck^, notus sobro
su pusudo oscrtu ol uno l928, rospocto u lus nclnuconos urtistcus do los
totoronos, oscrbo. (.) son muy ontusustus cuul lo munostun sus lostvdudos
u Momo, puos su curnuvul dosdo huco muchos unos os concoptuudo como ol
ms ulogro on nuostro puis (.) lu locuru do oxpundrso u dosochur lus ponus
dol rudo trubujo do lus montunus, cumbundo todo y crstulzundo ol buon
humor, lu ngonudud y lu stru on sus cunturos populuros y lu nu pcurdiu on
sus dchos. ^l comps dol noctmbulo Churunguto cuundo monos, s no lo
ucompunu lu sonoru urmoniu do lu guturru y do lu quonu, ol puoblo so dvorto,
cuntundo vorsos quo on rpdus mprovsuconos roojun su ulmu oprmdu.
(l928/l998. 9l,92).
Ln ol porodco Ll Duro, so publcu ol 29 do soptombro do l929, un urti-
culo MLSlC^ ^L1CC1CN^ DL ^MLklC^, rosultundo lus prosontuconos do lu
punstu bolvunu luny Lrdnnou.1ruiu lu muscu nu do lus ulus do su ulmu,
muscu ovocudoru do lus trstozus ndunus, sontdu por ollu msmu y oscrtu ul
dupuson do lus costumbros y curctor bolvunos. Muscu quochuu y uymuru, quo
sntotzu ol dolor do osu ruzu podorosu y voncdu y quo du olmonto, lu vson do
los pusujos do los vullos y dol ultpluno y cuyos motvos busudos on lu molodiu
dol churungo, do lu uutu y do lu konu, truon suududos ul coruzon y sugoron lu
bollozu ritmcu do lus dunzus populuros (Nolly Morno Curvullo, uonos ^ros)
Ll porodco Lu kuzon dol 20 do Cctubro do l938, on ol Sosqucontonuro
do lu lunducon do lu cudud do Lu luz, on lu pgnu 32 publcu un urticulo bujo
ol titulo kl1MC Y MLLCDl^. luoblu lu nmonsu ultplunco bolvunu unu ruzu
cuyu sobrodud, nucdu do lu smplcdud do su pusujo quo solo tono como
grundoso contrusto lu montunu ^ndnu, hu plusmudo unu lormu do oxproson
muscul guulmonto sovoru, do ponotrunto contondo y quo oncorru ul msmo
tompo lu vdu totul dol ndo, sobrocurgudo do mlonuru trudcon.
kospondondo u osu intmu nocosdud dol docr do lo quo huy do osoncul on
lo ms prolundo do su sor u truvs dol urto muscul, ol nutvo hu croudo unu nuovu
gumu do nstrumontos quo, por su tmbro y por ol grudo do ponotrucon, guurdun
udmrublo corrospondoncu con ol contondo do su propu croucon muscul.
Lrnc|o Cavour Arama,o
58
Sn gnorur lus lormus do lu oxproson muscul cuntudu, ol ndo hu dosurro-
lludo un urto do tpo nstrumontul. Los nstrumontos nutvos orgnulos son los
do vonto y porcuson. Los do cuordu quo hoy omplou como ol churungo, cons-
ttuyon udqusconos postororos u purtr dol colonujo, poro subon usmlurlo
do tul modo u sus propus nocosdudos musculos, quo lo prostu un tono y unu
rosonuncu quo portonoco dontvumonto u los tmbros nutvos..
Ln ol urticulo LS1^Ml^ DL LCS lNDlCS, publcudu on ol suplomonto
ltoruro Lu kuzon do l8 do soptombro do l940, kuluol koyoros dco. Ll
nutvo sucuquono, llovu bujo lu uxlu, como purto do s msmo, ol churungo,
su nstrumonto do cuordus prodlocto quo rusgu u todus horus y dondo quoru
quo so oncuontro (.) Lsto tpo nutvo on vujo, on lu cudud o on ol cumpo
urruncu u su churungo tonudus monotonus con lovos sulpcudurus do ulogriu.
Ls uconudo u lu muscu. ^rrou su tropllu do bostus ul son do su mnusculo y
tipco nstrumonto, ndloronto u lu curosdud publcu.
Don Curlos Vogu on ol lbro LCS lNS1kLMLN1CS MLSlC^LLS.
^CklCLNLS Y CklCLLCS DL L^ ^kCLN1lN^, urmu. Yo ho hulludo ol
Churungo on lujuy cus sompro on munos do los bolvunos. (..) lnssto quo
lu voju ^rgontnu dosconoco ol Churungo, no lo monconun los documontos
untguos, no lo roprosontu lu conogruliu, uponus ulgun trudconulstu dco quo
lo usubun los currotoros quo bujubun do 1ucumn u uonos ^ro, yu on tompos
do lu kopublcu. Hoy so oncuontru on lujuy y zonus nmodutus, poro cus
sompro on munos do los omgruntos bolvunos, como ho dcho. (l946.l5l).
luln Cspodos, on ol urticulo CLl1^kklLLC Y CH^k^NCC on contru
poscon u lu Muscu lndigonu dol ^ltpluno, rolutu lu usovorucon quo huco ol
Dr. kgoborto lurodos, on lu quo ndcu quo. los ndigonus prooron ol guturrllo
vulgurmonto conocdo do churungo. Ls urmucon quo nos pormtmos roctcur
porquo ol guturrllo y ol churungo son nstrumontos muy dlorontos, cuyus
dmonsonos y contoxturus no puodon conlundrso.
Ll guturrllo os unu guturru poquonu, do 6 cuordus y do sondos bon
cluscudos. So lo ojocutu -como dcon los guturrstus- puntoundo o ul rusguoo,
on tunto quo ol churungo os un nstrumonto poquono, muy purocdo u lu bundurru,
y con cnco cuordus. Lu cupuruzon dol qurquncho lo srvo, gonorulmonto, do
cuju y ul comps do su muscu, monotonu y bullcosu, los ndigonus rocorron lu
ultpumpu, dotrs do sus borrcos. Ls un nstrumonto poquono y muy dloronto ul
guturrllo quo os unu dorvucon do lu guturru, nstrumonto do ojocucon dlicl
y quo, cuundo tono oncorduduru doblo, srvo puru los concortos. Sus trnos son
muy suuvos y molodcos y ol puis hu rocbdo lu vstu do ulgunos urtstus, do
rocuordo mborrublo.
Ln lu rogon dol Sur do lu ropublcu so hullu gonorulzudo ol omploo dol
churungo, oxstondo vordudoros urtstus on cuunto u su ojocucon. Homos vsto
59
LL CHARA^CC
churungos conlocconudos do curumunolus usudus on lu guorru dol Chuco y
tumbn dol lruto do culubuzu oblongudus, usi como churungos do lujo, lclos
do doblur y do llovur on ol bolsllo dol puloto, por sor un nstrumonto do dmon-
sonos roducdus.
uodu puos ostublocdo quo ol guturrllo y ol churungo son nstrumontos
dlorontos, sn quo uquol puodu sor donomnudo como churungo. (Suplomonto
Ltoruro, Lu kuzon, l6 do octubro l949.7)
Ln L^ llLDk^ M^ClC^. Vdu y costumbros do los ndos culluhuuyus do
olvu, Custuvo ^dollo Ctoro urmubu quo. Ll krk o churungo do putonto
doscondoncu hspncu, ost ompurontudo con lu vhuolu. Mucho ms poquono
quo ol nstrumonto ospunol dol quo so uso y ubuso on los puisos umorcunos,
solo tono 5 cuordus. Lu cupuruzon do krk o urmudllo lu utlzubun los uymurus
puru lu cuju do rosonuncu do lu guturrllu o churungo cuyo ojo ostu lormudo por
unu tupu do mudoru (l95l. 253).
luusto Suroz on su obru oscrtu ol uno l958, rospocto u lu cudud do ^qulo
dco. Ln lus grundos ostus, ol puoblo so vuolcu on colordo y vbru on muscu,
cunconos, guturrus, churungos, mundolnus y quonus, lormundo orquostuconos
oncubozundo lus ulogros pundllus (...). ^qulo upuroco como luoblo o Curuto
on l66l, uno on ol cuul los pudros do lu Crdon do Sun lruncsco, ostublocdos
on Mzquo orgunzun ul puoblo, uprovochundo do un numoroso cusorio do
ndigonus quo yu oxstiun on uquol lugur.
Ll 1urjono ^lborto Nuvurro, ull por ol uno l9l0 guno ol lrmor lromo on
ol lrmor Concurso do Churungustus roulzudo on lu cudud do Cochubumbu,
(olvu). Lsto duto nos do ol sonor luun do Dos Shnglor komoro, pootu
consugrudo dosdo l937 con su notublo Cunconoro Chupuco, on prosoncu do
nuostro compunoro Nlo Soruco durunto uno do nuostros concortos on 1urju.
l977.
kubn lroz ugullo on su Cutlogo llustrudo do los lnstrumontos Muscu-
los ^rgontnos, oxprosu. Hustu huco uproxmudumonto dos dcudus oru hub-
tuul quo tunto los constructoros como los ojocutuntos do churungos luorun on
su muyoriu bolvunos - procodoncu quo hu quodudo roojudu on los nombros
do cortus unuconos purtculuros como sucrono, orurono, prhuurnono, otc.
(l993.54).
Ln muchus ctus ncludus u lo lurgo do ostus ultmus roloroncus, podomos
udvortr lu doblo morul quo tuvoron ulgunos oscrtoros nuconulos ul rolorrso
sobro ol churungo, su muscu y sus ojocutuntos, on lormu dospoctvu y como
ulgo sn mportuncu, notundo quo hun sdo uutoros quo porcbiun lu muscu
ndigonu dosdo lu mrudu colonzudoru.
Lrnc|o Cavour Arama,o
60
Probando su instrumento. Acacio 2002
NOMlNA1lVOS
Corrospondoriu ul mundo urbuno udoptur puru osto cordolono, ol nombro
dontvo do CH^k^NCC (umorcunsmo, on Cubu sgncu cosu poquonu).
Do lu pulubru CH^k^NCC so dorvun y roluconun otros nomnutvos, u subor.
CH^k CH^k CH^k (onomutopoysmo) Sondos quo produco ol ropquo dol
nstrumonto.
CH^k^NCHl1l (bolvunsmo) Churunguto poquono y do notus ugudus.
CH^k^NlLNCHC (bolvunsmo quochuuymuru) Cuundo ol nstrumonto ost
dosunudo y so tornu dlicl.
CH^k^NC^ Nombro comun quo tumbn tomubu ol churungo / Crupo do
muscos tocundo churungo (lulumpoudoros). lotosi, Cruro, Chuqusucu,
Cochubumbu.
CH^k^NC^ZC (bolvunsmo) Colpo dudo con ol churungo.
CH^k^NCCllLC luntco dol churungo.
CH^k^NCCLCCl^ (bolvunsmo. Muuro Nunoz) Lstudo o trutudo dol
churungo.
CH^k^NCCLCCC (bolvunsmo) lorsonu ostudosu o nvostgudoru dol
churungo.
CH^k^NCCN (bolvunsmo) Churungo hocho con ol cupuruzon do un
urmudllo do grun tumuno.
CH^k^NCLL^D^ (bolvunsmo) kounon socul ul culor dol churungo.
CH^k^NCLL^NDC (bolvunsmo) 1ocundo ol churungo.
CH^k^NCLL^k (bolvunsmo) 1ocur ol churungo.
CH^k^NCLLC (bolvunsmo) Munpulur ol churungo.
CH^k^NCLLkl^S (bolvunsmo) 1ulloros dondo so lubrcun churungos
Llegando a San Pedro de Buena Vista en camion. Potos 2002
61
LL CHARA^CC
(Cochubumbu, Cruro, Chuqusucu, lotosi). Ln otrus rogonos dol puis lus llumun
l^klC^S DL lNS1kLMLN1CS DL CLLkD^.
CH^k^NCLLkl1C (bolvunsmo) ^l quo tocu ol churungo / lorodco do ojocu-
tuntos y constructoros do Churungos. Wob. http.//vvv.churungocuvour.com/
CH^k^NCLLkCS (bolvunsmo) Muostros constructoros o ntrprotos dol chu-
rungo, sus oporuros rocbon ol nombro do Cculos y los ncudos ^prondcos
(Cruro - Cochubumbu - Chuqusucu y lotosi)
CH^k^NCL^SC^ (bolvunsmo) 1romondu pulzu u golpos do churungo.
CH^k^NCLlS1^ (bolvunsmo) lntrproto o tocudor dol churungo. Ln ol
luruguuy nos llumun Los ruscu trpus.
CH^k^NCLlS1^ C^MlLSlNC (bolvunsmo) Ljocutunto dol rou rurul.
CH^k^NCLlS1^ Lk^NC (bolvunsmo) Ll quo sguo lu oscuolu o nuoncu
urbunu.
CH^k^NCLlS1lCC (bolvunsmo) kolutvo ul churungo. Crcunstuncus
roluconudus con ol churungo.
CH^k^NCLlS1CS (bolvunsmo) lntrprotos o tocudoros dol churungo.
CH^k^NCLl1C (bolvunsmo) Dmnutvo do churungo.
CH^k^NSlMlC (noologsmo) ^l churungustu quo copu ol ostlo do otro.
CH^k CH^k CH^k^NCLl1C, CH^k CH^k CH^k^NCLL^NDC. lrogrumu
rudul quo drgiu ol uutor do osto lbro.
kudo Lco 2000. Lu luz l997-98.
C1kCS NCMlN^1lVCS So oncuontrun
on ol Dcconuro do los lnstrumontos
Musculos do olvu. lroducconos
ClM^. Lu luz, olvu.
CLASlFlCAClON
Ll churungo os un CCkDClCNC.
VlHLLL^S DL M^NC. CkCM^1lCC.
SlNCLL^k. Cordofono porquo os un ns-
trumonto con cuordus. Vhuca dc \ano
por su Crgon. Croma|co por su tosturu.
Snuar por lu dvorsdud do sus cujus,
dloroncu on numoro y unucon do sus
cuordus.
Lu cluscucon sogun los nstrumu-
scologos, Curd Suchs y Lrch M. Von
Hornbostol, os. Cordolono. Compuosto.
Luudos. Do mungo, Do cuollo. Do cuju o
cscuru.
Nio potosino con su charango de 12 cuerdas
(divididos en 5 rdenes). Foto Erick Bauer. 1996
DfSCRlPClON
Lrnc|o Cavour Arama,o
62
Trastera o diapasn
Clavijas
Clavijero
Ceja
Trastes
Mango o brazo
Ojos o seales
Puente
Tapa armnica
Boca
Cuerdas
Caja de resonancia
Protectores
C^k^ C 1^l^ ^kMCNlC^.- lor lo gonorul ost construdu do mudoru do
pno uboto o pno orogon, uunquo on ol rou rurul utlzun ol suuco, codro, ochoo
o mudoru propu do lu rogon (Ln lus mnus hun utlzudo tublus do cujonos do
dnumtu puru hucor osto cordolono). 1ono hubtuulmonto lu lormu do ocho o
cnturu do mujor.
Ln lu curu ost lu bocu, gonorulmonto crculur, udornudu on su contorno
con lotos multcoloros, ncrustuconos con pozus do conchu y ncur, upuroco
tumbn on lormu ovuludu, on lormu do murposu, con lus ll dol volin, curtus,
ostrolltus, gurus lnoulos, poquonos orcos, otc., dundo ol ostlo quo
cuructorzu ul muostro quo lo roulzu o tpcundo u lu rogon do dondo vono ol
nstrumonto.
lLLN1L 1k^DlClCN^L.- Ln lus oxporoncus quo tuvmos ontro los unos
l962 ul 2002, notumos quo sto toniu lu lormu do viboru, bgoto, lugurto, vurllus
con udtumontos o do cuulquor otru mugnucon dol muostro constructor, quo
vun dosdo los ostlos ms vurudos y muy dlorontos u lu quo tono lu uctuul gu-
turru ospunolu. ^ lu roodcon dol prosonto trubujo 2007, lus cosus hun cumbudo
notublomonto, yu quo oxston lubrcuntos quo bujo lu oxcusu do quoror oncontrur
un churungo ms unudo o sor nnovudoros, hun cumbudo su puonto trudconul
con ol puonto do lu guturru ospunolu uctuul, trunslormundo ul churunguto on
unu guturrtu ms, ucttud nogutvu u lu quo so nclnun todos los constructoros
modornos. Nuostro compromso os hucor notur quo ol churungo dobo muntonor
sus rusgos trudconulos, uquollos quo pormton
prosontur un nstrumonto orgnul y con curucto-
ristcus propus. Los constructoros modornos hun
olvdudo quo osto puonto trudconul ucompuno
u nuostro churungo ms do 500 unos con opt-
mos rosultudos, consocuontomonto, vomos ol
polgro quo tomon ostus ultoruconos otros cons-
tructoros umorcunos como los cuutroros quo
trubujun ol cuutro vonozoluno, colombuno, puortorrquonos, los tploros quo
hucon tplos colombunos, cubunos, los jurunoros quo trubujun lus jurunus,
los mojorunoros quo hucon lu mojorunu punumonu, los tmploros quo trubujun
ol tmplo cunuro y sogurumonto otros urtosunos quo uun consorvun colosu-
monto lus cuructoristcus do sus nstrumontos.
Ll puonto trudconul (sglo XVl ul s. XX), dobo sor prolorontomonto do
mudoru duru puru logrur buonos rosultudos do rosstoncu y ucustcu (por lu
onormo proson do lus cuordus), usmsmo, oxston otros dos puontos clscos
puru churungo ol untguo puonto upoyo, dondo lus cuordus son umurrudus
ul tru cuordus, ubcudo on lu buso nloror dol nstrumonto y huludus hucu
lu coju pusundo por ol puonto upoyo (poquonu burru movblo do mudoru)
quo srvo puru olovur lus cuordus y ol puonto ul londo, unu nnovucon quo
portonoco ul muostro Subno Crosco (l973, Lu luz), conssto on l0 orcos quo
utruvosun ol puonto y lu curu por los quo so ntroducon lus cuordus ul ntoror
do lu cuju, luogo cudu puntu do cuordu so unudu puru sor huludu dosdo lu otru
puntu puru uluoru y ostrudu ul cluvjoro. Ll muostro Crosco so nspro on los
contrutompos quo pusubu ol churungo on rogonos humodus como Suntu Cruz,
lundo, Chuco, ncluso por ol Chupuro (Cochubumbu), por lu onormo proson
quo ojorcon lus cuordus logrundo dosprondor los puontos.
63
LL CHARA^CC
Puentes tradicionales del charango
Puente de guitarra
Lrnc|o Cavour Arama,o
64
CLl^.- Ls unu burrtu quo uno ul bruzo con ol cluvjoro,
puodo sor do huoso, mudoru duru o plstco.
klL1LS.- Son rolovos do cntus multcoloros do
mudoru lumnudu quo vun u los bordos do lu cuju sonoru,
bocu y otrus purtos sogun ol ostlo dol constructor.
M^NCC C k^ZC.- Ls un mudoro quo tono lu luncon
do ubcur ul dupuson y u los trustos consttuyndoso on
lu purto mportunto dol munpuloo do lu muno zquordu.
luru ovtur ol urquoo dol mungo o bruzo (por lu luorto
proson do lus cuordus) nocosurumonto tono quo sor
construdo do unu mudoru bustunto consstonto quo no
olrozcu grudos do oxbldud, obodocondo u cortos tpos
do roglus puru ulcunzur unu corroctu unutomiu lunconul.
Muchos do ostos bruzos o mungos son lu contnudud
do lu cuju do rosonuncu porquo ostn ucunuludos on su
ntoror puru lu busquodu do unu muyor sonordud.
1k^S1Lk^ C Dl^l^SCN.- ^l mungo o bruzo ost
udhordu lu trustoru o dupuson, sondo stu lu pulotu
lurgu y plunu dondo roposun los trustos. Dobor sor
ndscutblomonto do unu mudoru muy duru como
quobrucho, chuchucomu, kolo, qunu qunu, chontu,
buno, otc., puru ovtur ol dosgusto por lu constunto
dgtucon.
1k^S1LS.- Lstn lormudos por burrtus do motul quo on lormu do osculoru
vun sobro lu trustoru o dupuson. ^ntguumonto orun do ospnos, do cunuhuocu
tokhoro, do huoso (costllus do usno) y on un numoro oscuso. 5 u 7 trustos.
Hoy oxston mutorulos do motul como bronco, plutu ulomunu, cobro y muchus
vocos do oro y plutu, llogundo sus trustos ncluso ul numoro do l8 (churungos
urbunos).
CL^VllLkC.- Ls ol portu cluvjus dondo vun do l0 u l2 do stus, y on los
cumposnos 5, 6, 8, l0.
CL^Vll^S.- Lntondondo quo lus cluvjus son tumbn unu purto docsvu
puru lu buonu sonorzucon dol nstrumonto, lus do mudoru dun muy buonos
rosultudos y uctuulmonto stus so sguon usundo, como on los vojos tompos,
sobro todo on ol rou rurul, montrus quo on lus rogonos socus so uconsoju por
comoddud, lus cluvjus mocncus. Los constructoros urbunos y comorcuntos
dol rubro hucon poddos u lbrcus dol lupon, ^rgontnu, rusl, o bon uduptun
cluvjus construdus puru otros cordolonos do 5 o 6 cuordus doblos. Ln nuostro
puis no oxston lbrcus puru ostos nsumos.
Con tira cuerdas
65
LL CHARA^CC
C^l^ DL kLSCN^NCl^.- luodo sor ho-
chu do lu cupuruzon do unmulos (umoldu-
do on lormu do ocho), do tronco vucudo
(lluukoudo), ospuldu lsu, tulludu o con mo-
tvos pctorcos, on unu o dos pozus, do mu-
doru lumnudu (ospuldu lsu o con jorobu) o
on otrus vuruntos.
S bon ol churungo tono on su sono-
miu olomontos occdontulos, ol soctor cum-
posno so comportu ol u sus costumbros y
trudconos, muntonondo ol sontr, curctor
y ucontos propos rogonulos. Croundo otros
cordolonos on buso u los prmtvos, munto-
nndoso loul u sus concopconos do cons-
truccon y osprtuuldud.
CUfRDAS - HlS1ORlA
Df 1RlPA. ^ modudos dol sglo XX, los cordolonos, toduviu usubun cuordus
do trpus oluborudus urtosunulmonto por lus llumudus cuordorus quo omploubun
los ntostnos do ulgunos unmulos mumiloros, ostu produccon urtosunul luo
todo un urto y dodcucon. ^l rospocto, nos oscrbo ol muostro ^rmundo lutz
dosdo Sucro, Lus cuordus do trpu llumudus tumbn chunchulus so lus con-
locconu do los ntostnos do ulgunos unmulos como. cubru, cordoro, chvo,
ovoju hustu do cordo. Do lus trpus do ovoju so sucubun lus cuordus dolgudus,
do lus do cubru ulgo ms gruosus y do lus do chvo uun ms gruosus. Lno do
los upurutos puru lu roulzucon do ostus cuordus luo ol torno, unu ruodu quo
lunconubu con un bordon o cuordu gruosu tumbn hochu do trpu. Lstu ruodu
so huco grur con unu ruocu u muno. Ln lu purto nloror, u un ludo tono unu
ospoco do guncho (puru quo lus cuordus so vuyun oxprmondo, cudu voz quo
so huco grur lu ruodu) quo sujotu lus cuordus quo vonon dosdo lu porchu dondo
so jun puru luogo sor ontorsoludus dosdo lu ruodu. Ll tumuno dol torno os do
2.30 m. Lu ruodu do ms do 75 cm. do dmotro.
LL^Ck^ClCN. Sogun ol muostro lutz lrmoro so vu ruspundo y lmpundo
hustu quo quodu lu trpu bluncu y como unu mombrunu dolgudu. Lnu voz lmpu
so colocu on un rocponto do uguu do lojiu (uguu con conzu) puru quo lu trpu
so vuyu curtondo durunto todu lu nocho. Luogo so sucu y so procodo u corrogr
lus usporozus ruspundo lu trpu nuovumonto. So sucu dol uguu do lojiu y so los
Clavijas
Lrnc|o Cavour Arama,o
66
oxprmo lmon con ol cuul romojurn dos dius. So huco socur on lu porchu, puru
procodor luogo u lu oluborucon ostrndolus on ol torno. Dospus do tros dius
osturn lus cuordus do trpu tormnudus. Lstus cuordus sorviun no solo puru ol
churungo, sno tumbn puru lu guturrus, volin o ncluso puru urpus. Lus ultmus
dos grundos cuordorus chuqusuquonus luoron. Donu Muriu Vdu. do Muncllu
y 1rndud do Conzloz do uozo. (Lntrovstu u Don ^rmundo lutz, muostro
constructor do churungos. Sucro l975).
^nudondo u lo oxpuosto untorormonto, podomos docr quo ostus cuordus
do trpu hun do pordondo vgoncu dosdo modudos dol sglo XX, uunquo
no rosulturiu ruro podor vorlus uun on los volnos roboc o on lus khonkhotus.
(Cbsorvucon. l967 -l990).
Df ACfRO. Lsto tpo do cuordus so consguo uduptundo ulumbro ucorudo do
un culbro do 0.l7 mm., puru sor utlzudo on todus lu cuordus dol nstrumonto.
Lstus vonon dosdo ol rusl on bobnus, sondo los comorcuntos cochubumbnos,
chuqusuquonos, oruronos, potosnos y ultonos quonos los lrucconun puru su
vontu. ^ctuulmonto, ostus cuordus son bustunto usudus, sobro todo on ol soctor
cumposno on churungos do todu indolo como on los vuluychos, kulumpoudoros
o ncluso on los guturronos do Loquopulcu (Cruro).
Ln ol torcor tomo dol lbro dodcudo ul Cuurto Contonuro do lu lunducon do
lu cudud do Lu luz (l948), don Zucurius Monjo Crtz, oscrbo, rorndoso u lus
cuordus motlcus. S nuostros guturroros, urpstus y churunguoros, mugnurun
lu nuru do lus cuordus do quo sus cologus do proloson dsponiun on lu
untguodud, no lo crooriun (.) hubo urtosunos uymrcos quo olrociun ul culto
do Dos los procosos hlos (...) puru ponorlos u lu cordolu do lus urpus lunorurus
y puntourlos punismumonto puru uyudurlo ul bon morr dol omporudor, u
los royos y u los ultos dgnuturos dol mporo. Do ollos, on gonorul, djo un
cronstu dol l600. Hlos sonoros quo cuusun molodiu y dun luz on lu muscu
dol sonor.
Df PLS1lCO. kocn, on lu dcudu do los 50 (s. XX), upuroco on ol morcudo
nuconul ol sodul do nylon quo so usu puru lu poscu (grucus u los nnumorublos
rios quo crcundun ostu torru y sobro todo ul lugo 1tcucu dondo ubundubun
truchus, bogutus, suchos. otc.). Ln tul stuucon rpdumonto ompozumos u
udupturlus como cuordus dol churungo, guturrus, urpus y otros cordolonos, lu
soloccon dol grosor do lus cuordus oru u puro tucto o ntucon nostulgus
do osos tompos dondo todo oru pujunzu sn quoror nuncu doslullocor u ostus
stuuconos do mprovsucon. Ll muostro lsuuc kvus komoro, on l954 udupto
cuordus do nylon, quo so usun puru lu poscu, ul churungo y guturru do Lucho
Ctoro ucompununto dol cuntunto kuul Shuv Morono.
67
LL CHARA^CC
Ln nuostro mtodo lunzudo on l962, puru ol oncordudo (churungo-tpo c.v.
35 cm.) proponiumos ol uso do cuordus do sodul plstco (puru poscu) y cuordus
do nylon do guturru, uduptudus do lu sguonto munoru. rmcra = sodul
plstco 0.50 mm. Scunda = sogundus do guturru, Tcrccra. (gruosu) torcoru
do guturru y (dolgudu) sodul plstco 0.50 mm. Cuar|a = prmorus do guturru
y un|a = sogundus do guturru. Lsto sstomu ocusonubu muchos problomus,
so dosprondiun los puontos o sultubu lu curu, motvundo lu nsprucon on ol
muostro Subno Crosco puru nvontur ol uno do l973 su puonto ul londo. Lsto
oncordujo ostuvo vgonto ms do l0 unos.
Ln l975, sugormos ol uso do cuordus uduptudus intogrumonto dol sodul
plstco dspuosto do lu sguonto munoru.
rma = 0.40 mm. Cuar|a = 0.50 mm. Scunda = 0.60 mm. un|a =
0.60 mm. Tcrccra (gruvo) = 0.70 mm. (ugudu) = 0.40 mm.
S so quoriu unu unucon duru subiu ol culbro on l0 mm. u cudu unu do
lus cuordus, s so dosoubu ms suuvo so bujubu l0 mm., on todus ollus. Ln los
churungos ugudos so ucostumbru utlzur cuordus do nylon hustu do un dmotro
do 30 mm.
Hoy oxston cuordus ospoculmonto modornus culbrudus y lubrcudus puru
churungo, como lus do brus do curbon, ontorchudus, otc. grucus u lu nquotud
y nocosdud tunto do ojocutuntos como do constructoros, quonos hun ostmuludo
y contnuun ncontvundo u omprosus do puisos ndustrulzudos como ^rgontnu,
rusl, ^lomunu, LS^., lupon, otc. logrundo comodumonto osto proposto.
Ctros umgos dol churungo como Mnoru lukuoku so oncurguron do hucor
lubrcur on ol lupon cuordus ospoculmonto culbrudus quo srvo puru cubrr
su domundu on ol hormuno puis, tumbn ol chlono - ulomn Muro Morono
consguo ol msmo comotdo on unu do lus ms mportuntos lbrcus do cuordus
do ^lomunu. Ln l980, lu lbrcu do nstrumontos do cuordu Vocut Schnudor,
dosdo kohon - Suzu, nos mundo cuordus do porlon murcu lrustro quo utlzu
on su lubrcu puru sus clontos churungustus y usi, do ost munoru oxston
muchos otros ojomplos.
Sn omburgo, on lu uctuuldud, uun no hun logrudo dosurrollur cuordus quo
rounun lus oxgoncus dol nstrumonto, n ol gusto do muchos ntrprotos quo
sogumos oncontrndolus mporloctus, porquo ollus so dosculbrun ul poco
tompo do su uso. 1ulvoz, osto problomu sou por quo toduviu los churungustus
urbunos no homos ujustudo corroctumonto ol culbro puru nuostro nstrumonto.
Ln ol soctor rurul, los cumposnos no tonon problomus porquo sus ntorpro-
tuconos son ms soncllus y no nocostun unudoros oloctroncos como on ol
cuso do los urbunos, lu soloccon do cuordus quo ollos roulzun os muy dloronto,
utlzun motlcus o plstcus do un solo dmotro.
Lrnc|o Cavour Arama,o
68
PROPUfS1AS PARA fL fNCORDA]f
1LkCLk^ CLLkD^ CkLLS^.- Ln lu dcudu do los 50, lu ubcucon do lu
torcoru cuordu gruosu (tomplo nuturul) uun no ostubu dondu, on sontdo quo s
stu dobiu colocurso on lu purto suporor o nloror, por lo quo nc ol procoso
puru consoldur su poscon. colocundo dontvumonto lu torcoru cuordu gruosu
on lu purto nloror dol oncordujo (cuordu No. 5) y on consocuoncu lu torcoru
dolgudu on lu purto suporor (cuordu No 6). Do lus prmorus u lus quntus. Ml
Ml- L^ L^- Ml Ml- DC DC- SCL SCL (Mtodo ^cordos puru Churungo. L.
Cuvour. Ldconos Cllsot. ^ngol Mondozu. Lu luz. l962).
LlN1^S CLLkD^S.- Sogun ol porodstu Muruno kojus, on un urticulo
publcudo on ol porodco lrosoncu dol 4 do ugosto do l973, ol Muostro Muuro
Nunoz tumbn ncluyo unu notu ms gruvo ul churungo sn vurur lu unucon
orgnul dol nstrumonto y sn unudrlo nuovus cuordus, bujundo on unu octuvu
lu notu sol (quntu cuordu) rosultundo lu notu sol oscrtu dobujo dol pontugrumu,
quorondo ulcunzur do ostu munoru nuovos mutcos. Sn omburgo, ostu sugoroncu
solo lu uso on unu do sus composconos lumpu 1tktu.
NLMLk^ClCN DL L^S CLLkD^S.- Ln cortu oportundud, ol churungustu,
ox prolosor do lu Lscuolu do lolkloro, muostro Moss Cutrroz, sogudor do
lu Lscuolu do Muuro Nunoz, prosonto lu sguonto sugoroncu. Lus cuordus dol
churungo so dobon onumorur do ucuordo u lu unucon ultornudu quo prosontu
ol tomplo nuturul, o sou do ugudus u gruvos, dundo como rosultudo do lus
prmorus u lus quntus. Ml = lklMLk^S, DC = SLCLND^S, L^ = 1LkCLk^S,
SCL = CL^k1^S y Ml = LlN1^S. Consdorundo quo ostu dsposcon truoriu
problomus y conlusonos por lu grun vurodud do tomplos oxstontos, nosotros
dosochumos su mportuncu, dojundo ostublocdo quo lus cuordus dol churungo
so onumorun do ubujo hucu urrbu, prmorus, sogundus, torcorus, cuurtus y
quntus.
^LCLN^S CSLkV^ClCNLS SCkL L^ lLkDlD^ C ^N^DlDLk^
DL CLLkD^S. Homos notudo quo on lus pobluconos rurulos do olvu, los
cumposnos tocun sus churungutos con ulgunus cuordus smplos, porquo lus otrus
cuordus ostn rovontudus yu soun lus do motul o lus do trpu. Ln ol soctor rurul, os
muy dlicl muntonor lus cuordus on buon ostudo, lus cuordus do ulumbro truon
osos problomus, ocusonundo quo los ntrprotos rurulos hugun lurgus cumnutus
hustu los pobludos on buscu do cuordus nuovus, ostus vcstudos orgnuron, do
soguro, tpos do churungos con ulgunus cuordus smplos.
69
LL CHARA^CC
CONS1RUCClON
Ll Churungo ost construdo on unu grun vurodud do lormus y tumunos
do ucuordo u cortus costumbros, trudconos y crcunstuncus quo toduviu
rgon on nuostros puoblos. Lmporo su cuju do rosonuncu prosontu 5 clusos
lundumontulos.
l.- LN M^DLk^ L^MlN^D^
2.- LN C^l^k^ZCN DL LlkLlNCHC
3.- LN M^DLk^ V^Cl^D^ (LL^LlL^D^)
4.- LN M^DLk^ 1^LL^D^
5.- LN C1k^S V^kl^N1LS
l.- LN M^DLk^ L^MlN^D^. Lnu voz obtondus lus lmnus corrospondontos,
so procodor ul urquoo do lus msmus (romojudus on uguu) con lu uyudu do un
orro clindrco culonto hustu logrur cortus curvus quo sorvrn do cnturu puru
ol nuovo churunguto do mudoru, oxstondo dos munorus puru ol ucubudo do
su ospuldu. unu plunu o lsu (tpo guturrtu) y otru on lormu do pocho do
gullo llumudu tumbn bonoto. Ll churungo ospuldu plunu o lsu, so consttuyo
como uno do los ojompluros ms untguos o prmuros quo prosontu lu
nstrumuscogruliu bolvunu. Su construccon obodoco u lu oscuolu guturristcu.
Lus mudorus usudus por los urtosunos son. muru, nogul, suuco, lumo y codro.
Ln churungo do mudoru lumnudu tono ms do l50 pozus ruzon por lu
quo domundun un muyor trubujo on su construccon. Ln lu uctuuldud osto
Tapas, bocas, clavijas, trastes, puentes, ribetes, clavijero.
Lrnc|o Cavour Arama,o
70
ostlo os usudo on lu loculdud do ^nzuldo (Cochubumbu)
puru dstrburlos y vondorlos por todos los contros mnoros,
ultpluno y vullos ultos do Cochubumbu.
Lu oluborucon do lu purto ntornu roquoro lu propurucon
do lu curu y lu ospuldu. ^ los ludos do lu bocu so pogun 2
vurllus, unu on lu purto suporor dol bordo y otru on lu purto
nloror, udoms do 3 vonus (burrllus do mudoru) colocudus
dosdo ol bordo nloror do lu bocu ubrndoso ul puonto
on ubunco con ol objoto do olrocor muyor rosstoncu ul
nstrumonto. Lu ospuldu plunu u otro ostlo ostn protogdos
por burrllus dolgudus do mudoru.
Espalda plana
Caja en preparacin con pegostes en contorno. Anzaldo
Germn Rivas trabajando un charango
laminado espalda pecho de gallo, La Paz 2007
Laminado pecho de gallo. Ref. regla 60 cm.
71
LL CHARA^CC
luru ol uro do lu cuju do rosonuncu usun unu solu lmnu (uprox. 4 u 6 cm.
do uncho por 65 cm. do lurgo), lu cuul os romojudu por vuros dius, luogo so
procodo ul urquoudo u luogo lonto utlzundo clndros motlcos hustu durlo lu
lormu do 8, unu voz soco ol uro, so pogu lu curu y ospuldu, utlzundo cntus lurgus
do mudoru (uprox. 5 mm. do uncho) quo vun u lo lurgo dol porimotro do lu purto
suporor o nloror do lu cuju. Ctru do lus tcncus do construccon conssto. on
usur unus poquonus trunqullus llumudus cunus, pogostos o oscuudrus, dspuostos
on todo ol contorno (on voz do cntus) puru lu unon do lu curu con lu ospuldu
y uro, on ostos modolos usun solo unu vurllu ntornu do protoccon quo vu
trunsvorsulmonto u lus cuordus.
Ln los churungos dol norto do lotosi como thuluchs, guturrllus, guturronos,
otc. los uros, lu curu y ospuldu son pogudos droctumonto, os docr, sn trunqullus
y sn lmnus, lmtndoso u dos vurllus ntornus colocudus por dobujo do lu
bocu y unu on lu ospuldu puru su rosstoncu. luru muyor protoccon dojun los
robusos oxtornos on lu curu y on lu ospuldu.
Laminado espalda pecho de gallo Laminado espalda plana caja baja
Lrnc|o Cavour Arama,o
72
loro los churungos do mudoru no so lmtun u los lumnudos con ospuldu
plunu, sno quo huy otros ostlos como los churungos con bonoto, jorobudos y
con unu tcncu do urmudo muy dloronto.
Sus rbotos oxtornos vun gonorulmonto on los bordos do lu cuju, bocu y
ulgunus vocos u los costudos dol dupuson, son cntus tondus do vuros coloros
quo ul onlurlus produco otro tpo do cntu mucho ms colordu quo sorvr puru
udornur los rolovos y lu rosotu contrul.
^ntguumonto, rosultubu morosu lu construccon do nstrumontos do cuordu,
yu quo los urtosunos vujubun u los vullos bujos puru provoorso do mudorus,
ulgunus vocos lus vondiun lumnudus, tumbn bustos lluukoudos (vucudos), oru
un trubujo roulzudo l00 % on mudoru.
2.- LN C^l^k^ZCN DL LlkLlNCHC.- Ll qurquncho os un unmulto
portonoconto u lu ospoco do los urmudllos. Ln su tompo ubundubu on Cruro
- olvu. Ls ol qurquncho
quo por lo oxotco y curs-
mtco hu ompudronudo ul
churungo on un solo tumu-
no y lormu, llogundo pro-
moconur ul nstrumonto u
nvol mundul.
Lnu voz muorto so
uprovochu su curno lu cuul
os muy subrosu, luogo so
dosongrusu, so lmpu ol
cupuruzon, so lo dsocu y
nulmonto so lo umoldu
puru convortrlo on churun-
go, mutrucu o smplomonto Desengrasando quirquincho. Aiquile 1978
Caja de tat portugal
Caja de quirquincho
73
LL CHARA^CC
podr quodurso como un smptco lotcho do lu buonu suorto. Lsto cupuruzon
do qurquncho lucltu ol trubujo u sus constructoros. Ln ol sglo pusudo, lus por-
sonus ujonus quo oncontrubun ul churungo con otru cuju do rosonuncu dudubun
quo so truto do un churungo.
Lu cudud do CkLkC doclurudu Cuptul dol lolkloro do olvu, ost stuudu
u 3706 sobro ol nvol do mur. luoru do contur con gonto umublo y trubujudoru, sus
ms corcunos vocnos hun sdo los qurqunchos, quo hubtubun on lus uluorus
do lu cudud, zonu norosto, on los llumudos ^kLN^LLS. lor lu grun domundu do
churungos do qurquncho on olvu y on ol mundo ontoro, dosdo modudos
dol s. XX, hun ocusonudo lu dosupurcon do osto unmulto do su prncpul
hbtut, ostu doproducon ndscrmnudu do qurqunchos, no do troguu ulgunu
u su oxstoncu. lor otro ludo, so sumo u ostu trugodu lu oxplotucon do uronu
puru lus nuovus construcconos do cusus y odcos do lu cudud.
Como quoru quo lu cudud do Cruro so cuructorzu por tonor un clmu
lro, lu vdu puru ostos mumiloros oru duru y sucrcudu, dobdo u lu oscusoz
do ulmonto, ol cupuruzon lo toniun duro y muy no, cus curonto do grusu,
consocuontomonto, osto tpo do urmudllo luo ol cundduto doul puru hucor
churungos, por ostu ruzon Cruro so convrto on lu prncpul luonto do nsprucon
y do ubustocmonto puru lu croucon do los churungos do qurquncho, como
unu uduptucon locul y orgullo bolvuno.
Nombro comun LlkLlNCHC
Nombro ^kM^DlLLC lLLLDC
Nombro contico CHL^1C lkH^C1LS
Cluso M^MllLkC
Crdon M^L DLN1^DCS
Dosdo tompos nmomorublos ol qurquncho, hu sdo consdorudo como
un umuloto do lu buonu suorto, os muy uprocudo por lus rogonos kollus, yu
sou dsocudo, o tumbn sobro un uguuyo udornundo lus purodos do nuostros
hoguros.
Lntro los urmudllos o tutus quo conocomos, ol llumudo qurquncho
so dstnguo por sor ol ms volludo, tumbn lo llumun multu o poludo.
Do lu msmu lumlu o ospoco os ol tutu portugul cuructorzudo por sor ulgo
blunqunogro, ulurgudo y sn polos. Los qurqunchos son poquonos, sn omburgo,
oxston tumbn los grundos quo rocbon otros nombros rogonulos, como. poj
y vulukutos quo hubtun lus rogonos cldus do nuostro puis, muy utlzudos on
lu prmoru mtud dol sglo XX on guturrllus y guturrus do 6 cuordus smplos y
doblos, como lolpo V. kvoru, ^lborto kuz Luvudonz y otros urtstus.
lor lu grun domundu do churungos do qurquncho, u lo lurgo do los unos
70 y 80 y dobdo ul polgro do lu oxtncon do osto poquono roy do los uronulos
Lrnc|o Cavour Arama,o
74
do Cruro, so mpuso lu nocosdud do tomur moddus urgontos puru prosorvur su
oxstoncu con lu rgurosu prohbcon do los churungos do osto tpo, tul docson
luo muy turdiu, porquo prctcumonto ol qurquncho orurono so oxtnguo.
Ln rogonos cldus bolvunus dondo toduviu ubundu osto unmulto, no
lo quoron o smplomonto lo quoron vor muorto, porquo dcon quo mulogru
lus cosochus. Sn omburgo, los cupuruzonos do qurquncho quo portonocon u
ostus rogonos cldus y humodus dol puis, so los sguo usundo, poro on monor
cuntdud, sogurumonto por tonor ol cupuruzon mus gruosu. Ln unu obsorvucon
roconto (2007) quo hcmos por tondus do urtosunius musculos do Lu luz,
Cruro y Cochubumbu, vmos, uunquo on pocu osculu, churungos hochos con
cupuruzon do qurquncho procodonto do osus rogonos cldus dol puis.
Cuundo vujubu por motvos do prosontuconos urtistcus on lu dcudu do
los 60, u uonos ^ros, Suntugo do Chlo, kio do lunoro, Lmu, otc., nuostro
churunguto do qurquncho por uccon dol clmu humodo so romojubu su
ospuldu (curtilugo), volubu ol puonto y lrocuontomonto so urquoubu su mungo
ponndonos u los urtstus on gruvo uprotos. Lmporo, on lus zonus undnus y
vullunus no huy problomus con los churungos do osto tpo dobdo u quo ol clmu
os gonorulmonto soco.
Lu culdud sonoru do los churungos do qurquncho do los uronulos do Cruro,
oru ugrudublo, prodomnubun los sondos do unu nitdu brlluntoz.
Dosdo l994 udvortmos quo ol churungo do qurquncho vu cuyondo on
dosuso dobdo u unu turdiu dolonsu ocologcu por purto do los usuuros, osto do
lugur u lu susttucon por lus otrus dos vuruntos dol nstrumonto. ol churungo
lluukoudo (vucudo) ospuldu lsu o tulludu y ol churungo lumnudo con sus
dlorontos ultornutvus, ospuldu plunu, pocho do gullo (bonoto), otc.
Los churungos lumnudos, lluukoudos y do cujus do conchu do unmulos
tonon tcncus do construccon dlorontos. Los lluukoudos y los do cupuruzon
lucltun su construccon, montrus quo los lumnudos dun muyor trubujo.
3. - CH^k^NCC LL^LlL^DC (V^Cl^DC).- Su prosoncu so dobo grucus
u lu poblucon do ^qulo (Cochubumbu), lu prncpul oluborudoru do ostos
churungos, lugur dondo so ostublocoron mportuntos constructoros dol puis,
uprovochundo lu grun lorostucon quo oxstiu on lu rogon quo los pormtiu
lubrcur churungos con muy buonus mudorus.
So obtono do un solo tronco dosdo lu cuju do rosonuncu hustu ol tornoudo
dol bruzo y cluvjoro on unu o dos pozus, sondo muy comunos ostus lormus do
construccon on Cochubumbu, Cruro, Chuqusucu, lotosi, Lu luz y ol ^lto, poro
sompro sguondo los modolos uqulonos.
Conorulmonto, los churunguoros comprun ostos vucudos o bustos on ol cumpo
dondo los llumun CLCH^kCNLS y los tormnun on sus tulloros. Sus cluvjus
puodon sor motlcus on ol rou urbunu o do mudoru on lus rous rurulos.
75
LL CHARA^CC
Charango llaukeado, Aiquile 1978
Aprendz llaukeando un cucharon, Aiquile. 1978
Pegando la tapa armnica, Aiquile. 1978
Cucharones
Lrnc|o Cavour Arama,o
76
Sus cuructoristcus son muy snguluros porquo los urtosunos ulcunzun tul
nuru on sus dsonos quo los hucon nconlundblos. Lus mudorus quo so usubun
puru ol ostlo lluukoudo orun. soto muru (mudoru roju), luurol, nurunjllo, nujnu,
tchurqu, chrmollo, turco, utuch, suuco, morudllo y otros tpos do nuostru
rcu lorostucon, mudorus quo uctuulmonto ostn cuyondo on polgro do oxtncon
por ol ndscrmnudo uso quo so huco. Lsto sstomu os ol ms doprudor sobro
todo por lu oxportucon, hustu uhoru no ontondon los tuludoros y todos los
quo vvon do lus mudorus quo s urruncun un rbol dobon pluntur dos. Lstos
modolos so vonon utlzundo on lormu musvu dosdo lus ultmus dcudus dol
s. XX.
4.- CH^k^NCCS 1^LL^DCS. Los urtosunos muostrun grun hubldud
urtistcu ul logrur lgrunus tulludus on todus lus purtos propcus dol dorso dol
churungo con crouconos on ol tulludo, pntudo, ncrustuconos do mudoru y
otrus tcncus. Su uso ms lrocuonto ompozu on l965 grucus u lu dluson y
promocon dol muostro Muuro Nunoz Ccoros (notublo tulludor, orundo do Vllu
Sorruno-Chuqusucu) y sus sogudoros tunto constructoros como ojocutuntos.
Lu gonorosu construccon do ostos churungos, prosontu unu sonordud hondu,
dolcudu y cluru, sus cluvjus puodon sor do mudoru o smplomonto do motul.
Charangos de una sola pieza.
Autor: Gonzalo Hermoza. Cbba. 1977 Charangos llaukeados. Aiquile. Cochabamba. 2007
77
LL CHARA^CC
Lstos tulludos muostrun on lu purto postoror do lu cuju muchismus nnovuconos
como. curotus do dublo, mupus, pusujos, uvos, mumiloros, rostros humunos,
otc. Lu curu puodo sor usmtrcu (ostlo Muuro Nunoz) o on lormu do 8 u otrus
dol ucorvo trudconul.
lLC^MLN1CS.- Ln ol rou rurul, utlzun puru lus unonos colu cusoru hochu
do cuoros cocdos y muchus vocos pogumontos vogotulos procodontos dol cuctu,
como ol chojllo chojllo. Vor. churungo do lukurllo. Ln ol rou urbunu so usun
hubtuulmonto pogumontos plstcos.
^kNlCLS.- ^ntguumonto los burncos orun propurudos con unu
composcon do gomulucu, sundrucu, ulcohol y tromontnu como dluyonto.
luru osmultur ol nstrumonto so usubu unu polottu (provumonto ombudurnudu
con osu propurucon quo voniu do un botollon), luogo modunto lrotumonto y
con lu uyudu do los ruyos dol sol so sucubu brllo, usundo polvo do podru pomos
puru cubrr porosdudos. ^un on ol cumpo so sguo usundo osto procodmonto,
on tunto quo on lus cududos so burnzu ol churungo usundo soplotos con
rosnus snttcus, todo por uhorrur tompo y por lu grun domundu quo tonon los
churunguoros (constructoros).
5.- LN C1k^S V^kl^N1LS.- Lu vurubldud y
cursmu quo tono ol churungo-tpo pormto olrocor
u sus luntcos unu grun vurodud do ultornutvus on
lo concornonto u su construccon. ^si tonomos.
Ln culubuzus huo-
cus.- Llumudus tum-
bn poros, tutumus,
mutos, otc. ^ntguu-
monto osto tpo oru
muy utlzudo por ol
soctor cumposno.
Ln ulgunus rogonos
los llumun pultu chu-
rungos, utrbuyondo
u lu lormu do pultu o
uguucuto quo tono ol
nstrumonto. Los hucon on loculdudos cochubum-
bnus puru ubustocor lus lorus do lus ^lustus quo
so prosontun cudu uno on mportuntos cududos dol
puis. Ln Lu luz, cudu 24 do onoro, on Cochubum-
bu u nos dol mos do octubro, on 1urju ol 26 do
julo, on Cruro y Sucro ol l6 do julo. Los oncurgu-
dos puru su comorculzucon son lus curuvunus do
Charango en calabaza
Caja de concha de tortuga
Lrnc|o Cavour Arama,o
78
khochulus o comorcuntos tnoruntos cochubumbnos, prncpulos dstrbudoros
do ostos churungos con cuju do culubuzu uhuocudu.
Ln cupuruzon do tortugu.- Ln nuostru nstrumuscogruliu, upurocon
ospordcumonto, sn omburgo, los vmos on muchus oportundudos por Cruro
y Cochubumbu.
Ln cuntmplorus.- Do lu conlrontucon blcu ontro olvu y luruguuy (l932-
l935), so obtuvoron cujus do rosonuncu construdus do curumunolus, con
trustos do ospnos y cuordus do hlos hochos do burbllus do pulmoru o do trpus
do mumiloros.
Con sordnu.- So trutu do uquollos quo tonon cortos udtumontos on ol ntoror
do su cuju do rosonuncu, quo pormton ul nstrumonto posoor tros tonos do voz
(dbl, modo y luorto). Lno do ostos untquismos ojompluros, os consorvudo
por lu lumlu do Nstor urruncos (Cochubumbu) por ms do 35 unos, so trutu
do un churunguto con sordnu munulucturudo por ol muostro Lus kodriguoz
on lu loculdud do ^qulo (Cochubumbu). ^smsmo, os unu ospoculdud do los
hormunos lomntol do lu cudud do Sucro, Chuqusucu. (Cbsorvucon. l979).
Lsto sstomu, conssto gonorulmonto on lu ncorporucon do un mocunsmo
(lston) do mudoru, quo ul ontrur on contucto con lu curu, lu sonordud dol
nstrumonto buju. Lxston dos lormus puru logrur osto olocto. lu prmoru,
modunto unu cluvju lurgu dspuostu on lu ospuldu dol nstrumonto, quo cuundo
os ntroducdu y ujustudu hustu ol londo, huco contucto con lu curu, upugundo
usi los sondos dol churungo, lu otru munoru do consogur osto rosultudo, os
u truvs do unu vurllu on contucto con unu cuordu ucconudu modunto unu
cluvju munpuludu dosdo ol cluvjoro.
Con sordina
Ln lutus.- Lus lutus do los onvusos do surdnus o lutus poquonus do ulcohol
hun sdo muchus vocos utlzudus por los nnos y jovonos unholuntos do posoor
un churunguto propo yu quo por vurus crcunstuncus ostubun lojos do
obtonor ulguno. Lus lutus como cuju do rosonuncu tonon un sondo motlco
poro ntorosunto.
Los goomtrcos.- ^lgunos muostros churunguoros por hucor toduviu
churungos burutos, oconomcumonto uccosblos u sus clontos, so hun doudo
churungos do mudoru con curus goomtrcus do lcl construccon. ^si so
79
LL CHARA^CC
oncuontrun churungos con lu curu cuudrltoru, rodondu, posbltundo buonos
rosultudos on su sonorzucon.
locho do condor.- Ln Sucro ulgunos urtosunos, ontro ollos los muostros
Corurdo lutz y su hjo ^rmundo, construyon churungos con lu cuju do
rosonuncu hochu dol huoso ostornon dol condor quo du unu upuroncu u un
churungo jorobudo, cumplondo ol huoso dol condor un motvo do lotchsmo y
osporunzus do lu buonu suorto.
Los churungos ocologcos.- ^ purtr do los unos 80, puru ovtur lu oxtncon
dol qurquncho, hun consogudo mtur ol cupuruzon con un vucudo totul do
mutorul snttco. Lntro los prncpulos constructoros do osto tpo do churungos
ocologcos ostn los muostros Subno Crozco (olvu) usundo bru do vdro
y loun lorro Vocut (Suzu) u truvs do un producto suzo do Cbu-Cogy. ^l
rospocto tonomos un cupitulo dodcudo u ostos churungos.
Los do cuoro.- Ln ontrovstus roulzudus u Conzulo Hormosu (urtstu
cochubumbno) y ul muostro Victor Cjodu (lotosno) l977, stos hcoron
roloroncu u los churungos hochos con cuoro crudo sucudo do lu purto do lu
vojgu do toro con rosultudos optmos puru unu buonu sonorzucon. Ln nuostro
Musoo do lnstrumontos Musculos do olvu, tonomos ulgunos ojompluros quo
tunto nos sorprondon.
De lata Cuadrado Abombado
60 cm
Lrnc|o Cavour Arama,o
80
Con ustu do buoy.- Con ol cuorno dol buoy umoldudo os posblo obtonor
unu ntorosunto cuju do rosonuncu sondo unu ospoculdud dol muostro lsdoro
kodriguoz. ^qulo (Cochubumbu) y do los Hnos. Cjodu. Llulluguu (lotosi).
Churungos do cormcu.- So propuru lu cuju do rosonuncu do urcllu cocdu,
mtundo ul busto do un lluukoudo con lu hubtuul tcncu y so procodo ul
urmudo normul dol nstrumonto, dondo ol pogumonto y doms mutorulos no
tonon problomu on ol procoso do udhoson. Ls unu ospoculdud dol muostro
kon onluz quo trubuju on lu cudud do lotosi.
Churungo con cuju do cusco do mnoro (guurdutojo).- Ls un churungo
nnovudo por ol muostro potosno Victor Cjodu dondo sus cuju do rosonuncu
os un cusco do mnoro. luo prosontudo on ol Cuurto Congroso Nuconul dol
Churungo, roulzudo on lu cudud do Cochubumbu ol uno 200l. Su tupu, bruzo
y doms mutorulos no tonon problomu puru udhorrso ul guurdutojo.
Churungos sumosos.- Ll Musoo do
lnstrumontos Musculos do olvu, lun
7ll (Lu luz) oxhbo vuros ojompluros. lor
su novodud, tonomos un cupitulo dodcudo
u trubujos roulzudos por dvorsos uutoros.
Los oloctroncos.- Lstos ntontos so hun
vondo dosurrollundo con buonos rosultudos
dosdo modudos dol sglo XX, ulcunzundo
tros lormus do umplcur ul churungo. l.
Modunto lu ntroduccon do mcrolono
dontro lu cuju do rosonuncu, con ol rosgo
do ucoplumonto on todo momonto. Lno
do los prmoros onsuyos do osto sstomu
(l957), luo dol uutor do osto trubujo con
lu coluborucon dol muostro rudotcnco
Cluudo Zuusnubur quo toniu su tullor on
lu cullo Yungus do lu cudud do Lu luz,
ostu proyoccon ul ocusonur problomus
do ucoplumonto, quodo obsolotu. 2. ^
truvs do lu ntroduccon do un mcrolono
do contucto ulmbrco o nulmbrco ul ntoror dol churungo, cuyos tonos
y volumon so controlun dosdo ol oxtoror dol nstrumonto, osto modolo llovu
consolus, podulos, linous y upurutos, los prmoros on utlzur on olvu on lu
dcudu do los 80, luoron los churungustus Donuto Lspnozu y ^ntono lroz. 3.
Ll churungo oloctronco propumonto dcho, sn cuju do rosonuncu (mudoru brutu
mtundo u lu guturru olctrcu) con mcrolono muntudo y controlos oxtororos
Charango siames con uita. Cochabamba. 1920
81
LL CHARA^CC
ncorporudos puru cuordus do ulumbros ucorudos, novtublomonto osto sstomu
nocostu trubujur con umplcudoros oloctroncos, ol prmor ojomplur nnovudo
con osus cuuldudos so oncuontrun on ol Musoo do lnstrumontos Musculos do
olvu dosdo l976.
Churungo do ostudo.- Homos dosurrolludo con mucho xto, un sstomu
doul puru ol ostudo sloncoso dol churungo, conssto on un churungo-tpo
poro con lu cuju sn rosonuncu (tublu solo con bocu puru muntonor su
sonomiu) pormtondo do ostu munoru bujur consdorublomonto ol volumon
dol nstrumonto, sstomu doul puru ostuduntos luntcos quo puodon tocur sn
molostur u lumluros y vocnos.
Los churungos on podru.- Ln lu loru Nuconul dol Churungo do lu cudud
do ^qulo ol uno 2000 so prosonturon churungos hochos intogrumonto do
podru con un ucubudo no. Ll nnovudor do osto trubujo os ^lojundro Morono
constructor do ^qulo.
Con cuju do ulumno.- Ln nuostrus undunzus por torrus potosnus, nos
sorprondmos con churungos unonmos quo toniun lu cuju do rosonuncu hochu
do ulumno, curu, bruzo y cluvjus do mudoru, con 5 cuordus doblos do ulumbro.
Cbsorvucon Llulluguu - lotosi (2000).
Churungo do pupol.- Cuundo vujumos por ol lupon (2006) un luntco dol
churungo nos obsoquo osto modolo. luo todo do un momonto quo no nos do
ol tompo puru ugrudocorlo y proguntur su nombro.
Lxston muchus otrus nnovuconos do churungos quo los doscrbmos on osto
trubujo.
fXPfRlfNClAS
Nuostru dodcucon ul nstrumonto por muchus dcudus, nos hu pormtdo
gunur ulgunus oxporoncus quo u contnuucon lus oxponomos.
C^MlCS DL 1LMlLk^1Lk^.- Muchus vocos ponsumos quo ol churungo
oxpuosto u ultu tomporuturu, provocu quo lus cuordus so dluton y bujon do
tonuldud, no huy nudu ms lulso. ^l contruro, lus cuordus no sulron nngun
cumbo, os ol cuorpo quo so dlutu (cuju, bruzo y cluvjoro) ostmulundo ol
tonsudo do lus cuordus, dundo como rosultudo unu subdu do tono. Ln cumbo,
cuundo ol nstrumonto sulro do unu buju tomporuturu, lus cuordus so suoltun y
bujun lu tonuldud, porquo ol cuorpo so contruo por ol lrio.
C^LLN1^MlLN1C DLL lNS1kLMLN1C.- Ll nstrumonto untos do un
concorto soro, dobo muntonorso u lu tomporuturu dol umbonto, por ollo os mojor
colocurlo muy corcu ul osconuro puru ovtur cumbos bruscos do tomporuturu.
Conorulmonto cuundo ol churungustu ontru on osconu, puru cumplr con su
Lrnc|o Cavour Arama,o
82
prosontucon, ol nstrumonto sulro ultoruconos do tomporuturus y so dosunu,
on ol truyocto compronddo ontro ol cumurin y ol osconuro.
LlMllLZ^ DLL lNS1kLMLN1C.- luru muntonor ul churungo lmpo, puodon
los churungustus ntroducr urroz ul ntoror, luogo modunto movmontos do
sucudmonto vun lmpundo ol nstrumonto obtonondo oxcolontos rosultudos.
luru ovtur quo ponotron purstos so rocomondu motor unus boltus do nultulnu.
luru lu consorvucon do lu purto oxtoror, os uconsojublo pusur por todo ol
cuorpo dol nstrumonto con puno humodocdo con uguu o untudo con ucoto do
ulmondru. So sugoro ucotur do voz on cuundo los ongrunujos do lus cluvjus. Lus
cuordus so lmpun smplomonto con un puno lgorumonto humodocdo.
LN^S kLlCkZ^D^S. Cuundo ompozo ol boom dol churungo, modudos dol
s. XX, los churungustus do grupos orun muy solctudos, ontoncos lus unus so
dosgustubun por ol urduo trubujo, yu quo hubiu quo rusguour puru ucompunur
huuynos, cuocus, buloctos, tonudus, otc. lor otru purto, lu mulu consttucon
do ulgunos churungustus provocubu quo sus unus soun vordudorumonto dblos
ocusonundo quo so sontun muy doprmdos, sn nngun ontususmo puru
contnuur con ol churungo, sn omburgo, nuostru oxporoncu nos sonulu quo
tunto unus luortos como dblos toniun cus los msmos problomus, porquo lus
l0 cuordus dol churungo dubun n con todus ollus.
Ln ol uno l969 trubujundo por Suzu-Luropu, not quo ostubu upurocondo
ol producto suzo do Cbu - Cogy llumudo ^ruldtu. Lsto olomonto mo do lu
dou do usurlo como protoctor do unus, con unu solu uplcucon y unu osporu
do 20 mnutos yu toniumos unus rolorzudus. No usubu ulcohol, solo uguu
potublo puru lmpurlus untos do lu ntorvoncon. Con osto procodmonto
pusumos muchos unos. Ln l975, on unu vstu u Mxco D. l. nvtudos por
ol grupo Los lolklorstus ntrprotos do muscu lutnoumorcunu, notumos
quo ol churungustu dol grupo usubu unus plstcus, urticulo lomonno quo so
oxpondiu on ol morcudo, ostus unus so pogubun u lus dol ojocutunto con unu
solucon do uccon nmodutu y con buonos rosultudos. Llogundo u los unos
80, los churungustus bolvunos cusuulmonto soguiun osto comportumonto,
ulgunus vocos u lultu do unus plstcus usubun lmnus hochus do polotu do png
pong. lor n, u modudos do los 80 (s. XX) upurocoron on lu cudud do Lu luz
unus plstcus do ndustru chnu quo con lu gottu, pogumonto nstuntnoo, do
ndustru ^rgontnu, trubujubun muy bon, sto luo ol mtodo quo ucompuno u
nnumorublos churungustus por mucho tompo.
Cus u nos dol sglo XX (uprox. l995), los churungustus bolvunos quo
rudcubun on lruncu ontro ollos ol Crupo lulumurku hubiun udoptudo otro
sstomu sngulur, so trutubu dol uso do un polvo blunco quo ul mozclurso
con cortos liqudos olroco unu pustu compuctu quo so colocu sobro lus unus
83
LL CHARA^CC
producondo lus llumudus unus do porcolunu, nvonto ouropoo con lus lormulus
N 2000 - 3000 o 4000. ^ntos do lu oporucon so lmpun lus unus con ulcohol
y otrus substuncus, unu voz mozcludu lu pustu, so du unus pncoludus sobro
lus unus, u los pocos mnutos stus dobon sor puldus con lmus moldondolus
y lbrundo usporozus. Lsto procoso roquoro puconcu y un trubujo urtistco do
muncuru, poro los rosultudos son totulmonto optmos con unu durucon quo
ulcunzu uproxmudumonto dos mosos. Ll tullor quo puso do modu ostu nvoncon
luo. Ms unus odco Crstul (Lu luz), quonos doron cursos u porsonus dol
gromo (ponudorus), y do nmoduto so populurzo por lus vontujus quo olrociu
u sus clontos. ^ctuulmonto, lus unus do porcolunu son muy utlzudus por
churungustus, guturrstus, udoms dol mundo lomonno, porquo luoru do su grun
rosstoncu y durubldud no truo problomu ulguno puru lu sulud. Sn omburgo,
on muchos cusos ocusonu cortos nconvonontos ul ntorprotur ol churungo o
lu guturru cuundo lus unus chocun con lu curu dol nstrumonto, producondo
poquonos rudos do custunotoo, quo muy pronto podriun sor suporudos con un
poco do prctcu y cududo. ^l prosonto, son muy pocos los ntrprotos quo so
rosston u utlzur osto sstomu. (Cbsorvuconos. l969 - 2007).
PUN1fADO, ARPfADO Y RASGUfO MfLODlCO
Ll churungo os un nstrumonto do puntoudo y do rusguoo. ^l puntourlo ost
dspuosto u olrocor ultu volocdud yu quo lu unucon ultornudu nos du lu
oportundud do ojocuturlo con lu tcncu usombrosu dol urpoudo (puru logrur
unu osculu urpoudu ompozuromos on lus prmorus cuordus, luogo vumos u lus
cuurtus, sogumos u lus sogundus, luogo pusumos u lus quntus y por ultmo u
lus torcorus). Lu ntorprotucon, tono tumbn ntorosuntos posbldudos como
ol rusguoo molodco dondo ol ojocutunto ntorprotu molodius intogrus u puro
kulumpoudo (rusguoudo) olrocondo un novodoso ostlo quo lo huco dloronto
u lu ojocucon do otros cordolonos, sobro todo puru unu ntroduccon provu
ul cunto. Ln ostos rusguoudos ost prosonto ol churungo tomplo dublo on sus
dlorontos oxprosonos ontro otros.
Rasgueando
Lrnc|o Cavour Arama,o
84
AFlNAClONfS
Lxston muchos modos do unur ol nstrumonto, sn omburgo, so puodo notur
on todos lu prosoncu do unu cuructoristcu propu. Ln gonorul, sus unuconos
no obodocon u un ordonumonto sucosvo como prosontu lu guturru, ol volin,
lu mundolnu, otc., porquo ol churungo tono unu unucon ultornudu, udoms
llovu unu do sus cuordus contrulos octuvudu (^nucon nuturul) quo lu huco
dloronto.
S bon on lu untguu lumlu do lu vhuolu do muno do 5 ordonos, oncontrumos
u lu poquonu vhuoltu con unuconos ultornudus, stus no son guulos u lu dol
churungo. lor su tosturu ugudu, ostu poquonu vhuolu do muno do 5 ordonos oru
tumbn conocdu como guturrllo, guturro, roqunto o tplo.
^nuconos untguus do lu poquonu vhuolu.
Ahnaciones antiguas ael guitarrillo, tambien llamaao, guitarro o tiple. s. XJII
S 4 3 2 1
85
LL CHARA^CC
1fMPLf NA1URAL
Ls usudo por ol churungo-tpo con ol cuul yu ost lumlurzudo. losblomonto
sto sou ol tomplo ms untguo y ol quo do orgon u muchos otros do grun
vtuldud. Ls muy utlzudo on ol soctor urbuno, ospoculmonto por los urtstus
prolosonulos, dlundndoso dosdo modudos dol s. XX u nvol mundul. Lsto
tomplo nuturul on ol churungo-tpo rospondo u lu tonuldud do L^ MLNCk.
Lstu msmu dsposcon dol churungo-tpo, so usu puru uno ms poquono y
puru otro ms grundo.
1cmpIc naturaI agudo.- Con unu longtud totul do uprox. 54 cm. cuordu
vbrunto uprox. 30 cm. y 5 cuordus doblos. ^l pulsur sus cuordus suoltus nos dun
unu unucon do kL MLNCk.
1cmpIc naturaI gravc.- Con l2 cuordus do ucoro o nylon dvddus on 5
ordonos (3 prmorus, 2 sogundus, 2 torcorus, 3 cuurtus y 2 quntus), longtud totul
uprox. 70 cm., c. v. uprox. 46 cm. lulsundo sus cuordus suoltus nos dun unu
unucon do Ml MLNCk.
Crdonundo ostos 3 tumunos dol ugudo ul gruvo tonomos. tomplo nuturul on
kL, tomplo nuturul (churungo-tpo) on L^ y tomplo nuturul on Ml. ^ctuulmonto,
ostu rolucon do tosturus vu cuyondo on dosuso dundo puso ul vuluycho y u un
otro muyor do poco uso.
lontugrumus do los tros tumunos.
1LMlLL N^1Lk^L (Lu monor) Churungo-tpo.
1LMlLL N^1Lk^L (ko monor) 1umuno ugudo.
1LMlLL N^1Lk^L (M monor) 1umuno moduno.
lrus. 2dus. 3rus. 4tus. 5tus.
Lrnc|o Cavour Arama,o
86
1fMPLfS CAMPfSlNOS
Son los quo so usun on ol rou rurul, cuructorzndoso por lu grun vurodud quo
oxsto. Cbodocon u trudconos, costumbros, ostus putronulos y rogonulos.
luru los ojocutuntos cumposnos, ol mojor modo do tomplur ol nstrumonto os
u puru ntucon, comonzun on lus ultus hulndolus poco u poco y probundo lu
sonorzucon junto ul grudo do rosstoncu, tul puroco quo ostos nstrumontstus
ostuvorun pollzcundo ul churungo. Ln cumbo, los urtstus prolosonulos nos
uyudumos con los unudoros oloctroncos quo gonorulmonto vonon dol lupon
(Ml 440), osto dobdo ul ntonso trubujo on stos dondo huy mucho movmonto
y bullu.
^lgunus unuconos cumposnus, como ol tomplo dublo, tono los msmos
ntorvulos quo usu ol churungo-tpo (tomplo nuturul) con vuruntos on lus sogundus
y quntus cuordus quo ostn unudus ul unisono y on unu octuvu ms ultu,
lus torcorus como lus prmus tompludus ul unisono, lus cuordus muntonon su
moduldud. Lstus unuconos puodon tonor dlorontos tosturus corrospondondo
u tonuldudos do ucuordo ul gusto do los ojocutuntos y posbldudos dol
nstrumonto.
Ctrus unuconos so prosontun on vuruntos notublos, on modos monoros,
muyoros y otros oxotcos como ol kmsu tomplo quo so cuructorzu por sor
trtonco uunquo tongu 5 cuordus doblos solo so ojocutun on lus tros prmorus, por
lo quo su truduccon soriu tomplo do tros. Muchos churungustus cumposnos
suolon doscolgur lus 5tus. y 4tus. hulndolus u un ludo, o on su dolocto lus
dos ultmus no lus tocun o bon lus omton sus 2 cluvjus con sus cuordus.
Ctru curosdud ojomplcumos on ol tomplo suluquo (1omplos do ^cuco). lus
linous murcudus con x x x sgncu, quo lus torcorus cuordus so dobon dosunur
urbtrurumonto lo quo lo proporconur unu sonordud ospocul ul nstrumonto.
1LMlLL Dl^LC
1LMlLL S^L^LL
Lus 3rus. cuordus so dosunun
87
LL CHARA^CC
1fMPLfS CAMPfSlNOS
TEMPLE DIABLO - WALAYCHO.
Temple variacin walaycho. .
Temple falso diablo.
Temple runa
Llallagueo
Temple falso natural.
Temple pascua.
Temple diablo agudo.
Temple San J uan de Kila kila
Temples Carnaval (Potos)
1
2
QUIMSA TEMPLES
4 cuerdas dobles (las quintas se las descuelgan)
5 cuerdas dobles
5 TEMPLES DE ACACIO (POTOS)
Recop. Lucio Echeverra 1952 - 1960
1 Quimsa temple variacin diablo
2 Quimsa temple variacin natural
3 Temple cambray
4 Variacin quimsa temple.
5 Temple salaque
Terceras cuerdas destempladas
Lrnc|o Cavour Arama,o
88
Temple formal (La Paz)
Recop. Gerardo Pareja
Temple de Salto (Aiquile - Cochabamba)
Recop. Carlos Mojica
Ahnacion quechua. 5 cueraas simples
Recop. Eduardo Caba 1928
Temple combinado
Recop. Alfredo Coca (Cbba.)
Temple Transportado
Recop. Willy Loredo (Potos)
89
LL CHARA^CC
Ln lu uctuuldud, los churungustus provnculos tomun ol gusto, los rusguoos
y ol sondo trudconul dol nstrumonto puru ucompunur u sus ugrupuconos,
los cuulos yu tonon sus vdoos quo los dlundon por cunulos nuconulos dol
puis, todos los quo sogumos osus prosontuconos nos dolotumos por lu luorzu
do nuostro lolkloro y sobro todo con ol sondo cuructoristco dol churunguto
trudconul.
1LMlLLS lNNCV^DCS
Muchos churungustus buscun sus propos tomplos, oso ocurro con lrocuoncu
on muchus rogonos dol puis, por oso no os ruro oscuchur otros dosconocdos.
Consocuontomonto, ol quo oscrbo osto lbro, como nvontor o nnovudor do
nstrumontos musculos, nocostu quo sus trubujos tongun sus propus unuconos
(octuvudo do todus lus cuordus, tomplurlos u dlorontos tonos muyoros, monoros
o con otrus vuruntos ul tomplo nuturul, otc.).
uoror rocoplur todus lus unuconos rosulturiu muy moroso y sgncuriu
unu urduu nvostgucon do cumpo, dudo quo cudu rogon tono sus purtculur-
dudos.
C1k^S ^llN^ClCNLS
Sn omburgo, u lo lurgo do osto trubujo, cturomos muchus otrus unuconos
tumbn do mportuncu. Vor lumlu do Churungos
Churitaqas con su khonkhota y charangos. XIII Festival Nacional Luzmila Patio
Cochabamba 2007
Lrnc|o Cavour Arama,o
90
FAMlLlA Df CHARANGOS 1RADlClONALfS
Lxsto unu multplcdud do churungos do dvorsos tumunos, con dlorontos
cujus do rosonuncu, dstntos modos do unur, vurudo numoro do cuordus,
trustos, vurodud do dsonos do curus, bocus, otc. quo hun dudo lugur u lu
nnovucon do un sn n do churungos con dstntos nombros.
CHARANGO-1lPO
Llumumos churungo-tpo ul tumu-
no hubtuulmonto usudo por los churun-
gustus prolosonulos y uconudos, ol
msmo quo ost muy dlunddo dudu su
lumu y su promocon u osculu ntornu-
conul.
Lu dstuncu do lu cuordu vbrunto
(coju ul puonto) osclu ontro 36 u 37 cm.
y su longtud totul ulrododor do 60 cm.,
ostu moddu luo udoptudu on ol prmor
mtodo quo upuroco puru lu onsonunzu
do osto nstrumonto (l962) oscrto por
ol uutor do osto trubujo. Su unucon
rospondo ul llumudo tomplo nuturul.
Ml M- L^ L^ - Ml Ml - DC DC - SCL
SCL (prmorus u quntus), oxstondo
udoms otrus 2 vuruntos puru dlorontos
tumunos. Vor unuconos pgnu 85.
Lu populurdud dol churungo-tpo
ompozu u modudos dol sglo XX, con
proloroncu hochos on lu cupuruzon do Charangos tipo en la feria de Quillacollo. Cbba. 2001
91
LL CHARA^CC
qurquncho por smptcos y cursmtcos. ^ purtr do los unos 90 ol soctor
urtistco prolosonul docdo cumbur ol qurquncho por ol do mudoru lluukoudu
(vucudu) on ruzon dol oxtormno do los qurqunchos (urmudllos) y por
proson do nsttuconos ocologcus quo logruron sonsblzur ul gromo, tunto u
constructoros como u ntrprotos.
Los rocursos quo huy on lu uctuuldud puru lu construccon dol churungo-
tpo son umplos yu quo oxston on unu grun vurodud do cujus do rosonuncu,
producto dol ngono do nuostros urtosunos sobro todo (lluukoudos y lumnudos),
sus trustos, cuordus y cluvjus son mportudus, ol mutorul rostunto como lus
dstntus mudorus son nuconulos. 1ono do l6 u l8 trustos. Sus l0 cuordus
dvddus on 5 doblos son do nylon.
Ln ostos ultmos unos (s. XXl) so sonto con grun luorzu lu proloroncu por ol
churungo modorno, provsto do todos los udoluntos oloctroncos quo puodon
tonor ostu cluso do cordolonos (linous-podulos-consolus-mcrolonos do contucto
ulumbrtos o nulmbrcos, otc.), ucompunudos do bujos, butorius
oloctroncus.
CHARANGO Df QUlRQUlNCHO
Su cuordu vbrunto (coju ul puonto) ost ontro 36 u 37 cm.
(tumuno tpo), l7 u l8 trustos y unu longtud totul ulrododor do
60 cm. Su unucon rospondo ul llumudo tomplo nuturul. Ml
M- L^ L^ - Ml Ml - DC DC - SCL SCL (prmorus u quntus), y
tumuno ul churungo-tpo. Vor unuconos.
Ll bruzo, curu, dupuson y trustoru dol churungo do qurquncho
tono lu msmu tcncu do construccon dol churungo lumnudo o
lluukoudo, oxcoptuundo su cuju do rosonuncu quo ost hochu do
su cupuruzon. Lo propo puru ol churungo do tortugu poquonu. Lstu
vurodud do churungo vu cuyondo on dosuso dosdo nos dol s. XX.
CHARANGO CAMPfSlNO
Llumumos usi u todo churungo con cuordus do ulumbro ucorudo y tomplo
dloronto ul nuturul. Ln otunzos, ^cuco, Sun lodro do uonu Vstu, Contros
mnoros, Culuculu, otc. los churungos prosontun dstntos tomplos con dlorontos
ultornutvus y nombros. Lstu msmu moduldud so ropto on vurus rogonos rurulos
dol puis uburcundo los dopurtumontos do lotosi, Cruro, Cochubumbu, Lu luz, y
Chuqusucu. Lstos puodon ostur construdos on mudoru lumnudu, lluukoudu, sus
trustos son oscusos (5 u 7) y hubtuulmonto hochos do ulumbro lumnudo (golpou-
do) ncluso hustu do vurllus do cunu o do huoso, sus cuordus son prolorontomonto
do ulumbro ucorudo o lonzos quo so usu puru lu poscu (todos do un solo cul-
bro) y sus cluvjus corrontomonto do mudoru. luru su construccon usun mudorus
De quirquincho
Lrnc|o Cavour Arama,o
92
quo vonon do lus lorostuconos
quo tonon los vullos y tropcos
do Cochubumbu, Chuqusucu,
on, Suntu Cruz. Sus lumosus
kulumpoudus y rusguoos
molodcos tpcun su orgon
rurul. Ls ntorprotudo proloron-
tomonto por urroros, unduro-
gos cumposnos y puoblornos.
^ctuulmonto, los urtstus urbu-
nos ntontun uprondorlo.
lor su tosturu vurudu tono
dlorontos tumunos poro on su
gonoruldud con 5 cuordus do-
blos (5 ordonos) lncluso los on-
cuontrumos do l2 cuordus dv-
dus on 5 ordonos lu prmorus y
cuurtus, on osto soctor vun upurocondo llumutvus nnovuconos como sor. los
churungos lumnosos on su grun vurodud y on los ultmos unos los lunddos do
ulumno, urcllu cocdu y plstco.
Lus unuconos do osto soctor, lus oncontrur on ol cupitulo corrospondonto.
CHARANGO AlQUlLfNO
Vono do lu poblucon do ^qulo provncu Cumporo (Cochubumbu) cudud
quo so consttuyo como uno do los contros ms grundos do produccon dol
Churungo.
-Yu on lu guorru dol Chuco (l932-l935) los cumposnos do ostu rogon
huciun churungos on grun osculu- usi mo comonto ol uqulono y lubrcuntos do
churungos, muostro lsdoro kodriguoz 1orrco, on unu do ms tuntus vstus u lu
cudud do ^qulo. 1umbn lodro Soto, nos roro quo ol Muostro Lus kodriguoz
do lu oscuolu chuqusuquonu luun Mguoz ubro lu prmoru churunguoriu ol uno
l932, luogo vnoron lsdoro kodriguoz, ^urolo 1orrco, 1oms Curvullo (lojo),
^volno Lopoz Zurtu y Smon Lopoz. Mo gustu vstur ^qulo y lo hugo puru
uprondor ulgo ms sobro ol lndo churunguto, do ostu munoru, supo quo u pocos
klomotros do osu loculdud muy corcu do Mzquo, ostn lus hormosus, noblos
y gonunus mudorus con lus quo los luguronos trubujun los churungos, dosdo
lus prmorus dcudus dol sglo XX, llogundo hu sor on nuostros dius unu cudud
oroconto grucus u lu lumu quo lo doron sus churungos.
Lus moddus dol churungo uqulono son lus msmus dol churungo-tpo, ost
construdo intogrumonto on mudoru lluukoudu (vucudu) do unu o dos pozus, con
Lequepalca. Oruro 2000
93
LL CHARA^CC
l0 cuordus dvddus on 5 ordonos y l0 cluvjus
motlcus do l2 u l7 trustos. Hustu nos dol s.
XX usubun mudorus do lu rogon como sotomuru,
nujnu, tchurqu, chrmollo, otc. mudorus quo
ostn dosupurocondo y quo hoy ostn on procoso
do oxtncon s no so concontzun los usuuros.
^ctuulmonto, usun ol nurunjllo quo vono do
Suntu Cruz quo os ms duru y posudu quo lu dol
lugur. Ln ol uugo dol churungo uqulono, dosdo
modudos dol sglo XX, sus cluvjus ostubun
hochus do mudoru, trustos do ulumbro lumnudo y
no ms do 7, con un hormoso puonto trudconul,
llogundo ul sglo XXl totulmonto modornzudos.
Lu ospuldu do ostos churungos lluukoudos os
unu mtucon ul cupuruzon dol qurquncho.
Su unucon rospondo ul tomplo nuturul, do
lus prmorus u lus quntus. Ml Ml - L^ L^ - Ml
Ml - DC DC - SCL SCL.
^qulo so vsto do gulu on lus lorus y lostvulos
Nuconulos o lntornuconulos dol Churungo, quo
orgunzu ol Coborno Muncpul u prncpos dol
mos do novombro cudu uno u purtr do l984. (Cbsorvuconos ^qulo l962
- 2007).
CHARANGO SACAfNO
Crundo dol dopurtumonto do Cochubumbu, purtculurmonto do lu
poblucon do Sucubu, stuudu u oscusos l5 km. do lu cuptul dol dopurtumonto.
Sus cuructoristcus domuostrun su orgon rustco y su grun populurdud ontro
los nnos lo quo lo huco purocor como un juguoto muscul. Ll tomporumonto
nquoto do los urtosunos cochubumbnos nos pormto uprocurlos on lus curpus
quo ollos montun puru lu loru do lus ^lustus y otrus smluros quo so roulzun
on dvorsos luguros dol puis, oxhbondo udoms otros nstrumontos musculos
y objotos do urtosuniu populur. Ls uhi dondo los nnos uprovochun puru quo sus
pudros los compron sus nstrumontos prolordos puru ncursonur on lu muscu.
lor los untocodontos quo tonomos, osto churunguto hu tondo grun uugo on
los sglos pusudos, luo un churungo cumposno por oxcoloncu, oconomcumonto
buruto, urroro por lvuno y porttl, ulgo ms poquono quo ol churungo-tpo.
^ctuulmonto, osto nstrumonto vu cuyondo on dosuso dudo quo uno do los ultmos
constructoros, ol muostro Sobocho do lu rogon dol 1omporul (Cochubumbu),
lulloco u nos dol sglo pusudo.
Charango llaukeado, Aiquile 1967
Lrnc|o Cavour Arama,o
94
Doscrpcon.- Su construccon rustcu truns-
mto, on su ostructuru do mudoru lumnudu y su
ospuldu pocho do gullo (bonoto), un uro logon-
duro. Llovu 5 cluvjus do mudoru, 5 cuordus sm-
plos llogundo ncluso u 8 cuordus dvddus on 5
ordonos, 5 trustos hochos do cunuhuocu tokhoro,
huoso o ulumbro lumnudo, su bocu os crculur y
poquonu (un dodo) puru un sondo ms prolundo.
Su moddu uctuu ontro los 50 cm. do longtud
totul y unu cuordu vbrunto (coju ul puonto) do 33
cm. Lsubu con proloroncu cuordus do trpu o do
motul.
Lo do churungo sucubono vono do nosotros
puru dloroncurlo do los otros churungos trudco-
nulos.
Notucon muscul.- Su unucon os lu msmu
quo usu un churungo tomplo nuturul con lu
sogundus on unu octuvu ms ultu y lus quntus lo
propo. Vor. 1omplos cumposnos.
^nulogiu. Ln su lormu os muy purocdo ul tmplo cunuro, cordolono do 5
cuordus smplos quo portonoco u lus lslus Cunurus.
RANQHA CHARANGO O 1ALA CHARANGO
Ln ntorosunto cordolono trudconul os ol runqhu churungo, nombro quo
sogun sus constructoros so truduco como churungo quo so vu pordondo,
Charango sacabeo de cinco cuerdas
sn omburgo, otros lo truducon
como churungo vojo. 1um-
bn, os llumudo. tublu churun-
go o ronco churungo. 1ono ll
cluvjus, l0 hubtuulos (2 pr-
mus, 2 sogundus, 2 torcorus, 2
cuurtus y 2 quntus) y l poquonu
cuordu ucorudu, quo vu ostrudu
dosdo un poquono dupuson
udconul, cuyu luncon os lu
do rosonur sn lu ntorvoncon
do lu muno zquordu, dundo
unu cuructoristcu domnunto ul
Ranqha charangos
95
LL CHARA^CC
nstrumonto con lu prosoncu smptcu do osto chrrunto quo sompro du lu
msmu notu.
Lsto nstrumonto do uso vgonto, portonoco u lu loculdud do Mzquo
(Cochubumbu), lo tocun prolorontomonto los cumposnos dosdo lu pocu do
1odos Suntos hustu curnuvulos (novombro-lobroro), llogundo ncluso u unu
rogon corcunu do ^qulo (Lugunu do kukuypumpu) dondo ost ubcudo ol
tullor dol muostro constructor 1omstoclos luldin ^ntozunu ospoculstu do osto
modolo.
Lsto hormoso churungo tun lvunto, tono sus uros do mudoru lumnudu do
codro o novlloro, su curu do mudoru ochoo, 6 trustos hochos do cunuhuocu,
ll cluvjus do mudoru, su ospuldu tono lu lormu llumudu pocho do gullo con
lgoru vurunto. Su cuordu chrrunto ost unudu on 3 octuvus ms ultu.
So prosontu on 4 tumunos.
l. lLLLNC C MLDlC kLLlN1C. 50 cm. do longtud y unu c. v. do
33 cm., c. chrrunto l6 cm.
2. MLDl^NC C SLCLNDC kLLlN1C 63 cm. do longtud y c. v. do 42
cm., c. chrrunto l8 cm.
3. Ck^NDL C kLLlN1C 70 cm. do longtud totul y c. v. do 48 cm., c.
chrrunto 20 cm.
4. ^lC ll0 cm. do longtud y c. vbrunto 77.5 cm., c. chrrunto 32 cm.
Ln ol uno 2002, homos poddo ul muostro luldin ^ntozunu lu nnovucon
dol kunqhu churungo bujo puru ntogrurlo u lu Crquostu do
Churungos quo tono lu Socodud olvunu dol Churungo, con muchu
suorto porquo ol propo muostro nos lo obsoquo.
1omstoclos luldin, no nocostu prosontur sus trubujos ul lostvul Nuconul
dol Churungo quo so roulzu cudu uno on lu poblucon do ^qulo, y uunquo
qusoru, los orgunzudoros do osto lostvul no lo pormtriun, yu quo stos los
consdorun como churungos do ndos hustu do mul gusto, sn omburgo, son
los cordolonos ms bollos, lvunos, oxqustos, sonoros y mojor dotudos quo
tono lu nstrumuscogruliu bolvunu. Cbsorvucon. ^qulo l984 ul 2007.
Modos do unur
Lu unucon dol kunqhu churungo moduno os. C- D - ^ - C - C - C do lu
chrrunto u lu quntu.
RANQHA CHARANGO MEDIANO Mizque - Cochabamba
Lrnc|o Cavour Arama,o
96
WALAYCHO
1omundo ulgunos prrulos do nuostro
mtodo puru ol uprondzujo dol vuluycho,
rotorumos. Lntro los churungos tipcos quo
coronun ul ucorvo culturul do olvu oncon-
trumos ul vuluycho, cuyo uncostro sobrovvo
ontro kulumpoudus (rusguoudus) y tonudus,
trusmtdus por dostrus munos do cumpo-
snos y mnoros quo son sus prncpulos
cultoros.
Ln lu dcudu do los 80, osto cordolono hu
ngrosundo u lus cududos bujo lu nuoncu
droctu do los churungustus prolosonulos,
quonos on un uln do busquodu do novodo-
sos rocursos tonulos, lo hun ncorporundo u
su mundo, tomundo como modolo ul chu-
rungo dublo llumndolo dosdo ontoncos
smplomonto vuluycho.
^ osto nstrumonto, ol mundo urbuno
lo utlzu construdo gonorulmonto do un
solo tronco lluukoudo (vucudo), poro tumbn hubiu do qurquncho. Lnu do
sus prncpulos cuructoristcus os llovur nocosurumonto cuordus do ulumbro
ucorudus, quo lo dun un uconto tipco, dondo los ojocutuntos dosgrunun ul son
dol rusguoo molodco, urmonius sn lu ntorvoncon dol puntoudo.
Lu pulubru vuluycho quoro docr on longuu quochuuymuru. truvoso, juguoton,
sulturin, bullunguoro. Lsto nuovo upolutvo dol untquismo nstrumonto yu so
lo sontiu on lu plumu do los pootus cuundo llumubun ul churungo ol vuluycho
do nuostru torru.
1ono l0 cuordus dvddus on 5 ordonos, do ulumbro ucorudo y do un solo
dmotro (0.l7 mm.) puru todu lu oncorduduru, tumbn puodo usurso cuordus
nus do nylon. Su tumuno totul os do uprox. 55 cm. y unu c. v. do 32 cm.,
ulrododor do l6 trustos, lgorumonto ms poquono quo ol churungo-tpo.
Lu ndustru dodcudu u lu oluborucon do cuordus plustcus, no cuontu con
un tpo ospocul puru ol vuluycho do lus prmorus u lus quntus. Lo quo hucomos
on lu uctuuldud, os smplomonto uduptur ol lonzo plstco quo so usu puru lu
pozcu on un culbro ms no.
Lu unucon oscrtu on ol pontugrumu os.
J ven tocando su walaycho
97
LL CHARA^CC
CHARANGO ANZALDfNO
Vono do lu loculdud vullunu do ^nzuldo (Cochubumbu) uno do los contros
do muyor mportuncu on lu construccon y dstrbucon do osto tpo do churungo.
(Vor ^nzuldo).
Lnu do sus cuructoristcus os lu lormu do guturrtu con ospuldu plunu. Su cuju
do rosonuncu os do mudoru lumnudu. 1ono l0 cuordus do ulumbro ucorudo,
l0 cluvjus do mudoru y l0 trustos do ulumbro lumnudo. Lu mudoru quo so usu
con proloroncu puru su construccon os ol codro.
Lo llumumos unzuldono por sor orundo do lu rogon
do ^nzuldo, urroro porquo los trunsportudoros ndigonus
lo vun tocundo u munoru do urrour u sus burros, os un
compunoro vtul do sus lurgus y ponosus truvosius, dol msmo
modo lo donomnumos cumposno, porquo sompro ost on
munos cumposnus quonos lo llovun do pobludo on pobludo,
unondo plucontorumonto los cumnos (lotosi, Cochubumbu,
Chuqusucu y Cruro). Cbsorvucon dol uutor l962 - l995.
1umbn os conocdo como churungo dublo por
doumbulur on munos do mnoros y por su unucon dloronto
u lu dol tomplo nuturul. Ctros lo conocon como churungo
luymo, porquo lo oncontruron on munos do los luymos,
hubtuntos dol Norto do lotosi.
Su tumuno os lgorumonto ms poquono quo ol churungo-
tpo. Sus ojocutuntos lo tocun on muchus unuconos quo
obodocon u costumbros rogonulos.
1omplo dublo do prmorus u quntus Sl - Ml - Sl - SCL
- kL o bon ol tomplo lulso nuturul. Sl - Ml - SCL - kL - Sl
(do prmorus u quntus).
Cuundo ostuvmos vstundo Cochubumbu on lu pocu do
curnuvulos dol 2002, not quo ol nstrumonto oru vonddo on lu
loru do Clzu ospoculmonto on lus purudus do cumonos, busos
AFINACIN WALAYCHO
1ras. 2das. 3ras. 4tas. 5tas.
SI MI SI SOL RE
B E B G D
Charango anzaldeo
Lrnc|o Cavour Arama,o
98
y trunsportos quo bun con dostno u
^cuco, Sun lodro do uonu Vstu,
Vllquo, Soqopnu, otc. ^si como on
lu truncu do ^nzuldo. Su proco ul
dotullo oru do 20 bolvunos, ol vulor
do un klo do curno y lo vondiun como
pun culonto. Los churungos olortudos
on osu ocuson orun poquonos y toniun
lus sguontos cuructoristcus. moddu
uproxmudu 55 cm., cuordu vbrunto
3l cm., ulturu do cuju 3,5 cm., tosturu
quo corrospondo u los poquonos. Ll
constructor, sogun ol sollo do otquotu,
oru ol muostro Modurdo kodriguoz.
Los luguronos lo tocubun on tom-
plo nuturul y tomplo trunsporto,
con un sondo muy ugrudublo puru
los umuntos do lu buonu muscu.
(Cbsorvucon. l962 - 2002).
Los tomplos orun los sguontos.
Charangos anzaldeos. Chacarilla. Oruro 1995.
1 Temple transporte
2 Diablo
3 Diablo
4 Diablo
5 Falso natural
6 Falso temple natural
7 Variantes
99
LL CHARA^CC
Ll uno l993 pudmos udvortr, por los pobludos do Loquopulcu, Contul y
udyucontos (cumno ontro Cruro y Cochubumbu), lu upurcon dol unzuldono
con su ununchu, lo nsortumos on osto lbro on ol cupitulo. Churungos do
Nuovu 1osturu.
CHARANGO Df PUkARlLLO
Ls orgnuro do Montougudo (Chuqusucu). Lst hocho do un solo mudoro
lluukoudo (vucudo) poro con cuructoristcus quo no tonon los otros. Ll pogumonto
quo usu puru udhorr sus purtos, provono dol chojllo chojllo, vogotul lurgo
y curnoso do lu lumlu do los cuctus, quo ul sor uprotudo sogrogu un liqudo
blunco pogujoso, ol cuul dobo somotorso ul luogo hustu quo udquoru unu cortu
consstoncu. Sus cuordus vonon do lus ruicos o burbllu do pulmu. 1ono dos
tumunos. ol grundo con unu longtud totul do 59 cm., c.v. 36 cm., ulturu do cuju
5.5 cm. y ol poquono con unu longtud totul 42 cm., c.v. 27 cm., ulturu do cuju 4
cm y l6 trustos. luo unu lndu oxporoncu quo tuvmos conjuntumonto ol jovon
Muro ^chu por osos luguros bollos do Chuqusucu (l99l).
1AMANOS LONGl1UD 1O1AL (cm.) CUfRDA VlRAN1f (cm.) AL1URA Df CA]A (cm.)
GRANDf S6 34.S S.S
PfQUfNO 42 27 4
Vendedoras de charangos anzaldeos en la parada de camiones de Anzaldo 2002
Lrnc|o Cavour Arama,o
100
CHARANGO f1ANZfNO
lortonoco u lu loculdud do otunzos (lotosi). Do construccon urtosunul y
lubrcudo on mudoru lluukoudu (vucudu) on vuros tumunos, ol ms comun
tono unu longtud totul do uprox. 55 cm., c. vbrunto ulrododor do 32 cm. Lst
hochu on unu solu pozu, lu tupu urmoncu prolorontomonto do pno orogon
con un ucubudo do onchupos do ncur, docorucon do murposus y oros
multcoloros. Su ospuldu llovu unu jorobu. 1ono 9 trustos do ulumbro, l0 o l2
cuordus ropurtdus on 5 ordonos, l0 o l2 cluvjus do mudoru dvddus on dos
purtos. Sus tomplos son. lulso nuturul, trunsporto, muulin, qumsu tomplo, lulso
tomplo, puscuu y tros crucos. Do tmbro dulco y ugudo.
CHARANGO VALLfGRANDlNO
Ln ol dopurtumonto do Suntu Cruz do lu Sorru, so oncuontru
lu poblucon do Vullogrundo, rogon colndunto con ol vullo
cochubumbno. Ls on ostu trunqulu y hormosu cudud,
dondo lus urtos so lus pructcu como un trbuto ul ulmu.
1ocun 3 mportuntos cordolonos. ol churungo-tpo, churungo
vullogrundno y lu guturru. Ln doconos untororos so ncluiu
ol guturron cumposno uctuulmonto oxtngudo.
Charango vallegrandino
6 cuerdas (4 rdenes)
4 AFlNAClONfS PARA CHARANGO
VALLfGRANDlNO (6 cucrdas divididas
cn 4 Ordcncs)
101
LL CHARA^CC
^ purto dol churungo-tpo (cnco cuordus doblos), on Vullogrundo so
oncuontru otro tpo do churungo con cuructoristcus luguronus propus. ol
churungo vullogrundno, con 6 cuordus ropurtdus on cuutro ordonos (l prmu,
2 sogundus, 2 torcorus y l cuurtu) ostrudus dosdo ol trucuordus ul cluvjoro.
Sus cuutro ordonos obodocon u lus sguontos unuconos. (prmorus u quntus).
L^ Ml DC SCL sn octuvur nngunu cuordu. Ctru soriu. Sl l^# kL L^. Lstus
unuconos corrospondon ul ordon do lus prmorus 4 cuordus do lu guturru u
purtr dol qunto o sptmo trusto. Su construccon tono ostlo locul y ost hocho
prolorontomonto do un solo tronco do mudoru. Su cuordu vbrunto ulcunzu u 33
cm. (coju ul puonto) y unu longtud totul do uprox. 52 cm. y ll trustos. Lsun
cluvjus do kullu (mudoru muy duru) quo por ol clmu humodo dun muy buonos
rosultudos o cluvjus motlcus, lus msmus quo so usun puru lu guturru.
Dudu su unucon sucosvu, dloronto ul tomplo nuturul quo tono ol churungo-
tpo y su ojocucon con ploctro, nos nsnuu ponsur quo ostumos lronto u un
cordolono quo tuvo su nuoncu on lu untguu vhuolu do ponolu. Vor orgon
dol churungo.
Ll churungo-tpo y ol vullogrundno, ostn prosontos on los curnuvulos y on
todo ucontocmonto socul junto ul ucordoon, puno, guturrus y concortnus,
ucompunundo lus coplus y los kuluyos tun cuructoristcos on lus oxprosonos
vullogrundnus. (Cbsorvucon. l979).
CHARANGO fSPALDA HUfSO Df CONDOR
^quol quo tono lu ospuldu do lu cuju do rosonuncu
hochu dol huoso ostornon do un condor muorto. ^lcunzu unu
longtud totul do uprox. do 46.5 cm., c. vbrunto ulrododor do
29 cm. ^lturu do lu cuju do rosonuncu l4 cm., l0 cluvjus do
mudoru y 5 cuordus doblos do nylon. Ls unu ospoculdud do
los muostros Corurdo lutz y ^rmundo lutz. Sucro.
CHARANGO fSPALDA PfCHO Df GALLO
So cuructorzu por tonor lu ospuldu on lormu do bonoto,
ost hocho do mudoru lumnudu, con 5 cuordus doblos do
ulumbro ucorudo y l0 cluvjus do mudoru, tono unu c. v. do
38 cm unu longtud totul do 64 cm. y l5 trustos. ^puroco on
Lu luz, lotosi, Chuqusucu, Cochubumbu. Vor pg. 70-7l
CHARANGO Df CUfRO
Su cuju do rosonuncu ost hochu dol cuoro dsocudo do
lu vojgu do buoy, umoldudo con ospuldu ubombudu. 1ono
unu longtud totul do uprox. 60 cm., c. vbrunto ulrododor do
Caja de hueso del
pecho de cndor
Lrnc|o Cavour Arama,o
102
35 cm., ulturu do cuju do rosonuncu 9 cm., l0 cluvjus do motul y 5 cuordus
doblos.
CHARANGO Df CUfRDA DfSCOLGADA
Ln uno do ms vujos por rogonos potosnus, mo dotuvo on Cultu, lugur ms
conocdo como Cruco Muchu, uhi oncontrumos un churungo dol tumuno tpo
con unu notu chrrunto y unu unucon llumudu do cruz, toniu l0 cuordus
do ulumbro dstrbudus on 5 ordonos dondo lus quntus cuordus ostubun doscol-
gudus do lu sguonto munoru. on ol lo suporor dol mungo, u lu ulturu do 7mo.
trusto, toniu un dmnuto orco on ol quo so ntroduciu un poquono cluvo (mo-
du pulgudu), puru sujotur lus quntus cuordus y convortrlus, dol cluvo ul puonto,
on cuordus chrruntos. Lstu notu ugudu, ul guul quo lu dol runqhu churungo
rosonubu ul solo rusguoo do lus cuordus sn lu ntorvoncon do lu muno zquor-
du. lor lus zonus rurulos do lotosi, Cruro, Cochubumbu, os hubtuul vor osto
tpo do churungos y otros quo nos dun sorprosus. Cruco Muchu - lotosi l988.
Ctros churungustus omton sus cluvjus u sus cuordus (lrov. Dulonco Cruro)
^nucon churungo do cuordu dostompludu, unucon. Do Cruz (Cruco
Muchu - lotosi).
^nucon do quntu u prmorus
CHARANGO Df 1RfS CUfRDAS (klNSA CUfRDA)
Llumudo tumbn churungo knsu cuordu (quochuu knsu = 3), ojomplur
quo vono dosdo prncpos dol s. XX (l9l0) como unu horoncu do lu lumlu
Murscul, orundos do lu provncu ^zurduy, Dpto. do Chuqusucu. 1ono 5
cuordus dvddus on 3 ordonos (2 prmorus, 2 sogundus y l torcoru), su unucon
so pordo on ol tompo. ^ purtr do l968 vono ostudundo y ojocutundo un
mombro do lu lumlu Don luusto Murscul quon os, udoms, ol nvontor do lus
dos unuconos uctuulos. DC - SCL - kL y Slb - l^ - DC (do prmorus u torcoru).
Su roportoro son los hormosos vllunccos chuqusuquonos. luo ol propo luusto
Murscul quon lo prosonto on ol Vll Congroso Nuconul dol Churungo y on ol Vl
Lncuontro lntornuconul do Churungustus, ovonto roulzudo y orgunzudo por lu
Socodud olvunu dol Churungo llul ol ^lto, llovudo u cubo on lu cudud do
Ll ^lto dol 23 ul 27 do julo do 2007.
CHARANGO 1fMPLf CRUZ
Crucc Macha - Potos
103
LL CHARA^CC
CHARANGOS 1HALACHlS
lor los contros mnoros do Lnciu, Llulluguu, Culuculu y Sglo Vonto
(lrovncu ustllo - lotosi) upurocon ostos procosos churungos. Sus cujus
llovun poquonus bocus crculuros, sus curus ostn ornumontudus por orotos
multcoloros, pntudos con tntos vogotulos y con vurudos motvos.
^purocon on lu pocu do lluvus y os on lus lorus, ostus rogonulos dondo
los cumposnos los tocun puru hucor bulur u los luguronos.
Sogun nuostros modolos, sus cujus do rosonuncu tonon tros ulturus.
AFlNAClON CHARANGO klNSA CUfRDA (1RfS CUfRDAS)
Thalachis: Caja alta Caja Mediana Caja Baja
C^l^ ^L1^ ^lturu do cuju l2 cm. Longtud totul 73 cm., c. vbrunto
53 cm. (coju ul puonto)
C^l^ MLDl^N^ ^lturu do cuju 8 cm. Longtud y c. v. idom. u lu untoror
C^l^ ^l^ ^lturu do cuju 5 cm. Longtud y c. v. idom. u lu untoror.
Lrnc|o Cavour Arama,o
104
luru lu vontu ostn ostos tros modolos y son los comprudoros quo oscogon ol
do su proloroncu.
Lu pulubru thuluch vono dol quochuu thuluchy quo quoro docr hus
sucudr y do thuluy sucudr, justumonto purocoriu quo ul nstrumonto lo sucun
sondos sucudndolo.
So dloroncu do lu khonkhotu por sus dmonsonos ms bujus y dosdo luogo
por ol tono do su voz. Cbsorvucon. Llulluguu l975
CHARANGO FANDANGUfRO
Vono do Nor Cnt - Chuqusucu.
Su tumuno corrospondo ul moduno,
c.v. 38 cm. y longtud totul do 66 cm.
Su ospuldu tono lu lormu pocho do
gullo, llovu l0 cuordus do ulumbro
ucorudo y trustos convonconulos. Su
puonto tono lu lormu do unu viboru lo
quo lo du lu prncpul cuructoristcu ul
nstrumonto y lo huco dloronto.
lntorprotu con proloroncu un rtmo
quo llumun lundungo, sus ojocutun-
tos yu tonon un stul roconocdo on
ol coruzon msmo do los botunconos
y cntonos quo so dolotun con oso
brllunto uconto, muscu quo ncluso
los propos cumposnos hun llovudo
ul cussotto puru su comorculzucon.
(Cbsorvucon. Nor
Cnt, Chuqusucu. l999).
PAL1A CHARANGO O CHARANGO PULULU
Construdo on ^nzuldo (Cochubumbu). 1ono unu longtud
totul do uproxmudumonto do 66 cm., c. vbrunto ulrododor do
42 cm. ^lturu do cuju do rosonuncu 7 cm., 5 cuordus doblos
y l0 cluvjus do mudoru con 5 trustos. ^compunu cunconos
do cortojo do los cumposnos y pustoros. kocbo osto nombro
por tonor lu cuju do rosonuncu hochu do culubuzu purtdu
dndolo lormu do unu pultu (uguucuto). ^ctuulmonto, tumbn
lo construyon on locoutu y Culuculu (lotosi). Culubuzu on
quochuu-uymuru so truduco como pululu.
Lino Santos y su charango fandanguero. 1998
Palta charango
105
LL CHARA^CC
P'AL1A CHARANGO O GUl1ARRlLLA
Su nombro so dobo u su cuju buju, truducdo dol quo-
chuu sgncu churungo uplunudo. Su cuju mdo uponus 5
cm. do ulturu, su cuordu vbrunto 45 cm. (coju ul puonto)
y unu longtud
totul do 67 cm.
1ono 7 trustos
do ulumbro lu-
mnudo, cuju
do rosonuncu
do 25 cm., 8
cluvjus do mudoru y 8 cuordus (mo-
tlcus o plstcus quo so usun puru
lu poscu) dvddus on 5 ordonos (2
prmorus, l sogundu, 2 torcorus, 2
cuurtu y l quntu). Lu mudoru quo
usun os ol codro.
^unquo su construccon os rus-
tcu y su proco modco tono unu
bollozu sngulur por los tntos vogo-
tulos quo lo mprmon on su bocu y
bordos. Su bocu lgorumonto poquo-
nu huco quo ol nstrumonto tongu
Guitarrilla o
palta charango
Un campesino con su palta charango. Potos
TEMPLES DE GUITARRILLA
8 cuerdas - 5 rdenes
10 cuerdas - 5 rdenes
Lrnc|o Cavour Arama,o
106
un tmbro hondo y gruvo, utl puru lu pocu do lluvus. Sus cuordus nus y do
un solo dmotro obodocon u unu unucon guul ul churungo-tpo. L - ^ - L - C
- C, tumbn so prosontu con otrus unuconos solocconudus puru kulumpoudus
y rusguoos smplo sn otrus protonsonos.
Su hbtut ost por todo ol rou potosnu. No lu usun n lo dun mportuncu
los churungustus prolosonulos.
Lu prosoncu do osto pultu churungo o guturrllu on lu nstrumuscologiu bolvu-
nu, usi como on lu conogruliu, os bustunto notoru tul como lo conrmun lus sronus
churungustus osculpdus on podrus quo udornun lus portudus do glosus potosnus
colonulos (Sun Loronzo y Sulnus do Yocullu), como tumbn porsonujos y ngolos
ostumpudos on los lonzos do los grundos pntoros do lu pocu do oro dol urto pc-
torco potosno dol s. XVlll.
Lstu msmu moddu do churungo, so hullu on todu olvu, uunquo con
dlorontos cuructoristcus do construccon.
Don lumo Mondozu on sus Motvos lolklorcos bolvunos oscrtos on
Sucro ol uno l939, dco. ...lu guturrllu....muyor quo ol churungo y monor quo
lu guturru, osu quo Lds. dobon do hubor vsto ms do unu voz on lus munos
do los ndos do Yumpuroz y 1urubuco, os ucuso ol punto do trunscon ontro
osos dos nstrumontos. Su lormu, on proporconos roducdus, os lu msmu do lu
guturru, su tomplo, ol dol churungo. Driuso ulli ol ulmu dol ospunol ucurrucudo
ul coruzon dol ndigonu, o ms bon, ol ndigonu sulrondo uun on osto, y dosdo
los tompos protrtos, lu nuoncu dol conqustudor. Lu guturrllu vono, puos, u
sor puru lu muscu do los uborigonos, lo quo lu montoru os puru su ndumonturu.
lor ostu roloroncu subomos quo ol nstrumonto oru tumbn usudo por rogonos
Chuqusuquonus.
Lsto churungo on los ultmos unos so ost ronovundo constuntomonto, yu sou
on lu cuntdud do sus cuordus doblos, su tumuno, sus ornumontos, otc. Lstumos
trus do sus huollus dosdo l962 y son los vurudos ojompluros quo udqurmos
puru nuostro Musoo los quo corroborun ostos cumbos.
MfDlANA
1ono lu lormu ostrctu do unu guturru lumnudu corronto, poro su puonto,
numoro do cuordus y su unucon corrospondon ul churungo. ^unquo osto ns-
trumonto so muostro on dvorsos tumunos consorvu su propo nombro orgnul.
modunu. Sobrovvo on rogonos rurulos chuqusuquonus, potosnus, cochu-
bumbnus con tondoncus u dosupurocor por noglgoncu do quonos tonon lu
oblgucon do protogorlo y no lo ntontun, ospoculmonto ol mundo urtistco ctu-
dno lumontublomonto contumnudo docddumonto por lu nuoncu occdontul
modornu, lu socodud do consumo y lu globulzucon.
107
LL CHARA^CC
So prosontubu on 5
moddus, poro son tros
los tumunos lundumon-
tulos, oxstondo dosdo
ol porto do unu guturru
comun conocdu como
modunu grundo, lu
do tullu modunu como
modunu ntormodu,
hustu llogur u lu ms
poquonu donomnudu
modunu poquonu,
cuyo tumuno y upuron-
cu os lu do un churun-
go-tpo. Ln ulgunus ro-
gonos cochubumbnus,
cuundo ostu moddu
tono cuju do urmudllo,
lo llumun burroro.
Tarabuqueos con sus medianas. Fotos annimas. Chuquisaca 1944.
Cuundo jumos lu utoncon on ostos nstrumontos sontmos como s ol tompo
no huboru pusudo y do nmoduto nos romontumos u sglos pusudos.
Lu modunu on todus sus tosturus os lu roprosontucon gonunu y ol quo tono
lu untguu vhuolu do muno do 5 cuordus doblos, cuyo upogoo on Lspunu, so
do durunto ol sglo XVl. Lu modunu poquonu (churungo) so puroco u lu vhuolu
poquonu, lu modunu do tullu ntormodu corrospondoriu u lu vhuolu normul y
lu modunu gruvo u lu vhuolu grundo, nstrumontos quo luoron muy utlzudos
dosdo los prmoros unos dol colonujo. Vor. Crgon dol Churungo.
1AMANOS LONGl1UD 1O1AL CUfRDA VlRAN1f AL1URA Df CA]A Df
(cm.) (cm.) RfSONANClA (cm.)
Ck^NDL 94 64 9
lN1LkMLDl^ 82 53.5 9
lN1LkMLDl^ ^L1^ 76 45 ll
lLLLN^ 60 37.5 l2.5
Ln nuostro Musoo do lnstrumontos Musculos do olvu, lun 7ll, tonomos
3 dlorontos tumunos quo lo doscrbmos.
Lrnc|o Cavour Arama,o
108
Lus modunus, corros-
pondon u los cordolonos
chuqusuquonos dlun-
ddos on lus pobluco-
nos dol vullo, como kio
Chco, luonto Sucro, u-
rruncu, Nujchu, 1urubu-
co, Yotulu, Yumpuroz,
llogundo su uso untguo
por rogonos potosnus
(Culchu - Nor Chchus) y
cochubumbnus (^run,
lunutu, Mzquo, otc.). Su
ntorprotucon tono pro-
loroncu por los dvorsos
modos do rusguoo y muy
oscusos puntoos.
Su construccon tono
un ucubudo mpocublo
dondo prodomnun ncrustuconos urtistcus cuructorzudus grucus u quo su
cuorpo y uro ostn hochos con mudoru nogul, curu do pno orogon, bordos,
cluvjus do mudoru y cuorpo on lormu do ocho.
Lno do los ms lumosos lubrcuntos chuqusuquonos luo ol muostro Muruno
kontorius, lullocdo huco 25 unos como lo urmun su hjo onto y su noto Co-
sur kontorius, quonos mo
munlosturon quo tumbn
Don Muruno trubujubu ur-
pus y guturrus on lu cudud
do Sucro. (Lntrovstu. Sucro
l980).
Ln nuostru vstu u lu
rogon potosnu do Culchu,
lu visporu do lu ostu do
Sun lodro ol 29 do juno
do l993, pudmos udvortr
quo unu modunu grundo
ucompunubu u ms do l2
purojus do dunzurnos quo
ntorprotubun, cuntundo,
pulmoundo y zuputoundo,
Medianas: grande y pequea (charango). Calcha - Potos 1992
Tres tamaos fundamentales de la mediana.
Museo de Instrumentos Musicales de Bolivia. La Paz 2000
109
LL CHARA^CC
tonudus do curnuvulos sn nngun otro
ucompunumonto quo ol propo cordolono.
Doscrpcon.- 1ono lu lormu dntcu u
unu guturru corronto construdu on mudo-
ru lumnudu, su unucon, numoro do cuor-
dus y puonto smlur ul do un churungo tru-
dconul. Sus cluvjus son hubtuulmonto do
mudoru, l5 trustos do ulumbro lumnudo.
^l murgon do su tumuno (grundo,
ntormodu o poquonu) sompro rocbo ol
nombro do modunu. luodo llovur hustu
doco cuordus on cnco ordonos (3 prmus, 2
sogundus, 2 torcorus, 3 cuurtus y 2 quntus).
Vmos modunus construdus con lu cuju
do rosonuncu do poj (tutu on lu longuu do
los chunosos - Suntu Cruz) cupuruzon do
ulrododor 38 cm. do lurgo.
Notucon muscul.- losoo unu vurodud
do unuconos, sogun ol ostlo rogonul do
ntorprotucon quo tono ol nstrumonto,
sn omburgo, so dostucu on lu modunu
grundo lu unucon nuturul. Ml - L^ - Ml - DC - SCL (prmorus u quntus)
unucon dntcu u lu modunu poquonu, poro on unu octuvu ms buju. Ln
tunto quo lu modunu do tumuno ntormodo rospondo (do lus prmorus u lus
quntus) u. SCL - DC - SCL - Mb - Sb. Ln ol pontugrumu rosultun.
Charango mediana de armadillo, llamada
tambin burrero. Cochabamba 1975
Regla 60 cm.
1fMPLf MfDlANA (1amao normaI) MfDlANA (1amao intcrmcdio)
lnstrumontos unlogos.- Lu modunu, os lu roplcu do lu vhuolu do muno
do 5 cuordus doblos (s. XVl). 1ono su purocdo con ol cuutro puortorrquono
(5 cuordus doblos), con lu volu do cupru dol rusl (5 cuordus doblos. Ml
- Sl - SCL - kL - L^), con lu guturru convonconul y lu roquntudu (6 cuordus
doblos) y con ulgunos cordolonos moxcunos. Ln lu cudud do Sucro, on los
prmoros unos dol s. XX, llumubun u unu guturru modunu do 6 cuordus smplos
modunu o guturrllu.
Lrnc|o Cavour Arama,o
110
Ltmologiu.- 1unto sus constructoros como sus ntrprotos gnorun ol orgon
do su nombro, suponomos quo luo por ol uugo quo tuvo ol tumuno moduno on
su tompo.
Lno do los doscondontos droctos do ostu modunu, os ol guturrllo o
moduno do 6 cuordus smplos, cordolono muy dlunddo on olvu u modudos
dol s. XlX y prncpos dol XX.
El chuquisaqueo, maestro Eulogio Crdova Miranda (1ro. Izq.) y su Conjunto, compuesto por dos guitarrillos
llamaaos tambien meaianos o guitarros (6 c. simples), aos manaolinas, aos guitarras convencionales y auta traver:a.
Sucre. 1899. Foto gentileza de Oscar Crdova R.
kHONkHO1A
Lus rous rurulos compronddus ontro ol Norto do lotosi, Sur do Cruro y
Cochubumbu, hun ulcunzudo un grun dosurrollo do cortos nstrumontos
musculos como lus khonkhotus conocdus tumbn como guturronos, mokholos,
guturrllus, thuluchs, muchu, nombros quo lo dun ospoculmonto lus culturus
Chpuyu, lukumun, Lumo y otrus do guul mportuncu. Ln ulgunus zonus
rurulos do Cochubumbu lu conocon con ol nombro do bundolu. Sn omburgo,
lu khonkhotu os nconlundblo, ultu, gruosu, robustu, lurgu y con lu voz do un
vordudoro truono.
Son usudus por los cumposnos on sus oxprosonos urtistcus trudconulos yu sou
on rounonos comunturus, ugrurus, rtuulos, rolgosus y sobro todo mistcus.
111
LL CHARA^CC
lor su orgon comunturo (notumonto ugruro), ol mundo ctudno lu conoco
muy poco, oxcopconulmonto solo u truvs do los lolklorstus prolosonulos y por
ulgunos cumposnos quo lu llovun u lus cududos ucompunundo u sus dunzus y
costumbros, dlundondolu on lostvulos lntorprovnculos o nsttuconulos. Ln
sus luguros do orgon son ntorprotudus on dlorontos pocus dol uno, upurocondo
su sondo ronco, con muyor luorzu dosdo 1odos Suntos hustu dospus do los
curnuvulos.
Sus ojocutuntos son muscos muy sonsblos, lu poscon ultu do sus cuordus
umortu durlo lu luorzu nocosuru ul psurlus, solo usi so consguo unu corroctu
unucon.
Su construccon rustcu, su docorudo olomontul lo prostu un oncunto
ospocul. Los urtosunos do lu rogon lu vondon muy buruto por lo quo sus clontos
no vucluriun on cumburlus cudu uno. Son olortudus
usuulmonto on vlloros y cumpumontos mnoros como
Llulluguu, Lnciu, Sglo Vonto, Cucuchucu y otrus
pobluconos dol Norto do lotosi.
Lu khonkhotu no procsu do vrtuossmo, so uco-
modu porloctumonto ul ucompunumonto, rusguoundo
tonudus do uconto rogonul. Sus sondos rustcos, ron-
cos, do tmbro luorto y oxprosvo, brndun ol murco
muscul ul cunto ugudo do mujoros cumposnus quo
ulogrun lus pocus do ostus como un proludo ul tnku
(luchu coromonul o rtuul ontro cumposnos do dstn-
tus comurcus) dondo tocun ontro 8 u l0 ojocutuntos on
unu ntorprotucon comunturu.
^ctuulmonto, ul contomplur osto nstrumonto don-
tro su pusujo, podomos sontr quo ol tompo no hu
pusudo. Ls un cordolono orgnul hustu ol punto quo
on nuostrus undunzus por vurus rogonos, no oncon-
trumos un ojomplur smlur.
Ltmologiu. Vono do khonkhorutu quo on quochuu
quoro docr ostromocor, por los sondos onomuto-
pycos quo omto, ol nstrumonto du lu mproson quo
do su cuju brotun truonos y rolmpugos ul conjuro do
khon - khon - khon (khonkhotu).
Doscrpcon.- Lst provstu do un cluvjoro quo
ulborgu 8 cluvjus do mudoru, posoo 8 cuordus dvddus
on 5 ordonos. 2 quntus, l cuurtu, 2 torcorus, l sogundu,
y 2 prmorus (ntorculudus ontro cuordus ucorudus y do
trpu). No lultun lus sorprosus quo du ol nstrumonto,
Khonkhota o guitarrn
Lrnc|o Cavour Arama,o
112
os posblo quo upurozcu con dloronto numoro do cuordus poro sompro on 5
ordonos.
1ono unu trustoru lurgu, unchu y dolgudu hochu do tublu, dondo vun 5 trustos
do tokhoro (cunuhuocu). Los ludos do su cuorpo son prolundumonto curvudos
u munoru do cnturu. Su tumuno lu ubcu ontro los modunos, su longtud totul
uctuu ontro los 90 cm., unu cuordu vbrunto do 64 cm. y unu ulturu do cuju
do l5 cm. No llovun corqullos, n udornos ncrustudos, su construccon rustcu
pormto vor sus robusos poco puldos y on domusiu, su poso os lvuno, su cuorpo
ost hocho do mudoru lumnudu, ospuldu roctu y su uso on complotu vgoncu.
Lus mudorus ms utlzudus puru su construccon son ol codro y ol lumo. Con
ol problomu do lu roloculzucon, corro do lus mnus (l985) y lu buju ntornuconul
do procos do los mnorulos, ostos pobludos quoduron prctcumonto dosortos,
poro osporumos quo ostos churungos sgun sobrovvondo por un lurgo tompo
ms, porquo nocostumos do su vgorosu porsonuldud.
Notucon muscul.- Lxston dstntos modos do unur quo vun junto u sus
costumbros y trudconos loculos. Lus sguontos unuconos hun sdo tomudus
do los propos ojocutuntos cumposnos y do vuros cologus lolklorstus.
Cbsorvuconos. Cruro, lotosi l972 ul 2000.
Dos khonkhotas y un charango. Grupo de Cacachaca (Oruro) 1993.
113
LL CHARA^CC
GUl1ARRlLLA URU - CHlPAYA
lnstrumonto quo uburcu todo ol occdonto dol dopurtumonto do Cruro, ontro
lus provncus Subuyu y Sujumu. Nuostro modolo tono lu ospuldu lgorumonto
ubultudu y on lu purto buju suporor dol dupuson llovu como udorno unu poquonu
cluvju quo sogurumonto on tompos pusudos cumpliu lu luncon do chrrurto
(cuordu smptcu). 1ono l0 cluvjus do mudoru, l0 cuordus do motul dvddus on
5 ordonos y 7 trustos. Su ostuturu corrospondo u lu do unu guturru convonconul,
90 cm. do longtud totul, c. v. do 60 cm. (coju ul puonto) corrospondondo su
tumuno u los churungos modunos (sogun nuostru tublu). Su unucon uctuul os
unu uduptucon do lu guturru, dosdo lu quntu cuordu puru ubujo (L^ - kL - SCL
- Sl - Ml). Lsto nstrumonto udoms tono 2 tumunos monoros
6 AFlNAClONfS Df kHONkHO1A (Potos)
1
2
3
4
S
6
Lrnc|o Cavour Arama,o
114
Su modo do dluson
so crcunscrbo u los cun-
tonos do Huuchucullu,
Lscuru y Chpuyu (Cruro)
uunquo on ostos ultmos
unos tondo u dosupuro-
cor. Su prosoncu so huco
notur puru ol cumbo do
uutordud quo so roulzu
cudu 6 do onoro, usms-
mo, puru ol onorumon-
to dol gunudo, puru lu
cosochu do lu pupu kull
y puru truor suorto y d-
noro. Su roportoro ost
nvolucrudo con crcunstuncus tipcus quo pusun on su ontorno, como lus cun-
conos on uymuru puru lu criu do lu ovoju, puru osporur lu pocu do lluvus, os
docr dosdo 1odos Suntos hustu curnuvulos. Muchus tonudus ostn dodcudus
ul burro, compunoro muy quordo, ul quo curnosumonto lo llumun komoro.
Ln su roportoro tumbn ostn ncludus, lus uncdotus trstos y ulogros do los
omgruntos quo vujun u torrtoro ch-
lono u cumplr luonus ugrurus como
un modo do subsstoncu.
Detalle de la guitarrila uru-chipaya
Chipayas con guitarrillas venerando al rio Lauca.
Fotografa: Oscar Ruiz (mediados del s. XX)
Nestor Arce del conjunto guitarrillada uru
chipaya. Oruro 1999
115
LL CHARA^CC
Lno do los prncpulos dlusoros dol nstrumonto os ol muostro Nstor ^rco,
quo udoms do ntrproto os un notublo constructor dol nstrumonto junto u
su grupo muscul lu guturrlludu do Huuchucullu hu dojudo momontos
mporocodoros on nuostro coruzon.
Lo do guturrllu Lru - Chpuyu os un nomnutvo nuostro puru dloroncurlu
do lus otrus guturrllus quo vvon por dlorontos zonus dol puis. (Lntrovstus.
Huuchucullu l985, Cruro l999).
CHARANGO CARNAVAL O GUl1ARRA CHlCHfNA
Lsto churungo untguo y do uso vgonto lo homos
oncontrudo on lu lostu do Sun lodro ol 29 do juno
do l993, on Culchu - lotosi, como purto do un
lostvul orgunzudo por ol Contro do lnvostgucon y
^poyo Cumposno Cl^C.
1ono unu tullu lgorumonto ms grundo quo lu do
un churungo-tpo, los ntrprotos y pobludoros do lu
rogon lo llumubun prncpulmonto guturru, on los
ultmos unos lo conocon como. churungo curnuvul
porquo ulogru on lu pocus do los curnuvulos, lochu
movblo (lobroro-murzo) y churungo Sun lodro
porquo upuroco on lu ostu do Sun lodro y Sun lublo
(29 y 30 do julo). Los nvostgudoros lo donomnun
jutun churungo (churungo grundo quochuu), nombro
quo utlzun otros churungos.
1odos los ojompluros quo ntorvonon on ostus
ostus tonon l0 cluvjus do mudoru puru 5 cuordus
smplos. Su cuordu vbrunto ulcunzu 45 cm. do
longtud (coju ul puonto) y un tumuno lgorumonto
ms grundo quo ol churungo-tpo, 70 cm. Lstu
guturru con 5 cuordus smplos do ulumbro ucorudo,
6 trustos do ulumbro lumnudo, llovu cuju do tutu o
mudoru lluukoudu. Su bocu poquonu (2 cm.) lo du
sondos prolundos.
Ls compunoru nsopurublo dol volin chchono do 3 cuordus, (llumudo on
otrus zonus potosnus rubol o roboc) con quon ucompunu u muchos dunzurnos
do orgon cumposno. 1unto lu guturru chchonu como ol volin chchono
(nombros quo utlzumos on osto trubujo puru dloroncurlos do lus otrus guturrus
y volnos) tonon los sondos muy dolcudos, sn omburgo, lu hubtuul costumbro
do los luguronos pormto quo cunton y bulon sn nngun problomu.
Charango carnaval o guitarra
chichea. Calcha - Potos 1992
Lrnc|o Cavour Arama,o
116
Ll volin chchono ul quo nos rolormos on osto ucpto tono su orgon on lu
untguu vhuolu do urco do 3 cuordus, muy populur on Lspunu durunto ol sglo XVl
pocu on lu quo vno u lu ^mrcu nmodutumonto dospus do lu conqustu.
CHARANGO Df PASCUA O CH'AQUl CHARANGO
Hocho on mudoru lluukoudu (vucudu). 1ono 5 cuordus doblos do ulumbro.
l0 cluvjus do mudoru, 7 trustos y porto dol churungo tpo. Chuqui on quochuu
sgncu soco. Lno do sus nombros vono por sor ojocutudo nmodutumonto
nulzudu lu lostvdud do lu luscuu y chuqui por tocurso on lu pocu socu,
ubrl, muyo y juno. So tocu on rogonos potosnus y oruronus.
SAMA CHARANGO
lortonoco u lu rogon do locoutu (lotosi).
1ono l0 trustos do ulumbro ucorudo, l0 cluv-
jus do mudoru, l0 cuordus do ucoro dvddus
on 5 ordonos y 8 trustos do ulumbro. Su longtud
totul os do 75 cm. y unu c. v. do uprox. do 50
cm., ubcndoso ontro los churungos do tumuno
moduno. Su cuju grundo ulcunzu unu ulturu do
l0 cm. Lsun mudoru do codro lumnudu puru
su cuju, notndoso su ospuldu pocho do gullo
pntudu on nogro o vordo. Su bruzo nogro doju
rolucr lus ornumontuconos do golondrnus
y oros multcoloros ostumpudus on su curu.
lnstrumonto vnculudo ul umor, por lo quo su
ojocucon nvolucru prncpulmonto u ntrpro-
tos jovonos. Su protonson uburcu los rusguoos
puru tonudus potosnus quo ostn ucordos u lu
unucon llumudo tomplo dublo.
luru comprurlo so lo buscu on ol morcudo
Chuqumu, ubcudo on lu cudud do lotosi, u
solo 2 cuudrus do lu tormnul do busos, on lu cusotu quo portonoco u donu kuportu
Condor conocdu cuntunto nuconul. Cbsorvuconos. lotosi l999 - 2002.
]ALk'A CHARANGO
Lsto churungo do tosturu bujo lgoro (porto do unu guturru corronto) tuvo su
uugo hustu modudos dol sglo XX, poro dosdo comonzos dol sglo XXl roupuroco
purtcpundo on lostvulos y oncuontros lorulos quo so roulzun por rogonos
Cochubumbnus, chuqusuquonus y lotosnus. lor su porto muyor, os llumudo
tumbn jutun churungo.
Samba charango, Pocoata, Potos.
117
LL CHARA^CC
Ln lu comundud lrupumpu, provncu Cropozu (Chuqusucu), so prosontu
on 3 tumunos. grundo, hocho do mudoru lluukoudu llumudo jutun churungo
(porto do unu guturru convonconul) y otrus dos modunus. lntorprotu huuynos
muluvru (mulu vdu) y ucompunu ol cunto do lus mujoros.
Ln lu provncu Chuyuntu (lotosi), ol julku churungo os grundo, hocho do
mudoru lluukoudu y on unu solu moddu. 1ono l0 cuordus do ucoro dvddus
on 5 ordonos, l0 trustos do ulumbro lumnudo, l0 cluvjus do mudoru. So unu
como lu guturru do lus prmorus u lus quntus. Ml - Sl - SCL - kL - L^.
CHARANGO POCOA1fNO
1ono unu longtud do 72 cm. y unu c. v. do 43 cm., 8 trustos do ulumbro
lumnudo y l0 cluvjus do mudoru, l0 cuordus dvddus on 5 ordonos. Lnu
do sus cuructoristcus os usur solo 9 cuordus. Construdo on mudoru lumnudu,
ospuldu pocho do gullo, puonto trudconul y unu ulturu do cuju do ll cm. So
ucomodu u lus dlorontos unuconos quo so prosontun por lu rogon.
Ls orundo do lu loculdud do locoutu provncu lotosnu, lugur do dondo
tomo su nombro, so lo puodo vor pntudo do vordo o nogro.
]l1ARRA O ]ALlSCO
Ll rou do dluson do osto nstrumonto comprondiu ulgunus pobluconos do
Chuqusucu, lotosi y Cruro.
luo muy utlzudo on pocus do lu luscuu y do lu cosochu. lor su lormu,
toniu purocdo u lu modunu, churungo do un porto muyor ul churungo tpo.
Su munulucturu utlzubu lu mudoru lumnudu poro solo con 4 cuordus doblos
(8 c.) hochus do trpus do mumiloros como ol cordoro, chuncho o cubru. Su
proloroncu oru ol rusguoo, ol ucompunumonto u lu dunzu y ul cunto cumposno.
Sus 4 trustos do cunu, su cuorpo tpo do guturrtu con 8 cluvjus do mudoru, lo
dubu ol sollo y sonomiu sngulur. So unubu como lus prmorus cuutro cuordus
do lu guturru, do prmorus u cuurtus. Ml Ml - Sl Sl - SCL SCL - kL kL.
Crgon.- lor sus cuructoristcus tun comunos lu untocosoru do lu untguu
jturru, sn dudu luo lu guturru do 4 ordonos dol s. XVl. Lo do julsco, ponsumos
quo vono por su upogo u lu bohomu y posblomonto ul cno moxcuno quo
ontro u lu dosncrusu rurul bolvunu dosdo modudos dol sglo XX.
1fMPLf DfL ]ALkA CHARANGO
f mcnor - G mayor
Lrnc|o Cavour Arama,o
118
GUl1ARRON VALLfGRANDlNO
Lsto onormo churungo do rogstro
gruvo y prolundo nos puroco quo po-
driu sobrovvr u truvs dol tompo, poro
no luo usi, sno quo hu dosupurocdo do
los osconuros cumposnos do Vullogrun-
do y Moromoro (Suntu Cruz), utructvu
zonu googrcu quo ulborgu tumbn u
notublos churungustus, churunguoros,
tocudoros do concortnus, ucordoonstus,
guturroros, urtstus quo hun logrudo hu-
cor dol lolkloro vullogrundno unu grun
trudcon.
Ln lumlur dol guturron vullogrundno ostuvo prosonto, u comonzos dol
sglo XX por lu cudud do Lu luz, como lo domuostru unu loto, tomudu on l929
durunto un uptup (ulmuorzo comunturo) on lu zonu do ^lto 1ojur (trus dol
comontoro contrul), dondo posun guturrstus, mundolnstus, concortnstus y un
tocudor con osto tpo do guturru bujo, clurumonto vsuulzudu on. L^ CHCL^
lbro do Don ^ntono lurodos Cndu odtudo on l996 on Lu luz-olvu.
Ll orgon dol guturron vullogrundno so romontu u lu pocu colonul on lu
quo so lo ompuronto con otros cordolonos do su cluso como los tplos, soprunos,
tonoros, buritonos, bujos, rogstros y tumunos muy populuros on ol burroco unt-
guo. Lu suporvvoncu do osto cordolono on nuostro puis, so muntuvo on rogo-
nos rurulos do Vullogrundo y Moromoro ul monos hustu modudos dol sglo XX.
Ln octubro do l992 volvmos u Vullogrundo puru suporvsur lu lubor do osto
grun churungo bujo y nos sorprondmos ul subor quo ol nstrumonto ostubu
on rocoso, uhi tumbn ngroso lu muscu dsco quo no lo do lu oportundud u
nuostro guturron do sobrovvr puru mostrurnos su monsujo muscul, llogundo
ul oxtromo nconcobblo, cuundo lu msmu poblucon vullogrundnu y urtstus
consugrudos no lo rocordubun. Comunqu ostu oxporoncu ul nstrumuscologo
los Llunos Murllo quon cus so dosbuutzu do ponu porquo oru uno do sus
luntcos.
Doscrpcon.- Su purocdo lormul con lu guturru ul sor vsto do lronto os
notoro, pudondo hullur su dloroncu on lus cuutro o cnco cuordus smplos quo
posoiu, su bruzo o trustoru os ulgo ms corto quo su cuju do rosonuncu y on su
ospuldu sobrosulo ol ostlo pocho do gullo. Ll guturron vullogrundno toniu unu
construccon rustcu on mudoru lumnudu, obodocondo u lus roglus quo rgon lu
oscuolu churunguistcu. Sus cuordus orun gonorulmonto do un ontorchudo ospocul
pudndoso uduptur lus cuordus mportudus quo omploun otro tpo do bujos.
Rplica del guitarrn vallegrandino. 1976
119
LL CHARA^CC
Lo do guturron vullogrundno vono dol uutor do osto lbro, solumonto
puru dloroncurlo do otros guturronos quo oxston on olvu y on otros puisos
lutnoumorcunos, sondo su nombro rogonul smplomonto guturron.
lnstrumontos unlogos.- Ln los ultmos l0 unos hu ponotrudo ul gusto
bolvuno otru guturru do rogstro bujo. ol guturron moxcuno, dobdo u lu
populurdud do lu cuncon runchoru ntorprotudu por los muruchs, orquostus
do corto populur cuyu ndumonturu pntoroscu, cunto ugudo y romntco, gustu u
muchus porsonus. Ls con osto guturron moxcuno quo nuostro rustco guturron
vullogrundno so mmotzo, dojundo utrs su cuructoristcu y grun luorzu muscul.
^smsmo, podomos monconur como unu vorson on dmonsonos roducdus
lu vhuoltu tumbn moxcunu. Ctro nstrumonto purocdo con rolucon u su
ostructuru y dmonsonos, os ndudublomonto ol churungo bujo, nnovucon
quo lo portonoco ul muostro Muuro Nunoz Ccoros (l902-l973). Con ol msmo
nombro do guturron suolo dosgnurso u unu vurodud do cordolonos on lormus
do churungos rustcos do vurudos tumunos quo oxston on olvu.
CHARANGOS ]UGUf1fS
1onon su orgon on los rosduos
do mudorus lumnudus y propurudus
por los urtosunos constructoros do
churungos y guturrus, los cuulos no
vuclun on hucor un buon uso do los
dosochos. ^ ostos churungutos so los
oncuontru on lus lorus trudconulos
on lus quo purtcpun urtosunos y co-
morcuntos khochulus on todo ol puis,
on lu loru do Suntu ^ntu quo so roul-
zu ol 26 do julo on 1urju, on lus ^lu-
stus (24 do onoro) y tondus do vontu
do lus cududos do Lu luz y ol ^lto,
on lu cudud do Cochubumbu y loto-
si puru lu ostu do 1odos Suntos (no-
vombro), on lu cudud do Cruro on
nmoduconos do lu ostucon contrul,
tumbn ostn prosontos on ol morcu-
do do los lozos do Suntu Cruz cudu
24 do soptombro. lor Cochubumbu
so los puodo vor on ullucollo, 1kpuyu, lunutu y on lu lostu do Lrkupnu dol
l5 ul 24 do ugosto do cudu uno, on lu ostu dol pujlluy (curnuvul turubuquono)
y on lu ostu do lu Vrgon dol Curmon, ol l6 do julo on lu cudud do Sucro. Ln
Charangos juguetes
Lrnc|o Cavour Arama,o
120
lu cudud do 1rndud (on), ol l8 do novom-
bro. Ln ruzon do quo lu loru do lus ^lustus
vono populurzndoso u nvol ntornuconul,
ostos juguotos tumbn sulon do nuostrus lron-
torus con dostnos u puisos lmitrolos. lor su
orgunzucon, ostos comorcuntos portonocon
u uno do los gromos ms mportuntos y podo-
rosos quo tonon los trubujudoros bolvunos.
Lllos propurun su truyoctoru tnorunto provs-
to puru todo ol uno, tunto on rocorrdos nu-
conulos como ntornuconulos. (kosumon dol
lbro on mnuturu. Lus ^lustus dol uutor do
osto lbro. Lu luz l990).
Los churungos juguotos ostn construdos
on mudoru do codro lumnudu, vucudu o con
lu cuju do rosonuncu do culubuzu. 1onon
4, 5 y 6 cuordus smplos quo untguumonto
orun hochus do trpu do mumiloros, on
lu uctuuldud son do ucoro y do un solo
dmotro. Los oncurgudos do trunsportur
ostos juguotos son prolorontomonto los
comorcuntos cochubumbnos quo roscutun
ostos churungutos do lu rogon dol 1omporul,
Sucubu, ^nzuldo y ^qulo.
1fSl1URAS Y 1AMANOS
Como homos poddo ovdoncur on los untororos cupitulos, ol tumuno dol
churungo-tpo, usudo por los urroros, cumposnos y urtstus prolosonulos, no
os ol unco, tumbn oxston unu nndud do churungos on lo quo so rooro u
tosturus. Lsto so dobo u quo ol churungo so nogu, por trudcon u tonor 5 o 6
tumunos dontvos como son lus propuostus durus quo sugoron muostros do
consorvutoro, con ol solo unholo do ntroducr ul churungo ul mundo do los
nstrumontos ouropoos. S domnuru osto proposto, romporiun lus trudconos,
lu culturu, ol suono, lus nquotudos do los constructoros o nnovudoros quo tono
ol churungo.
Agustn Portillo con el manguerito.
La Paz, 1974
121
LL CHARA^CC

1AMANOS COMPONfN1fS
CUfRDA
NOMRfS
VlRAN1f fN cm.

MLNCkLS lLCLL1LS l8 (l5 u 2l)
Do culubuzu, mudoru lluukodu o
lumnudu/ munguorto.
Wuluycho/ sucubono/ runqhu ch.
modo roqunto/ unzuldono poquono/

28 (22 u 33)
pukurllo poquono/ cumposno
poquono/ pocoutono poquono/
pocho do condor/ tortugu/ dublo/

lLLLNCS CH^k^NCCS
/ vullogrundno/ moqo/ churumpulu/
Charango tipo* / uqulono/
qurquncho/ modunu poquonu/
unzuldono poquono/ cumposno
lundunguoro/ turuguoudo/ olctrco/ mudo/
36 (34 u 38) 6 c. doblos/ botunzono/ chuqui/
pocho do gullo/ sonkoy/ ostrolltu/ mutrucu/
muyu muyu/ churunputu/ urroro/ curnuvul/
churungutu/ churunquonu/ churunsco/
pukurllo/ tortugu/ pocoutono.
Modunu ntormodu/ julku moduno
ronrroco/ unzuldono grundo/
runqhu ch.. sogundo roqunto y

45 (39 u 49)
torcor roqunto/ thuluchs/
guturronos ultos/ pultu/ pultu/
sumbu/ ununchu/ buritono

MLDl^NCS
MLDl^N^ cumposno/ curnuvul.

lN1LkMLDl^
uritono bujo/ ronrroco/ guturru
chchonu o ch. Sun lodro/
ch. curnuvul/ m. ntormodu

55 (50 u 60)
burroro/ guturrllu uru chpuyu/ guturrllu
potosnu/ jutun chu./ guturron/ julsco/
thuluchs.
Modunu grundo/ guturrllu uru
chpuyu/ churungon/ runqhu

65 (6l u 69)
churungo bujo**/ julku grundo/
/ guturron do loquopulcu/
Ck^NDLS CLl1^kkCNLS/
lundunguoro/ churungon/ khonkhotu
^lCS Cuturron vullogrundno

77 (70 u 85)
(ch. bujo)/ bujonoro/ ch. bujo/
ch. mnoro/ runqu bujo
DfSCRlPClON lNS1RUMUSlCOGRFlCA
* Moddu stundurzudu u nvol mundul (c. vbrunto 36 - 37 cm.)
** No obstunto tonor unu cuordu vbrunto do 77.5 cm. portonocon u ostu tosturu por tonor rogstro ugudo
obodocondo u sus cuordus nus quo no ulcunzun u 60 mm. do dmotro.
FAMlLlA DfL CHARANGO
CHARANGOS Df NUfVA 1fSl1URA
So trutu do nnovuconos o nvontos do churungos, quo
on los ultmos doconos so vonon roulzundo on olvu
grucus u lu docson do nquotos churungustus quo hun
hordo ol ontususmo do los constructoros urbunos puru
ntroducrlos ul mundo do lu nnovucon o nvontvu. Sn
omburgo, on ol rou rurul dosdo tompos nmomorulos,
los muostros constructoros cumposnos, hun ostudo
on constunto ronovucon o nnovucon sobro todo dol
churungo.
Lntro los nstrumontos do nuovu tosturu quo hun hocho
su upurcon ontro los unos do l960 u 2002 so dostucun
los sguontos.
RONRROCO
Dontro lu grun vurodud do churungos quo tonomos
on olvu ost ol ronrroco, cuyo tumuno so stuu ontro
ol churungo-tpo y lu modunu grundo (churungo dol
porto do unu guturru corronto).
Sogun lus usovoruconos dol urtstu Conzulo Hormosu
do lu ugrupucon ljurkus, los corrospondo u l y u su
hormuno Wlson lu concopcon dol propo nstrumonto,
usi como ol nombro do ronrroco quo vono dol tmbro
ronco, luorto y hondo quo produco ul sor ojocutudo, por
otru purto ol octuvudo do lus dos ultmus cuordus quo
tonon quo vor con ol rogstro do su tono gruvo, os tumbn
do su uutoriu.
Ronrroco
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
122
So trutu do un nstrumonto cuyus busos so sustontun on uno do los churungos
trudconulos, cuyu nnovucon rosdo on tros uspoctos lundumontulos. ol octuvu-
do do lus 2 ultmus cuordus, ol nombro otorgudo (ronrroco) y lu promocon trus-
condontul quo lo mpurtoron sus uutoros y sogudoros, quo nos pormto ubcurnos
lronto u un churungo nuovo, nvonto quo obvumonto portonoco u los hormunos
Hormosu (Cochubumbu).
Lnu do sus prncpulos cuructoristcus os lu cuju do rosonuncu hochu do
un tronco uhuocudo con linous unguluros y protoctor do mudoru lumnudu on
lugur do ncur. Lus lormus unguluros y protoctoros do mudoru on lu tupu, nos
rocuordun u lus nnovuconos hochus por ol Muostro Muuro Nunoz.
Sus moddus uctuun ontro los 80 cm. do longtud totul, l7 trustos y unu
cuordu vbrunto ul rododor do 47 cm. (coju ul puonto).
^ somojunzu do los otros tumunos, ul no contur con cuordus ospoculos puru
ol konrroco, so uduptun cuordus do guturru, ntorculundo con lus do churungo,
do lu sguonto munoru.
lklMLk^S 2 lrmorus do guturru
SLCLND^S 2 lrmorus do churungo
1LkCLk^S 2 lrmorus do guturru
CL^k1^S l 1orcoru do guturru y l prmoru do churungo
LlN1^S l Cuurtu do guturru y l prmoru do Churungo
Su unucon on ol pontugrumu os lu sguonto.
Lsto cordolono upuroco on
osconuros bolvunos u modu-
dos do los 70 (s. XX), uhoru vuju
por los ms oxgontos toutros dol
mundo on compuniu dol chu-
rungo tpo, do lus zumponus
trudconulos y cromtcus, us-
msmo, do lus quonus, guturrus,
vunkurus y chujchus, compu-
noros con quonos so sonto u
gusto. Sus prncpulos promoto-
ros y dlusoros son ol grupo Los
ljurkus, usmsmo, mlos do lo-
lklorstus bolvunos y oxtrunjoros
quo rocorron ol mundo sguondo
u ostos notublos urtstus.
1fMPLfS PARA RONRROCO
Nuturul (^ monor - C muyor)
lnnovudoros. Hnos. Hormosu
Cctuvudo nuturul ulto (^ monor -
C muyor) lnnovucon. L. Cuvour
lulso trunsporto (ko monor - lu muyor)
lnnovucon. L. Cuvour
123
:A8=6G6C<D
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
124
CHARANGO 1ARUGUfADO O 1ROPlCALlZADO
Lu oxtromu pobrozu y ol dosomploo, gonorulmonto hun oblgudo u los
hubtuntos kollus u omgrur hucu otrus rogonos bolvunus y dol oxtrunjoro, on
buscu do mojoros oportundudos do vdu. Dontro ol torrtoro nuconul, nuostros
pusunos so trusluduron musvumonto por zonus bujus do Suntu Cruz y ol
Chupuro, cumbundo on ulgunos cusos ol oco do mnoros por lu ocupucon do
cumposnos ugruros o comorcuntos nlormulos. Lsto grupo socul cuructorzudo
por su culturu propu os ol quo llovu ul churunguto junto u sus portononcus, poro
rosultu quo ol nstrumonto trudconul, on ostos luguros culurosos y humodos no
rossto, por lo quo los urtosunos hun tondo quo roulzur on l979 ol churungo
turuguoudo, como unco modolo rosstonto puru ostos clmus.
Los prmoros lubrcuntos o nnovudoros do oso modolo luoron los muostros
cochubumbnos Nstor ^lcobu y ol muostro Sorulin. Ll contro do dstrbucon os
ol morcudo do Sun ^ntono do lu cudud do Cochubumbu.
Doscrpcon.- So trutu do un churungo uqulono hocho do unu solu pozu
do mudoru tojoyoquo, on todo ol bordo do lu curu vun ostuqullus (cluvos do
mudoru sn cubozu) ncrustudus u golpo do murtllo y colu plstcu puru lu unon
con lu cuju. Ll puonto vu cluvudo con ol msmo sstomu, ol ntoror y oxtoror
ostn pntudos con burnz protoctor puru lu humodud. Lus cuructoristcus
liscus y ucustcus son lus do un churungo-tpo convonconul. Sus cuordus
prolorontomonto son do ulumbro ucorudo, quo son lus quo nocostun los kollus
puru sus kulumpoudus.
GUl1ARRON Df LfQUfPALCA
O GUl1ARRON CAMPfSlNO Df 1S CUfRDAS
Lsto churungo upuroco u -
nos dol sglo XX (l995), tonon-
do como orgon lus untguus
khonkhotus y thuluchs do 8 y
l0 cuordus dvddus on 5 ordo-
nos. Nosotros lo doscubrmos on
longo poblucon ubcudu ontro
Cochubumbu y Cruro.
Ll muostro lubn Vuloncu,
con unu oxporoncu do ms do
l5 unos do trubujo, dociu quo
ol nstrumonto voniu do Loquo-
pulcu rogon oruronu quo ost
sobro lu currotoru puvmontudu
Guitarrn de Lequepalca de 15 cuerdas
125
:A8=6G6C<D
u pocos klomotros do lon-
go. Lsto constructor y ojocu-
tunto domostrubu unu grun
hubldud on sus trubujos,
so notubu lu ntucon nutu
do un musco y urtosuno ox-
pormontudo, lubn Vulon-
cu, luo ol nvontor do osto
cordolono quo lo llumu.
smplomonto guturron, puru
dloroncurlo do los otros
guturronos quo oxston on
ol puis nosotros lo llumumos
guturron do Loquopulcu
o smplomonto guturron
cumposno do l5 cuordus.
Su tullu totul os do l m. do longtud, cuju do 42 cm., ulturu do cuju l2 cm.
y unu c. v. do 65 cm. (coju ul puonto). Ln lu purto nloror do lu curu llovu un
poquono ospojo quo sogun ol vondodor o nvontor oru puru quo ul tocudor, ul
ojocutunto no so lo llovo ol dublo, nos djo..ol dublo so vo on ol ospojo, so
usustu y oscupu, porquo l no subo lo loo quo os.
1ono solo 5 trustos hochos do mudoru duru y l5 cluvjus tumbn do mudoru
dvddus on 3 lus colocudus on un cluvjoro bustunto uncho. Su bocu os poquonu
y on lu curu llovu unos holochos orulos pntudos con unlnu. Su tumuno
corrospondo u los churungos grundos (sogun lu tublu prosontudu on osto trubujo).
1ono l5 cuordus dvddus on cnco ordonos o sou 5 cuordus trplos, colocudus
on dos y hustu on tros octuvus cudu unu, con unu unucon ultornudu on modo
monor. Lu construccon do su cuju ost hochu on mudoru gubon y su nnovudor,
muostro Vuloncu dco quo os un churungo thuluch.
Campesinos con el guitarrn y charango. San Pedro de Buena Vista.
Potos 2004
1fMPLf GUl1ARRON Df LfQUfPALCA
l5 cuordus trplos. longo Cochubumbu 2000
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
126
Su unucon, ujustundo ul tono do m monor, rosultu. do prmorus u quntus
Sl Sl Sl - SCL SCL SCL - kL kL kL - L^ L^ L^ - Ml Ml Ml (como
lu guturru poro sn lu prmoru).
Lu lorus domnculos do lu loculdud do longo (Cochubumbu) pobludo
sobro lu currotoru puvmontudu ontro Cruro y Cochubumbu, prosontun muchus
sorprosus. (Cbsorvucon. longo 6 do onoro do 2000).
GUl1ARRlLLA PO1OSlNA Df 1S CUfRDAS
Lsto untquismo churungo dosupuroco do lus costumbros musculos potosnus,
roupurocondo ronovudo u nos dol s. XX quo do nmoduto so udontro ul coruzon
do los muchonos y cumposnos dol Norto potosno. 1ono lu cuju buju, 6 cm. do
ulturu, 5 cuordus trplos (l5) y 5 trustos do ulumbro. Su cluvjoro llovu 7 cluvjus
hochus do mudoru u cudu ludo y l on lu purto contrul. Lu longtud totul ost on
los 80 cm. y unu c. v. do 52 cm. (coju ul puonto). Su cuju
os do 28 cm. do lurgo, ospuldu plunu y cnturu do mujor. Su
tumuno corrospondo u los modunos.
Como muchos do los cordolonos monconudos on osto
trubujo, su construccon tumbn os burutu poro dotudu
do unu bollozu ospocul, toduviu no so lu oncuontru on un
ucubudo sostcudo o mpocublo quo lo podriu qutur todo
su vgor muscul y urtosunul. Sus prncpulos ojocutuntos son
los cumposnos quonos so provoon do ostos nstrumontos
on lu cudud do lotosi (morcudo Chuqumu) u dos cuudrus
do lu tormnul do busos.
^puroco on dos tumunos, ol quo monconumos y otro
ms poquono quo tono su cuordu vbrunto do 45 cm. (coju
ul puonto), cuju do rosonuncu do 25 cm. y 5 cm. do ulturu
con l5 cuordus dvddus on 5 ordonos y 5 trustos do ulumbro
lumnudo.
1ono l5 cuordus, l5 cluvjus do mudoru, l5 trustos do
cunuhuocu, un bruzo lurgo, montrus quo los thuluchs son
do bruzo corto, vonon on tros modolos (dlorontos ulturus
on sus cujus do rosonuncu) y solumonto 8 cuordus dvddus
on 5 ordonos. Lxston osto modolo con lu bocu poquonu con
un dodo do dmotro.
Lstu guturrllu tono como untocosoru ul trudconul pultu
churungo (churungo uplustudo on quochuu) nstrumonto quo
por conturus hu ostudo on munos do mnoros y cumposnos
do Norto lotosi.
Guitarrilla potosina.
5 cuerdas triples
127
:A8=6G6C<D
Lno do sus lubrcuntos o nnovudoros os ol muostro lornundo Ccoros do
lu rogon do locoutu y los vondo on lu cusotu do donu kuportu Condor Cruz,
lumosu cuntunto potosnu. (lnvostgucon. Cudud do lotosi Cctubro l997).
Lo do guturrllu potosnu vono do nosotros, smplomonto puru dloroncurlu
do lus otrus guturrllus oxstontos on ol puis.
Su unucon do prmorus u quntus cuordus os. DC - L^ - Ml - Sl - l^#.
CHARANGO UNANCHA
Ln ^nzuldo, do dondo os orundo ulgunos lo truducon como. churungo quo
ost llorundo on quochuu. Lsto modolo upuroco ol uno do l992 grucus u lu
nnovucon dol muostro los Modurdo kodriguoz. ^ctuulmonto, ost do modu y so
lo puodo vor por muchus rogonos potosnus, zonus ultplncus do Cochubumbu
y Cruro, so lo ojocutu
purtculurmonto ontro
los mosos do juno y
soptombro. Nosotros
lo udmrumos on su
prmor uno do vdu, u
nos dol s. XX (l996)
on lus loculdudos do
Loquopulcu, Chucurllu
y lupukusu (Cruro)
pobludos quo ostn u
los ludos do lu currotoru
puvmontudu quo vu u
Cochubumbu. Son los
dius do loru (murtos y
1fMPLf GUl1ARRlLLA PO1OSlNA
5 cuordus trplos (l5). Muchu - lotosi
Charango uancha, entre los trastes 6 a 10 se ubica la uita.
CHARANGO UNANCHA
6 cuordus doblos (l2) ^nzuldo - Cochubumbu
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
128
sbudos) dondo so lo puodo vor y oscuchur junto u lu ubundunto chchu, ul
truoquo, vontu do productos y onsoros dol cotduno vvr. Sus tocudoros son los
luguronos, gonorulmonto prosontun un muruvlloso ospoctculo ul uro lbro.
So trutu dol propo churungo unzuldono tonondo como dloroncu dos dm-
nutus cluvjtus llumudus ununchtus (crios on quochuu) ujustudus on unu protu-
boruncu dol dupuson dosdo lu purto quo corrospondo ul trusto No. 8. Con ostus
cuordus udconulos sumun u l2 (churungo do 6 ordonos). Los churungos con
untu, yu oxstiun on olvu on sglos untororos.
]A1UN CHARANGO
Ls un churungo do tumuno grundo. Su
nombro vono dol quochuu (jutun= grundo),
ost nsprudo on ol porto dol churungo
grundo, tono l0 cuordus do nylon dvddus
on 5 ordonos, construdo on mudoru lumnudu
con un buon ucubudo on ol quo sobrosulon sus
contornos con lotos multcoloros. Su tosturu,
sogun nuostrus moddus corrospondoriu ul
do un churungo bujo lgoro. So trutu do
unu nnovucon dol muostro Cormn kvus
quon uprovochundo los modolos clscos,
lumnudos con lu ospuldu jorobudu ul ostlo
pocho do gullo (churungo-tpo), construyo
osto churungo ol uno l992. ^ctuulmonto,
ostos ojompluros vujun prolorontomonto por
ol lupon y Lstudos Lndos do dondo vonon
droctumonto los poddos. Su unucon do
prmorus u quntus corrospondo. Ml Ml - L^
L^ - Ml Ml - DC DC - SCL SCL, on unu
octuvu ms buju quo ol churungo-tpo.
CHARANGOLOGlA
So trutu do unu lumlu do churungos ordonudos ul ostlo do los nstrumontos
do urco ouropoos dondo lus dstntus tosturus corrospondon u los sguontos
rogstros. sopruno, tonor, buritono y bujo, propuostu quo portonoco ul Muostro
chuqusuquono Muuro Nunoz Ccoros.
Ll Muostro, Muurto Vsquoz (Curlos Vsquoz), mombro dol conjunto
y oporuro do osto muostro (dcudu do los 60) luo quon nos proporcono lu
sguonto nlormucon.
Germn Rivas con su J atun charango. 1992
129
:A8=6G6C<D
LL CH^k^NCC ^lC.
1ono unu longtud totul do
l.55 m., cuordu vbrunto do
87 cm. y unu ulturu do 32 cm.
Su cuorpo do tumuno grundo
ost construdo on mudoru
lumnudu, tono sos cuordus
quo dun lugur u cnco ordo-
nos. l prmoru, l sogundu, 2
torcorus, l cuurtu y l quntu.
Su ospuldu tono lu lormu do
pocho do gullo curucto-
ristcu quo posoon ulgunos
churungos monoros, los bordos y udornos do su curu son logrudos con horro
cundonto, su curu ost rotocudu con pnturus do unlnu on vuros coloros rocu-
bortos con burnz nuturul. Su bruzo os grundo y muczo, llovu vuros trustos do
motul quo pusun do lu doconu. Su unucon rospondo do prmorus u quntus. Sl
- Ml - Sl Sl - SCL - kL (^nucon do M monor) oscrtu on cluvo do l^.
^kl1CNC. 1ono unu c.v. do 44 cm. Longtud totul 74 cm. Lst hocho do
unu solu pozu do mudoru vucudu y ospuldu tulludu con motvos quo cuructorzu
u su uutor y curu do pno. 1ono l0 cuordus dvddus on 5 ordonos y l0 cluvjus
do mudoru y 20 trustos. Su tomplo os. Sl Sl - Ml Ml - Sl Sl - SCL SCL - kL kL
(do lus prmorus u lus quntus).
1LNCk. So prosontu con lus msmus cuructoristcus dol untoror poro con unu
c.v. do 37 cm. (do lu coju ul puonto) longtud totul do 65 cm. Su tomplo os (Ml
Ml- L^ L^ - Ml Ml- DC DC - SCL SCL (do lus prmorus u lus quntus).
SClk^NC. Cuructoristcus smluros ul churungo tonor, c.v. 25 cm. Longtud
totul do 45 cm. Su tomplo os. L^ L^ - kL kL - L^ L^ - l^ l^ - DC DC (do
lus prmorus u lus quntus).
Ll buritono tonor y sopruno, luoron tomudos do lu vurodud do tumunos quo
tono ol churungo trudconul urbuno, usmsmo, lu unucon nuturul.
lnvonconos o nnovuconos. Muuro Nunoz Ccoros.
fL CHARANGO MS GRANDf DfL MUNDO
Ll churungo so prosontu on unu grun vurodud do tumunos dosdo los ms
poquonos do uproxmudumonto 25 cm. do lurgo (cuordu vbrunto l4.50 cm.)
quo portonoco u lu tosturu luguotos, (porquo u los nnos los gustu rusguour
ol churunguto), pusundo por lu grun cuntdud do poquonos, luogo modunos y
grundos hustu llogur ul Churungo mus grundo dol mundo con unu longtud do
6.l3 m. por l.30 m., nscrto on ol lbro kocords Cunnoss ol uno 2005.
J ess Gutierrez con el charango bajo
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
130
Lsto churungo luo
hocho on momoru
dol lustro churun-
gustu Muuro Nunoz
Ccoros, logrudo on
unu solu pozu on lu
mudoru do un logon-
duro rbol llumudo
tpu, do unos 200
unos do vdu, cons-
trudo por muchos
urtosunos do Vllu
Sorruno, ontro los
quo so dostucun lumo lulonquo, lhonny koyos, luun Snchoz, ontro otros. Lu
cluvo quo lo otorgu lu cutogoriu do un vordudoro nstrumonto muscul, ost
on ol oncordudo quo luo ostududo, ontorsoludo y colocudo por ol churungustu
chuqusuquono ^bol Hurtudo, quon lo do u lus cuordus ol culbro justo y noco-
suro. Ll churungo ms grundo dol mundo consttuyo puru ol puoblo do Sorru-
no (provncu ooto-Chuqusucu) y puru olvu uno do los mxmos orgullos.
CHARANGO PUfN1f AL FONDO
Ll constunto dosprondmonto do los puontos trudconulos quo solo ostubun
udhordos con pogumontos cusoros, provocubu quo on rogonos cldus y
humodus sulton dchos puontos, por ostu ruzon so vo por convononto nvontur
osto sstomu. Sus cuordus on voz do
ostur umurrudus y ostrudus dosdo ol
puonto trudconul, usun un puonto
lso con l0 orcos quo truspusun ul
ntoror por dondo so ntroducon lus l0
cuordus, so lus unudu cudu unu do ollus
on sus purtos nlororos, puru luogo
sor huludus dosdo lu tupu urmoncu
hucu uluoru. Sstomu nvontudo por ol
muostro Subno Crozco l973. Lu luz.
CHARANGO fCOLOGlCO
lor lu posblo oxtncon dol qur-
qunchto, hun mtudo ol cupuruzon do
osto unmulto con un vucudo totul do
mutorul snttco. Lntro los prncpulos
El charango ms Grande del Mundo. Guinners Record 2004
J ean Pierre Vocat vaciando araldit para imitar
caparazn de quirquincho. Riehen (Suiza) 1983
131
:A8=6G6C<D
nnovudoros ostn los muostros. Subno Crozco (l973) Lu luz - olvu y loun
lorro Vocut (l980) kohon - Suzu, ol prmoro usubu bru do vdro mportudu y
ol sogundo un producto suzo do Cbu-Cogy llumudu uruldt. Su procodmonto
conssto on sucur un moldo do yoso dol cupuruzon dol qurquncho, puru quo
srvu do modolo puru lu cuju. So vuciu unu cupu do bru plstcu sobro ol moldo y
so cubro con unu tolu do polotlono. Lnu voz soco so lo pntu con tntu snttcu
dundo lu somblunzu dol qurquncho. Los rosultudos son los do un churungo-tpo
muy rosstonto u los mulos trutos, su ospuldu os lu ol roprosontucon do un qur-
quncho (multu-urmudllo-poludo). loro dosgrucudumonto ol sondo motlco
nudu ugrudublo ul gusto, lo quto dol morcudo. Ll muostro suzo loun lorro Vocut,
rocbo clusos do construccon do churungos do 1oms Condo, bolvuno quo
rudcu on uslou (Suzu) dosdo l969.
Lo do churungo ocologco vono dol uutor do osto trubujo puru unu mojor
cutulogucon.
CHARANGOS LUMlNOSOS
^purocoron on l998-99 on ol Norto do lotosi.
Ln su sstomu ostn ncorporudos dmnutos locos do
coloros ulmontudos por 2 plus do l.50 vol. o butoriu
do 9 vol. ubcudos socrotumonto dotrs do lu trustoru.
1ono un cubloudo ntorno quo crculu por ol mungo dol
nstrumonto. ^l munpuloo do lus cuordus, u munoru do
ntorruptor, so prondon y upugun sus lucos.
Son churungos onumorudzos por oxcoloncu,
gunudoros do lucos puru utrupur u lus muchuchus.
Ln lu rogon do Muchu, usun churungos thuluchs
con locos colocudos u somojunzu do los somloros on lu
purto contrul dol dupuson. Son dstrbudos por Llulluguu
y Lnciu. lnnovudor. ^nonmo. 200l.
Ln lu cudud do Lu luz, upuroco on un churungo
lluukoudo, con cluvjus do mudoru, cuordus y trustos do
ulumbro on tomplo dublo, ulumbrundo dosdo lu trustoru
ul sor ojocutudo. lnnovudor. Llruin ^gudo ^rtougu.
200l
Ln locoutu los construyon busndoso on ol churungo
sumbu do 7 trustos. Ln lu purto nloror do lu trustoru ostn
nsortudos nombros do mujoros pntudos sobro vdro do
coloros quo ulumbru on ol momonto do su ojocucon.
lnnovudor. 1oodoro Nogroto. lotosi, 2002.
Charango luminoso.
Funciona con batera
9v. ubicada en la parte
superior del clavijero
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
132
CHARANGO Df PAPfL
Ls ocologco do tumuno tpo, cuyu cuju do rosonuncu ost hochu do pupol
roccludo. luru su construccon so usu pupol romojudo on uguu, so oscurro y
luogo so mozclu con ongrudo (hurnu, uzucur y uguu) conocdo como pupol
much, sogudumonto so pono u un moldo y so lo huco socur. lnulmonto,
vondr ol burnz plstco quo consttur su ucubudo, dndolo unu upuroncu
mpocublo. 1ono unu buonu sonordud y os bustunto rosstonto. Lsto mugnico
ojomplur nos luo donudo on uno do nuostros concortos on 1oko - lupon. 2006.
lnnovudor. ^nonmo.
CHARANGO fSPALDA Df ALUMlNlO
losoo lu sonomiu do un churungo lluukoudo con lu dloroncu quo lu
ospuldu ost hochu do ulumno ropujudo. Do 5 cuordus doblos y l0 cluvjus
mocncus, construdo on locoutu on ol tullor do kumon Vllultu C. lnnovucon.
2002
MANGUfRl1O
Ll churungo munguoro o smplo-
monto munguorto, tono como os-
tucho. lu mungu do su ojocutunto.
Hocho do un solo mudoro lluukoudo
(vucudo), con unu longtud totul do
36 cm., c. v. do 20.70 cm., 7 cuordus
dstrbudus on 5 ordonos (2 prmo-
rus, l sogundu, l torcoru, 2 cuurtus
y l quntu). ^smsmo, un dupuson
Manguerito, su estuche es la manga del ejecutante.
uncho con lus tros cluvjus nlororos ubcudus ms urrbu do lo normul y cuutro
on poscon normul (7). Su ulturu tono 3 cm. quo lo pormto ontrur bujo lu mungu
dol ojocutunto, llovu l0 trustos do ulumbro lumnudo y todos los ujustos nocosu-
ros puru un munpuloo unutomco. lnnovudor. Lrnosto Cuvour ^. Lu luz.
1fMPLf MANGUfRl1O (7cucrdas)
133
:A8=6G6C<D
CHARANGON
Lst construdo on lu conchu do un vulucuto,
ospoco do urmudllo do tumuno mucho muyor
ul conocdo. Su unucon os lu do un churungo
normul on unu octuvu ms buju. Churungon
vono do lu pulubru churungo on uumontutvo.
Lloctvumonto, os un churungo corpulonto y
grundo dol porto do unu guturru corronto.
1ono unu longtud do l.l0 m. y unu cuordu
vbrunto (coju ul puonto) do 0.6l cm. Su tosturu
corrospondo ul bujo lgoro y su unucon ul
tomplo nuturul on unu octuvu ms buju quo do
un churungo-tpo. lnnovudor. Lrnosto Cuvour
^. l97l. Lu luz.
CHARANLA1A
Churungo cuyu cuju ost ho-
chu do unu lutu roccludu (ulco-
hol cumn). Llovu l0 cluvjus do
mudoru y l0 cuordus do ulumbro.
Sus pogumontos on su construc-
con son do mutorulos snttcos por lo quo olroco unu guruntiu
on sus unonos. Lst unudo on tomplo dublo, on un tumuno tpo.
Su nombro vono do churungo. churun y lutu. Lo quo vondriu u
sor. churungo do lutu. lnnovudor. Lrnosto Cuvour ^. Lu luz
CHARANGO fLfC1RlCO
Su cuju os unu tublu sn rosonuncu. Su mcrolono muntudo
os mportudo, sus cuordus oxclusvumonto do ucoro. Controlos
do volumon y tonos ncorporudos. Llovu nocosurumonto umpl-
cudor. Su unucon os lu llumudu nuturul. lnnovudor. Lrnosto
Cuvour ^. Lu luz l97l. ^ lu lochu (2008) hun upurocdo muchos
modolos do osto gnoro, con udtumontos ms dosurrolludos. Su
lormu os lu msmu quo do unu guturru olctrcu corronto poro on tumuno po-
quono (churungo-tpo).
CHARANGO A]ONfRO
Do rogstro bujo, nuco on l975 como consocuoncu dol poddo quo hcmos
ul muostro constructor Subno Crozco (Lu luz). Su cuju ost hochu do mudoru
Charangn y su autor
Charanlata
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
134
lumnudu, ospuldu pocho do gullo, bruzo corto con l2 trustos,
l0 cluvjus do mudoru puru 5 cuordus doblos. Su tosturu
os gruvo, tono l20 cm. do longtud totul, cuordu vbrunto
72 cm., cuju (72 x l8 cm.), l0 cluvjus do mudoru, puonto
trudconul y unu unucon octuvudu nuturul quo uburcu 3
octuvus. lnnovudor. Lrnosto Cuvour ^. - Constructor. Subno
Crozco. Lu luz. l975
CHARANGO MlNfRO
Lu dloroncu ost on lu cuju do rosonuncu hochu do un
huurdu tojo (cusco do mnoro). lnnovudor. Vctor Cjodu
kumroz. Llulluguu lotosi 200l.
MOQ'O CHARANGO
Lu dloroncu do osto churungo ost on su bruzo corto
yu quo omto los prmoros soto trustos dol churungo tpo,
con unu cuordu vbrunto do 23.50 cm. Lst hocho on mudoru lluukoudu con l0
cuordus, l0 cluvjus y l0 trustos do ulumbro. Ltmologiu. moqo = potso, bujto
= churungo potso. lnnovudor. L. Cuvour ^. Lu luz.
CHARANGO PULU PULU
Con l0 cuordus do nylon, l0 cluvjus do motul y cuju do rosonuncu hochu
on culubuzu huocu quo lo du lu cuructoristcu do sor ocologco. luru consogur
lu lormu clscu do 8 (cnturu do mujor), so dobo ntroducr unu culubuzu vordo
u un moldo do vdro, unu voz muduru, socu y obtondu lu lormu dosoudu, so
lu purto trunsvorsulmonto logrundo dos cscurus. Lu culubuzu os un vogotul
llumudo tumbn pulu o phulu o pulu, pulubru quo do orgon ul nombro dol
nstrumonto. lnnovudor. Lrnosto Cuvour ^. Lu luz.
CHARANGO MUDO (Df fS1UDlO)
So trutu do un churungo-tpo cuyu cuju no tono ultornutvu puru unu
rosonuncu. So lmtu u un busto do mudoru on lormu do churungo. 1ono l0
cluvjus y l0 cuordus do nylon cuyos sondos uponus so oscuchun. Ls un modolo
doul croudo puru ostuduntos luntcos quo no quoron molostur u sus vocnos.
lnnovudor. Lrnosto Cuvour ^. Lu luz. Ln los ultmos unos ostn upurocondo
ostos churungos do ostudo con otrus ultornutvus como smplo bustdoros, on ol
quo so procsu do buonos oidos.
CHARANGO Df SflS CUfRDAS DOLfS
So sustontun on ol churungo tpo, uumontundo lu soxtu cuordu corrospon-
donto u lu notu do kL con un rogstro octuvudo. Do dondo su unucon do
Charango minero
135
:A8=6G6C<D
prmorus u quntus rosultu. M Ml - L^ L^ - Ml Ml - DC DC - SCL SCL - kL
kL. lnnovudor. L. Cuvour, Lu luz.
Ll churunguto, como juguoton quo os, so prostu u oxpormontos, so lo puodo
uumontur ncluso 7, 8 cuordus doblos, otc. o bon octuvur todus lus cuordus, usi
como hucorlos con curus goomtrcus, como lus nnovuconos dol uutor, olv-
dndonos quo huy churungustus trudconulos quo con lus cnco cuordus doblos
puodon logrur todos los mutcos do ostus y todus lus nnovuconos juntus.
CHARANGOS: CA]AS ANGULARfS
Churungo cuudrudo. Lu curu os cuudrudu.
Churungo roctungulur. Do curu roctungulur.
ullu churungo. Los contornos do su curu tonon lormu do luntu.
Churungo rodondo. Su curu os rodondu.
Wuru churungo. 1ono lu curu on lormu do ostrollu.
Churungo on cruz. Su curu so usomoju u unu cruz.
Sonqho churungo. (quochuu) Con curu on lormu do coruzon.
Churungo 1rupozodul. 1ono lu curu on lormu do trupoco***
Cuadrado Redondo
Corazn
Rectangular
Cruz
Charango de doblar
del autor
Luna
Estrella
*** Lsto modolo trupozodul luo nnovudo por Clurkon Crosco. Lu luz l969
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
136
MlX1OFONOS
Homos propuosto on untororos trubujos (Dcconuro Lncclopdcos do los
lnstrumontos Musculos do olvu, y Los lnstrumontos Musculos do olvu),
umplur lu cluscucon unvorsul quo hun dosurrolludo los nstrumuscologos
Lrch M. von Hornbostol y Curd Suchs con un 5to. ordon donomnudo. Mxto-
lonos, porquo lu nstrumuscogruliu bolvunu usi lo oxgo. kosultundo.
l lDlClCNCS
2 MLMk^NClCNCS
3 CCkDClCNCS
4 ^LkClCNCS
5 MlX1ClCNCS.
Mxtolonos cuundo dos o ms nstrumontos ostn on un solo cuorpo sonoro.
So subdvdo on.
5l Smplos. Dos o ms nstrumontos dol msmo ordon on un solo cuorpo
sonoro.
52 Compuostos. Dos o ms nstrumontos do dloronto ordon on un solo cuorpo
sonoro.
^ su voz cudu uno do stos so subdvdo on otros. Ljomplo.
526 ^LkCCCkDClCNCS. ^orolono y cordolono on un solo cuorpo sonoro.
526.l Do uso ultornudo. Ll ntrproto vu ultornundo lus ospoculdudos dol
nstrumonto durunto lu ojocucon.
526.2 Do uso optutvo. Lu ojocucon puru cudu ordon os usludu y oncomondudu
u sus ospoculdudos.
526.3 Do uso smultnoo. Lu ojocucon do los dlorontos ordonos os
smultnou.
So utlzu los ncsos u) y b) puru sopurur, on lu cluscucon, cudu uno do los
nstrumontos.
(Lxtructo dol lbro. Dcconuro Lncclopdco Do Los lnstrumontos Musculos
do olvu. ^utor Lrnosto Cuvour ^rumuyo. Ldconos Cmu. ^no 2003. Lu luz).
Lntro los prncpulos Mxtolonos tonomos.
CHARANGO PlNQUlLLO
lnstrumonto do doblo tosturu. So trutu do un churungo-tpo (cuju lluukoudu),
con 5 cuordus doblos do nylon y l0 cluvjus do motul, on ol ntoror do su bruzo
vu ntroducdo un pnqullo do cunuhuocu ulcunzundo quo los orcos dol pn-
qullo concdun con los trustos dol churungo. Lsto nstrumonto tono dos lunco-
nos. uoroolono y cordolono u lu voz. lnvontor. Muuro Nunoz Ccoros.
Cluscucon. Mxtolonos compuostos. ^oroocordolonos. Do uso optutvo.
Dos tosturus.
137
:A8=6G6C<D
CHARANGUl1A
Lsto cordolono sums
construdo ul ostlo do lus gu-
turrus do doblo tosturu, tono
lu purtculurdud do prosontur
dos nstrumontos musculos on
uno. Su nvontor os ol muostro
kon Cumbou Soru, nuturul
do Cochubumbu, quon dos-
do prncpos do l970 (s. XX)
ompozo u prosonturlo on sus
uctuuconos urtistcus junto ul
guturrstu Lus Solz, logrundo
gunur lu oxpoctutvu o ntors por oso sngulur nstrumonto.
1ono lu lormu do unu guturru convonconul do cuyo costudo nloror
sobrosulo otro bruzo ms poquono quo rosultu ol bruzo do un churungo tpo.
Su nombro vono do lus pulubrus churungo y guturru. Ll propo muostro Cumbou,
udoms do ojocutunto os constructor do churungos dosdo huco ms do 40 unos.
Cluscucon. Mxtolonos smplos. Cordolonos. Do uso ultornudo.
CHARANQUfNA
Ls unu croucon dol muostro kon Cumbou Soru, dosdo l972 hu vondo pro-
sontndolo on sus uctuuconos urtistcus. So trutu do un churungo tpo quo du
orgon u un nstrumonto con cuructoristcus do sums, puru ollo ol ntoror do su
bruzo corpulonto hu sdo porlorudo on su longtud pormtondo ntroducr unu
quonu hochu do cunuhuocu, cuyu boqullu sobrosulo por oncmu dol cluvjoro,
los 6 orcos do lu quonu so comuncun modunto otros orcos quo concdon
on lu purto postoror dol bruzo. Lu
ntorprotucon dol churungo os hu-
btuul, montrus quo puru lu purto
corrospondonto u lu quonu, dobo
nvortrso ol nstrumonto puru po-
dor soplurlo y dgturlo convonon-
tomonto.
Ltmologiu.- Churunquonu vono
do dos pulubrus. churungo y quonu.
Cluscucon. Mxtolonos com-
puostos. ^orocordolonos. Do uso
optutvo. Dos tosturus.
Charanguita con su autor: Ren Gamboa. Cochabamba 1975
Charanquena con su autor: Ren Gamboa
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
138
CHARANGO MUYU MUYU
Ls do doblo tosturu. So trutu do dos churungos undos por
lu ospuldu, uno do los ludos unudo on tomplo dublo (cuor-
dus do ucoro) y ul dur lu vuoltu ol nstrumonto ost ol otro on
tomplo nuturul (cuordus do nylon) os docr dos churungos on
un solo cuorpo sonoro. Lu ulturu do su cuju os do 7.50 cm.
y cuordus vbruntos 36 cm. 1ono 20 cluvjus do motul, 20
cuordus unudus convonconulmonto, l0 cuordus do nylon
tompludos on nuturul y l0 on tomplo dublo, tomplo nuturul
con l7 trustos y ol dublo con 7 trustos unu ulturu do cuju do
7.20 cm.
Muyu muyu vono dol quochuuymuru quo quoro docr.
vuoltu vuoltu o sou quo so trutu do un churungo quo du vuol-
tus. Ls progontoru do lu guturru muyu muyu (dos guturrus
on un solo cuorpo sonoro).
Cluscucon. Mxtolonos smplos. Cordolonos. Do uso
ultornudo. Dos tosturus. lnvontor. Lrnosto Cuvour ^. Lu luz.
CHARANSlCU
Ln churungo y un scu construdos do un solo tronco
do mudoru cuvudu, lu purto nloror os un churungo-tpo
y su prolongucon hucu lu purto suporor tormnu on un scu
(zumponu). Ln los orcos do lu purto suporor (scu) so n-
troducon cuntus quo conlormun unu unucon pontutoncu o
dutoncu. 1ono l0 cluvjus do motul, l0 cuordus do nylon y
7 trustos, l2 tubtos quo roprosontu u unu osculu pontutoncu
do ms do 2 octuvus. L^ - DC - kL - Ml - SCL - L^ - DC
- kL - Ml - SCL - L^ - DC - kL- Ml.
Su nombro vono do churungo = churun y scu = zumpo-
nu, lo quo sgncu churungo y scu ul msmo tompo. Scu
on longuu uymuru y zumponu on ospunol.
Cluscucon. Mxtolonos compuostos. ^orocordolonos.
Do uso smultunoo. Dos tosturus. lnvontor. Lrnosto Cuvour
^. Lu luz.
Charango muyu muyu
Charansicu
^nucon
139
:A8=6G6C<D
CHARANGO SONkOY
1ruducdo dol quochuu churungo m coruzon.
Dos churungos construdos purulolumonto on unu
solu cuju do rosonuncu hochu on mudoru lluukoudu
(vucudu) on lormu do coruzon. Ll cuorpo nloror
tono l0 cuordus do nylon dvddus on 5 ordonos
con unu unucon quo lu homos llumudo tomplo
octuvudo. 1ono unu cuordu vbrunto do 35 cm. Ll
cuorpo suporor l0 cuordus do ulumbro dvddus on 4
ordonos (4 prmorus, 4 sogundus, l torcoru y l cuurtu)
unudus por cuurtus, quntus y octuvus. Su dupuson
llovu unu osculu pontutoncu (osculu undnu untos no
usudu on cordolonos). Lsto nstrumonto ostu doudo
puru roulzur un vujo do lotosi u Lu luz. Los rtmos quo
gonoru ol bruzo nloror nos rocuordu u los guturronos
potosnos, prolundos, sonoros y gruvos, montrus quo
ol bruzo suporor ost dsonudo puru ntorprotur sonos
y ucontos trudconulos do Churuzun, uubuyu, Nno
Corin, ltuluquo, ^yutu, cuyos scus (zumponus) tonon
dlorontos tumunos unudus por cuurtus, quntus y
octuvus, cuructoristcu muscul do ostus rogonos.
Cluscucon.- Mxtolonos smplos. Cordolonos
compuostos do uso ultornudo. Dos tosturus. lnvontor.
Lrnosto Cuvour ^. Lu luz.
CHARANDOLlNA
Ls do doblo tosturu. Churungo y mundolnu undos por
lu ospuldu.
Lu dmonson do umbos ojompluros ost on luncon
dol tumuno tpo quo roprosontu ol churungo. Llovu
l8 cluvjus do motul y l8 cuordus, l0 do nylon puru ol
churungo unudus on tomplo nuturul y 8 puru lu mundolnu
(4 ordonos). 1ono unu ulturu do cuju do 6 cm. y cuordu
vbrunto convonconul.
Ll nombro do churundolnu vono do churungo = churun
y do mundolnu = dolnu.
Cluscucon. Mxtolonos smplos. Cordolonos. Do uso
ultornudo. Dos tosturus. lnvontor. Lrnosto Cuvour ^.
Charango sonkoy
Charandolina
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
140
CHARANGOLA
Cordolono do doblo tosturu. So trutu do un churungo y
cituru u lu voz.
Do lu cuju dol churungo contnuu hucu su buso unu pro-
longucon dondo vun cuordus do ucoro unudus u pror. Su
tumuno buso corrospondo ul chu-
rungo tpo con cuordus y unucon
convonconul.
Cluscucon. Mxtolonos smplos.
Cordolonos. Do uso smultunoo. Dos
tosturus. lnvontor. Lrnosto Cuvour ^.
Lu luz.
CHARANPU1U
So trutu do un cordolono quo u lu
voz os un uorolono. 1ono lu cuju do
rosonuncu hochu do cuorno do buoy
quo huco do pututu. Su buso obodoco
u lu do un churungo-tpo cuordus y unucon con-
vonconul.
Vono do lutu = pututu (uymuru), trompotu (ospu-
nol). Churungo y pututu u lu voz. Cluscucon. Mxto-
lonos compuostos. ^orocordolonos. Do uso optutvo.
Dos tosturus. lnnovudor. Lrnosto Cuvour ^.
Constructor. Vctor Cjodu. Lu luz.
fS1RfLLl1A
Cordolono do multplo tosturu. So trutu
do un churungo con cnco bruzos, cudu uno
do ollos con dstntos unuconos on un solo
cuorpo sonoro. Los bruzos tonon ol msmo
porto con dloronto numoro do trustos y do
cuordus. Lu ulturu do su cuju urmoncu os
do 6.5 cm.
1ono 44 cluvjus motlcus, 44 cuordus
do nylon y do ulumbro dstrbudos do lu
sguonto munoru.
- 5 cuordus doblos do nylon unudus on
tomplo octuvudo nuturul (Lu monor), l7
trustos, l0 cluvjus motlcus.
Charanputu. (1975)
Demstenes Sanabria probando la estrellita.
Charangola
141
:A8=6G6C<D
- 4 cuordus doblos do motul unudus on tomplo muyor (Lu muyor). 8 trustos, 8
cluvjus do motul.
- 5 cuordus doblos do nylon, unudus on tomplo trunsporto. l7 trustos y l0
cluvjus motlcus.
- 5 cuordus doblos do motul unudus on tomplo dublo. 7 trustos y l0 cluvjus
motlcus.
- 6 cuordus do nylon dvddus on 4 ordonos, cluvjus do guturru y unudus on
tomplo vullogrundno.
Sus hormunos. un churungo con tros bruzos y otro do cuutro bruzos
tumbn con unuconos dstntus dondo rosultu su cuructoristcu lormu do
ostrollu. Cluscucon. Mxtolonos smplos. Cordolonos. Do uso ultornudo.
Cnco tosturus. lnvontor. Lrnosto Cuvour ^. Lu luz.
MANfRA Df fNCORDAR LA fS1RfLLl1A
1 - 1cmpIc octavado naturaI. f. Cavour
2 - 1cmpIc cn LA mayor (8 cucrdas cn 4 rdcncs). f. Cavour
3 - 1cmpIc por FA. f. Cavour
4 - 1cmpIc diabIo.
S - 1cmpIc vaIIcgrandino (6 cucrdas cn 4 rdcncs).
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
142
CHARANP'ALA
Ln churungo y unu uutu truvorsu on un solo cuorpo sonoro.
Ll cordolono tono lu cuju do rosonuncu do un pulu (culubuzu)
do uproxmudumonto unos 6.50 cm. do dmotro. Llovu 3 cuordus
unudus ontro ollus, on un ntorvulo do cuurtus y quntus. Sus 6
trustos dol dupuson ostn ubcudos on dstuncus quo pormton
los ntorvulos do unu osculu pontutoncu (osculu undnu, untos no
usudus on cordolonos), con unu longtud totul do 35 cm. y unu
cuordu vbrunto do 25 cm. Lu oxtonson do su uutu truvorsu os
do 22 cm., con 7 orcos, 6 dgtulos y l quo srvo do boqullu
colocudos ul ludo suporor dol dupuson. Su unucon rospondo
u SCL M.
Charanpala
Cordfono Charanpala
3 cuerdas en un orden
Charango matraca
Ll cordolono nos brndu uutomtcu-
monto. uros ultplncos como turkoudus,
pnqulludus, mohoconudus, otc. (nstru-
montos do vuros tumunos unudos por
cuurtus, quntus y octuvus). Ll uorolono os
unu uutu truvorsu cuyo uoroconducto so
obtuvo porlorundo ntornumonto todo ol
lurgo dol mungo dol nstrumonto.
Ltmologiu do su nombro.- Churun. vono do churungo
y do pulu. quo sgncu on uymuru uutu truvorsu.
Cluscucon.- Mxtolonos compuostos. ^orocordo-
lonos. Do uso ultornudo. Dos tosturus. lnvontor. Lrnosto
Cuvour ^. Lu luz.
CHARANGO MA1RACA
Churungo do qurquncho quo on ol ntoror do su cuju
do rosonuncu llovu un mocunsmo do mutrucu (dolono do
cromulloru) cuyu munju sulo do lu ospuldu dol cordolono,
logrundo usi dos nstrumontos on uno. 1ono l0 cluvjus
mocncus do motul y 5 cuordus doblos. lnnovudor.
^nonmo 200l
Cluscucon.- Mxtolonos compuostos. ldoocordolo-
nos. Do uso ultornudo. Dos tosturus.
CHARANGOS MODfRNOS
1unto los ojocutuntos como los constructoros do
churungos, hun docddo dosdo nos dol s. XX cumbur ol
143
:A8=6G6C<D
puonto trudconul dol churungo por ol puonto do lu uctuul guturru ospunolu.
Ll puonto trudconul ucompuno ul churunguto por ms do 500 unos, montrus
quo ol puonto modorno do lu guturru ospunolu luo nvontudo por Donso ^guudo
on l824. Sn omburgo, puru nuostru modostu opnon ol puonto trudconul oru
tun porlocto quo no hubiu nocosdud do udultorurlo, ocusonundo solo mulogrur
lu porsonuldud vgorosu y lu trudcon dol churungo.
^smsmo, vomos lu proloroncu uctuul (s. XXl) do lus nuovus gonoruconos por
ol churungo modorno, provsto do todos los udoluntos oloctroncos posblos quo
puodun ulcunzur ostu cluso do cordolonos (linous-podulos-consolus-mcrolonos
do contucto ulmbrcos o nulmbrcos, otc.), ucompunudos do bujos, butorius
oloctroncus, otc., dojundo do ludo los sondos cuructoristcos y orgnulos do
nuostro nstrumonto.
lNS1RUMfN1OS ANLOGOS AL CHARANGO
Ll churungo on sus dlorontos portos, prosontu on ostu unulogiu u sus hormunos,
cuyus mudros locundus luoron lus vhuolus do muno y do ponolu do 5 cuordus
doblos, nstrumontos ospunolos quo so tocubun droctumonto con los dodos y
con ploctro.
Ll CH^k^NCC-1llC 5 cuordus doblos, cuordu vbrunto 37 cm. (coju ul
puonto), tono su purocdo con ol MCSLl1C do Mxco, cuordu vbrunto 29
cm. (coju ul puonto) 4 trustos, 6 cuordus dvddus on 5 ordonos (l prmoru, 2
sogundus, l torcoru, l cuurtu y l quntu), hocho on mudoru vucudu, ospuldu
plunu lormu do guturrtu, con lu l^k^Nl1^ 8 cuordus on 5 ordonos (l prmoru,
2 sogundus, 2 torcorus, 2 cuurtus y l quntu) c. vbrunto 33 cm. ospuldu plunu,
mudoru lumnudu y lu l^k^N^ 5 cuordus smplos, mudoru lumnudu, c.v. 39
cm. ^smsmo, con ol 1llLL CL^NC c. v. 38 cm., 5 cuordus doblos quo
uctuulmonto ost on dosuso y ul 1llLL DCLlLN1L do luorto kco, 5 cuordus
smplos y unu cuordu vbrunto do 38 cm. lor otro ludo, ol churunguto so puroco
ul poquono cordolono grogo llumudo ^CL^M^SH do 3 cuordus doblos,
cumbundo do nombro u LZLLl cuundo sto llovu un porto muyor. Cuundo
ostuvmos on Yugosluvu vstundo lus Cuvornus do lostumu nos dolotumos con
ol lklN, poquonu guturrtu do 5 cuordus smplos quo portonociu u unu orquostu
do cordolonos smluros poro do dlorontos tumunos (So tocun con ploctro, ol
poquonto oru ol lklN, u los sguontos los llumubun. k^CH, LL, C^kl^ y
^S, cordolonos cuyu tosturu mostrubu dosdo soprunos u bujos) quo so purociun
u los dstntos churungos quo tonomos.
Notu. Ll uno l969 tuvo lu oportundud do probur on Vonozuolu un cordolono
llumudu CL^1kC quo toniu 5 cuordus smplos, usmsmo, noto quo u lu guturru
do 6 cuordus smplos lu llumubun SLlS.
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
144
Ll untguo CH^k^NCC S^C^-
LNC 5 cuordus smplos, ospuldu
con jorobu, c.v. 35 cm., tono un
purocdo oxtruordnuro con ol 1lM-
lLL C^N^klC do Lspunu, guturrtu
do 5 cuordus smplos, c.v. 38 cm. Lu
bblotocu do lu Lnvorsdud do lus
lulmus do Cunuru, dondo ostuvmos
on l969 tomundo upuntos, nos do
lu sguonto nlormucon. ... Ls unu
nclnucon dol guturrllo urugons.
(...) Ll tmplo upuroco por ol uno do
l740 on ol soctor do lus lslus do Crun
Cunuru. (...) muchus vocos por cur-
no os tumbn llumudo C^MLLLl1C por lu lormu cuructoristcu do lu ospuldu do
osto unmul quo srvo u lu ugrculturu. lor nuostru purto unudmos quo ol tmplo
cunuro portonoco u lu lumlu do lus vhuolus do muno, nstrumonto ospunol
quo so prosontubu tumbn on tumuno poquono (s. XVl). Lu poquonu vhuolu do
muno toniu 5 cuordus doblos y os soguro quo ol churungo sucubono y su hormu-
no tmplo cunuro cumburon sus cuordus doblos por soncllus. Lu unucon dol
tmplo cunuro, do quntus u prmorus os. SCL - DC - Ml - L^ - kL, sus 5 cuordus
son smplos, cuundo tono 4 cuordus smplos omton lu quntu.
lor otru purto lu MLDl^N^ lN1LkMLDl^ C LkkLkC, portonoconto u lu grun
lumlu do churungos bolvunos hochu on mudoru lumnudu o cuju do urmudllo
y llovu l0 o l2 cuordus dvddus on 5 ordonos, c.v. 45 cm. so usomoju por su
tosturu y prosontucon u lu CCNCH^ moxcunu construdo con ol cupuruzon do
urmudllo o do tortugu con 5 cuordus smplos, u lu VlCL^ DL CCCHC dol rusl,
5 cuordus smplos y 4 trustos do ptu, c.v. 48 cm. y u lu MLlCk^N^ do lunum
5 cuordus smplos y unu c.v. do 44 cm.
Lu MLDl^N^ Ck^NDL (churungo grundo, porto do unu guturru corronto)
l0 o l2 cuordus doblos dvddus on 5 ordonos, c.v. 64 cm., tono su purocdo
con ol l1^k do Cuutomulu, con lu CLl1^kk^ CH^MLL^ do Mxco, 7
cuordus dvddus on 5 ordonos (2 prmus, l sogundu, 2 torcorus y 2 cuurtus),
con lu l^k^N^ HL^S1LC^ y con lu CLl1^kk^ HL^l^NCLLk^ 8 cuordus
(l prmoru, l sogundu, 2 torcorus, 2 cuurtus y 2 quntu), c.v. 62 cm., 4 trustos
do ptu, con lu VlCL^ DL C^lllk^ dol rusl do 5 cuordus doblos, c.v. 59 cm.,
con lu CkDCNL^ do luorto kco, c.v. 69 cm., 8 cuordus dvddus on 5
ordonos (2 prmus, l sogundu, 2 torcorus, 2 cuurtus y l quntu), con ol 1kLS
CL^NC c.v. 52 cm., 6 cuordus dvddus on 3 ordonos (2 2 2) y con ol CL^1kC
lLLk1CkklLLNC 5 cuordus doblos, c.v. 52 cm. Sonulumos unu curosdud.
osto CL^1kC untguumonto tonu 3 cuordus doblos y lo llumubun 1kLS, luogo lo
Timple canario (izq.) charango sacabeo (der.)
145
:A8=6G6C<D
uumonturon l cuordu y lo llumubun CL^1kC, uhoru quo tono 5 cuordus doblos
lo sguon llumundo CL^1kC. Ll lrol. llx lobo do lu Lnvorsdud do luorto
kco hzo llogur, u nuostro Musoo do lnstrumontos Musculos do olvu, como
donucon todu unu coloccon do cordolonos trudconulos do su puis y lunum,
por lo quo sompro osturomos ugrudocdos.
LL trudconul CLl1^kkCN V^LLLCk^NDlNC y ol CH^k^NCC ^lC
quo nnovo ol muostro Muuro Nunoz (l903 -l973) tonon su smltud con ol
CLl1^kkCN MLXlC^NC.
LUGARfS Df MAYOR PRODUCClON Y
DlS1RlUClON Df CHARANGOS
Ln olvu toduviu podomos vstur mportuntos contros dodcudos u lu
produccon y dstrbucon musvu do churungos.
Ln ol dopurtumonto do Cochubumbu ost lu cudud do ^qulo on lu quo grun
purto do lu poblucon son hblos churunguoros (Vor ^qulo). Con lus msmus
cuructoristcus oncontrumos lu poblucon do ^nzuldo (Vor ^nzuldo). ^smsmo,
on lu cudud do Cochubumbu so hullu stuudu lu Cunchu Sun ^ntono, uhi vondon
Puestos de venta. Inmediaciones cancha San Antonio. Cochabamba. 1977
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
146
churungutos todos los dius dos-
do lus 7 do lu mununu hustu lus 9
do lu nocho. Los dius domngos
on lu poblucon do ullucollo u
l3 lm. do Cochubumbu los chu-
rungutos osporun mpucontos u
sus nuovos duonos. Ln lus poblu-
conos do Clzu, ^run, 1upukuri,
Mzquo, lunutu, 1otoru, lndopon-
doncu, otc. ostn lus lorus dom-
nculos dondo so vondon muchos
nstrumontos musculos y dosdo
luogo churungutos. ^ modudos
dol sglo XX ostubun on su upo-
goo lus pobluconos do Sucubu
y 1omporul, uctuulmonto yu no
oxston tulloros, lu urbunzucon
los uhuyonto. 1umbn, on los
contros urbunos do lu cudud do
Cochubumbu ostn los tulloros do
lumosos muostros constructoros
como Cumbou, Muncllu, Soto,
los lunosos, hormunos lorruno
^lbu, Hnos. Corrudo, otc.
Ln lu cudud do lotosi huy lo-
rus somunulos puru cumposnos y
mnoros, dondo sompro so los hu-
llu, lus pobluconos rurulos quo so
dostucun son. Sun lodro do uo-
nu Vstu, otunzos, Chuyuntu, lo-
coutu, Sucucu, Culuculu, ^cuco,
otc. Ln otunzos ostn lus churun-
guorius do lu lumlu Cspodos o
hjos, cuyu trudcon vono dosdo
ol s. XlX (Vor otunzos). 1umbn
so oncuontrun los contros mno-
ros do Llulluguu, Lnciu, Cutuv,
uochslu, otc. lorus loculos y
cumposnus quo ponon u lu vontu
churungos y otros nstrumontos
Puesto de venta de charangos en inmediaciones de la Cancha
San Antonio. Cochabamba. 1977
Quillacollo, Cochabamba 2001
Puestos de venta de charangos y otros, dentro la Cancha San
Antonio. Cochabamba 2001
147
:A8=6G6C<D
musculos do lu rogon. Soriu lo-
gco no oncontrur churungos on
lotosi dondo sus prncpulos hu-
btuntos hun sdo mnoros o bon
urtstus. (Cbsorvucon. l960
- l995). lor otru purto, los on-
curgudos do producr y dstrbur
ol nstrumonto por ostus rogonos
son los urtosunos y comorcuntos
do los morcudos urtosunulos do
Cochubumbu y Chuqusucu.
Ln Vllu Sorruno (Vor Sorru-
no) ul churunguto lo vston con
uproco y curno con ntorosuntos
tulludos quo lo mprmon on to-
dus lus purtos propcus do lu cuju
do rosonuncu, nclusvo on sus
cluvjtus y bruzo. 1onon guul
mportuncu lus pobluconos
do ludllu, 1urubuco, ^zurduy,
Zudunoz, ljlu (por Cundoluru),
uovnu, otc. Ln lu cudud do
Sucro, los vondon on ol morcudo
nogro mucho untos do llogur ul
cruco (ulturu dol roloj), ulli so on-
cuontrun churungutos soncllos
y burutos. Do guul lormu, on los
tulloros do los grundos muostros
chuqusuquonos como los lutz,
lomntol, Sundugordu y otros,
tonon churungos quo rounon lus
oxgoncus y gustos modornos,
dondo lu sonorzucon y ol ucu-
budo tonon sus proloroncus.
Ln Cruro bustubu proguntur
,dondo tono lu tondu ol sonor
koguorn: puru oncontrur churun-
gutos cumposnos, ctudnos, do
concorto, usi como ulgun chu-
runguto ptuco, poro ol umgo
Sra. Margarita en su puesto de venta. Quillacollo,
Cochabamba. 2001
Vendedora de khonkhotas. Unca, Potos. 1986
Escogiendo charanguitos. Betanzos, Potos 1974
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
148
koguorin dojo do oxstr huco mu-
chos unos y on su tondu yu no von-
don churungos. No obstunto, oxsto
unu loru usontudu u un costudo do
lu cullo do lu Lstucon Contrul do
lorrocurrlos on lu quo so oxponon
puru lu vontu churungos, guturrus o
nstrumontos do vonto ontro otros
objotos urtosunulos. S lloguru diu
domngo, cumno por ol morcudo,
sompro huy ojompluros u dspos-
con. Ln ostu cudud huy muchos
churunguoros ospoculzudos on lu
construccon do churungos como
lu lumlu dol muostro ^lojundro
^londro, lu lumlu dol muostro o-
livur y otros. 1umbn so oncuon-
trun lus pobluconos do Cucuchucu
y los Contros mnoros. (Cbsorvu-
con l964-l995)
Ln lu cudud do Lu luz, so los oxpondo u lo lurgo do lus cullos. Sugrnugu
(dondo los curros pusun do punttus por rospoto u los churungutos), Lnuros, Suntu
Cruz, Murllo, lllumpu, on lus gulorius urtosunulos do lu lluzu Sun lruncsco y
lluzu do los Hroos nuncu lultun. 1umbn on ol thuntu khuto (morcudo do
cosus vojus) on lus cullos lodro do lu Cuscu y Vconto Cchou (untos burro chno)
so los oncuontru nuovos, vojos y usudos, dospus do lus 6 do lu turdo. Cudu
uno puru ol 24 do onoro so colobru lu trudconul loru do ^lustus (comprumo),
cuructorzudu por lu vontu do mnuturus, no obstunto, oncontrumos un soctor
do nstrumontos musculos on ol quo so vondon churungos do vuros tumunos,
truidos por los comorcuntos tnoruntos dosdo Cochubumbu propumonto do
^qulo, 1omporul, Sucubu, ^nzuldo, ontro otros. Yu lo djmos ostos khochulus
llovun ul churunguto por todos los rnconos dol puis. Ll movmonto comorcul
do nstrumontos musculos on lu cudud do Lu luz os ol ms ntonso, porquo
udoms dol morcudo locul so oxportu u todus purtos dol mundo.
Los tulloros y puostos do vontu do los muostros constructoros roconocdos
u nvol nuconul o ntornuconul ostn dsporsos por ostu cudud, urtosunos do
lu tullu do los kvus, los Crosco, Hnos. kodriguoz, Murco Snun lloros, Curlos
1orrco, 1lucho, lorgo komoro, luun ^ch, ^drn Vllunuovu, ontro otros.
Ln lu cudud do Ll ^lto, u solo 7 klomotros do lu cudud do Lu luz, ost
uno do lus Morcudos ms grundos do olvu, mo rooro u lu loru do lu l6
Vendedor de khonkhotas, localidad de Siglo Veinte y
Llallagua. Potos 1995. Foto: J unko Seto
149
:A8=6G6C<D
do lulo, dondo todos los juovos y domngos oxponon muchos urtosunos sus
churungutos. Lntro los muostros cotzudos ostn 1uylor Crosco y lumlu, llx
Cullsuyu, losus ^ruqupu, Lloy kumiroz, Crobor Corrudo, ontro otros.
^unquo lu poblucon rurul on ol dopurtumonto do Lu luz os ms urrugudu
u los nstrumontos do vonto, on lu untguodud, lu poblucon do Luju so hu
cuructorzudo por sor un gonuno contro do produccon do churungutos
lumnudos ospuldu pocho do gullo, quo sorviun puru cubrr ol morcudo locul
llogundo ncluso hustu lu cudud do luno (loru), tul como nos nlormu ol muostro
lodro lornndoz Cocu, con ms do 60 unos do oxporoncu on lu ospoculdud
do lubrcunto do nstrumontos do cuordu, osto muostro nos comonto. ....hubiun
on oso ontoncos (l930 - 40) on lu cudud do Lu luz, dos tondus quo roscutubun
todu lu produccon do Luju, unu oru dol sonor 1urlu y lu otru do unu sonoru
kosu Cumpos, umbus ubcudus on lu cullo lncu on nmoduconos do lu lluzu
Churubumbu, hoy pluzu ^lonso do Mondozu. Sogun Conzulo ruvo (l956) oru
trudconul su ntorprotucon on Corpus Chrst.
Ln ol Dopurtumonto do Suntu Cruz tocun on luguros ulodunos u Cochubumbu
y Chuqusucu, sondo Vullogrundo y Moromoro lus pobluconos do los buonos
churunguoros do lu rogon. luru ostus loculdudos do Suntu Cruz, los lubrcuntos
cochubumbnos hun nnovudo, puru consuolo do los kollus, ol churungo
turuguoudo doul puru luguros cldos y humodos.
Feria de Alasitas 1978. La Paz
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
150
Ln lundo y on, ostos nstrumontos kollus hun sdo dosconocdos, on mu-
chos cusos gnorudos hustu lu dcudu do los 80 dol sglo pusudo. loro s por
cusuuldud, vo pusur unu curuvunu do khochulus (comorcuntos cochubumbnos)
vuyu dotrs do ollos, porquo tonon lu trudcon do llovur ul churunguto hus-
tu los ultmos rnconos. Con lu mgrucon do kollus (puconos, cochubumbnos,
chuqusuquonos y oruronos), on su uln do logrur mojoros condconos do vdu,
hucu lus rogonos cldus do Suntu Cruz, on y lundo, os muy probublo quo
pronto so udontro ol nstrumonto.
Ln 1urju posblomonto los oncontrumos on tondus do urtosunius.
^ contnuucon vsturomos ^qulo ol Contro do Muyor lmportuncu on lu
lroduccon do Churungos. Con ol msmo ontususmo tumbn nos rolorromos
u lus pobluconos do ^nzuldo (Cochubumbu), Vllu Sorruno (Chuqusucu),
otunzos (lotosi), Lu luz y Ll ulto.
AlQUlLf
Lstu pntoroscu y ugrudublo cudud so cuructorzu por sor un vordudoro
Contro do lroduccon Musvu do Churungos dondo so ugrupun contonuros
do constructoros quo hun oscogdo osto hormoso vullo, rodoudo por montunus
bujus, puru nstulur sus churunguorus o tulloros. lor oso hu sdo donomnudu por
kosolucon Supromu Cuptul dol Churungo, u lu roodcon do osto trubujo yu
oscuchumos nombrurlu como. ^qulo, Cuptul Mundul dol Churungo.
Panorama de la ciudad de Aiquile. 1979
151
:A8=6G6C<D
^qulo os lu cuptul do lu provncu Cumporo dol dopurtumonto do Cochu-
bumbu, tono un clmu por doms doul, tompludo, n ol lrio n ol culor ucochun,
os unu cudud do otornu prmuvoru u 2.225 motros sobro ol nvol dol mur. Su
gonto os muy ucogodoru, bollu y umublo, tono uproxmudumonto 6.000 hub-
tuntos u lu lochu, uscondondo u unos 22.000 lu poblucon rurul.
Consdorumos quo osto contro mportunto do churunguorius y constructoros
so dobo u lu oxuborunto lorostucon con quo cuontu, procosus mudorus do lu
ms vurudu culdud.
Calle principal de Aiquile. 1979 Una calle de Aiquile. 1973
Maestro llaukeador de bustos (cucharones). 1977 3ULPHURVSDVRVGHXQRFLDO
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
152
Ln tompos do lu Colonu, ^qulo ostuvo lgudu u lus rutus prncpulos quo so
utlzubun puru ol trusludo do los vurudos productos, dosdo ol vullo do kunutu
(Cochubumbu) hustu lu Vllu lmporul do lotosi.
Ln ^qulo los churunguoros so concontrun ms on su trubujo, sobro todo
on lu ornumontucon con lus cuructoristcus lgrunus tipcus dol lugur. Ln lus
cududos grundos, dobdo ul constunto ujotroo quo mporu so omtriu ostos
dotullos, rompondo usi ol socroto do lu buonu sonorzucon.
Lu ospoculdud quo tonon los constructoros uqulonos os ol churungo
lluukoudo (vucudo) tumuno tpo, trubujudo on mudoru do unu o dos pozus,
cuyu lormu do lu ospuldu os mtucon ul churungo do qurquncho. Ln ol cumpo
tullun los bustos on mudoru soto, muru, luurol, nurunjllo, nujnu, tchurqu,
chrmollo, turco, utuch, suuco, morudllo, prncpulmonto y los llovun u lus
churunguorius dol puoblo gonorulmonto on los llumudos cuchuronos dondo los
pulon y tormnun, puru luogo mundurlos por todu olvu.
Lstus churunguorius ostn por todu lu cudud y sumun unus sosontu,
hucondo un ostudo promodo y consdorundo quo on cudu tullor trubujun un
muostro constructor (churunguoro), un ocul (oporuro) y un uprondz, quo
gonorulmonto son do lu lumlu, ulcunzuriun u unos l80 churunguoros por
lo monos, lo quo sgncu quo do cudu 25 porsonus unu os constructoru do
churungos. Sn contur con lu poblucon rurul lu cuul ulcunzu ulrododor do unos
22.000 hubtuntos. (lnvostgucon l977).
J oven aprendiz. Aiquile 1978
153
:A8=6G6C<D
Los grundos muostros quo hu tondo y tono ^qulo on lu munulucturucon
do churungos, son sn dudu los hormunos kodriguoz 1orrco, doscondontos
dol Muostro Lus kodriguoz, osto con lu uprobucon do todos los ontrovstudos
do lu loculdud. No obstunto lu odud uvunzudu, don Lus contnuu con osto
upusonunto trubujo. lumnur churungutos.
Lu jorurquiu dol trubujo os lu msmu do lu pocu modovul. Los muostros,
luogo los oculos y nulmonto los uprondcos.
Nuostro umgo lolklorstu Curlos komoro Conzlos, ox ntogrunto dol Crupo
Cocu, nos cuontu quo on unu vstu por lu loculdud do ^qulo, pudo uprocur
quo on lu loculdud do Comumpumpu, corcu do ^qulo, tumbn construyon on
grun cuntdud los churungos lluukoudos y do qurquncho quo ncluso srvon
puru ubustocor ul morcudo uqulono cuundo so ucorcun lus tomporudus do
muyor domundu. Nos djo udoms, quo ol churunguto pusu por cuutro munos
untos do llogur u su dostno, do Comumpumpu llovun los cuchuronos u ^qulo,
dondo los tormnun y los dun lus lormus rospoctvus, unu voz concludo ontrogun
ul roscutudor quo lo llovur u lus grundos cududos y contros mportuntos do
vontu (tondus, puostos cullojoros y lorus) dondo los oxponon puru su vontu.
(Lntrovstu l980).
Ln ^qulo tumbn so puodo uprocur los muruvllosos runqhu churungos, ho-
chos por ms do 60 unos por ol muostro 1omstoclos luldin. (Lntrovstu 200l).
FfRlA Y FfS1lVAL NAClONAL DfL CHARANGO
Sogun ol notcoro culturul lostu dol Churungo do ^qulo y lu pronsu nu-
conul, osto ucontocmonto so dobo ul ompujo roulzudo por jovonos ontusus-
tus, rosdontos uqulonos como lorgo Lrbo, Muro Cluuro, Sumuol Volsquoz,
^ntono ^lbu y Victor kosulos com-
ponontos dol grupo lolklorco Los
lulqurs, quo junto ul pntor losus
llordo Vllulun ponon on murchu
lu dou do orgunzur unu loru y ox-
poscon dol churungo, on vstu do lu
lumu udqurdu on lu produccon do
churungos. lroyocto quo ncluiu lu
nvtucon u dostucudos churungus-
tus como L. Cuvour, W. Contollus, ^.
Cmuru, lulo Luvuyon, ^. Cocu, gru-
pos lolklorcos y constructoros. Do
ostu munoru on novombro dol uno do
l984 so hzo posblo lu prmoru vor-
son ocul do lu loru.
J aqueline Arnez. Primer premio categora mayores.
Aiquile 1986
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
154
No obstunto, quo on ol mos
muyo do l998 ^qulo luo uzo-
tudu por un movmonto sism-
co do grun mugntud quo dojo lu
cudud on runus y mlos do po-
bludoros sn vvondu, lu loru
y lostvul dol Churungo sguo
su curso sobro lus runus do lu
cudud, on novombro dol ms-
mo uno.
Lstu loru so hu convortdo on
un ovonto truscondontul, dobdo
u sus lurgos unos do oxstoncu
y u su convocutoru, rouno u
muchos nnos, jovonos, udultos
ntrprotos y u unu grun cuntdud do muostros constructoros. Lsto lostvul on lu
uctuuldud gozu do un grun prostgo, so roulzu uno trus uno los prmoros dius do
novombro, uprovochundo lu colobrucon do 1odos Suntos (lostu do los dlun-
tos), tono lu purtculurdud do rounr u todos los pusunos uqulonos quo llogun
Participante a usta. Festival 2007
Exposicin de charangos. Concurso de Fabricantes. Aiquile 2000
155
:A8=6G6C<D
do todus purtos puru compurtr con sus soros quordos u truvs do lus costumbros
y los trudconulos mustucus (mosus con ulmontos y todo lo quo lo gustubu ul
dlunto) y tumbn u unu cuntdud do vstuntos do otrus rogonos.
Lu convocutoru puru osto ovonto so lu publcu por todo ol puis tros mosos
untos do lu lochu do roulzucon do lu loru bujo lu sguonto moduldud.
Concurso do ntrprotos.- Ln tros cutogorius. lnluntl, juvonl y muyoros, con
lu usstoncu do dos roprosontuntos por cudu dopurtumonto do olvu. So otorgun
promos u los tros prmoros cluscudos on cudu cutogoriu.
lrmor lromo. Churungo do Cro, Dplomu do Honor y un monto rospoctvo
do dnoro.
Sogundo lromo. Churungo do llutu, Dplomu do Honor y un monto
dotormnudo do dnoro.
1orcor lromo. Churungo do ronco, Dplomu do Honor y un monto
dotormnudo do dnoro.
Concurso do lubrcuntos.- Drgdo u todos los urtosunos constructoros
nuconulos puru quo oxpongun sus trubujos. So concodo lu msmu rolucon do
promos quo u los ntrprotos.
Concurso puru lu oloccon do lu Nustu Nuconul dol Churungo.- lurtcpun
jovonctus ntrprotos dol nstrumonto quo roprosontun u cudu unu do lus
dologuconos. Lu Nustu ologdu so huco ucroodoru dol Churungo do Cro,
Dplomu do Honor y unu sumu do dnoro, durunto un uno sor lu oncurgudu do
promoconur y dolondor ul churungo como lutrmono Culturul do olvu on
todo ovonto lolklorco.
Dosdo ol uno 2000 lu Socodud olvunu dol Churungo hu sdo nvtudu
como mombro dol jurudo culcudor do ostu loru y lostvul.
Ll uno 2002, uutordudos dol muncpo oncubozudos por su ulculdo Dr.
Lus Lopoz ^rns, ncuron unu do lus obrus ms sgncutvus do ^qulo, lu
construccon dol MCNLMLN1C ^L CH^k^NCC, con unu longtud quo ulcunzu
u l5 motros, on nmoduconos dol pusoo do Ll ljoch, dondo lunconur ol
toutro ul uro lbro.
Ll 2003, lu droctvu do lu Socodud olvunu dol Churungo (S..C.) sugro
u lus uutordudos uqulonus lu umplucon dol lostvul ncluyondo lu cutogoriu
lntornuconul, on lu quo purtcpun ntrprotos do puisos vocnos, do Luropu
y ospoculmonto dol lupon. ^smsmo ol 2004, lu S..C. sugro ncorporur lu
cutogoriu lulumpoudo (rusguoudo). ^ lu lochu ostos ovontos son roulzudos
con todo xto y grun oxpoctutvu.
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
156
ANZALDO
Lu poquonu cudud do ^nzuldo, sogundu soccon do 1urutu, dol Vullo ^lto
do Cochubumbu, so cuructorzu, ul guul quo lu cudud do ^qulo, por sor uno
do los contros do muyor produccon do churungutos lumnudos con ospuldu
plunu, quo son llovudos puru su vontu u pobluconos ultus do Cochubumbu, poro
ospoculmonto u rogonos potosnus y oruronus, sondo stos los prolordos por
los cumposnos y mnoros.
Ln l979 quodubun como unus l8 churunguorius, on unu poblucon do l.000
hubtuntos, sorprondndonos mucho ul subor quo huco doz unos untos oxstiun
muchus otrus ms. Los churunguoros culpun u lu compotoncu quo llogo do otros
luguros, orgnundo ol bujo costo do churungutos, tonondo cudu ojomplur como
proco, ul por muyor, uproxmudumonto 3 doluros umorcunos (l klo do curno
do ros), orgnundo, ol xodo do ulgunos urtosunos. Muchos constructoros do
osto vullo hormoso, ntorculun ol oco do churunguoros con ol do ugrcultoros.
Su ospoculdud os lu construccon
do churungutos lumnudos, tpo
guturrtus do unu solu moddu, sus
constructoros son orgullosos do su
punto (dupuson bon culbrudo)
juctndoso do lu buonu voz do sus
nstrumontos, consdorudos ms
sonoros quo los uqulonos (churungos
lluukoudos).
Lno do los grundos muostros on
los ultmos tompos luo don lodro
lurdo (+), n. l895, quon dojo lu
horoncu u su hjo Croconco lurdo,
Iglesia de Anzaldo. 1978 Maestro Crecencio Pardo. Anzaldo 1978
Maestro Paulino Soto. Anzaldo 1978
157
:A8=6G6C<D
n. l9l9, con ms do 45 unos do
constunto trubujo y u un contonur
do sobrosulontos sogudoros do los
cuulos so dostucun. luln lurdo,
luulno Soto, lodro Vozugu, otc.
(vor churunguoros do ^nzuldo).
Lstu ntorosunto loculdud, u 70
klomotros do lu cudud do Cochu-
bumbu, ost dotudu do un hormo-
so clmu prmuvorul, quo lo pormto
obtonor vurudus ospocos do mu-
doru como ol lumo, prncpul mo-
tvo puru convortrso on un contro
do produccon musvu, yu quo ostu
mudoru por su rosstoncu y su pocu
oxbldud os muy usudu puru cons-
trur los bruzos do osto nstrumonto.
Ctru mudoru quo usun os ol codro.
^nzuldo on lu pocu colonul,
tumbn so consttuyo como un
punto mportunto do ubustocmonto
on lus rutus puru trunsportur ulmon-
tos do prmoru nocosdud, tojdos,
mudorus hustu lu cudud do lotosi viu Chulluputu.
Ln unu nuovu vstu quo hcmos on l995, untos do lunzur lu sogundu odcon
do osto lbro, nos porcutumos quo dol contonuros do constructoros quo hubiu,
ontro muostros y uprondcos, uhoru sobrovvon solo 8 churunguorus, sondo unu
lu do Don lucnto Suroz quo llovu ms do 22 unos construyondo churungutos,
l usi como otros constructoros usun 5 modolos. do l7, l9, 20, 22 y 24 cm. Dos-
do nuostru prmoru vstu (l979),
on 20 unos hubiun cumbudo 4 vo-
cos los modolos y oso msmo uno
(l995) Don Modurdo kumiroz n-
novo, ol churungo ununchu quo
so populurzo rpdumonto por
rogonos rurulos do Cochubumbu,
Cruro y lotosi. Ln lu ultmu dcu-
du dol sglo XX, so roulzuron on
^nzuldo, mportuntos lostvulos
dol Churungo.
Charangos en construccin
Charangos en construccin
Anzaldeos listos para ser encordados
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
158
VlLLA SfRRANO
Lstu bontu cudud, lu-
mosu dosdo ol Sogundo
lostvul Lutnoumorcuno
do lolkloro roulzudo on
lu cudud do Sultu, ^rgon-
tnu (l966), os lu cunu y
tumbu dol muostro Muuro
Nunoz, notublo churun-
gustu y omnonto tullu-
dor. Lu purtcpucon do
lu juvontud sorrunu, bujo
lu droccon dol notublo
muostro luo docsvu on
dcho ovonto, porquo
trujoron puru olvu unu
gumu do prmoros pro-
mos como un homonujo
u oso urto oxtruordnuro do Vllu Sorruno quo cuutvo ul publco usstonto.
Vllu Sorruno os cuptul do lu provncu olsuro ooto dol dopurtumonto
do Chuqusucu, ost u 2.040 motros do ulturu sobro ol nvol dol mur con unu
tomporuturu modu do l7 contigrudos. Ln ostu cudud so oncuontrun ntorosuntos
docorudos quo Don Muuro los llumo ol Churungo ms Crundo dol Mundo, ol
ombo Ms Crundo dol Mundo y ulgunus otrus obrus tulludus on mudoru por
osto grun urtstu.
^l ontrovsturnos con ol sonor
luun Munuol Custro do 72 unos,
nuturul do ludllu y quo vvo
on Sorruno dosdo ol uno l925,
obtuvmos ostus docluruconos.
^ntguumonto ostu rogon so
llumubu. Chullhuu Muyu quo
quoro docr luoblo do loscudos,
postorormonto Sun Mguol do lu
uobrudu, luogo on l82l Sorruno,
propodud quo luo donudu on
luvor dol puoblo bujo ol convono
quo sus hubtuntos puguriun l0
contuvos puru sostonor ul muostro
do unu oscuolu.
Panormica de Villa Serrano 1979
Calle de Villa Serrano 1979
159
:A8=6G6C<D
Ln ostu Vllu vstu-
mos cuutro tulloros. tros
dodcudos u lu oscuolu
do Muuro Nunoz, pro-
motor do los churungos
tulludos (Los Sundu-
gordu los llumun chu-
rungos modornos) y un
tullor dodcudo ul urto
trudconul.
Los prncpulos dlu-
soros o nstrumontstus
sorrunos son. Wultor
Montoro, kumundo
Lspudu o Chuto Lspudu,
los Hnos. Sundugordu
(vvon on Sucro), Dunol Moyu Suntos, Corurdo luroju y Hnos. (vvon on Lu
luz), y ol muostro kodollo Cruz untunllu do lu oscuolu dol chuqusuquono
luun Mguoz.
Como un hbto cotduno tocun ol churunguto todos los cumposnos do lu-
cupumpu, 1omporul, ^guu luncu, lonu luncu, Nuovo Mundo, Sun lsdro, otc.,
tumbn do ostus rogonos llovun los bustos o cuchuronos do mudoru u Vllu Sorru-
no, puru quo soun los muostros churunguoros quonos los tullon y tormnon. (Lntro-
vstus l978). Cubo
dostucur on ostu
roodcon (2007)
quo ol Churungo
Ms Crundo dol
Mundo so convrto
on unu rouldud so-
noru con unu long-
tud do 6.l3 m. por
l.30 m., nscrto on
ol lbro Cunnos ko-
cord ol uno 2005.
^l rospocto tonomos
un cupitulo ospocul
puru osto tomu.
Llaukeados y tallados. Autor Deln Sandagorda. 1977
Trabajos del Maestro Edmundo Espada Solz. 1977
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
160
FfS1lVAL DfL CHARANGO MAURO NUNfZ CCfRfS"
luo ol uno l995, quo grucus u lu pujunzu do un grupo do jovonos pro-
losonulos ontro ollos Victor Cntvuros, Ldvn ^rtougu, Cubrol Cutrroz, lo-
sus Lrosto, Conzulo lloros, ^ugusto Molnu y Victor Culun, logrun orgunzur
y llovur udolunto ol lklMLk lLS1lV^L DLl^k1^MLN1^L DLL CH^k^NCC
M^LkC NLNLZ C., roulzudo on Vllu Sorruno los dius 27 y 28 do soptom-
bro contundo con ol upoyo oconomco do lu Lmbujudu do Holundu, Corvocoriu
Suronu, Lmbotolludoru Sulvott, lbrcu do Sombroros Chuqusucu, Cusu Mun-
cpul do lu Culturu do Sucro, kosdontos Sorrunonsos y puoblo on gonorul. Ctro
uporto luo do lu Loy do lurtcpucon lopulur, quo olroco ol murco propco
puru consogur lu purtcpucon do urtstus dol churungo roprosontundo u los
dlorontos Muncpos dol dopurtumonto do Chuqusucu.
lurulolumonto u ostu uctvdud, notumonto lolklorcu, so llovo udolunto
lu oxposcon y vontu do urtosunius propus do lu provncu, ontro lus quo
sobrosuloron los churungos tulludos ul ostlo Muuro Nunoz.
No obstunto quo osto proyocto do lostvul doboriu sor unuul, lumontublomonto
so llogo solo hustu ol Sogundo lostvul roulzudo dol 27 ul 28 do soptombro do
l997, ovonto quo ostuvo u curgo dol Dopurtumonto do Culturu do lu Honorublo
^lculdiu Muncpul. Ln ostu lochu (29 do soptombro) so colobru lu lostvdud do
Sun Mguol ^rcngol y ol unvorsuro do Vllu Sorruno.
Ll lostvul tuvo como osconuro ol Colsoo do Vllu Sorruno, locul propco
puru ulborgur u ms do 2.000 ospoctudoros, osporundo contur puru otros
lostvulos con un osconuro ms udocuudo puru osto tpo do ovontos como ol
toutro quo so construr on ol lugur donomnudo ol Morro (1outro ul ^ro Lbro).
Ll jurudo culcudor ostuvo conlormudo por urtstus consugrudos on ol urto
dol churungo o nvtudos ospoculos.
Ln osto Sogundo lostvul Dopurtumontul dol Churungo Muuro Nunoz Ccoros
so orogo 47.2l0 bolvunos, unos 7.500 doluros umorcunos uproxmudumonto.
VALLfGRANDf
Lsto sngulur vullo portonoconto ul dopurtumonto do Suntu Cruz os colndunto
con los dopurtumontos do Cochubumbu y Chuqusucu. Sus hubtuntos son
oxtromudumonto cultoros do lus urtos populuros, ponondo todo su ontususmo on
lus pocus do curnuvulos, ostus putronulos, putrotcus y on todo ucontocmonto
do rogocjo. lunto ul vullo do Moromoro so stuun como los dos contros ms
mportuntos do lu zonu.
Ll churunguto on ostus rogonos llovu ol uutntco subor vullogrundno, su
ostlo brllunto y sulturin so huco sontr dontro do los conjuntos vornuculuros quo
so vuolcun on compursus rocorrondo cusonus, cullos y luguros cumpostros, sobro
161
:A8=6G6C<D
todo on lus ostus do curnuvulos dondo todo ol puoblo purtcpu dol jolgoro
colobrundo lu ostu dol Dos Momo.
Ln ostus pobluconos so tocu sobro todo ol churunguto do 4 ordonos (6
cuordus, l prmoru, 2 sogundus, 2 torcorus y l cuurtu), cuyo orgon so romontu u
lu msmu pocu colonul, on monor moddu so usu ol churungo do 5 ordonos.
Ll uno l992, oncontrumos ulgunos tulloros dondo so voiun volnos, guturrus
y churungutos.
^ pocos klomotros do ostu cudud so oncuontru lu poblucon do Moromoro,
on tompos pusudos luo un contro mportunto on lu produccon do churungutos
do dos clusos, uno do tumuno tpo y otro un churungo bujo quo uctuulmonto
ost on dosuso.
f1ANZOS
Ctro lugur prmuvorul y oncuntudor os otunzos cuptul do lu provncu
Cornolo Suuvodru, ubcudu u 47 klomotros do lu cudud do lotosi undu por
unu currotoru uslultudu y soguru.
Lstu poblucon, on dcudus pusudus, tumbn so cuructorzo por sor uno do
los contros ms mportuntos on lu produccon musvu do churungos. ^ctuulmon-
to, por ol constunto cumbo on lus lormus do vdu do lus rogonos potosnus, ol
Vista panormica de Vallegrande 1978
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
162
comorco y ol uso dol churun-
go docuyoron, ocusonundo lu
dosupurcon do cus todus lus
churunguorius quo portonociun
u lustros dnustius quo so dod-
cubun ul quohucor churunguis-
tco.
Lstus lumlus, omgruron
hucu ol ntoror y oxtoror dol
puis, como los hjos dol muos-
tro ^ndrs Cspodos (nucdo
on l886) quo so luoron unos u
lu cudud do Sucro y otros u lu
^rgontnu. Don ^ndrs luo lu-
moso on ol puoblo por sus chu-
rungos, su obru luo sogudu por
sus hjos y notos como Don
Muro y su hormuno Nolson
Cspodos.
Do lus 7 churunguorius
quo hubiun on l992 uhoru
solo quodun 3, lu dol muostro
llcdo Cspodos quon tono
93 unos, dodcudo hoy on diu
ul comorco mxto, on su tondu
vondo vivoros y sus lndos
churungutos quo los construyon
sus lumluros. Ll hormuno do
Don llcdo, Slvostro Cspodos
construyo do guul munoru
churungos, poro los huco solo
u poddo. Nos dolo mucho
lu dosupurcon dol muostro
Crogoro Cspodos muorto on lu
luscuu pusudu, u lu odud do 63
unos quo luo tumbn lumoso on
lu construccon do churungos.
(Vstu l7 do octubro do l999).
Miguelito y Marcos (francs y suizo) escuchando a un
Kalampeador de Betanzos - Potos. 1999
Charanguera y tienda de abarrotes del maestro constructor
Plcido Cspedes. Betanzos 1999
Viuda, hija y obra de Don Gregorio Cspedes. Betanzos 1999
163
:A8=6G6C<D
ClUDAD Df LA PAZ Y fL AL1O
^ purtr do lu dcudu do los 60 (s. XX), como consocuoncu do lu ucoptucon
dol churungo on todos los circulos soculos y por constturso como ol contro
politco y oconomco ms mportunto dol puis, lu cudud do Lu luz sogudu
por lu cudud do Ll ^lto, son consdorudus como lus prncpulos productorus y
dstrbudorus do osto nstrumonto. Lncontrumos su comorculzucon dsomnudu
u lo lurgo do lus cullos Sugrnugu, Lnuros, Suntu Cruz, lllumpu, Morcudos
^rtosunulos, otc. Ln lu loru l6 do julo do Ll ^lto, uno do los morcudos ms
grundos do olvu, so oxhbon trubujos do vuros constructoros tunto do Lu luz,
como do otros dopurtumontos, cudu juovos y domngos do somunu so vondon
churungos ul por muyor y monor.
LOS CHARANGUlS1AS
Son muchismos los ostlos churunguistcos trudconulos, quo uun pordurun
on nuostro modo dontcundo u lus rogonos do dondo vonon, u lus crcuns-
tuncus y costumbros do lu pocu, conlormndoso do ostu munoru, ol ostlo rurul
o cumposno con cuructoristcus propus do torru udontro. Ctros por un uln
do ndvduulzurso, sobro todo on ol mundo urtistco, hun tondo quo trubujur
mucho on buscu do un ostlo propo, ostos son los urtstus prolosonulos quonos
hun uportudo ul churungo tcncus nnovudorus y socrotos do ojocucon bustun-
tos novodosus, quo con sus mugstrulos ntorprotuconos hun sorpronddo u los
ospoctudoros, dondo ol vrtuossmo no os grututo, sno un olomonto ms puru
vgorzur lu sngulur ojocucon dol churungo.
^si como ol cumposno urroro tomo ul churungo como un compunoro
nsopurublo do sus lurgus y ponosus truvosius, muchos churungustus o urtstus
urbunos sguon oso msmo comportumonto duormon con sus churungutos,
comon con sus churungutos y on lus cullos so los vo pusour junto u sus
churungutos bullunguoros y curnosos.
Lu nuoncu dol poquono cordolono hucu sus cultoros so notu clurumonto
on ol comportumonto do stos, cuundo domuostrun sor juguotonos, truvosos,
bromstus, consorvundo osto nmo do vdu, hustu ol rosto do sus dius.
fN fL RfA RURAL
Ll urroro o churungustu cumposno, so prosontu trudconulmonto como
solstu y los rtmos puru osto gnoro son lus kulumpoudus (rusguoudus), vu-
llmuyus (vullo do rios - quochuu) y lus snguluros tonudus do los burrokhutnus
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
164
(cumnundo trus los burros - quo-
chuu) y otrus molodius. Ls notoru
lu prosoncu do ostos urroros o
cumnuntos solstus, quo upurocon
on rous cumposnus do los dopur-
tumontos do lotosi, Chuqusucu,
Cruro y Cochubumbu.
Sus churungos llovun cuordus
do ulumbro ucorudo y on muyor
porcontujo hochos on mudoru lu-
mnudu (tpo guturrtu), tumbn
on mudoru lluukoudu (vucudu) y
on pocos cusos los do qurquncho
(urmudllo). Lu cuntdud do churun-
gustus quo so obsorvu on ol rou
rurul os mprosonunto (Cb-
sorvucon. l962 - l985), porquo
on ostus rogonos rosultu sor unu
vorguonzu no subor rusguour
churungo. ^prondon dosdo muy
nnos.
Los churungustus rurulos,
tonon ol oido sonsblo y nutu-
rulmonto no, tunto puru tom-
plur como puru ojocutur ol ns-
trumonto, dobo sor porquo ol
modo do vdu on ol cumpo no
tono olonsus u los sontdos. ^l
contruro, ul churungustu urbuno
gonorulmonto lo cuostu tomplur
porloctumonto su nstrumonto,
dobdo ul ujotroo quo tono ol o-
co do churungustu do osconuro,
stos tonon quo ujusturso ul uso
do unudoros oloctroncos mo-
dornos quo truon gonorulmonto
dol lupon, tomplundo sus nstru-
montos ul L^ 440 H. o bon L^
438 H.
Campesino y su charanguito
Foto: Peridico Chijini Cultural 1979
Tarabuqueos. Foto annima. 1968
Chayanta - Potos 1978
165
:A8=6G6C<D
Huy pocus dol uno dondo contonu-
ros do churungustus dol Norto do lotosi
(^ymuyu, Chuyuntu, Sun lodro do uonu
Vstu, ^cuco, otc.), so ugrupun ul rtmo
dol tnku (oncuontro) compurtondo os-
conuros ul uro lbro con los julu julus
(dunzurnos muscos quo tocun scus do
vuros tumunos), ospoculmonto puru lu
ostu do lu cruz (3 do muyo).
Ln los mutrmonos dol Norto do lotosi
y zonus udyucontos, ol churungo cumplo
un pupol socul mportunto, yu quo l os
qun porsuudo ol ontondmonto con lu
lumlu do lu novu ul rtmo coromonoso
do vurm munuqhus (podr lu muno on
quochuu) ,
l l ovndoso
lu poor do
lus purtos ol
novo quo
no sopu to-
cur ol nstrumonto.
Los cumposnos potosnos quo omgrun u lu cu-
dud do Lu luz on buscu do mojoros condconos do
vdu, so rolugun on chchorius puru mtgur sus
nostulgus y sus ponus, ulli tocun on sus churungu-
tos uros cumposnos, montrus quo sus pusuntus,
tumbn omgruntos, vun zuputoundo y grundo,
conlormundo vordudoros ospoctculos do toutro on
osos loculos quo so convorton on rnconos potos-
nos. Lo propo ocurro on lus otrus mportuntos cu-
dudos dol puis, dondo lus nostulgus so dojun sontr
prolundumonto. (Cbsorvucon. l975-l989).
Ln ol cumpo, notumos quo los churungustus
son gonorulmonto hombros y on lus cududos hun
ncursonudo tumbn lus mujoros. Potosino con su charango. 1978
Campesinos con sus khonkhotas. Cacachaca,
Oruro 1985
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
166
GLOSARlO
LkkClH^1lN^. lhutnu vono dol quochuu = porsogur, por lo quo
burrokhutnu soriu ontonddu como porsguondo ul burro. Ll cumposno urroro,
rusguoundo su churungo y ul puso do stos, urrou u sus burros ul comps do ostu
tonudu.
V^LLlM^YLS. Muyu on quochuu sgncu rio, on consocuoncu, truducmos
como rios dol vullo. Los undurogos o urroros pusun los vullos y rios, tocundo
sus churungos con molodius nsprudus on ol rumor do los rios y ol pusujo do
los vullos.
W^kMlM^N^H^S. 1ruducdo dol quochuu Wurm = mujor, Munuqhu =
podr lu muno. Ll cumposno puru podr lu muno do lu novu, llogu tocundo su
churunguto ul son do ostus tonudus, llovundo lu poor purto uquollos jovonos quo
no subon tocur churungo. (Cbsorvucon. rogonos potosnus, cochubumbnus y
oruronus, l962-l980).
1CkClH^1lN^S. ^rrundo toros on quochuu.
CHLN1LNll. 1onudu do udorucon ul Nnto Dos quo so tocu con chullu
chullus, pujurllo, churungo y bombo.
M^L^Wlk^. (Mulu vdu on quochuu) ktmo ulogro y bullunguoro.
Con charanguito anzaldeo. 1978
167
:A8=6G6C<D
fN fL RfA URANA
Ll churungustu urbuno, ucolorudu-
monto hu vondo nnovundo, proyoctun-
do nuovus tcncus do ntorprotucon, u
purtr do lu dcudu do los 60 y 70 ostos
ojocutuntos hun llovudo ol churungo u
unu oxpoctutvu mportunto, do tul mu-
noru quo llogundo u nos dol sglo XX ol
churungo yu ostuvo ntornuconulzudo
u nvol mundul. Lo dcho untorormonto
lo corroborun los Congrosos y Lncuon-
tros lntornuconulos dol churungo, or-
gunzudos por lu Socodud olvunu dol
Churungo (lundudu on l973) y lu loru
y lostvul Nuconul o lntornuconul dol
Churungo ovonto quo so roulzu on lu
cudud do ^qulo dosdo l984.
Los churungustus urbunos cus
sompro conlormun grupos con ruicos
vornuculuros, conjunconundo lo nstrumontul con lo vocul. Los ostlos vun
dosdo los trudconulos hustu ol tcnco y vrtuoso.
Lntro los unos l966 u l970 on lonu Nuru, ol guturrstu ^llrodo Dominguoz,
ol churungustu do Los lurus (Lrnosto Cuvour) y quonstu Clbort luvro, logruron
ponor u sus nstrumontos guturru, churungo y quonu u un msmo nvol do
mportuncu, punto do purtdu puru lu croucon dol donomnudo noo lolkloro
polomzudo on ol umbonto critco lutnoumorcuno, dondo no todos ostubun
do ucuordo con oso upolutvo. Ms turdo, ol ulojumonto do L. Cuvour do Los
lurus (l97l), ntroduco ol churungo u sulus do concorto u nvol do Concortstu
Solstu do Churungo, olrocondo prosontuconos on olvu, dlorontos puisos do
Lutnoumrcu, Luropu y ^su, lormundo luogo su propo grupo muscul.
^ los ntrprotos do lus rogonos rurulos, los llumuromos on osto lbro.
churungustus cumposnos, porquo sompro ostn ucompunudos do su
nstrumonto, yu sou on su vdu cotdunu, ostus y lurgus cumnutus, y u los
urtstus ctudnos churungustus urbunos, muchos do los cuulos nos sorprondon
con sus oxtonsos rocortos do pronsu (rovstus, publcdud, lotos, vdoos, DVDs.
otc.) y por sus mprosonuntos trujnos ulrododor dol mundo.
Lxsto unu ntorosunto rolucon ontro ol churungustu cumposno y ol urbuno,
ol cumposno mru y oscuchu u su ntorlocutor sloncosumonto, sto no lo pdo
nudu, ul contruro, ol urbuno os ol quo do nmoduto so urrmu ul cumposno y
Alfredo Domnguez y Ernesto Cavour en Pea Naira.
La Paz 1973
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
168
con probondus oconomcus copu sus rusguoos, rtmos, tomplos, tomus y todo lo
quo lo puodo sucur (unu pruobu, osto lbro).
Lustmosumonto, on los ultmos unos, ulgunos churungustus urroros, vun
cumbundo su nstrumonto, compunoro vtul quo lo llovubun juntto u su coruzon
por lu lumosu rudocto u trunsstoros. (Cbsorvuconos. l979 - 2003 - 2007).
A1UfNDOS Df LOS CHARANGUlS1AS
Sguondo ol rolrn populur ol hbto no huco ul monjo, muchos
churungustus urbunos ucostumbrun prosonturso con sus cotdunus prondus do
vostr, poro on dcudus untororos ol vostuuro lolklorco oru rguroso, dondo
roluciun los coloros do los ponchos, lluchus y hojotus, ulgunos proloriun
vostmontus urstocrtcus, mpuctundo con ol lujoso lruc y ol oxprosvo guto.
Muchos ntrprotos urbunos dsonubun su propu vostmontu con bustunto
colordo, prosontundo uspoctos novodosos nsprudos on ol curctor rurul,
modolos quo mtubun con mucho ontususmo y sorodud los oxtrunjoros. Ln
tunto quo, los churungustus cumposnos no nocostun cumburso do trujo puru
tocur ol churungo.
El autor (frente) y su conjunto en J apn. 1980 Grupo Los Ajayus y sus charangos. 1975. La Paz
169
:A8=6G6C<D
fL CHARANGO Y O1ROS lNS1RUMfN1OS VfRNCULARfS
Homos vsto quo ol churungo os y hu sdo un nstrumonto cumposno por
oxcoloncu, on osto soctor su prosontucon os cus sompro solstu. Sn omburgo,
dosdo prncpos dol sglo XX ul ngrosur do llono ul mundo ctudno, so hu
do ucomodundo con lu guturru, los bombos, quonus, zumponus, turkus, cujus,
mutrucus y vunkurus. 1umbn, por lu msmu pocu ol churungo luo usmlundo
su musculdud junto u otros nstrumontos bolvunos, ostu voz do nuovu tosturu
como los nvontos o nnovuconos prosontudos tunto por churungustus urbunos,
como rurulos prncpulmonto do rogonos potosnus, cochubumbnus y sobro
todo puconus. No obstunto, vumos obsorvundo quo lu upuronto nquotud
muscul quo posoo ol urtstu urbuno, no hu llogudo u sonsblzurso con otros
muruvllosos cordolonos quo tono lu nstrumuscogruliu nuconul, nstrumontos
quo uctuulmonto vun cuyondo on dosuso por ol dosntors do los ntorprotos
urbunos quo no los mportu, n trutun do dolondorso dol uvusullumonto lornoo
do lus culturus ujonus quo nos ugolun. No dobomos olvdur quo tonomos muchos
nstrumontos uncostrulos, con los quo podomos vgorzur ol urto nuconul. Lstos
nstrumontos ontro otros, son los pnqullos, mohoconos, ocurnus, mokolulos,
chujjos, pututus, chrvunos, cunu, orko, mmulus, rollunos, tumbn cordolonos
mostzos como modunus, guturronos, churungos bujos, guturrllus y unu
nndud do ostos con sus rospoctvos tumunos y dstntus unuconos quo
tonomos on ol puis.
MUSlCA ARROCA Y POPULAR
Dosdo l973, brlluntos tomus ouropoos do muscu clscu hun sdo
ncorporudos ul roportoro dol churungo. Lntro los ponoros quo logruron
ncursonur on osto cumpo llogundo ncluso u plusmur sus trubujos on plucus
dscogrcus ostn los churungustus Lddy Nuvu Dulonco ucompunudo dol
guturrstu Corurdo ^rus. Dsco Cumpo (Lu luz - l974), y ol churungustu Coco
^rumuyo (soudonmo dol uutor do osto lbro) junto u lroddy Suntos (guturru) y
lucco Volurdo (uonu). Dscolundu (Lu luz - l974) roodtudo on sollo loldor
(Suzu l978).
Dosdo lu dcudu do los 90 s. XX, upurocon churungustus con dostrozu on
lu dgtucon ncorporundo on su roportoro tomus como Shurdus do Mont,
Murchu 1urcu, Muscu kusu, otc. y puulutnumonto tomus lutnoumorcunos
como ruslornho, 1cotco no lumu, Dublo suolto, lu Cumpurstu, 1uquto
Mltur, otc. roportoros quo so hun mpuosto on ol mundo dol churungo. Lstos
ntrprotos dcon quo tocun osos tomus puru domostrur lus posbldudos quo
tono ol churungo.
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
170
Ln ol lrmor Lncuontro lntornuconul dol Churungo, llovudo u cubo on lu
cudud do Lu luz on l997, lu dologucon lotosnu ntogrudu por 5 churungustus
bujo lu droccon dol muostro Dunol Vullojos, ntorproturon muscu do l. S.
uch con grun xto. ^smsmo, durunto Ll 1orcor Lncuontro lntornuconul dol
Churungo, roulzudo on lu cudud do Cochubumbu (200l), lu dologucon Suzu
- lruncosu con lu purtcpucon do muchos churungustus y vhuolstus, drgdu
por ol lrlunds lutrck Zool brnduron ul publco lu composcon dol sucordoto
tuluno ^ntono Vvuld. Lus cuutro ostuconos dol uno. Ll toutro ^ch luo ol
osconuro do osto ovonto tun mportunto.
fL CHARANGO fN LA ORQUfS1A SlNFONlCA
Los churungustus. lloronco Cros (Vol. l- l966) y Lrnosto Cuvour (Vol.
2- l967) luoron nvtudos u roulzur puru ol sollo luo, dol sonor Lus Duor,
grubuconos on lu cudud do Sun lublo (rusl) con lu Crquostu Snloncu do
ms do 40 muscos do prmoru mugntud bujo lu droccon dol muostro Dunol
Sulnus. ^ctuulmonto, osto trubujo hu sdo roodtudo y lo dstrbuyo Dscolundu
(Lu luz), rmu udjudcuturu do lu produccon, ostos CDs Do coloccon, llovun
lu sguonto nlormucon. kospuldun u nuostros grundos urtstus, lu ms soloctu
Crquostu Snloncu do 24 volnos, 8 volus, 6 voloncolos, 2 bujos, butoriu y
puno con lu bututu mugstrul dol muostro Dunol Sulnus y lu coordnucon
dol muostro urgontno Dunol lorogo u quonos cubo, udoms ol honor do lu
roulzucon do los urroglos quo compono osto muruvlloso dsco.
Lstundo on lu Lnon Sovtcu por los unos do l970 con ol conjunto Los
lurus, on unu do nuostrus prosontuconos on un toutro do Moscu, tuvmos lu
suorto do sor vstudos por ol compostor sovtco lutchuturun quon quodo
luscnudo por ol sondo dol churungo y promoto oscrbr un Concorto puru
Churungo y Crquostu Snloncu. lorodco ol Duro, 27 do ugosto do l970.
Lu luz.
Ln lu dcudu do los 80 hubo dos dotullos mportuntos, uno luo ol spot
publcturo quo roulzo unu rmu comorcul con lu purtcpucon do ms
do 30 muscos do lu Crquostu Snloncu Nuconul on ol 1outro Muncpul
do Lu luz, un Concorto do churungo con Crquostu Snloncu. Lu ojocucon
dol churungo ostuvo u curgo dol muostro Lddy Nuvu Dulonco. Ln l984 ol
productor cnomutogrco bolvuno lorgo Cvundo Vuldoz propoturo dol
sollo lunumorcun llms, nvtu ul compostor ^lborto Vllulpundo puru lu
composcon do un Concorto puru Churungo y Crquostu Snloncu quo
srvu do londo muscul dol lm 1nku (Lncuontro) dondo ostuvo do uctor y
churungustu, ol uutor do osto lbro y muchos otros urtstus como Los luyus, Los
171
:A8=6G6C<D
1uqupuyus, Lnrquotu Lllou, ol Muostro Lddy Nuviu y otros. Lsto Concorto
puru churungo luoru do lu vorson cnomutogrcu nuncu luo ntorprotudo on
publco. Sogun ol muostro Vllulpundo -por lultu do tompo-. Ll tomu so roloriu
u un nno nucdo on ol norto do lotosi cuyo pudro muoro on ol combuto rtuul
dol tnku (oncuontros mortulos ontro comundudos rvulos), hurluno do pudro
y mudro os udoptudo por un nortoumorcuno quon lo llovu ul puis dol norto.
lusun los unos, ol muchucho yu jovon y ogrosudo dol Consorvutoro do Muscu
docdo volvor u su putru utruido por ol llumudo do su sungro y lu nostulgu.
Lnu voz on su torru nutul docdo ostudur churungo, nstrumonto quo lo nspru
u oscrbr un Concorto puru Churungo. ^si con osto urgumonto, ol muostro
^lborto Vllulpundo compono ol lrmor Concorto puru Churungo, prosontudo
solo on lu puntullu grundo.
Ln ol mos do soptombro do l99l so ostronu on ol ^udtoro do lu Cudud
do uonos ^ros, ol lrmor Concorto puru Churungo y Crquostus do Cuordus
(sogun progrumu). Lu Cbru portonoco ul muostro ^ugusto onjumin y lu
ojocucon dol churungo ostuvo u curgo dol muostro y soco ntornuconul do
lu Socodud olvunu dol Churungo kolundo Coldmun, bujo lu droccon dol
muostro Muro onzocry.
So lo dobo u Muro ^ngol Morono, notublo ntrproto dol churungo y soco
ntornuconul do lu Socodud olvunu dol Churungo, lus gostonos roulzudus
unto lus uutordudos do Lducucon Muscul do lu kopublcu do ^lomunu puru
quo ol Consorvutoro lnstrumontul do Humburgo nsorto unu Ctodru puru ol
uprondzujo dol churungo, logrundo on lu lrmoru lromocon (l994) un lrmor
lromo quo rocuyo on Svon Hudun, do l6 unos.
Ll 22 do juno do l999 so roulzu ol ostrono mundul dol lrmor Concorto
puru Churungo y Crquostu Snloncu do ^lojundro Smonovch on ol toutro
Corvuntos do lu cudud do uonos ^ros. Dcho Concorto con 1ros Movmontos
ostuvo junto u lu Crquostu Nuconul do Muscu ^rgontnu luun do Dos llborto.
Lstu obru so consttuyo como un ht mportunto on lu hstoru dol churungo
yu quo os unu do lus pocus vocos quo lo prosontun on un mbto orudto,
domostrundo lus onormos posbldudos molodcus, urmoncus y oxprosvus
quo tono ol nstrumonto. Dosdo l998, u purtr do unu ncutvu conjuntu do
kuttombuch droctor do Consorvutoro Suporor do Muscu Munuol do lullu
do uonos ^ros y muostro kolundo Coldmun (Cutodrtco do churungo) logrun
ntroducr, por prmoru voz ul churungo u un Consorvutoro. lrogrumu ontrogudo
por ol muostro Coldmun (soco lntornuconul do lu S. . C.) ul uutor do osto
trubujo durunto ol Sogundo Lncuontro lntornuconul dol Churungo (lotosi, l5
do octubro do l999).
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
172
:A8=6G6C<DNA6I:8CDAD<6
Ln ol procoso do ncorporur ol churungo ul mundo modorno do lu cborntcu,
muchos churungustus y churunguoros ostn hucondo onsuyos puru oncontrur
los mojoros mutorulos oloctroncos quo ulcuncon un optmo rosultudo ucustco,
ruzon por lu cuul, dosdo lu dcudu do los 90 vun upurocondo churungustus
urbunos quo ncorporundo un mcrolono on ol ntoror dol nstrumonto umplcun
su sonordud con ntorosuntos rosultudos ucustcos, contundo con lu uprobucon
dol publco quo upluudo ostus nnovuconos. ^horu ol churungo, tumbn os
purto do lu comploju orquostu oloctroncu dondo lus computudorus, lus linous,
podulos, sntotzudoros, mds y ol ploybuc juogun un pupol mportunto.
Ln olvu los procursoros do osto movmonto on los ultmos tompos, hun
sdo los churungustus ^ntono lroz y Donuto Lspnozu.
E6E:AHD8>6A9:A>CHIGJB:CID
Homos dcho quo ol churungo os un nstrumonto solstu por oxcoloncu,
osto lo domuostru sus lumosos rtmos do kulumpoudus (rusguoos molodcos),
burrokhutnus (sguondo u los burros - quochuu), los vullmuyus (vullo do
rios - quochuu), sus vurmmunuqhus (podr lu muno), muluvru (mulu vdu),
Estudiantina Wiay Inti. La Paz 1951. Charango: Nicols Garca (Kauquita), Flautista:
Esteban del Rio, lado izquierdo, mandolinista: W. Cabrera. Foto gentileza Waldo Cabrera (hijo).
173
:A8=6G6C<D
torokhutnus (urrondo toros on quochuu), sus tonudus, huuynos y sus dolcudus
puntoudus nsortudus do sonsbldud y curno. ktmos y cuructoristcu quo
portonocon u los churungustus cumposnos.
Sn dudu ulgunu, quo su prmoru uvonturu luo cuundo ngroso u lu ostuduntnu
tomundo un pupol tun solo do ucompununto, porquo orun lus mundolnus,
concortnus, guturrus o ncluso lus propus quonus los prncpulos nstrumontos
do uquol conjunto muscul. Ll churungo y lu quonu pustorl yu so conocoron
on ol cumpo, dospus on lus cududos docdoron unrso con lu guturru, puru
juntos rocorror otros rumbos. Lstu uvonturu so prolongo por mucho tompo,
ncorporndoso on ol cumno ol bombo ndo o vunkuru (tumbor do cuoro
poludo).
Ms turdo ol churunguto so rocluto on ol ojrcto puru prostur su sorvco
mltur, dondo su muyor consuolo oru chorrourso (oscupurso) por lus nochos
puru dur soronutus u lus tuvucos (jovonos) dol puoblo y muchus vocos torm-
nubu cunturroundo on ulgunu chchoriu
dondo tumbn oncontrubu u lu guturru
onumorudu u vocos borruchu y docop-
conudu.
Cuundo ostulluron lus guorrus, ol
churunguto murchubu rmo on lu
rotuguurdu on cumplmonto do su
dobor, dslruzudo ostrutgcumonto do
cuulquor cosu, muchus vocos vostdo
do curumunolu con trustos do tubos
do bronco hochos do portrochos yu
utlzudos y otrus vocos so urropubu
con lus mudorus do los cujonos do
munconos y ospnos do lu solvu quo
lo sorviu puru trustos. luo hordo on
ropotdus ocusonos y so dco, quo so
urrustrubu hustu con unu solu cuordu
(nosotros hcmos lu pruobu do rusguour
un churunguto con unu solu cuordu, y ol
rosultudo os sorprondonto). Lus quonus y
zumponus so luoron u lu guorru como
rubonus puru consolur u los soldudtos
y supororos. Lu guturru bolvunu no
so prosonto u sorvr u lu putru durunto
lus conlrontuconos, por modolontu y
urstocrtcu.
Soldado boliviano y su charango de quirquincho.
Expedicin al Acre 1904, bajo la presidencia de
Dn. J os Manuel Pando. Foto: Cordero. La Paz
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
174
luoron los qoyu runus (mnoros) on los contros mnoros quo lo doron
osu lortulozu, porquo nuncu lultubu un upr o burrotoro (obroros do lu mnu)
dosgrunundo molodosos uros quo los suliun dol ulmu on lus llumudus curpus
nocturnus quo so nstulubun dospus do sus jornudus.
Ln lus ostus curnuvulorus, on cuntnus, bolchos y chchorius, ol churungo
ostubu on prmoru lu junto u lu guturru, mundolnus y quonus, hucondo bulur
u lus tuvucos (mujoros udoloscontos) y vuynuchos (jovonos), quonos lbundo
lu chchu y lu cocu cunturrubun ul comps do sus tonudus. Ll tntnoo do los
jurros y vusos so quodubun boquubortus prosoncundo oso torronto do pusonos
trunsmtdus dosdo ol coruzon do sus cunconos, lus volus y mochoros quoriun
quo lu nocho nuncu so ucubo. ^si cuntundo y cuntundo, con sontmonto
prolundo, u vocos upurociu trus lus rojus u los pos dol curcoloro, quon lo dubu
lu lbortud u cumbo dol poncho o montoru do su duono. Do pronto, upuroco on
lus chchorius ol puno, ucompunudo do lu butoriu ostroptosu, ocupundo ol lugur
prvlogudo dol churungo y sus compunoros.
Dosdo los unos 20 (s. XX) yu ntogrubu grupos lolklorcos nuconulos (Lru
lncucu olvunu do ^lborto kuz, Conjunto lolklorco do lolpo V. kvoru).
uo lo llovuron u lu ^rgontnu. Ln ulgunus ocusonos, luo vuvtu do pochos
y cunto on bruzos do ntrprotos mujoros como Curmonctu Slvu y Yolundu
^gurro lollu Wuru urtstus quo llovuron ul churungo u lu ^rgontnu, ul loru,
Colombu y Vonozuolu dosdo l932.
Ln cortu oportundud so moto con unu Crquostu Snloncu, quodundo
solludu su lucon on dos plucus sonorus odtudus on ol rusl por oncurgo do
lu cusu grubudoru LLL (l967), los churungustus luoron lloronco Cros y luogo
El Charango en maniobras en el altiplano, entre Oruro y Potos. Foto: Cordero 1917
175
:A8=6G6C<D
Lrnosto Cuvour, cuontun como uncdotu quo ol putron cus los muto do humbro
u ostos churungustus, montrus quo on lu ^rgontnu, ol humldo churunguto,
so lusono con los sonos ntrpdos dol puno, quon lo mprognubu un uconto
urstocrtco y poco usuul on ol churungo do ontoncos (^rol kumiroz y Muuro
Nunoz, postorormonto ^rol kumiroz y lumo 1orros). Sn omburgo, ol churunguto
so sontiu ms u gusto con los huuynos, buloctos y cuoqutus chuqusuquonus
cuundo ucompunubu ul puno ntorprotudo por ol chuqusuquono ldol 1orrco.
Lu urtstu Volotu lurru lo llovo por los unos 60 (s. XX) u Suntugo do Chlo,
murcundo unu nuovu otupu on ol movmonto muscul do oso puis y u los pocos
unos ol churungo, lu quonu, lu guturru y ol bombo ostuvoron cuntundo on
oso hormuno puis mprognndoso do doologiu politcu, motndoso do llono
on trujnos subvorsvos, trutundo do uyudur con su cunto u cumbur lu vdu
socooconomcu dol puis (l970). loro con lu llogudu dol goborno do lucto u
Chlo on l973, ol churunguto politco os porsogudo, lo sucuron sus poltos,
lo putouron, lo rovonturon sus cuordus, truturon do sloncurlo y nulmonto lo
prohboron cuntur. Ln osu pocu sungrontu, todos ostos nstrumontos bolvunos
luoron doclurudos oculmonto por ol goborno dctutorul Chlono Como
nstrumontos subvorsvos y por lo tunto prohbdos. Y ol churunguto junto ul
bombo ndo, u lu quonu ndu y u lu guturru crollu, so luoron u Luropu on
otro ntonto do promocon (Crupos ulupuyun, lnt lllmun, Curucus, lllumpu
(uhoru lllupu), usmsmo Hormunos lurru, otc.)
Dosdo comonzos do los 60, yu oru conocdu on luris, trubujubu con Los ln-
cus, Los Culchuquis (lruncosos y urgontnos) y luogo por Suzu, LkSS y ^lomunu
con ol grupo bolvuno Los lurus y ol trio Dominguoz, luvro, Cuvour (l969),
quonos purtoron do olvu ucompunudos dol churungo, guturru, quonu, zum-
ponus, bombo y cunto, dos-
pus do hubor ncontvudo
u lu juvontud hu tomur os-
tos nstrumontos undnos
como unu nuovu ultornu-
tvu, ocusonundo lu nm-
grucon do mlos y mlos
do lolklorstus bolvunos
hucu ol vojo mundo. Los
propos ouropoos so sn-
toron motvudos puru n-
torprotur muscu bolvunu
undnu y volubun u torrus
undnus on buscu do oso
ustro gnorudo, muchos do
Los J airas. StadiumSokol-Antofagasta, interpretando con solo dos
micrfonos (E. Cavour, Gilbert Favre, Edgar Yayo J ofre y J ulio
Godoy). 1967
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
176
stos orun tpo hps uvonturoros,
quonos dospus do usmlur los
nstrumontos undnos, tomubun
luguros ostrutgcos do cullos y
pluzus quo portonociun u los mon-
dgos y cogos, ocusonundo quo
stos quodurun ubundonudos u su
suorto (lrmoros unos do lu dcudu
do los 70) Montrus quo on Luro-
pu, ol churunguto, so pusoubu on
los ms lujosos toutros, custllos,
pluyus y hotolos, sondo upluud-
do por trubujudoros, umus do cusu,
royos, politcos, ostuduntos y obro-
ros, los muscos lutnoumorcunos yu
sou bolvunos, chlonos, poruunos y
ocuutorunos contnuubun purtondo
u puisos ouropoos. Lu quonu doslum-
brudu por lus onormos posbldudos
do trubujo y sobro todo por ol trunlo
obtondo on osos puisos lojunos hzo
truor u sus compunoros y conocdos.
zumponus, turkus y ms turdo u los
mohoconos, tumbn u los pnqu-
llos y u lus vunkurus. Los ouropoos
quoduron mprosonudos con los so-
ndos do oso muruvlloso
coro, poro todo lo quo
brllu no os oro, ol churun-
guto ompozo u rozur con
muscos uvonturoros dondo
uno do sus prncpulos ob-
jotvos oru oxploturlo, puru
hucorso do lumu y lortunu
u costu do lu sonsbldud
y tmdoz dol nstrumonto.
Lmpozo u olvdur lus sulus
do concortos, dondo mo-
rociu trubujur, cuntubu por
Los Gringos (Grupo francs 1998)
Las Aymaras (Grupo femenino francs 1975)
Trio de Takaatsu Kinoshita y Minoru Fukuoka. Tokio J apn 1981
177
:A8=6G6C<D
los luguros ms rrsoros. Y ol churunguto ompozu su nuovu vdu do mondgo
y pordosoro on ol motro do luris, postorormonto doumbulundo por muchos
luguros ostrutgcos do lus grundos cuptulos dol mundo, cuntundo u duoto con
lus monodtus do lu vdu quo so poniun u bulur y cuntur dontro do ulgun som-
broro o ostucho uborto, soportundo lus ms durus nclomoncus dol tompo.
So lo voiu muy u monudo con comorcuntos y muscos prolosonulos, cuntundo
on grundos ucontocmonto soculos y lostvulos ntornuconulos, poro puru
nosotros oru trsto vor ul churunguto do qurquncho on uquollus torrus lojunus
(dcudu do los 70 - 80), compurtondo momontos do jurunu on rostuuruntos
srvondo do uportvo y mondudontos. luru nos dol do s. XX, muchos puisos
ouropoos ostubun cunsudos con oso cunto, quo dcultubu ol puso por cullos
y pluzus, con lu bullu dosonlronudu, por sus oqupos do ultu lrocuoncu quo
qutubun lu vstu u lus vtrnus do los nogocos. (^lomunu-lruncu-Suzu y otros
puisos).
loro on l973, ol churunguto so ongulunu lundundo lu Socodud olvunu
dol Churungo, y ugrudocdo por osto gosto condocoru con nsgnus do oro u sus
lundudoros y purtcpuntos on ol lrmor Congroso do churungustus, roulzudo
on lu cudud do Lu luz.
^ purtr do l973, ol muostro Wllum Lrnosto Contollus, ncu unu nuovu
y upluuddu otupu puru ol nstrumonto. Su ostlo murcu prolundumonto on
ol quohucor churunguistco, sobro todo on ol mundo do los nnos, jovonos y
prolosonulos. Ln ol msmo uno dos churungustus bolvunos ncorporun ol
nstrumonto u lu muscu clscu. Lddy Nuviu y Coco ^rumuyo, osto ultmo
tumbn ntorproto muscu lutnoumorcunu.
Ll churunguto quo hubiu rocorrdo grun purto do los puisos ouropoos, buscu
nuovus ultornutvus do ospurcmonto y ompozu u omgrur u otrus luttudos, llogu
ul ^su, concrotumonto ul lupon (l980) dondo luo muy bon rocbdo, luogo ^lrcu,
^ustrulu, Chnu, Lstudos Lndos y usi on lu dcudu do los 90 nuostro prncpul
porsonujo hubiu rocorrdo cus todo ol mundo on munos do churungustus do
lus ms dvorsus nuconuldudos quo docdoron tomur ostu omprosu, con ol
uuspco do un buon pusuporto quo los otorgo Don qurquncho.
Los churungos do qurquncho ompozuron u pusur do modu dosdo comonzos
do los 90, tomundo su lugur, prolorontomonto, los churungos do mudoru
lluukoudu (tpo uqulonos). Los churungos lumnudos (plunos o con bonoto) on
lu uctuuldud son poco utlzudos por ol soctor urbuno, nosotros croomos quo
stos son lu ultornutvu do un luturo nmoduto yu quo rounon condconos do
buonu voz, lvunos, ocologcos y sobro todo un grun tulonto.
Ln lu msmu dcudu docdo concontrur su utoncon on ^mrcu, on munos
do unu corronto nuovu do churungustus, ntorprotundo muscu populur,
lutnoumorcunu, burrocu, rotomundo ol roportoro dojudo por sus ncudoros.
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
178
^ nos do lu dcudu, ol soctor urbuno lo umplcu colocndolo on su ntoror
mcrolono do contucto (ulmbrco o nulmbrco, linous, podulos, consolus)
sstomu quo uctuulmonto yu os populur llogundo u conlormur como unu purto
mportunto y nocosuru dol churungo modorno. Los churungustus urbunos
bolvunos luoron quonos so provoiun do ostos ultmos udoluntos do lu tcncu
oloctroncu uprovochundo sus vujos ulrododor dol mundo (los ponoros luoron.
Donuto Lspnozu y ^ntono lroz).
^ lochu ol churungo hu robusudo lus lrontorus, so lo tocu on todu ^mrcu, on
Luropu, on ol ^siu, on ^ustrulu, y on n, on todus purtos dol mundo ntorprotudo
por los propos cotorrnoos, llogundo ul punto do roulzurso on lu cudud do Lu
luz (olvu) on l997. ol lrmor Lncuontro lntornuconul dol Churungo, con
lu purtcpucon do churungustus quo roprosontubun u lruncu, Chlo, lupon,
^rgontnu, Lcuudor, ^lomunu, Lspunu, Lstudos Lndos y dosdo luogo olvu.
A69>98I>86:C:A8=6G6C<D
Ll churungo por su condcon do nstrumonto do cuordu poco comun, pormto
quo lu gumu do sondos hugu ulurdo por su vurodud, on l ostn prosontos los
dvorsos rusguoos, los urpogos so dosonvuolvun on vurus unuconos ultornudus
on lu ntorprotucon do sus cultoros prolorontomonto ul oido ntroducdos on
lu oscuolu quo llumumos uutodductu, ontondndoso por stu ol uprondzujo
por sstomus do roloroncus, rocomonduconos, mrundo, oscuchundo, mtundo.
lor otru purto juogu un pupol mportunto lu trunsmson orul, lu onsonunzu do
gonorucon on gonorucon, do pudros u hjos, do umgos u umgos, otc.
Nosotros uprondmos u tocur ol churungo on lu zonu do Chjn tomundo
ol sstomu uutodductu, on ol soctor dol thunthu khuto (morcudo vojo) on ol
llumudo burro chno do lu cudud do Lu luz quo on oso ontoncos (modudos
dol s. XX) ostubu on lu cullo
lodro do lu Cuscu osqunu
Vconto Cchou. ^prond-
mos ol nstrumonto mrun-
do u sus vondodoros quo-
nos tocubun molodius puru
ncontvur u los comprudo-
ros, tumbn obsorvundo
u los soronutoros y uco-
nudos quo tocubun on lus
osqunus o on progrumus
do uudtorum do lus rudo-
dlusorus.
El autor dando clases en el Centro Portales, Cochabamba 1975
179
:A8=6G6C<D
^ comonzos do los 62 upurocon sstomus do onsonunzu, u truvs do m-
todos soncllos y u purtr do los 67 mtodos uudovsuulos. kosultu dlicl o
mposblo uprondor u tocur ol churungo o cuulquor otro nstrumonto muscul
por s msmo, os docr solo, como protondon urmur ulgunos ntrprotos dol
churungo quonos monosprocun u sus muostros droctos o ndroctos. uoror
uprondor complotumonto solo y sn nngun rocurso cuulquor nstrumonto, nos
llovuriu u mlos do unos puru llogur ul roportoro bsco uctuul.
Ln los ultmos unos y u n do ndvduulzur su curroru, ulgunos churungustus
umpliun sus conocmontos on lus oscuolus do muscu, dondo oncuontrun
muostros quo onsonun ol sstomu unvorsul uplcudo ul churungo. Lsto sstomu
on lu uctuuldud vu tomundo sorodud.
:A8=6G6C<D:CA6:9J868>CBJH>86A7DA>K>6C6
Lu musculdud dol churunguto hu tocudo los sontmontos do los otros
bolvunos, ruzon por lu cuul dosdo huco vuros unos ost ngrosundo u lus
oscuolus, cologos, unvorsdudos, otc., poro solo como nstrumonto do rocroo.
Lu oducucon muscul ocul bolvunu, ostubu conlormudu, on sus lormus
trudconulos, por ol puno o ucordoon quonos orun los oncurgudos do lormur u
lus gonoruconos bolvunus.
1onomos un Consorvutoro Nuconul do Muscu quo no contomplu on sus
progrumus do ostudo LCS lNS1kLMLN1CS CLlVl^NCS, ostu rostrccon
so romontu dosdo l907. v/g. Huco unos 55 unos, motvudo por ol dosoo do
uprondor ms sobro ol churungo, vst ol consorvutoro rocbondo lu notcu
quo no onsonubun nngun nstrumonto nutvo, unos ms turdo cuundo rogros
solctundo ol ostudo dol volin, mo djoron quo no podiun ucopturmo por ostur
ulgo crocdto (l4 unos), yu quo sogun los muostros so uprondiu ol volin
dosdo los 7 unos do odud (on un puis dondo ol nvol socooconomco tono sus
rostrcconos). No subomos s hustu lu lochu ostu lnsttucon hu logrudo volnstus
- no nos ntorosu -, poro suorto lu nuostru, yu quo ms turdo ngros ul ullot
Ccul drgdo por donu Choltu Lrqud, y los muostros Clborto Cumboros
y Luuro kodriguoz, como bulurin, punto do purtdu puru nuostru socubldud
urtistcu, ntorculundo lu muscu con lu dunzu, o nuoncundo do munoru droctu
puru ntroducrlos on lu muscu vornuculur u compunoros dol bullot como u
lorcy olldo, droctor lundudor dol conjunto Los Chuskus y u sus ntogruntos
uslo Huuruch y kcurdo Mondozu (ms turdo ntogruntos dol conjunto Los
kuphuy, y Los luyus), u kolundo Lncnus ox ntogrunto dol conjunto Los
luyus y uctuul droctor do Muscu do Muostros y luun ^rco musco, bulurin,
coroogrulo lundudor dol grupo Los Sulvujos dol ombo, ontro otros.
Ln lus prncpulos cu-
dudos bolvunus oxston
pocus nsttuconos ostu-
tulos on lus quo so puodo
ostudur ol churungo, on
lu cudud do Lu luz dos-
do ol uno l970 lunconu
Lu Lscuolu do lolkloro
Muuro Nunoz C., obodo-
condo su lunducon u unu
conqustu culturul quo
logruron ulgunus porsonu-
ldudos luchudorus por lu
prosorvucon do nuostrus trudconos, como lu Dru. lulu Llonu lortun, Hnos.
Cutrroz, Choltu Lrqud y otros. Ln lu cudud do Cochubumbu, dondo so cul-
tvo sompro ol urto on todus sus munlostuconos, ostn dos nsttutos quo on
sus prmorus pocus so dodcubun ul urto clsco, umplundo sus onsonunzus u
lus uctvdudos vornuculuros, unu voz quo stus udquroron mportuncu, nos
rolormos u lu untguu ^cudomu do Muscu Mun Cspod, luogo on lu dcudu do
los unos 60 so donomno ^cudomu do ^rtos Cochubumbu y hoy solo quodu lu
Lscuolu do Muscu Lduurdo Lurodo. Ln lu cudud do Sucro lu Lscuolu Nuconul
Smoon koncul y on 1urju lu Lscuolu kogonul do lolkloro lustor ^ch, otc.
Estudiantes del Colegio Americano, La Paz 1970
El autor con los Pequeos Talentos de Bolivia La Paz 2003. Agrupacin infantil orurea
de la Escuela de Charango Wara que dirige la maestra charanguista Rosario Peredo.
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
180
Sn omburgo, podomos sonulur lu prosoncu do mportuntos contros do
uprondzujo do ncutvu prvudu como por ojomplo on lu cudud do Lu luz lu
^cudomu do Muscu Holos quo drgo ol prolosor Llodoro Nnu, lu ^cudomu
Vcunu, ol tullor do muscu dol Musoo do lnstrumontos Musculos do olvu,
lu Lscuolu do los ljurkus, on lu cudud do Ll ^lto lu ^cudomu do Churungo do
Muruno Llunos. Ln Cochubumbu, lus ucudomus do lorgo Zogurru, ^.M.C.k.
dol prolosor Cscur kojus, ^morndu dol muostro lorgo ^lvurudo, Somllu dol
muostro ^lojundro Cmuru, lu Lscuolu dol Churungo do ^qulo. Ln lu cudud
do Sucro, lu Lscuolu do los Muss, lu Lscuolu Vocuconul do Muscu lolklorcu
Mguol ^ngol Vuldu drgdu por Lrnosto Sundy. Ln Cruro ol 1ullor do Muscu
Wuru do kosuro lorodo, otc.
lor otru purto oncontrumos mtodos do onsonunzu puru ol ostudo do osto
nstrumonto oscrtos por vuros uutoros ompircos y ucudmcos, cuyos trubujos
hun sorvdo y srvon onormomonto u todo tpo do uconudos, muchos do
ollos hoy convortdos on notublos muostros, poro hustu uhoru uutordudos,
nsttuconos, usi como porsonus ullogudus ul nstrumonto como todos nosotros,
poco nos homos proocupudo puru ncorporur lu Ctodru dol Churungo on un
Consorvutoro do Muscu Nuconul, porquo sogumos ponsundo quo ol churungo
no puodo ontrur u osos uposontos do noblo cunu. Sn omburgo, lu onsonunzu dol
churungo yu ost vgonto on los consorvutoros do ^lomunu, ^rgontnu y Chlo.
BwID9DH9:6EG:C9>O6?:
Son lormus y sstomus quo so usun puru uprondor u tocur churungo. Ln olvu
so dstnguon los sguontos.
l 1runsmson orul.- Modo trudconul quo so trusmto do pudros u hjos o
do unu porsonu u otru.
2 ^utodductu.- ^quol quo uprondo obsorvundo, oscuchundo y compurundo
u puru oxporoncu y sn nngunu orontucon ddctcu procsu.
3 Clrudos.- ^quollos quo usun clrus numrcus o ltorulos on ol
uprondzujo.
4 lor muscu.- ^prondzujo modunto purtturus musculos hucondo uso do
lu nomoncluturu unvorsul.
5 ^udovsuulos.- Ltlzun cuudornos oxplcutvos unoxos u grubuconos
lonoolctrcus (dscos, cusotos). ^ctuulmonto, ostn los sstomus do Vdoo,
CD y DVD.
Mtodos por clrus-. Ln l962 so oscrbo ol prmor mtodo clrudo puru ol
churungo-tpo ttuludo ^cordos puru churungo, cuurto oco, tupu bluncu pro-
purudo por Ldconos do Wultor Mondozu (Lu luz). ^utor. Lrnosto Cuvour. Ll
181
:A8=6G6C<D
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
182
msmo trubujo luo roodtudo on l969 on lu cudud do Luusunno (Suzu) con ol
titulo do L^C du Churungo. Ln l975 nuovumonto luo roodtudo por kcord
- ^rgontnu, y on l99l on odconos Cvodo do uto (Lcuudor). Dosdo l969
osto poquono trubujo ost trunscrto on vuros domus (lruncs, ulomn y jupo-
ns). So upoyu lundumontulmonto on ol ordon sucosvo do ucordos quo tonon
lus ntroducconos cuructoristcus do nuostros rtmos vornuculuros (cnco ucor-
dos puru tonos monoros y cuutro ucordos puru los tonos muyoros), sstomu quo
on lu prosontucon ddctcu portonoco u su uutor. Como unu curosdud, osto
msmo mtodo upuroco on l980 plugudo por lus Lbrorius y dstrbudorus.
LNDLZL Y LlM^ S.^. do LlM^ (lLkL) con ol prologo oscrto por ol Dr. ^lojun-
dro Vvunco Cuorru, Droctor dol Contro lolklorco dol Mugstoro, quon pro-
sontu como uutor u ^ntono Cunchucuju. Dospus dol roclumo corrospondonto
quo hcmos on lus ocnus do Lmu, volvoron u roodtur, poro ostu voz sn ctur
u su vorudoro uutor. Lsto msmo trubujo, juntumonto con otros ost prutoudo y
plugudo on muchos puisos lutnoumorcunos, ouropoos y ustcos.
Lntro otros mtodos oscrtos puru churungo tonomos.
Curso comploto do Churungo ^utor. Corurdo Diuz. Ldconos. 1upuc
Cutur. Sucro l973.
Soloccon do cunconos puru churungo No. l y 2. ^utor. Lrnosto Cuvour
^. Ldconos. 1utu l975 Lu luz.
1umbn ctumos. un trubujo ndto on olvu do nuostro buon umgo lulo
Codoy komoro (guturrstu do Los lurus), quo vvo on Suzu, quon lunzo un
munuul do Los nstrumontos olvunos, dondo guru ol churungo, obru od-
tudu on Cnobru ol uno l976. ^cordos puru churungo dol Muostro ^lojundro
Cmuru. Cochubumbu l978. ^puntos puru ol ostudo dol churungo do lorgo
Luuru. Ld. lropu. Lu luz, l983. 1ubluturos pour lo churungo No. l do luc- Lu luz, l983. 1ubluturos pour lo churungo No. l do luc-
quos Crmuult (lruncu) l984. Lstudo dol churungo con sstomu lucltudo do
Muruno Llunos. Ldconos. Vvu lu muscu l985. Cunconos puru churungo
Sstomu clrudo. ^utor. kon Soto M. lroducconos Musculos Lu Cuordu. Lu
luz l988. Cuiu prctcu do uprondzujo on churungo. ^utor. Muruno Llunos.
Ldconos. Corlocul. Lu luz. l990. Ll ^C dol konrroco y Wuluycho (lrmor
mtodo oscrto puru ostos nstrumontos). ^utor. Lrnosto Cuvour ^. Ldconos.
1utu l99l. Mtodo puru tocur churungo. ^utor. lodro Mur. Ldconos. 1odu-
sos Musc. Lu luz l99l. Nuovo mtodo prctco do churungo, 1omplo trus-
portudo. ^utor. Wlly Lorodo Conzlos. Ldconos. 1utu. Lu luz l992. ^cor-
dos puru churungo. ^utor. lodro Mur. Ldconos. Wuly Sumu. Lu luz. l993.
lntroduccon ul churungo. Curso uvunzudo. ^utor. lorgo ^lvurudo. Ldcon.
^cudomu Muscul ^morndu. Cochubumbu. l997. Churungo Mustor Vol. l.
^utoros. Lus Surtor y Custuvo Crogoro. Ldconos. luchumumu 1oko (lupon)
l997.
183
:A8=6G6C<D
Mtodos uudovsuulos. Ll prmor mtodo uudovsuul quo upuroco on lu
podugogiu dol churungo, os ol quo prosontumos ol uno l968 on sollo C^MlC
LlS 003 ^prondu u tocur churungo con Lrnosto Cuvour (Lu luz), dondo los
ulumnos uprondon u tocur con lu uyudu do un toxto oscrto y compurundo los
sondos grubudos on ol dsco, on l986 so odto lu vorson on ol domu ngls Ld.
Dolbrch. ^lusku (L.S.^.). Dospus do 40 unos, osto mtodo contnuu vgonto
con lu susttucon do CDs.
^ lo lurgo do los ultmos unos, so hu vsto ol grun ntors puru contnuur ostu
obru, como os ol cuso dol muostro ^lojundro Cmuru, quon on l980 prosonto un
Mtodo ^udovsuul puru Churungo. 1umbn sguo ostu rutu ol prolosor Muru-
no Llunos con ol Mtodo uudovsuul con cussotto puru churungo y lu ncurson
dol Mtodo uudo vdoo puru churungo. Ldconos. Vvu lu muscu. l990.
Mtodo por muscu.- Son pocos los uutoros quo so conoco on los mtodos
orontudos u lu onsonunzu dol churungo por muscu, uunquo ol ompono do
ostos cologus os onormo, no hun logrudo muchos do ollos ol roujusto ddctco
lormul, rorndonos ul mtodo propumonto dcho y u lu orontucon puru lu
oluborucon do purtturus musculos quo lu onsonunzu dol churungo roquoro,
dondo os monostor lu nvoncon do muchos olomontos smbolcos y tcncos quo
pormtun oscrbr todus lus nocosdudos sonorus do roportoro quo cuructorzu
ul churungo puru logrur usi lu unvorsuldud. Lu oscrturu so lu roulzu on un
solo pontugrumu y on cluvo do SCL (churungo-tpo y modunos) y cluvo do l^
(churungos bujos). Ln olvu osto sstomu no luo muy ucogdo, proloriun un
uprondzujo ms rpdo. Sn omburgo, on lus Lscuolus y ^cudomus do Muscu
so dlundo do munoru notublo.
Mtodo bsico: edicin 1966 Mtodo: Audio visual: edicin 1968
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
184
Ln osto sstomu oncontrumos ol prmor Mtodo puru Churungo (on tono do
m monor), oscrto por ol urgontno koborto orgonz, odtudo on uonos ^ros
por odtorul lulo lorn on l954 y kcord on l968, os nocosuro rosultur quo
ol Muostro orgonz ol uno l938 ucompunubu como guturrstu ul trio Voluzco
drgdo por utu lugloso, lolklorstu lgudu ul ontorno muscul dol Muostro
^lborto kuz Luvudonz quon onsono on lu dcudu do los unos 30 u tocur
nstrumontos nutvos como ol churungo y lu quonu on lu ^cudomu lugloso. lor
otro ludo tonomos, ol trubujo polgruudo Mtodo puru Churungo oluborudo
y dstrbudo por los hormunos Cutrroz on momoru do su tio Mtro. Muuro
Nunoz Ccoros. Lu luz l967. Cubo dostucur ol mtodo dol muostro Colostno
Cumpos, Ll Churungo, su 1ooriu y lrctcu Muscul, odtudo ol 22 do ugosto do
l978 (Lu luz). Ln ol mos do novombro dol 2000, on homonujo u lu XVll loru,
lostvul Nuconul do Churungo do ^qulo, ol prolosor Llodoro Nnu, prosonto
su obru Mtodo puru churungo, convrtndoso on uno do los trubujos ms
rolovuntos y modornos puru ol ostudo dol nstrumonto por muscu.
Ln rosumon, vuros do ostos mtodos oscrtos puru churungo hun sdo
oluborudos por lolklorstus bolvunos (muchos do ollos ompircos). 1rubujos
quo lolzmonto pusoun por todo ol mundo, yu sou on lotocopus, munuscrtos,
prutoudos o plugudos, on muchos cusos, solumonto so dun lu turou do cumbur
ol nombro dol uutor por otro, sogurumonto nsprudos por ruzonos comorculos o
smplomonto por truturso do uutoros lrustrudos quo tonon rubu u sus muostros.
Son roproducconos roulzudus on lormu modostu dobdo u quo on Lu luz, rocn
dosdo prncpos do los 60 upurocon sstomus oconomcos do mproson ollsot,
unos untos oru todu unu proozu roulzur ostus publcuconos.
Lus vocos quo vujumos por ol loru on lu dcudu do los 70, nos proocupumos
por buscur muyor nlormucon sobro ol churungo poruuno como mtodos do
uprondzujo, purtturus puru churungo, nvostguconos, otc. poro no tuvmos lor-
tunu. Suponomos quo u lu lochu yu oxston ostudos dodcudos ul nstrumonto.
Ln l993, pudmos uprocur ol borrudor do un Mtodo puru Churungo, oscrto
por los muostros Horuco Durn o ltulo lodrott, on l999 rovsumos y sugormos
cumbos untos do su odcon. Ms turdo osto mtodo luo prosontudo on ol 1orcor
Lncuontro lntornuconul do Churungo quo so roulzo on Cochubumbu dol 30 do
julo ul 4 do ugosto dol 200l.
^ lu roodcon dol prosonto trubujo obsorvumos quo lu prollorucon do
mtodos do onsonunzu os usombrosu tunto on olvu como on ol loru, los
cuulos rocbon ol curno do mlos y mlos do uconudos.
Dobomos rosultur quo on ol sglo pusudo, muscos notublos, oscrboron
purtturus puru puno dodcudus ul churungo, como ol muostro 1oolo Vurgus
(l928) y Smoon koncul (l930). Muscu Nuconul olvunu con mtucon ul
churungo.
185
:A8=6G6C<D
Del Album ael Maestro Teohlo Jargas, 'Aires Nacionales ae Bolivia`. Tomo II Cochabamba - Bolivia. Impreso en
los Talleres Casa amarilla San Diego 128 casilla 3868. Santiago de Chile. Obra escrita para piano en 1928.
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
186
Obra del Maestro Simeon Roncal, presentada en 1930 como Charangueado - Kcaluyo Indio N 3. Impreso musical
Ortelli Hermanos 2945 Belgrano 2947 - Buenos Aires. Msica nacional Boliviana con Imitacin al Charango
(Instrumento del Indio Boliviano). Escrita para piano.
187
:A8=6G6C<D
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
188
189
:A8=6G6C<D
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
190
191
:A8=6G6C<D
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
192
193
:A8=6G6C<D
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
194
fL CHARANGO Y SU MAGlA
Aportcs dc frncsto Cavour A.
PRlMfRA PAR1f
Ll curctor trudconul dol churunguto como juguoton, ulogro y bullunguoro,
nos hu nsprudo u sumorgrnos on su mundo, tun luntstco, tun nmonso y
tun upusonudo. Sondo nuostru proloroncu ol churungo-tpo con cuordus do
nylon, l nos hu rovoludo ulgunus cuuldudos y socrotos quo tun colosumonto
guurdubu. Nos rolormos ul uso do ulgunos rocursos y posbldudos quo tono
ol nstrumonto puru mtur por modo do sondos onomutopycos un sn n do
motvos, vocos y crcunstuncus hustu uhoru nuovus on ol mundo do lu muscu o
lusonos. kovolumos ulgunos do nuostros trubujos.
Ll soplo dol vonto.- So obtono prosonundo luortomonto lus cuordus con
los cuutro dodos do lu muno zquordu hucondo doslzur vgorosumonto por
todo ol lurgo do lu trustoru, on un uln do vuvn, montrus quo lu muno dorochu
rusguou tromoludumonto lus cnco cuordus. Lu oxproson dol soplo dol vonto so
vu logrundo ultornundo ol uso do los rusguoos luortos y dblos.
Ll porrto.- luru ol ludrdo cuructoristco dol porrto so dobo doslzur ol dodo
(muyor) do lu muno zquordu, prosonundo cuulquor cuordu, puntoundo dosdo
lu purto gruvo u lu ugudu y sn lovuntur ol dodo do lu muno zquordu.
Ll ruton.- So utlzur on dsmulo un poducto do tolu humodu quo r lrotundo
lus cuordus quo so quoron omplour -como s ostuvrumos lmpndolus-
obtonondo usi ol chlldo cuructoristco dol ruton.
Los pujurtos.- Lxston dlorontos modos puru mtur ol rogstro ugudo do sus
trnos, uno do ollos os prosonundo lus cuordus on ol vucio quo comprondo lu
bocu quo ul ompujur ol bordo, so orgnu un trusto udconul dondo so dobon
puntour. Ctru ultornutvu soriu prosonundo luortomonto u munoru do dupuson,
lu purto suporor do lu dstuncu quo huy ontro lu bocu y ol puonto (so dgtur
195
:A8=6G6C<D
ms ubujo do lu bocu y so pulsur corcu ul puonto), quo con unu hbl dgtucon
dol ntrproto so ulcunzur ol objotvo do lus notus ugudus. 1umbn puru llogur u
ostus notus ugudus so hulurn urpoundo con solo los dodos do lu muno zquordu
lus cuordus tonsus quo vun do lu coju u lus cluvjus (bon colocudus dun buonos
rosultudos).
lloctro do unu.- Con un poco do prctcu so puodo domnur lu unu crocdu
dol dodo indco do lu muno dorochu u munoru do ploctro (urrbu y ubujo)
dundo muyor posbldud ul vrtuossmo.
lloctro Doblo.- Srvo puru puntour sobro dos cuordus on purulolo,
uprovochundo lus unus crocdus do los dodos indco y modo, como s so
ostuvoru tromolundo lus prmorus y lus cuurtus juntus.
Ll kojo.- Ll sondo cuructoristco dol rojo rojo (dolono do ruspuduru) so
consguo upugundo los sondos do lus cnco cuordus doblos con lu pulmu
zquordu, puru luogo rusquotour con lu dorochu ol rtmo do tundqu, suyu,
tuntunu, otc.
Culopo do cubullo.- Lxston muchus lormus puru osto olocto. uno, upugundo
lus cuordus con lu muno zquordu y urpogundo con lu dorochu, tumbn
ruspundo con lus unus lu purto quo ncumbo u lus cuordus quo vun por oncmu
dol puonto o bon dosgrunundo suuvos golpos con los dodos do lu muno dorochu
yu sou sobro ol puonto o sobro ulgunu purto do lu cuju do rosonuncu.
Cunto dol gullto.- Ll ulotoo y su cunto vgoroso so logru pulmotoundo con
umbus munos lu purto dol dupuson (ulotoo) puru luogo hucorlo cuntur, puntoundo
on ol trusto No. l2 do lus prmorus cuordus.
Lu gullntu.- Ll cucuroo do lu gullntu so consguo puntoundo lus torcorus y
sogundus cuordus on ol torcor trusto (4 vocos on sondo upugudo, sn prosonur
trustos), luogo so lo unudo l puntoo ms con lus prmorus cuordus on ol msmo
trusto (ostu voz con sondos cluros) rosultundo. toc toc toc toc tuc concornondo
ul ntrproto dur ol curctor corrospondonto ul cucuroo do lu gullntu.
Lu cujtu turjonu.- (loquono tumbor do muno do los turjonos). Lu cuordu
gruosu do lus torcorus so dobo montur sobro lus prmorus u lu ulturu dol 5to. trusto,
puru luogo ojocutur lu cuructoristcu cujtu chupucu on lus msmus cuordus.
Ll vuolo dol pcuor.- 1odo ol olocto so lo roulzu u puro trmolo. Lu muno
dorochu os lu oncurgudu do mtur ol vuolo y ucrobucus do ostu bollu uvo. So
doslzu, on vuvn ucordos on todu lu trustoru. ^si como on todos ostos oloctos,
on lu hubldud dol ojocutunto ost ol xto.
Ll cunto dol uguu.- Con lu tcncu dol urpogudo y lu uyudu do ulgunus
urmonzuconos homos logrudo cuructorzur ul rio, lu cuscudu, lu cuidu do lu
lluvu, otc.
Ll cunto do los grllos.- Lso lo hucomos slbundo.
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
196
Ll trujin luboroso do lus hormgus.- So logru uhogundo, con lu muno
zquordu, todus lus cuordus on lu purto do lu bocu dol nstrumonto, montrus
quo lu dorochu on un uln do urpogudo dosordonudo produco ol rovolotoo do
lus hormgus.
Ll tumbor do los solvtcos.- So mtun los toquos dol tumbor, golpoundo ol
puonto con los dodos do lu muno dorochu, montrus quo los toquos cuructoristcos
so los roulzu tupundo y dostupundo lu bocu dol churungo con todu lu pulmu do
lu muno zquordu (sobro lus l0 cuordus).
Cumpuntus on ucordos.- Lsto hulluzgo pormto lclmonto ontrogur un
rumlloto do cumpuntus con lu utlzucon do dlorontos ucordos. Con lu zquordu
lus posconos, con lu dorochu lus cumpuntus lus cuulos so obtonon posundo
dblmonto todo ol lurgo dol dodo indco sobro lus cnco cuordus doblos puru
ojocutur con ol toquo smultnoo dol dodo unulur do lu msmu muno (quo ul
msmo tompo os lovuntudu). So trutu do unus cumpuntus urmonzudus on vurus
cuordus.
Cunu chupucu.- So roulzu con solo lu muno dorochu on todo ol rou quo
corrospondo lu ulturu do lu bocu dol churungo. So pososonu suuvomonto ol
dodo indco do lu muno dorochu sobro lus sogundus cuordus ojocutndolu con
lu uyudu do los urmoncos. S ustod conoco y oscucho lu cunu, ontoncos podr
lclmonto mturlu.
Ll sustro.- Ll ntrproto sontudo tomur ol churungo bocu ubujo (cuju do
rosonuncu dorochu y cluvjoro zquordu), luogo lo posu sobro lus rodllus. Con
los dodos do lu muno dorochu so ruspur ol puonto on lu purto dol umurro do
lus cuordus, montrus quo con lu muno zquordu so smulur ubrr y corrur unu
tjoru como cortundo ol lomo dol churungo sobro unu mosu do mudoru.
1ocur con lus dos munos (umbdoxtro).- Lsto ostlo do crco, conssto on tocur
ol churungo cumbundo do munos do dorochu u zquordu o vcovorsu, yu sou
puntoudo o rusguoudo.
Domostrucon do churungo.- Homos llumudo usi dosdo ol uno l960, cuundo
tocumos ol churungo sobro lu ospuldu, on lormu horzontul u lu ulturu do lu curu
dol ojocutunto, ul rovs, dotrs do lu cnturu, con unu solu muno, dobujo do lus
ontropornus, con umbus munos, otc.
Sucur muscu do lu ospuldu dol churunguto.- Conssto on ponor ol churungo
con lu curu vstu ul pocho dol ojocutunto ol cuul smulundo urpogur lu ospuldu
dol churungo con los dodos do lu muno dorochu, producr sondos con ol dodo
pulgur do lu muno zquordu oculto trus dol dupuson.
Ll cupotrusto.- Con un pulto do losloro colocudo por dobujo do lus doz
cuordus on ol prmoro o sogundo trusto, so obtono lus vrtudos dol cupotrusto.
197
:A8=6G6C<D
Lu cuocu rotu.- Con unu monodu utlzudu como ploctro y ul rtmo do lu
cuocu chlonu, so rusguourn los trustos dol churungo on lu purto contrul do
lu trustoru, producondo usi ol trudconul rtmo quo tono lu cuocu chlonu on
sus dlorontos ucordos. S Ld. pdo monodu (s) ul tormnur cudu tomu puodo
quodurso con ollus y usi hucorso do un poquono cuptulto puru dolondorso on
ostu noblo vdu do urtstu quo llovu.
Churungo nvortdo.- Lu cuju u lu zquordu (hucu urrbu), ol cluvjoro u lu
dorochu (lnstrumonto nvortdo). So dgtur con los dodos do lu muno zquordu
u purtr dol trusto No. l2 y so puntour lus cuordus con lu dorochu.
Ln nuostrus nquotudos nos homos proocupudo sompro no truconur ul
nstrumonto, sgundolo tul como os, juguoton, humldo, picuro, sontmontul,
sonudor y coquoto.
1odos ostos mutcos untorormonto monconudos, ol uutor los utlzu on sus
concortos y ostn nsortos on ulgunus plucus dscogrcus. l966 u 2007.
SfGUNDA PAR1f (MA1lCfS DOLfS SlMUL1NfOS)
1umbn homos ulcunzudo oloctos quo dun lu sonsucon do oscuchur vuros
nstrumontos u lu voz. Ljomplos.
Dos churungos.- lmtur u dos churungos con uno solo, conssto on ojocutur
ol puntoudo uncumonto con los dodos do lu muno zquordu, hulundo lus
cuordus suoltus o dgtundo sobro ulgun trusto, montrus quo lu muno dorochu so
lmtu uncumonto ul rusguoo. ^si oscuchumos dos churungos, uno quo puntou
y otro quo lo ucompunu.
Cumpuntus con ucompunumonto smultnoo do bombo.- Lsto olocto nos du
lu sonsucon do oscuchur dos nstrumontos u lu voz. cumpuntu (s) quo so logrun
solo con lu muno zquordu con lu uyudu do los urmoncos (dodo monquo
trusto l2 suuvomonto, ol indco ojocutu), montrus quo ol toquo dol bombo so
roulzu con pulmudtus do lu muno dorochu sobro ol puonto.
Cumpuntus con ucompunumonto do rtmo.- Lus cumpuntus so obtono con
lu muno dorochu (con los umplos rocursos do los urmoncos) y ol rtmo con lu
zquordu, uprovochundo lus poquonus cuordus tonsus quo llovu ol cluvjoro (do
lus cluvjus u lu coju).
Ll cunto do lus runus.- So prosonur suuvomonto lu purto contrul dol
dupuson, con lu muno zquordu y con los dodos do lu dorochu so ojocutur lus
l0 cuordus con sondos dosgrunudos hucu urrbu do lus prmorus cuordus u lus
quntus.
1odos ostos oloctos ol uutor, los hu do utlzundo on sus concortos como
tumbn on dlorontos plucus dscogrcus.
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
198
1fRCfRA PAR1f (MA1lCfS O]f1lVOS Y PAN1OMlMlCOS).
Ll cumpo dol nstrumonto so onrquoco uun ms con ol trubujo quo tonomos
ul ntroducr ul churunguto ul mundo do lu puntommu-
^ contnuucon duromos ulgunus nnovuconos quo prosontumos on nuostrus
concortos y uctuuconos dosdo l966 u lu lochu.
urqunchlo (lorsonujo puntomimco).- So trutu do un
churungo con su chulto (gorro ndo), sto roprosontu u un
llokullto (nno) purlunchin (hubludor). So utlzu lu tcncu
do lu vontrloquu puru su prosontucon. Vono do lu pulubru
qurquncho (urmudllo), kuchlo (nquoto, juguoton).
Ll borrucho.- Montrus Ld. tomu un vuso do chchu con
lu dorochu ul msmo tompo so vu puntoundo ol churungo
con lu muno zquordu.
Nortoumorcuno tocundo lu bulululu.- luru mtur u
lu bululuku, so usu lu tcncu dol ploctro do unu, luogo
ol ojocutunto smulu quo ol ploctro nvsblo so suolto do
lu muno y cugu ul suolo, so buscu ulunosumonto ul ploc-
tro por ol suolo y u su ulrododor, smulundo rocuporur ol
ploctro dol suolo so contnuu trnundo con ol ploctro, poro
do pronto ol ploctro so onrodu on lus munos y cuo dontro
do lu cuju dol churungo, so sucudo ul nstrumonto mrundo
su bocu (lomo hucu ol colo ms urrbu do lu cubozu dol
ojocutunto), como quorondo rocuporur ol ploctro, supuos-
tumonto rovolotoundo dontro lu cuju (poquonos golpos so-
crotos on lu cuju).
Lu polottu do png pong.- Lu polotu sultu sobro lus
cuordus dol churungo sucundo dlorontos notus. 1umbn so usu un hlo nvsblo
do modus nylon.
Churunguto munguoro o munguorto.- 1ono unu cuordu vbrunto do 20.70 cm
y su ostucho os lu mungu dol ojocutunto.
Mutrucu do pupol.- Mutrucu. dolono do cromulloru. luntumonto con kcurdo
N. nvontumos osto tpo do mutrucu, conssto on hulur un pupol tumuno oco
do sus dos oxtromos lurgos ul rtmo do moronudu y luogo r rompondo ol pupol
poducto u poducto ul msmo rtmo, logrundo usi lurgus cntus quo colgurun do
lu buso dol pupol.
Quirquinchilo
199
:A8=6G6C<D
fL CHARANGO Y LOS fMlGRAN1fS
Cuundo uno vuju luoru do lu putru, podomos notur quo huy bolvunos
quo sulron y llorun por ostur luoru dol torruno, dondo lu nostulgu y lu solodud
los doprmo, oxtrunundo todo lo quo untos no so dubun cuontu quo oxstiu
(su muscu, sus comdus, su gonto y sus costumbros). Con tulos mprosonos
quodumos convoncdos quo los bolvunos somos quorondonos y urrugudos u
nuostru torru.
,^kk^lC^DCS ^ NLLS1k^ 1lLkk^: ulgunus vocos tul voz, poro nudu ms
lulso y ocurronto quo lo oxpuosto, homos sdo convoncdos y ongunudos por
nuostru mugnucon. lorquo sogun dutos obtondos, olvu so consttuyo on
ol prmor puis omgrunto con rolucon u su oscusu poblucon. loro ,cul os ol
orgon do lu prosoncu do mlos do bolvunos on ol oxtoror: ,Lxlo politco:,
,oconomco:, ,ntoloctuul:, ,volunturo:, ,lncupucdud do los gobornos puru
rosolvor los ultos indcos do dosomploo y lu oxtromu pobrozu on ol puis: Sou lo
quo luoro, lo corto os quo ol bolvuno hu sdo sompro un cumnunto, nquotud
quo lo condonu dosdo muchos unos untos do lu llogudu do los ospunolos.
lodomos monconur u los S^L^S^C^S (bolvunos) quo omgruron hucu lu
ropublcu dol Lcuudor uproxmudumonto ol uno l435, nutvos portudoros do
todu unu sonsbldud muscul y urtosunul. lor otro ludo, los quochuuymurus hun
sdo vujoros por oxcoloncu, hun tondo sus colonus u vuros dius do cumno do
sus hoguros. Ls muy probublo quo huyu otrus tuntus mgruconos, ncluso dosdo
lu croucon do lu ropublcu hustu nuostros dius quo no hun pusudo por nuostro
conocmonto, poro s, ostumos conscontos quo dosdo l940 so hun producdo
xodos musvos ospoculmonto u puisos lmitrolos como lu ^rgontnu, rusl,
Chlo, loru y on los ultmos unos LLLL, Luropu sobro todo Lspunu.
Dol porcontujo totul do los omgruntos puru lu dcudu dol 40 (s. XX) ol
88.5% rospondiu u porsonul no culcudo (so trutu dol soctor cumposno, ol
quo vuju con su churungo y muscu u cuostus). luru l980 so culculubu quo
on lu ropublcu ^rgontnu hubiu ulrododor do unos 700.000 bolvunos, quo
luoron por oportundudos do trubujo u los lngonos do lu cunu do uzucur y
^lgodonulos do Mondozu y uonos ^ros (sogundo torruno do los bolvunos)
corrospondondo ol 69.8% u omgruntos compronddos ontro lus odudos do l5
u 49 unos. Ll l6 do lobroro do l998 so logulzu lu rudcutoru do 800.000
bolvunos on lu ^rgontnu. ^ nos dol sglo XX on lu ^rgontnu yu hubiu ms
do l.000.000 do computrotus con o sn rudcutoru. luru l967 lu poblucon
do rosdontos on Chlo ulcunzubu u 54.000 bolvunos (^rcu, ^zupu, Culumu,
lququo, otc.), on ol loru l2.302 rosdontos, on ol rusl ll.820, on Lstudos
Lndos so cobjubun u 6.220 y on ol rosto do ^mrcu Lutnu ostubun dstrbudos
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
200
ulrododor do 2.933 bolvunos. ^ctuulmonto no subomos cuuntos bolvunos
vvon on Lspunu y otros puisos.
Ln lo concornonto u Luropu homos sontdo lu lugu do nuostros tulontos on
unu lormu tumbn musvu. kospocto u lu mgrucon muscul tonomos quo ol
90% do los grupos do lolklorstus quo vujun u Luropu, so quodun u lormur
purto do ostus socodudos quo los cobjun. Lu mgrucon do ostos cologus tono
lu sguonto moduldud. un grupo do 4 componontos llogu ul puis do dostno
y dospus do ulgun tompo do sucosos y trubujo osto grupo do lolklorstus so
dosntogru, postorormonto cudu ntogrunto dol grupo vuolvo u olvu u lormur
su nuovo conjunto y rotornu u Luropu y usi sucosvumonto ol circulo contnuu
on ol msmo sontdo. (Cbsorvucon. l969 ul 2002).
Dondo uno vuyu sompro oncontrur pusunos bolvunos. v/g on lu lojunu
cudud do Lnburgo (lgcu) ul pusour dvsumos unu bundortu bluncu colgudu
sobro un bulcon (dstntvo do lu trudconul chchoriu cochubumbnu), do
nmoduto buscumos roloroncus y nos rocbo un khochulu bonuchon rudcudo
dosdo huco ms do 50 unos, con lus nostlgcus tonudus do su churunguto
uqulono. Cbsorvucon l970.
1umbn tuvmos lu oportundud do oncontrur on torrus lojunus u ocontos
mdcos, oconomstus o ncluso omprosuros, poro quodumos muy doslusonudos
ul subor quo tonomos oxcolontos churungustus y lolklorstus quo ostn lojos do
lu putru.
Lxston muchus opnonos on contru do ostus pormunoncus, on ol sontdo
do quo u nuostro puis lo cuostu lormurlos ,y como lo pugun:... dosungrndolu
ms do lo quo ost, sogurumonto por ostu ruzon hun consdorudo u olvu Ll
Coruzon do ^mrcu porquo udoms do su poscon googrcu huco crculur lu
sungro do sus prolosonulos, do lu muno do obru do sus cumposnos y lu luorzu
do sus lolklorstus por todo ol mundo. lor todus ostus ruzonos, podomos durnos
cuontu do lu grun cuntdud do churungustus quo ostn on ol oxtoror, sumundo
u los cumposnos omgruntos potosnos, cochubumbnos, chuqusuquonos,
oruronos quo por mojoros condconos do vdu so trusludun luoru do nuostrus
lrontorus.
^si dosdo los unos 70 dol sglo XX, hun suldo do lu cudud do Lu luz, unu
grun cuntdud do churungustus quo hun dojudo ostu torru, puru pusour por ol
mundo sn ms pusuporto quo sus nstrumontos musculos, muchus vocos solo
con un pusujo do du sn vuoltu.
201
:A8=6G6C<D
fL CHARANGO fN fL PfRU
Ll churungo on ostus rogonos os prolorontomonto do mudoru lumnudu, tpo
do unu poquonu guturrtu con lu ospuldu lsu sn bonoto oxstondo los trubujudos
on qurquncho o on lu culubuzu do un muto, tumbn usun bustos cuvudos do
mudoru ulso puru hucorlos do unu o dos pozus, consttuyndoso ospordcos
los hochos on otrus vuruntos, como uquol cuyu curu tono lu lormu do unu
sronu (Cunus-Cusco). Vomos quo on los ultmos unos muchos do stos tonon
nuoncu bolvunu, como los churungos do qurquncho y los lluukoudos.
Son dos sus prncpulos tumunos (sogun nuostru cluscucon). ol churungo-
tpo ulrododor do 36 cm. do cuordu vbrunto (coju ul puonto) con unu longtud
totul do uproxmudumonto 60 cm. y los churungos poquonos quo los llumun
chlludoros ulrododor do 3l cm. cuordu vbrunto (coju ul puonto). 1onon 5
cuordus smplos, como tumbn 5 cuordus doblos (l0) o cuordus trplos (l2)
dvddus on 5 ordonos, unudos ul tomplo llumudo Sunto Domngo.
^ su voz, lu dsposcon do sus cuordus tono ulgunus vuruntos. ol do 5
cuordus smplos puodo tonor unu cuordu puroudu (6 cuordus), o bon dos cuordus
puroudus (7). lntorprotun con proloroncu huunos y rusguoudos, dloroncndoso
los ostlos rogonulos como ol cuzquono, ol uyucuchuno, otc., udvrtndoso,
udoms quo los uctuulos churungustus poruunos ojocutun lu murnoru, ol yuruvi,
polcus, vulsos, ncluso tungos, otc.
Ln lus trudconos poruunus (Ln obspo do ^yucucho), kcurdo lulmu dco.
Los huumungunos hun sdo los ms lurosos churungustus dol loru. No huy
uno quo no sopu hucor sonur sus cuordus do oso nstrumontllo llumudo churungu,
con quo so ucompunu ol monotono zuputoo do lu cuchuu trudconul.
Ln los tompos dol sonor Lopoz Snchoz (vgsmo obspo do lu docoss do
Huumungu), ol cloro pugubu nmodorudo trbuto u lu orgiu.
Convoncdo do quo orun ostrlos consojos putornulos y monconos
oclosstcus, mundo ol obspo construr culubozos on ol somnuro do Sun
Crstobul puru hospodur u los ncorrogblos. (...).
lusoundo unu turdo Lopoz Snchoz por lu cullo do Suntu 1orosu con sus
lumluros y su portguoro, do quon nuncu so sopurubu porquo lo sorviu do ocul
do justcu, dotuvos sorpronddo u lu puortu do un tonducho con honoros do
chchoriu.
Lu cosu no oru puru monos.
Cnco o sos cholus, do lus do munttu cortu y luldollin ulto, lormubun ruodu
ugurrudus do lus munos. Cuutro o sos vocos uguurdontosus cuntubun coplus
obsconus, y ul comps do un mul churungo y do unu psmu guturru zuputoubun
lus mujoros unu cuchuu ubomnublo. Ln ol contro do lu ruodu, y con lu sotunu
hochu un usco, so oncontrubu un clrgo conocdo por Yugu - lpnco (ol pudro
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
202
lpnco), ol quo con unu botollu on lu muno oscobllubu prmorosumonto lu
cuchuu do mudunzus, grtundo.
-^ro! ^rto! Dumo tus bruzos, m vdu, por lu dorochu. ^ro! ^rto! Dumo
tus bruzos chntu, por lu zquordu-.
Do roponto rosono lu voz urudu dol obspo on modo do lu jurunu.
-lortguoro! Llovo ustod por lu dorochu, u osto clrgo nmundo u un
culubozo. (Lscrto ontro l872 - l906)
Ll uno l940 los Muriu ^rguodus, on su urticulo dodcudo ul Churungo
oscrbo. Los ndos ms bruvos y cuntoros dol loru, los cuutroros y jnotos do
lumpucungullo y dol lolluo, llovun ol churungo umurrudo u lu cnturu. Y on
lu crcol, o on lu pumpu, ol churungo os lu voz dol korluzo o dol chucho
kolluvno y dol morochuco, modo y orgullo do los pokrus, ol uyllu ms muscul
dol ^ndo.
Ll churungo os uhoru ol nstrumonto ms quordo y oxprosvo do los ndos
y uun do los mostzos. Cudu puoblo lo huco u su modo y sogun sus cuntos, lo
mdon ol tumuno, lu cuju, ol cuollo, y oscogon ol suuco, ol nogul, ol codro, sogun
lus rogonos. lor oso ol churungo do ^yucucho no srvo puru tocur ol vuyno do
Chumbvlcus. Y montrus ol churungo dol lolluo tono l5 cuordus do ucoro, do
3 on 3 y tompludus on M, Lu, M, Do, Sol, ol do ^yucucho solo tono 4 cuordus
gruosus do trpu. Ll churungo dol lolluo os burnzudo, y sompro tono pntudu on
lu cuju, junto u lu bocu, unu pulomu on vuolo. Ll churungo do los pokrus os lluno
y do mudoru bluncu, poro dol oxtromo dol cuollo cuolgun doz o ms cntus do
color, y ontro lus cntus, u vocos, unu tronctu do cubollos do mujor.
Lu voz dol churungo dol lolluo os ugudu y so oyo lojos, sus qunco cuordus
chllun, chlludor lo llumun on los puoblos grudos como ^roqupu, y cuundo ol
lndo o ol mostzo dol lolluo lo tocun, ol vuyno horo. (.) Lo hu croudo vuros
tomplos ospoculos puru lu muscu ndu. uno puru los vuynos, otro puru lus
dunzus, otro puru los trstos (.).
Ll churungo do ^yucucho os ms chquto, unos 40 contimotros, sus cuordus
gruosus tonon voz gruvo y pustosu. Y montrus ol dol lolluo tono doco trustos,
ol do ^yucucho solo tono sos. Lsto churungo cus nuncu so tocu puntoudo,
rusgun todus sus cuordus, y ul msmo tompo, on lus cuutro cuordus y con los sos
trustos so du lu molodiu. (...).
(.) loro ol churungo on munos dol ndo kulluvno o dol ndo do
lumpucungullo y do lus quobrudus dol ^purimuc y ^yucucho os ol churungo
vordudoro, nudo lo tocu mojor, y oyndolo tocudo por ollos, so comprondo
do golpo quo ol churungo lo hcoron osos ndos y quo nuco prmoro puru lu
muscu do ollos. (l940/l989. 4l, 42, 44)
Lntro los churungustus ms dostucudos, so hu sonuludo dosdo ol pusudo
sglo ul muostro uyucuchuno l^lML CL^kDl^, sn quoror monosprocur u otros
203
:A8=6G6C<D
quo componon los conjuntos vornuculuros y solstus quo vun rocorrondo ol
torrtoro undno, ontro ollos lulo C. onuvonto (Cusco), llx lunuguu (luno)
y ^ngol Munos ^lpucu (^roqupu) ontro otros, quo roprosontun los cuutro ostlos
rogonulos dol loru. Ls nocosuro rocordur quo lu lumosu cuntunto lmu Sumuc
tuvo como churungustus u los bolvunos Muuro Nunoz on lu dcudu do los 40 y
ul 1urutono kojus dcudu 50 (s. XX). No podomos dojur do rolorrnos u lu nuovu
promocon do churungustus como u los muostros. loun Comos, lodro luln
Huullpu uspo, lrod ^rrodondo, lodorco 1uruzonu, y lusto Vucu Sotomuyor.
^lgunos ojocutuntos poruunos vujun hustu Lu luz o Cochubumbu (olvu) on
buscu do churungos, o bon los oncurgun ontro los vujoros, porquo consdorun
quo son ms sonoros y mojor trubujudos -toxtuul- tul como nos nlormun urtstus
poruunos como Cullormo Cuorroro dol conjunto 1uhuuntnsuyo (uctuulmonto
vvon on L.L.L.L.), Cscur uono dol conjunto Los ^mgos do ^roqupu, los
dol conjunto Cuostu ^rrbu, tumbn Duvd kumiroz, kodollo do lu Cruz y
muchos otros churungustus quo pusuron por lonu Nuru, ontdud culturul do lu
cuul somos propoturos. (Lntrovstus. l975).
Dospus do hubor pusoudo muchus rogonos dol loru, docdmos podr
coluborucon u muchos lolklorstus cologus, porsonus ontonddus y mombros
dol lnsttuto do Ltnomuscologiu y lolkloro dol loru, on vurus oportundudos
(documontudo), puru quo nos nlormon sobro ol churungo poruuno, poro
hcoron cuso omso u nuostru lorvorosu solctud. lor lortunu y untos do lunzur
lu prmoru odcon dol prosonto trubujo (l980), uno do los ntogruntos dol grupo
poruuno Cuostu ^rrbu nos trujo ol lbro dol lnsttuto Nuconul do Culturu,
nttuludo. Mupu do los lnstrumontos Musculos do Lso lopulur on ol loru
odtudo on l978 y conlocconudo por ms do 25 lnsttuconos dodcudus u lu
nvostgucon, dondo rospuldu los uportos dol prosonto cupitulo.
DlSCOGRAFlA OLlVlANA
Lu dscogruliu sobro ol churungo on olvu, os bustunto oxtonsu*, dobdo u
quo osto nstrumonto cumplo unu luncon mportunto on lu Culturu Nuconul.
^ n do quo los ntorosudos tongun ulgunu nlormucon y on vstu do quo
lu dscogruliu os bustunto oxtonsu, nos lmturomos u dur lus drocconos do lus
prncpulos cusus dsquorus bolvunus.
DlSCCL^NDl^ Duor y Ciu. Ltdu. Cullo lotosi osqunu Conuro Sunjnos
Lu luz-olvu.
DlSCCS C^MlC Columbuns Ltdu. Cusllu No. 3053. Ldl. Ltorul. Lu luz-
olvu.
* Dosdo l949 con lu uporturu dol sollo Mndoz hustu hoy on diu.
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
204
HLkl^ L1D^. ^bdon Suuvodru 2l90 Lu luz - olvu.
L^LkC Y Cl^. Cusllu No. l092. Cochubumbu - olvu.
lMlLklC Y Cl^. Cullo lguorou s/n. Lu luz - olvu.
Notu. Lus omprosus lonoolctrcus untorormonto sonuludus toniun sucursulos
on todo ol puis y contubun con un urchvo volumnoso sobro nuostro nstrumonto.
lor otru purto son muchos los sollos dsquoros dol mundo quo tonon mutorul
do urtstus nuconulos como lupon, Lstudos Lndos, ^rgontnu, Cunud, Chlo,
Mxco, ^lomunu, Suzu, sobro todo.
Ln los ultmos unos, homos do notundo quo muchos do los ntrprotos
roulzubun sus propus grubuconos on ol sstomu buruto do cussotos, unu voz
cuduco osto sstomu ngrosuron con sus propus computudorus ul morcudo con
C.Ds., Vdoos y DVDs., cudu diu ms sostcudos y populuros. 1odo porquo lus
dsquorus ospoculzudus on grubur y comorculzur yu no so dodcun ul nogoco
por tonor unu dosloul compotoncu con lu upurcon do lu prutoriu dosbordurto
quo hu upurocdo con muyor ntonsdud on ol s. XXl, quo s bon uyudu on
grun moddu u lu gonto humldo quo obtono un producto buruto, no doju do
porjudcur u los productoros, uutoros, compostoros o ntorprotos prolosonulos.
Muchus do lus grundos omprosus dsquorus, u oxcopto do Dscolundu, hun
corrundo sus dopurtumontos do produccon y tondus do comorculzucon on
nuostro puis.(Cbsorvucon. 2004-2007)
Tapas de long plays de varios intrpretes. Segunda mitad s. XX
205
:A8=6G6C<D
Tapas de cassettes de varios interpretes
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
206
CDs. y VCDs. de varios interpretes
207
:A8=6G6C<D
DfRfCHOS Df AU1OR
Los churungustus, sobro todo bolvunos, son los monos proocupudos on
rocbr bonocos oconomcos por sus obrus, on lo quo so rooro u los Dorochos
do ^utor, yu quo ollos n cobrun, n roclumun, n los pugun con ol dobdo
cumplmonto y rospoto. ^unquo sus composconos ostn pusoundo por ol
mundo, on vocos o nstrumontos do los urtstus ms lumosos, no porcbon n
ol minmo contuvo. v/g. Lxprosuromos nuostrus oxporoncus, quo dobon vulor
do guul modo puru nuostros compunoros, tonomos tomus propos, grubudos
on olvu vuros sollos (Dscolundu, Luuro, Cumpo, Horbu), poro lu uncu
omprosus quo nos pugu dorochos do uutor os. DlSCCL^NDl^ (Duor y Ciu.
Lu luz - olvu), L^S C1k^S llkM^S Ck^^DCk^S NCS D^N lLN^S!
(Lxporoncu l967 - 2002).
Sn omburgo, on los ultmos unos contumos con SCCD^YCCM (Socodud
olvunu do ^utoros y Compostoros), u ruiz do lu nuovu loy do Dorochos do
^utor (No. l322 dol l3 do ubrl do l992) u todus lus omprosus usulructuurius do
muscu so lus oblgu u pugur los dorochos do uutor por ol uso do muscu. ^ un
comonzo luo duro ol ontondmonto sobro lus rosponsubldudos, solumonto lu
rmu Dscolundu so ucogiu u ostu Loy, lus doms omprosus dol rumo solo quoriun
ovudr rosponsubldudos, poro poco u poco tuvoron quo codor ul constunto
poddo do los ntorosudos. ^ctuulmonto, ostn cumplondo sus oblguconos,
poro no usi todo ol consonso quo sgncun los doms usuuros do muscu,
como rudos, cunulos do tolovson, rostuuruntos, cul concorts, ospoctculos
otc. Sor mombro do Comu - ^lomunu, rocuududoru do dorochos do uutor os
do totul guruntiu, poro son contudos los compostoros bolvunos uludos u ostu
orgunzucon ntornuconul.
fL CHARANGO fN LA Ll1fRA1URA OLlVlANA
CUfN1OS, 1RADlClONfS Y LfYfNDAS
LA AN1A HUAlLLA (Lcycnda aymara-fragmcnto)
Curlos Cropozu Crtz, Chuchukhomu, julo l923. Dol lorodco Lu kopublcu,
Lu luz 9 do dcombro l923.
(...) Lsu musu do luogo quo hus vsto nno, volur por ol colo, os lu ^ntu
huullu o chumu lunldutu (ludronu do coruzonos). Nuco on lus lontunus, y,
como uhoru hus vsto, hu suldo dol jp, lu luonto mus grundo quo surto dol
uguu u lhomp y Chuu. Lstu os unu hombru muldtu y ongunosu, quo os hju do
los supuyus (dublos). Su ocupucon poronno os lu soducr u los huuynuchos o
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
208
jovonos puboscontos, puru robur ol coruzon. ^si por ojomplo, on ol lugo, cuundo
on bluncus nochos do lunu vun los mozos u poscur, so los prosontu como unu
hormosu dokguunu (rod), y ollos, on su uln do posoorlu, puru llovurlu u su
cusu, vun u ulzurlu. y, stu, huyo cudu voz ms y ms. Hustu logrur ulojurlos
complotumonto do sus luros, y urrbundo u otrus torru, so los tornu on hormosu
mujor y los robu (.), ms, on torru, sucodo do otru suorto, sulo do lus lontunus,
dospus do quo so hu upugudo ol sol, y, subondo por lus rocus do los corros, grtu
tornumonto u los huuynuchos y los utruo con su bollozu. 1ono sus ojos sujonus,
como ol colo, sus cubollos son kkhollus, como do lus grngus do chuquugu,
y os bluncu, como lu ospumu, o lu locho do lus vucus. Cuundo yu ost con
ollos, on los ms ompnudos colludos, sucu su churungo, ul quo, rusgndolo, lo
urruncu muscus ms dulcos quo los do nuostrus khonus y skus, y, ponndoso
u cuntur, los udormoco con su molodiu, los uprosu on su ultruhumuno suono.
Lntoncos stu, ul pornoctur con ollos, sucu su grundo cuchllo, los ubro ol pocho,
los robu ol coruzon, y hucondo do sus munos ulgo usi como un cuonco, lo pono
uhi y upuru stbundu su sungro do lu quo tunto gustu. Dospus do consumudo
su mucubro lostin, so vuulumu, ulovosu. (.) ^l sguonto diu cuundo los gullos
mununoros proludun lu llogudu dol sol, y cuntun sogudumonto, dosportun los
huuynuchos, los cuulos ul vorso solos so mudun. yu son otros, yu son locos (.)
LO QUf CAN1A fL PUfLO
Dol lorodco Lu lutru. uonos ^ros l5 do murzo do l932. Con rolucon ul
xto muscul, grubudo on dscos Victor por ol compostor y ojocutunto bolvuno
^lborto kuz Luvudonz
Morcudto soliu oscrbr vorsos puru uquollu choltu do tuconos ultos y
do sombroro lustrudo. Lllu gustubu dol soldudo ruso, do su lircu cumporu y
su uconto turjono. Ln lus nochos cuundo lus buonus comudros comontubun
ncdoncus do zugun u zugun, upuroco l con su churungo do qurquncho
rusguoundo lus cuordus suuvomonto como soplo do brsu nocturnu. Corriu ollu u
lu osqunu u junturso con su soldudo, luogo umbos buscubun lu luldu dol corruto
y dscrotumonto ocultos so hublubun sn bosurso, uponus upoyudos uno ul otro.
-lronto sulos dol sorvco mltur to rus u tu puoblo y to olvdurs do mi S
yu lo s!...uodubu trsto ol mozo. Lru vordud dos mosos ms y so bu u cudur
su chucru, u cortur rustrojo on ol monto. Lntoncos ucordndoso quo oru pootu
cuntubu.
Mununu cuundo mo vuyu - dosdo lu lomu to oscrbr - Con lu sungro do
ms vonus - on ulus do unu pulomu
Llorubu ol churungo bujo los dodos lobrlos. Cuncon do pumpu, trstozu dol
ultpluno, gomdo do vonto quo oncrospu lus lonus do lus cuoncus. lor oso
209
:A8=6G6C<D
toniu su cunto subor ugrosto, quzs solo oru un rosumr do los dius ntonsos
dol cuurtol. sulr con ol ulbu llovundo lu mochlu sn pun, ol lusl brllunto y lus
curtuchorus con muncon do guorru. Murcur ol puso cudoncoso, dovorur lus
loguus, vor lu cudud rocostudu como cortosunu porozosu. ^ll on ol ^ronul so
ochubun los soldudos con cortu luscvu sobro lu uronu ucogodoru, lus urmus on
lormucon so oxtondiun on lus do pubollonos. Lnos so ucorcubun ul 1uguroto
u jugur con lus ondus trunqulus, otros do ospuldus mrubun lus nubos rocorror
puusudus ol colo limpdo. Ll proloriu tomur ol churungo poludo, ontorrurso modo
cuorpo on lu uronu y hucor puvudus. Ll churungo purociu vbrur, ucuso ol
cupuruzon dol qurquncho rovviu on orucon do muscu. Do ruto on ruto roiun
los compunoros. Lo grtubun sonudor, onumorudo, como ostrollus. Lntoncos su
muscu udquriu contontumonto purociu borboton do uguu crstulnu, curcujudu
do mujor, slbur do pjuro.
S, oso oru todo. Ln osu cumnutu hubiu upronddo u curtrso lu pol y u
roblundocor su coruzon.
Lu choltu soliu mrurlo lurgo. Ll soldudo so concrotubu u cuntur.
Ll diu quo tu to muorus morrn todus lus oros/ Y on lu lozu do tu tumbu,
cunturun los rusonoros.
-,lor qu hublur do ponus: - soliu docr l, mrundo muy hondo los ojos do
lu mujor.
-Corto -kospondiu. -luodos llovurmo u 1urju. Y tumbn so lo untojubu
cuntur. ,Dondo mo hus do llovur: - ,Dondo nos vumos u r: - 1u, con un solo
zuputo - Yo, con unu solu modiu - lmposblo quo mo vuyu - ^ osto tu puoblo
lojuno - ^ Lu luz, quzs mo riu - ^ bulur con los puconos.
Soguulo ol tunor dol churungo gl, movmontos dgtulos, sulpcudurus do
urmonius ndus.
Como so ostromociu ol cupuruzon dol qurqunchu!...
Lloguron y pusuron los dos mosos, Morcudto vostdo do pusuno so luo unu
nocho hucu sus pugos lojunos. Nuncu oscrbo n mundo lu pulomu bluncu quo
hubriu ulogrudo lu vdu do lu choltu. Lo dojo como rocuordo ol vojo churungo
quo sutlzubu ol umor on un urpogo. Nudu mus quo ol vojo nstrumonto, poro
con l lo dojubu todu su hstoru do umor, lupso romntco, llono do luz y do
nquotud.! uo mportubu quo no vnoso! ,^cuso no hubiu dojudo tumbn lu
cuncon ontromozcludu con su ulmu do pootu dontro lu cuju urmoncu:...
Lu Cuchurpuytu so hu quodudo como cuncon dol burro, lu slbubun
los muchuchos y lu ontonun los jovonos quo suonun con oso pootu quo dojo
onrodudos sus vorsos on los vorcuotos cullojoros. ,Y dondo ost lu choltu:...
lroguntdsolo ul churungo quo unu mununu upuroco dostrozudo on los
umbrulos do unu voju chchoriu do burro.
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
210
fL CHARANGO
lor Lduurdo Culdoron Lugonos. olvu l939. Ll Duro l0 do onoro do
l940
^ Lduurdo Sonz Curciu, cordulmonto.
Ll churungo os ol ms huuluycho, onumorudo y undurogo do los
nstrumontos.
Ll churungo os u lu voz mudrugudor y noctmbulo.
So culontu junto ul logon quo propuru ol poncho do lus soronutus y ol
dosuyuno dol umunocor.
^compunu ul vujoro on sus undunzus, utruvosu ol vullo, so dotono u lu
sombru do los cobos y mollos, tropu lus ultus sorrunius y trusnochu on los
pobludos.
^ponus s ocupu ospuco puru llovurlo consgo, sn ostorbur, colgudo ul cnto
o, s so quoro dsmuludo on ol pocho.
Crucoso poquonto puru tocurlo huy quo ponrsolo sobro ol coruzon.
^pogudo, como ol ndo, u su torru do orgon.
Conoco todos los cumnos do olvu, ol ms poquono sondoro por dondo
huyu pusudo un quochuu.
^lgunu voz lo llovuron u uonos ^ros y luris, mus puroco quo so snto como
porro on burro ujono ..
lol roojo dol ulmu ndigonu. ^utoctono on su guru, on su sondo, on lu
muscu quo ntorprotu.
1odus lus tuhuucos, hun oscuchudo sus soronutus dosdo ol londo oscuro on
quo guurdun sus suonos.
1odos los huunuchos so hun conudo u l y puru quo oxproso lo quo no
subriun docr on pulubrus. Ln curnuvulos so ununco do ulogriu, nvtu u dunzur
on ruodu sobro lu horbu humodu y ul prostgo do sus notus orocon los nuovos
umoros.
No conoco lus puortus do nngun contro ucudmco. lums hu ntontudo
udqurr titulo on ollos.
1umpoco os ulocto u vstur los grundos sulonos on los quo so guurdu
domusudu otquotu y uloctucon.
No conoco lu muscu rolgosu, u no sor quo so truto do chuntunqus puru ol
nno Dos.
No quoro subor nudu quo no sou lo nuostro.
luluyos, huuynos, pusucullos, cuocus, buloctos, yuruvs, mocupuquonus.
puru quo ms:
Mo gusturiu vorlo tomundo un diu purto on unu grun orquostu.
Ll contrubujo grunon lo purocoriu un mustodonto, ol trombon con sus ulurdos
211
:A8=6G6C<D
y curcujudus orzuriu los polos dol qurquncho, cudu golpo do bombo soriu un
cunonuzo quo lo cortu ol rosuollo.
1ondriu quo ucogorso ul udomn protoctor do los nstrumontos do cuordu
y ucomodurso corcu u lu uutu, bucolcu o nolonsvu, quo con gotus do uguu
crstulnu rolroscu ol umbonto culdoudo por los motulos.
Ll churungo tono sus umgos con los quo smputzu. lu quonu, los pnqullos,
lus turkus, los scus.
So lo utrbuyo purontosco con lu guturru y lu bundurru.
Lu guturru so du u su ludo, uros un tunto sonorulos do hjo hdulgo.
Lu guturru oxprosu lu quoju do muchos puoblos, so hu nuconulzudo on
vuros puisos. Ll churungo no conoco mus longuujo quo ol do nuostros vullos,
nuostrus montunus, nuostro ultpluno.
Ln lu guorru dol Chuco ucompuno loul y olmonto u nuostros soldudos.
Lcor do olvdo y do rocuordos. sus notus orun un sodunto do lus ponus y
un conjuro mgco quo truo lu ovocucon dol hogur, do lu novu y do los stos
lojunos y ubundonudos.
Churungu do m torru, churungo bolvuno.
,u ndo unonmo como todos ollos, to nvonto dotndoto por cuju sonoru
lu cupuruzon dol qurquncho:
^ lu dstuncu, tus notus nos llogun mozcludus ul porlumo do lu rotumu, dol
romoro, do lu horbu buonu, ul sulmodur do los grllos, ul borbotur dol uguu.
1us notus tonon ol culor plutoudo do lu lunu dormdu sobro los tochos do lu
uldou!
fL 1lNkU Df COCHAAMA
Dol lbro 1rudconos y Loyondus dol
lolkloro olvuno (Morcodos ^yulu do
Lrqud l946)
(...) v quo so lormo un grun circulo
do gonto, cumposnos do umbos soxos, pu-
tronos y uutordudos quo usstoron u uquol
oncuontro trudconul do onconudos con-
tondontos. Ll corrogdor, un mostzo on
trujo do ostu, ostontudo u su modo, nsg-
nu do uutordud, ostubu u cubullo con un
ltgo, puru muntonor u ruyu u los crcun-
duntos o ospoctudoros y guurdur corrocto y
on ordon ol circulo do osu ospoco do glu-
dudoros o contruros, tumbn puru mpo-
dr on su cuso, ubuso, on oso juogo sulvujo
Al tinku en San Pedro de Buena Vista. Potos 1979
Foto: Toshi Fujimoto
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
212
uyududo por los ulculdos
do cumpo. Ll cuso os quo
todos los vuronos jovonos,
quo so croiun uptos puru
ol cruonto lunco, so voiun
por umor propo oblgu-
dos u probur su vulontiu y
sus luorzus on ol 1lNlL.
Lsu voz mo llumo lu
utoncon do sobromunoru.
^ntos dol comonzo do lu
luchu, ostudubu mnuco-
sumonto los umorios do
los ndigonus cus todos
borruchos, lbundo sn moddu su prodlocto brobujo, lu chchu, con sus curus
broncinous, pntudus con polvos bluncos y rojos rusguoundo sus churungos.
Ll protondonto do ulgunu lMlLL^, so ucorcubu ul grupo do su dulcnou, do
buston tocudo sn usomo do gusto, poro cumpunto do rostro ugrucudo y oncon-
ddu toz tocubu lngudumonto su churungo, dospus do un nstunto lu mozu lo
poniu unos contos on lu bocu, y l sonronto lo qutubu ol sombroro y lo dubu
un luorto pollzco. (...) Ll cumno roul do SL1lCCLLC os umplo, y oso diu, quo
concurrdo ostubu! (...) ullcosus pundllus cruzubun u nuostru vstu, ucom-
punudus con muscu do guturrus, churungos y ucordoonos, muscu monotonu
cuntudu con vocos chllonus do mujoros y do hombros onorvudos y ontontocdos
por ol ulcohol. 1odos bun ul 1nku. Lus cumposnus bulubun grotoscumonto
y cuntubun u voz on cuollo.
luru nosotros ollus luciun
modostus, cuul sus hormu-
nus lus orocllus slvostros.
(....) ol corrogdor nlormo
quo por ordon suporor so
prohbiu ol 1nku on udo-
lunto. Lus uutordudos hu-
biun rosuolto cumbur lu
costumbro dol 1nku con lu
dol oxoo, poro los ndos
no quoriun subor nudu con
ol box, mucho monos con
los guuntos.
En el tinku de Chayanta, Potos 1979
Chayanta, Potos. 1978
213
:A8=6G6C<D
:AFJ>GFJ>C8=DBH>8D
lor Cscur ^lluro
Do Solocconos bolvunus muyo - juno l955. Lu luz - olvu (2 promo
Concurso Nuconul do cuontos. Mnstoro do Lducucon l956)
^quol qurquncho vojo, nucdo on un uronul do Cruro, ucostumbrubu
pusurso horus do horus ucostudo junto u unu grotu muscul do lu ponu dondo
ol vonto cuntubu otornumonto, lu msmu cosu. Ll unmulto toniu unu ucon
muscul nnogublo. Como so dolotubu cuundo oiu cuntur u lus runus on lus
nochos do lluvu. Los poquonos ojos so lo poniun humodos do omocon y so
ucorcubu, urrustrundo su cupuruzon hustu ol churco dondo lus vordos cuntuntos
olrociun su concorto.
-^h, s yo pudoru cuntur usi, soriu ol ms lolz do lu torru!-, ponsubu ol
qurquncho montrus oiu on xtuss. Lus runus no so conmoviun unto lu dovotu
udmrucon quo los toniu ol qurquncho, sno ms bon so burlubun do l.
-^unquo nos vongus u oscuchur todus lus nochos hustu ol n do tu vdu,
jums uprondors nuostro cunto, puos oros muy ostupdo.
Ll pobro qurquncho quo oru humldo y rosgnudo, no so olondiu por tulos
pulubrus dchus on un tono tun muscul como solo puodon hublur lus runus.
Ll solo so dolotubu con lu urmoniu do lu voz y no comprondiu ol nsulto quo
oncorrubu lu msmu.
Ln diu croyo onloquocor do ulogriu cuundo unos cunuros pusuron cuntundo
on unu juulu quo llovubu un hombro on unu muno. u dolcosos sondos!
^quollos pujurtos umurllos y lumnosos, como cuidos dol sol, lo conmovoron
hustu lo ms hondo. Sn quo ol juuloro so doru cuontu, lo sguo, urrustrndoso
por lu uronu, durunto loguus y loguus. Lus runus quo hubiun oscuchudo tumbn
ombolosudus ol cunto, suloron u lu orllu do lu churcu y voron quo rovolotoubun
on lus juulus.
-Lstos cuntoros son do nuostru lumlu, puos los cunuros son solo supos
con ulus- djoron muy vundosus y ugroguron. poro nosotrus cuntumos mucho
mojor.
Y volvoron u rounudur su concorto nntorrumpdo.
-Chst! Lsporon... - djo unu do ollus - Mron ul tonto dol qurquncho, so vu
trotundo trus los cunuros. Yu no quoro oscuchur nuostro coro. ^horu ponsur
uprondor u gorjour como un cunuro ju... ju... ju.
Ll qurquncho sguo corrondo y corrondo trus ol hombro do lus juulus
hustu quo lus puttus so lo bun ucubundo do tunto ruspurlus on lu uronu.
-u dosgrucu!... No puodo cumnur ms y los muscos so vun.
-^lli so quodo trudo hustu quo ol ultmo gorjoo mgco so pordo u lo lojos.
Yu oru do nocho cuundo rogrosubu u su cusu. Y ul pusur corcu do lu chozu do
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
214
Sobustn Mumun ol hochcoro, tuvo lu dou do vsturlo puru hucorlo un oxtruno
poddo.
-Compudro, tu quo todo lo puodos, onsnumo u cuntur como los jlguoros
- lo djo llorundo.
Cuulquor porsonu quo no luoru ol hochcoro so huboru roido u curcujudus
dol qurquncho, poro Sobustn Mumun puso lu curu soru y rospondo.
-Yo puodo onsonurto u cuntur mojor quo los jlguoros, quo lus runus y quo los
grllos, poro tonos quo pugur lu onsonunzu... con tu vdu.
-^copto todo, poro onsnumo u cuntur.
-Convondo, cunturs dosdo mununu, poro ostu nocho pordors lu vdu.
-Como! Cuntur dospus do muorto:
-^si os.
^l diu sguonto ol qurquncho umunoco cuntundo con voz muruvllosu on
lus munos dol mugo. Cuundo sto pusubu poco ms turdo por ol churco do lus
runus, so quoduron mudus do usombro.
-Vongun u vor qu mlugro! Ll qurquncho uprondo u cuntur...
-Cuntu mojor quo todus nosotrus.
-Y mojor quo los pjuros...
-Ls ol mojor cuntor dol mundo!
Y, muortus do onvdu, sguoron u sultos trus ol qurquncho quo convortdo
on churungo, so dosgrunubu on sondos musculos.
Lo quo ollus gnorubun oru quo nuostro pobro umgo, como todo grun urtstu,
hubiu dudo su vdu por ol urto.
869:C69:A8=6G6C<J>HI66;DGIJC69D
Lstu os lu Cudonu do lu uonu Suorto.
luo oscrtu por prmoru voz ol diu 9 do soptombro do l969 por Coco
^rumuyo, churungustu uutodductu on homonujo ^L ^LM^ dol quo on vdu
luo DCN LlkLlNCHC ^kLN^LLS, nuturul do lu cudud do Cruro - olvu
(.L.l.D.). ^ctuulmonto puru contnuur con ostu trudcon usumos ol sstomu
modorno do lntornot.
Lstod dobo utlzur su corroo oloctronco. Lnu voz rocbdu ostu Cudonu dobo
mundurlu u los corroos do 20 churungustus prolosonulos, vuronos y mujoros, do
cuulquor purto dol mundo, ncluyondo u los uprondcos, uconudos, puru usi
contnuur con lu uonu Suorto dol Churungustu ^lortunudo.
Cortu voz un churungustu nquoto, cuundo rocbo ostu Cudonu, hzo cuso
omso y lo dorvo u su corroo no dosoudo, dosdo ontoncos osto churungustu
ost muldocdo y solo puodo tocur, con usombrosu dgtucon, muscu clscu
burrocu (czurdus, murchu turcu, snloniu 40, lugus do luun Sobustn uch, otc.)
o tomus lutnoumorcunos (tco tco no lumu, bruslornho, lu compurstu, dublo
215
:A8=6G6C<D
suolto, tron lochoro, pjuro cumpunu, otc.) urrustrundo u putudus los rtmos
bscos bolvunos.
^ otro churungustu, cuundo rocbo ostu cudonu lo cuuso burlu y rsu, dosdo
ontoncos solo ost lmtudo u grubur CDs. on su cusu sn podor vondor uno solo,
prorondo rogulurlos puru quo nudo lo oscucho.
Ctru voz, un churungustu lumoso comonzo lu Cudonu y cuundo lo lultubu
pocus drocconos so uburro y lu ubundono, dosdo ontoncos no consguo
contrutos sn quo nudo sopu porquo n do qu.
Ln otru oportundud, dos churungustus on compotoncu rocboron lu Cudonu
y so dstrbuyoron on dos purtos puru loorlu, prmoro uno y luogo puru tormnurlu
ol otro, ul poco tompo ul prmoro su mujor lo ubundono y ul otro lo ucusuron
do voludor.
Y ontro otros ojomplos dosvonturudos tonomos ol do un numoroso grupo do
churungustus lumosos, quo unulzuron lu Cudonu, lu ostuduron, so concontruron,
luogo so cuguron do rsu, lo curoso os quo todos ostos churungustus upurocoron
on Luropu, como un custgo do DCN LlkLlNCHC ^kLN^LLS, sn pusujo
do rotorno u su quordu torru, vvondo on Luropu como gullos on corrul ujono,
con unu msoru soxuul gulopunto, sn podor comor lrcus, chunchultus, churo,
pluto pucono, lulso conojo, uji do pupulzu, pquo mucho, tmpu, vulluquo, n
tumpoco podor sorvrso un buon moko chnch o rolrosco do pto do cunuhuu y
sobro todo, sn probur chchtu lroscu o un chuuy con su murruquotu.
S Ld. cumplo con ostu Cudonu do lu uonu Suorto dol Churungustu
^lortunudo onvundo sugrudumonto los 20 corroos oloctroncos, tondr muchus
luntcus, nuncu so lo quobrurn sus untus n so lo volur ol ploctro, ulcunzur
unu buonu dgtucon y on sus prosontuconos no so dosunurn lus cuordus
n tondr quo usur unudoros oloctroncos, no so dosonchuluru ol cublo do su
churungo, sus podulos lunconurun u lu porloccon. Sompro tondr trubujo,
no so lrucconur su conjunto, n tumpoco lo ochurn como u un porro. Los
cogotoros no lo usulturun por rospoto u su churunguto. lodr componor con
ubsolutu sogurdud, huuyntos, buloctos, kuluytos, kulumpoudtus unu y otru
costu quo lo sulgu dol coruzon.
S Ld. no cumplo con ostu Cudonu do lu uonu Suorto dol Churungustu ^lor-
tunudo, utnguso u lus consocuoncus y muldconos dol DCN LlkLlNCHC
^kLN^LLS, nuturul do lu cudud do Cruro - olvu. (.L.l.D.).
:A8=6G6C<D=:8=>O69D
lor los lolpo Costu ^rguodus (Suplomonto Ltoruro, Ll Duro, 5 do
soptombro l976.2)
Chuskunuv oru lu ndu ms bollu do osu rogon quchuu. Sus ojos nmonsos,
como dos lucoros do lurgus postunus, lo dubun su nombro on lu dulco longuu.
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
216
1omuco, hjo dol curucu hormoso
jovon, ostubu prondudo do lu chusku-
nuv. Ln diu bujo ol sol ulogro rodou-
do por sus montunus, por los mollos
numbugos do luz, porlumudus lus
ulus dol vonto por lus oros do olulu,
y, turbudo ol grun slonco, por ol so-
llozo do unu quonu dstunto, los dos
cumposnos hubluron do umor.
-1omuco.s rondurus m runcho
on lus nochos do lunu, tocundo ol
churungo. yo luoru do t.
-Chuskunuv ,lor qu mo pdos lo
quo nuncu podr:...
So bu ol robuno sultundo unu
prcu, lu ndu rondo luoso tumbn.
Y ol trsto umunto, muscundo su cocu,
so sonto u llorur.
xxx
Ll brujo dco u 1omuco.
-Huy unu ponu roju, dondo ol dublo onsonu u tocur ol churungo. Lus ms
dulcos molodius, hun mprovsudo los umuntos con oso sortlogo. ^dquoro oso
nstrumonto, dopositulo sobro lu rocu do Supuy, y tuyu sor lu ms bollu mozu
do lu rogon.
xxx
Ls do nocho.ulguon tocu ol churungo como jums so oyo. Vono ol umunto
por ol utujo quo conduco ul runcho do lu chuskunuv.
Lus ostrollus on ol hondo colo, sguon purpudoundo. 1omuco so dotono.
Mru hucu urrbu ulucnudo. ^lli ostn los ojos do lu chuskunuv.
Ll ndo ostu loco. Lu ruru vrtud do lu ponu roju turbo su ruzon.
Y ol ultmo urpogo so luo u lus dos ostrollus, buscundo los ojos do lu
chuskunuv, sonuolo do umor.
I:BEA:9:A9>67AD
lor Mcky lmnoz.
uonos ^ros. Muyo do l977 Hstoru roul...
Lmbozudu puru sor contudu por ol Churungo mgco do Lrnosto Cuvour.
Cuundo concluyo su uctuucon, Munolo Yujru rocbo unu voz ms unu
sonoru ovucon jums brndudu untos u churungustu ulguno.
El Diario, La Paz 5 de septiembre 1976
217
:A8=6G6C<D
Critcos, muscos, publco on gonorul so hubiun dolotudo con un oxcopconul
roctul logrudo con ostlo dloronto, sublmo, cus mgco, domoniuco! lor
curosdud, y solo por curosdud, uquollu nocho sogui dsmuludumonto los pusos
dol urtstu. lor lus trunqulus cullos do Sopocuch quo u osu horu dormtubun
su nvornul nocho, urrulludos por ulgun lojuno ludrdo o muullur do gutos on
dsputu, bu ol churungustu rumbo u su cusu. Lntro on ollu. ^guurd. Lnu luz
so oncondo on unu hubtucon do lu pluntu buju. Cun un lugur ostrutgco. Mo
ucomod como pudo. ^lgo voiu u truvs do los crstulos do lu vontunu. Ll lrio do
lu nocho golpoubu m rostro. Lncondi un cgurrllo. M curosdud crociu mnuto
u mnuto. Hubiun pusudo corcu do qunco mnutos. Clurumonto pudo obsorvur
quo Munolo so dospojubu dol ubrgo, dol smokng y do lu cumsu. uodo con ol
torso dosnudo. So moco los cubollos y quodo sumdo on prolundu doproson.
Do pronto so ncorporo, uvunzo dos o tros pusos y mrundo jumonto un oxtromo
do lu hubtucon dulogo con ulguon quo yo no podiu vor -poso u ms osluorzos-
dosdo m poscon. Hubriu jurudo quo ulli no hubiu otru porsonu. Lso dlogo
dol urtstu podiu sor unu do sus oxcontrcdudos. hublur solo. Luogo do unos
mnutos, lu luz so upugo y todo quodo sumdo on sopulcrul slonco. ^ lo lojos
croi oscuchur vocos do guturru do ulgun onumorudo brndndoso on soronutu u
su onumorudu. Volvi u m hogur, puludoundo un subor u dorrotu. no hubiu vsto
mucho.
^l diu sguonto volvi prosuroso ul toutro, ol churungustu olrociu su sogundo
roctul on ol 1outro Muncpul. Ln su pluzolotu so congrogubu yu lu gonto.
Cuchchoubun, sonroiun, gustubun bromus, so urromolnubun. Los rovondodoros
do ontrudus huciun su ugosto. 1odo subiu u ostu osplondorosu montrus on lu
murquosnu luciu con coloros brlluntos un rotruto dol musco crollo y lotrus
onormos rocordubun su nombro.
Logr unu buonu ubcucon. Ln pulco vocno ul osconuro.
Ll tolon so lovunto, upuroco ol musco, y ol publco ostullo on ospontnoo
upluuso. Cuundo sto coso, Yujru nco su uctuucon. Ln cudu unu do sus
vorsonos, ol publco dolrubu, upluudiu do po, ruvo... so oscuchubu on todo
ol mbto do lu sulu.
Ln ol trunscurso do su vorson do ^moros ^ndnos, cluv m vstu on lu muno
zquordu dol churungustu. lurpudo rotorudumonto puru usogururmo quo no
voiu mul, quo no ostubu mugnndomo nudu, Yujru moviu lu muno, poro no
uprotubu nngunu cuordu, lu muno dorochu tumpoco tocubu lus cuordus. C yo
ostubu vondo vsonos... C ol churungo so tuniu solo!
Mr on todus lus drocconos. Nudo purociu udvortr uquol dotullo.
uso hucrsolo notur ul sonor quo ostubu u m dorochu. luso su indco
cruzudo sobro los lubos pdndomo slonco. Supuso ontoncos quo lo quo voiu
oru producto tun solo do m mugnucon, consocuoncu do ms cuvluconos
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
218
untororos. loro docdi volvor u sogur ul musco y uvorguur sus oxtrunus
ucttudos y vorosmltud o no do ms obsorvuconos.
Lspor mucho uquollu nocho. Cuundo v quo ol urtstu suliu prosurosumonto u
po, con lus solupus do su ubrgo lovuntudus y llovundo bujo ol bruzo ol churungo
onlundudo on tolu do budunu nogru, mo ucomod u prudoncul dstuncu, y lo
sogui.
^ puso rmo y onrgco tomo lu cullo lnguv y luogo lu uvondu ^mrcu,
1umuslu, sompro do subdu.
Lus chchorius dojubun oscupur rsotudus, muscu dosunudu y grtos do
borruchos quo dslrutubun do su vornos do soltoro. Ln ulgunus puortus, purojtus
do onumorudos so olvdubun dol mundo dundo rondu suoltu u sus umorios,
ulgunu cholu ontusustu bulubu solu ul comps do su propo tururoo. Yo no
pordiu psudu ul churungustu quo so drgiu rosuolto hustu ol nul do lu uvondu
uptstu.
Llogo u lu puortu lutorul dol comontoro, uprovocho quo nudo lo obsorvubu
y trunspuso ol umbrul.
Mo quod ostupolucto por un nstunto. u huriu ulli Yujru. Lo sogui. ^dontro
lus sombrus do lu nocho lo onvolviun todo, poro ulgun roojo pormtiu vor sluotus,
y on corto modo los movmontos. Zgzuguoundo ontro ulgunu nubo, rrumpo
unu pldu lunu, y lo do ul comontoro un uspocto mucubro, dosusudo.
Yujru so dotuvo lronto u un sopulcro, dosonlundo su nstrumonto y lo ubco
sobro lu lriu lozu. Yo gun un poquono rolugo. No mo podiu doscubrr. Ll
churungustu so dosnudo ol torso. lurociu quo cumpliu un grotosco rtuul. So
moco los cubollos y ponndoso do rodllus llovo su cubozu hustu ol polvoronto
pso. Do pronto djo. - ^qui ostoy, ho cumpldo m promosu...- 1o lolcto - djo
unu voz roncu do ndosclrublo uconto- cumplsto vnondo ul lugur do lu ctu.
uod cluvudo on m sto. 1runsprubu coposumonto. Sonti quo ms cubollos
so orzubun. Nuncu untos hubiu vsto somojunto cosu.
Ll porsonujo quo hublubu con Yujru oru ulto, ospgudo, tocudo con un
sombroro do ulus unchus y unu nogru cupu cubrndolo cus totulmonto. No pudo
vor clurumonto su rostro. loro mo lo mugnubu. -,Lsts propurudo:- progunto
ol oxtruno sujoto. -Si, si... poro quoro hucor un roctul ms- bulbucoo ol pobro
hombro. Croi ostur sonundo. Mo pollzqu rotorudumonto puru usogururmo quo
ostubu dosporto. ^ ms nurcos llogo un ponotrunto olor u uzulro quomudo.
Comonc u sontr un modo ndocblo. -uono- rospondo ol hombro do lu cupu
-to dur unu oportundud ms, poro mununu... sn lultu!, tu gloru yu suporo los
tros unos... y supongo quo tu ulmu no vulo tunto.
Ms tomoros quoduron conrmudos. ^ponus si podiu rosprur y lu obro so
hubiu upodorudo do mi. -Mununu tu ultmo roctul... y chuu!- djo con tono
surcstco ol ruro ndvduo.
219
:A8=6G6C<D
Yujru lo ontrogo ol churungo.
Ll hombro do lu cupu lo tomo y lo puso sobro ol pso. Mstorosumonto
ol nstrumonto comonzo u tomplurso solo. Lru un ombrugudor sondo, un
rrosstblo tmbro do oxqusto tono, ulgo ndoscrptblo.
Y luogo dol tomplo obrudo por ol dublo, sulo dol churungo unu bollu molodiu.
lnssto, ol churungo so tocubu solo. - lu, ju, ju... - ro ol domono - usi cuulquoru
os urtstu, no: loro no mo nogurs quo luo unu muruvllosu oxporoncu. Lnu
oxporoncu do tros unos u cumbo do tu ulmu... ju, ju, ju. loro ol pluzo hu
concludo. Mununu hubr tormnudo m lurgu osporu... ju, ju, ju... Y dcondo
osto, ol ongmtco porsonujo dosupuroco. Ll churungo onmudoco.
Yujru so vsto, guurdo ol nstrumonto y so ulojo con lu cubozu guchu, onvuolto
sn dudu ulgunu, on ml proocupudos ponsumontos.
Cuundo mo ropuso tom conconcu do todo y lontumonto doj tumbn yo
uquol oxtruno lugur.
^ sulu llonu ntorprotubu ol churungustu lu ultmu vorson do lu nocho. lurociu
trunsgurudo. Con mul dsmuludu nquotud yo soguiu todo cuunto ucontociu
on lu sulu y on ol osconuro.
Ln los ultmos ucordos do unu oxqustoz muscul, unu mortul puldoz so
upodoro dol churungustu. Su mrudu so dluyo on ol vucio y unto lu ungustudu
mrudu do doconus do porsonus, cuyo volontumonto do brucos.
Hubo grtos, norvossmo. Ln mdco utondo ul cuido, y luogo do oxumnurlo
dctumno. ^tuquo ul coruzon.
Volvi u sontr ol ponotrunto olor u uzulro quomudo. ^lguon quo conociu do
nstrumontos tomo ol churungo do Yujru y udmrudo oxclumo. -lncroiblo. lonsur
quo do osto mumurrucho y tun dosunudo, osto oxcopconul urtstu, urruncubu
lus ms bollus molodius... Nuncu hubr otro Munolo Yujru. Nuncu.
8=6G6C<DH:G:C69D
Lntrovstu ul sonor LNklLL CH^CCN l. Lu luz, murzo do l980
Dontro do los rtuulos trudconulos quo tono ol churungo, oxsto uno muy
poculur, quo os ol do soronurlo o oncunturlo, puru quo osto sou bon unudo y
tongu unu voz puru ol doloto do los oyontos. lor oso so ucostumbru llovur ul
nstrumonto por ultus horus do lu nocho, u luguros doshubtudos y ostrutgcos,
dondo so supono quo hubtu ol dublo puru quo osto porsonujo sou ol oncurgudo
do unurlo y durlo bollus oxprosonos osttcus.
Los rolutos y loyondus quo cuontun nuostros pudros y ubuolos son
nnumorublos, os ms, voy u conturlos un cuso quo mo ocurro porsonulmonto
huco muchos unos, on m juvontud, lo tongo muy motdo on los rocuordos y u
oso rocuordo lo ho llumudo churungo soronudo.
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
220
Lru unu nocho do lobroro do l944, on lu cuul mo drgiu u m domclo do
lu uvondu lollusuyo, dospus do umonzur unu ostu do mutrmono con lu
ostuduntnu 1uhuuntnsuyo, uproxmudumonto u lus 2 do lu mununu, yo subiu
lu uvondu uptstu tocundo m churungo quo justumonto lo ostron osu nocho.
Lru un nstrumonto con unu voz muy molodosu y so dojubu tocur con curno.
Yo cruzubu ol comontoro, quo on osu pocu oru lu zonu murgnul do lu cudud,
luogo ompoc u sontr quo unu voz lomonnu mo ucompunubu, unu voz quo
uun rosuonu on ms oidos y nuncu podr olvdur. ^l pusur ol puonto dondo
uctuulmonto os ol surtdor do gusolnu, doj do tocur ol churungo colocndolo
on ol untobruzo, grundo luo m sorprosu ul sontr quo ol churungo soguiu sonundo
solo, lo uprson luorto contru m pocho y soguiu omtondo lus notus, ontoncos
comonc u corror hucu ol cullojon dondo yo vviu y no rocuordo ms.......
Sogun ms lumluros y ol sonor Cullormo Mndoz, lubrcunto do
nstrumontos, quo vviu on lu msmu cusu y udoms ol quo construyo ol ctudo
churungo, mo oncontruron on lu puortu do cullo sungrundo por lus losus nusulos
y ol churungo soguiu sonundo on ol suolo.
Lso msmo diu don Cullormo quomo ol nstrumonto, luogo nvostguron
quo ol cupuruzon dol monconudo churungo portonociu u un ox mnoro y ostubu
soronudo o oncuntudo.
:AFJ>GFJ>C8=DFJ:HDx676H:G8=6G6C<D#
Cuonto u lu momoru do Don Lduurdo Culdoron
Lugonos y do Don Cscur ^lluro.
lor Lrnosto Cuvour ^. l985
Hubiu unu voz un qurquncho quo dosdo muy chqutto sontiu unu nmonsu
ucon por lu muscu.
Cudu voz quo pusubu un cumposno urroro tocundo su churunguto so lo
purtiu ol ulmu oscuchundo uquollos molodosos rusguoos.
Cunto dosoubu sor churungo!, puru llonur do ulogriu u todos los nnos y u
los pobros dosconsoludos. uoriu sor un churungo puru mtgur lus ponus do los
humldos y dosprotogdos.. No hucu ms quo ponsur on oso dostno, do sor
ulgun diu. un bonto churungo.
Cuuntu luo su osporunzu, su dovocon, sn pordor nuncu lu lo. 1unto suplcubu
u lu provdoncu quo stu lo oscucho y docdo subvonconurlo un curso do
muscu puru quo uprondoru u sor churungo.
uo lolz ostubu ol qurquncho on ol tullor do muscu, con sus locconos
do cunto y solloo! Los pujurtos orun sus prolosoros do solloo, quo cuundo no
modulubu su cunto, lo pcotoubun. Ll urro, pootu y ponsudor ms untguo
do lu torru, lo onsono lu losoliu do los vordudoros cuntuutoros, cuundo sus
ponsumontos oru lulsos, ol burro lo putoubu. Su prolosoru do ostlo oru lu llumu,
221
:A8=6G6C<D
cuundo plugubu lo oscupiu. Ll prolosor do rtmo oru ol grunzo quo cuundo
lullubu ol comps, lo cocuchubu.
Y usi, ostudundo y ostudundo llogo ol diu on quo ol qurqunchto so gruduo
do musco prolosonul, dojundo ol tullor do muscu convortdo on un lndo
churungo.
Lus tonudus, lus mocupuquonus, los trstos, los burrokhutnus y lus kulumpoudus
lo ucompunubun.
lor tunto umor u lu muscu so ntrodujo tumbn on lu bohomu, mprognundo
on sus rusguoos sontmontos u moluncoliu subor u chchu y dosongunos. Llorubu
junto con los kuluyos y buloctos.
1untu vdu, tuntu tornuru, tunto umor u su puoblo sn podr nuncu rocom-
ponsu.
loro toniu quo comor y hucor do su urto unu horrumontu do trubujo puru mul
do sus posuros, y como todo buon prolosonul, ompozo u buscur trubujo, con tun
mulu suorto quo no podiu oncontrur nnguno.
lor n, ul tomur un cumno ulojudo, so oncontro con unos umgos quonos lo
nlormuron quo lu Crquostu Snloncu rocbiu muscos prolosonulos, y quo uhi
podiu trubujur muy bon pugudo y subvonconudo.
Ll churunguto corro u lu Snloncu y ul llogur u sus umbrulos so sorprondo
lronto u lronto con lu bututu, quon so quodo potrcudu ul vor ontrur u nuostro
umguto u tun lustro sulon,
Ln nstrumontllo! -Lxclumo lu bututu-, todos los nstrumontos musculos
so doron lu vuoltu unto tul sobrosulto. Lntoncos so oscucho lu voz dol volin quo
dociu. -No os un nstrumontllo, os un ndo, ,No os corto quo oros un ndo: Ll
churunguto ostubu dosorontudo y complotumonto mudo do susto.
-Yo ponso ms bon - dco ol voloncholo- quo so trutu do un unmul, ,no
von ucuso sus polos:
-Ls un nstrumontllo! - nssto lu uutu dulco-
-no, os un unmul!- nssto ol voloncholo-
-,u quoros uqui: -lo proguntu molosto ol contrubujo, quo purociu un
mustodonto con pntu do muton.
-usco trubujo y qusoru tocur con ustodos.
-lu, ju, ju, ju- rio surcstcumonto ol trombon -,^si quo quoros tocur con
nosotros: ju, ju, ju, ju, osto ndo unullubostu dco quo quoro tocur con nosotros,
,y tu qu subos tocur: -proguntu-
-Yo toco burrokhutnus, tonudus, buloctos, cuoqutus.
-,y qu os oso:..... Nosotros no subomos tocur osus cosus.
-Lntoncos digunmo lo quo subon ustodos puru quo podumos tocur juntos-
-Nosotros ntorprotumos u Mozurt.... ,Conocos u Mozurt:-
-No, no lo conozco.
-1ulvoz conocos u Struvnsk: -No.
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
222
-,Conocos u Chopn:
-No, tumpoco.
-,^ ootovon:
-No.
-,^ luun Sobustn uch:
-No.
...Y os uhi dondo so urmo tul ulboroto, quo mo du ponu conturlos quordos
umgutos, porquo todos los nstrumontos do lu Snloncu so ndgnuron do lu
gnoruncu y dol utrovmonto dol churunguto, por lo quo lo sucuron u putudus
dol sulon. Ll churunguto sulo llorundo con tul sontmonto quo uno u uno los
doms nstrumontos do lu Snloncu quoduron uvorgonzudos por hucorlo llorur
u tun chquto, dndoso cuontu quo ol churunguto hubiu tondo unu hormosu y
dolcudu voz.
loro nuostro umguto no sompro pusubu ponus, tumbn lu ulogriu lo
unmubu y lo nuudto lo ucochubu..... Lo nuudto... uquollo quo no podiu croor
quo montrus hubiu muscos dol puoblo quo comulgun con lu osoncu msmu do
lu torru, otros dol cumno ultornubun con lo lornoo, con uquollo quo quoro
dostrurnos.
Y churunguoundo y churunguoundo osto cuonto so vu tormnundo, poro u
nuostro churunguto, sompro so lo vor pusoundo por uqui y por ull, tocundo
sus tonudus, kulumpoudus, huuyntos, buloctos, cuoqutus, unu y otru costu
quo lo sulo dol ulmu.
8=6G6C<DH:C:AI>C@J
Ln lus pobluconos norto
potosnus, como Muchu, lo-
coutu, Chuyuntu, on lu ostu
do lu Cruz (Suntu Voru Cruz)
cudu 3 do muyo so colobru ol
tnku (oncuontro), rtuul un-
costrul pructcundo como un
trbuto u lu luchumumu (mu-
dro torru) puru lu lortlzucon
do lu torru. So trutu do un on-
cuontro do cumposnos quo ul
comps dol rtmo dol tnku to-
cun sus churungutos como un
prombulo u lu luchu cuorpo
u cuorpo ontro roprosontuntos
do cudu comundud.
Yendo al encuentro. Pocoata 3 de mayo 1977
223
:A8=6G6C<D
Con lu msmu luorzu, tumbn so puodo uprocur osto coromonul on lu lost-
vdud do lu Vrgon dol kosuro (prmor domngo do octubro) on ^ymuyu y on los
uyllus do lu prov. ustllo. luru lu Lxultucon dol Sonor (l4 do Soptombro) on
lunukuch, prov. ustllo y on lu ostu dol Cuorpo do Crspo (l5 do soptombro)
on Sun lodro do uonu Vstu dol Dop. lotosi. Sn omburgo, so consdoru u Mu-
chu como Lu cuptul dol 1nku, dondo lu lostvdud uno trus uno so oxtondo
por 3 lurgos dius.
^provochundo lu loru dol puoblo los cumposnos comprun churungos bu-
rutos y unu voz udqurdos so lo cuolgun dosdo ol cuollo u lu ospuldu y otros
cumnun trutundo do unurlo. Ll diu do lu ostu los cumposnos llogun bulundo
ul comps do sus zuputoos y tonudus trudconulos dontro do unu cumnutu llonu
do ulgurubiu, unos tocundo churungos y otros julu julus (scus lurgos y grundos)
hustu lus nmoduconos dondo so roulzurn los oncuontros. Lstus butullus rtuu-
los gonorulmonto tonon lugur on lus pluzus, dondo so dun ctus mlos do cumpo-
snos quo vonon dosdo dlorontos uyllus, comurcus y comundudos puru ntor-
vonr on ol tnku (oncuontro ontro dos rvuldudos, los do urrbu y los do ubujo).
1odo ucontoco on modo do grundos ruodus humunus quo grtun y so dosvvon
on osus conlrontuconos, los udvorsuros so ugurrun u vurukuzos (honduzos),
u golpos y u putudus on unu luchu oncurnzudu hustu quo so dorrumo sungro
puru olrondurlo u lu puchumumu. Ln ulgunos cusos, cuundo los contondontos
no logrun ontrogur su churunguto u sus mujoros, su compunoro muscul do los
cumnos, tormnu guulmonto dostrozudo. Lsto ucontocmonto puru cuulquor
obsorvudor ujono u lu culturu puodo rosultur un ucto do sulvujsmo, poro puru
los cumposnos y doscondontos so trutu do un rtuul do vdu.
En Aymaya, Prov. Bustillos Norte Potos 1976
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
224
Ln Muchu gonorulmonto ol tnku comonzu on lus prmorus horus dol diu, y
hustu ol modo diu yu so cuontu con uno o dos muortos y vuros hordos, hubo
unos on quo so contubu hustu con 4 muortos por ostu, ostos sucrcos sorn lu
sonul do tompos prosporos y do ubundunto cosochu.
Lnu voz concludos los onlrontumontos los cumposnos rotornun u sus
hoguros muchos llovundo sus hordos y sus muortos poro sompro ucompunudos
do los sonos dol churungo y julu julus. (L. Cuvour l977 - l980).
:A8=6G6C<D:CA6AJC6
lulo onitoz Cumucho
Sucro, murzo l0 do l987
Ln ol uno do l970, ol 9 do murzo, ol rocordudo urtstu Muuro Nunoz ontrogo
su churungo, un bollo nstrumonto tulludo, ul sonor Shrukusu Lmbujudor do
los Lstudos Lndos do ^mrcu por ntormodo dol Sr. Cscur lonu lrunco. Ll
dplomtco rocbo ol urtistco prosonto on cuyo tulludo, con motvos bolvunos,
ostubu un monsujo quo dociu. olvu y su ospirtu nutvo hucu lu lunu.
Smbolzu lu uccon dol urtstu quo con ulmu nuostru so olovo on ol cohoto
^polo dosdo Cubo lonnody hustu lu lunu, ucompunundo u los ustronuutus on
su polgrosu mson.
Los ustronuutus llovubun, ontro sus nnumorublos nstrumontos do vuolo,
uno ms, lu cuju do rosonuncu do cuocus, huuynos, kuluyos y buloctos quo
upurociun u lu vstu do los vujoros dol ospuco on un murco coposo do bluncus
nubos, quo huciun ms lvuno ol lurgo vujo ul cosmos.
Muuro Nunoz quso quo ol churungo bullunguoro luoru ol noxo do nuostru
torru con ol unvorso. Ll protoncoso nstrumonto llovubu ol rojo punzo, ol
umurllo uroo y ol vordo osmoruldu, quo orgullosumonto umou on lus ultus
montunus novudus do nuostro contnonto.
Ln diu oromos u truvs do lus ondus lunuros ol trudconul nstrumonto,
ospurcondo sus notus por ol rmumonto con ol ospirtu y lu muscu ndu quo
udoro u lu lunu como u su Dosu y ul ustro roy como u su Dos.
Su Dosu ulumbro lus nochos romntcus do umor quo ol jovon quochuu
toniu con su mllu cuyos tipcos vorsos do los tuqus y los uruvcus toniun su
propu ltoruturu.
Muuro Nunoz, ol locundo urtstu llovo ol churungo y ol urto nuconul por
todo ol mundo untos do pusourlo por todu lu ostrutosloru, hoy so vunugloru on
su tumbu con ol oco do lus cuordus suuvos do trpu do su churungo.
Ll ulmu do los quochuus ost on ol churungo dopostudo on lu suporco do lu
lunu con sus ucordos udormocdos hustu quo lu muno do otro bolvuno lus vuol-
vu u hucor vbrur unto ol mundo como un monsujo do ^MCk, LNlCN Y l^Z.
225
:A8=6G6C<D
ADH8=6G6C<DH86B7>6C9:I:BEA:
Lu unucon, donomnudu umsu tomplo,
truo consgo LL lklMLk 1lNlL LN lCCC^1^,
Norto do lotosi.
lor ^ndrs Comoz Volu Curocu
L^ k^ZCN, 22 do ubrl do 2000.
^ponus tormnu lu procoson dol Sunto Sopulcro, los vuluychos do cuordus
do ucoro rompon con ol tomplo dublo y grun sus cluvjus hucu lu unucon
quo llumu ul lrio. Cogo su churungo do rbol do mollo y doslzu sus dodos
do urrbu hucu ubujo por lus cnco cuordus puros. Lo urruncu unu molodiu
mbrcudu ontro ol orotsmo y lo ludco. Sus oidos dotoctun quo su vuluycho
sguo unudo on ol tomplo dublo, onvuolto ontro sorpontnus, mxturus y
toduviu con ol olor u lu chchu do muiz dol ultmo curnuvul.
kocorro su muno zquordu hucu lus cluvjus y lus muovo unu por unu,
monos ol ultmo pur, quo lo doscuolgu. Los dodos do su muno dorochu hucon un
puntoo molodco, gl y oscuchu ol rtmo dol qumsu tomplo (solo tros puros do
cuordus) y sonto quo uponus oyo un urpogo lo bullo lu sungro, dosutu su culturu
volontu y lo pono on ol ruodo do combuto dol prmor tnku do los tros quo dobo
onlrontur. ol do Vornos Sunto, Lu lostu do lu Cruz (3 do Muyo) y do Sun Mutoo
(2l do soptombro).
Solo tono l7 unos y su churungo yu lo ucompuno on 6 tnkus. Su dodo
indco, quo tono unu unu chuocu producto do un mordsco quo lo hzo un
coburdo do los ulusuyus (un poquono uyllu rvul) cuundo yu lo vonciu kuru
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
226
muqustu (u punoto lmpo), rocorro un hlllo do sungro quo so quodo grubudo
on lu curu do su vuluychto. kovu, utpuymun qurqju umuyp juyturqoun,
pjuturpuchuun (murcon, lo huboru voncdo, mo ugujoroo m cubozu do unu
putudu), rocuordu. Su momoru huco un punoo do uquollus osconus. 1oniu
uponus qunco unos, pordo ol oqulbro y cuyo. Cuundo rocobro ol sontdo, vo
lu curu do su churungo do roojo y su sungro couguludu ontro lus cuordus.
^horu, lo voy u vor otru voz u oso curujo, yu vor, kununmu vunuchsuj,
surusuj (lo voy u mutur, lo voy u psur), tocu otru voz su nstrumonto u tono con
los mujusuyus (su uyllu).
Ll tunr do lus cumpunus do lu glosu colonul do locoutu, provncu Chuyuntu,
lotosi, lo urruncun dol pusudo. ^ponus oscuchu so ulstu puru lu procoson dol
Sunto Sopulcro. 1utto, yunupurvuy (Dos mio uyudumo), murmuru y so utuviu
con ropu lvunu. Mru su montoru (Cusco do cuoro do vucu, muy purocdo ul do
los conqustudoros ospunolos) y rusgu su churungo como protondondo urruncurlo
unus pulubrus y no solo muscu. Sulo u lu cullo y so plogu u lu procoson. Llovu
ul Hjo do Dos unos cntcos y oruconos. Llogu hustu lu puortu dol tomplo y so
zulu do lu rolgon colonzunto y ubruzu ul Crsto quochuzudo. vunusqju
(ost muorto). ^horu mo voy u lu cunchu (do polou), lullpu, lluvurtu munun sumuj
cosochunupuj (Lu torru quoro sungro puru unu buonu cosochu), rooxonu.
locoutu lglosu Muchu quvuursku, kunun tompo vurms noku kuvursku
(Lu lglosu do locoutu mru ol puoblo do Muchu, lus mujoros do hoy mo mrun u
mi), cuntu dosuunto y dosgrunu lu molodiu do su churungo, quo durunto cuutro
mosos llumur ul lro puru hucor chuno on lu punu (lus ulturus). Ln locoutu, ol
churungo so conoctu con lu nuturulozu.
A:N:C969:A6K>J96
1rudconul sglo XlX. kocoplucon. L. Cuvour uno l968
^ntguumonto, u los muscos quo so rocogiun solos por lu mtud do lu
nocho, ulgo borruchtos, ucompunndoso con ol sontmonto trusnochoro do lu
concortnu o dol churungo so los upurociu lu Vudu, unu hormosu cholu vostdu
do nogro, cuyos olomontos curnulos cubriun los gustos ms lbdnosos do
cuulquor musco trusnochudo.
^si ucontoco con un churungustu pucono. Lu Vudu so lo upuroco y ol chu-
rungustu quodo oncuntudo con osu bollozu, lu conqusto y so luoron u unu ch-
choriu u bobor unus coptus. Ll churungustu so hubiu onumorudo rpdumonto
do lu hormosu cholu, qun dospus do ulgunus horus do brndur juntos lo nvto
u su cusu, unu munson bustunto lujosu y muy umplu. Los cuurtos luciun con
ullombrus mportudus, muoblos tulludos, vontunus con pomposus cortnus do tor-
copolo, roporos onchupudos y unu umplu cumu dondo so sontiu lu lruguncu do
los porlumos ms oxqustos quo mortul ulguno hubiu oxpormontudo. Lu vudu
227
:A8=6G6C<D
y ol churungustu soguiun omborruchndoso, poro ostu voz con nos lcoros y
sorvdos on vusos do crstulos rolucontos. Ll borruchto contnuubu tocundo su
churunguto con lo mojor do su roportoro, cortojundo u lu rocn conocdu. 1o-
cubu huuyntos, kuluyos, cuoqutus, on n todo lo quo u lu urdonto cholu podriu
gusturlo.
Dospus do hubor bobdo ms do lu cuontu so luoron ul dormtoro. Lu vudu
nvto ul borruchto u lu cumu, ollu so dosvsto y so ucosto, l hzo lo propo,
coloco su churungo sobro unu comodu lujosumonto tulludu, so quto lu ropu
colgundo su puloto, puntulon y cumsu sobro unos colgudoros do plutu y sllus
do mmbro, sus zuputos dontro los cujonos do lu comodu trubujudu on conchu
dol mur curbo.
^ lu mununu sguonto, con onormo sorprosu, ol churungustu dosporto on ol
contro msmo do un postlonto conzul, rocostudo sobro busuru y mordu. Su
ropu colgubu sobro cuctus, ospnos y sobro cujus vucius do curtonos. Su churungo
no upurociu por nngun lugur.
lntrgudo ol churungustu, luo u lu cusu quo nocho untos hubiu ostudo,
ms do dolor por pordor u su churunguto y u lu umudu quo rocontomonto lu
hubiu conocdo. Colpoo lu puortu do cullo, on osporu do unu oxplcucon,..
Nudo contosto. Lus porsonus quo crcundubun lu cusu so oxtrunubun ul notur
lu nsstoncu dol hombro, no lultundo quon so ucorcuru puru oxplcur u sto,
quo lu cusonu ostubu corrudu, doshubtudu y quo lu duonu hubiu lullocdo huco
muchismos unos.
^l churungustu no lo convonciu osu hstoru, usogurubu hubor ostudo on lu
cusonu nocho untos, y hubor compurtdo todu lu nocho con lu hormosu cholu,
ncluso dubu roloroncus do lu mujor quo concdiun con lus porsonus quo lu
conociun.
Como no oncontro solucon, so utrovo r u lu polciu qunos por tuntu
nsstoncu uccodoron u ubrr lu cusu mstorosu lu cuul ostubu luortomonto
usogurudu notndoso quo no hubiu sdo ubortu por muchos unos. Lnu voz
dontro lu cusonu ontruron u lu hubtucon quo nocho untos cobjo ul churungustu,
comprobundo quo su ntoror ostubu complotumonto ompolvudo, con tolus do
urunus, como consocuoncu do un pusudo lugubro y ubundonudo. Lu sorprosu
y ostupor puru ol churungustu, polcius y obsorvudoros luo cuundo oncontruron
ul churunguto sobro lu comodu tulludu on lu msmu poscon quo nocho untos
lo hubiu dojudo.
6868>DG:<>CEDIDH>C6!9DC9:8=6G6C<J>HI6H
@6A6BE:6CBDCI69DH68676AAD
Luco Lchovorriu os un churungustu quo umu su urto y cuundo hublu do
su ^cuco quordo lo huco con tul ulogriu quo nos nvtu u pusur momontos
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
228
hormosos montrus nos cuontu ol urto dol churungo on osu rogon quo portonoco
u lu provncu Conorul lbuo dol dopurtumonto do lotosi.
Don Luco nos cuontu quo on lu ostu do lu Cundoluru quo so colobru ol 2
do lobroro, los churungustus y guturrstus luguronos todo ol diu vun tocundo
huuyntos y tonudus montudos on sus cubullos lormundo usi compursus
ulogros y bullunguorus. Los jnotos con un movmonto do ospuolus logrun
quo los cubullos sgun ol comps do lu muscu quo vun ntorprotundo. Cuundo
so cunsun vun u unu chchoriu o nvtun prmoro u sus cubullos un buldo do
chchu puru quo usi dojon do judour por ol cunsunco y vuolvun u ropotr lus
undunzus.
Ln lu pocu do curnuvulos on ^cuco puru cudu diu so ntorprotu un
dotormnudo huuynto, usundo ol churungo unudo on kmsu tomplo, on
tomplo cumbruy, ol suluquo o on ulgunus vuruconos dol tomplo dublo.
^ los churungustus do ostu rogon so los roconoco con lucldud, ollos son los
quo kulunpoun sus tonudus utlzundo hustu on ol 7mo. trusto.
Lsto pobludo ost muy corcu do ^nzuldo, Sun lodro do uonu Vstu, Yumbutu
y 1orotoro.
Ln lu ostu do lu Lxultucon (l4 do soptombro) upurocon los tnkus, dondo los
luguronos mprovsun oncuontros do rvulos ontro los dol vullo y los do lu punu ul
comps do julu julus y churungos. Luco Lchovorriu os un notublo kulumpoudor
dol churungo y mombro do lu Socodud olvunu dol Churungo. (Lntrovstu. 2
do lobroro do 200l).
ADH?6A@6H9:ACDGI:9:EDIDHNHJ8=6G6C<D
lor Suntugo Sundy k.
Ln lu provncu Chuyuntu dol Dop. do lotosi, dondo ostn lus comundudos
corcunus u kuvolo, 1omoyo, ^ntru, Muruguu, usmsmo on los uyllus. luru
kuru, Huuyllus, lollpu, otc. ostn los lulkus con vostmontu do buyotu bluncu y
sombroro do ovoju, su cubollo con unu solu tronzu y lus mujoros con ulmllus do
buyotu color uzul o nogro, quo so dvorton on lus ostus populuros do lu rogon
ul son dol churungo do tumuno grundo hocho do tutu o mudoru (julku churungo)
udornudo con ospojuolos, cuordus do ucoro y tompludo como lu guturru hustu
lu quntu cuordu, con ulgunus do ollus octuvudus.
Su muscu un tunto rotorutvu, concontrubu u grupos do mujoros quo cuntubun
on quchuu vorsos pcuroscos y bulubun on ruodu con zuputoos ugrucudos y
ucompusudos todo u su modo.
Lu muscu y ol churungo do los lulkus, tuvoron plonu vgoncu ms o monos
hustu lu dcudu do los 60, luogo con lu nuoncu do lu modorndud luoron
roompluzundo tunto su vostmontu orgnul con prondus do otro gnoro y tumbn
su julku churungo con ol rudo u trunsstoros o grubudorus. Lu luz. 2.002
229
:A8=6G6C<D
A6IDC6969:I>BEJEJ8=JC8=D
Ll muostro 1omstoclos luldin ^ntozunu, hbl muostro constructor do los
runqhu churungos do lu loculdud do kuycupumpu (Cochubumbu), nos comonto
quo on tompo do lu ostu do 1odos Suntos cupturun u los toros bruvos y los llovun
ul pobludo puru lu corrdu do toros, urrndolos por todo ol cumno ul comps
do lu tonudu tmpu puchunchu (urroundo los toros - quochuu) tocundo ol
runqhu churungo, bombo y pnqullos, on unu ostu quo duru unu somunu. luru
ostu ostu quo so colobru do muyo u soptombro, propurun lu chchu (brobujo
osprtuoso), ul comps do lu tonudu muqu huuyno (quochuu = umusur ol muiz
dontro lu bocu), ochundo ul cnturo puru hucor chchu. ^qulo 2007.
:A8=6G6C<DNADH:C:B><DH9:HJ8JAIJG6
Los onomgos do lu culturu populur hun oxstdo sompro, y uun so contnuu
con oso ugolo. Lmpozundo por nuostrus uutordudos y ulgunos soctoros soculos
dosprovstos do sonsbldud y sontmonto. Los prmoros, quo ostundo oblgudos
u volur por los ntorosos do lu Culturu Nuconul so proocupun ms on usuntos
rrsoros y sn truscondoncu, los sogundos como grupos soculos contumnudos
por culturus lornous orgnun unu dscrmnucon socul ospuntosu, stuucon
por doms ulurmunto on nuostru condcon do puoblo plurculturul y multlnguo.
Los propos oscrtoros do lolkloro y trudconos so hucon burlu dol churungo u
quonos ol churungo los cuusubu rsu y monos proco. (Lo doscrbmos u los lurgo
do osto trubujo).
Ln ol soctor cumposno no hubo problomus puru su dluson porquo purto
do su vdu y os unu oblgucon subor tocur. Sn omburgo, con muchu ponu
podomos udvortr quo ol churunguto compunoro nsopurublo dol cumposno,
ostu sondo roompluzudo por lu poquonu rudcto u trunsstoros, como unu
pruobu ms do lu dostruccon dovustudoru quo nos orontu lu socodud do
consumo, los modos do comuncucon musvu y uhoru lu globulzucon.
Ln lo quo rospoctu ul soctor urbuno, so podiu udvortr quo on lus dcudus
untororos ul 50 unu notublo rosstoncu do los pudros puru uquollos hjos
quo sontiun ucon por muscu, no los pormtiun uprondor nstrumontos bujo
nngun protoxto, con dos posconos docsvus. unu, quo los nstrumontos, on
nuostro cuso ol churungo, llovubu u lu pordcon u lu juvontud quo lu pructcubu,
quonos por cusuuldudos urtistcus soriun porsogudos por mujoros y ontrogudos
ul vco dol ulcohol y mulos umgos. Y otru. quo ul churungo por su condcon
do nstrumonto cumposno, no doboriun tocurlo los do ruzu bluncu (todos somos
mostzos) por sor do muy mul gusto y ulgo ordnuro, ms bon oru prolorblo
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
230
uprondor u tocur ol puno, ol volin o lu guturru quo los dgncubu ontoncos.
^ctuulmonto, so hun suporudo on purtos ostos problomus quo mostrubu ol
soctor urbuno, llogundo u dlundrso ol nstrumonto on lus oscuolus, cologos,
unvorsdudos, otc. 1umbn vomos con ugrudo ul soctor julon quo mostrundo
untos rosstoncu por su gnoruncu, so hu do dontcudo con ol churunguto.
Lu prohbcon do los pudros puru pructcur lu muscu, sobro todo on los
hoguros humldos on unos pusudos, hu dobdo rospondor u unu oxporoncu
do lu pocu, ruzon por lu cuul so oscuchubu u monudo nsnuur u los hjos
con ostus pulubrus. -,Ll churungo to vu u dur do comor:, -,Ll churungo to vu
u dur unu buonu mujor: -Ll churungo to vu u llovur por mul cumno, to vu
u dostrur-... Ls posblo quo on osos unos ol soctor urbuno humldo, por su
grudo do sontmontulsmo huyu tomudo ostos nstrumontos como un modo do
oscupo upusonudo, con los rosultudos quo dobomos suponor, y no como on
lu uctuuldud, quo so tomu ul churunguto como unu horrumontu do trubujo,
como unu lormu do promoconur ul puis o cumplondo do ostu munoru unu
luncon do umor u lu muscu.
Con roloroncu u otros onomgos do lu culturu nuconul, ol uno l979 nos
oscrbo nuostro umgo oconomstu los lloros Crosco (l^CH^ LkL)... S
rovsumos cududosumonto todos ostos ostudos sobro plunos do dosurrollo, cus
nnguno, con ulgunus oxcopconos, hun roulzudo un trutumonto udocuudo
puru ol soctor Culturul, quo por sus connotuconos tono unu mportuncu guul
o quz muyor quo los soctoros ugropocuuros o ndustrulos.
Ln otros puisos, ol soctor culturul rocbo bustunto utoncon obtonondo un
upoyo nuncoro bustunto hulugudor, v/gr. Mxco, Lspunu, ltulu, lu ropublcu
dol loru, otc., por sor consdorudo un soctor quo posbltu cumbos mportuntos
on ol dosurrollo do cudu uno do ollos.
S ompozumos u rovsur los cuudros compurutvos do usgnuconos nun-
corus ul soctor culturul con rolucon ul prosupuosto consoldudo do lu nucon,
voromos nmodutumonto, quo lus usgnuconos son ^S1^N1L CCNMCVL-
DCk^S.
Ln l976, stus ulcunzuron ul 0.035% on rolucon con ol lrosupuosto
Conorul, puru luogo on l978 llogur ul 0.045% y on l979 ul 0.027%. Lstus clrus
nos hucon ponsur ol truto quo so lo dsponsu ul soctor ms dstntvo quo tono
ol puis, dospus do lu mnoriu.
1odos los bolvunos, -nulzu, nuostro umgo luchu lloros-, ostumos on
lu oblgucon noludblo do dolondor, conocor, ostudur, dlundr lus dvorsus
mutorus dol dosurrollo culturul, tulos como. nvostgucon dol lutrmono
Culturul, lu consorvucon, cutulogucon o nvostgucon do nuostros vuloros y lu
lormucon do nuostros rocursos humunos on los cumpos do lu culturu.
231
:A8=6G6C<D
Ln otru oportundud, los lloros Crosco (Ll uutor do osto trubujo lo puso ol
upodo do luchu = grundo on uymuru), murdo do nuostru compunoru cuntunto y
churungustu Luzmlu Curpo, nos oscrbo dosdo luris lumontndoso. (...) como
tumbn tonomos quo sulrr los dosucortos quo comoton nuostros ugrogudos
culturulos (...), curtu lochudu on ol mos do octubro do l979 y otru rutcundo, ol
30 do novombro do l979. Lu curtu toxtuulmonto nos nlormu. Ln soptombro do
osto uno (l979) ostuvo on luris, dondo so llovo u cubo unu somunu dodcudu u lu
CLL1Lk^ DL LCS ^NDLS CLlVl^NCS, propurudo por los grupos kLlH^Y
y CLlVl^M^N1^ dondo hubo mosus rodondus, conloroncus, proyoccon
do lmos y lus rospoctvus uctuuconos do ostos connotudos grupos nuconulos,
quo hcoron dol lorum dos Hullos un contro do utruccon dol publco lruncs.
Ln unu do lus conloroncus, ucompunudus do unu mosu rodondu, dondo ol
Sr. Muro Cutrroz, hublo sobro los nstrumontos uutoctonos dol ^ltpluno
olvuno hucondo unu domostrucon y dolonsu do nuostros nstrumontos y
muscu nutvu, y on cuyo rocnto, upurto dol publco pursno, so oncontrubu
nuostro ^grogudo Culturul como tumbn ostudosos notublos on untropologiu,
otnomuscologiu, lolkloro, lolklorstus, droctoros do ugrupuconos, otc. luo uhi
dondo nuostro roprosontunto ocul, contru todo lo provsto por los muchos
bolvunos quo nos oncontrbumos on ol rocnto y puru docopcon nuostru, djo
on tono contrudctoro ul dsortunto, lo sguonto. Lu muyoriu do lu poblucon on
olvu, tocu y bulu ul son dol Wucu 1okhor, oso quo dcon los kuphuy, so ost
pordondo y lo pructcu unu mnoriu, upurto do sor muscu do smplo ropotcon
y monotonu, ull oxsto proyoccon... otc., rorndoso u lu zumponu y u lus
quonus, quo puru mi lo pructcu lu muyoriu do nuostru poblucon, ol churungo,
quo on ol Sud dol ^ltpluno o sou ol Norto y Sud do lotosi, podomos vor tocur, u
mlos do cumposnos, hustu ul uro lbro. Lstu ngrutu rouccon, luo uprovochudu
por osos grupos quo sguon srvndoso do lo nuostro, dospus do cus ms do
l8 unos do usulructo. Ln hormuno bolvuno, quo so oncontrubu on ol rocnto
y quo sogun l, tono unu pormunoncu do ms do 25 unos do rosdoncu on
luris, con lgrmus on los ojos mo djo...,hu oscuchudo oso: os unu vordudoru
ponu, puos on todo osto tompo, nuncu nudo, llovo u cubo unu somunu do
tuntu mugntud o mportuncu puru olvu on ol cumpo culturul, como lo hun
hocho ostos muchuchos, nuncu ho oscuchudo unu dolonsu do lo nuostro, bon
lundumontudu, sobro lu muscu, sobro lu culturu y on un locul tun cntrco do
luris...puru qu: puru quo nuostru voz ocul, por dosconocmonto o no so quo
otru cosu, huyu luvorocdo u los trucuntos do nuostru muscu vornuculur quo
nos hun dojudo nuostros untopusudos... luris 30 do novombro do l979. lrmu.
los lloros Crozco.
^smsmo quoromos hucor roloroncu ul ogoismo hubtuul quo mostrubun
los churungustus urbunos do untuno quonos so llovuron u lu tumbu bollus
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
232
rolquus musculos quo hun vvdo on ol puoblo hustu cuor on ol roportoro
do ostos mulos sujotos, muchos do stos, orun vundosos, ogoistus y mulos,
curctor tipco quo munostun muscos quo umun mucho u su ucon dontro
un umbonto urtistco lmtudo y do modocrdud. (^procuconos ontro los unos
do l957 u 2000).
8G::C8>6HEDEJA6G:H
- Cuundo ol churunguto do qurquncho udornu lu cusu os sgno do buonu
suorto, sobro todo cuundo lo crocon sus poltos.
- luru unur ol churungo so ucostumbru llovurlo por ultus horus do lu nocho
u un puonto puru quo soun ol dublo o ol srnu los oncurgudos do
unurlo.
- Ln ol cumpo dcon quo ul churunguto, puru quo so duormu, so lo dobo
dosunur, yu quo s so lo doju tompludo, tocu solto y no doju dormr
(croon quo ol dublo lo tocu).
- Muchos churungutos llovun on lu cuju do rosonuncu ol vonono do lu
viboru do cuscubol, puru quo tongu buon sondo.
- Ctros churungutos llovun on lu cuju uji tostudo, puru quo no so rujo n
lo do uro u su curtu.
- Cuundo unu mujor mudro vu con su vuvtu (cruturu do pochos) ulgunos
dcon vu con su churunguto.
- Dcon quo ol churunguto cuunto ms vojo ost, mojor suonu sompro
quo no ost oncorvudo.
- 1odos los churungustus s ostn trstos con ol churunguto so consuolun.
- Cuundo on un tullor ol nstrumonto so cuo do por si, ol muostro constructor
oxclumu. -su duono yu vono u rocogorlo (^rmundo lutz - Sucro).
- So croo quo ol churungo, vuolvo locos u los churungustus.
- Dcon quo los churungustus usi como son. sublmos, tumbn son unos
sutunusos.
- 1odos los jovonos croon uhoru ms on ol churungo, quo on lu guturru o
on ol lusl.
- Do los buonos churungustus so croo quo hucon pucto con ol dublo.
- Dcon quo ol churunguto, solo sn cuordus so cullu.
- Los quo comon por prmoru voz curno do qurquncho, tono quo podr
tros dosoos. uo lo sorn concoddos.
- Cuundo un churungustu lumoso vu u lu cudud do Cruro, los qurqunchos
so ospuntun do susto.
233
:A8=6G6C<D
- Dcon quo ol qurquncho nuco, croco, ontru ul consorvutoro y s tono
buonu voz so gruduu do churungo.
- ^l churunguto do qurquncho hombru, no dobo ugurrurlo nngunu mujor,
porquo so pono colosu, so dostomplu y cuostu unurlo.
- Ll churunguto do qurquncho os un munjur puru los rutonos.
- Dcon quo u los churungustus, lus chcus los llumun con sus culzonos.
- lor ol norto do lotosi, ulgunos churungustus udornun u sus churungutos
con ospojtos, osto, puru quo no so los llovo ol dublo.
- Dcon quo puru tocur bon on tomplo dublo, huy quo sor un ngol.
- Los churungustus bolvunos ponsumos quo domnumos ul churungo,
poro lo corto os quo ol churunguto nos domnu u nosotros.
- Cundo ol churunguto grtu con todu su ulmu. Vvu olvu!, vono lu
kontu lntornu y lo cobru mpuostos.
- ^ los nucdos on Cruro, so los dco. qurqunchos
kocopludus ontro l964 y l979. Lrnosto Cuvour ^.
=JBDG>HBD
6A8=6G6C<J>ID
lor Lrnosto Cuvour l978 - l979
Ll lutbolstu lo ugurru u chutuzos
(putudus). lorquo ol churunguto
on roprosontuconos lo huco mo-
jor.
Ll ubogudo lo onvuolvo y dos-
onvuolvo como s luoru vuvtu,
puru luogo ontrogurlo u lu njus-
tcu, todo porquo ol churungu-
to os dorocho.
Ll mltur lo pluntonou, lo cho-
colutou. lorquo ol churunguto
no subo do murchus n suonu
con lus ostrollus.
Ll oconomstu lo nogu ol prosu-
puosto puru su promocon. lor-
quo ol churunguto os lutrmo-
no Culturul do olvu.
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
234
Ll mdco quoro muturlo. lorquo no so onlormu.
Ll unvorsturo lo oxplotu on voludus do pro y on contru. lorquo tono bur-
bu.
Lus cologulus gozun u su costllu. lorquo subvonconu promoconos.
Ll 1utu Curu lo sonto on lus chchoriu y lo nogu on ol pulpto. lorquo ol
Nno Dos oscuchu sus chuntunqus y vllunccos.
Los onomgos lo munguoun. lorquo no subo do rosontmontos.
Los sordos oxclumun. loro s os chqutto! lorquo lo oscuchun do lojos
Los losolos cuostonun. ,lonsur: lorquo tono unu cubozu quo subo
ponsur.
Los pudros do lumlu lo consdorun do mulu compuniu. lorquo os ulogro,
bullunguoro y mujorogo.
Los hpocrtus no lo sonton. lorquo los prooro con curus do honu u curus
do pun y coruzon do podru.
Ln bonoconcu do dumus ol churunguto os ol bonoluctor, porquo hucondo
tunto no so mundu lu purto.
Cuundo lo nvtun u comor lo ongunun, porquo ol churunguto sompro pugu
con su cunto.
Los oscrtoros lo llumun. cho - lnsocto! lorquo no os un ruton do
bblotocu.
Los politcos lo munchun. lorquo os lmpocto.
Lus mujoros lo munguoun. lorquo os upusonudo.
Los nnos bontos lo munosoun. lorquo ost do modu.
Los dplomtcos lo subotoun. lorquo os ol mojor Lmbujudor do olvu.
Los oxtrunjoros so consuolun. lorquo no ost contumnudo.
Los ronudos lo dcon. mumurrucho!, unullubostu! lorquo su orgon os
nutvo.
Los guturrstus so vuolvon churungustus. lorquo sucu dol unonmuto.
Lus porodstus lo ontrovstun on chchorius. lorquo no so uutopublctu.
Los cojos zuputoun do rubu. lorquo no moto lu putu.
Los lorzudos y munudos so doscontrolun. lorquo os umbdoxtro.
Los pntoros y oscultoros lo llumun muostro. lor sus lormus orgnulos.
Los muscos burrocos lo tonon onvdu. lorquo con 3 notus huco bulur 7
dius.
Los muscos do sollu lo dotostun. lorquo puru ol churungo unu nogru
vulo cuutro bluncus, udoms tono unu grun momoru muscul y un oido
onvdublo
Los ntoloctuulos no lo dun bolu. lorquo tono ms posbldudos.
Los corobrulos lo croon ngonuo. lorquo os vuvtu do pochos.
235
:A8=6G6C<D
Los orudoros lo nsultun. lorquo on unu truculudu do lursuntos so huco oir.
Lus rubus lo dosprostgun, lorquo uborroco u lus polllus.
Los purlumonturos comontun. loro s osto tonto no subo hublur, no subo
oxprosurso, os un gnorunto! lorquo ol churunguto con su cunto chqutto y
chllon cumplo con su puoblo.
:A8=6G6C<D:CA6ED:H6
9:HJ8G:6HJ8G:
los lrudonco ustllo (l922)
Lus cuordus do m Churungo
truducon ms sontmontos
cuundo ostoy contonto rion
cuundo ostoy con ponu llorun.
886AJN:GD
Lucuno Durn ogor. lootu bo-
nuno consdorudo por Cullormo
Vscurru lubro, como ol l. lootu
do los proloturos (Ll Duro, luovos
6 do ugosto do l93l. Lu luz)
Churungo!
cculuyoro do lu torru,
con los sondoros
do lu montunu trsto
y lu cumpnu ulogro
hus tompludo lu urmoniu
do todos los pusujos.
Lu solodud
do lu ultpumpu nmonsu
dol slonco
do los llunos osmorldcos,
pulsurn on tu onsuono
los huuynos vugubundos
dol cumno, quo ponsu
trus do un nuovo mundo.
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
236
^rroro muscul ugruro
sombrudor cropusculur
do osporunzus cumposnus.
1omu ol cordujo do ms vonus
juvonlos
y proludu ul horzonto
lu vongunzu do lu ruzu
Churungo!
Hus tompludo lu urmoniu
do los pusujos osconddos
con ol sol do un nuovo diu.
ANG6>C86>867DA>K>6C6
lrologo do lrosontucon
koctudo por l. lornndoz -tonor bolvuno- (lublcudo por ^ntonu,
Somunuro do kudo puru ol Hogur l932. uonos ^ros)
Ll hurucn umonuzunto pusu mugondo.
Sobro lus runus do un grun mporo
Ll uochuu,
Y ull, on lu nntu lojuniu,
so oyo ol monotono gruzndo
do lus nocturnus uvos ugororus
quo ontonun on un coro lunoruro
un cunto quo puroco un hmno do muorto.
^si ol coruzon dol ndo tucturno
ost cuborto por ol volo do lu ponu,
y on su monto
cruzu unu vugu dou dol pusudo
ul vor on runus ol podorio nmonso
do su ruzu quo so pordo lontumonto
y on ol londo do su ulmu utormontudu
oyo un trsto gomr do dosconsuolo.
loro, ,qu osporu, ull on lu lojuniu,
osconddo como un pumu on ucocho:...
Lnu luz,
puru contomplur mununu
lus torvus rouldudos do su vdu
y sucudondo ol lutulsmo quo lo oprmo
lovuntur hustu ol sol do un nuovo lmporo
su ruzu hochu do bronco mlonuro.
Lstu nocho ul clurour do lu luz pldu
237
:A8=6G6C<D
vors lu ovocucon do un cuudro ndigonu
con ol ndo do curu rotostudu
por ol vonto y ol sol dol ^ltpluno.
Hubrs do oir gomdos do lu quonu
y ol dolonto vbrur do los churungos
quo truducon lu ungustu ms umurgu
y son lu voz otornu do unu ruzu.
K:GHDH9:AHJ7JG7>D
^ugusto luchoco lturrzugu, pootu pucono (Ll Duro l6 do julo l937. Lu luz)
Ll vojo churungo dol suburbo trsto
on ol ronco y bujo rusguour do sus vonus,
cuntu lu umurguru quo on lus nochos vsto
bujo ol munto nogro do sus hondus ponus.
Ms on osto otorno vuvn do los dius
no huy nudo quo cumbo ol comps do ostu dunzu,
y ol hombro quo cuntu vojus luntusius
y lu muorto quo uullu su trsto romunzu.
lodud por los hjos quo no tonon mudro
y quo so ulmontun con ponus y ulcohol.
pobros hjos trstos do unu pobro mudro
quo poco conundo on un ruyo do sol.
Ll churungo suonu. Ll churungo tocu,
tocu lu umurguru do su pobro son,
y huy on ol suburbo unu pldu locu
quo muordo ontro lluntos u su coruzon.
6A8=6G6C<J>ID
1urutono kojus (l938)
Ln ms nochos do trstozu
Cuundo unu ponu mo ugobu
^l oscuchur yo tus notus
Mo ucuordo do m olvu

Churunguto, churunguto
Churunguto olvuno
Como tu cuntus puru otros, vdtu
Y puru mi solo llorus.
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
238
:AFJ>GFJ>C8=D
Clborto kojus (l945)
Ll qurquncho cuundo quoro
do vordud quoro
on Cruro ol quo muoro
por umor so muoro
B>8=6G6C<J>ID
Cullormo Snchoz ^rtougu
(l948)
Churunguto, churunguto,
quo mo ucompunus u llorur.
Ll diu quo yo mo muoru,
contgo mo hun do ontorrur.
Lus cuordus do m churungo
Cuntun, llorun y bondcon.
^si tumbn yo bondgo
lu horu do huborto quordo.
M ol chunguto,
noblo churunguto.
Ll diu quo yo mo muoru,
contgo mo hun do ontorrur.
lor oso to quoro tunto
por oso contgo cunto,
Ln t oncuontro m consuolo
oros m vdu y m colo.

:A8=6G6C<J:G>ID
lorgo Zogurru (l952)
Ln lu solodud dol churunguorto
So oyo un cuntur
churunguorto quo trsto to vus
puru no volvor.
Ln lu solodud do su cumnur
llorur un quoror
to hu pugudo mul
con su ngruttud osu mlltu.
lndosto trsto
y su churunguto vun
juntos por lu sondu
puru no volvor.
EDAA:G>I6
kuul Shuv Morono (l955)
lollortu, pollortu do m choltu
pollortu pollortu color rostu
quo bon to bulus
quo bn to cuntus
con m churunguto.
Suru munu kutucoj munu trgo polucoj
munu chuno punkkoj
uo bn to cuntus quo bn to bulus
con tu churunguto
suru munu kutukoj, otc.
N6AA:<:A86GC6K6A
^utor unonmo (l955)
Yu hu llogudo ol curnuvul
bujo m poncho m cuntur
sorpontnus do color
pu quo so ulogro ol coruzon
Vongun todos u bulur
con m churungo cuntur
ontro quonus rocordur
y m muchuscku bulur
Lsu os lu suorto dol churunguoro
copus vonon copus vun
vvu m suorto luluy lulu.
pu quo so ulogro ol coruzon.
:HI:8=6G6C<D
koc. 1to Morln (l959)
Lsto Churungo quo toco
tono bocu y quoro hublur
239
:A8=6G6C<D
solo lo lultun los ojos
puru uyudurmo u llorur.
FJ>GFJ>C8=D
Cscur ^lluro (l955)
Cuundo muro don urquncho
Lo logo su cuorpo y ulmu.
Como pruobu do curno,
^l ndo do nuostru ruzu.
Ll lo rocogo on sus munos
Y lo do unu nuovu vdu
Ln un cuorpo do churungo
Y un ulmu do molodiu.
B6GIC6G:C6A:H
Hugo Molnu Vunu (l960)
^rmu - urmudto
^rmu - urmudin,
ol mnorto
qurqu - qurquin.
1ono curotu
on lu curtu,
nudo lo sucu
lu muscurtu.
^rmu - urmudto
urmu - urmuzon,
tono unu cupu
cupuruzon
1ono unu colu
tono un colin,
cuundo lo ostru
dco tlin.
^rmu urmudto
urmu urmudin,
ul mnorto
qurqu - qurquin
9:HE:GI6G
Lrnosto Cuvour ^. (l964)
Cortu voz un qurquncho
por unholunto osporu
so quodo bon dormdo.
lu culpu luo do su mllu.
Crundo luo su sorprosu
ul dosporturso llorundo
on lu cuju do un churungo
con lu burrgu vuciu.

lor oso u osto vuluycho
quorndolo consolur
bombos, quonu y guturrus
no lo puodon hucor cullur.
8=6G6C<J>ID
Lrnosto Cuvour ^. (l964)
1onos ojos puru mrur
orojtus puru oscuchur.
1onos cnco cuordus doblos
quo to srvon puru llorur
poro purocon un truono
cuundo por osto suolo
so ponon u cuntur.
Vus curgudo do poltos
por oso to llumun multu
ms purocos un llokullto
llorundo por su chulto.
1u cuorpo tondr lu lumu
do colocconur on su cuju.
muchus nquotus untus,
ponos, ploctros y mucunus
Dibujo:
Edgar Arandia
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
240
lormus do modus luntus.
Crudoro do mlltus
so puroco tu cluvjoro,
tu dupuson comudroju
con qunco crios on lu punzu.
Lnu muno corrotou
como un potro dosombocudo,
otru muno so usomoju
u un pcuor onumorudo.
:AFJ>GFJ>C8=D86CIDG
Lrnosto Cuvour ^. (l966)
Dibujo: Edgar Arandia 1978
Churunguto compunoro
do muchus uvonturus,
cuundo ontro los borruchos
cuntundo to umunocius.
Vontunus y ms vontunus
susprundo lus pusubus,
uy qu momorus dojuron
tus cuordus dosunudus.
1us domnos sompro luoron
con proloroncu cuntnus,
buros, bolchos, chchorius,
rnconos do polcius.
^mgo do purroquunos
do los hombros sn ponucho!
quo ul comps do tu rusguoudo
so lu pusubun borruchos.
Cuuntus vocos mo sontsto
llorur por unu mllu,
montrus bosubu u otru
on ulgunu chchoriu.

Ctrus vocos ontro ponchos
por undur sompro uprotuo,
mo sorvus do gurroto
o to quodubus omponuo.
urqunchto, pupucto
Churunguto bolvuno!
cuundo ol vuvn do m muno
no puodu ruscur tus cuordus,
cuundo yu nutlmonto
quoru prosonur ms yomus,
llovur como rocuordo
ol luto on ms doz unus.
8DEA6
Coco Munto (Lu luz - luno, l967)
Lrnosto Cuvour Churungo
Compugnudor do umoros.
Dos hubtu on sus l0 yomus
Como Dublos con urdoros.
8=6G6C<D8=DAD
Lrnosto Cuvour ^. (l969)
Ll Churungo os un cholo
con ol ulmu do un nno,
y prooro sor truvoso
u sor vojo y corrompdo.
241
:A8=6G6C<D
S quoros tonor churungo
do qurquncho to uconsojo,
quon cuntu dospus do muorto
hu do sor un buon coploro.
Churunguto lustmoro
nuncu cuntos ontro rojus
quo los guurdunos son sordos
los prosos so uumontun ponus.
Cuntu churunguto, cuntu,
hustu quo dospunto ol ulbu
ol pusuno quo to oscuchu
tulvoz vuolvu por lu llujtu.
8=6G6C<D8=6G6C<J>ID
koc. Conjunto lntvuru (l969)
luntto u m coruzon
juntto u mi.
Churungo, Churunguto
do dulco voz.
Mununu llogur
ol bon quo yu pordi
uyudumo u llorur
churunguto junto u m.
Con ol mstoro dol sol
yo lu oncondi
y ol llunto mo lo quto
Churunguto.
A6H8J:G96H9:B>8=6G6C<D
lorgo Vurgus Hudson (l97l)
Lus cuordus do m churungo
son do trpus do ruton
por oso suonun usi
tun chquto y chllon.
lor cuju tono un qurquncho
quo on Cruro consogui
ol quo unu voz so durmo
y on churungo dosporto.
^y, uy, uy, uy!
Lloru m churunguto
^y, uy, uy, uy!
sobro m pudocor.
Sompro luo
ol quo ulogro m vdu
y jums
unu ponu mo do.
=6HI6B>8=6G6C<DAADG6
^utor unonmo (l97l)
Hustu m churungo lloru
con sor mudoro vucio
como no ho do llorur yo
s mo qutun lo quo os mio.
B>8=6G6C<J>ID
kocop. Crupo lntvuru (l973)
Churunguto, churunguto
^lmu y vdu on ol curnuvul
No to cunsos, no to puros
y no dojos do cuntur.
8=6G6C<J>ID
kon Curougu. (l973)
Voy u cuntur u m puoblo
voy u cuntur u ms corros
con un churungo on ms munos
los dr ms sulrmontos.
Churungo tu solo subos
do m ulogriu y m llunto
churunguto ol umgo
qusoru morr contgo.
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
242
Chur, Chur, Chur, Chur,
Churunguto, m churunguto
mo ost dcondo ms ponus
9DC>H668
^ Don lsuuc kvus, hucodor do
churungos.
Lrnosto Cuvour ^. (l975)
Don lsuuc ol churunguoro
vu umoldundo un qurqunchto,
unu ostrollu ost ulumbrundo
porquo nuco un churunguto
Sus cluvjus son mudoros
oscogdos por ol vonto
pu quo su cunto ontonudo
duro mucho ms quo ol tompo.
Sus trustos sorn do huoso
sucudos do un condonudo
pu quo roco con su cunto
por lus sombrus do un pusudo.
Su puonto sor ol sondoro
do ml nsomnos y unholos
quo pusurn rospotundo
ol suono do los ujonos.
Su mungo tondr ol prncpo
do todo tronco slvostro
pu quo lronto ul onomgo
cunto todo lo quo sonto.
Sus cuordus sorn do trpu
pu quo grto u los posuros
churunguto cuundo cuntos
no to olvdos do los pobros!
Su cunto tondr ol monsujo
do un vonto do sur u norto
dol pusujo con sus hombros
do lu vdu y do lu muorto.
uo lndu suorto lu tuyu
qurqunchto bolvuno
lsuuc kvus luo tu ostrollu
muoros pu vvr cuntundo.

6A8=6G6C<D
Lrnosto Cuvour ^. (l975)
l
Churungo!...
Vnsto ul mundo
cuundo lus sombrus dol mul
uun no cubriun nuostro suolo
Cuundo so cuntubu u lu torru
con ol ms puro unholo.
cuundo so cuntubu ul sol,
u lu vdu ugruru.
cuundo lu lunu volubu ol cunto
do los vordudoros...
Cuundo lu mson muscul
oru honrur u los Dosos.
cruolos y dospududos
do lus luorzus nuturulos.
Ll ndo bolvuno to do lu vdu,
sus munos cullosus por ol burrono,
sus munos durus por ol urudo,
to doron ostu dulzuru,
puru sosogur ul dublo dol socuvon
o ucortur los lurgos cumnos.
Los rios, lus lluvus y los pjuros
to onsonuron u cuntur,
Lu mudro torru to onsono u
ponsur,
y ontro montos y sorrunius
lndo churunguto cuntor
ol pusuno to llovubu
juntto u su coruzon
243
:A8=6G6C<D
ll
Llogusto ul puoblo unu nocho
guudo por tu mulu ostrollu
ol cholo to tomo do pongo
mprognundo on tus rusguoos
sontmontos do moluncolius
subor u chchu y dosonguno.
Hus vvdo on trnchorus
loul u nuostros soldudos
on cuju do cuntmploru,
trustos do bruvos ospnos,
dupuson do lulo Sunto
puru ontonur los dosugruvos.
Ll corujo unvorsturo
to tomo como urmu do luchu
porquo usi como dus lu vdu
tumbn tonos sonos quo mutun.

^l churungustu onruzudo
u oso trovudor dol puoblo
lo hus hocho tu compunoro
y ul cunto do tus pusujos
sn sor domostcudos
hun vbrudo lus multtudos.

1u cunto rurul, tu cunto urbuno
y ol sontr do tu cunto suburbuno
so oxtondo como coplus cullojorus
por los cuutro puntos curdnulos...

lll
^horu, unto ol corto tompo
do tu lurgo trujnur,
quoros volvor u tu mundo
lndo churunguto cuntor...
Ms, ol pusuno sguo su jornudu
por ostus torrus dosoludus,
con ol burro ponsudor,
y unu rudocto u trunsstoros
luntto u su coruzon
69DCB6JGD
Mutldo Cusuzolu M. (l975)
l
Lsu tu cuncon
tono no s qu
tono como luogo
quo mo ubruzu ol coruzon.
Lso su luogo
mo mutu do sod
luogo ugutu lroscu
mo convdu u bobor.
^guu lroscu on tu churungo
luogo umunto
tono Don Muuro.
ll
Lsu tu cuncon
qu subr tonor
urcors molodoso
cogo como ol sol.
lldu lunu
por lu nocho os,
lgrmus do plutu y lluvu
so pono u tojor.
llutu y lluvu
on tu churungo
sol quo cogu
tonos Don Muuro.

:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
244
8=6G6C<J>ID
lopu Murtinoz (Dol lbro do locturu
lLCkLS, l976. Lu luz)
Churunguto do pulo y qurquncho
os tu lumonto un jurumonto
sutl ploguru brsu sonoru
on plonu uuroru yu solturu.
Como suonun tus tornus ondochus
y on ol cumno cuntu ol dostno
unu cuncon tornu qumoru
grutu luson.
Yo no s s tu vdu os osoncu
do lu ruzu quo vu cuntur
o ol llunto mio hocho rocio
gmo pusur.
86CI68=6G6C<D
^utor ^nonmo (l979)
Cuntu churungo
quo to uyudo lu quonu u cuntur
quo so cullon los onumorudos
y ol rio so llovo lu ponu ul mur.
Hoy hu muorto m guturru
mununu lu ho do ontorrur
cntulo rogo churungo
quo mo lloru ol cuntur.
Muortu lu quonu cuntubu
no mo quodu yu progon
cuntu tu churungo mio
sompro vbru ol bordon.
Lllu toniu poomus
y cuntbulo u lu vdu
poro uhoru ost dormdu
y no subo yu do ponus.
Cntulo rogo churungo
mozclu do guturru y lungo
uun to quodu muchu torru
muchu quoju on tus cumpos.
;JC968>DC9:JC68:GI:O6
Coco Munto (Condoncus u un
churunguoro, l98l)
l 1LMlLL
,Do qu ponu ho quodudo prsonoro:
,lor qu mo sonto un lugtvo trsto:
Dumo un poco dol huuyno quo trujsto
dol norto potosno, churunguoro.
1u muscu so mo huco roqusto
puru no pudocor on ol cumno
os como un vojo rumbo clundostno
por dondo os ms corcuno ol nnto.
Mudrugndolo ol ulbu ul nuovo diu,
tropudo ul sol muyor do lu ulogriu
quo dus u munos llonus, churunguoro,
Voy u utrovormo corto u lu uvonturu
do ubundonur ostu costumbro oscuru
do sontrmo on m putru un lorustoro.
ll lLN1L^DC
1o guurdo gruttud por tu cunto
os como un vuolo cluro do pulomu,
ulgo quo hu do vonr, quo yu so usomu
por oncmu dol muro dol ospunto.
Cuundo unu voz ol puoblo vvo plono
y quso ubundonur ol suono oxtruno
do sor olu sn mur, tompo sn uno,
upuguron su grto con un truono.
Su murtro luo grundo y lo quturon
lu voz u su pulubru y urrojuron
su jovon dgndud ul vontsquoro.
No so dotuvo ol puoblo on su cumno
245
:A8=6G6C<D
porquo uprondo tu cunto mututno
y cuntu y umu y vvo, churunguoro.
lll k^SCLLC
Ln ol hochzo do un huuyno on lontununzu
so puodo comprondor por qu so umu
u osto puoblo vtul quo so dorrumu
on ol lulgor dol sol y lu osporunzu.
Vono osto puoblo do unu puz nnutu,
tono un orgullo quo nuncu so roduco,
croco on lu clurdud quo lo produco
un solo do churungo on soronutu.
loro s sus dous son prohbdus
y ochun sul ul dolor do sus hordus,
no quodu ms, huy un dobor cortoro.
Morr puoblo puru quo ol puoblo vvu!
^lzu tu churungo grto urrbu
y cuntomos vctoru, churunguoro!.
8=6G6C<J>ID
^nu Crstnu Cspodos (l994)
Churunguto nuovumonto
uoro ontro ms bruzos tonorto
Y on tu cujtu guurdurlos
Los socrotos do m monto.
1us cuordus mul unudus
Suonun on m coruzon
Vucios como tu cuju
Ln consuolo u m umor.
Lstrbllo
lor osu ngrutu, por su curno
Mo ostoy murondo.
Churunguto porquo cuntus
Djumo un ruto llorur
uoro olvdur m ungustu
No volvor u onumorur.
FJ>GFJ>C8=>ID!
8=6G6C<J>ID
Corurdo ^rus luz (l998)
Ln tu cumnur lgoro
Vus truzundo ml cumnos
lronto oncontrurus ol tuyo
urqunchto dol uronul.
1u hstoru os lu quo oscrbos
Do yurotu y ultpluno
Huollus son lus pulubrus
uo so pordon on lu uronu.
Y cuundo tongus quo dojur
Los uronulos do Cruro
Lscuchuromos tu cunto
Convortdo on rsu y llunto.
Lso os tu noblo dostno
urqunchto dol uronul
^ lu muorto do tu cuorpo
Nucor tu hormosu voz.
urqunchto, churunguto
Churunguto, churunguto
^ olvu cunturs
Ln bruzos dol churunguoro.
Y ol vonto do lus ulturus
Coro on zumponus to hur.
:A8=6G6C<D
ltulo lodrott (Dosdo Chlo,
l999)
lnstrumonto mgco
uo oncuntu los oidos
Y soduco lus munos,
1rmolo, ropquos y urpogos
conlormun su orgnul sondo
llono do porsonuldud
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
246
y donblo on cuulquor contoxto.
Su hstoru untguu
so trusluco puru, noconto,
y sn protonsonos.
Como un untocodonto lundumontul
u lu horu do oxplorur
Sus nugotublos rocursos
^l sorvco do lu croucon muscul.
8=6G6C<D;>:A6BDG
los lororu kojus (2000).
l
Ln ol suolo do m torru
puso somllus do umor
y ontro curdos, pujus y vonto
nuco un churungo como or
ll
Lntro montunus quo holun
so oyo tu oco cuntor
on lu ponu do un cumposno
mtgusto su dolor
ostrolltu dol ultpluno
churunguto ol umor.
lll
Churungo cuntor
cuzudor do umoros
y suonos ulmu vvuz
do m torru y dol qurquncho
on ol ulmu do ^llrodo Dominguoz
do Muuro Nunoz y Clbort luvro.
lV
Ln lu mugu do Cuvour
y Contollus, unusto tu cuntur
:A8=6G6C<D9:AB6:HIGD
^ Lrnosto Cuvour (^gosto 200l)
lor. koborto Cuzu, luvor Mugno (luvu)
o lvn Cruz (Wuk)
Churunguto
Contudor do cuontos
Do luntusius y do suonos
lcuron y bullunguoro.
Chunguto
lotso y mujorogo
Mugo, pondoncoro
ohomo, lloroncto,
Cuntnoro,
Churunguto
Compunoro ncunsublo
Do ulogrius y trstozus
lusto hocho onvdublo
lor lus munos dol Muostro.
Recuerdo de un amigo italiano 1975
247
:A8=6G6C<D
IG>7JID9:7DA>K>66HJ8=6G6C<D
lor Coco Munto (lorgo Muncllu) 2007
l
Hjo mostzo, os mus sotomosno
do lu vhuolu hspunu on los suruos,
on ol lobrl lundungo dol urgonto
uvonturoro on pro do Curlos unto.
Do purto nuturul nuco ol churungo
on uquol lotosi do los soscontos.
Hjo do pudro unonmo sn dudu
un luthor potosno ulgun lurr,
muostro do lu mudoru lumnudu,
lo buutzo Churungo on lu churungu
comun y colonul do sorvdumbro
ul nsucublo rono do lu plutu.
Chur-chur chur-chur on munos dol urroro
trus lus mulus y llumus codcudus
murcho ol churungo con lus curuvunus
dol posudo motul hustu los puortos
poruunos y chlonos do du y vuoltu,
ms do dos sglos do lu punu u lu costu
y dol mur u lu mnu do los muortos.
ll
Do uquollus truvosius colonulos
trujo ol churungo ol urpogo murno
ul lotosi bullonto do uro soco
y un tulludor, ol lndo Lus Nno,
lo otornzo on sronus y corulos
on ol portul muyor do Sun Loronzo,
tomplo dol tomplo ompodrudo sn tompo.
Sronus umbdoxtrus con churungo
quo uun ostn on Subuyu y on Curungus,
Sulnus do Yocullu, on los rotublos
do losus do Muchucu y con luguros.
Los churungos y ol mur otornzudos.
Por Alberto Martinez 1980
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
248
Sn lugur on lu ostu vuscongudu
por sor chllon poro bon unudo,
ol churungo roboldo luo u lus cullos
do lus huostos vcunus y cuntorus
do lbortud con ^lonso do lbnoz.
So hzo muyor do odud on ol odudo
sstomu do lu mtu oxpoludoru.
Churungo on lus undunzus y on lu ungustu,
churundunzu tumbn churungustudo
pulsudo por ol numon do los ^ndos.
ljo su voz on Sol Do M Lu M
.churungo nuturul do lotosi.
lll
Luogo luo guorrlloro on ol nsomno
ndopondonto ul sur dol horoismo,
ucompununto do lus coplus ndus
do luun Wullpurrmuch y do los churcus.
Ll churungo chujruncu do lu chujru,
churu uncu so lo djo, huoso y norvo,
do lu putru brlludu on luz votvu
y chujhuunco tumbn ol bullcoso
lundudor on ugosto do olvu.
Murco su dontdud u contru vonto
hzo su nombrudiu y buonu lumu
nscrtu on lu momoru do los tompos
como ol volin, ol urpu, lu guturru.
Copu grubudu on lu hstoru
puru jur portononcus.
1oniu lu ospuldu plunu
y puru copur ol pluno
concuvo dol pontugrumu
so hzo do un pocho do gullo.
lV
Churunguto undurogo potosno
so do u oscuchur por otros poro nuncu
pudoron udopturlo do sosluyo.
249
:A8=6G6C<D
Clmu tompludo on M Lu M Do Sol undno
lu ostrujudu orucon do los mtuyos
on lu montunu dol horror sugrudo
y ol yuruvi puru oludr dostnos.
So modulo ol churungo on los combutos
do duru lorju contru los trunos
unduvo on guorrus contru lus conqustus
dol vocnduro quo nos tono onvdu
y on burrcudus do huuyno y bulocto
upudrno lu cuocu, ul tuqurur,
so puso ul lronto do los hombros lbros
prosurosos do hstoru sobro ol mto.
So luo ul Chuco ol churungo y monto guurdu
junto ul dosvolo putro on los tusculos
luogo do urtlloriu bon tompludu
dspurundo rocuordos ul luturo.
V
Homonujo u lu gonto quo lo crou
nuostros muostros orlobros lluuqoroundo
on lus concuvdudos do lu muru
ol nurunjllo, nujnu, luurol, qunco mudorus
quo subon on ^nzuldo, Vullogrundo,
Vllu Sorruno, ^qulo, churunguoros
do lu sonoru conchu dol qurquncho,
oso tutu quo yu nuco urmudllo
puru sor ol churungo domnguoro.
Copu do lu ol momoru
puru jur portononcus
Ll churungo bolvuno
tono doscondoncu llunu
do lu vhuolu do muno
y os prmo do lu guturru.
Vl
kosuro nuturul su sunto tomplo
y on lu bulunzu udjuntu ol tomplo dublo
con sus tmbros suluquo, unucon vuluycho,
Mario Vargas Cuellar.
Cochabamba 1975
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
250
llulluguono, trusporto, dublo ugudo,
ol qumsu tomplo y sus nuovo vuruntos
y los con tonos do ngono humuno,
vustus moduldudos dol nstrumonto
on sus cunus do orgon urtosuno.
Churungo sucubono, runqhu, uqulono,
ostu thuluch, khonkhotu, uru chpuyu,
ronrroco, julkhu, tpo, pocoutono.
Nos driu Cuvour quo son porsonus
quo so dojun tocur, lu oxtruvuguncu
con ojos, bocu, coju, bruzo, trustos,
dupuson dol ulmu, tonsus cuordus
y un loco coruzon do rosonuncu.
Vll
Do ojocutuntos tuvo todo ol tompo
u con ml on tros sglos sostondos
dosdo los tubuqullos logonduros
hustu ol conlin dol mundo quo os su ploctro.
^rtstus bolvunos con un trno
conmovodor puru dur con concortos,
ol prolundo puis quo ost pulsundo
ol churunguto dosdo sus uncostros.
Coplu quo truscondo gloru
puru jur portononcus.
Do olvu os ol churungo
do Mxco lu jurunu
ol cuutro os vonozoluno
y ol tros do grucu cubunu.
Lsto trbuto quo hu do sor puntoudo
quoro docr. somos nuostru momoru
ulzudu on gruttud u los urtstus
quo kulumpoun los tonos dol rocuordo.
Y uqui ompozo u oscrbr lu uugustu lstu
puru quo otros prosgun ostu hstoru.
luun Mguoz, Muuro Nunoz, 1urutono,
Cuvour, Contollus, Lspnozu, Cocu,
Cundu, Nuviu, Cmuru, 1orrco,
251
:A8=6G6C<D
Cros, Crosco, lorco, Lspudu, Suuzo,
Mongou, Hormosu, lmunu, Llunos, Luuru,
Luvuyn, ony ^lborto, kocubudo,
Zulmu, Yupunqu, Cumpos, Cullzuyu,
Cullojus, Comoz, Lpu, Curciu, ^lnus,
Luzmlu, Vsquoz, kundoll, ^lvurudo,
Murllo, Curougu.huy quo nombrur u todos
con ol churungo on Sol do muchus grucus.
KZghdhgVh\jZVYdhedg8dXdBVcidXdc
jch^\adYZX]VgVc\dhYZ:gcZhid8Vkdjg
B>FJ:G>9D8=6G6C<J>ID
Lrnosto Cuvour ^. (Lu luz 2007)
M quordo churunguto
solo sn cuordus to cullus.
Sno cuntus churunguto
so mo quobruntu ol ulmu.
Lu lunu sulo do nocho
ol sol u lu mudrugudu
lu lunu tun purrundoru
ol sol culonto lu cusu.
(Corrgondo ol orror),
Ll sol os mujorctu
Lu lunu un trusnochudor
y tu quordo churunguto
mosclu do vdu y umor.
8=6G8=6G8=6G6C<C
L. Cuvour (Lu luz 2007)
lopno chorzo sn culzon
S no tonos mutusuogru
Suonu con tu churungon.
Chur chur churungon
lopno s culzon.
Por Seymi Togo. Tokio - J apn 1999
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
252
fNSAYOS
MO1lVOS FOLkLORlCOS OLlVlANOS
lor lumo Mondozu
(Lnvorsdud do Sun lruncsco Xuvor, Vol. 6 - Sucro, l939)
Hullndomo, huco unos, connudo on uubuyu, u los pos dol lllumpu, on
unu zonu pobludu do uymurus, oi tumbn ulgunu voz sus concortos orquostulos
do quonus y otros nstrumontos do vonto, concortos on los cuulos lu gonunu
muscu uborgon hubiu cus dosupurocdo, sondo ms bon hurtu porcoptblo
lu nuoncu hspncu -lu do los msonoros cutolcos- quo, hubondo dojudo
ontro los ndos rustros do hmnos lturgcos, so munlostubu u momontos on osos
concortos como un cunto grogoruno ubrndoso puso ontro lu snloniu ululunto
do turkus, quonus y tjurums.
Ll churungo
Y uhoru sn dojur ul ndo, ucorqumonos un poco ul ospunol, ul blunco.
,un do ontro ustodos no conoco ol churungo: Sn ntontur, puos, buldius
doscrpconos, y yu quo voy procodondo por mprosonos porsonulos, dr quo
u mi so mo untoju un hjo do lu guturru. unu guturrcu chqutngu, como driu
un crucono. Vordud quo on cuunto ul numoro do cuordus, dsposcon do lus
msmus y tomplo, so uproxmu ms bon u lu mundolnu. Mus, sou como luoro,
on ol churungo hu upurocdo yu ol ulmu hspunu, y uun mo utrovoriu u docr,
procsundo, unduluzu, con lu movldud, grucu y dulzuru poculuros do sus
horus do soluz.
Soriu do grun ntors o mportuncu dontro nuostro lolkloro nvostgur dondo,
cuundo y como nuco ol churungo. uz no os otru cosu quo lu nvoncon do
ulgun uvsudo morcudor quo supo vor lu convononcu do proporconur u los ndos
un nstrumonto muscul usi portublo y lcl, quo los srvoso do ontrotonmonto
on sus lurgus y uburrdorus cumnutus. Ln ulgunu rovstu poruunu croo hubor
253
:A8=6G6C<D
loido, tumbn, quo on luno, o sou on plonu ^ltplunco, so nvonto ol churungo
puru podor llovurlo bujo ol poncho, ul ubrgo dol lrio.
Ls posblo quo todo osto huboso dotormnudo ol nucmonto dol churungo.
loro su cuructoristcu osoncul mo puroco quo conssto on sor un nstrumonto
do vujuntos, y do muy buonu gunu lo upolldur por oso, lu guturrtu do los
urroros.
Ln cuunto u su vulor muscul, dr quo sn sor procsumonto un upusonudo
dol poquono nstrumonto, oncuontro un ospocul doloto oscuchundo sus notus
sulturnus y chqutus, s so mo pormto lu oxproson. u gusto gruto y lozuno
dun on lu solodud do los cumnos montunosos! Cuntus vocos, on ms lurgus
undunzus por ontro lus bronus undnus quodbumo ombolosudo cuundo lus
ruchus do vonto mo truiun su tntnoo rotozon, quo yu so ucorcubu y yu so
ulojubu! Lru ol buon urroro, quo ul propo tompo do r vglundo su rocuu, podiu
usi ongunur su cunsunco y solodud, pulsundo ol lrgl churunguto quo uponus
lo hubiu costudo un pur do roulos y on cuulquor cuso podiu ochrsolo ul bolsllo
puru utondor u sus bostus do curgu.
Ln Sucro, cudud stuudu on unu zonu cuyo lolkloro nstrumontul du un uncho
cumpo ul churungo, osto nstrumonto os toduviu muy cultvudo, sobro todo ontro
los urtstus do lu tunu. Suolo upurocor, usmsmo, uun on ol toutro, ontro pulcrus
munos lomonnus. Y m umgo los lrudonco ustllo, quo lo tuno con umor y
gusto propumonto vornculo, hizolo dur todu unu vuoltu ulrododor dol mundo
y oscuchur sus notus nsoltus y truvosus on lus ms upurtudus luttudos.
Lu guturrllu
Muyor quo ol churungo y monor quo lu guturru, lu guturrllu, uquollu
quo ustodos dobon do hubor vsto ms do unu voz on lus munos do los ndos
do Yumpuruoz y 1urubuco, os ucuso ol punto do trunscon ontro osos dos
nstrumontos. Su lormu, on proporconos roducdus os lu msmu do lu guturru,
su tomplo, ol dol churungo. Driuso ulli ol ulmu dol ospunol ucurrucudu on lu dol
ndigonu. C ms bon ol ndigonu sulrondo uun on osto, y dosdo los tompos
protrtos, lu nuoncu dol conqustudor. Lu guturrllu vono, puos, u sor puru lu
muscu do uquollos uborigonos, lo quo lu montoru puru su ndumonto.
O1RAS PONfNClAS SORf LA HlS1ORlA DfL CHARANGO
ORlGfN DfL CHARANGO
lononcu do Lnrquo lonco do Loon (Dosdo uonos ^ros.
Lspocul puru Culturu olvunu, juno l969)
Los ostudos roulzudos puru conocor lu croucon do un nstrumonto muscul
gonunumonto umorcuno nos huco vor ol osluorzo dosplogudo ul rospocto.
Homos tomudo como onsuyo ol churungo. Lsto ntorosunto nstrumonto nos llovu
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
254
u los prmoros tompos dol Vrronuto. Ln lu socodud vrronul, sogun Curcluzo
y otros cronstus do lu pocu, ol toutro ocupubu, sn dudu ulgunu, un pupol
mportunto on ol quohucor socul do los puoblos y on lu vdu ndvduul do los
hubtuntos.
Sogun ovocuconos hstorcus, lus roprosontuconos so roulzubun on
tubludos cullojoros, su propurucon oru unu complcudu trumoyu, on lu quo
ontrubun sn oxcopcon todus lus urtos, dostucndoso muy ospoculmonto on
todus lus comodus o lou, lu muscu, lu dunzu y los coros.
Los nstrumontos do cuordu quo trujoron los conqustudoros, llumuron
podorosumonto lu utoncon do los nutvos, yu quo stos, por horoncu y
dsposcon nuturul, son olos y sonsblos umuntos do lu muscu.
luru lu llogudu dol Vrroy Morcllo u lotosi (l7l6), so propuro un homonujo
quo rouniu nnumorublos ostus do grun lujo, ornuto y osplondor, do ucuordo
u lu lbulu cogudoru do sus rquozus. Ln lus roprosontuconos toutrulos quo so
huciun on honor do lus uutordudos quo bun u vstur lu Vllu, los ospunolos
huciun tomur purto u los nutvos, con obrus brovos, oscrtus por los umuutus.
luru osto homonujo luo truido un conjunto mxto dol corcuno puoblo do
1urupuyu, ostubu lormudo por ntrprotos do comodu, tocudoros do scus y
quonus. 1odos los componontos orun hjos do los curucus. Ln lu prmoru purto
do lu roprosontucon, por costumbro, los huciun uctuur prmoro u los nutvos, usi
on uquollu oportundud so dostuco muy vsblomonto Suyr Wllku, un oxmo
ntrproto do lu quonu. Luogo suboron u osconu los ospunolos. Sn omburgo, lo
quo ms llumo lu utoncon, os docr, doslumbro u los nutvos do 1urupuyu, sn
dudu ulgunu, luoron los nstrumontos do cuordu quo los ospunolos ojocutubun,
ol mpucto quo rocbo Wllku on uquollu oportundud luo lulmnunto, quodo
luscnudo por lu guturru do cnco cuordus quo so usubu on oso ontoncos, os
docr guturru do osu pocu.
lusudus lus ostus, los nutvos rotornuron u sus rospoctvos puoblos poro
Wllku no pudo quodurso on su torru, puos, sontiu quo ol rusgudo do lu guturru
hubiu dosgurrudo sus brus sonsblos, y su ulmu utruidu mgcumonto por osto
nstrumonto lo llumubu como por un hochzo oncuntudor, rogroso u lotosi
y so quodo u trubujur on lus Husuchnus (lundconos do motul ul vonto),
montrus on lus nochos cumnubu por lus cullos on buscu do lus potcus
soronutus quo por ontoncos yu oru costumbro on ostus torrus. Lnu nocho, on
lu cullo do lus Morcodos, corcu do lu osqunu dol koloj, so dubu unu soronutu
u lu dumu ms hormosu do lu Vllu. ^ prudonto dstuncu Wllku so dotuvo u
oscuchur utontumonto. Cuundo yu tocubun lu ultmu pozu so ubro lu puortu
y luoron nvtudos u pusur todu lu comtvu. Wllku hubiu quodudo on lu cullo
muy omoconudo so luo ucorcundo muy lontumonto u lu vontunu puru sogur
255
:A8=6G6C<D
dolotndoso con otrus ntorprotuconos. Dospus do unos brovos nstuntos, so
oscucho unu dolcosu y cuutvunto voz lomonnu quo cuntubu dulcomonto
ucompunndoso con guturru. Lru donu Cluru, lu ms dstngudu y hormosu
dumu do lu Vllu lmporul.
Wllku ostubu upusonudumonto onumorudo do lu guturru y, con todu
sogurdud, quo por oso nmonso curno ul nstrumonto, uprondo u tocur con
sumu lucldud. lor oso ontoncos trubujubu Wllku on ol tullor do osculturu
dol lumoso Cuspur do Lu Cuovu, ostubu on su upogoo lu tullu do los suntos
ongomudos quo consstiu solumonto on tullur lu cubozu y lus munos, ol rosto
dol cuorpo oru do tolu ongomudu. Wllku oru un hbl tullstu, por lo tunto muy
ostmudo por do Lu Cuovu.
No conlormo con su guturru, quso hucor con sus propus munos un
nstrumonto do cuordu, tul como huciu sus propus quonus. Ln uno do los troncos
do unu vuru do lurgo, quo truiun do los vullos do Churcus puru hucor los bustos,
ompozo u tullur con lu dou ju do hucor un nstrumonto quo oxprosuso ol cuntur
y motvos do su torru. Con umor trubujubu todus lus nochos u lu luz do unu volu
do cobo. luo nocosuru lu lubor do lurgus jornudus nocturnus puru tormnur ol
sonudo nstrumonto. ^l n consguo tormnur. oru unu poquonu guturru do unu
solu pozu, lu cuju ms bon tonu lu lormu do unu poru ulurgudu, con unu lgoru
cnturu, puostu lu tupu y los doms uccosoros, lu oncordo y uno, guul quo u lu
guturru do cnco cuordus do osu pocu. Nuturulmonto ol sondo oru muy smlur
ul do lu guturru, con lu uncu dloroncu do lu sonordud quo omtiu lu cuju
urmoncu, Wllku quodo docopconudo, puos no oru ol nstrumonto con quo
tunto hubiu sonudo puru oxprosur ol ospirtu do su torru, quo llovubu muy hondo
on su ulmu, tul como lo huciu ul ojocutur lus dulcos notus do su quonu.
^bundono ol nstrumonto sonudo y lo toniu como un udorno. Lnu nocho
noctmbulu y qumrcu, sulo por lus uluorus do lu cudud ucompunudo do su
quonu puru tocur lbromonto, dundo rondu suoltu u su lrondoso sontmonto
y prolundu sonsbldud. ^ lu orllu dol rio Choctukulu, sontudo on unu podru
tocubu dulcomonto on lu quonu un huuyno do lu torru, y luogo unos urpogos,
roptondo con nsstoncu los doscondontos, hustu quo do pronto so puso do po y
so oncumno uprosurudumonto u su cusu. ^lli tomo ol nstrumonto quo con tunto
umor hubiu tulludo, lo uno norvosumonto tul como lo hubiu porcbdo on lu
quonu. Lu omson dol sondo on conjunto oru muy ugrudublo y dloronto u todos
los nstrumontos. ^un no conlormo quodo muchismus vocos puru cumbur ol
oncordudo, hustu quo consguo obtonor lu unucon quo hubiu logrudo con lu
uyudu do lu mlonuru quonu. ^ posur do huborlu culcudo do mporloctu nudo
hu corrogdo n modcudo ostu unucon hustu nuostros dius.
^ purtr do osto poriodo comonzo ol uprondzujo, hustu quo yu ostundo
muduro rogroso u su puoblo nutul, ulli oxpuso u consdorucon do sus compunoros
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
256
dol conjunto muscul ul quo hubiu portonocdo. Lu domostrucon, cuuso unu
grun sorprosu, puos dosporto mucho ontususmo, luo propurudu unu rounon
puru prosontur ol nstrumonto quo hubiu nucdo do lus munos do un urtstu. Lu
prosontucon logcumonto dosporto curosdud, udmrucon y ontususmo ontro
lu concurroncu, muy purtculurmonto on lu juvontud, on ospocul do lus bollus
chcus, tunto usi quo unu do ollus dospus do contomplur ontro sus munos ol
nstrumonto, pdo u Wllku quo ojocutuso nuovumonto su chujhuuncu (ulogro
y bullunguoro). Dosdo oso ontoncos so lo llumo chujhuuncu, hustu quo con ol
corror dol tompo so trunslormo on ol donomnutvo do Churungo.
Do ostos dius on udolunto, y contundo su nvontor y croudor, luoron muchos
los quo so dodcuron u lubrcur churungos, cudu voz ms porloctos y sompro
do unu solu pozu, como uctuulmonto so hucon on lotosi y Sucro, muruvllosos
churungos, vordudorus obrus do urto, muchos hun nnovudo lu lormu, poro
sompro hucondo lu cuju do mudoru muy nu y do vurus pozus do lormu
rrogulur y vstosu combnucon do mudorus do color nuturul.
kocn u nos dol uno l780 upurocoron los churungos con cuju do cupuruzon
do qurquncho. No obstunto hubor sulrdo nnovuconos on su lormu y huborso
propugudo cus por todo ol 1uhuuntnsuyo no sulro nngunu modcucon do
londo n on los ntorvulos do su unucon orgnul. pontutoncu. Lsto mportunto
dotullo, poco ostududo, rudcu, como lundumonto, on ol do unur ol churungo
quo os unco y quo por lo tunto no oxsto otro nstrumonto con ostu unucon.
loso u los vulosos ostudos roulzudos por los nvostgudoros, no so hu llogudo
u doscubrr ol vordudoro sstomu do unucon dol churungo, yu por consdorurlo
mporlocto o quz por su upuronto sonclloz, y usi luo cluscudo por lu tcncu
ouropou, sn durso cuontu quo ostubu lronto u unu unucon tonul ncucu,
dloronto do lu ouropou o ustcu.
Ll ordon do unucon no so sucodo como on los nstrumontos ouropoos,
como voromos on lu sguonto domostrucon. ol Ml ost on lu prmoru cuordu,
ol Do on lu cuurtu, ol Lu on lu sogundu, ol Sol on lu quntu y ol M ultmo on
lu torcoru cuordu. ^clurundo quo ol ordon do unucon no os sucosvo como
on otros nstrumontos, sno sultudo. Nuturulmonto quo puru hucor unu osculu
doscondonto, so ompozu por lu prmoru cuordu, puru luogo sogur on lu cuurtu,
sogundu, quntu y torcoru cuordu. ^si os como so sucodon con oxucttud,
lus osculus y urpogos. Lsto ostudo nos domuostru con clurdud lu dloroncu
quo huy con los nstrumontos ouropoos. Los urpogos y ucordos so hucon con
sumu lucldud sguondo ol ordon do unucon domostrudo. ^si luo croudo y
porlocconudo huco vuros sglos ol churungo por Suyr Wllku.
Lsto muruvlloso nstrumonto do grucu sn pur, bullunguoro, con ruzon
llumudo mugu dol ultpluno, os por su msmu rurozu unco on lu ^mrcu,
257
:A8=6G6C<D
udoms quo, como rouldud, nos domuostru con clurdud quo ol churungo os
notumonto umorcuno puos no oxsto on ol mundo otro nstrumonto guul o ul
monos quo so lo purozcu.
ORlGfN DfL CHARANGO
lononcu dol Muostro 1urutono kojus (uonos ^ros. ^brl l975)
Mucho so hu hubludo dol orgon dol churungo. Lnos dcon quo os mportudo
do Luropu, otros dspurutoun con otmologius lulsus, dcondo quo provono su
nombro do un nstrumonto roplutonso, llumudo chuguungo, nstrumonto osto,
quo solo oxsto on lu mugnucon dol nvontor do dchu tooriu, yu quo osto
nstrumonto no so oncuontru on nngun musoo do ^mrcu.
Ctros mucunoun dcondo. Vhuolu o guturrllu do orgon ouropoo, on n,
huy do todo on lu vnu dol Sonor. ^mgos, llujtumuss, huuyrulovus, kumsuruks,
huco ms do cncuontu unos quo toco churungo, y como tros dcudus ostoy
luoru do olvu. Ho vujudo por cus todo ol mundo, nvostgundo on cuunto
lugur ostuvo, compurundo ul churungo con dvorsos nstrumontos poquonos do
cuordu, como sor. luudnos do lruncu, ukulolos do LLLL, mundolnus , bunjos
do ltulu, guturrllus vuscus do Lspunu, un nstrumonto poquono do Vonozuolu
llumudo cuutro, ol cuvuqunho dol rusl, ol roqunto do Colombu, y muchos
otros ms. loro nnguno, n por usomo, so puroco ul churungo, nstrumonto
notumonto do orgon bolvuno. 1odos los nstrumontos urrbu monconudos,
tonon un tomplo o unucon do ugudo u gruvo, o do monor u muyor. loro
ol churungo os un nstrumonto do unu unucon rurismu, uncu on ol mundo.
lu prmu y lu torcoru suonun guul, lu sogundu, como cuurtu, lu cuurtu, como
sogundu y lu quntu os normul.
kosumondo, lu unucon tcncu muscul os lu sguonto. Ml L^ Ml DC
SCL. lnssto, nngun nstrumonto on ol mundo tono ostu unucon, uun monos
los ouropoos quo son luymu lulus.
Huy muchus vorsonos sobro ol orgon dol churungo. Lus ms ucoptublos son
dos. lrmoro, por ol uno l938 cuundo huciu m sorvco mltur on Cruro, y, on
ms horus do lrunco, cuundo ultornubu ol lusl con ol churungo. Ln unu do osus
cuntnus o chchorius, durunto m ulgurubiu domncul, so mo ucorco un uncuno
como do 80 unos, mo djo sor musco, tocubu, urmono, concortnu, churungo,
volin, urpu, otc., otc. Y ontro copus do chchu y corvozu mo djo lo sguonto.
-uordo soldudto, ol nstrumonto quo tocus, luo croudo por un orurono. ^
nosotros los oruronos nos llumun LlkLlNCHCS, porquo ostos unmultos
tonomos por mlos on nuostros uronulos, hustu tonomos on nuostru cusu. ^horu to
voy u docr por qu to dgo todo osto. M pupucto mo conto. quo on lu pocu do
lu oscluvtud, ol ndo puru cuntur sus ponus y ulogrius, no quoriu subor nudu do
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
258
lu guturru, por quo oru nstrumonto dol dspotu, oscluvzudor burbudo. L doo
uno propo. Vondo tuntos cupuruzonos do qurqunchos muortos, ugurro uno,
ponso... quo oso podriu sorvr do cuju do rosonuncu. 1rubujo muchos dius. lor
n hzo ol nstrumonto. loro, no toniu cuordus, lus do guturru no sorviun puru
nudu... u hucor... 1unto ponsur por n so do munu, y lubrco do lus trpus do
lu llumu, quo, uun on lu uctuuldud sguon hubondo.
uono cuundo ostubu u punto, ol ndocto, ompozo u tocur ol nstrumonto on
unu rounon unto lu udmrucon do sus umgos, uno do ollos oxclumo on quochuu
Churungu gnu chujhuun uuuyyy! (Suonu como unu churungu -ostuduntnu-
). Nombros, ostos ultmos do orgon ospunol, Churungu o bullu muscul, ostubu
do modu on osu pocu. Lo cumburon lu ^ por lu C ul nul do lu pulubru, y
quodo CH^k^NCC.
Lu otru vorson do su orgon, os lu sguonto. lotosi lu cudud ms rcu do su
pocu, luo lundudu ol uno l545. Durunto ol colonujo luo lu ms populosu do
^mrcu. Llogo u tonor ms do 300.000 hubtuntos.
So djo quo con lu plutu quo suquouron los godos, so podiu hucor un puonto
do ^mrcu u Luropu.
Durunto unus ostus, dondo lu ulgurubiu huciu do rogocjo su gulu, upuroco
un nstrumonto ruro on munos do un urtosuno mnoro, su dulco y poculur sondo
llumo lu utoncon do lu gonto, uno do ollos oxclumo on quochuu. ^nchu sumuj
chu, chujhuucun. (qu lndo suonu). Lntoncos ol nombro dol churungo con ol
tompo vno do lu pulubru quochuu chujhuuncu.
Lstus son lus 2 vorsonos ms ucoptublos dol orgon dol churungo. Sou do
Cruro o lotosi, quodu on olvu ol orgon do osto nstrumonto muruvlloso.
^ctuulmonto ol churungo tono dluson unvorsul, grucus ul ojocutunto ms
grundo dol mundo. Lrnosto Cuvour.
Ln los unos l946 y 47, Luropu conoco por prmoru voz ol churungo durunto
ms uctuuconos do ontoncos. Ln lus tomporudus oculos do los unos l948, l954
y l972 rosonuron los ucordos muruvllosos dol qurquncho on ol prmor colsoo
do ^mrcu Lutnu. CCLCN DL LLNCS ^lkLS, durunto ms prosontuconos.
APUN1fS PARA LA HlS1ORlA DfL CHARANGO
lononcu do Wultor Sorulin Solls (lrosoncu, Lu luz l979)
H^CL CCHC ^NCS ms o monos unu uutordud do lu Droccon Nuconul
do Ltnologiu y lolkloro, dcto unu conloroncu por los cunulos 7 y l0 do 1.V.
olvunu, sostonondo quo ol churungo luo truido dol oxtoror, concrotumonto
do lus lslus Cunurus y quo por tunto su orgon no oru bolvuno.
lndudublomonto quo ostu usovorucon cuuso usombro o nquotud ontro
quonos sostonomos quo ol churungo os un nstrumonto logitmumonto bolvuno.
259
:A8=6G6C<D
lor tunto, puru dur por ucoptudu dchu urmucon, prmorumonto hubiu quo
hucorso lus sguontos proguntus.
l.- S ol Churungo luo truido dol oxtoror como los doms nstrumontos
musculos, ol puno, otc. ,lor qu motvo no tuvo vgoncu o no so ojocuto on
los doms puisos, por lo monos lutnoumorcunos:. Y s uctuulmonto so tocu on
^rgontnu o ol loru, os grucus u lu nuoncu bolvunu u truvs do los conjuntos
lolklorcos y oloncos do toutro quo suloron y sguon sulondo on grus urtistcus,
dondo ol Churungo juogu un pupol mportuntismo y cuusu udmrucon on lu
gonto oxtrunjoru.
2.- S ol churungo luo truido dol oxtoror, hu dobdo sor por gonto ontonddu on
su ojocucon. ^ su urrbo u lu ^mrcu, sus prmoros ulumnos o uprondcos dobiun
sor gontos do lus cududos, como ocurro con los guturrstus o mundolnstus,
consguontomonto osto nstrumonto dobiu sor porlocto y su onsonunzu ostur on
los consorvutoros y ucudomus do muscu y su trutumonto nstrumontul dobiu os-
tur bujo lus roglus do lu muscu unvorsul y no on lormu rudmonturu y ompircu.
3.- S ol Churungo os do orgon oxotco. ,Como pudo ntroducrso on ol
cumposnudo do ostu purto dol puis: lorquo dosdo untuno luo y sguo sondo
ol ol compunoro dol ndigonu, no solo on lus lurgus cumnutus do los chusqus
y cuchu-purs. ^ctuulmonto ol Churungo os ol unco nstrumonto quo ulogru y
dstruo sus ostus rolgosus, mutrmonos y doms jolgoros, u oxcopcon do
los cumposnos do Lu luz, 1urju, Suntu Cruz, on y lundo quo tuvoron sus
propos nstrumontos.
LVCLLClCN DLL CH^k^NCC.- Ll Churungo podriu hubor sogudo on su lor-
mu ms rudmonturu on munos do nuostros cumposnos do no sor on l9l8 on
quo huco su upurcon on los sulonos do lu ultu socodud chuqusuquonu grucus
ul Sr. los lrudonco ustllo, quon oru un oxcolonto ntrproto do osto nstru-
monto. Dosdo ontoncos ol Churungo doju do sor rustco, porquo los lubrcuntos
do guturru vuolcun todu su hubldud puru sostcur on su construccon, po-
nndolo cluvjus mocncus, trustos motlcos, curu o tupu untoror con ncrus-
tuconos do ncur y conchu. lndudublomonto hu dobdo hubor otros ponoros
untororos ul Sr. ustllo, poro no dojuron huollu ulgunu.
Ln ol uno l922 ol msmo Sr. lrudonco ustllo y cuundo roulzubu su vujo
ulrododor dol mundo, huco sus prosontuconos on dlorontos luttudos do lu
torru como. Lgpto, lordunu, Sru, lupon, Chnu, lruncu y otros, dondo so
prosontu on roctulos tunto on torru como on ultu mur y on su roportoro ostubun
lus cuocus, kuluyos, y los buloctos chuqusuquonos, dondo oru upluuddo por
gonto do dloronto hublu y ruzu (Vor su obru do Sucro u Sucro ulrododor dol
mundo lg. 82. l03 -l64).
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
260
lor ollo ol Churungo y los churungustus do hoy lo dobomos rospoto y
udmrucon u lu momoru dol lustro vujoro, quo grucus u l ol mundo conoco y
oscucho lus notus dol nstrumonto logitmumonto bolvuno y quo on lu uctuuldud
dolotu con sus notus u nnos, jovonos y vojos on ostu lutru grundo y orgullosu
do su ucorvo y su lolkloro.
SL L1lMCLCCl^.- Ll Churungo untos do su ovolucon y untos do su ngroso u
lu socodud y cuundo toduviu so oncontrubu on ostudo rudmonturo, toniu otros
nombros do ucuordo u lu rogon. Lj. Ln Cruro, dondo tumbn los cumposnos no
curociun do lu chspu nvontvu y ul no dsponor do bosquos on plono ultpluno,
ponsuron on lu cupuruzon dol qurquncho (urmudllo), y do ollu umolduron lu
cuju do rosonuncu y ol rosto los luo lcl y lo buutzuron con ol nombro dol lumoso
lllkll. Ln cumbo, on lus provncus dol sur do Chuqusucu y on ulgunus do
los dopurtumontos do lotosi y Cochubumbu lo llumuron CH^lk^NCC (voz
quochuu) quo quoro docr nstrumonto dol cumpo o do lu chucru y postorormonto,
lo doron su orgon uctuul.
CCMC lLL CCNS1kLlDC LL CH^k^NCC LN LL SLk.- lor lu lormu y culdud
do construccon quo hustu hoy so consorvu on los musoos y on ulgunus cusus do
hucondu quo toduviu oxston, los prmoros Churungos luoron hochos lubrundo
y lorjundo ol pulo rollzo, u somojunzu do lu guturru, poro, do tumuno roducdo.
luru ol ndigonu no oru oxtrunu lu guturru, porquo on sus lurgus y prolongudus
pormunoncus on culdud do pongo on lus cusus do hucondu como on lu cudud
voiu u los ospunolos y lo msmo u los crollos ojocutur lu guturru on lus nochos
do lunu y soronutu. Do ostu munoru ol pongo o somunoro como lu llumubun,
copo u su munoru, ol nstrumonto quo ms turdo llovuriu ol grun sollo do lu
bolvundud.
Y ulgo mus, lu mujor nutvu tumbn copo do lus osposus do sus putronos lu
polloru, lu lormu dol sombroro, do lu muntllu hcoron lu muntu, otc., ontoncos,
,lor qu dudur quo ol Churungo sou puronto corcuno do lu guturru: Dospus do
conclur ol trubujo do lu lorju ponso on lu oncorduduru y upolo u lus ontrunus dol
mucho cubrio y lubrco lus hoy llumudus cuordus do trpu y puso cnco on voz do
sos quo tono lu guturru.
Dosdo ontoncos hun pusudo muchos unos hustu lu upurcon do dos nsgnos
porsonujos on lu hstoru dol Churungo, umbos uutodductus chuqusuquonos y do
gusto sngulur on lu ntorprotucon. Dol prmoro yu homos hubludo, os docr dol
Sr. ustllo. Ll otro luo Dn. Muuro Nunoz, urtstu on lu umpltud do lu pulubru, luo
ol mpulsor y croudor do lu lumlu do los Churungos, lubrco dosdo ol roqunto
hustu ol contrubujo on buscu do dlorontos tmbros y ulturu y luo gunudor do
vuros promos nuconulos o ntornuconulos, con l lu muscu lolklorcu bolvunu
uscondo on ruudo vuolo hustu llogur ul stul dondo hoy so oncuontru.
261
:A8=6G6C<D
^ proposto do ostos vuloros yu monconudos, so sumu ol nombro do otro
grun churungustu y os nudu monos dol populur 1urutono kojus, quon tuvo
lu vrtud do llovur consgo ol Churungo por dlorontos cuptulos do ^mrcu,
hucondo sus prosontuconos tunto on toutros como on omsorus, y luo droctor
do su olonco, rudco muchos unos on uonos ^ros y oru oxclusvo do kudo
Ll Mundo, y on cudu unu do sus prosontuconos huciu notur lu nostulgu do
vvr lojos do lu lutru, purtculurmonto do su umudu 1urutu. Ll puoblo bolvuno
tono quo ostur ugrudocdo u ostos tros nsgnos churungustus, porquo tuvoron lu
grundozu do proyoctur ol churungo, ol prmoro hucu lu socodud y los sogundos
hucu ol toutro.
lnulmonto, dromos quo, ojul muy pronto voumos ul Churungo nuconul
hucor su ngroso trunlul u los consorvutoros do muscu, por lo monos do lus
^mrcus, y por ondo u lus orquostus snloncus. Lntoncos dromos con orgullo.
LL CH^k^NCC nuco on olvu y luo hocho por los bolvunos.
APUN1fS SORf fL CHARANGO fN fL AR1f COLONlAL
konuld kou . (lconogruliu l979)
Lu upurcon dol churungo on cuunto u lochu y lugur nos ubro un purntoss
dontro dol unlss do unu purto do nuostru hstoru muscul, on cuunto huco lultu
un ostudo ospoculzudo on torno u ostu rou sobro todo on lo concornonto u lu
pocu dol domno hspnco.
Sn omburgo u modo do hpotoss y do un ucorcumonto u lu rouldud quo
corrospondo u ulgunos olomontos do unlss quo tonomos u muno u consdorucon
oxponomos lo quo sguo.
Cuundo Muro Chucon nos dco on su bon documontudo lbro. ^rto
Vrronul on lotosi Ln lu pgnu l65. lnulzuromos unotundo ulgo sobro lu
ndustru do nstrumontos musculos, yu quo on lotosi como on otros luguros
dol contnonto, so lubrcubun nstrumontos do orgon uutoctono como los do
porcuson y do vonto, y otros orgnuros dol vojo mundo, como los do cuordus,
y tumbn ulgunos llumudos Crollos o con ms propodud Mostzos tul os
ol cuso dol Churungo con cupuruzon do urmudllo o urquncho y quo os
dorvucon do lu guturru ospunolu.
Ls ndudublo quo ol Churungo como driu Chucon os unu uduptucon u lus
nocosdudos uutoctonus do nstrumontos do cuordu do orgon Luropoo, yu sou lu
guturru o ms propumonto dcho lu Vhuolu, quo sogun dutos documontulos so
onsonubun y construiun dosdo ol sglo XVl on lu ^udoncu do Churcus.
lor sus cuructoristcus y sobro todo lu lconogruliu, tunto on lu pnturu
como on urqutocturu, ol Churungo upurocoriu conjuntumonto u un lonomono
culturul do los ms mportuntos do nuostru hstoru, os cuundo lus grundos musus
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
262
oprmdus dol Vrronuto so hucon notur vbruntomonto dosdo modudos dol sglo
XVll sobro todo on ol urto como nos muostrun lus prncpulos glosus y quo son
lus ms udmrudus hoy on diu (v/g. 1vunucu, Luju, Sun lruncsco y Scu Scu (Lu
luz), Sun Loronzo, lu Compuniu (lotosi), otc.)
Cuructoristcus muy purtculuros quo so oxtondon dosdo lotosi, Cruro, Lu
luz, luno, ^roqupu, ostus dos ultmus on lu kopublcu dol loru, oxprosun todu
ostu luorto munlostucon Culturul quo du puso u un sncrotsmo, oxstonto hustu
hoy on diu. Lntondomos por sncrotsmo, como lu coulcon do dos udvorsuros
contru un torcoro.
Ll curctor do no rosgnucon o voncmonto dol vordudoro puoblo oprmdo
dosdo lu conqustu Hspunu y uno do los hochos ms pcos do nuostru hstoru
os ol procoso rovoluconuro do 1upuc ^muru on ol loru y nuostro grun 1upuc
lutur on Churcus (l780 - l783).
Ls on osto rosurgmonto pujunto do lu Culturu Nutvu, muchus vocos
dslruzudo por lus lormus y ostructurus do los oprosoros, nuco ol Churungo como
tul, cuyo uso y ucoptucon luo omnontomonto populur, nclusvo hustu huco
poco, por cuunto lus clusos domnuntos no ontondiun o no los ntorosubu, ostus
munlostuconos muyorturus do urrugo populur, s no on cuunto sorviu u sus
ntorosos do cluso.
Dontro lu llstcu do dcho porodo so nos muostru ol Churungo on unu lormu
ntrusvu os docr dontro do lus ostructurus dol oprosor (ol colonuto hspuno
on ^mrcu), lu oxproson do lormus populuros, como sor lu Mono dodud
prohspncu do lu construccon (1vunucu, Luju, lul, luno) o oru y luunu do
lus torrus tropculos do lu ^udoncu do Churcus, Sun lruncsco, Sunto Domngo
on Lu luz, on ostu ultmu, upuroco ncluso ol loro on su portudu.
^ntos do ostudur ol Churungo on sus roprosontuconos plstcus, os nocosuro
hucor hncup on lus lormus quo so prosontu lu muscu dontro ol colonuto.
on so hu dcho quo lu conqustu do ^mrcu so roulzo u truvs do lu Cruz y
lu ospudu, unu concludoru y lu otru dostructoru, poro umbus con podorosos
ntorosos do domno y cumbo do lus lormus do produccon, con lu upropucon
do lu propodud prvudu, lo quo do un nuovo mutz u lu luchu do clusos on
^mrcu.
Conocdu os lu domostrucon do lu culturu quo so hzo - y so huco - u truvs
do lu ospudu.
Sn omburgo qu sgnco lu Cruz: por un ludo tuvmos lu compronson do
lu culturu y su mpulso, bustu rocordur ul pudro lruy urtolom do lus Cusus
por un ludo, y por ol otro ul curu Vulvordo on lu conqustu dol loru, con nogros
ntorosos purtculuros, ostus contrudcconos sorn un olomonto prosonto sompro
dontro do lu lglosu y do sus munlostuconos o nuoncus on lu Suporostructuru.
Ls docr on lu Culturu.
263
:A8=6G6C<D
Lstu lormu doologcu os lu quo prodomno durunto ol colonuto, por tul no
os cusuul quo on ol ultmo puoblto somotdo so lovunto onormos moldos ro-
prosontundo ol dorocho do lu conqustu, ostus lglosus ospoctuculuros on urto,
trubujo, y oxplotucon quo so lovuntun u lo lurgo dol suolo putro (v/g. lrsos do
Muchucu, Copucubunu, Munqur, Luju, Sun los do Chqutos, otc., otc.) lor os-
tos ojomplos ntormnublos, no os oxtruno quo lu plstcu huyu ostudo ubsorbdu
cus totulmonto on luncon y sorvcos do lu domnucon.
Ls usi quo lu mistcu ost roprosontudu on dos plunos lundumontulos con
un curctor do pocudo o con un curctor sublmo on luncon ddctcu do
cutoquoss. Ln curctor do pocudo os ndudublo quo uno do los ojomplos ms
ntorosuntos y ms bollos sou ol roprosontudo on lu glosu do Cuquuvr por ol
pntor llumudo ol muostro do Cuquuvr (por dosconocor su dontdud) on un
cuudro lochudo hucu l739 on unu soro do cuudros dontro do los cuulos nos n-
torosu ol do lu MLLk1L on ol dotullo do lu Muorto dol pocudor on ol cuul nos
muostru ol urtstu u dcho ndvduo rodoudo do domonos quo tocun dstntos
nstrumontos do cuordu y on ulgun pusujo do su Vdu locudoru so lo muostru
dolotndoso con lu muscu (v/g. Mosu - Csbort, Holguin pg. 96 - 97 pg. ll9).
Los msmos nvostgudoros on un oxcolonto trubujo sobro ol konucmonto y
Munorsmo on lu urqutocturu Mostzu ostudun lu sronu como olomonto cons-
ttutvo do lo quo ollos donomnun ostlo mostzo dondo ostu sronu soriu ol
simbolo dol pocudo y quo gonorulmonto llovu un nstrumonto cordolono on lus
munos (v/g. Mosu - Csbort. contrbuconos pg. 3l - 6l) ostos ojomplos croomos
quo lustrun lu purto nogutvu o pocudoru do lu muscu, sn omburgo lu otru
purto on lu cuul lu muscu tono un pupol ms docoroso lo quo os dontro do d-
chu doologiu ol curctor sublmo o ncluso colostul quo tono lu muscu dontro
dol contoxto dol Colonuto.
Lstu purto quz sou lu ms prolicu y dojumos como uno do los untocodontos
ms luortos puru ostudur lu muscu on su purto grcu durunto osto porodo do
todu lu vurodud do nstrumontos o ncluso do sus lormus do ojocucon, tonomos
volus - voloncholos, guturrus, trompotus, tumboros, orgunos, otc. Ln ostos cuu-
dros quo vun dosdo los sglos XVl - XVll - XVlll o ncluso XlX y XX ost lu muscu
ul ludo do los Suntos (v/g. Suntu Coclu, do l. Slvu dol convonto do Suntu Cluru
on Sucro dondo ost roprosontudo un orguno quo tocu lu Suntu) o ucopconos do
Crsto o lu Vrgon Muriu o putrocnos como uno do los grundos ojomplos por su
roulzucon y bollozu quo os ol do Cuspur Mguol do orrio S. XVlll Ll putroc-
no do Sun los, untos on lu sucrstiu do Suntu Moncu, on lotosi, dondo so nos
muostru nstrumontos do vonto. volnos, urpus, orgunos, guturrus y otros.
Lst doms docr quo on lus nutvdudos y otros ucontocmontos sublmos
upuroco lu muscu como un complomonto lundumontul. Lu muscu prolunu ost
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
264
roprosontudu colndunto con ol untoror uspocto como sor. muscu mltur o lu
ojocutudu on ol toutro osto ultmo uspocto soriu unu do lus lunconos ntormodus
ontro lu prolunu (pocudoru) y lu muscu rolgosu (sublmo).
Cubo dostucur quo ostu uproxmucon no ntontu ugotur on ol tomu n squoru
ncur un ostudo poro s puntuulzu ulgunos uspoctos quo nos llumu lu utoncon
sobro lu pocu dol colonuto.
Lu muscu populur, su croucon o lus lormus quo pudoron sobrovvr
do lu pocu prohspncu son motvo do otro tpo do ostudos, sn omburgo
puntuulzumos quo stu so dosurrollo y porvvo on unu lormu do clundostndud
no olvdomos lu nquscon, ncluso lus roglumontuconos sobro lu vostmontu
y por ultmo lu prohbcon ncluso do lu dvulgucon do los comonturos koulos
do Curcluzo, dospus dol procoso rovoluconuro do l780 - l783.
Ll churungo on lu plstcu nuconul. croomos quo sn lu ntroduccon provu,
ostu purto so huboru rostrngdo smplomonto, u los luguros dondo upuroco ol
churungo como tul, lo cuul nos dco poco sn su contoxturu hstorcu, lo cuul os
muy mportunto puru unu vordudoru ntorprotucon hstorcu dol churungo.
Lnu do lus roprosontuconos ms untguus y ms bollus dol Churungo como
tul ucuoco on losus do Muchucu, (Dpto. do Lu luz, lrovncu lnguv) on ol cuudro
do luun kumos nttuludo Ll trunlo dol nombro do Muriu (l703), ul rospocto
los urqutoctos Mosu - Csbort usovorun. Lntro lus vuruntos ms notublos ost
lu susttucon dol 1rton por unu sronu, cuyu monstruosu colu onroscu con lu
dol drugon. Lu sronu os unu bollu muchuchu con ol rostro unnudo y dulco, tun
tipco do lus oscuolus undnus, llovu ol torso dosnudo y un luldollin, como on
muchus roprosontuconos umorcunus tuno un churungo (v/g. Mosu - Csbort.
Holguin pg. 89. ld.. contrbuconos. pg. 6) (lotogrubudo), por supuosto quo
u muchus roprosontuconos umorcunus con ol churungo so rooron u lochus
postororos on lus rogonos corrospondontos u ^roqupu, luno, Lu luz,
Cruro, lotosi, os docr ul rou corrospondonto otnologcumonto ul rou do lu
nuconuldud uymuru lo quo conrmu nuostru hpotoss do quo ol churungo
os unu uduptucon do nstrumontos cordolonos ouropoos u lus nocosdudos
loculos (vhuolu:), ol churungo roprosontudo on ol cuudro do kumos os un bollo
nstrumonto burrocumonto udornudo do l2 cuordus quo do nngunu munoru
nos roprosontu un nstrumonto tosco, lo quo nduco u ponsur on un procoso
do porlocconumonto untos do lu lochu do dcho cuudro l703. Ll orgon dol
churungo so romonturiu u lu sogundu mtud dol sglo XVll (on lotosi:), - S yo to
huboru do pugur Suncho rospondo Don ujoto - conlormo lo quo moroco lu
grundozu y culdud do osto romodo, ol tosoro do Vonocu, lus mnus dol lotosi
luoron poco puru pugurto. (v/g. Corvuntos. Ll lngonoso Hdulgo Don ujoto
do lu Munchu, Mudrd l960 lg. l778), on unu do lus pgnus ms brlluntos
265
:A8=6G6C<D
do lu Ltoruturu Lnvorsul nos oxprosun nuostro lotosi como uno do los contros
culturulos y oconomcos ms grundosos do su pocu, por sus mtuyos, por su
vdu cotdunu on urtolom ^rzuns Crsuu y Volu, y ulli tonomos u Sun Loronzo,
do lurgu trudcon o hstoru, unu do lus prmorus lglosus quo so construyoron
on lotosi hucu l548, y su roconstruccon on ol sglo XVlll, su oncujo on podru
ol cuul os su portudu unvorsul, como lus pgnus dol ujoto y lus cuordus
dol churungo, dondo nuovumonto upuroco pujunto dontro do unu polmcu
constunto, lruto do contrudcconos on nuostru lborucon.
Ctru voz lu sronu upuroco tunondo un churungo, y cuundo lu sronu upuroco
como un simbolo dol pocudo nos oncontrumos u. lluton con unu ntorprotucon
colostul dol unvorso (v/g. Mosu - Csbort, lg. 46 - 47). kosumondo podomos
docr quo os lu muscu lo quo roluconu u cudu sronu con su circulo colosto. Ln
lu portudu do Sun Loronzo lu muscu ost roprosontudu no solo on los churungos
quo sostonon umbus sronus, sno tumbn on lus dos gurus udosudus u lus
columnus supororos. unu do ollus con unu lru y lu otru tocu un voloncholo
(v/g. ld.). Lsto portonto on podru luo roulzudo ontro l728 - l744, tul como rozu
on lu msmu portudu.
Luogo ostu roprosontucon so r roptondo y multplcundo como ol cuso do
Sulnus do Yocullu (Dpto. lotosi) quo podriumos donomnur como unu sogundu
odcon do Sun Loronzo l747 puru Sulnus do Yocullu, so vo quo umbus son cus
contompornous. (Mosu - Csbort. Monumontos...lg. 82 lg. l68-l69).
Ll prolosor ospunol Lnrquo Murco Dortu on su trubujo. Ll burroco on lu Vllu
lmporul do lotosi nos dco Sun Loronzo nos rovolu unu porsonuldud urtistcu
do prmor ordon, lu ms dostucudu sn dudu on todo ol burroco potosno...,
uz podumos llogur u lu concluson do quo rospondo u un modo dol sontr
ndigonu. luru sonturlu con curctor dontvo nos lultu hoy olomontos do juco.
(v/g. Murco Dortu ob. Ctu pg. 40). uz ostos olomontos do juco toduviu no
hun vurudo mucho hoy on diu (l979).
Y so sguon dosurrollundo ostos nstrumontos do lu ornumontucon urqu-
toctoncu, usi tonomos unu ullombru dol sglo XVlll procodontos dol loru dol
musoo (roklun Musoum) dondo upuroco lu sronu con unu Vhuolu (:) y uun
ms...Sronu on ol Sotocoro do lu lglosu do lomutu on ol loru, lu msmu quo
tuno osto nstrumonto, cubo roculcur quo lu lglosu do lomutu ost roluconudu
intmumonto con lu lglosu Sun lruncsco do Lu luz cuyu uctuul ostructuru y do-
corucon os do lu sogundu mtud dol sglo XVlll. Ln lu portudu do lu cutodrul do
luno, so vo tumbn unu sronu tocundo un cordolono, pocu. Sogundu mtud
dol sglo XVlll (v/g. Hctor Volurdo, urqutocturu poruunu pg. l37).
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
266
fL PRONOS1lCO fN LA HlS1ORlA, Y CUA1RO PROLfMAS SlCOS Df
OLlVlA PUfS1OS fN PfRSPfC1lVA FU1URA
lor Cunnur Mondozu L. (lrugmonto, Sucro l997)
lV. Ll problomu do lu culturu nuconul.-
Ln contruposcon u unu cutogoriu culturul, como lu ltoruturu, quo os
oxclusvumonto do unu roducdu mnoriu on olvu, tono ntors hucor tumbn
ulgunus consdoruconos sobro otru cutogoriu culturul quo ost on unu stuucon
dloronto. Ls lu muscu nuconul.
lor muscu nuconul ontondomos lu muscu quo ol puoblo on gonorul tuno,
cuntu, dunzu y sonto como suyu. Nos rolormos, cluro ost, ul huuyno, ul kjuluyo,
lu cuocu, ol bulocto, ol tuqurur, ol curnuvul, lu moronudu, y todos los motvos
quo lu musu populur do olvu tuno, cuntu, dunzu y sonto como suyos.
Lu muscu nuconul os ncuostonublomonto un hocho culturul. Lst dontro lu
doncon quo homos dudo sobro lu culturu. Ls unu croucon urtistcu uutntcu.
Ls, lo ropotmos, como lu sungro dol ulmu dol puoblo do olvu.
No so subo qu os lo quo ocurriu con lu muscu nuconul huco l50 unos.
No so hu oscrto unu hstoru ucoptublomonto voridcu, complotu y uutorzudu
do lu muscu nuconul y solo oxston pocus y dsporsus nvostguconos sorus ul
rospocto do ollu. No subomos bon dondo, cundo, como nuco, ovolucono y
llogo ul ostudo on quo hoy oxsto. Lo quo docmos uqui do ollu os hstoru dol
prosonto, poro os hstoru puos por mucho quo gnoromos ol procoso gostutoro
y ovolutvo do lu muscu nuconul, oso procoso hu oxstdo y on consocuoncu lu
muscu nuconul os hoy un hocho hstorco.
Lus dloroncus con lu ltoruturu sultun u lu vstu. ^qui no huy nocosdud do
subor loor n do hublur custolluno.
Lu muscu nuconul so dlundo y trunsmto por los modos ms smplos y
droctos. So dlundo hustu por lu rudo y por oso modo do dluson puodo yu
llogur on olvu u nnumorublos do osos msmos soros, los ndos, quo no tonon
uccoso ul lbro por no subor loor y por no hublur custolluno, poro quo puodon
tonor unu rudo do trunsstoros. ^doms, con rudo o sn rudo, lu muscu puodo
trunsmtrso droctumonto, por trudcon y por contucto.
Lu muscu nuconul os ol urto do unu muyoriu uplustunto. S dosupurocoru
do ulgunu munoru subtu y torrblo todu llumudu ltoruturu nuconul, mllonos do
bolvunos n so porcuturiun do ollo. poro s do ulgunu munoru trgcu y horrblo
osos msmos mllonos so vorun prvudos do lu muscu nuconul soriu como si
so los prvuso dol pun y dol uguu. loor quz. soriu como s so los oxtrujoso lu
sungro.
Lu muscu nuconul tono, on suporco y on prolunddud, un ulcunco quo n
on suonos puodo tonor un lbro, unu rovstu, un porodco on olvu. Hublumos
267
:A8=6G6C<D
do lu muscu nuconul on conjunto, no do unu tonudu, cluso o cutogoriu
purtculur. luodo quo huyu rous rurulos dondo no llogu lu muscu nuconul dol
dsco, dol conjunto muscul drocto, poro ulli ol ndo sompro tono su muscu y
ollu os tumbn unu munlostucon do lu muscu nuconul, monos ovoluconudu,
ms uutoctonu como so quoru, poro os purto do lu muscu nuconul.
Ln suporco o con prolunddud, lu muscu nuconul ulcunzu prctcumonto
u lu totuldud do lu poblucon bolvunu y u todus lus clusos soculos. luodo
quo huyu uno quo otro bolvuno quo so oxtusio oscuchundo un vuls do Chopn
y hustu unu cuntutu do uch y u qun no lo dgu nudu ol huuyno Nurunjtuy
- on componsucon tumbn huy ndos quo son duonos do cumonos -, poro
cuundo un bolvuno on gonorul tongu quo oxprosurso musculmonto con plonu
uutontcdud lo hur por modo do lu muscu nuconul. Huy osto rocuordo do vujo
do un bolvuno, un ngonoro ugronomo, porodstu, omprosuro y urtstu quo
do lu vuoltu ul mundo y on Shungu luo u unu ostu multtudnuru dondo ucubo
por uburrrso. Cuontu l. Ll bullco, lus rsus, los hurrus mo molostun. Sulgo
dol comodor y corro u m cuurto. Dosompuquoto u m nsopurublo compunoro.
Sonto ulvo, rusguoo y cunto. Lus cuordus do m churungo, truducon ms
sontmontos...
Y no solo u los bolvunos ulcunzu y onglobu lu muscu nuconul. Ln unos
rocontos os yu clobro ol cuso do Clbort luvro, ol grngo bundoloro dol conjunto
do Los lurus. Ll prolosor Lrvn llonovsky, quo luo vcoprosdonto dol lnsttuto
Culturul olvuno ^lomn do Sucro, tocu oxcolontomonto ol churungo y lormo
ol conjunto do Los Chuqus, on quo tumbn gurubu ol lrol. Soglrod Hunpol,
dol Cologo ^lomn, o hcoron unu grubucon lonogrcu comorcul. Ln
Sucro hu hubdo otro buon conjunto tipco do cuordus lormudo por mormonos
nortoumorcunos. Ln todos ostos y otros cusos puodo obsorvurso un mpucto do
lu muscu nuconul sobro urtstus quo no son bolvunos, y un mpucto corrolutvo
do ollos sobro lu muscu nuconul.
Lu muscu nuconul no os oxclusvumonto ndu, n cholu, n bluncu. 1odus
lus cutogorius soculos y tncus do olvu, sn oxclur u lus oxtrunjorus, lo hun
dudo ulgo, usi como ollu los du ulgo u todos.
Ln oso sontdo, ol churungo os un simbolo. No os un nstrumonto orgnulmonto
ndo, dosdo luogo, porquo los ndos no conocoron los nstrumontos do
cuordu. loro ol ndo lo udopto, lo hzo suyo, lo ndunzo. Crgnulmonto todo
do mudoru, ucubo lubrcndoso tumbn con cupuruzonos do qurquncho y do
tutu como do cuju do rosonuncu. Crgnulmonto con cuordus do trpu do guto,
luogo lus tuvo do motul y uhoru puodo tonorlus do nylon. Hu llogudo u sor por
untonomusu ol nstrumonto oxprosvo do lu muscu nuconul.
lor todo osto s on olvu huy unu cutogoriu culturul quo puodu llumurso
plonumonto nuconul, os lu muscu nuconul.
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
268
QUlfN lNVfN1O fL CHARANGO!
Lrnosto Cuvour ^. l997
^LCC M^S DL LCS CH^k^NCCS CCN C^l^S DL LlkLlNCHC
C 1Ck1LC^. Lstos cupuruzonos so hun utlzudo on olvu puru hucor
prncpulmonto churungos, tpcndolos on un solo modolo lronto u lu onormo
vurodud do tumunos, cujus do rosonuncu y lormus do unur con quo cuontu
osto nstrumonto. Sn omburgo, ol churungo os mucho ms quo un cordolono
hocho on unu conchu do qurquncho (como lo llumumos ul urmudllo on cusu).
Ll churungo os hstoru, os ol sontmonto do un puoblo humldo y sulrdo, os ol
longuujo dol ndo oxplotudo puru oxprosur su sontmonto lronto ul uvusulludor.
Churungo os lu luchu constunto contru lu culturu olgrqucu do puoblos
onujonuntos, os ol nstrumonto ul quo hun ucurcudo lus munos cullosus do
los mnoros, lus munos rujudus do los urroros y cumposnos, sus prncpulos
croudoros.
Dosdo sglos pusudos, lu pulubru churungo yu ostuvo dlunddu por torrus dol
^lto loru (hoy olvu) y ujo loru, puru rolorrso u osto poquono cordolono quo
hu motvudo u los nstrumuscologos oxtrunjoros, dosdo prncpos dol sglo XX,
u dosvrtuur ol sgncudo do osto nomnutvo ul dosgnur churungo u cuulquor
cordolono hocho on lu cuju do conchu do unmul. ^si cuundo los osposos
k. ot M. Dhurcourt vondo on Mxco u lu conchu (cordolono trudconul
moxcuno hocho do conchu do urmudllo o tortugu) lo llumuron churungo
(Lu Musquo dos lncus ot sos Survvuncos - luris, lruncu l925). Ctro ojomplo,
cuundo ol nvostgudor colombuno Cctuvo Murulundu oncontro unu poquonu
guturrtu con lu cuju do urmudllo, oscrbo on su lbro. lolkloro y Culturu
Conorul - Cul, Colombu l973. ....on los ^ndos colombunos, oncontr u un
cumposno tocundo unu guturrllu con lu cuju do un urmudllo. Do nmoduto ol
nstrumuscologo Murulundu cutulogo on lu nstrumuscogruliu colombunu ul
churungo como nstrumonto muscul trudconul colombuno tun solo porquo lu
guturrllu ostubu hochu do urmudllo, nosotros ostumos soguros quo so trutubu do
un tplo (4 ordonos) o tplo roqunto (5 ordonos) trudconulos colombunos. Ctro
ojomplo, cuundo ol ngonoro Curlos ^lborto lornndoz ^covoy, oncontro on ol
lbro Hstoru Vordudoru do lu Conqustu do lu Nuovu Lspunu do ornul Diuz
dol Custllo soldudo do Hornn Corts uquollu hstoru (l5l2) do Don Conzulo
do Cuorroro quon hzo un gumburllo (ospoco do vhuolu cortu) utlzundo
lu conchu do voch...... osto ngonoro urgontno ponso dosdo oso momonto
quo so trutubu do un churungo, quorondo dur u luz, modunto ol lN1LkNL1
(l997), sobro lu hstoru dol churungo consdorundo u Mxco como lu cunu
do osto cordolono undno. Ho uhi lu poor do lus oquvocuconos porquo Don
Conzulo do Cuorroro hzo on l5l2, sn lugur u dudu, unu vhuolu poquonu, puru
269
:A8=6G6C<D
upucguur con muscu lu nostulgu quo toniu por ostur lojos do su torru, poro do
nngunu munoru osto sonor construyo un churungo, nstrumonto quo los propos
bolvunos do lu cluso domnunto lo buutzuron con osto nombro (tosco, grosoro,
mporlocto). Los cupuruzonos, tunto do urmudllos, como tumbn do tortugus,
sompro hun nsprudo ul hombro, on muchus cvlzuconos, puru construr
guturrus, guturrllus, guturrllos, mundolnus, vhuolus, bundurrus, urpus, otc.
no por osto vun u llumur churungo u cuulquor cordolono hocho do conchu
do unmul.
fXPfRlfNClAS Y ANfCDO1AS
Cuundo undubu por ol luorto Lbro do ^rcu (Chlo) y como hjo do unu
sucrcudu comorcunto mnorstu (l954 - l96l) pudo constutur quo no hubiu
porsonu luguronu ulgunu quo conocoru ul churunguto y mucho monos subor
ntorproturlo, los pocos ojompluros quo pudo uprocur orun los quo llovubun
los pusunos bolvunos y sompro con lu cuju do qurquncho, sogurumonto
proloriun con osto unmulto puru quo los ucompuno lu buonu suorto quo bon
lu nocostubun. Los hormunos chlonos orun porsonus colosus do su torrtoro,
hustu ol oxtromo do humllur cruolmonto u los omgruntos bolvunos, por lo quo
lus mujoros so voiun oblgudus u cumbur sus pollorus por ol vostdo corronto
puru podor dosonvolvorso con trunquldud, y los hombros toniun quo undur do
puntllus y con lu longuu burrondo ol pso, por tomor u lu propotoncu polcul
dol lugur. ^si, como s luorun unmulos, orun trutudos nuostros cotorrnoos, u
posur do quo los bolvunos so sucrcubun puru ubustocor ul luorto Lbro do
^rcu con jubon, ponos, muntocu, mutorul oscolur, pusunkullu, qunuu, curno
do cordoro, buyotu do lu torru, culzudos, pupus, dulcos, guturrus, otc. Los urtstus
quo somunu u somunu vstubu ol luorto Lbro do ^rcu, oru ol duo Lurrou 1orn
puru prosonturso on ol boto ol kosodul y on un locul do lu Lsoru.
^ctuulmonto, los cumposnos bolvunos dol sur contnuun mgrundo ul norto
do Chlo dondo ol trubujo on ol cumpo y los quohucoros domstcos los osporu.
^l proguntur u los chpuyus. ,lorqu so bun u lququo - Chlo:, kospondoron.
puru trubujur y do osu munoru sobrovvr unto lu pobrozu quo nos ucochu on
nuostru propu torru (Suntu ^nu do Chpuyu, l992). 1odos ollos son los quo do
muchus munorus llovun sus costumbros, sus rtuulos y por supuosto su muscu
mutzudu con sus ponurus producto dol choquo socul y ol ubundono ul quo son
somotdos por nuostros gobornos.
No obstunto quo los cumposnos llovun su luorzu dol trubujo y unu vustu
culturu u torrus chlonus, ostus uutordudos hun sombrudo on los lurgos klomotros
do lrontoru mnus mortulos utontundo lu vdu do los hubtuntos y unmulos quo
puoblun osus rogonos. Cbsorvucon l957 - l996.
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
270
Los prmoros urtstus bolvunos quo llovuron ol churungo u Suntugo do
Chlo luoron. ol 1urutono kojus (l940) y ol guturrstu Lucho Ctoro dol conjunto
Los lorogrnos (l955), quon tocubu ol churungo puru ucompunur los rtmos
bolvunos ul idolo do multtudos kuul Shuv Morono. lor otru purto, ol uno
l954 ol duoto comco Los lorlus, rudcudos tomporulmonto on lu cudud do Lu
luz, ncorporo u sus purodus ol churungo y chulu (gorro con orojorus) mtundo
burloscumonto u los ndigonus bolvunos on osconuros chlonos.
Ln icono mportunto quo consoldo ol uso dol churungo on Chlo, luo
lu dosupurocdu Volotu lurru, con quon tuvmos ol orgullo do compurtr
osconuros on lus cududos do Lu luz, Suntugo y Vnu Mur junto ul grupo Los
lurus, quo on l966 donumos un churungo u ostu prostgosu urtstu, churungo
quo ms turdo quoduriu porpotuudo on lu portudu y plucu dscogrcu Lus
Lltmus Composconos do Volotu lurru, ncontvundo do ostu munoru ol uso
dol churungo on lu juvontud chlonu, quo ms turdo conlormuriun lnt lllmun,
ulupuyun, lllupu, ugrupuconos quo llovuron ul churungo u nvol mundul.
(lnt lllmun = Sol dol lllmun, nombro on homonujo ul corro blunco quo tono lu
cudud do Lu luz). Los urtstus notublos dol churungo do osu pocu son nuostros
cologus. Horuco Durn (lnt lllmun), lutrco Custllo (ulupuyun), Hormunos
Mrquoz, doscondontos do bolvunos (lllupu), grupo quo luo lundudo como
lllumpu on homonujo ul novudo ubcudu on lu rogon do Sorutu - Lu luz, quo
por orror do lu pronsu do ^ntolugustu omtoron lu m, puru colmo do sus posuros,
poro los ntogruntos so rosgnuron porquo sonubu bon, urmucon hochu por
lumo Mrquoz u su compudro ol quonstu Lucho Cuvour, ol uno l975. lor
otru purto, no podomos dojur do monconur u dos consugrudos churungustus
chlonos como son Hctor Soto y Cosur lulucos quo dosdo nos do los 60 y
prncpos do los 70 (s. XX), hun grubudo plucus dscogrcus dstrbuyndoso
tunto on Chlo, loru y on olvu. ^ctuulmonto, podomos monconur u muchos
otros ntrprotos chlonos vrtuosos dol churungo como lroddy 1orroulbu o
ltulo lodrott. Cubo hucor notur, quo todos los churungustus dol puis hormuno
monconudos untorormonto, ostn concontos quo ompozuron ntorprotundo
muscu, composconos bolvunus y churungos hochos on olvu.
Ll soctor urbuno chlono so dotubu do nstrumontos musculos y mutorulos
dscogrcos on sus constuntos vstus u lu cudud do Lu luz. Muy pronto
los urtosunos bolvunos llovuron churungos puru oxponorlos on lorus
lntornuconulos quo so orgunzun cudu uno on dlorontos cududos chlonus,
sondo los prncpulos oxpostoros tnoruntos. los muostros Subno Crosco,
Hnos. lunoso, ^lojundro ^londro y lodro Soto. Ln lu uctuuldud, podomos ctur
u los urtosunos lorgo Murtinoz, Curlos komoro, 1uylor Crosco. Ln los ultmos
tompos, los luthors chlonos hun usmludo notublomonto lu lubrcucon dol
churunguto (lluukoudos) ul ostlo bolvuno.
271
:A8=6G6C<D
^ll por ol uno l964 on lu cudud ^rgontnu do 1ucumn, durunto un
lostvul Lstuduntl do Dunzus y Muscu yu ompozubu u comonturso lu lubor
dol churungustu lumo 1orros, dscipulo dol Muostro Muuro Nunoz, nquoto
jovon urgontno, do pudro bolvuno quo ms turdo so convortriu on un ol
roprosontunto dol churungo on lu ^rgontnu y un dlusor notublo do lu muscu
bolvunu.
Lntro los unos l962-65, cuundo vujumos por ol rusl no conociun ol
nstrumonto, tumpoco domuostrun ntors, uunquo como sompro, oxston on lu
uctuuldud churungustus bolvunos y poruunos quo roulzun sus prosontuconos
on cullos y pluzus.
^smsmo, l964, tuvmos ol plucor do donur un churunguto uqulono u
luusto Cullurdo lumoso urtstu ntogrunto dol 1rio Lqunoccul do lu cudud do
uto - Lcuudor, quon nos munlosto mus turdo, junto u sus ucompununtos y ul
politco ^mlcur Muntllu, quo grucus u osu donucon so consttuyo on ol prmor
churungustu quo upuroco on ol Lcuudor. ^smsmo, podomos sonulur u los
hormunos Muntllu dol grupo lutur (vstubun olvu l973 -l975) y u Cullormo
Cuorroro prncpulos urtstus ctudnos do lu cudud do uto, muy vnculudos
ul roportoro bolvuno y lutnoumorcuno. Lntro los muostros bolvunos quo
onsonuron u construr churungos on ol Lcuudor (l985) ostn. lodro Soto, luun
do Dos Cruz, ^ndrs Curciu, como los ms mportuntos, uunquo muchos do
ostos muostros no sompro hun sdo roconocdos morul n oconomcumonto por
sus trubujos.
Ll muostro Crogoro Coro, constructor bolvuno rudcudo on Sultu ^rgontnu
nos comontu. Huco ms do 50 unos m pudro dono un churungo ul Musoo do
Mondozu dondo tono unu pluquotu quo dco. churungo dol Norto ^rgontno
- lrocodoncu Vlluzon-olvu. l979
Ln l980 lumos contrutudos puru dur 60 concortos on cududos juponosus,
ncorporundo Clusos Mugstrulos u ms do l00 uconudos do todus lus odudos
quo lloguron do dstntus rogonos dol lmporo portundo sus churungos, quonus
hochus on olvu y ucompunudos do unu umplu dscogruliu (urtosuniu, mtodos
y mutorul mportudo por ol sonor Mnoru lukuoku). Hoy on diu, os sorprondonto
oscuchur u churungustus juponosos vrtuosos, quo hun usmludo notublomonto
ol nstrumonto, grucus u sus constuntos vujos por ostus torrus y u lu uyudu quo
los brnduron sus muostros, sobro todo puconos y cochubumbnos.
Ln los unos 80, churungos o nsumos orun trunsportudos por comorcuntos
bolvunos (rosdontos on ogotu - Colombu), quo los vondiun on lorus y cusotus
do urtosuniu. Ll 2005, durunto ol 2do. lostvul do lu Chchu y lu ^dvnunzu,
uonu y Churungo roulzudo on lu cudud do lunos dopurtumonto do Nurno
(Colombu), dondo lumos nvtudos como ntrproto y jurudo culcudor, nos
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
272
dolotumos con lus ntorprotuconos do jovonos vrtuosos y sonsblos on lu
ntorprotucon do lu quonu y ol churungo.
^un cuundo ol hormuno puis dol loru, tono ul churungo y usmsmo
ul chlludor, ms poquono quo ol untoror, los comorcuntos hucon llogur
churungutos dosdo Cochubumbu, Lu luz y ol ^lto, yu sou do qurquncho
o vucudos, y on los ultmos unos ronrrocos y vuluychos, puru ubustocor lu
domundu do los morcudos do luno, Cuzco, lulucu, ncluso lu cudud do Lmu.
churungos construdos prncpulmonto por lodro Soto, Hnos. kongol, Hnos.
lunoso, Hnos. ^lundros. (Cbsorvucon. ^gosto do l993). Ln ol 2000 ol muostro
luun ^ch llovo churungutos puru vondorlos on luorto kco y on los Lstudos
Lndos.
Crucus u lu nvtucon quo nos hcoru lu Lnvorsdud do luorto kco, por
gostonos quo roulzo ol prolosor llx lobo, olrocmos dos concortos, on osu
oportundud on unu nocho do conlrutorndud, nos sorprondo ol contico Cury
1orunzos (do Cochubumbu) ntorprotundo ol churungo mugstrulmonto, lu quonu
ol prolosor lobo, ol bombo ndo lu sonoru obu lobo, junto u un poquono
grupo do puortorrquonos y bolvunos. Ln ostu oportundud dobo munlostur
ol ugrudocmonto ms prolundo ul sonor llx lobo quon nos hzo conocor,
oscuchur y gustur do los nstrumontos puortorrquonos, udoms do donur
mtodos, lbros, mutorul lonoolctrco y todu unu coloccon do cordolonos
puortorrquonos puru nuostro Musoo do lnstrumontos Musculos.
Consocuontomonto, ol curno quo logro ol nstrumonto on Lutnoumrcu
os sorprondonto, tul como pudmos uprocur porsonulmonto on lu ^rgontnu,
loru, Chlo, Lcuudor, Mxco, Colombu, luorto kco, otc. dondo ol churungo
y otros nstrumontos bolvunos prolosonulos hun sdo llovudos por los urtstus
bolvunos y comorcuntos do nstrumontos musculos dosdo lu dcudu do los
30 (s. XX).
^ctuulmonto, ol churungo grucus u mlos do lolklorstus, hu sdo dlunddo on
todu ^mrcu, dosdo ^lusku, kio ruvo hustu lu 1orru do luogo, ncursonundo
por Norto ^mrcu, Luropu, ^siu, ^ustrulu, ost doms docr quo tumbn os
muy conocdo y dlunddo por los propos ouropoos (lruncosos, ulomunos,
bolgus, suzos, rlundosos, otc.) juponocos y lutnoumorcunos. Dospus do
hubor trunsportudo ol nstrumonto, lolklorstus bolvunos, urgontnos, chlonos,
poruunos, postorormonto sumndoso ocuutorunos u ostu dluson musvu dol
nstrumonto.
273
:A8=6G6C<D
SOClfDAD OLlVlANA DfL CHARANGO (S..C.)
Lstu nsttucon luo lundudu
ol 6 do ubrl do l973 bujo lu
ncutvu do tros churungustus
connotudos, Wllum Contollus
(lrosdonto), Lrnosto Cuvour
(Vcoprosdonto) y ^bdon Cu-
moo (Socroturo ojocutvo), con
ol proposto do ugrupur u lu
lumlu do churungustus, ntr-
protos y constructoros, sondo
su prncpul objotvo lu dolonsu
dol churungo como lutrmono
Culturul do olvu, usi como
mpulsur lu nvostgucon dol
nstrumonto. Lntro sus prncpulos logros ost lu roulzucon do los Congrosos
y Lncuontros lntornuconulos dol Churungo. ^ctuulmonto tono llulos on los
dlorontos dopurtumontos do olvu, usi como roprosontuntos y oncurgudos on
ol oxtoror.
PRlMfR CONGRfSO NAClONAL Df CHARANGUlS1AS
20 ul 24 do juno do l973, Lu luz.
Lnu voz lundudu lu Socodud olvunu dol Churungo (S..C.) on lu cudud
do Lu luz so lormo unu droctvu como punto do purtdu puru osto movmonto
culturul tun truscondontul on lu hstoru muscul do olvu. Lntdud quo
lunconu sn nos lucro y con ol solo ntors do dlundr, prosorvur y ostudur ol
nstrumonto.
Ll prmor objotvo luo tomur u lu cudud do Lu luz como Sodo Ccul,
orgunzundo ol lrmor Congroso Nuconul do Churungustus quo so roulzo dol
20 ul 24 do juno dol msmo uno, ovonto dondo purtcpuron los ms dostucudos
ojocutuntos y constructoros do osto nstrumonto, roprosontundo u los dlorontos
dopurtumontos dol puis.
Impulsores de la Sociedad Boliviana del Charango
6 de abril de 1973 (W. Centellas, E. Cavour, A. Cameo)
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
274
luo ol lnsttuto olvuno do Culturu dopondonto dol Mnstoro do
Lducucon, qun conro u ostos notublos churungustus, ol titulo do M^LS1kCS
DLL CH^k^NCC, dstncon quo rocuyo on los sguontos urtstus.
lntrprctcs.
^bdon Cumoo Lu luz
Colostno Cumpos Chuqusucu
Lrnosto Cuvour Lu luz
lloronco Cros Chuqusucu
losus Cutrroz Chuqusucu
Moss Cutrroz Chuqusucu
kon Cumbou Cochubumbu
Wllum Lrnosto Contollus Chuqusucu
Wlly Lorodo lotosi
Constructorcs
lor su purto los lubrcuntos tumbn obtuvoron su dstncon como
Muostros.
lodro lornndoz Cruro
Subno Crosco Lu luz
Sabino Orozco, Anacleto Torrico, Willy Loredo, WilliamCentellas (Pdte.), Ren Gamboa, Celestino Campos, un
perioaista, Maria Antonieta Arauco (Stria.), Anares Fosati y E. Cavour (quien tomo la fotograha) Jicepresiaente
275
:A8=6G6C<D
lsuuc kvus Chuqusucu
Lstunsluo kvus Lu luz
^nucloto 1orrco Cochubumbu
Muurto Vsquoz Lu luz
Recital del Charango. Teatro Monje Campero 24 de J unio de 1973, La Paz
Lu prmoru Droctvu ostuvo conlormudu do lu sguonto munoru.
Wllum Lrnosto Contollus lrosdonto
Lrnosto Cuvour Vco lrosdonto
^bdon Cumoo Socroturo Conorul
Dr. los Lus Custro ^vlu ^sosor Logul
Muriu ^ntonotu ^ruuco M. Socroturu
losus Cutrroz ^dscrto
Moss Cutrroz ^dscrto
Muurto Vsquoz ^dscrto
Los tomus quo so dobutoron on osto Congroso luoron.
Crgon dol Churungo. - lutrmono Culturul do olvu. - Ltmologiu.
Munulucturu dol churungo. - 1rutumonto do los mutorulos.
Morcudos do consumo. - Contros do produccon. - Muostros urtosunos.
Cluscucon do los tomplos. - Mtodos do uprondzujo.
kouldud dol churungustu bolvuno. - ^rous do dsporson.
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
276
Dolonsu dol churungo on ol mbto ntornuconul.
Lus plonurus so roulzuron on lu Cusu do Culturu dol Muncpo do Lu luz.
Sus prncpulos conclusonos luoron.
l.- So consttuyo como Cunu dol churungo. Lu Vllu lmporul do lotosi,
cudud quo por su podorio oconomco (grucus u su Corro kco), oru
consdorudu como unu do lus motropols ms mportuntos dol mundo (on
ol uno do l6l0 toniu l60.000 hubtuntos) y lu cudud do Lu llutu como
unu consocuoncu logcu do ucorcumonto y udmnstrucon oconomcu
mportunto durunto lu colonu.
2.- Doclurur ol Churungo como lutrmono Culturul do olvu.
3.- 1rumtur unto uutordudos compotontos lu omson do tmbros do corroo,
quo llovon como tomu contrul LL CH^k^NCC.
Lsto lrmor Congroso nulzo con dos Concortos do Culu on ol 1outro
Monjo Cumporo, dondo por l voz so rounoron los Muostros gulurdonudos
brndundo u tun solocto uudtoro, todu su dostrozu y hubldud on lu ntorprotucon
y construccon dol churungo.
Concierto ae los 100 Charangos, organi:aao por la Ohcialia Mayor ae Cultura, Gestion Antonio Eguino - 1981
SfGUNDO CONGRfSO NAClONAL Df CHARANGUlS1AS Y PRlMfR
fNCUfN1RO lN1fRNAClONAL DfL CHARANGO
2 ul ll do octubro do l997, Lu luz.
Lstos dos ovontos, tun mportuntos puru lu culturu nuconul, hun logrudo
rounr u ms do l00 purtcpuntos tunto nuconulos como ntornuconulos.
Lu nsttucon oncurgudu do orgunzur ostos ucontocmontos luo Lu Socodud
olvunu dol Churungo (S..C.) con ol uuspco do lu Cculiu Muyor do Culturu
277
:A8=6G6C<D
do lu ^lculdiu Muncpul do lu cudud do Lu luz, contundo con lu vulosu
coluborucon dol ontoncos Ccul Muyor do Culturu muostro los Lunzu Suluzur
y dol sonor ^llrodo ^rco ^gurro oncurgudo do lus koluconos lublcus.
Ll progrumu uburco vurus dsortuconos u curgo do roconocdos nvostgu-
doros on lus dvorsus tomtcus. Lu muscu dol ronucmonto y su ntroduccon
on ^mrcu (Curlos Soouno), Los cordolonos on lu pocu dol ronucmonto.
(Wllum L. Contollus), Ltnomuscologiu dol churungo (L. Cuvour) Lu onso-
nunzu on lu muscu dol churungo (lroddy ustllos), Ll guturron chlono
(Munuol Snchoz), 1ocnologiu on lu lubrcucon dol churungo (luun ^ch),
Lu ovolucon do lu cuordu pulsudu u truvs do los sglos - lu vhuolu do muno.
(los Mguol Morono - Lspunu). Soltvuro nlormutvo sobro ol churungo (Ln-
rquo Chucon - Lnvorsturo). Lu oscuolu Nuconul do lolkloro Muuro Nunoz
Ccoros (Colostno Cumpos).
Los concortos urtistcos do lus dstntus dologuconos so roulzuron durunto 5
nochos on ol toutro Modostu Sunjnos do lu Cusu do Lu Culturu, y so culmno
on un grun concorto con los ms soloctos churungustus on ol 1outro Muncpul
^lborto Suuvodru lroz. lurtcpuron roprosontuntos do ^lomunu, ^rgontnu,
Chlo, lruncu, lupon y olvu (Lu luz, Cbbu., lotosi, Sucro y Cruro).
So uprobo ol sguonto tomuro. l lroblomtcu do lu lubrcucon dol churungo.
2 1omu Hstorco dol churungo. 3 Mtodos y Ddctcu. 4 1omu Crgnco. 5
^spoctos Soco Lconomco.
l lkCLLM^1lC^ DL L^ l^klC^ClCN DLL CH^k^NCC
Lu comson prosonto un trubujo quo contomplu. tumunos y donomnuconos
dol churungo sogun rogonos. Mutoru prmu mportudu y nuconul, control do
culdud, comorculzucon y murkotng.
l. Lntro lus propuostus nmodutus so pluntoo lu croucon do un Musoo
muostruro Nuconul dol churungo con uportos do cudu lubrcunto.
2. Solctur ul Coborno lu prosorvucon dol qurquncho modunto lu
croucon do un purquo do rosorvu nuconul.
Mombros do lu comson. kon Cumbou (Cbbu), kon onluz (lotosi),
Mguol Coujon (lruncu), 1uylor Crosco (Lu luz), ^rmundo lutz (Sucro),
Corurdo lutz (Sucro), Subno Crozco (Lu luz), Cldor lloros (Sucro), Wuldo
lunozo (Cbbu) y ^ndrs Muncllu (Cbbu).
2 1LM^ HlS1CklCC DLL CH^k^NCC
So tocuron uspoctos roluconudos con los porodos. procolombnos, colonul
y ropublcuno rolordos ul nucmonto, otmologiu, lumlu y lu oxpunson dol
churungo.
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
278
Dontro do lus rosoluconos propuostus por ostu comson, ol plonuro
uprobo.
2.l Doclurur u lu cudud do lotosi como CLN^ DLL CH^k^NCC.
2.2 Solctur u lus uutordudos compotontos lu doclurutoru do. CH^k^NCC
l^1klMCNlC CLL1Lk^L DL CLlVl^.
Mombros do lu comson.
^ntono Cudonus, otty Suurz, Curlos Vsquoz, Dunol Vullojo, lrunz
Vulvordo, Lrnosto Cuvour, lornundo ^rnz, los Llunos Murllo, Muro ^chu,
kon onluz, Wnnor Cundu, koborto ^rnz (olvu), Duj lukudu (lupon),
Dunol Nuvurro, kolundo Coldmun (^rgontnu), Horuco Durn, lorgo Culurdo
Munuol Vurgus (Chlo).
So tomo como buso puru ostus pononcus. Lus Cbrus do Lrnosto Cuvour
^rumuyo. Ll Churungo, su vdu, costumbros y dosvonturus, Los lnstrumontos
Musculos do olvu. Ldconos Cmu. Lu luz, l980 - l994.
Participantes nacionales e internacionales del Segundo Congreso Nacional de Charanguistas y
Primer Encuentro Internacional del Charango, La Paz 1997
279
:A8=6G6C<D
3 ML1CDCLCCl^ Y DlD^C1lC^ DLL CH^k^NCC
So puntuulzuron los sguontos uspoctos. lustcucon do los mtodos.
kouldud uctuul do los mtodos on olvu. Lstu do mtodos odtudos y
publcudos.
lor su purto lu comson rocomondo.
3.l Lu croucon do un bunco do dutos quo so oncurguon do rocogor los
mtodos do onsonunzu oxstonto u nvol nuconul o ntornuconul, puru volur los
dorochos do uutoriu y donuncundo ol plugo.
3.2 Lu oluborucon do un mtodo do onsonunzu por lu S. . C.
Comson do Ddctcu. ^lojundro Cmuru, ^lojundro Lmucho, Durio
Mndoz, Llruin Cundu, losus Slvostro (olvu), Dunol lurbor (L.S.^.).
4 1LM^ CkC^NlCC
So olovuron ul plonuro, vurus sugoroncus puru optmzur ol Lstututo do lu
S. . C.
Comson 1omu Crgnco. Clurkon Crosco, Corurdo luroju, los Lus Custro
(olvu), lroddy 1orroulbu (Chlo).
5 ^SlLC1C SCClCLCCNCMlCC.
Lntro los uspoctos ms sobrosulontos, so uprobo.
5.l Crgunzur y ojocutur un conso u nvol nuconul do los lubrcuntos o
ntrprotos.
5.2 ^grupur y procuutolur lus uctvdudos tunto do los constructoros como do
los ntrprotos.
5.3 lormucon y cupuctucon puru mojorur lus lormus do produccon o
ncontvur lu lormucon do los churungustus.
5.4 Crour un mocunsmo do control on lu produccon y vontu do dscos con
lu ntorvoncon do ^^lLM y SCCD^YCCM.
Comson ^spocto Soco Lconomco. luun ^ch, kundoll orros, Wllum L.
Contollus (olvu), Curlos Cubozu, Cosur Cuzmn (Chlo).
1fRCfR CONGRfSO NAClONAL Df CHARANGUlS1AS Y SfGUNDO
fNCUfN1RO lN1fRNAClONAL DfL CHARANGO
ll ul l5 do octubro do l999, lotosi.
Crgunzudo por los mombros do lu Socodud olvunu dol Churungo (llul
lotosi) bujo lu goston do su lrosdonto Mtro. kon onls y do su vcoprosdonto
Mtro. Dunol Vullojo y orkloy kumiroz como ^sosor ^dmnstrutvo.
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
280
luoron 5 los concortos quo so
roulzuron on ol 1outro lV Contonuro con
lu purtcpucon duru do lus dlorontos
dologuconos quo so ucrodturon, ontro
ollus ^rgontnu, Suzu, ^lomunu, Chlo,
ltulu, lrlundu, olvu, lruncu y lupon,
ulcunzundo u l80 churungustus ontro
lntrprotos y Constructoros.
Lus plonurus, dolboruconos, churlus,
conloroncus, y dobutos so roulzuron on
ol 1outro Modosto Cmsto. Lu vontu y lu
oxposcon do churungos do los Muostros
Constructoros on lu cusu Nuconul do lu
Monodu.
So conlormuron mportuntos comso-
nos como.
l) Comson do Hstoru
2) Comson do Motodologiu y Sstomus do Lnsonunzu
3) Comson do lubrcuntos
4) Comson luridcu.
RfSOLUClONfS:
l. lor docson unnmo do todos los purtcpuntos ol lll Congroso rutcu lu
doclurucon do lC1CSl CCMC CLN^ DLL CH^k^NCC.
2. Solctur u lus uutordudos puru quo modunto rosolucon congrosul so
docluro ul churungo como l^1klMCNlC CLL1Lk^L DL CLlVl^
3. lodr u lus uutordudos rospoctvus otorgur lucldudos u los lubrcuntos
do nstrumontos on lu oxplotucon do mudorus noblos utlzudus on lu
construccon dol churungo.
4. So rocomondu lu no dosvrtuucon dol churungo on lo quo rospoctu u lu
construccon, lormu, osoncu y otros vuloros urtistcos puru porpotuur su
osoncu.
5. Lncomondur u lu Socodud olvunu dol Churungo lu contnuucon do los
trmtos do porsonoriu luridcu ncudus unto lus uutordudos compotontos
Maestro WilliamE. Centellas junto al anuncio del
Congreso y del Encuentro. Potos 1999
281
:A8=6G6C<D
do lu Noturu do Co-
borno do lu Cudud do
Lu luz.
6. Croucon do pluzus, cu-
llos, y monumontos ulu-
svos ul churungo on lu
cudud do lotosi y otros
dopurtumontos.
7. Costonur unto uutor-
dudos compotontos lu
omson do Sollos los-
tulos con lus sguontos
cuructoristcus. Crco
dol churungo con lu lo-
yondu lotosi Cunu dol
Churungo.
8. uscur nuncumonto puru lu romodolucon do lu glosu do Sulnus do
Yocullu y mojorumonto dol cumno do uccoso.
9. lrohbr lu lubrcucon do churungos do qurquncho montrus no so tongu
unu politcu do sostonbldud do rosorvu puru lu protoccon do ostos un-
multos, lo propo con los mutorulos do construccon, como lus mudorus
noblos on vius do oxtncon.
l0. Costonur unto lus uutordudos portnontos puru quo ol diu 6 do ubrl sou
doclurudo Dl^ lN1LkN^ClCN^L DLL CH^k^NCC.
ll. lodr u los modos do comuncucon quo on su progrumucon duru pongun
un porcontujo do muscu on churungo.
l2. Crour un urchvo do todu lu produccon y publcucon sobro ol churungo.
l3. Crour unu vdootocu y rogstro dscogrco do todus lus producconos.
l4. Logrur u moduno pluzo, tonor unu bblogruliu do muscu oscrtu puru
churungo on ol sstomu unvorsul.
Lu dologucon urgontnu luo lu ms numorosu y so prosonto con uutordudos
on lu muscologiu, untropologiu, ucompununtos y dosdo luogo churungustus y
churunguoros.
Dologucon do uonos ^ros (^rgontnu). Dunol Nuvurro (koprosontunto
Ccul), kolundo Coldmun, ^rcono Zumbruno, koborto Cyhornurt, los
lutuguu, lublo Suntlln, Muriu lns lorroru, Lus ^lborto lroz, Lnzo Lspocho,
Muriu ^nglcu Cuulmos, Luuturo 1oscuzo, Custuvo Luzurto.
Dologucon do lujuy (^rgontnu). Sovoro Huurtu Colquo (koprosontunto do lu
dologucon), Vdul loroz, Sobustn kumiroz, kolundo ^luvur, Ncols Muyor.
Orquesta de Cuerdas de la S.B.C. Director: Eliodoro Nina, La Paz.
2000
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
282
CUAR1O CONGRfSO NAClONAL DfL CHARANGO Y 1fRCfR
fNCUfN1RO lN1fRNAClONAL Df CHARANGUlS1AS
Varios Representantes Nacionales e Internacionales reunidos en una Foto. Cochabamba, 4 de Agosto 2001.
El maestro Alfredo Coca con algunos representantes internacionales. Foto Nstor Gamn 2001
283
:A8=6G6C<D
Lstos ovontos luoron orgunzudos por lu Socodud olvunu dol Churungo
llul Cochubumbu, bujo lu prosdoncu dol muostro ^llrodo Cocu contundo con
lu coluborucon do lus uutordudos muncpulos do Cochubumbu, ospoculmonto
ol Honorublo consojo Muncpul, y ol upoyo do grun mugntud do lu pronsu quo
dosplogo su nlormucon por todu olvu y ol mundo. 30 do julo ul 4 do ugosto
do 200l. Cochubumbu
lurtcpuron dol Lncuontro lntornuconul, roprosontuntos dol loru, ^rgontnu,
Chlo, Mxco, ^lomunu, Suzu, lruncu, lrlundu, Crocu, lupon y olvu.
Concluyo ol Congroso con lu oloccon dol nuovo droctoro do lu S. . C.
quo rocuyo on lu lormulu do 1rubujo 200l - 2003. lrosdonto Mtro. Lrnosto
Cuvour ^. Vcoprosdonto Mtro. Corurdo luroju C. y un solocto cuorpo do
coluborudoros.
QUlN1O CONGRfSO NAClONAL DfL CHARANGO Y CUAR1O
fNCUfN1RO lN1fRNAClONAL Df CHARANGUlS1AS
2l ul 27 do julo do 2003, Sucro.
lmpulsudo por lu S. . C. llul Chuqusucu, bujo lu droccon dol Muostro
Wllum Contollus, luvor Louyzu y Vctor Hugo Vucu, con ol proposto do
ostmulur, mpulsur, lomontur y proyoctur lu prctcu dol churungo on todos sus
ordonos, croundo un ospuco puru quo los cultoros do osto nstrumonto ostublozcun
un contucto drocto con ol publco u objoto do ponor on consdorucon sus
propuostus on los ordonos osttco, podugogco, nvostgutvo y soco-culturul.
1umbn so roulzo lu trudconul oxpo-vontu do churungos propurudu por los
Muostros constructoros.
Lstuvoron prosontos l20 purtcpuntos ontro dologuconos bolvunus y dol
oxtrunjoro. Dostucndoso lu prosoncu do ^rgontnu, loru, Suzu, lupon, Chlo,
^lomunu y olvu como untronu.
So truturon tomus orgncos, urtistcos, oconomcos, ntorprotucon dol
churungo, onsonunzu, ddctcu, tcncus y mtodos.
lrncpulos conclusonos.
Nocosdud do lomontur un ntorcumbo o ntogrucon culturul u truvs dol
churungo.
luo conlormudu lu nuovu droctvu, sondo olocto como nuovo prosdonto ol
Muostro ^llrodo Cocu, junto u ^nucloto 1orrco, Dunol Vlluvconco, ^lojundro
^londro, kogolo Zol, Cluudu Cumpos, losus ^ruqupu, ^rturo Horroru, Murco
Lumbortin, Lus Zuputu y luun ^ch.
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
284
H:MID8DC<G:HDC68>DC6A9:A8=6G6C<DNFJ>CID:C8J:CIGD
>CI:GC68>DC6A9:8=6G6C<J>HI6H#
26 ul 3l do julo do 2005, Cruro.
Lsto ucontocmonto luo orgunzudo por lu Socodud olvunu dol Churungo
llul Cruro bujo lu droccon do ^lojundro ^londro, lolpo lunuguu y lu Dru.
Mugdu luontos. Lstuvoron prosontos 80 roprosontuntos do los constructoros o
ntrprotos do Chlo, ^rgontnu, lruncu, lupon, Mxco, L.S.^., Cunud, loru
y lus lulos do todu olvu. Los concortos luoron dol doloto puru ol publco
prosonto on ol toutro do lu Cusu do lu Culturu, dondo tumbn so roulzuron lus
sosonos dol Congroso. Ln osto ovonto luo roologdo ol Muostro ^llrodo Cocu
como prosdonto do lu SC
HwEI>BD8DC<G:HDC68>DC6A9:A8=6G6C<DNH:MID:C8J:CIGD
>CI:GC68>DC6A9:8=6G6C<J>HI6H
23 ul 27 do julo do 2007, Ll ^lto.
Crgunzudo ostuvo por lu S. . C. llul ol ^lto, bujo lu prosdoncu dol Muostro
1uylor Crosco, ovonto roulzudo on Homonujo ul Muostro Lrnosto Cuvour ^.
mombro lundudor do lu S. . C. on sus 50 unos do vdu urtistcu prolosonul.
Lntro los 85 purtcpuntos ostuvoron prosontos churungustus do ^rgontnu
provonontos do lujuy, Sultu y uonos ^ros (l3 nscrtos), Chlo (5), lruncu
(l roprosontunto), lupon (4), Mxco (3), loru (4), Suzu (l) y olvu con sus
lulos do Cochubumbu, Lu luz, Ll ^lto, Sucro, Cruro y lotosi (27 ntrprotos
y 20 constructoros on su muyoriu provonontos do Cochubumbu). So dostuco lu
prosoncu por prmoru voz do mportuntos hormunos poruunos ucompunudos dol
chlludor, quo luo ntorprotudo con grun sontmonto por todos los dologudos,
ospoculmonto por lodro luln Huullpu uspo, lrod ^rrodondo, usi como lu
prosontucon do 4 tpos do churungos por lusto Vucu Sotomuyor, los msmos quo
gunuron muchos upluusos.
So pondoro lu prosoncu do Cumlo Comoz (Chlo), Duj lukudu (lupon),
Dunol Nuvurro (^rgontnu), kogolo Lopoz lulmu, lrvn Curciu kumiroz, Lydon
^lcnturu, koborto 1orros (Mxco), lutrk Longchump (Suzu), Clos (lruncu)
y los Muostros bolvunos Subno Crosco (Lu luz), ^llrodo Cocu (Cochubumbu),
Dunol Vullojo (lotosi), Corurdo luroju (Sucro), Suul Cullojus (Lu luz), ^gustin
^lonso, Lrnosto Cuvour, kon ^lnus, Colostno Cumpos (Lu luz), ^bol Hurtudo
y luusto Murscul (Sucro).
1umbn so dostuco lu purtcpucon do mujoros churungustus. Muriu Luuru
ronos, ^ldunu ollo, Muriu Luuru Cubulloro (^rgontnu), lunu Lotsuk (lupon),
llor lsubol Vllurrol y lu concortstu kosuro lorodo (olvu).
285
:A8=6G6C<D
Lu notu smptcu so munlosto cuundo ol churungustu moxcuno kogolo
Lopoz lulmu prosonto dos poquonos churungos (uno do l4 cm. y otro do 2l
cm. do longtud totul) como hjos dol munguorto (churunguto poquono cuyo
ostucho os lu mungu do su ojocutunto) nvonto dol uutor do osto lbro.
lor motvos do sulud, ol Mtro. Wllum Lrnosto Contollus no ostuvo prosonto,
sn omburgo, cudu tomu do su uutoriu ntorprotudu por ulgunos churungustus
contollubu on ol 1outro kuul Sulmon do lu urru. Lsto grun Muostro dol churungo
y mombro lundudor do lu S. . C., nos ucompuno hustu ol Vl Congroso y V
Lncuontro roulzudo on lu cudud do Cruro ol uno 2005.
Ll nuovo droctoro do lu S. . C., goston 2007-2009 quodo conlormudo
por ol Mtro. ^llrodo Cocu (lrosdonto), lolpo lunuguu (Vcoprosdonto),
Colostno Cumpos (Socroturo Conorul), Suul Cullojus (Socroturo lntornuconul)
^bol Hurtudo (lronsu y lropugundu), Wuldo lunoso (Dologudo lntornuconul),
Mugdu do luontos (^sosoru Logul), Clmur Sundy (Hucondu), runo Cumpos
(^ctus), losus ^ruqupu (Dologudo), ^bol lloros (Socroturo do Motodologiu
Ddctcu y Lnsonunzu), lvn Choquotjllu (vocul).
AD<GDH9:A6HD8>:9697DA>K>6C69:A8=6G6C<D
l. Congrosos y oncuontros ntornuconulos dosdo l973 - 2008
2. Ll churungo on lus ostumpllus do corroo
S bon, on ol lrmor Congroso do Churungustus, roulzudo on lu cudud do
Lu luz ol uno l973, unu do sus rosoluconos prorturus luo trumtur unto lus
uutordudos dol rumo lu omson do 1mbros do Corroo quo llovon como motvo
prncpul ul churunguto, pusuron ms do l4 unos y no so ulcunzo tul objotvo.
loro luo lu lubor sloncosu dol muostro Muurto Vsquoz qun convrto on
rouldud osto vojo unholo, logrundo por kosolucon Supromu No. 202309
do 2l do ubrl do l987 lu prmoru omson do ostumpllus do corroo con ol
sguonto rogstro. 1omu Churungo olvuno. Motvo. lnstrumontos musculos.
loto u todo color con lu moduldud do ollsot, pupol couch ongomudo do un
tumuno do 32 X 43 m.m. lroco lucul do s. l.00, on unu cuntdud do 300.000
pozus. Lstus ostumpllus ostuvoron on crculucon dosdo ol 3 do dcombro do
l987. Cubo roculcur quo otrus ostumpllus con motvos do nstrumontos tipcos
bolvunos como lu quonu y lu zumponu luoron umpurudus bujo ostu msmu
kosolucon.
Los Muostros lundudoros do S..C., Curlos Vsquoz (Muurto), koborto
^rnz y Lrnosto Cuvour, conjuntumonto con lu Lmprosu Nuconul do Corroos y
ol Dopurtumonto do llutolu, promoconuron lu omson do dos nuovos sollos
postulos conmomorutvos, on homonujo ul contonuro dol nucmonto dol Mtro.
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
286
3. lluzus y monumontos ul churungo
lor ol urduo trubujo quo rocuo on lu Droctvu do lu Socodud olvunu, no
so pudoron sogur ulgunos trmtos, puru sonsblzur u uutordudos odlcus con
ol objotvo quo dosgnon unu pluzu o pluzolotu publcu y lovunton un ulusvo
Monumonto ul Churungo. loro dudo ol 1orcor Congroso do Churungustus quo
so llovo u cubo on lu cudud do lotosi dol ll ul l5 do octubro do l999, ol chu-
rungo, dosdo ol mos do ugosto dol 2000, tono yu su pluzu, grucus ul mpulso
quo doron uutordudos Muncpulos do lu cudud do Ll ^lto y u lu lubor dosplo-
gudu por los Droctvos vocnulos do Vllu 1unur. Lstu pluzu so oncuontru ubcu-
du on lu cullo No. 5 (cudud do Ll ^lto - Lu luz), con ol nombro do lL^Z^ DLL
CH^k^NCC, cuontu
udoms con unu cun-
chu multlunconul.
Lnu voz consoldu-
du lu pluzu, on lochu 22
do dcombro dol 200l
so procodo ul doscu-
brmonto dol Monu-
monto ul Churungo.
So trutu do un churungo
do 2 motros do ulturu
u osculu, hocho into-
grumonto do ulumno,
Muuro Nunoz (l5 do onoro do l902) y otro quo llovu lu loyondu Ll churungo os
bolvuno, omtdos ol 29 do onoro dol 2002.
Dol msmo modo, on lochu 27 do ubrl dol 2007, so logro otros dos sollos
postulos con lu loyondu Churungo lutrmono Culturul do olvu.
Inauguracin de la Plaza del Charango. El Alto 2000
Charango Patrimonio
Cultural de Bolivia. 2007
El Charango es boliviano.
2002
Instrumentos Musicales de
Bolivia.Charango. 1987
287
:A8=6G6C<D
quo doscunsu sobro unu buso do comonto
quo soportu un tubo ucorudo do 3 motros. Ll
trubujo ostuvo oncomondudo u uno do nuos-
tros socos churungustus luscuul Cullsuyu,
quon roulzo lu obru con mucho ontususmo
y curno. Ln lu coromonu purtcpuron ^uto-
rdudos dol muncpo do Ll ^lto, vocnos y
socos do lu S. . C.
Do lu msmu munoru, lu Socodud olvu-
nu dol Churungo llul lotosi, por gostonos
ompronddus unto los honorublos mombros
dol Coborno Muncpul logro consogur un
prodo lronto ul 1outro ul ^ro Lbro con dos-
tno u lu luturu pluzu dol churungo. Ll diu
22 do ubrl dol 200l, lu droctvu do lu llul
lotosi, u lu cubozu do los muostros kon o-
nluz, Dunol Vullojo y mombros do lu C-
culiu do Culturu pusoron lu podru lundu-
montul on prosoncu dol Droctoro do lu S.
. C. N^ClCN^L. Luogo do ostu coromonu
so do nco ul lrmor lostvul dol Churungo donomnudo lC1CSl CLN^ DLL
CH^k^NCC, quo so llovo u cubo on ol 1outro Modosto Cmsto.
luru sutsluccon nuostru, ol 3l do muyo dol 2002 con motvo do usstr ul
sogundo lostvul lotosi Cunu dol Churungo tuvmos lu suorto do purtcpur on
ol doscubrmonto dol Monumonto ul Churungo on plonu pluzu prncpul do
lu cudud do lotosi. ^mbos
ovontos, ostuvoron uusp-
cudos por lu ^lculdiu Mun-
cpul do lu cudud do lotosi,
goston dol Honorublo ^lcul-
do Don kon louquno, con-
tundo con lu coluborucon
dol Ccul Muyor do Culturu
do lu cudud. por otro ludo
dospus do 2002 oncontru-
mos on ^qulo otro monu-
monto do grundos dmonso-
nos (l5 motros) ubcudo on
ol pusoo do ljoch dodcudo
ul churungo (2002).
Plaqueta en la plaza del charango. Calle N 5
Villa Tunari. El Alto ao 2000
Plaza y monumento del charango. Calle N 5. Villa Tunari. El Alto 2000
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
288
4. lotosi cunu dol churungo
Ll Mtro. kon onluz solcto u lus
uutordudos odlcus, puru quo on cum-
plmonto con lus rosoluconos dol ll y lll
Congroso Nuconul do Churungustus, rou-
lzudos on los unos l997 y l999 rospoct-
vumonto, lotosi sou doclurudo Cunu dol
Churungo. Ll uno 2003, lu Socodud ol-
vunu dol Churungo, conjuntumonto Dunol
Vullojo y kon onluz do lu llul lotosi,
rotoruron dchu solctud u los Honorublos
Concojulos do lu ^lculdiu do lotosi.
Ls usi quo on lochu 8 do ubrl dol uno
2003, on un ucto ospocul y solomno y
como un morocdo homonujo ul Diu ln-
tornuconul dol Churungo, so hzo ontrogu
do lu CkDLN^NZ^ MLNlCll^L NLML-
kC 0l2/03, rmudu por ol ^lculdo Cons-
ttuconul do lotosi Don kon louquno
Cubroru, dondo ol Honorublo Concojo
Muncpul docluru u lu cudud do lotosi
- olvu como Cunu dol Churungo, por
sor lu cudud quo on ol pusudo do orgon u tun oxcolso nstrumonto.
5. lorsonoriu juridcu
Los usosoros juridcos do lu
Socodud olvunu dol Chu-
rungo, Dr. los Lus Custro
y Corurdo luroju Cusuzolu,
mpulsuron los trmtos ros-
poctvos unto lu lrolocturu
dol Dopurtumonto do Lu luz,
hubondo culmnudo dospus
do tros unos do goston, lu pro-
tocolzucon do documontos
rolutvos ul roconocmonto
do lu lorsonuldud luridcu do
nuostru nsttucon on lochu 2l
do dcombro do l999, corros-
pondondo ul k^l. No. 03l5.
Monumento al Charango en la plaza de la
ciudad de Potos 1999
Monumento al Charango Aiquile 2003 Cochabamba.
Foto Takashi Sano.
289
:A8=6G6C<D
6. Churungo putrmono culturul do olvu
Lno do los grundos logros, dospus do 33 unos do luchu pormunonto, luo lu
promulgucon do lu loy quo docluru ul CH^k^NCC l^1klMCNlC CLL1Lk^L
DL CLlVl^ y u lC1CSl CLN^ DLL CH^k^NCC, rmudo ol 2l do julo dol
uno 2006 por ol Honorublo Suntos kumiroz Vulvordo, lrosdonto lntorno do
olvu. Coston Lvo Morulos ^ymu, lrosdonto Consttuconul do olvu. Loy
mpulsudu por los honorublos Hornn Murscul y lu honorublo Curmon Voluzquos
do 1conu. lrosdonto do lu S. . C. Muostro ^llrodo Cocu y lu Comson Costoru
ntogrudu por Muurto Vsquoz, koborto ^rnz y Lrnosto Cuvour.
Dl^ lN1LkN^ClCN^L DLL CH^k^NCC
(Dol porodco Ll Churunguto, ubrl do 200l)
lor rosolucon dol 1orcor Congroso Nuconul do Churungustus roulzudo on
lu cudud do lotosi ol uno l999, so ostubloco ol 6 Dl^ lN1LkN^ClCN^L DLL
CH^k^NCC, on conmomorucon do lu lochu do lunducon do lu Socodud
olvunu dol Churungo (6 do ubrl do l973) y como un justo homonujo ul
churungo como l^1klMCNlC CLL1Lk^L DL CLlVl^. ^smsmo, ol l5
do onoro Dl^ N^ClCN^L DLL CH^k^NCC conmomorundo lu lochu do
nucmonto dol muostro Muuro Nunoz.
Con osto motvo, uno trus uno so roulzun ovontos mportuntos propurudos
por lus lulos dopurtumontulos usi como los roprosontuntos dol oxtoror dol
puis, Muro Morono on ^lomunu, Mchuol Coujon y llorndo ^lvs on lruncu,
nuostros socos 1oms Condo on Suzu, lu coordnudoru do promocon Culturul
on Noruogu sonoru Lulu Holtot, Dunol Nuvurro y kolundo Coldmun on lu
^rgontnu. Horuco Durn y lroddy 1orroulbu on Chlo, Duj lukudu on lupon,
kogolo Lopoz, lrvn Curciu, koborto 1orroz on Mxco, usi como los bolvunos
Mlton ^runbur y lumlu u truvs do su tondu ^rtosunius olvunus rudcudos
on Mxco D. l.
LL CH^k^NCC LN LL MLNDC ^ 1k^VLS DLL lN1LkNL1
Lu Socodud olvunu dol Churungo, unu nsttucon con ms do 35 unos
do sorvco u lu culturu, quo uglutnu on su sono u connotudos churungustus
do olvu y dol mundo, no podiu sustruorso do lu oru cborntcu, os usi quo so
buscu osto modo puru mostrur ul mundo, todus lus nquotudos y uctvdudos
dosurrolludus on bonoco do osto muruvlloso nstrumonto modunto pgnus
on lu kod lntornot.
Lstu rod so vublzo on ol uno 200l, prmoro u curgo do Lulu Holtot do
Noruogu, quon udmnstrubu lus pgnus do 1^CM^, 1^W^N1lNSLYC,
consttuyndoso on unu coluborudoru ncunsublo y dosntorosudu on ol dsono
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
290
y oluborucon do lu pgnu Wob on coordnucon dol lrol. Llodoro Nnu. Lu
droccon on ol ntornot do lu SCClLD^D CLlVl^N^ DLL CH^k^NCC LS.
(vvv. churungobolvu.com)
^qui so dlundo ol churungo on ol mundo con unu lucotu dloronto, dondo os
posblo oxhbr todo ol dosurrollo do nuostro nstrumonto. su hstoru, ostututos,
bogrulius do notublos churungustus, ntrprotos, constructoros, nomnu do
socos nuconulos y oxtrunjoros, roprosontuconos on ol oxtoror, purtturus, otc.
1umbn so du u conocor urticulos do todos los socos quo usi lo dosoon, con
tomtcus roluconudus ul urto y lu culturu.
^ lu lochu, lu pgnu do Lu Socodud olvunu dol Churungo tono como
droccon http//.vvv.Churungoolvu.Crg contundo con lu contrbucon
dospronddu dol lngonoro Wlly Lnrquoz, umgo sulvudorono rudcudo on
Cullornu (LS^). Lu dodcucon do osto notublo umgo y quorondon dol
churunguto os por doms ologosu, ul cuul lo ugrudocomos dosdo osto trubujo
con todo curno.
LL CH^k^NCLl1C
Ls ol porodco ocul do lu S. . C. con curctor monsuul. Los dlorontos
urticulos oscrtos por sus socos y otrus porsonus, llogun u muchos loctoros
nuconulos o ntornuconulos. Su droctor o mpulsor os ol prolosor Llodoro
Nnu, oncurgudo do lu odcon quo so roulzu on los tulloros do lu ^cudomu
Holos.
Ll prmor numoro sulo ol mos do soptombro dol uno 2000, odcon quo
conto con 8 pgnus on un lormuto do 2l,50 cm. X l6,50, uctuulmonto, tono
l2 pgnus y un lormuto do 27,50 cm. X l9 cm. ulcunzundo un trujo muyor
quo ol prmoro.
Lsto porodco so dlundo ul mundo modunto ol corroo oloctronco http//
vvv churungobolvu.com, su nuncumonto so roulzo grucus u los ununcos
nsortudos on sus pgnus, con urticulos rolutvos u lu uctvdud muscul
dosurrolludu on torno ul churungo y lu olortu do urtosunius. Como consocuoncu
do osto poquono modo, ol uno 2000 upuroco con ol msmo proposto. LL
CH^k^NCLLkl1C Crguno Ccul do los churungustus y churunguoros dol
mundo.
Do todo lo oxpuosto ndudublomonto, lo ms sgncutvo puru lu S..C. on
sus 35 unos do oxstoncu, os ol uporto u truvs do sus Congrosos, kosoluconos,
Concortos y Lncuontros, como luonto do nsprucon puru otros ovontos
smluros, tunto Nuconulos como lntornuconulos. Lntro los nuconulos tonomos
L^ lLkl^ Y lLS1lV^L N^ClCN^L L lN1LkN^ClCN^L DLL CH^k^NCC quo
so roulzu cudu uno dosdo l984 on lu cudud do ^qulo - Cochubumbu. Ln ol
mbto lntornuconul sonulumos.
291
:A8=6G6C<D
lklMLk lLS1lV^L lN1LkN^ClCN^L DLL CH^k^NCC LN LL lLkL. lromo
Nstor Ccoros Volsquoz (lulucu, l999).
Lstuvmos ontususmudos cuundo ntorvnmos do tun mportunto lostvul
on homonujo ul Churungo loruuno, usosorundo on todos los dotullos do osto
ovonto. Vujumos u lulucu llovundo nuostro nstrumonto, puru purtcpur como
ntrproto y jurudo culcudor, notundo ol curnoso cultvo dol churungo
chlludor y tumbn dol churungo-tpo, ntorprotudo por culcudos ojocutuntos
quo voniun do muchus rogonos udyucontos u lulucu. luru nosotros luo unu
grun lolcdud oscuchur u nnos, jovonos y muyoros, hblos ojocutuntos quo
domostruron un vordudoro domno y grun conocmonto on ol munojo do sus
nstrumontos. Los concursuntos prosonturon chlludoros, poquonos y modunos
hochos intogrumonto do mudoru lumnudu, cuju buju, tpo guturrtu. Llovubun
do 6 u l0 cuordus do nylon dvddus on 5 ordonos. lor otru purto, ulgunos
purtcpuntos huciun uso do los churungos bolvunos.
Ll lostvul luo orgunzudo por los lumluros dol sonor luustno Ccoros un
notublo luchudor hjo do lulucu dosupurocdo huco muchos unos por sus doulos
politcos.
lLS1lV^L lN1LkN^ClCN^L DLL CH^k^NCC. ^roqupu, loru.
Ll lrmor lostvul so llovo u cubo ol uno 2004, llogundo ol 2006 u su torcoru
vorson. Sus uctvdudos so roulzuron on ol Sulon ^udtorum Muncpul do
^roqupu durunto 3 dius, con purtcpuntos loculos o nvtudos do muchos
puisos ontro ollos Chlo, olvu, Colombu y loru, tunto uconudos como
prolosonulos. Ln osto 3 lostvul, so prosonto lu dologucon bolvunu con los
Muostros ntorprotos. ^gustin ^lonso, lrunco uspo, koco lornndoz (Nustu
do ^qulo 2005) y los Muostros constructoros Lloy kumiroz, 1uylor Crozco,
Curlos 1orrco y Loonurdo Choquo. Ll unto lostvul, so oloctuur on ol Cusco,
dol 6 ul ll do octubro do 2008.
Ls mportunto sonulur, quo nuostro soco ntornuconul Cscur Chuqullu,
roprosontunto dol hormuno puis dol loru, purtcpo do nuostros Congrosos
y Lncuontros dosdo ul uno l999, uprondondo junto u nosotros u quoror y u
ntorprotur ul churunguto. Lncuontro trus oncuontro, nos luo domostrundo su
nquotud on ol cultvo dol nstrumonto, luogo do huborso nutrdo do nuostros
ovontos mpulso lu kosolucon Droctorul Nuconul N ll36/lNC do lochu 4 do
soptombro do 2007 doclurundo l^1klMCNlC CLL1Lk^L DL L^ N^ClCN
^L CH^k^NCC, nstrumonto punundno do ndudublo truscondoncu muscul
dol loru.
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
292
SLCLNDC lLS1lV^L DL L^ CHlCH^ Y L^ ^DlVlN^NZ^, LLN^ Y
CH^k^NCC. lunos - Nurno, Colombu.
Ll l3 y l4 do ugosto dol uno 2005, lu Muncpuldud do lusto roprosontudu
por ol sonor Curlos ^gulur Z., nos nvto u osto ucontocmonto como ntrproto
y jurudo culcudor. Ln ol 1outro lmporul, so llovo u cubo un Concorto
lntornuconul, dondo tuvmos grutos momontos junto u vrtuosos dol churungo.
lodorco 1uruzonu (loru) y Lus Cuovuru (Lcuudor), tumbn ostuvoron prosontos
los grupos Nundu Munuch (Lcuudor) y lutumuyu (Colombu). Lu juvontud
colombunu y do 1ulcn (Lcuudor), so hcoron prosontos on ol Sogundo lostvul
do lu quonu y ol lrmoro dol churungo, sorprondondo u los ospoctudoros
con lu ojocucon do ostos nstrumontos. Ln lu prosoloccon, ulgunos do los
compotdoros ntorproturon muscu y composconos do grupos bolvunos.
Suvu ^ndnu, ^ymuru, kuphuy, Cuvour y otros lolklorstus.
CCNClLk1CS LN LL l^lCN
luoron numorosus lus uctvdudos quo roulzuron los churungustus juponosos
conmomorundo ol 6 do ubrl Diu lntornuconul dol Churungo, usi como ol
roulzudo ol mos do novombro do 2006 on homonujo ul muostro Wllum Lrnosto
Contollus on lu cudud do 1oko, on ol quo ostuvmos prosontos con nuostro
nstrumonto junto u unu contonu do churungustus juponosos. luo un concorto
con mucho xto orgunzudo por ol roprosontunto do lu Socodud olvunu dol
churungo on ol lupon muostro Duj lukudu.
lklMLk lLS1lV^L DLL CH^k^NCC LN LLkCl^. Homonujo ul Muostro
Wllum Lrnosto Contollus, rusolus-lgcu.
So llovo u cubo dol 2l ul 22 do soptombro dol 2007, bujo los uuspcos do
lu Lmbujudu do olvu on lgcu como un justo homonujo ul Muostro Wllum
Lrnosto Contollus, conto con lu purtcpucon do dostucudos churungustus do
olvu, rosdontos on Luropu ontro ollos los Mondozu y Cullormo Cuzu,
junto u kcurdo llpud do Colombu. Los hormunos Lrurto, roulzuron unu
rotrospoccon muscul do churungos como lu khonkhotu, thuluch, vuluycho,
dol norto do lotosi y otros. ^smsmo, so doron conloroncus ucorcu dol orgon
dol nstrumonto y ol uporto do olvu u lu muscu unvorsul.
So ntorproturon tomus do los Muostros Wllum Contollus, Lrnosto Cuvour,
^llrodo Dominguoz y Clbort luvro. Lu notu luorto luo lu prosoncu dol vrtuoso
colombuno kcurdo llpud y los Mondozu ntorprotundo ol vuvu churungo
(cordolono do uponus 20 cm. do lurgo), quon munlosto quo ol churungo
roupuroco on los unos 60 u purtr dol Contro Culturul do lonu Nuru do Lu luz,
mpulsudo por ol grupo Los lurus (Ldgur lollr -cunto-, Clbort luvro -quonu-,
293
:A8=6G6C<D
lulo Codoy -guturru- y Lrnosto Cuvour -churungo), ol 1rio Dominguoz, luvro,
Cuvour o ntrprotos como Wllum Contollus luoron quonos lo mostruron
ul mundo on su vorson uctuul. Lsto nstrumonto os lutrmono Culturul do
olvu.
^ tompo do ontrogur los troloos dsonudos puru ol ovonto. Lkoko
Churungustu, ol Lmbujudor do olvu, sonor Crstun lnchuusto, ununco
lu Sogundu vorson dol lostvul dol Churungo on Luropu puru ol uno 2008,
osporundo lu prosoncu dol Muostro Lrnosto Cuvour, lundudor junto u Contollus
y Cumoo do lu Socodud olvunu dol Churungo on l973 y do otros muostros
lutnoumorcunos (Comonturo, pgnu Churungoolvu.com, drgdo dosdo los
Lstudos Lndos por ol hondurono Wlly Lnriquoz).
CH^k^NCLL^NDC NCS lN1LCk^MCS. lostvul dol churungo roulzudo on
lu cudud do Mxco D. l. (Lscrbo. Mlton ^runbur lloros, 2008)
Ln lu cudud do Mxco D. l. upurocoron churungustus nsprudos por
plucus dscogrcus quo rogstro Lrnosto Cuvour on lu dcudu do los 70 on ol
sollo moxcuno luoblo. lostorormonto ngrosuron ul gusto populur moxcuno
grupos como los kjurkus, Suvu ^ndnu, lnt lllmun y otros.
^ purtr do lu vstu dol muostro Lrnosto Cuvour on ugosto do 2003, on lu
quo do clusos Mugstrulos u ms do 200 churungustus ontro ostuduntos y
prolosonulos on ol D. l. y lu cudud do Chhuuhuu, so roulzo ol lrmor lostvul
dol Churungo donomnudo Churunguoundo nos lntogrumos, on ol Dstrto
lodorul ol mos do novombro dol msmo uno, orgunzudo por ^lborto Curciu y
Mlton ^runbur.
Ll Sogundo lostvul luo roulzudo on ol Dstrto lodorul, on dcombro dol
2004 orgunzudo por Mlton ^runbur y como nvtudo ospocul dosdo olvu
ostuvo ol churungustu Cmur Cullsuyu. Ll 1orcor lostvul so llovo u cubo on ol
ostudo do Mxco, ubrl do 2005, orgunzudo por ^ngol ^llrodo 1ojodu Snchoz.
Ll Cuurto lostvul on lu cudud do luoblu on muyo do 2006, orgunzudo por ol
churungustu kogolo Comoz lulmu. Ll unto lostvul on ol D. l. on 2007,
orgunzudo por Mlton ^runbur. Ll Soxto lostvul so roulzo ol 5 do ubrl do 2008
on lu cudud do Mxco D.l., purtcpuron Murco ^ntono Hornndoz, Lduurdo
Lvungolstu, Cosur lroz, ^drun Curciu, ^llrodo 1ojudu, lrvng Curciu, onjumin
lroz, lsruol Vurgus y nuostro ontusustu umgo kogolo Comoz lulmu.
Lntro los quo contrbuyon u todos los ovontos culturulos moxcuno - bolvuno
como ol quo so roulzu cudu 6 do ubrl conmomorundo ol Diu lntornuconul dol
Churungo ostn prosontos. lu tondu do ^rtosunius olvunus, ol Lmbujudor do
olvu on Mxco, Coco Munto (lorgo Muncllu 1orroz) pootu y oscrtor luuroudo.
^smsmo, cuontu con lu constunto purtcpucon do los moxcunos kogolo
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
294
Comoz lulmu, ^ngol ^llrodo 1ojodu Snchoz, Murco ^ntono Hornndoz y los
bolvunos luun los ^runbur lloros, Mlton ^runbur lloros y Vvunu Vsquoz
Cumurgo.
lklMLk lLS1lV^L DLL CH^k^NCC. Muson do lu LNLSCC, luris.
Ll diu ll do ubrl do 2008, so roulzo osto l lostvul, colobrundo ol diu
lntornuconul dol Churungo, orgunzudo por lrpuqhuntut lroducconos, on lu
sulu l do lu Muson do lu LNLSCC, prostgosu lnsttucon lntornuconul ubcudu
on l25, uvonuo do Sullron do luris-lruncu.
Ln osto lostvul purtcpuron dostucudos churungustus ontro ollos. llorndo
^lvs, uslo Huuruch, lulo ^rguodus, los Mondozu, ^ntono lroz y ol
Muostro ^llrodo Cocu, prosdonto do lu Socodud olvunu dol Churungo,
udoms lu prosoncu do lodorco 1uruzonu (loru) y lu uctuucon ospocul do
lu churungustu y cuntunto norto potosnu, Luzmlu dol Curpo, Lmbujudoru do
olvu on lruncu.
lklMLk lLS1lV^L DLL CH^k^NCC LN ClNLk^-SLlZ^
So roulzo ol l9 do ubrl do 2008 orgunzudo por lu usocucon. k^ClNLS Y
kLlH^Y LN L^ M^lSCN ^SSCCl^ClCN S^LLL C^NDHl. Ln osto ovonto so
prosonturon los sguontos churungustus. ^llrodo Cocu, llorndo ^lvs, uslo
Cuuruch, kuul Chucon, lulo ^rguodus, loso Mondozu y ^ntono lroz.
lkCXlMC lLS1lV^L lN1LkN^ClCN^L
^l corro do osto trubujo, on su nuovu odcon murzo 2008, ostn provstos
otros lostvulos dodcudo ul churungo, ontro ostos ostn.
lklMLk lLS1lV^L lN1LkN^ClCN^L DLL CH^k^NCC. LkNLS1C C^VCLk.
Lsto lostvul ost provsto puru ol l4 do juno do 2008 on lu cudud do Nov
lorsoy - L. S. ^., orgunzudo por ol Contro olvuno do rosdontos. Como
nvtudos ospoculos so sonulu ul Muostro dol Churungo Lddy Nuvu ontro otros.
Lno do los prncpulos orgunzudoros os ol sonor Lus Mondozu, quon
munlosto quo ol diu l3 do juno proxmo hubr unu conloroncu do pronsu on
osu cudud dol Norto, ununcundo osto ovonto quo cuontu udoms con ol upoyo
do nuostro umgo lolklorstu ocuutoruno Curlos Suntunu.
295
:A8=6G6C<D
PRlNClPALfS CUL1ORfS Y DlFUSORfS DfL CHARANGO
Lu ltoruturu bolvunu, nos sonulu lu prosoncu dol churungo nculmonto
solo on munos do los ndigonus, sn omburgo, u nos dol sglo XVlll los mostzos
y cholos, so constturiun on los dlusoros dol churungo on lus prncpulos
cududos dol puis. Do uhi quo, uun sn hubor complotudo lus nvostguconos
rospoctvus rosultumos lu lubor do uquollos procursoros quo nos conrmun lus
publcuconos oscrtus, lu dscogruliu y romnsconcus do lu prmoru mtud dol
sglo XX, dostucndoso los sguontos.
^lborto kuz Luvudonz (l898-l939) compostor o ntrproto multplo. Llovo
ul churunguto junto u su grupo Lyru ncucu olvunu lundudu ol unol923.
Ln l929 so trusludo u lu ^rgontnu, prosontndoso on los prncpulos 1outros
y omsorus, moroco grundos ologos dol publco y do lu pronsu bonuoronso. ^
purtr do l93l hustu l938 so consttuyo on urtstu oxclusvo do lu kC^ Victor,
grubo ms do 40 dscos 78 rpm. con cuchurpuyus, mocupuquonus, yuruvs,
huuynos, cuocus, kuluyos, buloctos, lox ncuco, kulu tukuyu y dunzus ndigonus.
Lnsono u tocur quonu, churungo, vunkuru y dunzus ndigonus on lu ^cudomu
do muscu lugloso, vurus do sus composconos lormuron purto dol roportoro
do sus dscipulos y urtstus urgontnos consugrudos como lus lolklorstus Murthu
do los kios, con quon grubo dscos do 78 rpm. como ol rogstrudo bujo ol
numoro 38585 kC^ Vctor con dos tomus do uutoriu, Cuchurpuytu (dospoddu)
y Chuscunuhustu (cuncon ndigonu). ^smsmo, Crgolu lugloso, ol duo
Culchuqui ^costu-Vlluluno, ^ntono 1ormo y otros.
lolpo V. kvoru, (l896-l947), churungustu, guturrstu y quonstu uutodductu.
Dosdo l929 rudco on lu ^rgontnu drgondo su Crquostu 1ipcu, ontro los
unos l932-l946 grubo ms do l50 dscos do 78 rpm. puru Cdoon y lu kC^ Victor
^rgontnu, su roportoro ncluiu. kuluyos, rupsodus ncus, dunzus, huuyntos,
mocupuquonus, uros bolvunos, yuruvios, pusucullos, cuocus, buloctos,
tuqururs, tonudus, trstos, unutus, udorucon (vllunccos) y zuputoudos. ^ctuo on
progrumus ospoculos do rudodlusorus y sus prosontuconos luoron comontudus
por los porodcos do uonos ^ros.
llx Cruz lroz ntrproto do churungo, guturru y puno, dobuto on lu
orquostu crollu do lu Compuniu 1uhuunucu croudu ol 23 do julo do l929.
Dosdo ol uno l93l, lu pronsu puconu monconubu lus uctuuconos dol urtstu
nuconul, purtcpubu do lus uudconos on lu ClX kudo Nuconul con vurudo
progrumu do muscu on puno, guturru y pozus ojocutudus on churungo (lox
trot, yuruvi, cuocus, bulos y huuynos), uctuo on lu Compuniu do Lmmo koyos
y con ol duo do cuordus Cruz-lochnor (churungo y guturru). Ln l932 junto u
otros urtstus prosto su coluborucon on lus lunconos boncus puru lu dolonsu
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
296
nuconul con motvo do lu guorru dol Chuco. lurtcpo on ol grun concorto do
puno dol Muostro Smoon koncul, uno do los prmoros lolklorstus nuconulos
uutor do cuocus, kuluyos y dol churunguoudo (kuluyo on do monor). luo purto
dol olonco ostublo do kudo lllmun dosdo su lunducon (julo do l933), on lus
progrumuconos somunulos tumbn so prosontubu olrocondo solos do churungo,
u nos dol uno l936 purtcpo do lu Lru lncucu bolvunu bujo lu droccon dol
Muostro ^lborto kuz Luvudonz.
^unquo ol churungo so voiu sompro on munos do los hombros, sn omburgo,
no lulturon lus oxcopconos, ull por los unos l932 on los prncpulos 1outros y
rudodlusorus do lu cudud do Lu luz huciu su upurcon lu urtstu Curmonctu
Slvu. Ll uno l938 hzo sus prosontuconos on lu cudud do uonos ^ros,
tumbn ntogro lu Lru lncucu olvunu do ^lborto kuz como cuntunto y
churungustu.
Ln lu dcudu do los unos l940 dobomos monconur ol trubujo do dluson
dol Muostro Muuro Nunoz Ccoros churungustu do lu Compuniu loruunu do
^rto, drgdu por ol musco uyucuchuno Moss Vvunco. Ln l942 vujun u
uonos ^ros con lu oxmu cuntunto lmu Sumuc, con quonos grubu ol uno
l943 puru lu Cdoon ^rgontnu ol dsco loru lolklorco, ul nulzur lus grus
por Chlo, rusl y olvu lu compuniu so dsuolvo. Ll uno l944 so ostubloco on
lu ^rgontnu, on l952 lormu ol conjunto Lchuvo-Nunoz con muscos bolvunos,
poruunos y urgontnos. Ln l955 os nvtudo por lu Compuniu do ^rol kumiroz
ncundo usi ol duoto do puno y churungo, roulzo prosontuconos on ol toutro
Colon, Corvuntos y on kudo olgruno, Ll Mundo, y otrus do uonos ^ros.
Ctro do los grundos promotoros luo ol 1urutono kojus (l920-200l),
churungustu y compostor cochubumbno, quon ncu su urto prolosonul on
Suntugo do Chlo (l940), postorormonto so ncorporu u lu Compuniu do louquin
lroz, rocorrondo vuros puisos do ^mrcu, luogo omgro u lu ^rgontnu,
hzo conocor nuostru muscu y so dodco u lu onsonunzu dol churungo y otros
nstrumontos bolvunos por ms do 50 unos, tumbn luo churungustu do lmu
Sumuc, grubo dscos on lu kC^ Victor ^rgontnu. Dosdo l945 hustu ol 200l
vvo on uonos ^ros, ol diu 7 do ugosto dol 200l lu pronsu comuncubu su
lullocmonto con ol sguonto titulo muro Ll roy dol Sucu sucu.
Ln lu dcudu do los 40 lu Cdoon do Chlo, rogstro plucus dscogrcus do
muscu populur bolvunu dol duo lormudo por loptu Curdonu (voz y churungo)
y lu Choltu kvoro (Yolundu) urtstu quo so nco on kudo lllmun como
cuntunto, luogo ntogro ol trio lnku 1uk con lmu Sumuc y Moss Vvunco dosdo
l946 hustu l952 y do l96l u l965, con quonos vujo u LLLL, lu LkSS, Luropu
y ^su, luo conocdu como lu ronu dol huuyno.
Ln los unos 50 gurun nombros do los churungustus 1to Yupunqu (Humborto
lloros), solstu y luogo ntogrunto do Los provncunos y dol duo Wuru Wuru
297
:A8=6G6C<D
(l957), uno do los ms dstngudos lolklorstus quo mostro ol churunguto junto
u otros nstrumontos on ^mrcu Lutnu, Mxco, LLLL y Luropu. lorgo Lopoz
(ol chojn) churungustu dol conjunto los Sumuc Huuyrus drgdo por Zonobo
1ojudu junto ol trio do lus Hormunus 1ojudu hcoron prosontuconos on uonos
^ros y Suntugo do Chlo, grubo dscos on lu kC^ Victor ^rgontnu. Yolundtu
^gurro (lollu Wuru) prostgosu lolklorstu nuconul o ntrproto dol churungo.
Ncols Curciu (ol kuuktu), llovo ol churungo hustu lu Chnu y lu LkSS,
ntogrundo lu rovstu luntusiu olvunu. lorgo Zogurru churungustu do los
lrovncunos (ox lnthuus) vujo u lu ^rgontnu. Loundro Lopoz dol conjunto
lolklorco lndoumorcuno do lotosi y sus bollus ntorprotuconos on churungo
nspruron u porodstus puru oscrbr luluyos on luris. Ll uno l955 kuul Shov
Morono grubo puru lu Cdoon do Chlo muscu nuconul con ol ucompunumonto
dol churungo ntorprotudo por Lucho Ctoro compononto do Los lorogrnos,
llovundo nuostro nstrumonto por lus prncpulos cududos do Chlo y por vuros
puisos lutnoumorcunos. 1umbn sonulumos ol uporto do lu Hormunus ^rtougu
(lrmu l guturru y churungo, Llsu 2 guturru).
Lus dcudus do los 60 y 70 (s. XX) roprosontu ol boom dol churungo, con
lu upurcon do grundos vuloros on lu nnovucon, proyoccon o ntorprotucon
dol churungo como Lrnosto Cuvour dol conjunto Los lurus (l966), Wllum
Lrnosto Contollus (l969) y Lddy Nuviu (l973), quonos dosporturon ol ntors
por ol churungo on ol mundo ontoro, usmsmo, ostn otros grundos Muostros
como, Wlly Lorodo, lulo kocubudo, ^bdon Cumo, lloronco Cros, Corurdo
luroju, Hormunos Cutrroz, Colostno Cumpos, ^lborto ^rtougu, onny ^lborto
1orn, Clurkon Crozco, ^lojundro Cmuru, ^llrodo Cocu, lopo Murllo, Donuto
Lspnozu, lloronco ^lvs, lorgo lmunu, Muurto Vsquoz, kubn lorco, ^nu
Crstnu Cspodos, lorgo ^lvurudo, ^ntono lroz, Dunol Vullojos, ^gustin
^lonso, Suul Cullojus, kosuro lorodo, Sumuol ^li, kon Curougu, ^ntono ^nu,
ontro otros. Lu bogruliu do muchos do ostos y otros mportuntos muostros lus
prosontumos on lus pgnus Churungutus Notublos.
Do lu msmu munoru, cubo monconur u los grundos muostros constructoros
Ln CHUQUlSACA. Hormogonos lomntol (n. l870), Lulogo Cordobu (n.
l876), Crogoro kvus (n. l878), luun Mguoz (n.l884), Colostno kvus (n.
l898), los lutz nucdo u nos dol s. XlX, Lus kodriguoz 1orrco (n.l903),
Murcolno lomntol (n.l909), Muruno kontorius (n. l9l0), lsuuc kvus komoro
(l9l3), Cumorsndo 1orroz, kumundo Lspudu Solis (n. l9l8), lsdoro kodriguoz
1orrco (n. l920), kodollo Crus untunllu (n. l924), Corurdo lutz (n. l928),
1rlon lomntol (n.l932), Dunol lomntol (n. l938), lusto Lumbortin (n. l939),
Dolin Sundugordu (n. l943), ^rmundo lutz (n. l950), onto kontorius, Cosur
kontorius.
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
298
Ln COCHAAMA. lodro lurdo (n. l895), Croconco lurdo (n. l9l9),
Nstor ^lcobu (n. l929), 1omstoclos luldin (n.l933), kon Cumbou Soru (n.
l938), luln lurdo, lodro Soto (n. l945) o hjos, lloronco Hormosu o hjos,
Conzulo Hormosu (l949) y Wlson Hormosu (+), Wuldo lunoso (n. l95l), kon
onluz (n. l953), luustno lunoso, Mguol lunoso (+), los lorruno ^lbu (n.
l967), kumbor lorruno ^lbu, luun Curlos lorruno ^lbu, lruncsco Muncllu,
Crobor Corrudo (n. l97l), Humborto Corrudo.
Ln PO1OSl: ^ndrs Cspodos (n. l886) o hjo, llcdo Cspodos (n. l906),
y Crogoro Cspodos (n. l935), llx Coro (n. l886), Crogoro Coro (n. l9l4),
Lmlo Coro, su hormuno Mguol Coro o hjos. lustno y ^ndrs Coro, Lucuno
Munsllu komoro (n. l923), 1umulto (n. l936), Colostno Muncllu komoro,
Lulogo Mollnodo o hjos, luun ^ch (n. l947), llx Cjodu kumiroz (n.l95l),
Victor Cjodu (n.l953), Sorvundo Ccoros (n. l974), Curmolo Cjodu (+l978).
Ln LA PAZ: los Crosco (n. l900), lodro lornndoz (n. l908), Subno Crosco
(n. l922), lruncsco Crosco(+), Vconto kodriguoz Mrquoz (l928), Loonurdo
kodriguoz Mrquoz (n. l934), Cormn kvus (n. l942), Clurck Crosco (n. l952),
Murco Snun lloros (n. l952), lorgo komoro (n. l962).
Ln ORURO: 1oms lornndoz (n. l878), ^lojundro ^londro (n.l954),
lumlu olivur y Murtin lbnoz.
Ln fL AL1O: 1uylor Crosco, llx Cullsuyu, losus ^ruqupu, Loonurdo
Choquo, Lloy kumiroz.
DlNAS1lAS Df CONS1RUC1ORfS
Lu untoror nomnu do constructoros nos du unu umplu roloroncu do lu
prosoncu mportunto do dnustius dodcudus u lu construccon do churungos,
sobro todo dosdo nos dol s. XlX ul XXl. Lstumos lojos do uportur unu nomnu
complotu, por lo quo sogurumonto hubr muchus omsonos.
Lntro lus dnustius do constructoros ms ronombrudus ostn.
Los. lomntol - kvus - Cspodos - kodriguoz 1orrco - lurdo - Crosco - lutz
- lornndoz - Coro - kontorius - kodriguoz Mrquoz - 1orrco - Soto - lunoso
- lorruno - Hormosu - Cjodu - olivur - Corrudo - Muncllu. Constructoros
dsomnudos on todo ol torrtoro y ulgunos puisos vocnos.
lor otru purto sonulumos quo u prncpos dol sglo XX otorgun ol Ck^N
lkLMlC MLD^LL^ DL CkC ul muostro chuqusuquono luun Mguoz on ol
lrmor Contonuro do lu kovolucon lncul do lu lndopondoncu Hspuno
^morcunu, 25 do muyo do l809-l909. Sucro Cuptul do olvu. Duto obtondo
do lus otquotus do sus obrus, oxpuostus on ol Musoo do lnstrumontos Musculos
do olvu. Cullo lun 7ll Lu luz.
1umbn, on lus dcudus do los unos 30 y 40 dol sglo pusudo, oxstoron
mportuntos lorus nuconulos o ntornuconulos quo ncontvuron u los urtosunos
299
:A8=6G6C<D
con mportuntos dstnconos, como ol lromo on lu 1orcoru loru do Lxpostoros
oloctuudu on lu cudud do Lu luz on l93l, por otru purto lromo on ol Cuurto
Contonuro do lu lunducon do lu cudud do Lu luz, l948, tul como lo conrmun
lus otquotus y dplomus otorgudos u los Mtros. lsuuc kvus y lodro lornndoz.
Ll uno l956, lruncsco Crozco obtuvo ol l promo ^lustus, por sus
nstrumontos on mnuturu.
Lu bogruliu do muchos do ostos muostros constructoros prosontumos on lus
pgnus dodcudus u los Constructoros Notublos.
FfS1lVAL Df SAL1A - ARGfN1lNA
Ls mportunto monconur lu nvtucon quo hcoron los orgunzudoros dol
lrmor lostvul Lutnoumorcuno do lolkloro con motvo do cumplr ol 383
unvorsuro do lunducon lu provncu do Sultu ^rgontnu, roulzudo dol 22 ul 25
do ubrl do l965, dondo por prmoru voz on nuostru hstoru muscul ngrosuron
cumposnos uutntcos u un osconuro tun mportunto dol mundo logrundo puru
olvu, ontro muchos puisos Lutnoumorcunos (Mxco, luruguuy, Lruguuy,
Chlo. ^rgontnu, Vonozuolu, loru), los lrmoros lromos. Mojor Dologucon,
lrmor lromo Cuorpo do ulo, lrmor lromo Crupo ^utoctono Chujjos do
Colquonchu, lrmor lromo duo Lus lmllus, trio vocul con Curlos lulonquo y
lopo Murllo, lrmor lromo Solstu lnstrumontul Churungo - Lrnosto Cuvour.
Lu pronsu ^rgontnu, nuconul o lntornuconul brndo comonturos rolovuntos
do osto ucontocmonto sn procodontos. luo un grun sucoso puru lu culturu
bolvunu, porquo por voz prmoru unu purto do los bolvunos so sontiun
orgullosos dol urto quo hun dojudo nuostros untopusudos, nuostru muscu y
purtculurmonto ol churungo dojuron do sor dosprocudos y mrudos u monos,
yu no cuusubu rsu y monosproco on los propos ctudnos, sno udmrucon.
lor ostus y otrus ruzonos, ponsumos quo ol lostvul do Sultu - ^rgontnu luo
unu uporturu puru lu populurzucon dol churungo y lu muscu bolvunu u nvol
nuconul o ntornuconul. 1oduviu ost prosonto on nuostros oidos lu voz dol
ununcudor. olvu Cuntu on Sultu!.
Ln ol Sogundo lostvul dol l5 ul 22 do ubrl do l966, tumbn ostuvo prosonto
lu Dologucon do olvu con lu purtcpucon do vuros lolklorstus ontro ollos
ol conjunto dol Muostro Muuro Nunoz junto u los hormunos Cutrroz, sondo
udmrudu lu coloccon do sus churungos (sopruno, tonor, buritono y bujo), lu
sopruno Llzuboth ^runbur (prmor promo solstu), Los dos cumnuntos Curlos
lulonquo y lopo Murllo (modullu do plutu), duo Loriu-Sulnus (modullu do
plutu) ucompunudus por ol conjunto ultplnco con ol churungustu Ncols
Curciu y ol guturrstu lulo Codoy, Los Chusqus do lotosi (con sus churungos),
Cuntoros dol Vullo, 1urju, Dubludu do Cruro y Zulmu Yugur (konu dol lolkloro
bolvuno).
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
300
CHARANGUlS1AS NO1ALfS
fN fL RfA RURAL
Cacachacas, Oruro. 1980
Delegacin boliviana en el Primer Festival Latinoamericano del folklore realizado en Salta-Argentina. Abril 1965
301
:A8=6G6C<D
Calcheos (Potos) con charango carnaval 1992
Potosinos. 1980
Calcheo. Potos 1992.
Con rebec (violin de tres cuerdas y charango) Carnaval de
Calcha-Potos 1992
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
302
Los rurulos son, prncpulmonto, churungustus cumposnos urroros y undu-
rogos quo grucus u su porsovoruncu, curno u los rusguoos y tonudus, hun
uportudo con ulgo ms do su oxporoncu on bon do los umuntos do osto ns-
trumonto. Ln su ntonso trujin, ol churunguto nuco ntorprotundo trstos, bu-
rrockhutnus (porsguondo u los burros), vullmuyus (rios do vullo - quochuu),
vurmmunuqus (potcon do mutrmono) y otros vojos rtmos trudconulos y do
su nuovu nvoncon.
Sus tonudus ostn vnculudus u lu vdu cotdunu, u los ucontocmontos
lostvos rolgosos y u sus nlutgublos umoros.
Lstos conocodoros y tocudoros unonmos dol churungo son ospontnoos,
soncllos y curontos do todo tpo do protonsonos. Croudoros do muchos
ucontos cuructoristcos quo tono ol nstrumonto, ollos vun nnovundo modos
do unucon, lormus do rusguoudos, nuovus tonudus, otc. Ll vinculo quo tonon
ostos churungustus con los constructoros os muy ostrocho.
Potosinos 1980
Orureos. 1980
303
:A8=6G6C<D
ASOClAClON Df AR1lS1AS Df MUSlCA ORlGlNARlA DfL CHARANGO
ADAMOCH
lundudu ol l2 do ubrl do 2007, tono luros on los dopurtumontos do
Cochubumbu, lotosi, Cruro y Lu luz.
kouno u ntorprotos dol churungo do lus rous rurulos, notundoso lu prosoncu do
mujoros churungustus orgnurus. Lstu usocucon ostu drgdu por Hormo lroz.
Lus lotos sguontos corrospondon ul lostvul roulzudo ol 27 do ubrl do 2008 on
lluzu Murllo, Lu luz.
Felipa Condori Filial. La Paz Basilia Condori. Calcha - Potos
Grupo Nuevo Nacer Khonkhota. Provincia Dalence - Oruro
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
304
^ lu roodcon do osto trubujo, 2007 ostos urtstus urroros y undurogos
contnuun con su churunguto u cuostus por sondoros bolvunos quo no tonon
toduviu uccoso ul trunsporto motorzudo n u luz olctrcu, udvrtondo quo on
unos pusudos osto movmonto oru ms ntonso.
CHARANGUlS1AS URANOS
No quoromos pusur do ngrutos por uquollos churungustus quo morocondo,
no ostn ncludos on ostu nomnu, puru todos ollos ml dsculpus por nuostru
lrgl momoru.
Modunto osto trubujo, rondmos tumbn homonujo u los churungustus
ctudnos quo hun llogudo u ocupur un lugur do proloroncu on nuostros
coruzonos, uquollos quo on ol sglo pusudo so hun dostucudo y hoy tomun
un stul mportunto on lus pgnus do osto poquono trubujo. Lntro los ms
truscondontulos tonomos.
ADON CAMfO MALDONADO
Lu luz
Notublo ntrproto dol churungo. Nuco ol 30 do julo
do l940 on lu cudud do Lu luz.
^prondo u tocur con lus prmorus clusos do su pudro,
contnuundo ol ostudo on lormu uutodductu, porquo
su pudro, vondo lus cuuldudos urtistcus do ^bdon, so
nogo u sogur onsonndolo, puos dociu, quo s uprondiu u
tocur so volvoriu borrucho, luo usi quo lus vcstudos do
su uprondzujo doclnuron, yu quo toniu quo uprondor su
nstrumonto u osconddus do l.
Ln lu dcudu do los unos 60, luo promoconudo por
Mck lmnoz on su progrumu Ll Shov do los Sbudos
do kudo Mndoz (Lu luz). luo uno do los lundudoros do lu Socodud olvu
dol Churungo S..C. l973. Ln ol lrmor Congroso do Churungustus (l973) luo
nombrudo Muostro dol Churungo, titulo quo lo otorgo lu Socodud olvunu dol
Churungo y ol lnsttuto olvuno do Culturu.
Con su nsopurublo umgo Custon Vuldvu lormo ol Duo lnstrumontul Cumoo
Vuldvu, grubundo un Ll on dscos Luuro. lntorculo lu proloson do omploudo
buncuro con lu do churungustu. lurtcpo on vuros lostvulos Nuconulos sondo
sompro gulurdonudo y upluuddo. Lumontublomonto, Cumoo nos ubundono on
l995 llovndoso sus lndos rusguoos y su unucon tun purtculur quo nuncu
pudmos uprondor.
Lsto compostor nos djo. Mo gusturiu drgrmo u los ntrprotos quo
ostn ompozundo, quo no toquon on sontdo comorcul, puosto quo osto os lo
socunduro, los doms vono dospus. (Lntrovstu l978).
305
:A8=6G6C<D
AGUS1lN ALONSO
Cochubumbu
Churungustu novdonto, nucdo ol lro. do
novombro on lu cudud do Cupnotu on l96l.
Sus ostudos do muscu los roulzo on ol lntornudo
Lrck oultor do Lu luz.
So prosontu como churungustu solstu o on duo
on vurus ponus y loculos dondo ol urto vornuculur
ost prosonto.
Ln ol uno 2007 purtcpo on lu orgunzucon dol
Vll Congroso dol Churungo y Vl Lncuontro lntornu-
conul do Churungustus koulzudo on lu cudud do
Ll ^lto. luo Socroturo do lronsu y lropugundu.
^ctuulmonto, ntorculu sus prosontuconos con
lu vontu do nstrumontos musculos on lu cullo
Lnuros. Lu luz.
ALfR1O AR1fAGA
lotosi
Nutco ol 8 do ubrl do l947 on Lnciu, churungus-
tu y cuntuutor potosno quo con su churungo llovo ol
urto do su torru por todos los rnconos do olvu. lor
sus composconos, su ostlo vocul y sus ucontuudos
rusguoos molodcos, hu conqustudo ol coruzon do sus
udmrudoros dosdo l968 quo so roulzo sus dscos.
Sus prmorus grubuconos lus roulzo on los unos
60 (s. XX) on vurus rmus comorculos dondo sompro
oru muy cotzudo.
ALfR1O RUlZ LAVADfNZ
Lu luz
Nuco on Lu luz ol 23 do lobroro do l898. ^ los 9
unos ngroso u lu ntondoncu do guorru, ulli ostudo ol
uutin y ol oboo. Lntro l9l4 y l9l8 uprondo u tocur
churungo y quonu. Compostor o ntrproto multplo
quo llovo ul churunguto junto u su grupo lu Lyru
lncucu olvunu lundudu ol uno l923. Ll 20 do
octubro do l926 obtuvo ol l promo do conjunto on
ol concurso do muscu convocudo por ol Circulo do
ollus ^rtos bujo lu prosdoncu do los Sulmon.
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
306
Ln julo do l929 so trusludo on unu ncul gru u lu ^rgontnu. Ln los prmoros
unos do lu dcudu do los 30, luo prolosor do churungo, quonu, dunzus y otros
nstrumontos ndigonus on ol Consorvutoro muscul lugloso drgdo por
^molu y Crgolu lugloso, ubcudo on lu cullo Mxco 3879 do lu cudud do
uonos ^ros.
Ln l93l con Murtin Chvoz, Vconto Cuovus y lublo ^lgunuruz grubu sus
prmoros dscos kC^ Vctor, N 37022 y 37033 on Cumdom do Nuovu lorsoy
(LS^), ms turdo lu Lru lncucu olvunu so convortriu on un conjunto oxclusvo
do lu kC^ Victor, grubo ms do 40 dscos 78 r.p.m. con mocupuquonus, yuruvs,
huuynos, cuocus, kuluyos, bulos, lox ncuco, kulu tukuyu y otros tomus do su
uutoriu.
Ln l932 onsono o mpulso u connotudos lolklorstus urgontnos, ontro ollos
u Murthu do los kios, Crogolu, utu lugloso quonos udoms, ntorprotubun
sus composconos u lu voz quo contubun con ol ucompunumonto do guturru y
churungo dol Muostro kuz Luvudonz on sus prosontuconos urtistcus.
Consoco dol Circulo do ^utoros y Compostoros do Muscu on lu ^rgontnu
prodocosoru do S^D^lC. Hzo multplos uctuuconos on lus voludus propurudus
por lu Socodud ^rgontnu do ^rto Nutvo, lu ^grupucon do urtstus Cumuuti
Alberto Ruiz Lavadenz su charango y su Lyra Incaica boliviana, fundada en 1923
307
:A8=6G6C<D
prosontubu sus uctuuconos como numoro ospocul. Durunto sus unos do
pormunoncu on uonos ^ros, uctuo on ol 1outro Cusno, Corvuntos, Novodudos,
1outro dol uro kudo 1outrul dol cno Monumontul, on lu sulu Wugnorunu,
1outro ospunol, Cno Lus lumlus, 1umugn do Sun lornundo, on lu lonu Cuuchu
lnsttucon culturul do urto nutvo, on Lu lonu ^grupucon do gonto do urto y
lotrus, usi como on vurus rudodlusorus L S 5 kvuduvu, L L 3 ^mrcu, L L 2
Contrul, L S 4 lortonu, kudo Ll Mundo, luo contrutudo ospoculmonto puru lus
uudconos do kudoduro, propuludu por L.S. 9, lu voz dol uro.
Lu voz do do lu kC^ Victor on uno do sus roportujos roulzudo ol uno l932
rosultubu lo sguonto. Ls uno do los ntrprotos ms gonunos y oxprosvos do
lu muscu ndigonu, onomgo do todu publcdud porsonul, poro tocu quonu,
churungo, guturru, cuju, uutu, puno umn do otros nstrumontos, os compostor
notublo, musco do prmor ordon, tonor dostucudo. Docluru sontr prodloccon
por ol churungo y lu quonu.
Los porodcos urgontnos lornudu, Lu lronsu, Lu kopublcu, Lu kuzon, Lltmu
Horu, Lu pocu, Lu Nucon, Critcu, Ll Mundo, Lu lutru, usi como los somunuros
Lllus, kudolundu, ^ntonu y ol lotosi ologubun todus sus uctuuconos.
Ln ugosto do l933 junto u connotudos urtstus urgontnos lundu unu ontdud
urtistcu puru dlundr y rovulorzur ol urto lolklorco lncumrcu, ncundo unu
soro do uudconos musculos drgondo su Crquostu do churungos, guturrus,
quonus y mundolnus, junto u lu orquostu dol Muostro Lscolutt ^lmodu y ol
concortstu do guturru Durdo ^guur.
Ln octubro do l933, onvo 600 dscos ul Contro do lropugundu y Dolonsu
Nuconul puru los gustos do lu contondu dol Chuco. Ln onoro do l935 purto u
lu guorru dol Chuco sonundo on ol cumpo do butullu con su Lyru lncucu. ^ nos
dol msmo uno, son ununcudus nuovumonto sus prosontuconos do lu cudud
do Lu luz con lus composconos ms sontdus o nsprudus on lu conugrucon
blcu como lnorno vordo, dostucumonto lll y otrus.
Ln dcombro do l937 lu Lru lncucu olvunu roulzu unu nuovu gru u lu
^rgontnu, con 26 ntogruntos. Ln sus dstntus prosontuconos ncluiu duos do
churungos (lrustu y kuz), trios do churungo (lrustu, kuz y ^lbu), cuurtotos do
churungo (kuz, lrustu, ^lbu y Molnu), trio do churungos con mundolnus, otc.
Lntro sus churungustus ostubun. Lmlo lrustu, lucnto ^lbu, lormin urronuovo,
quonstus y guturrstus. lormin urronuovo, ^llrodo Lspnosu y Lnrquo Molnu,
Concortnstus. Subno Sulus y lulo Culdoron, huuncurstu. Muro Lspnosu. Ll
l6 do novombro do l939 montrus lo trusludubun u Yungus oxhulubu ol ultmo
suspro ol Muostro do Muostros quo tunto do ul lolkloro bolvuno.
Nota.- Dutos obtondos do rocortos do porodcos y progrumus do
prosontuconos o nvtuconos do l923 u l939, dol ulbum proporconudo por lu
lumlu kuz Cobo.
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
308
ALf]ANDRO CMARA MfDRANO
Cruro
Nucdo ol 26 do novombro do l950 on
Cruro. Churungustu uutodductu quo so nco
como ntrproto prolosonul on ol uno l973.
Dosdo l974 os prolosor dol lnsttuto Lduurdo
Lurodo y muostro purtculur do unu vocucon
nnutu.
1ono unu truyoctoru oxtonsu como purtc-
punto on lostvulos Nuconulos o lntornuconu-
los. ^si ol uno l972 guno Ll churungo do oro
on ol lrmor lostvul roulzudo on Cochubum-
bu. Ln Ll Sogundo Congroso do Churungustus
(l997) luo nombrudo Muostro dol Churungo,
titulo quo lo otorgo lu Socodud olvunu dol Churungo y lu Cculiu Muyor do
Culturu dol Coborno Muncpul, Coston los Lunzu. Dontro sus prosontuconos
so ncluyo tumbn ol lupon.
Lsto muostro y uutor do mtodos puru lu onsonunzu dol churungo nos dco.
Ls un nstrumonto con muchos rocursos ul guul quo unu guturru, on constunto
ovolucon, cudu voz monos monotonos, nstrumonto notumonto bolvuno
croudo dospus do lu colonu.
ALFRfDO COCA
Cochubumbu
Nucdo on lu cudud do Cochubumbu ol 9 do
murzo do l953.
Consdorudo un muostro dol churungo on lu
ntorprotucon do rtmos vornuculuros, dondo lus
cuocus, los buloctos, los kuluyos, curnuvultos
y tonudus so dojun sontr con oso uro lrosco quo
nos du lu hormosu torru vullunu.
^rqutocto do proloson, brndndolo un pr-
mor pluno u su nstrumonto quordo. Lx ntogrun-
to do muchos conjuntos lolklorcos do ronombro
como lroyoccon, 1urpuy, Suvu ^ndnu, ontro
otros.
Cbtuvo notublos dstnconos como ol lrmor
lromo Dopurtumontul dol lostvul lolklorco roulzudo on lu cudud do Cruro
(l976).
309
:A8=6G6C<D
Su vocucon ul nstrumonto y su smputiu lo hun llovudo por los osconuros
ms oxgontos quo tono lu muscu populur bolvunu.
Su prmor dsco grubo junto ul Crupo Los upus ull on ol uno l979.
Hu vujudo por Luropu, Lstudos Lndos, Chlo y loru.
Ll 30 do murzo do 200l, lu Droctvu do lu Socodud olvunu dol Churungo,
on usumblou oxtruordnuru lo conro ol titulo do Muostro dol Churungo y
rutcudo on ol 4to. Congroso Nuconul.
luo ol oncurgudo do orgunzur ol Cuurto Congroso Nuconul dol Churungo y
ol 1orcor Lncuontro dol Churungo quo so roulzo on lu cudud do Cochubumbu
dol 30 do lulo ul 4 do ^gosto do 200l. Ll ll do ubrl 2008 ostuvo prosonto
on ol lrmor lostvul dol Churungo, roulzudo on lu cudud do luris-lruncu,
postorormonto on lu cudud do Djon. Ls ol lrosdonto do lu Socodud olvunu
dol Churungo S. . C. dosdo ol uno 2003 hustu lu lochu.
ANA CRlS1lNA CfSPfDfS
Cochubumbu
Nuco on ol vullo cochubumbno ol 3l do
julo do l962. Dosdo muy nnu ostuvo nmorsu
on uctvdudos musculos ncontvudu por su
sonoru mudro, unu dostucudu cuntunto do lu
dcudu do los 70 (s. XX).
Como churungustu o ntrproto vocul, hu
sdo ucroodoru u muchos promos. Nustu dol
Sogundo lostvul do lu Cuncon Lstuduntl
(Cruro l975) y dol lostvul Luuro do lu Cuncon
olvunu (l98l Cochubumbu).
Lu Socodud olvunu dol Churungo y ol
Vcomnstoro do Culturu, lo otorguron ol ttulo
do Concortstu do Churungo on ol Cuurto
Congroso Nuconul dol Churungo roulzudo on lu
cudud do Cochubumbu do 200l. ^ctuulmonto, os droctoru dol grupo lncullujtu,
con ol cuul hu vujudo u muchos puisos lutnoumorcunos y ouropoos.
AN1ONlO PfRfZ
Lu luz
Nuco on Coroco, nor. Yungus (Lu luz), ol 3 do muyo do l959. 1onondo
un uprondzujo uutodductu, u los l7 unos yu ncursonu on lu dlicl curroru
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
310
do churungustu llogundo u convortrso, on muy
poco tompo, on un consugrudo ojocutunto dol
lnstrumonto.
luo ntogrunto do Crupos como ^ltpluno, Luz
dol ^ndo, Mullku do los ^ndos, Los Vcunus, Wuru
y muchos otros.
Conjuntumonto ol churungustu Donuto Lspnozu
luoron los prmoros on ncorporur ol mcrolono do
contucto on ol churungo (nos dol s. XX).
Su sngulur ostlo lo hu pormtdo vujur cus por
todo ol mundo. kudcu on Luropu, poro cudu uno
(durunto cuutro o cnco mosos) ost on su olvu.
ASlLlO HUARACHl
Lu luz
So nco como churungustu dol conjunto n-
luntl Los lurtus, conjunto quo ms turdo tomo
ol nombro do Los Chuscus. Dosdo l973 vvo on
Luropu (lruncu) como ntogrunto do lu ugrupucon
kuphuy.
Hu rocorrdo muchos puisos ouropoos llovundo
su churungo y lu muscu bolvunu on lostvulos
lntornuconulos.
Ls orundo do Lu luz, cuyus prmorus oron-
tuconos lus tuvo dol churungustu do Los lurus
(l966).
ONNY ALfR1O 1fRN
lotosi
Nuco ol l4 do muyo do l948, su
pudro un mugnico churungustu y su
propo puoblo hun sdo sus prncpulos
muostros. ^ osto lolklorstu so lo conoco
como cuntunto y un hbl kulumpoudor
do churungo.
Hu rocogdo mucho do su Curpuyo
(Norto do lotosi) lugur do nucmonto
do nuostro urtstu, dondo ol sontmonto
prolundo tono su propondoruncu por sor
311
:A8=6G6C<D
lus ms vvonto mgon do nuostrus culturus untguus, ruzon por lu cuul ostus
rogonos so consttuyon como lus ms tupdus y rcus dontro do lu oxpunson
nuconul dol churungo. Luropu tumbn upluudo u su churungo.
Nos dco toxtuulmonto. Ls un nstrumonto bustunto moluncolco, os ol drocto
trunsmsor do ulgunos monsujos, ulogrius y osporunzus. Lntrovstu l979.
CARMfNCl1A SlLVA
Lu luz
luconu do nucmonto. Ln lu dcudu do
los unos 30 upuroco como cuntunto o ntr-
proto do churungo, roulzundo sus uctuuco-
nos on ClX kudo Nuconul y kudo lllmun.
lurtcpo junto ul Muostro Smoon koncul on
ol lrogrumu bonco puru lu Dolonsu Nu-
conul on julo do l932, on ocuson dol l
utuquo puruguuyo u nuostro torrtoro. Ll l7
do julo do l938, junto ul muostro ^lborto
kuz Luvudonz on roprosontucon do olvu,
lormo purto do lu dologucon urtistcu on ol
ucto roulzudo on lu Cusu do lu Lmploudu do
lu cudud do uonos ^ros, u luvor do lu luz
on ^mrcu y puru lu puccucon dontvu
dol Chuco oroul. luo purto do lu Lyru ncu-
cu bolvunu dosdo ol uno l938, prosontn-
doso on vurus rudoomsorus, on Lu lonu
^grupucon do Conto do urtos y lotrus y otros osconuros urgontnos. Ll uno
l947 rotornu u olvu con un roportoro quo ncluiu numoros ucompunudos
con churungo, guturru y cunto. Lu pronsu oscrtu oxprosubu lo sguonto. Los
numoros lolklorcos prosontudos por Curmonctu Slvu, tuvoron un nuovo ostlo
on su ntorprotucon. Hubndoso dostucudo lus mugnicus ntorprotuconos dol
churungo por su molodiu y ojocucon. (Dutos obtondos do. Ll duro l932, Lu
luz. Lu kuzon l947, Lu luz. kudolundu l938, uonos ^ros. Lu lronsu l938,
uonos ^ros).
CfLfS1lNO CAMPOS lGLfSlAS
Chuqusucu
Nuco on lu cudud do Sucro ol l9 do muyo do l937. Ll l0 do juno do
l968 purtcpo dol lrmor lostvul lolklorco Nuconul Lnvorsturo, uuspcudo
por lu lodorucon Lnvorsturu locul do lu Lnvorsdud Muyor do Sun ^ndrs,
roulzudo on ol 1outro l6 do lulo do Lu luz, como ntogrunto do lu dologucon
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
312
do lu Lnvorsdud 1cncu do Cruro on
culdud do solstu nstrumontul, junto u
Los Lurs, Los Huuncurus y lus Vocos dol
Huuyru.
Ln l97l lundu lu oscuolu do muscu
on lu cudud do Cruro con ol nombro do
Contro do Lstudo dol Churungo.
Ln l973, ol lrmor Congroso do
Churungustus y ol lnsttuto olvuno
do Culturu lo otorguron ol titulo do
Muostro dol Churungo. luo Droctor
do lu Lscuolu dol lolkloro Muuro Nunoz.
Nos dco toxtuulmonto. Ho trutudo do llovur u lo ucudmco, y mo hu dudo
muchu ucoptucon, lu ddctcu y ol sstomu do onsonunzu dol churungo on
lormu contico muscul.
CLARCk OROSCO
Lu luz
Churungustu do vuros conjuntos do ostlo
vornuculur, nucdo on lu cudud do Lu luz ol
7 do onoro do l952.
lntorculu lu ntorprotucon dol churungo
con lu lubrcucon dol nstrumonto y otros m-
portuntos cordolonos quo uprondo dosdo sus
ubuolos, prncpulmonto do su pudro Don Su-
bno Crosco, u quon pusubu lus horrumontus
dosdo muy nno.
Muchos conjuntos vornuculuros hun
grubudo bujo su droccon, ontro ollos ostn
Los Yurus, Wuru y Crupo ^ymuru, con ol quo
vujo u muchus purtos dol mundo. 1ono ol titulo do Muostro dol Churungo
otorgudo por lu Socodud olvunu dol Churungo on ol Sogundo Congroso do
Churungustus. Lu luz l997.
Lu lumu como constructor do churungutos hu llogudo ul mundo ontoro dondo
os udmrudo por lu tcncu do su trubujo y por lus osculus do sus dupusonos
obtondos por computucon con lu uyudu do liscos lruncosos.
Nos dco. Ls un buon nstrumonto, udoms os lo ms roprosontutvo do
olvu. Mo gustu mucho porquo so puodo jugur con sus notus quo so oyon muy
bon.
313
:A8=6G6C<D
CLAUDlA CAMPOS
Lu luz
Lstu jovon churungustu nuco on lu cudud do Lu
luz ol 27 do lobroro do l985.
lnco su uprondzujo u lu odud do 3 unos on
Contro do Lstudo on Churungo bujo lu droccon do
su sonor pudro muostro Colostno Cumpos. lurtcpo
como solstu on lu Crquostu do lu Lscuolu Nuconul
dol lolkloro y on lu nuugurucon dol lrmor
Lncuontro lntornuconul dol Churungo orgunzudo
on l997.
Ll l0 do novombro do l988 uprobo ol oxumon
do grudo como lntrproto dol Churungo on un roctul
prosontudo on ol 1outro do lu Culturu Modostu
Sunjns.
Ll Sogundo Lncuontro lntornuconul dol Churungo quo so colobro on lu
cudud do lotosi upluudo su purtcpucon
DANlfL VALLf]O
lotosi
Ls orundo do lu cudud do lotosi. Nuco ol
22 do muyo do l963
So dodco u lu ntorprotucon dol churungo
dosdo muy nno horodundo lus dotos urtistcus
do su pudro, un notublo urtstu potosno.
Ln ol lrmor Lncuontro lntornuconul dol
Churungo (l997) ostuvo prosonto junto u su
grupo dondo luscnuron con lu ntorprotucon
do muscu clscu ouropou on l0 churungos.
Ln l999 luo uno do los hombros cluvo puru ol
xto dol Sogundo Lncuontro lntornuconul do
churungustus y 1orcor Congroso Nuconul dol
Churungo quo so llovo u cubo dol ll ul l5 do
octubro do l999, ovontos quo conturon con lu
purtcpucon do ms do l80 churungustus dol
mundo orgunzudo por lu Socodud olvunu dol Churungo llul lotosi do
lu quo os ol Vco lrosdonto. ^ctuulmonto, os droctor dol grupo ^rpogos
con ol quo, udoms do muscu nuconul, ntorprotu con churungo muscu
ntornuconul.
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
314
DANlfL VlLLAVlCfNClO
lotosi
Ljocutunto dol churungo nucdo on
Colquochucu (lotosi) ol l0 do ubrl do
l972. ^utodductu on ol uprondzujo do su
nstrumonto y dosdo l998 so dosonvuolvo on
lu nvostgucon dol churungo, con ol tomu
^nuconos.
Ln ol lrmor lostvul lotosi, Cunu dol
Churungo ubrl 200l, osto urtstu, ostuvo
prosonto gunundo muchos upluusos, grucus u
su novodosu uctuucon.
DONA1O fSPlNOZA
lotosi
Nuco on lotosi ol 22 do octubro do
l962. Comonzo sus ostudos do churungo
on lu Lscuolu Nuconul do lolkloro
Muuro Nunoz Ccoros (Lu luz). Ln l984
so prosonto como purtcpunto on ol
lrmor lostvul Nuconul dol Churungo
quo so roulzo on lu cudud do ^qulo
(Cochubumbu) obtonondo ol prmor
promo churungo do oro on lu cutogoriu
luvonl. ^ssto on l985 roprosontundo u
olvu, ul lostvul do Cosquin (^rgontnu).
luo ntogrunto dol olonco do urtstus do lonu Nuru dosdo los unos 80 hustu
prncpos do los 90 (s. XX).
luo colundudor do Luz dol ^ndo. Lx ntogrunto do los grupos Los kunus
do ^rmundo lglosus y Lnumuntu (ugrupucon urgontnu). ^ctuulmonto, lormu
purto dol conjunto Suvu ^ndnu.
Hu vujudo por muchus purtos dol mundo.
luo ol prmoro on utlzur ol churungo oloctromugntco (l986), ostlo quo
lo llovo u lu lumu. Hoy on diu, so oncuontru on lu busquodu do ms olomontos
modornos puru ncorporurlos u su Churungo.
lntorculu su urto drgondo su omprosu do grubucon Dgtul ^udo Studo
dosdo huco 9 unos. Lntrovstu 200l.
315
:A8=6G6C<D
fDDY NAVlA
lotosi
Lddy Nuvu Dulonco, nuco ol 6 do soptombro
do l949 on lu cudud do lotosi.
lncursono on ol urto u sus l7 unos, ompozundo
con lu lormucon guturristcu y porcusonstu.
Dosdo ol uno l972 ompozu u tocur churungo
convrtndoso on un notublo vrtuoso do osto ns-
trumonto, ocusonundo udmrucon y oxpoctutvu,
prmoro junto ul guturrstu Corurdo ^rus y luogo
como ntogrunto lundudor dol conjunto Suvu ^n-
dnu ntorprotundo muscu do un vurudo gnoro y
prncpulmonto lu muscu bolvunu.
luo uno do los dos prmoros churungustu quo
llovo ul Dsco obrus do uutoros do muscu clscu.
l973 Lu luz.
Muostro dol Churungo, titulo quo lo otorgo lu
Socodud olvunu dol Churungo y lu Cculiu Muyor do Culturu dol Coborno
Muncpul do Lu luz on ol Sogundo Congroso Nuconul do Churungustus. Lu
luz l997.
Lsto compostor nos dco. Ll churungo os un nstrumonto muy noblo, u m
juco lo consdoro como unu ospoco do Simbolo lolklorco olvuno, yu quo
sus sondos dontcun u nuostro puis. lor lu vorsutldud do osto nstrumonto so
puodon urruncur do l notus quo portonocon tunto u lu muscu vornuculur usi
como tumbn ntorprotundo u los uutoros clscos unvorsulmonto conocdos,
por lo dcho, sostongo quo ol churungo os un uporto do olvu u lu muscu
unvorsul. (Lntrovstu l979).
Su churunguto do mudoru lumnudu y do ospuldtu pocho do gullo, lo curgo
por ^mrcu, Luropu y ^su. Dosdo huco muchos unos ost rudcudo on Los
Lstudos Lndos do Norto ^mrcu, dondo udmnstru lu lonu luchumumu quo
os do su propodud.
fRNfS1O CAVOUR ARAMAYO
Lu luz
Nuco on lu cudud do Lu luz, ol 9 do ubrl do l940. Churungustu uutodductu,
musco multplo, ox bulurin do bullot clsco, ospunol y lolklorco. lootu
populur, cuontu cuontos, nvontor o nnovudor do nstrumontos musculos.
So nco como urtstu prolosonul on l957, sondo mombro uctvo do
SlML^kV^ (Sndcuto do Muscos y ^rtstus on Vurodudos).
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
316
Dosdo l962 lundudor, droctor y pro-
poturo dol Musoo do lnstrumontos Muscu-
los do olvu. Lu luz.
lrmor lromo Solstu lnstrumontul
Churungo. lrmor lostvul Lutnoumorcu-
no do lolkloro (Sultu - ^rgontnu) l965.
Lx ntogrunto, lundudor y nomnudor dol
conjunto Los lurus (l966) y dol trio Do-
minguoz, luvro, Cuvour con quonos vujo
u Luropu (l969-l97l).
Lscrbo dosdo l962 vuros mtodos do
onsonunzu puru ol churungo y otros nstru-
montos vornuculuros bolvunos. Lntro sus
prncpulos obrus ltorurus ostn. Dcconu-
ro Lncclopdco do los lnstrumontos Mus-
culos do olvu, Ll Churungo su vdu, costumbros y dosvonturus, Los lnstrumon-
tos Musculos do olvu, lnvontos do Cuvour, ol urquncho cuntor y otrus.
Dosdo l972 os propoturo do lonu Nuru (hoy Culoriu do ^rto). Lu luz.
lundudor y mombro uctvo do lu Socodud olvunu dol Churungo (S..C) l973.
Mombro lundudor do ^^lLM ^socucon olvunu do ^rtstus, lntrprotos
y Ljocutuntos do muscu. Mombro rolundudor do SCCD^YCCM Socodud
olvunu do ^utoros y Compostoros do Muscu (l8 do juno do l99l).
Mombro do lu ^socucon do lnvontoros do olvu (^.l..), lnsttucon
dopondonto do lu ^cudomu Nuconul do Concus do olvu.
1ono rogstrudos 50 L.l. y 22 CDs on olvu y vuros puisos (l962-2007).
FfLlPf V. RlVfRA
lotosi
Nucdo on Supuchu (lotosi) ol 23 do ugosto do l896, compostor,
churungustu, guturrstu y vontstu uutodductu. So hu consttudo on uno do los
ms grundos rocopludoros do lu muscu bolvunu. Ln julo do l922 omprondo
unu gru llogundo hustu lu cudud do uonos ^ros lormundo purto dol Conjunto
lolklorco drgdo por M. los onuvonto (punstu-compostor) con ^bol
lorroru lroto (musco-compostor) y coluborudos por lu bulurnu luntutu
Muriu lorroru. Lstu prosontucon luo uuspcudu por ol Consojo Nuconul do
Mujoros.
Dosdo l929 so ostubloco on lu ^rgontnu drgondo su Crquostu 1ipcu,
ontro los unos l932-l946 grubo ms do 200 tomus on dscos ortoloncos do 78
r.p.m. puru lu kC^ Victor otquotu nogru y Lu Cdoon. Ln ol bolotin nlormutvo
317
:A8=6G6C<D
o lustrudo N 26 dol uno l936 lu Cdoon sonulubu como otro grun xto do
muscos bolvunos sonulundo. Dosdo lu ultplunco ncucu hu llogudo un
conjunto do hblos nstrumontstus do churungos, concortnus, guturrus y
quonus drgdos por ol lolklorstu bolvuno lolpo V. kvoru. Ll dsco CDLCN
on su uln do onrquocor su roportoro hu logrudo grubur por l voz osto gnoro
do muscu. Su roportoro ncluiu. kuluyos, rupsodus ncus, dunzus, huuynos,
mocupuquonus, uros bolvunos, yuruvos, pusucullos, cuocus y buloctos. ^ctuo
on progrumus ospoculos do lus rudodlusorus Lxcolsor, kudolundu y olgruno,
sus prosontuconos luoron comontudus por los porodcos Lu pronsu, Ll
mundo, Lu cullo, ol somunuro ^ntonu do uonos ^ros. lormuron purto do
su orquostu los churungustus Lloutoro Lruzu y lrmo Murtinoz, luustno Vonturu
y ^lborto ^purco (quonus y unutus), Lnrquo lbnoz (concortnu y mundolin),
Munuol Vurgus (guturru, quonu y mundolin), lublo ^lgunuruz (guturru), Lnrquo
Molnu y lus cunconstus Morcodos 1ojorno Lu Mochu, Lolu Molnu, Muriu
^. Svlu y ^nu kvoru. (Dol lbum do lolpo V. kvoru, donudo por sus hjos ul
Musoo do lnstrumontos Musculos do olvu).
Conjunto Tpico Boliviano fundado en 1929. Felipe V. Rivera con el charango, la Mecha con la guitarra
de quirquincho grande. Se ven tambin: quenas, tarcas, pinquillos de hueso y caa, cajas, concertinas y a su
lado otro charango
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
318
FfRNANDO ARNfZ
Lu luz
Nuco on lu cudud do Lu luz un l6 do lobroro
do l957, tocu ol churungo dosdo sus 8 unos. lunto
u sus purontos hu lormudo los conjuntos. kuzu
do ronco, Los do Subuyu, Los do ^gosto y ol
duo ^rnz Vsquoz, grubundo dscos con cudu
uno do ostus ugrupuconos. So trutu do uno do
los dscipulos dol muostro Muuro Nunoz con ol
cuul toniu un grun ucorcumonto. ^ctuulmonto,
lormu purto do lu ugrupucon donomnudu
Muuro Nunoz, lundudu on lu cudud do Lu luz
ol 2l do julo do 200l on homonujo u oso lustro
Muostro chuqusuquono. Con su churungo hu vujudo vuros puisos ouropoos
como. ^lomunu, lortugul, lruncu, otc.
lngonoro on sstomus. luo Mombro dol Droctoro do lu Socodud olvunu
dol Churungo on culdud do Socroturo do Doportos (Coston 200l - 2003)
FLORfNClO OROS
Chuqusucu
Lsto notublo ojocutunto nuco on lu cudud do
Sucro ol uno do l938. Ln l966 so prosontubu
como oxmo churungustu junto u sus guturrus
vujorus.
Ln ol lrmor Congroso do Churungustus, ro-
cbo ol titulo do Muostro dol Churungo otorgudo
por lu Socodud olvunu dol Churungo y ol lns-
ttuto olvuno do Culturu. Lu luz l973.
Sus ntorprotuconos so hun cuructorzudo por
su constunto upogo ul ostlo costumbrstu. Ln su
churungo do mudoru y cuordus do ulumbro, pro-
domnu su ostlo lmpo y sonoro tul como lo os-
cuchumos on sus grubuconos quo ncluso pusu-
ron u los sstomus modornos do roproduccon.
Hu grubudo muchos dscos, hoy do coloccon, consttuyndoso todos ollos
on unu notublo oxpoctutvu do sus udmrudoros. Ll muostro lloronco Cros dojo
do oxstr, on lu cudud do Lu luz, ol 26 do soptombro do l986.
Sus udmrudoros lo rocuordun con todo curno, hu sdo y os un rospotudo
muostro.
319
:A8=6G6C<D
FLORlNDO ALVlS
lotosi
Nucdo on lu poblucon do Ccur - lo-
tosi (olvu) ol l5 do octubro do l94l.
Como todos los churungustus do su ro-
gon tono lu oscuolu uutodductu. ^ los 6
unos ompozo u rusguour y u los l5 yu oru
un churungustu ntogrunto do vuros gru-
pos lolklorcos.
Vuju u Luropu ol uno l97l rudcundo
on ^ltu Suvoo (lruncu) corcu do lu cudud
do Cnobru (Suzu). ^ll on Luropu luo chu-
rungustu dol quonstu urgontno Lnu kumos, grubo un dsco junto ul grupo
olvumuntu plucu quo guno ol lromo dol Dsco do lu ^cudomu Churlos du
Cros. lruncu.
Lstuvo por Lspunu (lslus Cunurus) y por lupon llovundo sompro ol cunto do
su quordo lotosi. lurtcpo on ol 1orcor Congroso do Churungustus y Sogundo
Lncuontro lntornuconul dol Churungo, ovontos quo so roulzuron on lu cudud
do lotosi on octubro do l999.
^ctuulmonto os ntogrunto dol conjunto quo lundo Los Yurus con los
quo so prosontu on Luropu montrus ntorculu ol oco con los tulloros do
Ltnomuscologiu on lu Cusu do lovonos do Suvoo (lruncu).
Comontu. M vson sompro hu sdo dlundr nuostru muscu trudconul y
croo quo ostoy hucondo todo lo mojor quo puodo. (Lntrovstu. lotosi l999).
FRfDDY SUAZO
Lu luz
Nuco on lu cudud do Lu luz on l940. Conjuntumon-
to Cctuvo Cordoro os ol croudor y droctor dol conocdo
conjunto Los luyus. Su rudo do prosontuconos luo
con proloroncu lu ropublcu hormunu dol lLkL, dondo
lu pronsu orul y oscrtu muchus vocos hu munlostudo.
Ln lnglutorru Los outlos y on ol loru Los luyus.
Nos dco toxtuulmonto. Nudo os prolotu on su to-
rru y mo hu doldo mucho sopururmo do ms pusunos
quo nuncu hun voludo por sus urtstus, n hun subdo
roconocor ol trubujo sncoro. Ln ol lLkL mo sonto
ms u gusto porquo nos dojun roulzurnos on nuostrus
nquotudos. Yo dosdo nno ho sonudo con cumbur ol
mundo con m churungo. (Lntrovstu l978).
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
320
GfRARDO PARf]A CASAZOLA
Chuqusucu
Nuco on Vllu Sorruno, Chuqusucu, ol 2l do
ugosto do l944.
lrolosor normulstu do Lducucon Muscul y ubo-
gudo do proloson.
Dosdo muy jovon os ntrproto dol churungo.
lntogrunto dol conjunto dol Muostro Muuro Nunoz
con quon grubo dscos. lor otru purto, toco con Los
Hormunos Cutrroz, Crupo Chullhuumuyu y con ol
punstu ^ntono ^uzu.
Ll Sogundo Congroso do Churungustus y lu So-
codud olvunu dol Churungo S..C. lo otorgo ol
titulo do Muostro dol Churungo.
luo Droctor do lu Lscuolu Nuconul do lolkloro
Muuro Nunoz Ccoros y Vcoprosdonto do lu S. . C. (200l - 2003).
Nos dco. ^ m juco ol Churungo os lu oxproson mxmu do nuostro
lolkloro, puos posoo umpltud y lormu on su oxproson. ^ m juco, untos,
quonos ntorprotubun churungo orun mul vstos, por ol problomu socul, poro,
grucus u los procursoros o nvostgudoros dol Churungo (Muuro Nunoz, Lrnosto
Cuvour, Colostno Cumpos y otros), uctuulmonto, os consdorudo como uno do
los nstrumontos ms ntorosuntos y orgnulos quo tono lu lutru.
HfRMANOS GU1lfRRfZ
Chuqusucu
Moss, losus y los, hjos do punstu, ncurso-
nuron on ol urto ul comonzur lu dcudu dol 60 sglo
pusudo. Su mudro Donu Lrsnou Nunoz Ccoros, luo
hormunu logitmu dol muostro Muuro Nunoz Cco-
ros. losus (lullocdo), Moss (lullocdo) y los, junto
u su tio Muuro Nunoz (lullocdos) hun consttudo
unu do lus ugrupuconos ms truscondontul on lus
^rtos Musculos Costumbrstus do olvu, nsprudos
on lu muscu chuqusuquonu do Sorruno, ludllu,
1urubuco, ^zurduy, otc., lubor y coluborucon muy
docddu puru lu dluson do lu Churungologiu dol
muostro Nunoz.
Drgoron lu ucudomu do muscu Muuro Nu-
noz, y so dosomponubun como cutodrtcos do nstrumontos vornuculuros on lu
Lscuolu Nuconul do lolkloro Muuro Nunoz Ccoros, ospoculmonto Moss
on lu ospoculdud do churungo.
321
:A8=6G6C<D
Hun grubudo dscos on olvu, loru, ^rgontnu y rusl.
Lu purtcpucon do osto conjunto, on ol lrmor Congroso do Churungustus,
on ol uno do l973, hu sdo bustunto vulosu.
losus nos munlostubu. Ll churungo ocupu un nvol prncpul on ol lolkloro
olvuno, llogundo u sor, nclusvo, tun mportunto on lu nstrumontucon
modornu.
lntorculubun sus uctvdudos con ol Mugstoro, luoron prolosoros do muscu
on cologos y oscuolus. (Lntrovstu l979).
]ORGf ALVARADO
Cochubumbu
Nucdo on Cochubumbu ol 29 do julo
do l96l. lntrproto dol churungo y ubogu-
do do proloson.
Cunudor dol Churungo do oro, cutogo-
riu muyoros, on lu V loru y lostvul dol
Churungo, ^qulo l988. lntogro los gru-
pos Cunto Vvo, ^muru y otros. Drgo
lu ucudomu do onsonunzu dol churungo
^morndu on su cudud nutul.
Ln ol 4to. Congroso dol Churungo so lo
conro ol titulo do Muostro y luo olo-
gdo vocul do lu Socodud olvunu dol
Churungo porodo 200l - 2003.
]ORGf lMANA
Lu luz
Notublo churungustu bolvuno, rudcudo
on lu ropublcu ^rgontnu dosdo huco ms do
30 unos dondo sus ntorvonconos junto u su
conjunto hun sdo bustunto upluuddus.
Su tcncu do ojocucon hu pormtdo lu
nvtucon puru grubur su prmor dsco on l976.
Ln sus prosontuconos lo ucompunu un solocto
cuorpo do lolklorstus (omgruntos bolvunos),
conqustundo lu udmrucon y umstud on
ponus, toutros y rudos dol Crun uonos ^ros
(^rgontnu). lupon ontro otros puisos, upluudo
u su churungo.
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
322
Ls orundo dol Contro Mnoro do Corocoro. Ln sus prmoros pusos luo
guturrstu y lundudor dol conjunto Los Suusulos, uctuulmonto, ost trubujundo
junto u su hormuno tocundo con su propo conjunto.
^l ontrovsturlo u lorgo on nuostro lrogrumu Chur chur Churunguto,
chur chur churunguoundo do kudo Lco 2000 on soptombro do l997 (Lu
luz) nos munlosto. Cuundo docdi rmo u s. ^s. mo ostubu por llovur unu
guturru Crosco, y como tongo unu hormunu quo tocu lu guturru, justo on ol
tron mo djo - p quo vus u llovur guturru u lu ^rgontnu hubondo tun buonos
guturrstus.... porquo no llovus ms bon osto churungo quo to lo rogulo -. Como
yo soy ojocutunto do lu guturru, on ol cumno ompoc u buscurlo lus notus ul
churungo y cuundo llogu u uonos ^ros yu oru churungustu. Lstoy cusudo con
unu urgontnu quo mo do dos hjos. Vongo u Lu luz do vstu u los lumluros,
ojul quo purtcpo on ol Sogundo Congroso do Churungustus, quo os m muyor
unholo. Ll 2007 luo nvtudo ul Vll Congroso Nuconul dol Churungo y ol Vl
Lncuontro lntornuconul do Churungustus, roulzudo on lu cudud do Ll ^lto
dondo guno muchos upluusos dol publco usstonto.
]ORGf LAURA
Lu luz
Nuco on lu cudud do Lu luz, ol 26 do juno do l954. Como churungustu
uutodductu so nco u los l7 unos do odud llogundo hustu hoy onumorudo do
osto nstrumonto prolordo.
Hu ostudo por ^su, Luropu y cus por todu ^mrcu.
lntogro vuros conjuntos nuconulos como. Chucultuyu, Los Yurus y dosdo
l978 do Los kumllujtus.
Do su propu vorson roscutumos lo sguonto. Ll churunguto os puru m un
puonto do plutu quo hormunu dosdo los ^ndos u Luropu. (Lntrovstu juno 200l).
]ORGf MAR1lNfZ
lotosi
Nucdo on Llulluguu provncu ustllo dol
Dopurtumonto do lotosi, ol 7 do soptombro
do l963. 1ocu ol churungo prolosonulmon-
to dosdo sus l5 unos. Vujo por Ccouniu, Sur
^mrcu y Lstudos Lndos do Norto ^mrcu
ucompunundo u vuros grupos puconos. Com-
postor, hu grubudo vuros dscos y cussottos.
Vvo on lu cudud do Lu luz dodcudo u
lu construccon do cordolonos trudconulos
quo los vondo on su tondu do churungos y
urtosuniu.
323
:A8=6G6C<D
]ULlO LAVAYfN
Cochubumbu
Churungustu cochubumbno do roconocdu truyoctoru. Conjuntumonto
Duvd Mln y Curlos ^rtougu hun lormudo ol 1rio Cochubumbu grubundo 2
L.l. ^smsmo, con ol puno do Munuol kodriguoz, lu guturru do Duvd Mln
y Corurdo Chojn Lopoz sguo lu curroru con ol ostlo quo lo hu cuructorzudo
y un roportoro do cuocus, buloctos y huuynos do lu torru, do uutoros lumosos
bolvunos como Mguol ^ngol Vuldu, Smoon koncul, lulo Murtinoz ^rtougu
y sus propus composconos. Su hjo lulo Luvuyon lr. con domclo on unu
cudud Suzu ltulunu, sguo sus pusos.
]ULlO ROCAADO
Cochubumbu
Ll muostro kocubudo nuco ol 9 do onoro dol
uno l93l on lu cudud do Cochubumbu. 1ocu dos-
do muy nno llogundo u dodcurso ul urto do ojo-
cucon dol nstrumonto dosdo l947. Yu on l960
luo ntogrunto do muchos duos, trios y conjuntos.
Sus compunoros do urto luoron lorgo Zogurru, Du-
vd Mln, Dunol ^gurro y ^bdius lorruno con
quonos lormo ol Crupo lntvus (l96l).
lor dostucurso on ol churunguto y udoms por
tocurlo ms do 50 unos, lu Socodud olvunu dol
Churungo lo docluro M^LS1kC DLC^NC DLL
CH^k^NCC. 1orcor Congroso Nuconul dol Chu-
rungo. Cochubumbu 200l
Sus hormosus ntorprotuconos junto ul 1rio Cochubumbu nos domuostrun
quo ol muostro kocubudo os uno do los churungustus vornuculuros ms oxpros-
vos o mportuntos quo tono olvu.
LfANDRO LOPfZ
lotosi
luo un churungustu umbdoxtro,
do ostlo notumonto cumposno nucdo
on lu cudud do lotosi ontro los unos
l9l5-l9l8, do oco sombrororo.
luo roconocdo y monconudo on ol
urticulo kuluyos on luris Ll Duro, 9
do dcombro do l95l.
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
324
Ll uno l966 lormo purto do lu dologucon muscul drgdu por ol Muostro
Humborto lporro Sulnus, dontro ol conjunto lndoumorcuno.
Ll uno l987 luo condocorudo por lu Lnvorsdud 1oms lrius, on roconoc-
monto u su lubor y sus unos do ntorprotucon.
LUClO fCHfVfRRlA
lotosi
Nuco on lu bollu poblucon do ^cuco (lotosi),
ol 4 do murzo do l940. Dosdo los l2 unos do
odud yu tocubu y huciu churungos vondo u los
purontos y pusunos, sobro todo u su sonor pudro
quon lo do lus prmorus locconos on lu ojocucon
y construccon dol nstrumonto.
Cuntunto y tocudor solstu quo brllu con lus
lumosus tonudus cumposnus do lus rogonos po-
tosnus y cochubumbnus, kulumpoudus, como
tumbn cuocus, buloctos y kuchurpuyus, os do-
cr os un ojocutunto ospoculzudo on los rtmos
trudconulos dol cumpo quo los ntorprotu con un
ubsoluto domno.
Su prmor grupo muscul luo Lcos dol Socuvon do lotosi. ^ctuulmonto,
sguo tocundo on rudo, tolovson y on prosontuconos do bonoconcu.
Ls mombro uctvo do lu Socodud olvunu dol Churungo con quon cumplo
unu grun dluson do lu culturu bolvunu.
LUZMlLA CARPlO
lotosi
Churungustu, compostoru, cuntunto nucdu
on Culuculu, ^yllu do los Chuyuntukus (lotosi),
ol 20 do dcombro do l949.
Ln ol uno l969, purtcpo on ol lostvul Luuro
dospus do hubor gunudo un cortumon do soloc-
con on lu cudud do Cruro. Ln l970 luo ologdu
Nustu dol lostvul Luuro. Ln l97l on ol lostvul
Nuconul do lu Cuncon olvunu (Cruro) luo
coronudu como Nustu olvunu.
Su roportoro tunto trudconul como sus
composconos, ostn vnculudus intogrumonto u
lus tonudus norto potosnus, dobdo u lu vvoncu
quo tuvo on su nluncu y juvontud. Ll tmbro do
325
:A8=6G6C<D
su voz ugudu y brllunto so conlundo con ol cunto do los pjuros, guvotus y do
lus quonus.
^ctuulmonto, vvo on Luropu. Ll 2007 luo nombrudu, por ol prosdonto do
olvu Lvo Morulos ^mu, Lmbujudoru do olvu on lruncu.
MARlO GALLARDO VlSCARRA
Lu luz
Sus compunoros do urto lo buutzuron con ol sou-
donmo do Zorrto, utrbublo u su nquotu porsonul-
dud. Nuco on Lu luz, ol l5 do julo do l948.
Do lormucon guturristcu, ojocuto ol churungo
dosdo sus 20 unos, ms turdo so convorto on un notu-
blo prolosonul, ntorculundo prosontuconos con lu on-
sonunzu dol churungo. So nco con ol conjunto Los
lnt Huus (l963). Hoy os ntogrunto dol prostgoso
conjunto nuconul lopo Murllo y los bolvunos.
Nos dco. Ll churungo puru mi os muy noblo, so
roquoro do poco tompo y pocus condconos puru su
uprondzujo y prctcu, quo con pocu dodcucon so
llogu u tocur lus molodius ms complojus, como lus
unvorsulos. Lntrovstus l979 - 2002.
MAURl1O VSQUfZ
Lu luz
Curlos Lduurdo Vzquoz Choquo, ms
conocdo como Muurto, nuco on lu cu-
dud do Lu luz, ol l do ubrl do l949, do-
dcndoso tunto u lu ntorprotucon como u
lu construccon do churungos dosdo sus l6
unos.
^utodductu on lu construccon do ns-
trumontos, u sus l9 unos ngroso ul ostu-
do do lu tooriu y prctcu muscul, tomun-
do luogo ulgunus onsonunzus dol muostro
Muuro Nunoz, ntogrundo postorormonto
ol conjunto do osto urtstu. Con ol churungustu Moss Cutrroz conlormo ol
duo ^mumuunu, dospus so prosonto con ol duo nstrumontul ^rns-Vsquoz,
postorormonto, conlormo Muurto y kuzu do ronco, uhoru lormu purto do lu
ugrupucon Muuro Nunoz. 1uvo por vuros unos lu ctodru do churungo on lu
Lscuolu Nuconul do lolkloro Muuro Nunoz Ccoros. Lu luz.
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
326
Nos dco. usoru hublur mucho sobro ol churungo, yu quo tongo quo docr
muchus cosus, yu sou do los dlorontos modos do tocur, tcncus do construc-
con, otc.
So dobo u lu goston do osto muostro, junto u koborto ^rns, hubor logrudo
lu kosolucon Supromu No. 202309 dol 2l do ubrl do l987 quo oloctvzu lu
omson do ostumpllus nuconulos con ol tomu Ll Churungo olvuno, como
unu rosolucon y un unholo dol lrmor Congroso Nuconul do Churungustus
(l973). Conjuntumonto lu Socodud olvunu dol Churungo, logro roulzur ol
2002 Lstumpllus do Corroo conmomorundo los l00 unos dol nucmonto dol
muostro Muuro Nunoz Ccoros y ol uno 2003, ol roconocmonto ul muostro
compostor do lu cuocu Vvu M lutru olvu Don. ^polnur Cumucho.
luo docsvu su purtcpucon junto u koborto ^rnz y Lrnosto Cuvour on lu
comson puru hucor doclurur on ol lurlumonto Nuconul Churungo lutrmono
Culturu do olvu, lotosi Cunu dol Churungo usi como ol 27 do ubrl dol
uno 2007 lu omson do sollos postulos ulusvos u lu Loy. Churungo lutrmono
Culturul do olvu, suono logrudo dosdo huco 34 unos.
MAURO NUNfZ CCfRfS
Chuqusucu
Nuco on Vllu Sorruno (Chu-
qusucu - olvu) ol l5 do onoro
do l902, upugndoso su lustro
vdu ol ll do octubro do l973.
So ncorporo u los 29 unos do
odud u lu compuniu 1vunucu
(dcombro do l93l) drgdu por
Woncosluo Monrroy puru ncur
unu gru do urto por lu ropublcu
dol loru, pormunoncu quo duro
l3 lurgos unos, on l940 ntogro
lu lumosu compuniu urtistcu do
Moss Vvunco junto u lu oxmu
cuntunto lmu Sumuc, con quonos
grubo on uonos ^ros ol dsco loru lolklorco (l943).
Dosdo l944 rudco on lu ropublcu ^rgontnu, on l955 luo purto do lu Com-
puniu Muscul do ^rol kumiroz lormundo ol Duo do churungo y puno. lurt-
cpo muchus vocos on ol toutro Colon do uonos ^ros durunto ol prmor porodo
do goborno do luun Domngo loron.
Smultnoumonto u otrus uctvdudos croudorus so dodcubu u lu ntorprotucon
y construccon do churungos on mudoru lluukoudu o vucudu obtonondo
mugnicos tulludos con vurudos motvos on ol rovorso dol nstrumonto.
327
:A8=6G6C<D
^ osto muostro so lo dobo lu
rocoplucon do muchos nstru-
montos bolvunos quo tondiun u
dosupurocor do lu nstrumusco-
gruliu bolvunu, tumbn lu crou-
con do otros, quo so udontrubun
dosdo yu u nuostros vuloros cul-
turulos como lu kurutnu, chu-
rungo bujo, otc.
Do lu grun vurodud do tumu-
nos quo tono lu nstrumuscogruliu dol churungo, hu tomudo cuutro tumunos
lundumontulos puru lormur usi su lumosu Churungologiu, ul ostlo do los ns-
trumontos do urco dol poriodo burroco, logrundo un sollo muscul muy curuc-
toristco y novodoso on cuutro tumunos do churungos (sopruno, tonor, buritono
y bujo).
Hu sdo prolosor do urtos lolklorcus y do churungo on lu oscuolu Nuconul
do Muscu Smoon koncul (Chuqusucu) dondo tumbn do mpulso u lus
uctvdudos do toutro y ospoctculo quo tunto conociu.
^si como un roconocdo constructor, ol Mtro. Muuro Nunoz so hu cuructor-
zudo tumbn por sor un notublo ntrproto dol churungo, nvontor o nnovudor
do nstrumontos musculos. Compostor, dondo brllu su culdud on ol ^rroro,
loncho ponchto, loco u poco y muchus otrus do luorto rugumbro on los umun-
tos do osto nstrumonto.
lurtcpo con mucho xto on ol Sogundo lostvul Lutnoumorcuno do
lolkloro. Sultu l966.
Como tulludor do churungos hu sdo roconocdo tunto on ol mbto nuconul
como ntornuconul.
Ll l5 do onoro do 2002 so rocordo on Vllu Sorruno, los l00 unos dol
nucmonto do sto lustro musco bolvuno. Sus udmrudoros lo rocuordun con
mucho curno y rospoto.
NlCOLS GARClA
Lu luz
Nucdo on lu cudud do Lu luz. ^utodductu
do ostlo costumbrstu, uno do los ms ulumudos
ntrprotos dol churungo u nos do lu dcudu do los
50 (s. XX) on lu cudud do Lu luz. Conocdo como ol
populur luuktu.
Como ntogrunto do lu rovstu luntusiu olvunu,
vujo por todu olvu, lu Lnon Sovtcu y lu Chnu.
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
328
Ll uno l966 orgunzo ol conjunto molodco Lu luz con ol ulumudo guturrstu
lorgo Lduurdo, Zonon lbunoz, Dunol Vonogus y su hjo luun Curciu. lurtcpo
dol 2 lostvul do Sultu como ntogrunto dol conjunto ^ltplnco.
Lu policulu Vuolvo Sobustunu (l954) do kuul kuz y ol dsco olvu trunlu
on Sultu, grubudo on sollo Lyru, rogstrun los snguluros sondos do su churungo
(l966).
OMAR CALLlSAYA MlRANDA
Lu luz
Nuco on Lu luz un ll do ugosto do l967. Chu-
rungustu uutodductu quo uprondo u tocur mrundo y
oscuchundo u sus umgos.
Crgunzo muchos ovontos on lu cudud do Ll ^lto
como ol lrmor Lncuontro do Churungustus dol ^lto
(l996), llogundo hustu ol 1orcor Lncuontro.
Hu lormudo purto do mportuntos grupos do muscu
vornuculur como Crupo Wphulu y Luz dol ^ndo.
OSCAR AYO
Chuqusucu
Crundo do lu cudud do Sucro (Chuqusucu). luo roprosontunto do lu Socodud
olvunu dol Churungo (llul Chuqusucu). Hu sdo oxtosu su purtcpucon on
ol Sogundo Congroso Nuconul do Churungustus, ul punto quo luo nvtudo por
lu dologucon urgontnu u roulzur unu mportunto grubucon on uquol hormuno
puis.
kudcu on su cudud nutul poro lrocuontomonto vuju por olvu y ol
Lxtoror.
PfPf MURlLLO
lotosi
los Murllo Mondzbul nuco on lu
cudud do lotosi un 4 do muyo do l947.
Dosdo muy nno omgro junto u sus
pudros, u lu cudud do Lu luz dondo om-
pozo sus uctvdudos musculos dosdo su
pocu cologul.
^rtstu multplo y do unu roconocdu
truyoctoru nuconul o ntornuconul. luo
mombro mportunto do lu Dologucon o-
lvunu quo purtcpo dol lrmor y Sogundo
329
:A8=6G6C<D
lostvul Lutnoumorcuno do lolkloro roulzudo on lu cudud do Sultu (^rgontnu)
on l965 y l966, dondo olvu guno los lrmoros lromos como Mojor Dologu-
con y muchos otros promos ms. luo lntogrunto, junto ul churungustu Curlos
lulonquo, ul porcusonstu lorcy olldo do lu ugrupucon Los Cumnuntos.
Lsto urtstu cursmtco y musco polluctco (Hombro do rudo, tolovson,
toutro, droctor do grupo, otc.) os un tulontoso churungustu ospoculzudo on
muscu populur bolvunu, lutnoumorcunu y unvorsul, tocu ol churungo ms do
40 unos y con muyor luorzu on lus ultmus dcudus.
Lx prosdonto do lu ^socucon olvunu do ^rtstus, lntrprotos, Ljocutuntos
do Muscu ^^lLM, luo mombro dol Droctoro dol Sndcuto do ^rtstus
on Vurodudos on vurus ocusonos, ol uno 2003 luo ologdo lrosdonto do
SCCD^YCCM (Socodud olvunu do ^utoros y Compostoros).
Droctor do lonu M^kl^ 1^MC dondo so lo vo y oscuchu todos los nos
do somunu junto u su uctuul ugrupucon Los olvunos.
lor vuros unos drgo ol progrumu tolovsvo do muscu nuconul olvu
on M Coruzon, uctuulmonto, os conductor dol progrumu Lu trbunu lbro dol
puoblo cumplondo unu uccon socul puru los ms nocostudos.
RANDOLF
Lu luz
kundoll orrios lorultu nuco on lu cudud do
Lu luz, un l2 do julo do l957.
Churungustu modorno quo utlzu lu oloctro-
ncu como unu nuovu ultornutvu on lu ntorpro-
tucon dol churungo.
^utor y compostor ompozo su curroru como
bombstu do Crupo lollu Murku on ol uno
l980. Crubo vuros cussottos con sus compos-
conos y luo mombro droctvo do lu Socodud
olvunu dol Churungo on lu curtoru do Socrotu-
ro do Hucondu por ol porodo l997 - l999.
RAUL SAN]lNfS MfNDOZA
Lu luz
Nuco on lu cudud do Lu luz ol 7 do soptombro do l936.
^purto do tocur ol churunguto con bustunto solturu, Don kuul Sunjns os uno
do los udmrudoros ms gonunos quo tono ol nstrumonto. 1rubujo urduumonto
on lu dolonsu dol churungo on unvorsdudos, odtorulos, musoos, lbrorius oncur-
gudus do portur nlormucon como lollotos, rovstus, dcconuros, otc., uburcun-
do dosdo su otmologiu, dsporson, orgon, vurodudos, nombros y tumunos.
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
330
kuul Sunjns rudcu dosdo l989 on lu cudud do 1oronto (Cunud) huco ms
do 20 unos. Lus vocos quo nos vsto nos ontroguron unu umplu documontucon
do sus nvostguconos y urticulos.
RfNf ALlNAS SNCHfZ
Lu luz
Lsto jovon churungustu nuco on lu cudud do
Lu luz, ol l8 do ubrl do l967.
Su curroru ompozu on l984 on lu pocu cologul
conlormundo ol Crupo 1upkulu. Luogo on
l986 roulzo ostudos do guturru clscu, guturru
olctrcu y cunto populur on ol Consorvutoro
Nuconul do Muscu do Lu luz. Lu gonorosdud
do su churunguto lo hu pormtdo coluborur u los
ms ulumudos grupos lolklorcos bolvunos como
Wuru, ^ruv, Muscu do Muostros, Yuyo
lollr y Los lurus, Munuol Monrroy, Los
Cunuros dol Chuco como tumbn u lu cuntunto
Lnrquotu Lllou.
Hu purtcpudo ol 2005 y 2006 on concortos do homonujo ul Muostro
Wllum Lrnosto Contollus. Su vocucon como churungustu hu domostrudo on
su plucu dscogrcu ttuludu luru Cuordus y Coro lluutus.
Lsto urtstu dol churungo nos dco. Comonc u ntorosurmo por ol churungo
grucus u lu motvucon do grundos churungustus. Lrnosto Cuvour, Donuto Ls-
pnozu ull on lonu Nuru, tumbn ul oscuchur grubuconos do Muuro Nunoz,
lumo 1orros y Wllum Lrnosto Contollus. Y contnuu Ll churungo os uno do los
nstrumontos ms mportunto do nuostro puis y sogur trubujundo con osto nstru-
monto puru muntonor vgonto los vuloros culturulos
do nuostru olvu. Lntrovstu dcombro 2007.
RfNf CARfAGA (Cndor kanqui)
Lu luz
Lsto urtstu nucdo ol 6 do onoro do l936 Lu luz
- olvu, hu rocorrdo con ol churunguto por todu
lu ^rgontnu, llogundo u sor solctudu su prosoncu
on ol lmporo dol lupon dondo os bustunto conoc-
do grucus u sus ntorprotuconos y u sus brlluntos
composconos como. ^mgo, Ld. no tono ru-
zon, ontro otrus. Ls un urtstu muy nquoto y crou-
dor, orgnulmonto cuntor molodco junto u Los
331
:A8=6G6C<D
Conzulos, volcundo, dosdo l975, todo su ntors y su luorzu croudoru hucu lu
muscu vornuculur, do ostlo y sontmonto bolvuno, tomundo ul churunguto
como su horrumontu do trubujo dol cuul os yu un oxmo ntrproto. lurto do
Lu luz - olvu con dostno u uonos ^ros (con un pusujo do du sn vuoltu) ol
uno l962 pormunocondo hustu nuostros dius.
Ls lu kopublcu ^rgontnu u quon lo dobo ol xto do su curroru urtistcu.
^ctuulmonto, os ntogrunto do su propo grupo dondo purtcpun sus hjos
(urgontno - bolvunos) quo tumbn sguon lu msmu vocucon.
ROSARlO PfRfDO
Cruro
Nuco on lu cudud do Cruro ol 30 do octubro
do l970. Como ojocutunto dol churungo luo olo-
gdu Nustu dol lolkloro on vuros ovontos. loru
y lostvul dol Churungo (^qulo l994), lostvul
Luuro (Cochubumbu), lostvul Nuconul do lu
Cuncon (Cruro).
lormo purto do los grupos ^ntuvuru, Clu-
rdud ^ndnu, droctoru urtistcu, churungustu y
prmoru voz dol Crupo lomonno Vocos Moro-
nus. Drgo ol 1ullor do churungo Wuru, don-
do ost ol grupo nluntl do su croucon Nnos
1ulonto do Cruro. Su vocucon lo hu llovudo u
lu onsonunzu dol churungo ontro los nnos, jovo-
nos y porsonus muyoros.
Ln ol Cuurto Congroso do lu S. . C. (200l) lu Socodud olvunu dol Chu-
rungo lo otorgo ol grudo do Concortstu on Churungo. Churungustu solstu quo
vu ncursonundo on lu nnovucon y vrtuossmo on ol churungo.
Hu sdo nvtudu puru dur concortos, conloroncus y clusos mugstrulos puru
muyo do 2008 on Mxco D. l.
RUfN PORCO HfRRfRA
lotosi
Nucdo on Llulluguu (lotosi) on l965. So nco como musco do bundu
tocundo tumbor y luogo trompotu. Ll uno l985 lundo ol conjunto Norto lotosi
con quon vujo por todu olvu, ^rgontnu, loru, Lspunu, Suocu y lupon.
1ocu churungos. tomplo dublo, qumsu tomplo, nuturul, lulso tomplo y lu
khonkhotu. ^unquo no protondo sor un churungustu vrtuoso, sus kulumpoudus,
tonudus y ol gusto quo mprmo on sus molodius nos dco mucho do su culdud
muscul. ^dmrudo on toutros, ponus o luguros dondo ost un osconuro. Lsto
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
332
urtstu so prosontu junto u sus soros quordos. Cornolu
(osposu), Nuru o lnt (hjos), usmsmo junto u sus dos
compunoros. lublto y Condo uspo.
Ll quordo compudro nos dco. -^l churungo lo
llovo on ol ulmu, porquo ho nucdo y mo ho crudo
on Llulluguu uno do los contros ms mportuntos do
mnoros y cumposnos quo son los quo sompro llovun
ol churungo bujo ol bruzo. Lntrovstu l99l.
SAMUfL ALl
Lu luz
Nucdo on lu cu-
dud do Lu luz, ol 20 do
ugosto do l97l, Lgro-
sudo do lu Lscuolu Nuconul do lolkloro Muuro
Nunoz Ccoros. Hu grubudo dscos y cussottos
con vuros grupos musculos como. Horzontos,
lllmun, kunu y otros. luo churungustu do lus
cuntuntos Lnrquotu Lllou y lonny Crdonus. Dos-
do prncpos dol 200l so prosontu como Solstu
ntogrundo su propo conjunto.
Ln su roportoro ostn los compostoros cls-
cos ouropoos y por supuosto bolvunos.
SAUL CALLf]AS
Lu luz
Churungustu nucdo on lu cudud do Lu luz
ol l5 do lobroro do l968.
Dosdo sus l7 unos so ntoroso por ol chu-
rungo dol cuul yu os un notublo ojocutunto. Su
muostro luo su pudro, sonor luun Cullojus, quon
lo do sus prmorus clusos.
luo ntogrunto do luchu Mullku, ^ndo-
sol y Wuru.
Su churungo lo llovo hustu los puisos Lscun-
dnuvos, Luropu, ^mrcu y ^su.
Cuntunto, dondo su voz do rogstro ugudo so
ucomodu muy bon u los ucordos do su nstru-
monto. Churungustu modorno dondo ol uso do
lu oloctroncu ost prosonto. lrosguo sus ostu-
dos on ol Consorvutoro Nuconul do Muscu.
333
:A8=6G6C<D
1ARA1fNO RO]AS
Cochubumbu
Nuco ol uno
l920 y u los 7 unos
yu so notubu su pro-
dsposcon urtistcu
llogundo on l945
u lu ^rgontnu puru
muy luogo sor n-
togrunto do lus ms
lumosus compunius
vornuculuros como
lu do louquin lroz
lornndoz, lruncs-
co Lomuto y lu Com-
puniu do ncompuru-
blo lmu Sumuc dol
loru (l957).
Lu urduu lubor do
osto lolklorstu bolvuno juntumonto u sus hjos, hu sdo muy upluuddu on ol
mundo ontoro, usmsmo, sus nvostguconos, composconos y lu dodcucon
ul nstrumonto.
Crundo do Cochubumbu. Ll soudonmo do 1urutono, lo horodo do su ubuolo.
lrolundo conocodor do lu concu dol lolkloro y uno do los prncpulos muostros
on lu kopublcu ^rgontnu dosdo huco 50 unos. Ll curno u su torru quodo
lutonto on su coruzon u posur do su lurgu uusoncu, por oso so ontususmubu
mucho cuundo hublubu do lu llujtu (Cochubumbu) y su momoru nos roro
uncdotus vurus como uquollu on ol uno l938, montrus huciu su sorvco mltur
ntorculubu lusl con churungo. 1umbn so dostucu como un notublo punstu
con un roportoro uutontco nuconul.
Ln los unos l946-l947, Luropu oscucho su churunguto grucus u sus
uctuuconos, y dosdo l948-l972, ol toutro Colon do uonos ^ros so gulurdono
on vurus oportundudos con lu prosoncu dol churungo on munos dol 1urutono
kojus.
Don kgoborto kojus Suroz (nombro do nuostro urtstu), os pudro do Lus
1urutontus y dol oxmo churungustu 1uto kojus. Lntrovstu uonos ^ros,
l975.
luo lu cudud do uonos ^ros (^rgontnu) lu rosdoncu do osto muostro do
muostros quon dojo do oxstr ol 7 do ugosto dol 200l.
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
334
VlC1OR HUGO VACA GUZMN
Chuqusucu
lnquoto churungustu, nucdo ol 8 do no-
vombro do l966. Ll uno 2005 obtuvo ol ttu-
lo do Muostro dol Churungo otorgudo por lu
S..C.
Socroturo Conorul do lu Socodud olvu-
nu dol Churungo llul Chuqusucu. Su ontu-
susmo y orgunzucon puru los ovontos cultu-
rulos son muy mportuntos. Lx ntogrunto do lu
ugrupucon Los Muss. Ll uno 2007 ostudo
muscu on Cubu.
WlLLlAM fRNfS1O CfN1fLLAS
Chuqusucu
Nucdo on Sucro ol 6 do murzo do l950. Ln
novombro dol uno l967 purtcpo on ol lostvul
do lu cuncon bolvunu ocupundo ol 4 luosto
como solstu nstrumontul. Ln l969 obtono ol
l lromo lnt do oro cutogoriu Solstu lnstru-
montul Churungo on ol 2do lostvul lolklorco
Nuconul Lnvorsturo, roulzudo on lu cudud
do Cochubumbu.
^rqutocto do proloson, mombro lundudor
do lu Socodud olvunu dol Churungo S..C.
Lu luz, l973. lrosdo ol lrmor Congroso do
Churungustus roulzudo on lu cudud do Lu luz
dol 20 ul 24 do juno do l973 y luo ol lrmor
lrosdonto lu S. . C.
Ll muostro Contollus hu modornzudo lu tcncu dol churungo murcundo unu
nuovu otupu quo lo pormto muchos udmrudoros. Ln ol uno l973 lu Socodud
olvunu dol Churungo y ol lnsttuto olvuno do Culturu lo otorguron ol titulo do
Muostro dol Churungo. luo coordnudor gonorul dol Sogundo Congroso Nuconul
do Churungustus y dol lrmor Lncuontro lntornuconul dol Churungo, roulzudo
dol 2 ul ll do octubro do l997 on lu cudud do Lu luz, usmsmo dol 1orcor
Congroso Nuconul do Churungustus y Sogundo Lncuontro lntornuconul do Chu-
rungo, oloctuudo on lu cudud do lotosi on l999. Su churungo muruvlloso y uno
do los prmoros on ol mundo ostuvo por Luropu on vurus oportundudos, sobro
todo on Lspunu, Suzu y ^lomunu. Ln todos los contnontos tono sus sogudoros
quonos lo quoron y lo rospotun brndndolo todus lus utonconos y curno.
335
:A8=6G6C<D
Lsto oxtruordnuro ojocutunto dol churungo, compostor, nnovudor, nos
comontu. -Ll churungo os m umgo, m compunoro, on lus buonus y on lus mulus.
Sus notus musculos llonun m sor y mo trunsportun on un mundo do onsuonos...
nmutorul, puro, dondo lu muscu os ulmonto dol ospirtu. Cuundo rusguoo sus
cuordus mo puroco ostur dontro do unu cuscudu do uguu, o on un rio quo corro
por ontro ponuscos y mo olvdo do lu vdu. Ls como sonur prolundumonto poro
dosporto. (lorodco lrosoncu do 30 do muyo do l976).
Ll dolono quo buutzo con ol nombro do tonkoro, os unu nvoncon suyu,
quo os nudu monos quo un llokullto quo so lo huco cuntur u cocuchos.
WlLLY LORfDO
lotosi
Nuostro urtstu conocdo como ol lrincpo
dol Churungo, nuco on Colkochucu, provn-
cu Chuyuntu dol dopurtumonto do lotosi ol l2
do octubro do l925, dodcndoso ul churungo
dosdo muy nno, sguondo lus costumbros tru-
dconulos do onsonunzu lumlur u curgo do su
tio Crogoro Conzlos on oso ontoncos, cuundo
ol churungo no toniu lu populurdud quo tono
hoy on diu.
lor ol uno l947 yu so dostucubu como no-
tublo churungustu sondo ntogrunto do vuros
conjuntos potosnos como. ^rto y 1rubujo,
postorormonto dol grupo loyllur. ^smsmo,
luo lundudor do Los Chusqus do lotosi, Los
luchochos, ugrupuconos urtistcus con lus cuu-
los rocorro ^mrcu, Luropu, llogundo ncluso u
lu untguu L.k.S.S. lubludo do lu omprosu LN1LL dosdo l990.
Lu Socodud olvunu dol Churungo y ol lnsttuto olvuno do Culturu lo
otorguron ol titulo do Muostro dol Churungo durunto ol lrmor Congroso do
Churungustus (l973), por otru purto ostu prmoru nsttucon lo nombro, on ol
Sogundo Congroso do Churungustus (l997) Muostro Docuno por su trubujo do
ms do 50 unos ntorprotundo ol churungo ul sorvco do lu culturu nuconul. Lu
loru Y lostvul Nuconul dol Churungo ^qulo 200l, lo gulurdono como u uno
do los churungustus ms notublos dol puis.
Nos dco. Ll churungo os, sn dudu, ol nstrumonto quo smbolzu u nuostru
putru, os unu luorzu oxprosvu dontro los nnumorublos nstrumontos uutoctonos
quo tonomos. ^ctuulmonto, lo ntorprotun propos y oxtrunos ojocutundo dloron-
tos uros, convoncndonos quo so prostu u cuulquor tpo do musculzucon.
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
336
YOLANDA AGUlRRf (koIIawara)
Lu luz
Nuco ol uno l925, prostgosu lolklorstu nuconul o ntrproto dol churungo
y otros nstrumontos, dosdo los 6 unos do odud, ntogro lu Compuniu dol grun
purodstu nuconul Lmmo koyos, como bulurnu y cuntunto. Ln l952 lormo purto
dol conjunto dol Muostro Nunoz on lu cudud do uonos ^ros. lostorormonto,
rocorro vuros puisos do ^mrcu Lutnu loru, Lcuudor, Colombu, uusontndoso
do olvu ol uno l957 contrutudu por lu tolovson do Curucus-Vonozuolu.
(Dutos obtondos do lu pronsu nuconul Ll Duro, lrosoncu l93l-l957).
Anuncio de la presentacin de la artista. Peridico El Diario. 1957
J orge Castro y Csar Espada. La Paz 2000
337
:A8=6G6C<D
DIGDHCDI67A:H6GI>HI6H9:A8=6G6C<D
^drn ^ruqupu Corocoro (Lu luz)
^lborto Vurgus Sucro (Chuqusucu)
^lojundro Huuncu Ll ^lto
^lojundro Sunchoz Ll ^lto
^ngol uspnoro Sucro (Chuqusucu)
^ntono ^nu Chuqusucu. Vvo on lu ^rgontnu
^ntono Condor Currusco Ll ^lto (Lu luz)
^ntono Curciu Sucro (Chuqusucu)
^ntono Horroru Cruro. Crupo ^ndno
^ntono komn Lu luz
^ntono komuno Cruz Lu luz
^rcono ^yuvr lotosi
^rol Vlluzon Cochubumbu. Conjunto lroyoccon
^rol Vsquoz lotosi
^rmundo kondon Sucro (Chuqusucu)
^rturo Horroru Sucro. Conjunto ^ndno
ongno 1orn Curpuyo (lotosi). Los Scoyus
onjumin Curvullo Cruro. Conjunto Llujtuymuntu
otty luz Lu luz. Conjunto llor do 1un tun
Curlos ^rguodus Lu luz. olvu Muntu. Vvo on lruncu
Curlos luco Lu luz. Conj. Los lumu lunkus
Curlos komoro Conzloz Sucro (Chuqusucu) Crupo Cocu
Luis Mamani, Carlos Romero y Carmelo Corzn (tocando la karatia) en el Grupo Kenko en Pea Naira. La Paz 1975
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
338
Cosur Lspudu Lu luz. lnku 1uqu. Vvo on Mxco
Chuto uozudu Sucro (Chuqusucu)
Cnthu Mondozu Lu luz. Crupo lomonno luchumumu
Crsthun Conzulos Ll ^lto
Cluudo Cusso Mumun Lu luz
Climuco 1orn Curpuyo (lotosi). Los Scoyus.
Coco ^rumuyo (psoudonmo) Lu luz
Crstobul Muchucu Lu luz
Crstobul Sornu Lu luz
Durio Mndoz 1uruchpu (lotosi)
Dunol Snchoz Sucro (Chuqusucu)
Duvd ^muyu ^qulo (Cochubumbu)
Domotro ^runo lotosi
Domostonos Sunubru Lu luz
Domngo Zuputu Lu luz. Conjunto do los Zuputu
Duo Cutrroz - 1oro Lu luz
Duo Hormunos ^rguodus Lu luz. Vvon on lruncu
Duo Mln - Luvuyon Cochubumbu
Lddy kumos Mumun Lu luz.
Llruin Suuroz Ll ^lto
Los Idolos: Pepe Betancur Charango. Teatro al Aire Libre. La Paz 1968
339
:A8=6G6C<D
Ldgur luto lutno Lu luz. Conjunto Cubulloros dol lolkloro
Llodoro Nnu Lu luz. ^cudomu Holos
Lloy kumiroz lloros Lu luz
Lmlo Montosnos lotosi. Lstuduntnu loyllur
Lnrquo lonco do Loon Lu luz. Vvo on lu ^rgontnu
Llzuboth lloros Lu luz. Conjunto Vocos Moronus
Llmor Hormosu Cochubumbu. Conjunto Los ljurkus
Lrclto Zurtu Sucro (Chuqusucu)
Lrck Cumpos 1conu Lu luz.
Lrnosto lolcuno Lu luz. Conjunto Los Yurus
Lrnosto lorroyru Lu luz.
Lrnosto Nunoz Lu luz. Conjunto Los Cuvuncr Cuss
Lugono Snchoz Sucro (Chuqusucu)
luustno lroz lotosi. Vvo on lruncu
luusto Custro Volu Sucro (Chuqusucu)
lolpo lunuguu Chuqusucu
llx Llunqupuchu Sucro (Chuqusucu)
lormin Vllogus lurodos Lu luz
lornundo ^niburro Cruz Sucro (Chuqusucu)
Maurito Vasquez y Raza de Bronce. La Paz 1978
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
340
ldol Mugno Lu luz. Conjunto Los do ^yutu
lloru lsubol Vllurrool Lu luz
lloronco koquonu Cruro. Crupo ^ndno
lruncsco ^lurruldo Lu luz. 1rio 1orru ^dontro
lrunz Chuqumu Lu luz. Conjunto luchu Mullcu
lrunz Cutrroz Ll ^lto (Lu luz) Crupo luvru
lroddy Cundu Cullo Lu luz
Conuro Diuz Sucro (Chuqusucu)
Clmun Sundy Sucro (Chuqusucu)
Conzulo Cubroru Lopoz Lu luz
Conzulo Cuorroro ^rtougu Lu luz
Custuvo lorlo Ll ^lto (Lu luz) Crupo luvru
Hormunos ^rus lotosi
Hormunos Slos Hoyos Cumr - Suntu Cruz. Crupo lmpucto
Hormogonos Lspudu Vllu Sorruno (Chuqusucu)
Hornn Morcudo Vsquoz Lu luz. Conjunto luju ruvu
Hugo Ch. Yujru Lu luz. Conjunto luju ruvu
Hugo Cutrroz Lu luz. Crupo lulumurku
Hugo Lozu Lu luz. Vvo on Suzu
lgnuco Crollunu V. Cochubumbu
lvor Dvlu Sucro. Conjunto onunzu
lvon Cumpos Lu luz. Conjunto kjchury
lumo lunco Cochubumbu
lumo Lu luonto Lu luz. Conjunto Los Luykus
luquolno ^rnz Custllo Lu luz. Conjunto kuzu do ronco
luvor Louyzu Sucro (Chuqusucu)
luvor Nurvoz Cullsuyu Lu luz
luvor kondon Chuqusucu
luvor kuz Lu luz. Conjunto Sol Smonto y Sur
lohunson Cutrroz Ll ^lto (Lu luz)
lorgo ^rtougu Lu luz. Conjunto luju ruvu
lorgo Muurco ^rtougu Lu luz
lorgo Cporto Cochubumbu
los Cunuzu Condor Lu luz
los Lus Custro Chuqusucu
los Mondozu Lu luz. Vvo on lruncu.
los luroju Vllu Sorruno (Chuqusucu)
los kon Morono Suntu Cruz. Conjunto Los Cumbus
los Sulumuncu Cochubumbu. Conjunto Los do lunutu
losolo kodriguoz Lu luz, Lx 1rio los, losolo y Murcolo.
luun Curlos lloros Ll ^lto
luun Curlos Zoluyu Lu luz
luun lusto ^runo Chuyuntu (lotosi)
luun Mrquoz Lu luz. Vvo on Cnobru Suzu
341
:A8=6G6C<D
luun lroz Munguiu Ll ^lto
lulo kocubudo (hjo) Cochubumbu. Vvo on Suzu
lulo kojus Lu luz. Conjunto luju ruvu
lusto lonco lotosi Los tuqupuyus
Lomuol ^vulos Ll ^lto
Lus ^lcobu Sucro (Chuqusucu)
Lus Lchovorriu lotosi
Lus Ldgur Curvujul Lu luz
Lus Cuulborto Mumun Lu luz. Vvo on lruncu
Lus lsuuc Cullsuyu Lmucho Lu luz
Muluquto lotosi
Murcolno Suuvodru Conzlos Lu luz
Murcolo kojus Ll ^lto (Lu luz)
Murcolo Sulvutorru Ll ^lto (Lu luz)
Murcul koborto Cullsuyu Ll ^lto (Lu luz)
Muruno ^nuyu lotosi
Muruno Llunos Horroru Ll ^lto (Lu luz)
Muro ^rco Lu luz. Conjunto Los ^ndnos
Muro lnto Culdoron Lu luz
Muro Suuvodru lotosi. Conjunto Los do kuvolo
Mux ^gulur (Csto) Ll ^lto (Lu luz). Crupo luvru
Mux ulbou Lu luz. Vvon on lu ^rgontnu
Mguol ^ngol luucuru Lu luz
Mguol Condo Vuldoz Lu luz. Conjunto ^vutnu
Mguol Lspudu kvoru Lu luz
Mguol Cutorroz Nunoz Sucro (Chuqusucu)
Mguol lbunoz Lu luz. Conjunto Los Chuskus
Mrko luontos Lu luz. Conjunto Los luchus
Moss lornndoz kodrguoz Lu luz
Moss Soto Cochubumbu. Conjunto lnkullujtu
Nuncy lomor Lu luz. Crupo lomonno Vocos Moronus
Nomoso Sundugordu Sucro (Chuqusucu)
Ncollo Morcudo Cochubumbu
Noo Cuurubu Snchoz lotosi
Nool uspo Lu luz
Noru Cl urogu lotosi. Vvo on ^rgontnu
Noquo ustllos Sucro (Chuqusucu)
Cmur Hoyos (kholu) Lu luz. Lx kuphuy. Vvo on lruncu
Crlundo ustumunto Cochubumbu
Crlundo Lobo 1urju
lodro Mur 1conu Lu luz
lopo otuncourt Lu luz. Conjunto Los ldolos
lntucho lulonquo Vllu Sorruno (Chuqusucu)
lio 1urlu Lu luz. Conjunto Vocos dol ^lbu, Huuyru
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
342
lrudonco 1conu (1omprunllo) Lu luz. Vvo on ^lrcu.
kuul Chucon Lu luz. Vvo on lruncu
kon Soto Lu luz.
koborto ^rns Cruz Lu luz.
koborto Cuzu Sucro (Chuqusucu)
koborto Suhonoro Sucro (Chuqusucu). Conjunto Los Muss
koborto 1conu Lu luz
kolo Snchoz Lu luz. Los luss. Vvo on ^lomunu
koco Mumun Lu luz. Crupo lomonno olvu
kosmory ^rus Cochubumbu. Crupo lomonno Zurmunu
Sundro 1uborgu Cochubumbu. Conjunto ^yopuyumuntu
Suntugo Sund kusguto Lu luz
Solungo ldol lotosi
1to 1upu Cochubumbu. Conjunto Los Muss
1to Yupunqu Lu luz. Duo Wuru Wuru
Vconto Vurgus Cochubumbu.
Wultor lorlo Cochubumbu
Wultor kojus Lu luz. Vvo on uonos ^ros
Grupo Coca: Claudio Rojas, Fernando J imenez, Carlos Romero, J orge Gutierrez (Ajayu) y el compadre Victor
Mena en Pea Naira La Paz 1975
343
:A8=6G6C<D
Wllrodo ^puzu Ll ^lto (Lu luz)
Wllrodo Condor Ll ^lto (Lu luz)
Wllmor ^lvuroz Ll ^lto (Lu luz)
Wlly ullostoros lotosi
Wlly kios Chuqusucu.
Yuco Lu luz. Crupo
Sondul
Zulmu Yugur Cruro
CH^k^NCLlS1^S Y CH^k^NCLLkCS
DL V^LLLCk^NDL (S^N1^ CkLZ)
lsdoro Zobullos Crupo Yuvur, luun Montoro, Msul Cuvur Los 4 dol
Vullo, lolco Los Zorros do Vullogrundo y ol churungustu conocdo como ol
Zorro.
Notu.- Lu nomnu do lntrprotos conocdos dol churungo hu sdo uctuulzudu
hustu ol 2002 grucus u dutos oncontrudos on CDs, dscos, cussottos, rudos,
pronsu, rovstus, sndcuto do urtstus, lollotos, socodudos, lnsttuconos, otc.,
nlormuconos tomudus prncpulmonto on olvu, ^mrcu, Luropu, ^su y
^ustrulu, dosdo l975 u 2007. Nomnu uun no ugotudu.
ADH8=6G6C<J:GDH
Llumudos on osto trubujo. u los Muostros Constructoros dol Churungo.
Son nnumorublos los muostros quo hun mproso su vdu on los dotullos
ms nsgncuntos do osto nstrumonto. Do uhi quo cudu constructor guurdu
colosumonto su torrtoro doscuborto, yu sou on ol cuorpo dol churunguto, on ol
cluvjoro, on su tumuno, on su rogstro, on ol mungo, on lu rosotu, on ol puonto
o on ol tono y dolcudozu do su cunto.
Homos conocdo constructoros quo por ol churunguto hun ontrogudo sus
ojos y rnonos ul udornurlo y vostrlo como u un Nnto Dos.
S unulzumos ol procoso uporto do ostos muostros, podriumos usovorur
quo stos son muruvllosos porquo ostn concobdos por un trubujo munuul
vordudorumonto urtosunul, como producto do unus munos prodgosus, dondo
lu mugu y sonsbldud son mportuntos.
Betty Paz Cabrera. Charanguista. usta del Festival del
Charango en Aiquile 1987. Cochabamba. Actualmente vive
en Europa y dirije el conjunto Tani Tani
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
344
1unto lu proloson, como lu hubldud dol constructoros os trudconul
y su uprondzujo so dosonvuolvo dontro lu trunsmson orul do gonorucon u
gonorucon, on lormu prctcu, do pudros u hjos. Lstu ucttud so hu gonorulzudo
dosdo untuno consorvndoso uun on nuostros dius on los poquonos tulloros
urtosunulos, on cumbo, ol churunguoro ctudno vu rompondo ostu roglu con
ol objoto do quoror ontrur ul mundo do lu compotoncu ompujudos por lu
socodud do consumo, unsosu do quoror dostrur u como do lugur todu lu
trudcon dnmcu quo so hu logrudo por gonoruconos.
^ctuulmonto los constructoros modornos quoron llumurso LL1HlLkS,
nombro quo on ol 1orcor Congroso Nuconul do Churungustus tuvo sus
oponontos (l999), sondo uprobudo on ol unto Congroso. Lstu ucttud do
ulgunos constructoros so dobo, sogurumonto ul crtoro orronoo do ponsur quo,
oso upolutvo quo vono dol domu lruncs, los dgncur lronto ul nomnutvo
do churunguoro quo on ol ospunol untguo sgncubu tosco, mporlocto y quo
u ollos no los corrospondo. 1umpoco so ucoptun como Constructoros do
churungo porquo ost on ospunol.
Ln Cochubumbu, Chuqusucu y lotosi llumun u los tulloros do construccon.
CH^k^NCLLkl^S, y on otrus crcunstuncus y rogonos. lbrcu do lnstrumontos
do Cuordu.
1unto lus CH^k^NCLLkl^S como lus otrus, ucogon on su sono ul M^LS1kC,
luogo ul CllCl^L y dospus u los ^lkLNDlCLS.
Ll CllCl^L sor M^LS1kC cuundo sto huyu upronddo ol buon urto y los
socrotos dol oco, udoms do ndopondzurso. 1umbn ol CllCl^L tomur ol
lugur dol M^LS1kC, cuundo sto lullozcu o onvojozcu.
Ln lus zonus trudconulos ultplncus y vullunus, purocoriu quo uun osturiumos
vvondo on lu pocu Modovul (dondo ulrododor do los custllos ompozubun u
nucor los urgos) porquo on osos puoblos ol vonto puso slbundo, lovuntundo
pollorus, llovndoso sombroros, o puso con tornu curcu do otornu prmuvoru,
poro lu vordud os quo ol tompo puso on vuno.
Dosdo nos dol s. XX, homos vondo notundo quo on lus prncpulos cuptulos
do dopurtumontos yu oxston tulloros oqupudos con muqunurus modornus
puru lu lubrcucon dol churungo con unu tocnologiu oloctroncu ul sorvco do
nuostro nstrumonto.
Ln rosumon, tunto los churunguoros rurulos como los urbunos so hun
cuructorzudo por sor trudconulstus y consorvudoros do lu concopcon dol
nstrumonto hustu lu dcudu do los 80 (s. XX). Ln lu uctuuldud, obsorvumos
on lus cududos quo ul churungo lo vun convrtondo on poquonu guturrtu
cumbundo unu do sus grundos cuructoristcus quo tuvo dosdo huco ms do 500
unos. su puonto trudconul por ol puonto do lu guturru.
345
:A8=6G6C<D
CONS1RUC1ORfS OLlVlANOS fN fL fX1fRlOR
Los bolvunos, quo onsonuron u construr churungos on ol oxtoror luoron. on
lu ^kCLN1lN^ llx Coro (l940), Muuro Nunoz Ccoros (l944), Mux ulbou
(l955), Crogoro Coro y lumlu (Mguol, lustno, Lmlo y ^ndrs Coro) dosdo
l955, Lduurdo 1orros (l960:), Noruh Cl urogu (l970), ^ntono ^nu (l975),
lorgo lmunu (l976), Murtin lbunoz (l980), lodro Soto lornndoz, ontro otros.
Ll urtosuno 1oms Condo vu onsonundo su urto on lu construccon dol
churungo on todu Luropu dosdo l969, uctuulmonto vvo on kohon (Suzu).
Ll lolklorstu lulo Codoy, guturrstu do Los lurus, trubuju on Suzu, dosdo
l970 churungos on mudoru vucudu.
Ll muostro lruncsco Crosco trubujo, ontro los unos l975 u l990, on luno,
^roqupu y Lmu (loru).
Ll notublo urtstu Cmur Hoyos ox ntogrunto dol conjunto Los kuphuy,
tumbn onsonu u construr churungos on luris (lruncu) dosdo l973.
Ll muostro Cormn kvus on l978 trubujo on lu cudud do kohon (Suzu) on
lu lbrcu do Cuturrus Snudor, do loun lorro Vocut, on l985 on luris (lruncu)
on ol tullor dol lumoso luthor lruncsco lorn y ol 2000 on lu Moson do lu
kvoro on ol tullor do muscu do loun Vdulluc, droctor dol Crupo Sugrnugu
(Nombro do unu do lus cullos do Lu luz) quon, ms turdo, nos do lu onormo
sorprosu urrbundo u lu cudud do Lu luz con l40 muscos lruncosos ntrprotos
do churungos, quonus, zumponus, logrundo un rotundo xto on ol 1outro
Muncpul (200l).
Dosdo l980, uno do los dostucudos ntrprotos rudcudo on lruncu, onsonu
u construr churungos on tulloros orgunzudos por lus Cusus do Culturu, nos
rolormos ul muostro llorndo ^lvs.
Ll muostro kon Cumbou do clusos ul lubrcunto jupons Mnoru lukuoku
(l980), on l989 trubujo y onsono on lu cudud do orlin (^lomunu) y ulgun
tompo dospus on lu cudud do Los ^ngolos (L. S. ^.) l987.
Los muostros quo onsonuron u lubrcur churungos on ol Lcuudor luoron.
lodro Soto (l984), luun do Dos Cruz (l986) y ^ndrs Curciu (l987).
kon onluz do clusos do construccon u un bolgu do nombro loun Cluudo
(l989).
Ctros nlormos quo tonomos so rooron u los trubujos dol muostro Subno
Crosco quo vsto on muchus oportundudos los tulloros do constructoros do
Suntugo do Chlo, tumbn oxpuso sus trubujos y su hubldud urtosunul on lu
Sogundu loru do ^rto lopulur lntornuconul quo so roulzo on ol lurquo Lcuudor
do lu cudud do Concopcon (Chlo) l996, y on lu lrmoru loru lntornuconul
Mull lluzu dol 1rbol do lu cudud do Concopcon (Chlo) l998.
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
346
Ll 2002 vmos ul muostro ^lojundro ^londro por ^rcu y lququo (Chlo)
oxponondo sus trubujos. 1umbn so oncuontrun ontro los dlusoros por rogonos
chlonus los constructoros lorgo Murtinoz y lorgo komoro do Lu luz.
Ls mportunto sonulur quo do los churungustus quo vujun por ol mundo,
como ntogruntos do ulgun grupo muscul, uprondon u construr churungos puru
vondorlos dudo ol ntors quo ocusonu ol nstrumonto.
CONS1RUC1ORfS NO1ALfS
fN fL ARfA RURAL
ANONlMOS
Conorulmonto portonocon ul rou rurul, dondo toduviu no so utlzu muqu-
nurus modornus puru construr churungutos on soro, por osto motvo, ol chu-
rungo do osto soctor muntono sus cuructoristcus.
Lstos son los croudoros dol churungo, nvontoros o nnovudoros do lu grun
vurodud do tumunos y lormus, on ol numoro y unucon do sus cuordus dlorontos
cujus do rosonuncu, otc. quo portonocon u lu grun lumlu dol nstrumonto. Son
muostros quo no ponon unu otquotu on sus trubujos lo quo lo duriu dorocho u su
uutoriu v/g los churungos unzuldonos, lundunguoros, pocoutonos, otc., compurton
ostu ucttud ultrustu. Lstos constructoros son los quo mrun ol luturo puru ol
nstrumonto sn olvdur su pusudo. Lstumos soguros quo on osto nuovo sglo sguon
trubujundo sus novodudos dondo u nosotros nos llonu do orgullo y usombro.
fN fL RfA URANA los churungustus, cumplon un pupol muy mportunto on
lu ronovucon do lormus unutomcus, tumunos, ucustcus y son los churunguoros
los quo upruobun lus nocosdudos y oxgoncus do sus clontos.
Clrocomos nuostrus oxcusus u los muostros urtosunos urbunos quo no
nclumos on ostu nomnu, dobdo u nuostru lrgl momoru y u lu lultu do unu
muyor nvostgucon.
Lntro los muostros urbunos tonomos.
347
:A8=6G6C<D
ALf]ANDRO ALlfNDRf
lotosi
Muostro constructor do churungos, orundo
do lu cudud do lotosi nucdo ol 26 do novom-
bro do l954, hu trubujudo on osto oco por ms
do 30 unos dodcudo u lu construccon do chu-
rungos prolorontomonto lluukoudos, udoms do
guturrus, mundolnus y otros cordolonos.
Lntro sus nnovuconos ostn los churungos
turistcos como l los llumu, sus churungos llo-
vun sobro lu ospuldu docorudos sobrosulontos,
dondo prmu ol ulto rolovo y los coloruntos quo
lo dun brllo u sus trubujos.
Sus hjos tumbn ostn vnculudos ul churunguto yu sou como ntrprotos o
constructoros. Ls muy notoru su vstu constunto u puortos chlonos do ^rcu o
lququo llovundo su procudo urto. Su tullor ostu ubcudo on lu cudud do Cruro.
lnquoto mpulsor do lus urtos vornuculuros y un ontusustu orgunzudor do
lorus kogonulos. luo lrosdonto do lu Socodud olvunu dol Churungo (llul
Cruro). Lntrovstu Cruro 2002.
CARLOS 1ORRlCO VfGA
Cochubumbu
Ll lrolosor ornurdno
Curlos 1orrco Vogu, nuco
on lu loculdud do ^qulo,
dopurtumonto do Cochubum-
bu ol ll do soptombro do
l953.
Ln l980 montu un tullor
on lu cudud do Lu luz puru
construr nstrumontos do
cuordu, ospoculmonto chu-
rungos. Ln vstu do su murcu-
do ntors por suporurso, vuju on l98l u lu cudud do ^qulo u trubujur on ol
tullor dol muostro Duvd ^muyu do quon rocbo unu grun onsonunzu on ol no-
blo proposto do construr ol nstrumonto, consttuyndoso ^muyu on su unco
muostro, ul cuul udmru y lo tono gruttud. Ln l983 rotornu u lu cudud do Lu
luz y luogo ompozu u vondor sus trubujos, uccosoros y mtodos on un puosto
mprovsudo do lu cullo Suntu Cruz osqunu Lnuros. luo on oso puosto cullojoro
dondo lo vstumos muchus vocos.
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
348
Crucus u su trubujo tosonoro muy pronto ubro unu linou do tondus
donomnudus Sumukj LLujtu (uon luoblo). ^ctuulmonto, su tondu Contrul ost
on lu cullo Lnuros 902 osqunu Sugrnugu, dondo so dodcu u lu construccon y
rostuurucon do churungos, guturrus y vontu do uccosoros do todo tpo, cuordus,
mtodos o nstrumontos musculos vornuculuros bolvunos. Col. 7l574082.
vvv.sumukj.com
CLlDfR FLORfS
Chuqusucu
Notublo lubrcunto do churungos, orundo do lu cudud do Sucro (Chuqusucu)
dondo tono montudo su tullor ul quo vstun contonuros do ojocutuntos puru
comprur nstrumontos gonorulmonto hochos do mudoru lluukoudu (vucudu).
Su conocmonto on lu construccon do churungos os vulorudo no solo on su
lugur do rosdoncu (Sucro), sno luoru do nuostrus lrontorus como lupon y Lstudos
Lndos. Dosdo l997 os mombro do lu Socodud olvunu do Churungo.
DANlfL PfMlN1fL PfRflRA
Chuqusucu
Lsto notublo muostro, do lu oscuolu trudconul chuqusuquonu, nuco on
Sucro ol l0 do juno do l938.
Lu vocucon puru osto oco vono dosdo su ubuolo Hormogonos lomntol (n.
on l870), nuyondo luogo su pudro Murcolno lomntol nucdo ol 2 do juno
do l909 y su tio luun lomntol (lullocdo),
puru convortrso junto u su hormuno
1rlon, como uno do los grundos muostros
do lu cudud do Sucro. Hu trubujudo
como 40 unos con mutorulos como ol
qurquncho, tutu portugul y dlorontos
mudorus. Hublu con ontususmo dol grun
muostro chuqusuquono luun Mguoz,
quon luoru tumbn muostro do su ubuolo.
1ono 4 hjos dos vuronos y dos mujoros
quo yu conocon osto procoso urto.
Ll muostro chuqusuquono nos dco.
Ls un nstrumonto muscul, uutoctono
muy comploto. Ls ol mojor ombujudor
do olvu.
Lu loto nos muostru ul muostro Dunol
con sus dos hjos portundo un churungo
llumudo modunu y un churungo tpo.
Lntrovstu. Sucro l975.
349
:A8=6G6C<D
DfLlN SANDAGORDA C.
Chuqusucu
Ll nquoto muostro Sundugordu
nuco ol 28 do dcombro do l943 on
Vllu Sorruno-Chuqusucu.
Construyo churungos dosdo sus l8
unos, ncndoso con los soncllos
(lumnudos y lluukoudos) puru n-
cursonur luogo con los tulludos. Sus
Muostros luoron Don kodollo Cruz,
nuturul do Sorruno y luogo Muuro
Nunoz.
Lst ospoculzudo on los churun-
gos on busto, hochos do mudoru y do unu solu pozu, los cuulos prosontu motvos
ntorosuntos on sus tulludos.
Muchus vocos trubuju con sus hormunos ^llrodo y Nomoso, quo tumbn
hucon hormosos churungutos on mnuturu con un vordudoro urto on su ucubudo.
Consdoru quo ol churungo do mudoru os ms guruntzudo quo ol churungo do
qurquncho. ^ sus trubujos, como u lu oscuolu todu, los llumu Churungos
Modornos tul como lo utostguubu ol lotroro quo ostubu sobro lu puortu do su
tullor on lu cudud do Sucro. Lntrovstu. Sucro l975
fFRAlN AGUDO AR1fAGA
lotosi
Nucdo on ol Contro Mnoro do Llulluguu. Sus churungos los trubuju on
mudoru vucudu, prolorontomonto on lu moddu dol churungo-tpo. 1umbn
os muy noblo on lu ntorprotucon dol nstrumonto sondo su proloroncu lu
ojocucon dol kulumpoudo (rusguoo molodco).
Ls uno do los prncpulos muostros do lu cudud Ll ^lto uponus u 7 klomotros
do lu cudud do Lu luz.
Ll uno 2000 ngroso u lu Socodud olvunu dol Churungo (S..C) prosontundo
uno do sus hormosos trubujos, nos rolormos u su nnovucon ol churungo
lucrnugu (churungo lumnoso) quo conssto on un churungo dondo ostn
ncrustudos dmnutos loqutos quo lunconun modunto butoriu ncorporudu,
logrundo prondorso ul solo munpuloo dol nstrumonto. Lu nstrumuscogruliu
bolvunu hu cutulogudo u osto churungo como un Cordolono do Nuovu
lnnovucon.
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
350
fULOGlO CORDOVA MlRANDA
Sucro (l876-l938)
Nuco on Sucro ol ll do soptombro do l876,
su tullor ostubu stuudo on ol burro do Suntu ^nu,
zonu lu Cuuyupujchu, ubcudu on torno u un
vllorro do cullojuolus, conocdus como Soko
kuncho, dondo morubun urtosunos y oxpondo-
doros do chchu.
Ln ol msmo umbonto on ol quo so rouniun
sus lbros do rogstro y do cuontus, so oncon-
trubun los lormonos, los compusos, oscuudrus,
vlluburqunos, lmus y lus moddus do lus os-
culus puru los dupusonos con los cuulos huciu
sus nstrumontos. Dospus do lurgus jornudus do
trubujo, soliu rounrso con su grupo do bohomu,
consttudo por otros urtosunos y ul son do los
uros nuconulos, comprobubu lu culdud do sus
productos ucubudos. lus umuntos mundolnus, lus guturrus rocn burnzudus,
los churungos sn ostronur, lus modunus y lus urpus.
1uvmos lu suorto do vor uno do sus cuudornos, on quo ol ostn oscrtus con
puno y lotru sus composconos. cuocus, buloctos, yuruvios, trstos y hubunorus,
usi como unotuconos do los truoquos y cobros quo roulzubu por lu udquscon
do cupuruzonos do qurquncho y por lu vontu do sus churungos. (Dutos obtondos
do los documontos proporconudos por Cscur Cordovu k. 2007).
fULOGlO MOLLlNfDO
lotosi
S uno vuju por ol Norto do lotosi tul voz tongu lu suorto do pulsur y udmrur
ol buon trubujo dol muostro Mollnodo do lu rogon do Wutu kuju (lotosi),
ludo do locoutu, y uunquo los unos no pusun on vuno, l toduviu pono mucho
ompono puru hucor sus churungutos con lus cuructoristcus lgrunus on todu
lu trustoru (unu do sus ntorosuntos nnovuconos). 1uvo unu lubor oncomosu
do ms do cuutro dcudus do hucor churungutos on los contros mnoros do
Llulluguu, Lnciu y Sglo Vonto con lu coluborucon do sus hjos los y lodro
Mollnodo Conzlos. Lntrovstu. Llulluguu - lotosi l979.
luru nosotros luo unu grun lolcdud volvor u udmrurlo durunto ol Cuurto
Congroso Nuconul do Churungustus quo so roulzo on lu cudud do Cochubumbu
ol uno 2003, dondo ostubu oxponondo sus churungutos hochos do mudoru
lluukoudu y pntudos on vordo unu do sus otrus purtculurdudos.
351
:A8=6G6C<D
FRANClSCO CHAMl ARUQUlPA (1lLU)
Lu luz
Constructor do churungos quo vono do lu Lscuolu Lmpircu, ntrproto y com-
postor do tomus on solos do churungo.
1ono roconocmontos do muchus ontdudos culturulos dol puis. Sus trubujos
los roulzu prolorontomonto on mudoru lluukoudu sondo muy solctudos por
nuconulos y oxtrunjoros.
FRANClSCO MANSlLLA LOZA
Cochubumbu
Nucdo ol 6 do julo do l948 on
Cochubumbu (olvu).
Sus obrus llovun ol sollo lN1l y son
conocdos yu ntornuconulmonto. Lsto
constructor so nco como churunguo-
ro ol uno l967 y sus trubujos los huco
on mudoru lumnudu y lluukoudu, n-
cursonundo vurudos motvos cuundo
los tullu.
Conorulmonto compurto ostu ocupucon con su hormuno ^ndrs Munsllu.
Nos dco. Ll Churungo os un nstrumonto ndo, no crollo, cudu voz ms d-
lunddo por ol mundo ontoro. ^ntos ncomploto, cudu voz ms porlocconudo.
FfLlX CALLlSAYA
Lu luz
Constructor do nstrumontos do cuordu sondo su proloroncu los churungos.
Lgrosudo do lu lucultud do ^rtos do lu L. M. S. ^. como dbujunto pntor.
Sus trubujos los roulzu on mudoru lluukoudu tonondo unu nnovucon quo
lu llumo Lstlo Cullsuyu, churungo cuyu lormu os do unu gotu do uguu, mo-
dolo quo luo prosontudo on ol 1or-
cor Congroso do Churungustus quo
so roulzo on lu cudud do lotosi
l999.
FfLlX Y VlC1OR O]fDA RAMlRfZ
lotosi
Crundos do locoutu Norto lo-
tosi, llogundo u osto mundo. llx ol
2 do muyo do l95l y luogo Victor
ol 28 do julo do l953.
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
352
^prondoron ol oco dosdo muy nnos, rocbondo lus prmorus onsonunzus
do su pudro Don Curmolo Cjodu (lullocdo on l978) un notublo churunguoro,
locundo conocodor do lus costumbros do nuostros nstrumontos.
^ctuulmonto los Hormunos Cjodu trubujun on los Contros Mnoros do
Llulluguu, Sglo Vonto y Lnciu, ruzon por lu cuul son obsorvudoros do lus
costumbros dol churungo y do los churungustus do ostus rogonos, como los
Scoyus, lukumuns, lunukuchs, Cucuchucus, culuculonos y otros puoblos
mportuntos dol norto do lotosi, dondo ostn los churungos ultos, modunos y
bujos llumudos thuluchs o guturronos.
Nos dcon. Ll churungo lo tocun los hubtuntos hombros dol Norto lotosi,
rosultundo curosu lu porsonu quo no sopu tocurlo. Nuostro pudro nos contubu
do muchos otros nstrumontos quo untos l voiu y oscuchubu tocur u los
cumposnos do ostus rogonos, yo croo quo dobon contnuur pructcundo por
ulgunos puoblos untguos y ulojudos, dondo mucho nos cuostu llogur por lultu
do currotorus ucoptublos. Lntrovstu l978.
Ll Musoo do lnstrumontos Musculos do olvu, nsttucon purtculur quo
portonoco ul uutor do osto lbro, tono trubujos ntorosuntos do ostos dos muostros
dosdo l97l.
GfRARDO PA1Zl
Chuqusucu
Maestro Gerardo Patzi con el charango mediana y Armando Patzi con su charango bajo.
353
:A8=6G6C<D
Nucdo on Sucro, ol uno l928. Mombro do todu unu dnustiu do lubrcuntos
y muscos. So dodcu u osto trubujo cus dosdo nno, luo Don los lutz, urtosuno
quo muro u sus 84 unos do odud, ol pudro y muostro do Don Corurdo.
1ono prodloccon por los churungos do mudoru do unu solu pozu
(lluukoudos). Sn dudu quo su grun ospoculdud os ol churunguto pocho do
condor (cuju do rosonuncu hochu dol huoso dol ostornon dol condor).
Sus obrus como lu do sus doscondontos ostn mprognudus do un prolundo
curno, como tostmono do lu hubldud chuqusuquonu. Los prncpulos
ntrprotos dol churungo bolvuno ucudon prolorontomonto u sus dsonos. Ll
Muostro Wllum Contollus ntorprotubu un churungo do osto muostro.
Ctrus ospoculdudos quo tono, son lu construccon do urpus do tutu y
guturrus.
Su hjo. ^rmundo lutz, os tumbn un notublo constructor do churungos y
otros nstrumontos do cuordu, os uno do los droctos coluborudoros do osto grun
muostro. Lntrovstu Sucro l975.
GfRMAN RlVAS SOLlZ
Lu luz
Nuco on lu cudud do Lu luz, ol l0 do lobroro
do l942. Hu trubujudo dosdo muy nno on ol tullor
do su pudro y muostro Don lsuuc kvus komoro,
prmoro como uprondz y luogo dosdo l976 como
muostro ocupundo ol lugur do su dlunto pudro.
Contnuu con lu trudconul tcncu quo
roulzubu su muostro, dondo sus horrumontus
como mutorul do mlugros son. cuchllos,
huosos, botonos, sorrus do zunchos y unu soro
do uccosoros cusoros. lortonoco u unu dnustiu
intogru do constructoros, muchos do ollos
prolosonulos quonos no so olvdun do lu urtosuniu
noblo quo lu llovun on su sungro por Don lsuuc
kvus (vor lsuuc kvus).
Ln ol uno do l992 hu nnovudo ol lutun
churungo, un notublo churungo grundo hocho on
mudoru lumnudu y ospuldu pocho do gullo.
Ll tullor do osto muostro constructor, contnuu on lu trudconul cullo do
Munuol do Hucc 777 - lurquo Libuno (Lu luz).
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
354
GONZALO HfRMOSA GONZALfS
Cochubumbu
Nucdo on Cupnotu (Cochubumbu) ol 22 do
octubro do l949. Do proloson mdco, poro
sn dudu con lu vocucon nnutu do hucor chu-
rungutos do mudoru grucus u lus onsonunzus
do su pudro lloronco Hormosu un mportunto
conocodor do ostu urtosuniu. Conzulo tono lu
ospoculdud on los churungos do burroro (urmu-
dllo grundo), y do cuoro crudo, sobrosulondo
on cudu uno do ollos los motvos ornumontulos
muy vurudos y lus lormus osttcus snguluros.
lortonoco u unu lumlu uctvu do constructoros
do churungo.
Ls constructor dosdo l969, compostor, mu-
sco, orgunzudor y droctor do grupos urtistcos, como los ljurkus y otros.
Nos dco. lnstrumonto quochuu, potonculmonto rco do umplos rocursos
por doscubrr. Yo mo consdoro nvostgudor dol churungo y sostongo quo sto,
ost u lu ulturu dol volin, logcumonto cudu cuul on su cumpo. Lntrovstu
l978.
GRfGORlO CORO
lotosi
lubrcunto bolvuno rudcudo on lu
cudud do Sultu (^rgontnu) por ms do 48
unos, hu tondo como muostro u su pudro
Don llx Coro (n. l886) con quon u tru-
bujudo dosdo muy nno on lu loculdud do
Vlluzon (lotosi), puru luogo omgrur u sus
l7 unos u lu ^rgontnu on buscu do mojor
suorto, unu voz quo su pudro y muostro
dojo do oxstr.
Nuco on 1ulnu (lotosi) ol uno l9l4,
portonoco u todu unu dnustiu do cons-
tructoros do churungo, como Mguol Coro
(sobrno) quo vvo on Mondozu (^rgontnu). Sus hjos lustno y ^ndrs Coro quo
vvon on Sultu (^rgontnu) y su hormuno Lmlo Coro quo vvo on uonos ^ros.
Ll Muostro Crogoro Coro, ost cusudo con unu cududunu urgontnu. 1ono
su tullor on lu cullo 1ucumn do lu provncu do Sultu.
355
:A8=6G6C<D
luru sus trubujos huco truor mudoru dosdo olvu y dol luruguuy, tumbn
utlzu mutorulos do lu rogon do Sultu como. codro, nogul, ulgurrobo, cuobu,
urco, otc.
1oxtuulmonto nos dco. Los pusuntos tocun muy bon ol churungo,
con gusto y umor. Dospus do lus uctvdudos do lu ugrculturu y otros tpos
do trubujo quo nos brndu ostu hosptuluru hormunu ropublcu do ^rgontnu,
muchos pusunos so ontrogun u lu lubor do construr churungos, quo tumbn los
hucon muy bon.
M pudro llx Coro, oxproso su curno u lu kopublcu ^rgontnu, obsoquundo
huco ms do 50 unos un churungo ul Musoo do Mondozu dondo tono unu
pluquotu cuyu nscrpcon dco. churungo dol Norto ^rgontno - lrocodoncu
do Vlluzon olvu. Croo quo sto, luo ol prmor churungo quo so oxhbo on
tun mportunto Musoo ^rgontno. Yo ostoy rudcundo dontvumonto on lu
^rgontnu, puis ul cuul lo dobo tunto y lo quodo muy ugrudocdo. Lo ugrudozco
u Ld. sonor Cuvour, quo so proocupu on todo lo quo os nuostro, puos sompro
luo tomudo como cosus sn mportuncu. Lntrovstu l979, Sultu - ^rgontnu.
GROVfR CfRRUDO 1ORRlCO
Nucdo on lu cudud do
Cochubumbu ol l2 do muyo
do l979.
lortonoco u lu dnustiu do
constructoros do churungos
Corrudo-1orrco, do lu cudud
do ^qulo - Cochubumbu, sus
prncpulos muostros luoron su
pudro y ubuolo. ^ lu odud do l4
unos, por motvos oconomcos
vuju u lu cudud do Lu luz u
trubujur on ol tullor dol muostro
luun ^ch. ^l cumplr 22 unos,
docdo ndopondzurso rudcundo on lu cudud do Ll ^lto. So hu ospoculzudo
on los churungos-tpo, ronrrocos, vuluychos. Cunudor dol Churungo do Cro
como lrmor lromo y 1orcor lromo on lu Lxposcon y lostvul dol Churungo
quo so roulzu on lu cudud do ^qulo ol uno 2004. Ln 2007 vuolvo u gunur ol
lrmor lromo on ol msmo lostvul. Lu Socodud olvunu dol Churungo y ol
Coborno Muncpul do lu cudud do Ll ^lto lo otorguron ol titulo do Muostro
Constructor.
Nos comontu. Mo sonto orgulloso do sor urtosuno porquo ol churungo os
purto do m vdu. Lntrovstu Lu luz, novombro 2007.
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
356
HfRMANOS RODRlGUfZ
Lu luz
VlCLN1L kCDklCLLZ M^k-
LLZ, nucdo on Lu luz ol ll do
ubrl do l928 y su hormuno LLC-
N^kDC kCDklCLLZ M^kLLZ,
nucdo on Lu luz ol l3 do onoro do
l934, son hblos muostros cons-
tructoros, muy conocdos on lu cu-
dud do Lu luz, como tumbn ms
ull do nuostrus lrontorus.
Crgnulmonto do proloson cur-
pntoros muoblstus, ncursonuron
on ol urto do construr churungos
ol uno l958, tomundo los prmoros
pusos do lu oscuolu guturristcu gru-
cus u un mstoroso poluco do nombro Luysor lonstun,
quon los nlormo sobro lus normus do lus mudorus puru
ol noblo proposto do durlos sonordud.
Los Hormunos kodriguoz, son cutulogudos on lu
uctuuldud ontro los lumosos constructoros do churungos
y osto lo utostguun los contos do churungustus
nuconulos y oxtrunjoros quo pulsun sus nstrumontos
cuructorzndoso por su conconzudo trubujo, su buonu
unucon y sonordud.
Su tcncu do construccon so dosonvuolvo on
los qurqunchos y rocontomonto on los do mudoru
lluukoudu. Lntrovstu l976.
lSAAC RlVAS ROMfRO
Chuqusucu (l9l3-l976)
rllunto muostro dodcudo intogrumonto u lu construccon do churungutos.
Lmpozo dosdo sus 8 unos do odud, mrundo como trubujubu su pudro Don Cro-
goro kvus s. XlX (n. l878) y ms turdo como uprondz do su hormuno muyor,
Colostno kvus s. XlX (n. l898).
Nuco on Sucro on l9l3, cudud quo lo ucogo hustu sus dos unos do odud, puru
luogo trusludurso con su lumlu u lotosi (l926). lor ol uno do l938 so usonto on
lu cudud do Lu luz. Ll Muostro kvus do sus 63 unos do vdu, 55 los dodco u lu
construccon y porlocconumonto dol churunguto, sondo bustunto roconocdo
Vicente Rodriguez en su taller
Leonardo Rodriguez
357
:A8=6G6C<D
y udmrudo por sus notublos obrus,
motvundo puru quo lu pronsu
ntornuconul lo culquo como
ol Strudvurus dol Churungo.
Ln lu dcudu do los 60, lu pronsu
nuconul tumbn lo llumubu ol
Lncuntudor do nstrumontos.
luo promudo on lu 3ru. Lxpo-
scon oloctuudu ol uno do l93l
on lu cudud do Lu luz (tul como
rozu lu nscrpcon do lus propus
otquotus do sus nstrumontos y
su dplomu oxpuosto on su tullor).
Cuno ol lrmor lromo y Modullu
do Cro, on lu Lxposcon loru ln-
tornuconul dol Cuurto Contonuro
do lu lunducon do Lu luz (20 do
octubro do l948).
Sus churungos contnuun roco-
rrondo ol mundo on munos do los
ms culcudos ojocutuntos do osto
nstrumonto.
Hu trubujudo on qurquncho y
on mudoru lumnudu, prolorontomonto ol ostlo pocho do gullo. Sus horodoros
contnuun con sus onsonunzus como. Lstunsluo kvus Solis, Cormn kvus Solis,
Duvd kvus lonco y otros lumluros quo yu consttuyon unu trudcon on lu
oscuolu dol churungo. Cubo dostucur quo Lucuno Munsllu komoro, ol buono y
untguo churunguoro yu lullocdo, luo hormuno do Don lsuuc kvus komoro.
Lntro los lundudoros do lu Socodud olvunu dol Churungo, ost osto notublo
muostro. Lntrovstu l975.
Ll quo oscrbo, luo un udmrudor do los trubujos do Don lsuuc, quon pusubu
por su tullor, ubcudo on lu cullo 1qunu do lu cudud do Lu luz, obsorvundo
como burnzubu sus lndos churungos uprovochundo los hormosos ruyos dol
sol. Ln osos tompos nos huboso gustudo tonor uno do osos ojompluros, poro
ostbumos lojos do posoor ulguno. luso ol tompo y nos hcmos buonos umgos
y su tullor so convrto on uno do ms hoguros. Lno do ms prmoros churungos
construdo por l nos hu sorvdo puru grubur lu tonudu dodcudu ul hucodor do
churungos Don lsuuc. Ll uno l976, dojo do oxstr consttuyndoso puru lu
Culturu olvunu unu prddu rropurublo.
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
358
lSlDORO RODRlGUfZ 1ORRlCO
Cochubumbu
Lsto muostro nuco on lu hormosu cudud do ^qulo ol uno l920. luo su
hormuno quo u sus l5 unos lo onsono u construr osto nstrumonto. Hu trubujudo
con sus hjos y sobrnos. ^l guul quo su hormuno muyor Lus kodriguoz, ol
muostro lsdoro kodriguoz hu sdo bustunto conocodor dol churungo y nos
conto quo cuundo oru muy nno hubiu muchos constructoros on ^qulo como
ol muostro Cormno y otros notublos cumposnos. Yu on l932 durunto lu
Cuorru dol Chuco los cumposnos huciun churungos on grun cuntdud- 1umbn
nos nlormo quo on ol uno l930 los churungos lluukoudos so populurzuron u
cuusu do su produccon on grun osculu, solo por ol uno l965 ostos untguos
churungos trudconulmonto vucudos upurocon tulludos con rcus motvuconos
on ol dorso.
Ll Muostro lsdoro kodriguoz, dospus do brndurnos unu umplu coluborucon
con ostos nlormos y orontuconos, so dospdo dcndonos. Yo prooro puru
ms trubujos oscogor mutorul do los rbolos quo ostn uzotudos por ol vonto y
ol lrio, puru quo usi tongun unu buonu rosonuncu yu quo tumbn so tocur y so
dstngur los sondos. Lntrovstu, ^qulo l976.
359
:A8=6G6C<D
]ORGf ROMfRO GONZALfS
Suntu Cruz
Nucdo ol 5 do dcombro do l962 on lu
cudud do Suntu Cruz. Lmgro u lu cudud
do Lu luz ol uno l974 y dosdo l986 so
dodcu u lu construccon do nstrumontos do
cuordu sondo unu do sus ospoculdudos ol
churungo.
Ln l998 oscrbo un lbro dodcudo u lu
construccon dol churungo, hustu uhoru unco
on su gnoro, dchu obru hu sdo odtudu por
1ukuutzu lnoshtu on Cumugor (lupon).
Su ospoculdud son los churungos
lluukoudos udoms do ncursonur on lu
nnovucon do nstrumontos do nuovu tosturu. como ol trcordo, ol lutin y ol
churungo do bru do vdro, nstrumontos quo so oncuontrun on ol Musoo do
lnstrumontos Musculos do olvu.
Nos dco. Mo gustu mostrur ul mundo lu culdud do ms trubujos porquo ul
nstrumonto lo rospoto y no soy purtduro quo so ochon u pordor los nsumos.
Lntrovstu 6 do juno do 200l.
]OSf FfRRUFlNO ALA
Cochubumbu
Nuco on ^qulo (Cochubumbu) ol 5 do muyo do l967. Ls constructor do
churungos dosdo huco ms do 20 unos, su urto lo uprondo conjuntumonto sus
hormunos kumbor, luun Curlos y otros lumluros.
Su muostriu on lu construccon do churungos pormto quo gunuru 6 promos
on lu loru Nuconul dol Churungo, ovonto quo so roulzu cudu uno on lu
cudud do ^qulo-Cochubumbu.
Ms trubujos on mudoru lluukoudu lo utlzun los ms grundos muostros dol
churungo como Mln, Cuvour, Luvuyon, otc.- nos dco y contnuu. ...luru mi
ol churungo os ol coruzon do ^qulo, ul churungo so lo dobo trubujur con umor
puru quo nos do umor. Lntrovstu l8 do muyo 2000.
]UAN ACH CAMPOS
lotosi
Nuco on lu cudud do lotosi, ol 27 do dcombro do l947. Lst lgudo u
lu proloson dosdo ol uno l970. Ln l98l guno ol lrmor lromo on lu lrmoru
Lxposcon do lnstrumontos Musculos roulzudu on lu cudud do lotosi.
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
360
lurtcpo on dlorontos lo-
rus lntornuconulos, como on
lus lslus Cunurus, ^lomunu,
luorto kco, ^rgontnu, Crun
rotunu, otc.
Ll muostro ^ch os un os-
tudoso dol nstrumonto. Sus
churungos son muy solctudos
por lu lumu mundul quo hu
consogudo. 1ono nvostgu-
conos sobro lu construccon
y ulnoucon dol churungo. Sus
vujos por vuros contnontos lo hun llovudo u roluconurso con lbrcus mpor-
tuntos do uccosoros como cluvjus, cuordus, trustos, tupus, otc.
Ln ol Sogundo Congroso do Churungustus (ll do octubro do l997) prosdo
lu Socroturu Conorul do Constructoros do lu Socodud olvunu dol Churungo
(S..C.).
]UAN MlGUfZ
Chuqusucu
Lsto muostro nuco on Sucro-Chuqusucu
ol uno l884.
Ll nombro do luun Mguoz hu quodu-
do solludo on lus pgnus dodcudus u los
grundos muostros bolvunos, y uunquo
sto no sou tun conocdo por su puoblo,
quo lo dobo tunto, hu quodudo rocono-
cdo y consugrudo on lu obru do todos
sus loulos oculos y sogudoros (uhoru
muostros) dsporsudos por todo ol ntoror
y oxtoror do lu ropublcu quonos rocuor-
dun ul muostro como ol lubrcunto do
nstrumontos ms omnonto quo hu dudo
olvu. Sus nstrumontos quo domuostrun
obrus do urto, nos oblguron u nvostgur
ms do corcu sobro osto muostro chuqusuquono yu lullocdo on lu prmoru m-
tud dol s. XX.
Ln olocto, lu nlormucon quo nos do ol sonor Corurdo Corostugu, nuturul
do Sucro do 66 unos do odud, concdo con lo dcho untos, l usovoru hubor
361
:A8=6G6C<D
conocdo muy bon u Don luun Mguoz yu quo oru compunoro nsopurublo do
su pudro y udoms vocno. Ll sonor Corostugu nos comonto (on prosoncu dol
pootu lugurono Lus kios urogu).... Ll muostro Mguoz, do modunu ostuturu,
bluncon y bon puosto, oru un hombro bustunto dnmco, ntolgonto y muy
oducudo, ruzon por lu cuul oru conocdo y muy rospotudo por lu gonto. Hu
sdo tumbn un hombro politco dosdo lus lus do los kopublcunos, los cuulos
toniun como prncpulos opostoros u los Lborulos. luo cusudo con Donu Donutu
kvoru y su tullor ostubu on lu cullo kuvolo, luogo so trusludo u lu 1urupuc.
Como politco oru lrocuontomonto ugoludo y oncurcoludo por oncubozur
trujnos subvorsvos como ol do lu kovolucon do l920 dondo rocbo 5 tros
quo cus lo qutun lu vdu. Ln otru oportundud, por motvos pusonulos, ntonto
quturso lu vdu con un tro on lu cubozu, quodundo dosdo ontoncos porturbudo,
ostu ucttud do quturso lu vdu luo mul vstu por sus umgos y porsonus quo lo
conociun, quo lo concoptuubun do coburdo, do ucuordo u lus costumbros do lu
pocu -contnuu hublundo Don Corurdo Corostugu - ^l muostro Mguoz lo
gustubu mucho ol trubujo, no bobiu, oru porsonu ruconul y rospotuosu como
todo un cubulloro. Sus oculos luoron. Cumorsndo 1orros (kunu otin) ol
Zurdo ^lluro, Domotro Vuldu, ol gotos Hguorus y muchos otros ms.
1rubujo prolorontomonto on mudoru lumnudu, dondo cudu ojomplo suyo
oru unu obru do urto y bon gonoroso on sus rocursos tonulos, dondo sompro
roluciun y ostubun prosontos lus crouconos quo ol churunguto oxgo u lus
porsonus quo lo quoron.
Lu rmu do Mguoz oru do unu grun guruntiu y sus churungos vonddos on
todu lu ropublcu, como tumbn sus guturrus, urpus, volnos, mundolnus.
Nuostro umgo Lus kios urogu, quo vvo on lu cullo lunin l024 (Sucro),
guurdu un hormoso ojomplur do osto gono chuqusuquono. ^smsmo, ol Musoo
do lnstrumontos Musculos do olvu, oxhbo dos guturrus con murposus on lu
curu hochus do conchu murnu ol uno l92l, unu mundolnu dol uno l9l8 quo
cortcu su uutoriu on lu otquotu ntoror dondo consdoru ol Ck^N lkLMlC
MLD^LL^ DL CkC quo moroco on ol lrmor Contonuro do lu kovolucon
lncul do lu lndopondoncu Hspuno ^morcunu, 25 do muyo do l809 - l909
- Sucro Cuptul do olvu. Lsto msmo Musoo tono, ontro otros, un hormoso
churunguto lubrcudo on dcombro do l930 (sogun otquotu) por Cumorsndo
1orros un ocul (oporuro) do luun Mguoz. lnvostgucon. Sucro, novombro
l979.
]UAN SANZf1fNfA
Cochubumbu
Vojo lubrcunto do churungutos, nucdo on Cochubumbu y rudcudo dosdo
muy jovon on lu cudud do Lu luz.
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
362
Muchus vocos lo vstumos on lu zonu do Suntu rburu (Lu luz), on un
untguo convontllo ms conocdo como Lu ombujudu Cochubumbnu (hoy
domoldo puru umplur lu cullo lotosi). Ln ol uno l957 nos dolotbumos mucho
vorlo trubujur con tunto curno y ontususmo sus lndos churungos on mudo-
ru lumnudu montrus jugbumos con ^drn lunco Molnu quo tumbn oru
constructor quo toniu su tullor on lu msmu cusu. Lsto muostro nos dojo yu huco
muchos unos, nosotros lo rocordumos con todo curno.
]US1O MARClANO LAMfR1lN O]fDA
Chuqusucu
Nuco on Vllu Sorruno (Chu-
qusucu) ol l2 do julo do l939.
Ls prolosor do oducucon mus-
cul y un mugnico constructor
do churungos, ospoculzudo on
lus oscuolus do luun Mguoz y
Muuro Nunoz, notublos muostros
chuqusuquonos quo hun dojudo
tunto on lu onsonunzu do lu cons-
truccon dol bollo nstrumonto.
Sguo un curso rguroso do ur-
tos plstcus y docorucon con ol
muostro Muuro Nunoz sondo u
su voz ntogrunto dol conjunto muscul do osto urtstu con ol quo tono rogstru-
dus plucus dscogrcus.
Dosdo ol lrmor Concurso Dopurtumontul do Churungustus, uuspcudo por
lu Lnvorsdud Sun lruncsco Xuvor ol l0 do octubro do l962, on ol quo ulcun-
zo ol lrmor Lugur on lu cutogoriu luvonl, su urto y dodcucon ul churungo hu
tondo un umplo rocorrdo do ologos y udmruconos llogundo ul Cuurto lost-
vul dol Churungo Muuro Nunoz Ccoros roulzudo dol 25 ul 26 do soptombro
do l999 como dologudo roprosontundo u lu Socodud olvunu dol Churungo
(llul Chuqusucu) y Lxtonson Culturul do lu H. ^lculdiu do Sucro puru ntogrur-
so ul jurudo culcudor.
LlNO ORlHUfLA
Cochubumbu
Nucdo on lu cudud do Cochubumbu. Drgo su tullor do construccon do
churungos ol Chusqu dondo trubuju con todo osmoro y dodcucon. Sus trubujos
son vonddos por su lumlu on lu cunchu Sun ^ntono do lu cudud do Cochu-
bumbu, usi msmo son mportudos ul oxtoror dondo os bustunto conocdo.
363
:A8=6G6C<D
LUClANO MANSlLLA ROMfRO
lotosi
Hormuno monor dol quo on
vdu luo Don lsuuc kvus ko-
moro. Lsto sngulur urtosuno yu
lullocdo, nuco on lu cudud do
lotosi on l923 dodcndoso u lu
construccon do churungos dos-
do l940 sguondo lu munuluc-
turu trudconul dol nstrumonto.
Sus hormunos Colostno o lsuuc
(lullocdos), luoron sus prmo-
ros muostros on lu onsonunzu do
los churungutos lumnudos y do
qurquncho.
Su tullor stuudo on lu zonu ^lto Chjn do lu cudud do Lu luz, zonu bustun-
to populur, ucogo ul muostro Munsllu dosdo l950, luo muy vstudo por urtstus
y smputzuntos.
Nos dco. Ll churungo os un nstrumonto muy dolcudo, quo dobo trubujurlo
con mucho curno, ospoculmonto con horrumontus cusorus y trudconulos, no
usi con horrumontus modornus quo os dondo pordo lu buonu sonordud. 1ono
muchos tumunos y yo lo quoro mucho porquo os un nstrumonto quo mo du lu
vdu y sutslucconos. Lntrovstu l978.
LUlS RODRlGUfZ 1ORRlCO
Cochubumbu
Ls consdorudo uctuulmonto como ol Ck^N M^LS1kC churunguoro quo
tuvo ^lLlLL, grucus u su constunto trubujo y muchos unos do oxporoncu on
lu munulucturu do churungos y do su mortoru truyoctoru on lu onsonunzu do
osto nstrumonto.
Nuco ol l0 do octubro dol uno do l903 on lu hormosu cudud do ^qulo
(Cochubumbu) y muro on lu dcudu do los 80 (s. XX).
Ll muostro Lus kodriguoz ompozo su curroru u lu odud do 23 unos on lu
cudud do Sucro, on ol tullor dol Ck^N M^LS1kC lL^N MlCLLZ. Crun purto
do su vdu lu consugro solumonto ul churungo.
Conociu bustunto ul nstrumonto y urmubu (ul guul quo muchos otros) quo
on lus prmorus pocus luoron los churungos lumnudos, luogo los do qurquncho
y postorormonto los vucudos (do unu y dos pozus).
Nos hublu y nos dco. Cuundo yo oru nno udmrubu u los cumposnos
porquo tocubun sompro churungo, tumbn u los poblunos los cuulos toniun
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
364
ostlos dlorontos u los otros. ^horu mo sonto ms lolz do subor quo lo tocun on
lus grundos cududos como Lu luz, Cochubumbu, ncluso mo dcon quo lo llovun
ul oxtoror. Cuundo oru jovon, trubujubu churungos logrundo nnovuconos, uno
do stos os ol churungo con sordnu trubujudo junto u m hormuno lsdoro. Ls
curoso quo, uqui on ^qulo, solo subomos hucor churungos, u oxcopcon cus
do muy pocos quo hucon tumbn guturrus. Lntrovstu, ^qulo l978.
MARCO SlNANl
Lu luz
Nuco on lu cudud do Lu luz ol l9 do octu-
bro do l952. So dodco u lu construccon do ns-
trumontos do cuordu dosdo l980, sus churungos
y guturrus hun cuborto ol morcudo do lus cullos
Lnuros y Sugrnugu (Lu luz) por dcudus. Mu-
chus vocos os uyududo por uno do sus hjos.
^ctuulmonto, contnuu con su trubujo slon-
coso, dostucndoso on los poddos ospoculos
quo lo hucon sus clontos como lu construccon
uutorzudu do los dsonos, nnovuconos o n-
vontos do Lrnosto Cuvour, cordolonos como lu
guturru muyu muyu quo vuju por ol mundo on
munos dol guturrstu lrunz Vulvordo.
MAR1lN lANfZ
Lu luz
Nuco on lu cudud do Lu luz,
olvu. Dosdo huco muchos unos
vvo on uonos ^ros (^rgontnu).
Sus churungos los trubuju on mu-
doru lluukoudu o vucudos, tpo
Muuro Nunoz, con cluvjus do
mudoru. Ls muy uprocudo por
todos sus clontos do muchus
purtos dol mundo quo no vuclun
on solcturlo. Ls ol provoodor do
churungos puru ol grupo Los V-
cunus quo vvon on lupon y un
notublo constructor on lu ropubl-
cu ^rgontnu.
365
:A8=6G6C<D
MlGUfL PANOSO
Cochubumbu
Dosdo muy jovon luo un dnmco constructor
do churungos, llovundo sus trubujos mus ull
do nuostrus lrontorus, muro on lu cudud do
Cochubumbu on ol uno 2000. Los purtcpuntos dol
1orcor Congroso do Churungustus y ol Sogundo
Lncuontro lntornuconul dol Churungo quo nos
rounmos on lu cudud do lotosi, on ol mos do
Cctubro do l999, lo rocordumos con todo curno
porquo luo un onormo sucrco prosonturso
onlormo on tul ovonto ntornuconul domostrundo do oso modo su grun upogo ul
nstrumonto, u sus cologus y u sus clontos dol mundo.
NfS1OR ALCOA
lotosi
Nuco on lu cudud do lotosi, ol 4 do murzo
do l929. luo uyudunto do sus lumluros quonos
trubujubun churungos on su cudud nutul. lor los
unos 40 omgro u lu cudud do Cochubumbu y
dosdo l948 vondo sus productos on lu Cunchu do
Sun ^ntono ubrondo su tullor oso msmo uno.
Ltlzu prolorontomonto mudorus como ol
luurol, nogul y ol nlultublo qurquncho. luo uno
do los nnovudoros dol churungo ostuqulludo
muy luvorublo puru lus rogonos dondo ronu ol
culor y lu humodud.
Lsto muostro quo dojo do oxstr on l999 nos
dojo ostus pulubrus. Ll churungo os un nstrumonto
quo lormu purto noludblo on lu vdu dol cumposno, dndolo u sto, ontususmo
y ulogriu do vvr.
PfDRO FfRNNDfZ COCA
Cruro
Nuco on Cruro - olvu, ol uno l908.
Lsto muruvlloso muostro ul prncpo do nuostru ontrovstu nos comonto.
-M pudro, Don 1oms lornndoz nucdo on lu cudud do Cruro on l878
(s. XlX), dociu quo lu trudcon lumlur do hucor nstrumontos do cuordu so ro-
montu hucu lu pocu do lu Colonu.- 1umbn nos comonto quo untos do lu
guorru dol Chuco conoco ul muostro luun Mguoz do Sucro, u Muruno Cumpos
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
366
do Cochubumbu y u Vconto Sucu-
rius Currusco do Lu luz, notublos
constructoros do churungo on lus
buonus pocus...
Ll muostro lodro lornndoz
luo dstngudo por lu loquonu ln-
dustru on ol Cuurto Contonuro
do lu lunducon do lu Cudud do
Lu luz do l948, sumndoso sus
promos con un Dplomu do Ho-
nor on ol lrmor Congroso Nuco-
nul do Churungustus roulzudu on
lu cudud do Lu luz dol 20 ul 24 do juno do l973.
Los nstrumontos lubrcudos, por tun lustro constructor do cordolonos,
pusuron lus lrontorus, llogundo u los Lstudos Lndos do Norto ^mrcu, lruncu,
^lomunu. Nos dco. 1ongo ol orgullo do docr quo nudo so guulu u mi, pudo
comprobur on ol lrmor Congroso Nuconul do Churungustus dondo tuvo
lu oportundud do conocor u otros lubrcuntos. 1odos so juctubun do sor los
mojoros, poro cuundo los hco unu proguntu. -,Como sucun Lds. lu osculu dol
churungo: ...- uno do ollos djo. - ...lu hucomos truor do Lspunu.- poro oso no
puodo sor - los djo - puosto quo ol churungo tono su propu osculu croudu on
olvu. Lntrovstu Lu luz l977.
Ll muostro lornndoz, hordo on lu Cuorru dol Chuco, sguo roulzundo su
lubor on su tullor do lu cullo lllumpu (Lu luz) hustu unu odud muy uvunzudu,
lugur dondo trubujo por ms do cncuontu unos.
Ll Musoo do lnstrumontos Musculos do olvu, cullo lun 7ll Lu luz,
tono como unu donucon do sus lumluros, ulgunus horrumontus quo usubu ol
muostro, usmsmo unu procosu guturru hochu on lu cupuruzon do unu tortugu
grundo construdu por su pudro, ol
muostro 1oms lornndoz.
PfDRO SO1O FfRNNDfZ
Cochubumbu
Nuco on lu cudud do Cochubumbu
ol l9 do octubro dol l945. Su pudro
politco luo ol grun muostro uqulono
Don Lus kodriguoz (do lu oscuolu do
luun Mguoz) qun lo lormo como
constructor do churungos y guturrus
dosdo quo don lodro toniu l5 unos.
367
:A8=6G6C<D
1rubuju junto u sus hjos. Moss y Mlton Soto lunoso quo rudcun on lu lo-
culdud do ^qulo, uhoru ollos son muostros on lu construccon dol nstrumonto.
Su ospoculdud on churungos lluukoudos do unu y dos pozus hu pormtdo quo
sou nvtudo ul Lcuudor por los constructoros Hnos. luun y Lucho kodriguoz,
puru trubujur on uto, ^mbuto (Lcuudor) dojundo su muostriu on lu construc-
con dol churungo on oso hormuno puis. Lsu msmu crcunstuncu lo llovo por
ogot (Colombu), Lmu (loru), Suntugo do Chlo y uonos ^ros (^rgontnu).
^ctuulmonto, rudcu on lu cudud do Cochubumbu y tono su tullor on lu ^v.
lunco Culndo do osu cudud.
Nos dco. ^l churunguto lo quoro mucho porquo os un lndo nstrumonto
muscul y do unu grun culdud osprtuul, os ol ol roprosontunto dol hombro
bolvuno... Lntrovstu. Cochubumbu 2000.
RAlMUNDO fSPADA SOLlS
Chuqusucu
Ll Chuto Lspudu, como lo llumun, nuco
on Vllu Sorruno, ol l0 do lobroro do l9l8.
^ sus l3 unos yu subiu tocur churungo, poro
unu voz suldo dol cuurtol y bujo ncutvu pro-
pu, comonzu u lubrcurlos, ospoculzndoso
on los ultmos l0 unos on los churungos tu-
lludos sondo drgdo on purto por ol muostro
Muuro Nunoz.
^ctuulmonto, tumbn os prolosor do tullo-
ros dol Cologo Lduurdo ^vurou do Vllu Sorru-
no dondo onsonu lu urtosuniu on mudoru.
Nos comontu quo... 1oniu un churunguto
con sordnu lubrcudo por Don Munuol Coro
ull por ol uno l935.
Y ul nulzur lu ontrovstu, por doms mpor-
tunto nos dco. Ll Churungo os ol grun compu-
noro do los ndos quo vvon on ostu purto do
^mrcu. Vllu Sorruno l979.
RAMfR FfRRUFlNO ALA
Cochubumbu
Crundo do lu loculdud do ^qulo (Cochubumbu), nucdo ol 27 do dcom-
bro do l964.
Sus muostros luoron sus propos purontos, tios y prmos quonos lo guuron
dosdo huco ms do vonto unos, llogundo u tomur como uctvdud ol hormoso
mundo do lu urtosuniu muscul. Con los unos, ol muostro lorruno so porlo
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
368
como uno do los mojoros constructoros do churungo do su torru nutul. ^qulo,
gunundo on l998 ol lromo do lu LNLSCC, usmsmo, ontro los unos l997 y
l998 otros nuovo troloos on Lu loru Nuconul do ^qulo (2 do oro, 5 do plutu
y 2 do bronco).
Sus trubujos on mudoru lluukoudu (vucudu) los roulzu on qunu qunu, nu-
runjllo, nujnu, luurol.
Ll uutor do osto lbro, tocu con uno do sus trubujos dosdo l995.
Cuundo hublu dol nstrumonto munostu. Ll churungo os m vdu, porquo
vvo do l, y doy todo do m sor u osto nstrumonto tun hormoso y quordo. Yo
sompro lo ostoy nvostgundo y voo quo huy un lurgo trocho por uprondor u
truturlo. Lntrovstu ^qulo, muyo do 200l.
RfNf ONlFAZ
lotosi
Crundo do Llulluguu - lotosi, nuco ol
4 do muyo do l953. So trusludo u lu cudud
do Lu luz on l985. Hu ntogrudo muchos
grupos lolklorcos do ostlo potosno tocun-
do on lonu Nuru y otros loculos con notublo
xto. lostorormonto so dodcu u lu cons-
truccon do churungos, llovundo su urto u su
torru nutul lotosi, dondo uctuulmonto rud-
cu. lundudor on l994 do lu Lnon do ^rts-
tus lotosnos (LN^klC). luo prosdonto do
lu Socodud olvunu dol Churungo (llul
lotosi) on lu goston l997 u l999.
Lnu do sus ospoculdudos os tumbn lu construccon do churungos con lu
cuju do rosonuncu hochu do urcllu.
RfNf GAMOA SORlA
Cochubumbu
Nuco on lu cudud do Cochubumbu ol 3l do
julo do l938 uconudo u lu construccon y u lu
ojocucon dol churungo.
Con su poculur ostlo on ol churungo, kon
Cumbou so hu do dostucundo, dosdo muy jo-
von, on toutros y rudos, puru luogo dodcurso
u lu construccon do cordolonos udontrndoso
dosdo ontoncos on los socrotos do lu lubrcucon
do churungos. ^ctuulmonto, ntorculu ol oco
do constructor con lu do ntrproto.
369
:A8=6G6C<D
Sus uctuuconos populuros ul uro lbro on lorus y lostvulos Nuconulos o
lntornuconulos, son muy mportuntos.
Cuundo ol uutor do osto lbro ostuvo on ^lomunu, lupon y L. S. ^. so tropozo,
muchus vocos, con osto nquoto khochulu vondondo churungos on osus lojunus
torrus.
Lu churungutu, lu churunquonu, nstrumontos do nuovu tosturu, son nvontos
do osto notublo muostro. Ln sus munos hblos do urtstu y urtosuno, ol churungo
suonu con un tmbro vulluno quo luscnu tunto u nuostros oidos.
Vvo on Cochubumbu y luo Socroturo do koluconos lntornuconos do
lu Socodud olvunu dol Churungo (llul Cochubumbu), Socodud quo
conjuntumonto ol lnsttuto olvuno do Culturu lo concodo ol titulo do Muostro
do Churungo on l973. Lntrovstu. Cochubumbu, l977.
RODOLFO GRAZ QUlN1ANlLLA
Chuqusucu
Connotudo constructor quo uun consorvu
lu oscuolu chuqusuquonu dol muostro luun
Mguoz u truvs do los muostros lomntol y
do los hormunos Lus o lsdoro kodriguoz do
^qulo.
Vvo y trubuju on Vllu Sorruno hucondo
osluorzos por muntonor lu Lscuolu 1rudco-
nul on ol urto do construr churungos con n-
crustuconos, rbotos, corqullos, lotos, otc.,
trubujo quo nocostu bustunto puconcu y
grun curno ul nstrumonto.
Yu on sus 55 unos do odud tono buonos
oculos como sus hjos, los hormunos Sun-
dugordu y luun Cuollur, ontro otros.
Nos dco. Yo soy ol mojor nstrumontstu
do lu rogon yu quo lu tcncu do construr
churungos con ms do l50 pozus nocostu do
buonos unos do oxporoncu, propurur los lotos multcoloros os muy dolcudo,
lus trunqullus, los vvos, otc..
Ll muostro Cruz hublo tumbn do unu nnovucon quo conssto on un churungo
cuyu cuju do rosonuncu tono udornos bcoloros nuncu untos utlzudos.
Lsto urtosuno tondo u prosorvur lo trudconul on Vllu Sorruno. Lntrovstu
Vllu Sorruno l979.
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
370
SAlNO OROSCO
Lu luz
Dnmco muostro churunguoro, nuco ol 3 do ugos-
to do l922 on lu cudud do Lu luz. Su pudro Don los
Crosco (s. XlX), yu lullocdo luo su prmor muostro quo
lo nclno ul urto do sucur muscu u lus mudorus dosdo
sus prmoros unos do odud.
lnvontor dol luonto ul londo putontudo ol 9 do
octubro do l972 quo conssto on un puonto ospocul,
dondo lus cuordus nocosurumonto doboriun llogur hus-
tu ol ntoror do lu cuju do rosonuncu dol nstrumonto
puru sor umurrudus y luogo huludus dosdo uluoru. luo
ol prmoro quo mplunto ol moldo plstco do qurqun-
cho puru vucur cujus do rosonuncu do churungos.
Subno Crosco os droctor muscul dol conjunto Los do lucuru.
Ls hormuno dol notublo churunguoro lruncsco Crozco, gunudor dol lrmor
lromo ^lustus l955, lnstrumontos musculos on mnuturus, quo hu trubujudo
por muchos unos on lu ropublcu dol loru.
Su ospoculdud son los churungos do qurquncho dodcndoso tumbn
u los churungos tulludos con novodosos motvos sobro ol lomo y lu curu,
ospoculmonto.
Sus nstrumontos hun cuntundo por todo ol mundo dosdo l960.
Nos dco. Ll Churungo os muy bolvuno y sompro lo ho roculcudo. Dosdo
ms do 50 unos llogun u m tullor (untos oru do m pudro) urtstus, nvostgudoros,
lolklorstus, otc., on buscu do nlormucon sobro osto nstrumonto tun nuostro,
rocoplundo, tomundo notus, moddus, otc., subo Dos puru qu nos.
^l muostro Subno Crosco lo vmos por Suntugo do Chlo un 26 do lobroro
do l996 on unu loru lntornuconul Chlonu, prosontndoso ms turdo on lu
loru lntornuconul do Concopcon (Chlo) y mucho dospus, ol 22 do lobroro
ostuvo on lu lrmoru loru lntornuconul do ^rtosuniu roulzudu on Mull lluzu
dol 1rbol. Concopcon (Chlo). Lntrovstus l973 - l996.
SfRVANDO CCfRfS CASSlA
lotosi
Nuco on lu cudud do locoutu ol l6 do julo do l974. Constructor do
churungos dosdo huco 6 unos, ospoculzndoso khonkhotus, pocoutonos o
sumbus (do ospuldu vordo) y pultu churungos. 1odos ostos trubujos los roulzu on
su tullor donomnudo Ll locoutono ubcudo on lu cudud do lotosi. ^doms
371
:A8=6G6C<D
do constructor os un kulumpoudor y conocodor do lus dstntus unuconos
cumposnus. Su rudo do oporuconos uburcu por lu cudud do lotosi dondo nos
oncontrumos y compurtmos ol osconuro on ol Sogundo lostvul donomnudo
lotosi Cunu dol Churungo (l do muyo do 2002).
1AMALl1O
lotosi
Nombro urtistco do lolpo lloros, nucdo ol 25 do lobroro do l936. Durunto
l2 unos so dodco u prosontuconos comonzundo on lu loculdud do Colqur
(lotosi). Churungustu uutodductu, humorstu, constructor do churungos y
guturrus. Ln l966 luo purto dol ospoctculo Lmbujudu dol Crun lotosi.
Ll uno l97l vujo u Lspunu y dosdo l974 hustu lu lochu rudcu on lu cudud
do Stocolmo-Suocu. luo contompornoo dol churungustu humorstu potosno
Muluquto. So sonto lolz roprosontundo ul puoblo bolvuno con su churungo
y muy unmudo nos dco. ^unquo ost luoru do m putru olvu lu llovo on
m coruzon on todo momonto y nuncu dojur do ponsur on ollu. Lstocolmo
dcombro 2002.
1fMlS1OCLfS ]ALDlN AN1fZANA
Cochubumbu
Nuco on lu loculdud do Mzquo
(Cochubumbu) ol 20 do lobroro do l933.
Su tullor ost ubcudo on lus uluorus do
lu cudud do ^qulo, ms concrotumonto
on lu zonu Vllu Cuudulupo, dondo
uun so consorvu uno do los churungos
propos do lu loculdud do lu Lugunu do
kukuypumpu, rogon quo portonoco u lu
provncu do Mzquo, nos rolormos ul
runqhu churungo quo vonon on 4 moddus,
hocho intogrumonto on mudoru lumnudu,
cuordus do nylon, ospuldu pocho do gullo
y unu untu (poquonu cuordu chrrunto)
como unu purto quo lo cuructorzu.
Ll muostro 1omstoclos nuncu purtcpo
do lus lorus y lostvulos dol Churungo do
^qulo, n lo ntorosu. Croo quo s tuvoru
oportundud, tondriu quo llovurso todos
los promos por consorvur lu trudcon
do ostos hormosos y notublos churungos.
El autor con el Maestro Temstocles J aldn.
Aiquile- Cochabamba 2001
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
372
Sn omburgo, ol uno 2005 luo ucroodor dol lromo ospocul otorgudo por los
^mgos dol Churungo do luorto kco, hubondo sdo homonujoudo on lu XXll
loru y lostvul dol Churungo.
Ln sus convorsuconos oncontrumos un grun cuudul do oxporoncu y
conocmontos do lu vdu rogonul.
Ll runqhu churungo bujo, os unu nnovucon quo portonoco u osto notublo
muostro, grucus ul poddo quo lo hzo ol uutor do osto trubujo.
Lsto muostro llovu 60 unos construyondo ol runqhu churungo. Lntrovstus.
^qulo l975 - 2007.
1RlFON PfMlN1fL MfRCADO
Sucro
Nuco on lu cudud do Sucro (Chuqusucu)
ol 3 do juno do l932.
lunto u su hormuno Dunol horodo los
conocmontos do su ubuolo Don Hormo-
gonos lomntol nucdo on l870 (s. XlX) y
lullocdo ol uno l954 u lu odud do 84 unos,
do su pudro Don Murcolno lomntol y do
su tio luun lomntol lullocdo ol l5 do ugos-
to do l949.
Lsto mortoro churunguoro, conocodor
prolundo do los lundumontos dol churungo,
nos hzo roloroncu do lu oscuolu chuqu-
suquonu mostzu quo hu dojudo ol muostro
luun Mguoz.
Ll muostro lomntol, hu trubujudo dosdo
sus 4 unos do odud, ruzon por lu quo so
consorvu uun muy jovon. ^ctuulmonto, vvo
on lu cullo lunin ll94 do lu cudud Sucro,
corcu dol comontoro. Su ospoculdud son
los trubujos on mudoru lumnudu y on cupuruzonos do qurqunchos.
Nos dco toxtuulmonto. Los trubujos untguos hun sdo muruvllosos, sobro
todo on su ucubudo, sus lotos, corqullos multcoloros, vvos, udornos, otc. cosu
quo uhoru hu porddo oso mrto.
Ll Musoo do lnstrumontos Musculos do olvu, tono dos churungos con
sordnus, uno con unu cluvju udconul on lu purto dol cluvjoro y otro con lu
cluvju quo huco contucto droctumonto con ol lomo dol churungo quo son obrus
do osto muostro. Lntrovstu, Sucro l979.
373
:A8=6G6C<D
WALDO PANOSO U1RON
Cochubumbu
Do lu cudud do ^qulo - olvu. Nuco ol
l6 do muyo do l95l.
lunto u sus hormunos luustno y Mguol lu-
noso hu ncursonudo on ol morcudo ntornu-
conul con bustunto xto. Su prncpul oscuolu
luo ol tullor dol muostro lublo 1orros, on ol quo
so ospoculzo on los churungos do qurqun-
cho. Sus churungutos son solctudos por los
puisos vocnos, sobro todo por luno, lulucu y
otrus rogonos do loru, llogundo ncluso hustu
lu cudud do Lmu.
Muchus vocos lo vmos por ^rcu, lququo,
Suntugo (Chlo) vondondo churungutos on
morcudos y luguros dondo so oxhbo morcudoriu
urtosunul, como tumbn on lus grundos lorus
lntornuconulos quo orgunzu oso hormuno puis.
Nos dco. Ll churungo os ol nstrumonto
ms gonuno quo so conoco on olvu. lor su sondo sonoro y rtmo molodoso
cuutvu u los oyontos. Ls ol nstrumonto ms ologudo y uprocudo, tunto on su
torru olvu dondo tono su cunu como on los puisos oxtrunjoros. Lntrovstu
Cochubumbu l978. ^ctuulmonto contnuu sus oxposconos on lu loru unuul do
lus ^lustus quo so roulzu on lu cudud do Lu luz cudu 24 do onoro por ospuco
do 20 dius, como tumbn on su tullor on lu zonu do ^luluy do lu cudud do
Cochubumbu.
O1ROS CONOClDOS CONS1RUC1ORfS Df CHARANGO
Lrbunos nuconulos.
^drn Vllunuovu Lu luz
^ndrs Cspodos otunzos (lotosi)
^gupto Mollnodo Huuthuruqu. kio ^bujo locoutu (lotosi)
^lborto 1orrco Cochubumbu
^nsolmo kios 1urju
^ntono Cudonus lotosi
runo Cumpos 1conu Ll ^lto (Lu luz)
Curlos Condor lotosi
Curlos Mumun (vuluycho) Norto lotosi (lotosi)
Cusuno lloros Chuyuntu (lotosi) 1rubuju on Sucro
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
374
Cobocho ullucollo (Cochubumbu)
Crlo ^gurro lotosi
Croconco Lstvoz Crdonoz lotosi
Crstobul Corzo lotosi.
Durio Mndoz Cochubumbu
Lloy Cullsuyu locoutu (lotosi)
Lloy kumro lloros Lu luz
Lstunsluus kvus Lu luz
luustno ^ruqupu Lu luz
lubun Vuloncu Cruro
llx Conzlos lotosi
llborto lmnoz Cochubumbu
lruncsco Crosco Lu luz
lrunz Horroru lrontunllu Cruro
Conuro Mumun Sumn Lu luz
Cumorsndo 1orros (kunu otin) Sucro (Chuqusucu)
Custuvo Crosco Cluros Ll ^lto (Lu luz)
Hormunos ^londro Cruro
Hormunos Cocu - olivur Cruro
Hormunos Sundugordu Vllu Corruno, vvon on Sucro
Hormunos 1urqu Cruro
Hluron Cspodos lotosi
Hugo Cumpos 1upzu (lotosi)
Hugo lloros Cochubumbu
lsuuc ^ruqupu Ll ^lto
lsuuc Moyu Sucro Chuqusucu)
lsdro Modnu Sucro (Chuqusucu)
lstunos Sucubu (Cochubumbu)
lumo Luzo Cruro
lumo lulonquo Chuqusucu
loronmo Cullogos lndopondoncu Cochubumbu
losus ^ruqupu Ll ^lto
lhonny Clomonto lotosi
lhonny Lldor Horroru Cochubumbu.
lhonny Surmonto ^lbu Lu luz
los lornndoz Conzlos Llulluguu (lotosi)
los Conzlos Sucro (Chuqusucu)
los Munuol 1orrco Cochubumbu
los Zuputu Curvujul Sucro (Chuqusucu)
luun Cuollur Cochubumbu
lulo Cosur Chumb 1upu Lu luz
lulo Codoy komoro olvu. Vvo on Suzu
375
:A8=6G6C<D
Loonurdo Choquo Cochubumbu
Loondus Surmonto Lu luz
Lidor rundo lotosi
Murcolno lomntol Sucro (Chuqusucu)
Murcos Clomonto lotosi
Muruno Cumpos Cochubumbu
Muruno kontorius Sucro (Chuqusucu)
Muro Cspodos otunzos (lotosi). Vvo on Sucro
Muro lnto Culdoron Lu luz
Mux ulbou C. Lu luz. Vvo on uonos ^ros (^rgontnu)
Mxmo Colquo Cochubumbu
Mguol Lspudu kvoru Lu luz
Mguol Curubto Cochubumbu
Mrum ^rnz Cochubumbu
Nolson Cspodos otunzos (lotosi). Vvo on Sucro
Nostor kvudnoru Cochubumbu
Nostor 1orrco Cochubumbu
Nomoso Sundugordu Sucro (Chuqusucu)
Nostor ^rco Huuchucullu (Cruro)
llcdo Cspodos otunzos (lotosi)
lodro Conzloz Sucro (Chuqusucu)
kumon ^cullu Cruro
kumon Vllultu locoutu (lotosi)
kuul Cjodu Llulluguu
kuul lrudo Sucro (Chuqusucu)
kuul 1obul Molchor Lu luz
koborto Cubozus Sblu lotosi
kodollo 1orros Cochubumbu
kudy urruncos Cochubumbu.
kuno Condo ullucollo (Cochubumbu)
Suntugo Chumb Lu luz
Suntugo Sundy lotosi
Sovoro ^rduz Lu luz
1uylor Crosco Ll ^lto
1oodoro Nogroto lotosi
1uru ulcon Cochubumbu
1orbo Crosulbu lotosi
Victor Vurus koyos 1urju
Wultor Montonogro Vllu Sorruno
Wlkur onluz lotosi
Wlson Hormosu Cochubumbu
Wlly Corrudo Cochubumbu
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
376
^rtosunos do lu cudud do ^lLlLL (Cochubumbu, olvu)
Nomnu tomudu do lu ^socucon do ^qulo (l979)
^bdon ^muyu
^dhomur Mrundu
^lojundro Morono
^nucloto 1orrco
^ndrs lnto
^ngol Crjodu
^ncoto 1orrco
^ntono ^lbu
^ntono Curciu
^volno Lopoz Zurtu
^urolo 1orrco
uutstu Crjodu
onto Suroz Vscurru
Curlos Curciu
Cosur kodriguoz
Dunol lorruno
Duvd ^muyu
Duvd Surmonto
Dogo lorruno
Lmotoro Curciu
Lmlo Murscul
Lrnosto kodriguoz
luustno lunozo
lolpo Zuputu
llomon lornndoz
lruncsco ^costu
1oolo 1orrco
Victor Cudmu
Victor Cluros
^rtosunos do ^NZ^LDC (Cochubumbu) y do VlLL^ SLkk^NC (Chuqusucu)
(olvu l979).
^drn Cumucho ^nzuldo
Croconco lurdo ^nzuldo
Dunol Moyu Suntos Vllu Sorruno
Dollin kios ^nzuldo
Lmlo lnturus ^nzuldo
Lstobun ^rus ^nzuldo
Lstvoz kumiroz ^nzuldo
llx Suluzur ^nzuldo
luun do lu Cruz lurdo ^nzuldo
luun lloros lnturus ^nzuldo
luln lurdo ^nzuldo
Modurdo kodrguoz ^nzuldo
Ncols ^poduku ^nzuldo
luulno Soto ^nzuldo
lodro lurdo ^nzuldo
lrmtvo Monosos ^nzuldo
Ljocutuntos y constructoros do lu cudud do Ll ^lto
^lojundro Sunchos
^lojundro Huuncu
Crstun Conzulos
Lloy kumroz
luun lroz
luun ^ruqupu
luun Curlos lloros
lsuuc ^ruqupu
Lomuol ^vulos
Loonurdo Choquo
1uylor kobn Crosco
377
:A8=6G6C<D
NC1^.- Lus nomnus untororos luoron obtondus grucus ul mundo urtistco
muscul on ol quo mo ho dosonvuolto, usmsmo do luontos dodgnus como.
^socucon do ^rtosunos kogonul do ^qulo, do ^nzuldo, do Vllu Sorruno, do
Ll ^lto, otc., nlormuconos do los propos urtosunos do Lu luz, Chuqusucu,
lotosi, Cochubumbu, Cruro, Ll ^lto, otc., usi como do los dutos tomudos do
L1lLL1^S do los churungos, sn protondor, dosdo luogo ponsur quo osto trubujo
ost concludo, por lo quo podmos ml pordonos por omtr u ulgunos cologus.
8=6G6C<J>HI6HCDI67A:H9:DIGDHE6H:H
C<:ABJxDO6AE686
loru
Churungustu conocdo como 1oro,
nuco on Yunuhuuru dopurtumonto do ^ro-
qupu, ol l2 do octubro do l928. 1ocu ol
churungo dosdo sus 8 unos con solo mrur
u su hormuno muyor.
Ln l946 unos lormo purto dol trio Los
umgos sondo nvtudos u purtcpur on
ol lostvul do Muscu lolklorcu lntornu-
conul roulzudo on lotosi (olvu) dondo
^ngol Munoz, logro muchos upluusos con
ol tomu Virgonos dol Sol. kudco on ol-
vu por un uno. ^ sus 32 unos do odud docdo grubur su propus composconos
como. ^roqupontu, Lumonto dol Mst y Mnoru ^roquponu.
1rubujo con dos clobros guturrstus po-
ruunos como son kuluol ^murunto y kuul
Curciu Zruto. Como solstu do churungo
hu sdo gulurdonudo y promudo por vu-
rus nsttuconos. Ll sonor Cscur Chuqullu
mombro ntornuconul dosdo l999 do lu So-
codud olvunu dol Churungo munlostubu.
quo ol muostro ^ngol Munoz os uno do los
4 grundos churungustus quo do ol loru on
ol sglo XX.
8=G>HI>6C9:ADG6>C:
lruncu
Nuco on Montolmur (Sur do lruncu) ol
28 do soptombro do l944.
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
378
^ntguo quonstu quo ms turdo tomo ol churungo tunto como ntrproto como
constructor. Ls muy conocdo por los ms ulumudos lolklorstus dol mundo.
lormo ol duoto muscul ^mupolu, con ol quo so prosonto on ol Sogundo
Lncuontro lntornuconul dol Churungo, ovonto quo so llovo u cubo on lu cudud
do lotosi dol ll ul l5 do octubro do l999. Vujo por lus sorrunius potosnus puru
truor ol culor do lus Sronus Churungustus moldoudus on podru on lu lortudu do
lu lglosu do Sulnus do Yocullu. lotosi l999.
96>?>;J@J96
lupon
Dibujo del amigo japons Irostada
Kinoshita. J apn 1982
Daiji Fukuda representante de la Sociedad
Boliviana del Charango en J apn
Nucdo on 1oko (lupon) ol 3l do ugosto do l966. Lmpozo u tocur lu guturru
clscu u los ll unos y pronto conoco ul churunguto ol quo ms turdo soriu su
nsopurublo umgo. Luogo do unu lormucon uutodductu, u purtr do l985, so
prosontu como churungustu do los ms dostucudos grupos juponosos do muscu
undnu, dundo cursos y concortos puru sus pusunos.
Ln octubro do l997, nvtudo por lu Socodud olvunu dol Churungo,
purtcpu dol lrmor Lncuontro lntornuconul como Churungustu, ol quo so
roulzo on lu cudud do Lu luz, sondo, on oso uno, roprosontunto ocul dol puis
ustco.
Sus propus composconos uburcun rtmos tipcos do olvu ntorculundo lu
muscu con lu nvostgucon. Do ucuordo u su proloson Doctor on Concus lo-
litcus, hu dosomponudo lu luncon do ^grogudo Lconomco do lu Lmbujudu dol
lupon on olvu do l998 ul 2000. Hoy os roprosontunto do lu S. . C. on lupon.
379
:A8=6G6C<D
96C>:AC6K6GGD
^rgontnu
Nuco on Sun lornundo, provncu do uo-
nos ^ros ol l do onoro do l957.
Musco ntutvo quo uprondo u tocur chu-
rungo mrundo y oscuchundo, convrtndoso
con los unos on un oxcolonto ntrproto dol
nstrumonto.
lnco su curroru como churungustu prolo-
sonul on muyo do l979 ntogrundo ol grupo
kuicos lncus con quonos pusoo purto do
^mrcu y lupon.
lurtcpo on numorosos progrumus do rudo
y tolovson conducdos por lulo Mrbs, lun-
cu kbor, kubn Horuco uyon, Los ^rroyo-
nos, ongo lurius Comoz, otc.
Ln l988 junto u los churungustus Cl lo-
roro y Slvu Snchoz, orgunzo lus lrmorus
lornudus ^rgontnus do Churungo on ol Contro Culturul Crul. Sun Murtin.
Ln l987 obtono ol titulo como Mojor Solstu lnstrumontul on ol lro -Cos-
quin (^rgontnu).
Lntro ol 4 y ol ll do octubro do l997 roprosonto u lu ^rgontnu como Do-
logudo lrutorno on ol Sogundo Congroso do Churungustus y lrmor Lncuontro
lntornuconul dol Churungo roulzudo on lu cudud do Lu luz (olvu).
Ln l999 os dosgnudo roprosontunto on lu ^rgontnu do lu Socodud olvunu
dol Churungo (S..C.) hucndoso rosponsublo do orgunzur lu dologucon quo ro-
prosonturiu u lu ^rgontnu on ol Sogundo Lncuontro lntornuconul dol Churungo.
:GC:HID@6L6BDID
lupon
Nuco on 1oko on l954. Dosdo huco 20 unos
quo vono pusoundo uno trus uno por olvu, don-
do sus umgos lo osporun con curno. ^ purto do
sor udmrublo on ol churungo, tumbn lo os on
otros nstrumontos undnos, como lu quonu y ol
bombo.
Dosdo lu kovstu Lutnu do lupon hu promo-
conudo ul puis, brndundo sus conocmontos u
mlos y mlos do juponosos uconudos do los ns-
trumontos undnos bolvunos.
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
380
lntogro grupos como los lollus (lupon), Crupo dol lulunchto (olvu) con
ol cuul vujo por todos los contros mnoros bolvunos cosochundo upluusos y ud-
mrucon on los ospoctudoros. Ln cudu vstu u Lu luz, sompro ostuvo ntogrundo
vuros grupos lolklorcos.
^ctuulmonto, vvo on 1oko como droctor o ntogrunto do vuros grupos do
ostlo undno. Lrnosto luvumoto (soudonmo) os ol prmor lrosto lntornuconul
do lu Vrgon do Copucubunu do lonu Nuru quo so roulzu cudu 6 do ugosto on
homonujo u ostu putronu mlugrosu.
;:9:G>8DI6G6ODC6
loru
Nuco on Huuruz (loru) ol ll do juno do l972.
Su nvonto ol hutun churungo, lo ucompunu on to-
dos sus concortos dndolo lu cutogoriu do un grun
luthor y lu ntorprotucon do su nstrumonto, lo con-
vorto on un vrtuoso.
kocbo sus prmorus locconos do volin y solloo
do su pudro, cuundo uponus toniu 8 unos do odud.
Lstudo puno bujo lu droccon do su hormunu, con
ol prolosor lodro kodriguoz Sun Mguol uprondo u
tocur zumponu. koulzo ostudos do guturru clscu
con kcurdo urroru y do composcon con ol prolo-
sor Cusus on ol Consorvutoro Nuconul do Muscu
do Lmu. Hzo ostudos do muscu, composcon,
oloctroucustcu on vuros puisos ouropoos, lo quo lo hu pormtdo trusludur con
grun xto, lu tcncu do lu guturru clscu ul churungo poruuno.
Ln ol lostvul do lu Chchu y lu ^dvnuzu, uonu y Churungo, roulzudo
on Nurno-Colombu on ol uno 2005, upluudmos con curno u osto vrtuoso dol
churungo poruuno.
;wA>ME6C>6<J6ADO6
loru
Nuco on ol dstrto do lomutu do lu provncu
do Chucuto do luno, ol 9 do luno do l920.
Ls cultor do uno do los ostlos rogonulos quo
tono ol churungo on ol loru. Lspoculzudo on
ol gnoro qujjolo y do muscu uutoctonu rurul
do lu rogon do luno.
luo ncontvudo on ol churungo grucus u su
prmo lublo lturr lunuguu do quon rocbo
sus prmorus locconos.
381
:A8=6G6C<D
Ltlzundo ol churungo tpo y ol churungo chlludor, purtcpo on
grubuconos do dscos con 1oodoro Vulcrcol y Wnuy ujjonuku.
luo condocorudo con lu lulmu dol Mugstoro dol loru on l990.
;G:99NIDGG:6A76
Chlo
Nuco on lu cudud do Suntugo
do Chlo ol l6 do dcombro do l966.
1ocu ol churungo dosdo ol uno l982.
Sogun su msmu uprocucon mu-
nostu quo sus muostros luoron todos
los churungustu nuconulos o ntornu-
conulos quo hu oscuchudo. lor sus
conocmontos musculos tocu todu
lu muscu quo sou posblo tocur con
churungo logrundo trunscrpconos
ntorosuntos puru osto nstrumonto,
sobro todo do los muostros clscos ouropoos.
1rubujo con su compunoro Muurco Lrbnu u quon lo rocuordu con curno
por sus l2 lurgos unos on su compuniu, grubundo juntos un cussotto quo lo hun t-
tuludo ol Vuolo dol ^gulu y postorormonto grubo CDs. Mutorul quo so dstrbuyo
on Chlo. Vujo por olvu, ^rgontnu, L. S. ^., luruguuy y rusl.
Lstuvo prosonto on los Lncuontros lntornuconulos dol Churungo l997, l999
y 200l dondo su vrtuossmo on lu ojocucon dol churungo y su cursmu brlluron
on los osconuros dol toutro Muncpul do Lu luz, 1outro Cuurto Contonuro do lu
cudud do lotosi, y on ol 1outro ^ch do Cochubumbu, dosportundo grun ontu-
susmo on ol publco prosonto y udmrucon on los churungustus quo usstoron
u tun mportuntos ovontos. Ln ol 1orcor Lncuontro
lntornuconul do churungustus, lu Socodud ol-
vunu dol Churungo lo do ol titulo do Muostro dol
Churungo.
=w8IDGHDID
Chlo
Nuco on lu cudud do Suntugo do Chlo ol
22 do ugosto do l94l. Su pudro, lodro Soto S.,
musco polluctco luo su prmor muostro, roc-
bondo lu muyor nuoncu on su lormucon como
lolklorstu o nvostgudor do lu muscologu chlonu
Muru Lsthor Crobo.
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
382
Su prmor dsco lo roulzo on Chlo ol uno l969, on producconos Curucol con
un roportoro quo ncluyo tomus bolvunos, dondo roluco su churungo con su gru-
po Los dol llln, grubucon quo ms turdo luo ro-odtudo por Dscos Luuro on o-
lvu, on lu ^rgontnu y on ol loru. Hu omgrudo u lu ^rgontnu ulumbrundo con
su urto durunto 8 unos. Lsto Muostro dol churungo, tono on su hubor unu umplu
dscogruliu, ms do l5 plucus, dodcudus con todo curno ul churunguto ul quo
tunto lo quoro. korndoso u nuostro nstrumonto dco. Ll churungo so doposto
on lo ms prolundo do m sor. Lso yu lo notumos on ol trubujo do promocon quo
huco dol nstrumonto. Hctor Soto y Csur lulucos son churungustus chlonos
contompornoos.
=>H6NJ@>@6L6@6L6<J8=>
lupon
Lsto churungustu dosupurocdo,
nuco on Cumugor ol 27 do octu-
bro do l96l.
lntorprotubu todos los nstru-
montos uutoctonos bolvunos - un-
dnos y usmsmo dosplogubu unu
uctvdud como solstu do churun-
go.
luo droctor dol conjunto Los
Vcunus y dolCrupo Mullku
con los quo trusmtiu ruicos y po-
sbldudos do lu culturu bolvunu
por todo ol lupon. Dosplogubu unu uctvdud muscul con zumponu, churungo,
puno y guturru. Hu grubudo muscu populur y lolklorcu dol lupon, con nstru-
montos uutoctonos.
Ll munlostubu quo uprondo sstomus y los sontmontos dol churungo
con Don Wllum Lrnosto Contollus, Don Lrnosto Cuvour y Donuto Lspnozu.
(Lntrovstu uno 2000).
=DG68>D9JGC
Chlo
Nuco on lu cudud do ^ntolugustu ol 24 do lulo do l945.
^utodductu, con prncpos bscos do volin. Ln lu dcudu do los 60 yu so
porlubu como un sobrosulonto ojocutunto dol churungo.
^utor y compostor. Hu llovudo ul churunguto por muchos osconuros dol
mundo juntumonto lnt lllmun, ugrupucon muscul chlonu dol cuul os uno do
sus lundudoros o ntogrunto ttulur dosdo huco ms do 3 dcudus. Crubo, hustu
383
:A8=6G6C<D
lu lochu 30 dscos do lurgu durucon conjuntu-
monto su ugrupucon, dondo rosultu su churun-
go u duoto con lu guturru. Ln sus comonzos
hu tomudo tomus musculos bolvunos quo los
ntorprotu mugstrulmonto.
Vvo muchos unos on ol oxlo tomundo
como rosdoncu lu cudud do Mln - ltulu.
Lsto muostro, junto ul churungustu ltulo
lodrott oscrbo un mtodo puru lu onsonunzu
dol churungo por muscu prosontudo ol 200l
on lu cudud do Cochubumbu durunto ol 1orcor
Lncuontro lntornuconul dol Churungustus
y Cuurto Congroso Nuconul dol Churungo,
purtcpundo como roprosontunto ntornuconul
junto u otros cologus chlonos. Lntrovstu
Suntugo (Chlo) l997. (Cochubumbu) 200l.
I6ADE:9GDII>
Chlo
lovon churungustu nucdo on Suntugo do
Chlo. Lgrosudo dol Consorvutoro do Muscu do
Suntugo do Chlo. Hu oscrto un mtodo puru ol
uprondzujo dol churungo (por muscu) junto u
su muostro Horuco Durn.
Como mombro do lu Socodud olvunu
dol Churungo, hu purtcpudo on dos Lncuontros
lntornuconulos dol Churungo quo so roulzuron
on lus cududos do Lu luz y lotosi (olvu) don-
do domostro dostrozu on ol domno dol churun-
go. Ls un oxqusto compostor quo huco gulu do
su conocmonto muscul.
Nos dco. ^ lu horu do oxplorur sus nugotu-
blos rocursos quo tono ol churungo, nos dumos
cuontu quo ost ul sorvco do lu croucon mu-
scul. Ls un nstrumonto mgco quo oncuntu u los oidos y soduco lus munos.
Lntrovstu l999.
?68=6GD<:G
Nuco on lu cudud do luoblu (Mxco), ol 29 do soptombro do l972. Logro
ol uchlloruto Muscul on su torru nutul. Ln lu uctuuldud, so dostucu como un
Maestro Horacio Durn
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
384
churungustu, nnovudor o nquoto urtstu,
roulzundo prosontuconos por todu lu ropu-
blcu Moxcunu y on lu ^rgontnu. ^ssto ro-
gulurmonto u los Lncuontros lntornuconulos
quo roulzu lu Socodud olvunu dol Chu-
rungo dosdo ol uno 2003.
Munostu quo sus prmorus locconos lus
rocbo dol muostro Lrnosto Cuvour on ol 1ullor
do Churungo roulzudo on cudud do Mxco
ol 2003 y do los muostros ^gustin ^lonso,
kosuro lorodo y Suul Cullojus on lu cudud do
Lu luz. Nos dco. Ll churunguto os un nno
nquoto quo vvo on los coruzonos do quonos
lo ntorprotun, os bolvuno do nucmonto y
conqustudor do nuconos quo hustu los grngos lo tonon onvdu. Su compunoro
do undunzus lrvng Curciu otro notublo churungustu. Lntrovstu 2007.
?6>B:<J6G9>6
loru
Lsto churungustu luusno, os sn dudu
uno do los ms dostucudos ntrprotos do
churungo dol puis hormuno. lLkL.
Su truyoctoru urtistcu dutu dosdo lu
croucon do Lu Lru luusnu, do lu cuul
os un ntogrunto dosdo ms do 45 unos.
Ln osto lupso no solo hu sdo ntrproto do
churungo sno tumbn do guturru. Sus un-
topusudos hun sdo cultvudoros dol nstru-
monto do los cuulos uprondo mucho. Dos-
do l976, ms propumonto, dosdo ol l3 do
novombro, so prosontu como concortstu
do churungo rocbondo ol honor poruuno
on ol 1outro lolpo lurdo y ^lugu do Lmu.
Hu vujudo cus por todo ol mundo, llovundo on su nstrumonto ol monsujo
^ndno do su puoblo.
Sostono. uo lu muscu os ol modo ms hormoso puru podor comuncurso
ontro lus porsonus... lor oso quo sus uctuuconos no nocostun ms domu quo
su churungo. Contnuu ol churungustu poruuno. ... Cuundo ompoc u cultvur
lu muscu undnu nuncu mugn quo vujuriu puru llovur nuostru muscu ul ox-
trunjoro, n quo ulgun diu osturiu lronto u muchu gonto olrocondo roctulos. 1unto
J acha Roger
385
:A8=6G6C<D
los vordudoros tomus como los uutntcos nstrumontstus ostn oxtngundoso y
so puodo docr quo muchus vocos lus jovonos ugrupuconos dstorsonun lu mu-
scu undnu. Lu vun cumbundo porquo no lu conocon bon. Los dvorsos grupos
lolklorcos juvonlos do lu uctuuldud dlundon muscu lornou, gonorulmonto,
cuundo llogu ol momonto do ntorprotur lo nuostro tocun con oso curctor ox-
trunjoro. lor otro ludo, lu pocu dluson on lu tolovson do ospucos undnos, nos
uloju do lo vordudoro y do lo nuostro. Lu Croncu. 1orcoru odcon. Lmu, murtos
9 do novombro do l976.
?6>B:IDGG:H
^rgontnu
Lsto notublo churungustu nuco on lu cudud do
1ucumn, kopublcu ^rgontnu, ol 4 do octubro do
l938. Su pudro Lduurdo 1orros (bolvuno), luo su
prmor muostro y constructor do sus churungos on
mudoru lluukoudu (vucudu) y urtistcumonto torm-
nudos. Su ncucon muscul y do roportoro hu sdo
con proloroncu tomus y rtmos bolvunos, soguru-
monto dobdo u su uscondoncu bolvunu. ^ los l0
unos do odud so luo junto u su lumlu u rudcur u
Cochubumbu, dospus do ulgunos unos volvo u lu
^rgontnu puru vvr on kosuro ompozundo u tocur
con grupos unvorsturos purtondo luogo, on l960
u lu cudud do uonos ^ros.
lunto con ol muostro urgontno ^rol kumiroz s-
guo ol novodoso ostlo nstrumontul do churungo y
puno contnuundo con lu lubor dol muostro Muuro Nunoz.
Hu tondo unu prolundu umstud osprtuul y luo dscipulo dol Muostro Muuro
Nunoz u quon lo llumubu tio y muostro. Como todo urtstu dscplnudo proo-
ro quo los urroglos musculos los roulco unu notublo guturrstu urgontnu.
Dosdo lu upurcon dol churungustu urtstu, on lu kopublcu ^rgontnu,
lumo 1orros so consttuyo como ol ms sobrosulonto churungustu do su puis.
Su umor, dodcucon y prolosonulsmo con ol churungo os plonumonto con-
vnconto, quo lo hu pormtdo rocorror ol mundo ontoro llovundo ol oncunto, lu
dolcudozu dol churungo, dol cuul os un vrtuoso.
Lu grun promocon quo dosploguron los sollos dsquoros on lu ^rgontnu u
osculu mundul, upoyndoso on su trubujo y ospoculmonto on su guru cursm-
tcu, lo do unu lumu sorprondonto on bonoco do lu culturu urgontnu, logrundo
quo ol churungo-tpo ngroso ul nvonturo do lu nstrumuscogruliu do su puis.
Lntrovstu. uonos ^ros l975.
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
386
Ll porodco Lu Cpnon dol Domngo 8 do muyo do l977, nsortu unu on-
trovstu dondo ol urtstu munostu. Ll churungo os muy poculur, tunto uun quo
so dscuto su orgon. Huy quonos sostonon quo no solo os postoror u lu llogudu
do los ospunolos sno quo no tono nngunu rolucon con lu guturru ospunolu. Y
no soriu do oxtrunur porquo su unucon os complotumonto dstntu (...) No huy
nudo quo puodu dotormnur culos son lus normus procsus do lubrcucon y do
culdud(...)
?:6CK>96>AA68
lruncu
Su churungo do qurquncho orurono cons-
trudo por don lsuuc kvus, lo ucompunu ms
do 30 unos tocundo muscu bolvunu y lut-
noumorcunu. Lu vnculucon droctu con ^l-
lrodo Dominguoz y Clbort luvro lo do ol n-
contvo puru contnuur con ol trubujo muscul
quo hu dojudo oso duo muscul. Ls compostor
y uutor, luo ntogrunto dol conjunto Los Crn-
gos junto u Clbort luvro y otros muscos.
1umbn lormubu purto dol grupo lruncs Los
Chchoros.
lunto u su osposu y su hju, drgon on
lruncu unu oscuolu do muscu dondo
onsonun u tocur churungo y otros nstrumontos musculos undnos.
Sus constunto vujos por olvu lo nspruron puru lormur unu grun compuniu
donomnudu lroyocto Sugrnugu 200l*, llogundo u olvu con l40 muscos
lruncosos y suzos tocundo muscu bolvunu on ovontos culturulos orgunzudos
por lu Cculiu Muyor do Culturu do lu Muncpuldud do Lu luz prosontndoso
udoms on lotosi, 1upzu y Cruro cuutvundo u mlos do porsonus quo so doron
ctu u osus prosontuconos. luo uno do los ovontos ms sgncutvos y do orgullo
nuconul. Lu luz 200l.
*Sugrnugu. on homonujo u unu do lus cullos tipcus do Lu luz dondo
lunconubu lu logonduru lonu Nuru.
?JA>D8#7:C6K:CI:9>6O
loru
Churungustu poruuno, nucdo on ol dstrto do Huurocondo, provncu do
^ntu, dopurtumonto dol Cuzco, ol l8 do novombro do l9l3. Ljocutu ol churun-
go dosdo sus l4 unos do odud, uprondo u tocur vondo ojocutur u otrus porsonus
ull on su torru nutul dondo hubiu ucon puru osto nstrumonto.
387
:A8=6G6C<D
Sus prncpulos composconos
son. Lu Mulu Horbu, Sumuc 1orku-
stu, kpukunuy, Novudo do ^usugu-
tu, lchuchu, otc., todus con lotru y
muscu.
Cuundo lo vstumos on lu cudud
do Cusco l978, nos djo. lu muy
ologudo por lu pronsu nuconul, usi
ol oscrtor lodro dol lno lujurdo, on
su rovstu lun, tuvo ostus uprocuco-
nos on lu loru do Cctubro do l949...
Ll cholo onuvonto, tun cholo como
su churungo llogudo con ol conjunto do lu Corporucon Nuconul dol Cuzco, os
un Dos. Ln Dos dol Churungo. ^lgo mutorulmonto oxcopconul. Nosotros lo
homos oscuchudo. Ls como un chorro do uguu lroscu.
Como solstu dol Contro osqo do ^rto Nutvo, luo nvtudo u muchos
lostvulos nuconulos o ntornuconulos.
AJ>HH6GIDGN<JHI6KD<G:<DG>D
^rgontnu
Lus Surtor nuco ol 3 do no-
vombro do l952 on Sun luvor lro-
vncu do Suntu lo (^rgontnu). So
nco on lu curroru muscul u los 8
unos tocundo puno y u los l0 unos
guturru. Ln l976 junto ul muostro
^ntono luntoju ngroso u lu vdu
lolklorcu comonzundo sus ostu-
dos dol churungo.
Custuvo Crogoro Nuco on uo-
nos ^ros ol 4 do julo do l953. Su
ntors por ol churungo y ol lolkloro
comonzo ol uno l982 dospus do
hubor hocho sus ostudos do gutu-
rru clscu y bujo, on ol Consorvutoro Munuol do lullu do uonos ^ros.
Lstos dos churungustus uctuulmonto vvon on lupon dondo hun odtudo un
ntorosunto mtodo puru churungo ttuludo Churungo Mustor, Ldconos lu-
chumumu. l977.
^ctuulmonto, contnuun con ol trubujo do ntrprotos dol churungo oloctro-
ucustco y lu onsonunzu dol nstrumonto.
J ulio C. Benavente Diaz
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
388
B6G>DBDG:CD
Chlo
Churungustu uutodductu, nucdo on Sun-
tugo do Chlo ol l9 do novombro do l947.
Ls mombro do lu Socodud olvunu dol Chu-
rungo dosdo ol lrmor Lncuontro lntornuconul
dol Churungo (l997), sondo uno do sus ms
ontusustus purtcpuntos. Lstuvo on ol Sogun-
do, 1orcor y Cuurto Lncuontro lntornuconul do
Churungustus roulzudos on lu cudud do lotosi
on octubro do l999 on Cochubumbu ol 200l y
Sucro 2003.
Su condcon do muostro do guturru clscu
y lutnu lo pormto trunscrbr lus ms lumosus
pozus musculos dol ucorvo clsco burroco y
populur puru su uplcucon on churungo.
So lo dobo u osto ntrproto ol hubor hocho gos-
tonos unto lus uutordudos do Lducucon Muscul
do lu kopublcu do ^lomunu puru quo ol Consor-
vutoro lnstrumontul do Humburgo nsorto unu Ctodru puru ol ^prondzujo dol
Churungo logrundo on lu lrmoru lromocon (l994) un lrmor lromo quo rocuyo
on lu porsonu do un jovon do l6 unos do nombro Svon Hudun.
Ls cutodrtco do churungo y guturru, puru nnos y jovonos, on ol Consorvutoro
do Muscu do Humburgo, nsttucon quo cumplo sus bodus do oro on 200l y
roprosontunto do lu Socodud olvunu dol Churungo on ^lomunu.
Sven Haidan, 1er Premio Charango.
Conservatorio Instrumental de Hamburgo. 1994
389
:A8=6G6C<D
B><J:A<DJ?DC
lruncu
Lsto sngulur churungustu ms cono-
cdo como Mguolto, nuco on lu Vllo
- ^ux - Cloros - lruncu ol 3l do murzo
do l953. Musco nquoto, tocudor do
ucordoon on loculos do dvorson do su
lndu cudud do ouujou (Sur do lrun-
cu), os uno do los ms clobros nvost-
gudoros dol churungo cumposno. Ln ol
uno l975, tuvmos lu suorto do conocor-
lo y udmrurlo durunto unu do nuostrus
prosontuconos on lu lonu dol Sunto do
lu cudud do Cronoblo (lruncu).
Lntro los unos l974 hustu l999 vujo 6 vocos por olvu, quodndoso u
vvr dol 79 ul 8l on lu cudud do Cruro dondo luo mombro dol bullot lutusku
drgdo por ol muostro lornundo Comoz Chuvurriu. Lstuvo por zonus rurulos do
lotosi, Cruro, Chuqusucu, Cochubumbu, luguros dondo so cultvu con lronosi
ol urto dol churungo. Lstudo dunzus y rusguoos rogonulos dol churungo, prn-
cpulmonto los cuntos trudconulos on longuu quochuu, logrundo convortrso,
on un vordudoro ospoctculo sobro ol osconuro y sobro todo on un bolvuno
ms.
^si como ojocutunto dol churungo cumposno y conocodor do lus urtos vor-
nuculuros bolvunus, tumbn so dodcu u lu construccon do churungos tulludos
por lu udmrucon quo tono ul muostro bolvuno. Muuro Nunoz Ccoros.
Lsto lulumpoudor, vvo on su torru nutul y uctuulmonto os roprosontunto do
lu Socodud olvunu dol Churungo on lruncu. Lntrovstu l999.
GDA6C9D<DA9B6C
^rgontnu
lrostgoso mombro do lu Dolo-
gucon ^rgontnu quo purtcpo on ol
lrmor y Sogundo Lncuontro lntor-
nuconul dol Churungo, ovontos quo
so roulzuron on lu cudud do Lu luz
dol 2 ul ll do octubro do l997 y dol
ll ul l5 do octubro do l999 on lu
cudud do lotosi, bujo lu conduc-
con do lu Socodud olvunu dol
Churungo.
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
390
Lsto churungustu urgontno nos trujo un progrumu dondo sonulubu quo on
ol mos do soptombro do l998 so roulzo ol lrmor Concorto puru Churungo
y Crquostus do Cuordus, obru quo portonoco ul muostro ^ugusto onjumin y
cuyu droccon ostuvo u curgo dol muostro Muro onzocry y ol 22 do juno do
l999 ol lrmor Concorto puru Churungo y Crquostu Snloncu do ^lojundro
Smonovch obru quo so prosonto on ol 1outro Corvuntos do lu cudud do
uonos ^ros, dcho concorto con 1ros Movmontos ostuvo junto u lu Crquostu
Nuconul do Muscu ^rgontnu luun do Dos llborto, consttuyndoso como un
mportunto ht on lu hstoru dol churungo. Ll motvo do kolundo luo prosontur
ul nstrumonto dontro un umbonto puru muscos orudtos domostrundo usi
lus onormos posbldudos molodcus, urmoncus y oxprosvus quo tono ol
churungo.
Dosdo l997, os mombro do lu Socodud olvunu dol Churungo.
>CIwGEG:I:HN8DCHIGJ8IDG:H9:DIGDHE6H:H
^lojundro Cumuscu ^yucucho (loru)
^ntono Vullu Lyon (lruncu). Crupo Norto Sud
Cnddo Cruz Mxco
Curlos Muntllu uto (Lcuudor). Crupo lutur
Cosur lulucos Chlo
Chuno Diuz ^yucucho (loru)
Duvd kumiroz Lmu (loru)
Ldmo Du Doux Cnobru (Suzu)
Lj ^rui lupon (Constructor)
Lrck Zubotu Lmu (loru)
llx lulomno Cuzco (loru)
lruncos Vdulluc lruncu
lrod ^rrodondo Cuzco (loru)
lrody Comoz Lmu (loru)
Hdoyo Yusuoku lupon
Hsuo Shmuzu luku (lupon)
Htosh 1ukodu Hrosuk (lupon)
Homoro Zumbruno Chlo
l. Mlchbort ^rgontnu
lucquos Crmuult lruncu
loun Lus kquo lruncu. Crupo luchucumuc.
loun Murk ^brou Cunud. Los Chusqus.
loun lorro Vocut Montroux (Suzu). Constructor
lhon Comoz Curciu Lmu (loru)
lorgo chquto kodrguoz ^rgontnu
391
:A8=6G6C<D
lorgo Lspnozu ^rgontnu
lorgo kss loru
los Lspnosu ^rgontnu
los Lus Mutus Chlo
lulo Mondvl Lmu (loru)
lustno ^lvurudo Lmu (loru)
lustno ^lvurou ^yucucho (loru)
luhor Lmozuqu Sugu (lupon). Crupo 1okomuntu
Mukoto 1oko (lupon). Conjunto Los ljurkus
Murco ^ntono Hornndoz Mxco D. l. Crupo ^jllu
Musuhro Sono Yokohumu (lupon)
Muusuk lurukuvu lupon. Crupo 1okomuntu
Musuk Wutunubo Csuku (lupon). Conjunto Vllucumbu
Musumch Csudu Csuku (lupon). Conjunto ^lturu
Mususuko 1oyo lusunug 1oko (lupon). Crupo Muyu.
Mnuru lukuoku 1oko (lupon). Crupo Los lollus.
Cmur lonco Cuzco (loru)
Cscur Chuqullu Lmu (loru)
lublo kchtor ^rgontnu
lopo Suntunu ^mbuto (Lcuudor). Vvo on L. S. ^.
lorro Murlo loy Lyon (lruncu). Crupo luntutu Wphulu
ury ustdus ^yucucho (loru)
kumundo 1ovonot Cnobru (Suzu) Vvo on Lmu loru
koko 1omkuvu lupon. Crupo 1okomuntu
kcurdo Curciu Lmu (loru)
kck kodriguoz ^roqupu (loru)
koborto do lu Cruz loru
koborto Mrquoz Chlo. Crupo lllumpu
Sorgo luontos Sunt Lttono (lruncu). Crupo Chuquupu
Sorgo koyos Chlo
Shuch Nukudu 1oko (lupon). Conjunto Los Chchurros
Slvu Mogullunsky ^rgontnu. Crupo Clluntuy
Stunny Cucolono Mursollo (lruncu). Duo Lkumuu
1udutosh Sukumu Clu (lupon)
1ukuutsu lnoshtu Cumugor (lupon)
1ukush Yunumu lupon. Crupo 1okomuntu
1uto kojus ^rgontnu
1stomu 1odu Hunumuk (lupon)
Yolkom Montoro Cuzco (loru)
Yorko Montoro Chlo
Yoshtum luvumoto 1oko (lupon). Conjunto Los kuprus
Yusuko Yumuru 1oko (lupon). Lnvorsdud do Wusodu
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
392
Vista parcial del Primer Museo del Charango. Calle Ricardo Bustamante 690. La Paz 1962
Proyecto Complejo Cultural Quirquincho. 1986
393
:A8=6G6C<D
Sala de los Aerfonos
Fachada Museo de Instrumentos Musicales de Bolivia. J an 711, La Paz.
Fundado en 1962 por el autor de este libro.
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
394
:I>FJ:I6H9:8DCHIGJ8IDG:H
Juan Miguez (Sucre).
Gran Premio Medalla de Oro 1909
Tambin premiado en el Cuarto Centenario
de la Fundacin de La Paz 1948
395
:A8=6G6C<D
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
396
397
:A8=6G6C<D
C9>8:
lkLSLN1^ClCN 5
LL CH^k^NCC 7
CklCLN DLL CH^k^NCC 9
Lus vhuolus on ^mrcu l3
lkLSLNCl^ DL L^ VlHLLL^ DL M^NC LN CLlVl^ l6
lCCNCCk^ll^ DLL CH^k^NCC l9
L^S SlkLN^S CH^k^NCLlS1^S DLL S. XVlll 26
kLVLS ^SlLC1CS DL CLlVl^ 36
lC1CSl CLN^ DLL CH^k^NCC 37
DlSlLkSlCN DLL CH^k^NCC 46
L1lMCLCCl^ DL L^ l^L^k^ CH^k^NCC 50
Churungo - Churungu 5l
MLNClCN M^S ^N1lCL^ DL L^ l^L^k^ CH^k^NCC 52
Cl1^S Y kLlLkLNCl^S 53
NCMlN^1lVCS 60
CL^SlllC^ClCN 6l
DLSCkllClCN 62
Curu o tupu urmoncu, luonto trudconul 62
Coju, kbotos, Mungo o ruzo, 1rustoru o Dupucon,
1rustos, Cluvjoro, Cluvjus 64
Cuju do kosonuncu 65
CLLkD^S - HlS1Ckl^ 65
Do trpu 65
Do ucoro 66
Do plstco 66
lkClLLS1^S l^k^ LL LNCCkD^lL 68
CCNS1kLCClCN 69
Ln mudoru lumnudu 69
Ln cupuruzon do qurquncho 72
Churungo lluukoudo (vucudo) 74
Churungos tulludos 76
Ln otrus vuruntos 77
LXlLklLNCl^S 8l
lLN1L^DC, ^klL^DC Y k^SCLLC MLLCDlCC 83
^llN^ClCNLS 84
1omplo nuturul 85
1omplos cumposnos 86
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
398
1omplos nnovudos 89
Ctrus unuconos 89
l^MlLl^ DL CH^k^NCCS 1k^DlClCN^LLS 90
Churungo-tpo 90
Churungo do qurquncho 9l
Churungo cumposno 9l
Churungo uqulono 92
Churungo sucubono 93
kunqhu churungo o tublu churungo 94
Wuluycho 96
Churungo unzuldono 97
Churungo do pukurllo 99
Churungo botunzono l00
Churungo vullogrundno l00
Churungo ospuldu huoso do condor l0l
Churungo ospuldu pocho do gullo l0l
Churungo do cuoro l0l
Churungo do cuordu doscolgudu l02
Churungo do tros cuordus (knsu cuordu) l02
Churungos thuluchs l03
Churungo lundunguoro l04
lultu churungo o churungo pululu l04
lultu churungo o guturrllu l05
Modunu l06
lhonkhotu ll0
Cuturrllu uru - chpuyu ll3
Churungo curnuvul o guturru chchonu ll5
Churungo do puscuu o chuqui churungo ll6
Sumbu churungo ll6
lulku churungo ll6
Churungo pocoutono ll7
lturru o julsco ll7
Cuturron vullogrundno ll8
Churungos juguotos ll9
1LSl1Lk^S Y 1^M^NCS l20
DLSCkllClCN lNS1kLMLSlCCCk^llC^. l^MlLl^ DLL CH^k^NCC l2l
CH^k^NCCS DL NLLV^ 1LSl1Lk^ l22
konrroco l22
Churungo turuguoudo o tropculzudo l24
399
:A8=6G6C<D
Cuturron do loquopulcu o guturron cumposno do l5 cuordus l24
Cuturrllu potosnu do l5 cuordus l26
Churungo ununchu l27
lutun churungo l28
Churungologiu l28
Ll churungo ms grundo dol mundo l29
Churungo puonto ul londo l30
Churungo ocologco l30
Churungos lumnosos l3l
Churungo do pupol l32
Churungo ospuldu do ulumno l32
Munguorto l32
Churungon l33
Churunlutu l33
Churungo olctrco l33
Churungo bujonoro l33
Churungo mnoro l34
Moqo churungo l34
Churungo pulu pulu l34
Churungo mudo (do ostudo) l34
Churungo do sos cuordus doblos l34
Churungos. cujus unguluros l35
MlX1ClCNCS l36
Churungo pnqullo l36
Churungutu l37
Churunquonu l37
Churungo muyu muyu l38
Churunscu l38
Churungo sonkoy l39
Churundolnu l39
Churungolu l40
Churunputu l40
Lstrolltu l40
Churunpulu l42
Churungo mutrucu l42
Churungos modornos l42
lNS1kLMLN1CS ^N^LCCCS ^L CH^k^NCC l43
LLC^kLS DL M^YCk lkCDLC. Y DlS1klLClCN DL CH^k^NCCS l45
^qulo l50
loru y lostvul nuconul dol churungo l53
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
400
^nzuldo l56
Vllu sorruno l58
lostvul dol churungo Muuro Nunoz Ccoros l60
Vullogrundo l60
otunzos l6l
Cudud do Lu luz y Ll ^lto l63
LCS CH^k^NCLlS1^S l63
Ln ol rou rurul l63
Closuro l66
Ln ol rou urbunu l67
^tuondos do los churungustus l68
LL CH^k^NCC Y C1kCS lNS1kLMLN1CS VLkN^CLL^kLS l69
MLSlC^ ^kkCC^ Y lClLL^k l69
LL CH^k^NCC LN L^ CkLLS1^ SlNlCNlC^ l70
LL CH^k^NCC Y L^ 1LCNCLCCl^ l72
l^lLL SCCl^L DLL lNS1kLMLN1C l72
L^ DlD^C1lC^ LN LL CH^k^NCC l78
LL CH^k^NCC LN L^ LDLC^ClCN MLSlC^L CLlVl^N^ l79
ML1CDCS DL ^lkLNDlZ^lL l8l
LL CH^k^NCC Y SL M^Cl^ l94
^portos do Lrnosto Cuvour ^. l94
LL CH^k^NCC Y LCS LMlCk^N1LS l99
LL CH^k^NCC LN LL lLkL 20l
DlSCCCk^ll^ CLlVl^N^ 203
DLkLCHCS DL ^L1Ck 207
LL CH^k^NCC LN L^ Ll1Lk^1Lk^ CLlVl^N^
CLLN1CS, 1k^DlClCNLS Y LLYLND^S 207
Lu ^ntu Huullu (Loyondu uymuru-lrugmonto) 207
Lo quo cuntu ol puoblo (^lborto kuz) 208
Ll churungo (Lduurdo Culdoron Lugonos) 2l0
Ll tnku do Cochubumbu (Morcodos ^. do Lrqud) 2ll
Ll qurquncho musco (Cscur ^lluro) 2l3
Cudonu dol churungustu ulortunudo (Coco ^rumuyo) 2l4
Ll churungo hochzudo (los l. Costu ^rguodus) 2l5
1omplo dol dublo (Mcky lmnoz) 2l6
Churungo soronudo (Lnrquo Chucon) 2l9
Ll qurquncho quo sonubu sor churungo (L. Cuvour) 220
Churungos on ol tnku (L. Cuvour) 222
Ll churungo on lu lunu (lulo onitoz Cumucho) 224
luluyos on luris (ohorquoz kumroz) 225
401
:A8=6G6C<D
Los churungos cumbun do tomplo (^ndrs Comoz Volu) 225
Loyondu do lu vudu (1rudconul) 226
^cuco rogon potosnu, dondo churungustus
lulumpoun montudos u cubullo (Luco Lchovorriu) 227
Los julkus dol norto do lotosi y su churungo (Suntugo Sundy) 228
Lu tonudu do tmpu puchuncho (1omstoclos luldin) 229
LL CH^k^NCC Y LCS LNLMlCCS DL SL CLL1Lk^ 229
CkLLNCl^S lClLL^kLS 232
HLMCklSMC 233
^l churunguto 233
LL CH^k^NCC LN L^ lCLSl^ 235
LNS^YCS 252
Motvos lolklorcos bolvunos (lumo Mondozu) 252
C1k^S lCNLNCl^S SCkL L^ HlS1Ckl^ DLL CH^k^NCC 253
Crgon dol churungo (Lnrquo lonco Loon) 253
Crgon dol churungo (1urutono kojus) 257
^puntos puru lu hstoru dol churungo (Wultor S. Solls) 258
^puntos sobro ol churungo on ol urto colonul (konuld kou) 26l
Ll pronostco on lu hstoru, y cuutro problomus bscos do olvu
puostos on porspoctvu luturu (Cunur Mondozu) 266
,un nvonto ol churungo: (L. Cuvour) 268
LXlLklLNCl^S Y ^NLCDC1^S 269
SCClLD^D CLlVl^N^ DLL CH^k^NCC (S..C.) 273
lrmor Congroso Nuconul do Churungustus 273
Sogundo Congroso Nuconul do Churungustus y lrmor
Lncuontro lntornuconul dol Churungo 276
1orcor Congroso Nuconul do Churungustus y Sogundo
Lncuontro lntornuconul dol Churungo 279
Cuurto Congroso Nuconul dol Churungo y 1orcor Lncuontro
lntornuconul do Churungustus 282
unto Congroso Nuconul dol Churungo y Cuurto Lncuontro
lntornuconul do Churungustus 283
Soxto Congroso Nuconul dol Churungo y unto Lncuontro
lntornuconul do Churungustus 284
Sptmo Congroso Nuconul dol Churungo y Soxto Lncuontro
lntornuconul do Churungustus 284
LCCkCS DL L^ SCClLD^D CLlVl^N^ DLL CH^k^NCC 285
lklNCll^LLS CLL1CkLS Y DllLSCkLS DLL CH^k^NCC 295
Dnustius do constructoros 298
lostvul do Sultu - ^rgontnu 299
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
402
CH^k^NCLlS1^S NC1^LLS 300
Ln ol rou rurul 300
^socucon do ^rtstus do Muscu Crgnuru dol Churungo ^D^MCCH 303
8]VgVc\j^hiVhjgWVcdh 304
^bdon Cumoo Muldonudo - Lu luz 304
^gustin ^lonso - Cochubumbu 305
^lborto ^rtougu - lotosi 305
^lborto kuz Luvudonz - Lu luz 305
^lojundro Cmuru Modruno - Cruro 308
^llrodo Cocu - Cochubumbu 308
^nu Crstnu Cspodos - Cochubumbu 309
^ntono lroz - Lu luz 309
uslo Huuruch- Lu luz 3l0
onny ^lborto 1orn - lotosi 3l0
Curmonctu Slvu - Lu luz 3ll
Colostno Cumpos lglosus - Chuqusucu 3ll
Clurck Crosco - Lu luz 3l2
Cluudu Cumpos - Lu luz 3l3
Dunol Vullojo - lotosi 3l3
Dunol Vlluvconco - lotosi 3l4
Donuto Lspnozu - lotosi 3l4
Lddy Nuvu - lotosi 3l5
Lrnosto Cuvour ^rumuyo - Lu luz 3l5
lolpo V. kvoru - lotosi 3l6
lornundo ^rnz - Lu luz 3l8
lloronco Cros - Chuqusucu 3l8
llorndo ^lvs - lotosi 3l9
lroddy Zuuzo - Lu luz 3l9
Corurdo luroju Cusuzolu - Chuqusucu 320
Hormunos Cutrroz - Chuqusucu 320
lorgo ^lvurudo - Cochubumbu 32l
lorgo lmunu - Lu luz 32l
lorgo Luuru - Lu luz 322
lorgo Murtnoz - lotosi 322
lulo Luvuyon - Cochubumbu 323
lulo kocubudo - Cochubumbu 323
Loundro Lopoz - lotosi 323
Luco Lchovorru - lotosi 324
Luzmlu Curpo - lotosi 324
403
:A8=6G6C<D
Muro Cullurdo Vscurru - Lu luz 325
Muurto Vsquoz - Lu luz 325
Muuro Nunoz Ccoros - Chuqusucu 326
Ncols Curciu - Lu luz 327
Cmur Cullsuyu Mrundu - Lu luz 328
Cscur uyo - Chuqusucu 328
lopo Murllo - lotosi 328
kundoll - Lu luz 329
kuul Sunjnos Mondozu - Lu luz 329
kon ^lnus Snchoz - Lu luz 330
kon Curougu (Condor lunqu) - Lu luz 330
kosuro lorodo - Cruro 33l
kubn lorco Horroru - lotosi 33l
Sumuol ^li - Lu luz 332
Suul Cullojus - Lu luz 332
1urutono kojus - Cochubumbu 333
Victor Hugo Vucu Cuzmn - Chuqusucu 334
Wllum Lrnosto Contollus - Chuqusucu 334
Wlly Lorodo - lotosi 335
Yolundu ^gurro (lolluvuru) - Lu luz 336
C1kCS NC1^LLS ^k1lS1^S DLL CH^k^NCC 337
Churungustus y churunguoros
do Vullogrundo (Suntu Cruz) 343
LCS CH^k^NCLLkCS 343
Constructoros bolvunos on ol oxtoror 345
CCNS1kLC1CkLS NC1^LLS 346
:cZa{gZVgjgVa 346
^nonmos 346
:cZa{gZVjgWVcV 346
^lojundro ^londro - lotosi 347
Curlos 1orrco Vogu - Cochubumbu 347
Cldor lloros - Chuqusucu 348
Dunol lomntol lororu - Chuqusucu 348
Doln Sundugordu C. - Chuqusucu 349
Llruin ^gudo ^rtougu - lotosi 349
Lulogo Cordovu Mrundu - Sucro 350
Lulogo Mollnodo - lotosi 350
lruncsco Chumb ^ruqupu (1lu) - Lu luz 35l
lruncsco Munsllu Lozu - Cochubumbu 35l
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
404
llx Cullsuyu - Lu luz 35l
llx y Vctor Cjodu kumroz - lotosi 35l
Corurdo lutz - Chuqusucu 352
Cormun kvus Solz - Lu luz 353
Conzulo Hormosu Conzulos - Cochubumbu 354
Crogoro Coro - lotosi 354
Crovor Corrudo 1orrco - Cochubumbu 355
Hormunos kodriguoz - Lu luz 356
lsuuc kvus komoro - Chuqusucu 356
lsdoro kodriguoz 1orrco - Cochubumbu 358
lorgo komoro Conzulos - Suntu Cruz 359
los lorruno ^lbu - Cochubumbu 359
luun ^ch Cumpos - lotosi 359
luun Mguoz - Chuqusucu 360
luun Sunzotonou - Cochubumbu 36l
lusto Murcuno Lumbortin Cjodu - Chuqusucu 362
Lno Crhuolu - Cochubumbu 362
Lucuno Munsllu komoro - lotosi 363
Lus kodrguoz 1orrco - Cochubumbu 363
Murco Snun - Lu luz 364
Murtn lbunoz - Lu luz 364
Mguol lunoso - Cochubumbu 365
Nostor ^lcobu - lotosi 365
lodro lornndoz Cocu - Cruro 365
lodro Soto lornndoz - Cochubumbu 366
kumundo Lspudu Solis - Chuqusucu 367
kumbor lorruno ^lbu - Cochubumbu 367
kon onluz - lotosi 368
kon Cumbou Soru - Cochubumbu 368
kodollo Cruz untunllu - Chuqusucu 369
Subno Crosco - Lu luz 370
Sorvundo Ccoros Cussu - lotosi 370
1umulto - lotosi 37l
1omistoclos luldin ^ntozunu - Cochubumbu 37l
1rlon lomntol Morcudo - Sucro 372
Wuldo lunoso utron - Cochubumbu 373
C1kCS CCNCClDCS CCNS1kLC1CkLS DL CH^k^NCC 373
CH^k^NCLlS1^S NC1^LLS DL C1kCS l^lSLS 377
^ngol Munoz ^lpucu - loru 377
405
:A8=6G6C<D
Chrstun Doloruno - lruncu 377
Duj lukudu - lupon 378
Dunol Nuvurro - ^rgontnu 379
Lrnosto luvumoto - lupon 379
lodorco 1uruzonu - loru 380
llx lunuguu Lozu - loru 380
lroddy 1orroulbu - Chlo 38l
Hctor Soto - Chlo 38l
Hsuyuk luvu luvuguch - lupon 382
Horuco Durn - Chlo 382
ltulo lodrott - Chlo 383
luchu kogor - Mxco 383
lumo Cuurdu - loru 384
lumo 1orros - ^rgontnu 385
loun Vdulluc - lruncu 386
lulo C. onuvonto Duz - loru 386
Lus Surtor y Custuvo Crogoro - ^rgontnu 387
Muro Morono - Chlo 388
Mguol Coujon - lruncu 389
kolundo Coldmun - ^rgontnu 389
lN1LklkL1LS Y CCNS1kLC1CkLS DL C1kCS l^lSLS 390
L1lLL1^S DL CCNS1kLC1CkLS 394
lNDlCL 397
lLlCCk^ll^ 406
413
:A8=6G6C<D
^LCC M^S SCkL LL LlkC.
fL CHARANGO
Hjk^YV!XdhijbWgZhnYZhkZcijgVh
do fRNfS1O CAVOUR
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
414
Charanguistas: Astemia de La Barra, Emilio Irusta y J acinto Alba (Peridico La Razn 1935) La Paz
Concursante usta, en el Festival
y Feria del Charango. Aiquile,
Cochabamba 2007
415
:A8=6G6C<D
Ejecutantes tocando 4 vihuelas, cordfonos tambin
llamados guitarras o medianas. Detalle de la obra
Carnaval de Sucre 1880 de Encarnacin Mirones.
Del libro Caymari Vida de Beatriz Rossells.
Los 4 cordfonos centrales de la foto inferior representan
a las medianas: grande, intermedia, intermedia alta y
pequea (idnticas a las que se encuentran en el dibujo
anterior). Coleccin 1975. Museo de Instrumentos
Musicales de Bolivia. calle J an 711, La Paz
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
416
Gerardo Pareja, Ernesto Cavour, Ana Cristina Cspedes, Mario Moreno y Daniel Navarro. 1997
Daro Mndez, Daniel Vallejo, Freddy Torrealba, WilliamErnesto Centellas, J os Miguel Moreno. 1997
417
:A8=6G6C<D
Centrales: maestros WilliamErnesto Centellas y Ernesto Cavour. 2005
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
418
Zulma Yugar Directora Promocin Cultural del Vice Ministerio de Culturas, junto a miembros de la S.B.C.
en la Inauguracin de la Exposicin de Charangos. Tambo Quirquincho. La Paz 2000
Prof. Eliodoro Nina, Dr. J os Luis Castro, Maurito Vsquez, un amigo, E. Cavour, prof. Mariano Llanos
en la Challa del terreno para la Plaza del Charango. Potos 2001
419
:A8=6G6C<D
Ahches ae la Feria y Festival 1986-1988
Maestro innovador del charango Escudo de Bolivia.
Aiquile 2008
J venes aiquileos. 2008
AI QUI LE
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
420
ADAMOCH" Asociacin dc Artistas dc Msica Originaria dcI Charango
lundudu ol l2 do ubrl do 2007. Lus lotos sguontos corrospondon ul Lncuontro
Culturul roulzudo on lluzu Murllo ol 27 do ubrl do 2008. Lu luz.
Conjunto Nuevo Nacer Khonkhota. Provincia Dalence Oruro
421
:A8=6G6C<D
ADAMOCH"
Alberto Arteaga y su charango. Norte Potos
Khonkhoteros
Khonkhotero
Charanguistas originarios. Potos
Charanguista originario. Oruro Charanguistas y khonkhoteros. Oruro
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
422
Mini Complejo del Charango en la ciudad de El Alto
Dibujo: Recuerdo de un amigo italiano
425
:A8=6G6C<D
fL CHARANGUfRl1O
Pcridico dcI Charango
La Paz, 2 dc junio dc 2008
PRlMfR FfS1lVAL DfL CHARANGO CON AL1URA
Patrimonio CuIturaI dc oIivia
Lsto lostvul so llovo u cubo ol 28 y 29 do muyo do 2008, on ol 1outro kuul
Sulmon do lu urru do lu cudud do Ll ^lto - olvu, purtcpuron ntrprotos y
constructoros dol nstrumonto.
So ostublocoron tros cutogorius. lnluntl, luvonl y Muyoros. kosultundo como
gunudoros los sguontos.
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
426
Cutogoriu lnluntl
l) Crstun Conzlos ^lcon lrmor lromo
2) Cscur Zogurru Sogundo lromo
3) ^duld luco uspo 1orcor lromo
Cutogoriu luvonl
l) ^lojundo Snchoz ^lcon lrmor lromo
2) Llruin Muurco Suroz Sogundo lromo
3) ^loon Cusundru Lopoz 1orcor lromo
Cutogoriu Muyoros
l) ^lvuro lomu Chumb lrmor lromo
2) luun lsruol lroz Sogundo lromo
3) Lomuol ^vulos Curvujul 1orcor lromo
Los gulurdonos otorgudos luoron troloos y modullus (oro, plutu) y dplomus.
Ll lurudo Culcudor ostuvo u curgo do muostros portonocontos u lu Socodud
olvunu dol Churungo.
Lrnosto Cuvour
Corurdo luroju
Suul Cullojus
runo Cumpos
Coorgo Cronombold
Los prncpulos mpulsoros y orgunzudoros do osto sngulur ovonto luoron lu
sonoru Nolbu Munoz Morulos, los churungustus luun lsruol lroz, Llruin Suroz,
^lojundo Snchoz y Chrstun Conzlos, contundo con lu coluborucon docddu
dol prolosor kubn lornundo, Ldvn Lchuvo, todo ol porsonul do Culturu do lu
^lculdiu Muncpul do lu cudud do Ll ^lto y con lu vonu dol burgomuostro Dr.
lunor Nuvu.
Lu prosontucon y lu droccon gonorul ostuvo u curgo do lu sonoru Nolbu
Munoz lornundoz do lu droccon do Cultru.
luru los roductoros dol porodco Ll Churunguorto, uno do los ms
dostucudos y unu nuovu guru on ol cumpo dol churungo luo Lomuol ^vulos,
quo doslumbro con sus ntorprotuconos, su urto, sonsbldud y domno dol
nstrumonto.
Hu sdo, sn lugur u dudus unu grun ulogriu puru Ll Churunguorto ostur on
osto Lncuontro con ulturu u 4000 m. sobro ol nvol dol mur.
427
:A8=6G6C<D
PAR1lClPAN1fS Df fS1f FfS1lVAL

lvaro Poma Chambi, Primer Premio Mayores
:gcZhid8Vkdjg6gVbVnd
428
Lemuel Avalos Carvajal, Tercer Premio Mayores

También podría gustarte