Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
Fascículo 1 Huertas
Fascículo 1 Huertas
5
Revista huertas.indd 4-5 11/12/2013 9:27:05 AM
ÑEPYRÛRÂ INTRODUCCIÓN
7
Revista huertas.indd 6-7 11/12/2013 9:27:05 AM
KA’AVOITA HORTALIZAS
1
OJEKUAAVÉVA MÁS CONOCIDAS
9
Revista huertas.indd 8-9 11/12/2013 9:27:06 AM
TEMBIPURUETA IMPLEMENTOS
TEKOTEVÊVA: NECESARIOS: MBA’ÉICHAPA OJEJAPO ¿CÓMO HACER?
Azada: Se utiliza para remover
Ka’apiha: Ojepuru oñemongu’e 1) Tuichakue: Peteî ogapýpe ĝuarâ, 1) Dimensión: Para una escuela o una
haĝua yvy, ojejapo haĝua el suelo, construcción de
tablones y para retirar malezas
tuichárô ka’avoty 10 x 10 iporâitereíma, familia, la huerta de 10 x 10 m ya es
ka’avorenda ha ojeka’api haĝua ijapaitéma pype ka’avo ojepuruvéva. suficiente, alcanza para producir las
kogaita, pe michîvéva iporâve de los cultivos, cuanto más
pequeña es mejor para la huerta. verduras que más utilizamos.
ka’avotýpe mba’aporâ.
Pála: Ojepuru ysâ kuára jo’orâ ha Pala: Se utiliza para preparar hoyos
yvy ñemomýi ka’avorendarâ. para postes y para la remoción de
suelos.
Karreta’i: Ojegueroja haĝua opa Carretilla: Se utiliza para juntar o
mba’erei ipohýiva. transportar abonos o elementos 2) Kora: Peteî korapy’i ani oike mymba 2) Cercado: Es muy importante para
pesados. ha ombyaipa ka’avoty. Ojepuru jatevo evitar daños a la producción. Podemos
Karãiha: Ojepuru oñemongu’i haĝua Rastrillo: Se utiliza en la preparación térâ ambue yvyra rakâ. utilizar tacuaras u otras ramas.
yvy, ka’avorenda ñembojojarâ, kapi’ipe de tablones y para juntar pastos u
ha opa mba’e ñembyatyrâ. otros materiales. Koráre ikatu jahupi umi ijysypóva: El cercado se puede aprovechar con
plantas trepadoras como:
Inimbo: Ñemboyvyvyrâ ipo’i ha Hilo: Fino y largo de cualquier
ipukúva. Ojepyso tembiapohápe material. Es necesario para la a) Mantéka: Kumanda guasu ha’ỹi a) Manteca: Leguminosa de semilla
ijoja porâ haĝua ñemitỹ térâ marcación uniforme de hileras y chipéva, oñemohendárô ojupi pya’e ha achatada, de rápido crecimiento, con
ka’avorenda. tablones. heta ary ikatu hi’a. tutoraje alcanza a producir en más de
una temporada.
Y: Ykua térâ ysyrypeguare ningo Agua: Proveniente de manantial o d) Yvaraviru: Osyryry hakâ yvýre ha d) Esponja: Rastrero y trepador. El
katuete iporâve koga’ípe ipotîma arroyo limpio siempre será mejor remohendárô ojupi. Hi’a pirukue ojepuru fruto seco es utilizado para la higiene y
para las hortalizas.
guive. tembipuru joheirâ térâ jahuhápe. como insumo para manualidades.
10
10 11
Revista huertas.indd 10-11 11/12/2013 9:27:08 AM
PASOS PARA
KA’AVORENDA EL TABLÓN APO RAPE LA CONSTRUCCIÓN:
3) Ka’avorenda: Yvy ñembosako’i heñói 3) Los tablones: Consisten en canteros 4- Ñamyenyhê porâ togue pirukuépe. 4- Rellenamos bien con resto vegetal.
ha okakuaa porâve haĝua ka’avo ra’y (Yvy para lograr la buena germinación y
momýi mbyre, yvyra rogue tujukue ñemoî desarrollo de las plantitas (tierra removida
ha mymbarepoti iku’ipyre). Ñambojoja porâ con restos vegetales y estiércol animal).
yvyrova ha jahejárô tape’i ojeguata haĝua Unos tablones bien construidos con
jahupitýne: camineros facilita:
4m
0.40m 8- Ñambojoja pora yvy 8- Nivelamos la tierra
1m
12 13
Revista huertas.indd 12-13 11/12/2013 9:27:09 AM
PASOS PARA LA TEMITŶ ASOCIACIÓN
APO RAPE: CONSTRUCCIÓN: ÑEMOÑONDIVE: DE CULTIVOS:
9- Ñamoî mymba repoti ituja ha 9- Agregamos estiércol animal Iporâ ñamoî opáichagua peteî ka’avorendápe jaipuru Es importante diversificar las
iku’i porâva. suficientemente fermentado. porâve haĝua pa’û, temitŷ rembi’u oîva yvýpe ha diferentes especies en un
oñopysyrôta avei hikuái mymbachu’i ha mba’asy tablón a fin de aprovechar
renondépe. mejor el espacio, los nutrientes
del suelo y conseguir que las
plantas se protejan entre sí
ante el ataque de insectos y
enfermedades.
Ñamopa’û hapóva ha hoguéva, upéicha avei umi Alternamos las de hojas con
10- Ñambojehe’a porâ karâihápe 10- Mezclamos bien con la tierra hyakuâ mbaretéva. las de raíces como también las
yvýre. utilizando el rastrillo. aromáticas.
Perehi
Lechúga
Sevói
Remolácha
Sanaória
Aséga
Áho
12- Jajaho’i kapi’i, kapi’ipe térâ 12- Cubrimos con paja, pasto u CHANGUI: VENTAJAS:
mbokaja roguépe. hojas de coco. -Pa’û jeipuru porâve. -Mejor aprovechamiento del
espacio.
13- Ñamohe’ô porâ: 13- Regamos bien: Cuando se -Sa’ive hasy térâ imymbachu’i no’ô. -Reciben menos ataque de
Ñañotŷ ramóme ñamoakŷva’erâ siembran semillas se debe regar insectos y enfermedades.
pyhareve ha ka’aruete, upéicha de mañana y de tardecita, al
avei 3 ára jaguerova rire, upéi igual que en los primeros 3 días -Ndokaruvaíri yvýre. -Protege al suelo.
ningo tekotevêvovénte. después del trasplante, luego se
regula el riego de acuerdo a la -Ikatu ñañotŷ ojokuarépe. -Es posible sustituir una
necesidad hortaliza en producción por
otra.
-Ikatu jaipuru 3 ary peve ñamongu’e’ŷre. -Un tablón tipo cama alta se
renueva cada 3 años.
14 15
14 15
Revista huertas.indd 14-15 11/12/2013 9:27:11 AM
YVY AHO’I: COBERTURA DE SUELOS: MOSUSŨRÃ ABONO
Péva ningo pe yvy jeaho’i kapi’i térâ Consiste en cubrir la superficie del suelo Ñamohembi’u porãva’erã ñande yvy kóga osẽ Un buen abonado es fundamental para
kapi’ipépe ikatu haĝuáicha osê porâve cultivado con restos vegetales a fin de porã haĝua. Péicharõ imbaretevéne mba’asy conseguir resultado favorable. Una planta bien
kóga ra’y ha upekuévo jaipuru hendápe ha favorecer una buena germinación y rovake. desarrollada es resistente ante el ataque de
hekópe mba’ekuéra ijejapopyre’ŷva. la utilización racional de los recursos enfermedades.
Ikatu jaipuru 4 hendáicha: Suministramos abono de 4 maneras:
naturales.
1. Ñana piru ñamboyvyguýva. 1. Resto vegetal incorporada debajo del tablón.
2. Mymba rekaka ojehe’áva yvýre pe hova ári. 2. Estiércol animal mezclada con la tierra en la
parte superficial del tablón.
3. Ñana pirukue jaho’iháramo. 3. Resto vegetal como cobertura.
4. Ñana rykue jaipurúvo mondyirã oipytyvõ avei 4. Sumo de hojas utilizada como repelente sirve
hogue rupive kógape. como abono foliar.
CHANGUI: VENTAJAS: 2
-Omo’â yvýpe kuarahy rata mbaretégui ha -Protege al suelo de la exposición directa
upekuévo oipytyvô mymbachu’i opaichagua a los rayos solares y por consiguiente no
1
oikotevêva yvy iporâve haĝua. pone en riesgo el desarrollo de los seres
vivos benéficos del suelo.
Poste para agujero de prueba de temperatura,
-Omohe’ô katuî yvy. -Mantiene la humedad del suelo. si está frío dentro de la abonera se debe regar
la misma.
-Oipytyvô kóga reñói porâve. -Favorece la buena germinación de las Ysã ikua haĝua pe mbytépe, ñapo’ẽvo ho’ysãrõ
semillas. ñamyakỹ hyku pya’eve haĝua.
-Ndosyrýi yvy ama térâ ñemoakŷnguévo. -Protege contra la erosión producida por
Estiércol animal - Mymba rekaka
lluvias o sistemas de riego.
Tierra con ceniza - Yvy tanimbúre
IKATU JAIPURU: ELEMENTOS A SER UTILIZADOS: Resto vegetal - Togue pirukue
Kapi’i térâ kapi’ipe ipiru pyre, hogue po’íva Paja o pasto seco, preferentemente se
ningo iporâve ikatu rupi heñói ipa’û rupi utiliza resto de plantas de hojas finas a fin
kóga ra’y. de facilitar la germinación de las semillas. MOÕGUI ÑAGUENOHẼ: CÓMO CONSEGUIMOS:
Se debe cuidar la buena
Ñamosarambi porânteva’erâ, ipererî distribución en la colocación, 1. Mymba rekaka: jaipuru pe ho’ary rasáva, 1.Estiércol animal: utilizamos aquello
porâ ani iñanambusueterei ikatu el espesor debe ser mínimo iku’i porã ha hũva. suficientemente fermentado que haya
haĝuáicha kuarahy rata oguahê permitiendo el paso de la luz solar
michîmi ha heñói porâve kóga ra’y. que es un elemento necesario adquirido el color negro.
para la germinación.
2. Mosusũrã: ikatu ñambopya’eve mosusũrã 2. Abonera: Se puede acelerar el ciclo de
ñeguenohẽ, py’ỹinte ñamyakỹramo descomposición a través de una abonera,
jaguerekómane 3 térã 6 jasýpe. con riego permanente se consigue abono
en 3 a 6 meses.
16 17
Revista huertas.indd 16-17 11/12/2013 9:27:12 AM
MYMBACHU’I HA MBA’ASY CONTROL DE INSECTOS Y
KUARAHY’Â: MEDIA SOMBRA: ÑEMBOGUEVI ENFERMEDADES
Jasypa guive jasyapy peve tekotevê En las temporadas de mucho calor entre Ñamongakuaárô oñondivepa Si realizamos una buena
ñambokuarahy’â ani kuarahy rata mbarete los meses de octubre a marzo es necesario ha ñamohembi’u porârô temitŷ diversificación y abonamos bien el
ohapy ñande hegui ñande kóga. Ikatu kapi’i, utilizar media sombra para evitar retrasos ndaipóri mba’érepa hasy térâ suelo las posibilidades de ataque
mbokaja rogue térâ ambue mba’égui. o daños en el cultivo. Puede ser de paja, imymba no’ôvo. Jesarekoitépe de insectos y enfermedades son
hojas de coco u otro material disponible. jaguerekova’erâ temitỹ ani mínimas. Se debe extremar los
itenonde ñande rehe hikuái. cuidados ante la aparición de los
mismos.
Ky: Pulgón:
Jajoso peteî porenyhê rrúa térâ Machacamos un puñado de
pipi rogue, ñamoko’ê ýpe ha hojas de ruda o pipí, dejamos
ñambochivi temitŷre. reposar en agua y al día siguiente
Jeguerova: Transplante: pulverizamos el cultivo.
Tomáte, ky’ŷi, tajao, lechúga ha aséga Algunas hortalizas requieren de transplante
tekotevê jaguerova pe ñemoheñoihágui del semillero al lugar definitivo (tomate,
hendaguáme. Kóga ra’y oja porâ haĝua locote, repollo, lechuga, acelga). Debemos
yvýre jajapova’erâ: tener en cuenta algunas consideraciones, Ikatu avei ñamoñuhâ Además se puede crear trampas
por ejemplo: mymbachu’ikuéra: para los insectos voladores
Tesapeha’i ombyaty mymba’ikuéra nocturnos, una lamparita para
- Kóga ra’y oguereko vove 3 térâ 5 togue. - Cuando la plantita tenga de 3 a 5 hojas. ovevéva pyharekue, ñamoî iguýpe atraerlos y abajo agua con un
- Ka’aruete, ipiro’y jave. - Realizar a la tardecita. y ñandymi reheve ho’a haĝua pype. poco de aceite para atraparlos.
-Ñamoingekuévo yvykuápe ani ojero’a - Al introducir en el hoyo cuidamos de no
ñande hegui hapo. doblar las raíces. Ndahetaitéirô mymba’ikuéra Si el ataque no es masivo, es
-Pe yvy ñamoîtaha tahembi’u ha ijahoja - Que el lugar definitivo tenga suficiente ñamondýi jaipuru’ŷre pohâ. preferible ahuyentarlos sin usar
porâ. abono y cobertura. insecticidas de ningún tipo.
-Ñamoakŷ porâ. - Abundante riego.
19
18 19
Revista huertas.indd 18-19 11/12/2013 9:27:15 AM
MBA’ÉICHAPA JA’ÚTA: ¿CÓMO CONSUMIR?
Iporâ avei ñañotŷ pohânguéra ka’ay térâ También es bueno cultivar plantas Ka’avokuéra iporâve ja’úrô pyraite. Es preferible consumirlas frescas
tererepegua hyakuâ mbaretéva. medicinales que sirvan de repelente. y crudas.
20 21
Revista huertas.indd 20-21 11/12/2013 9:27:17 AM
KUATIAÑE’ÊITA
VITAMÍNA, MBA’ÉPE JAJUHU HA
HEMBIAPO
FUENTE Y ACCIÓN DE LAS
VITAMINAS
BIBLIOGRAFÍA
A A
Sanaória, Lechúga, Oiko ha hesâi haĝua ñande Zanahoria, Lechuga, Afecta a la formación y
Epináka, Aséga, Lokóte. pire, ñande juru ryepy, Espinaca, Acelga, mantenimiento de la piel,
kangue ha tâi, ñande Locote. membranas mucosas, • ORTIZ MAYANS, Antonio. Gran
resapyso ha ñemoñarâ huesos y dientes, a la vista
y a la reproducción Diccionario Guaraní-Castellano.
Editorial Eudepa. 1990.
C C
Tomáte, Epináka, Lokóte Tekotevêterei imbatere Tomates, Espinacas, Muy importante en la
aky, Tajao, Návo, Perehi haĝua kangue ha tâi. Ojoko Pimientos verdes, Repollo, formación de huesos y
Nabo, Perejil dientes. Previene resfriados
• CECTEC. La Huerta Ecológica
tîsyry ha hu’u opáichagua.
y gripe. Campesina. Asunción, Año 2005.
K K
Epináka, opa ka’avo hogue Epináka, opa ka’avo hogue Espinaca, todas las Es necesaria principalmente
para la coagulación de la
• www.sabormediterraneo.com
rovyûva. rovyûva. verduras de hojas verdes.
sangre (antihemorrágica). • www.verduras.consumer.es
D D • http://www.botanical-online.com/
Sanaória Tekotevêterei oguahê haĝua Zanahoria Tiene una gran importancia
Cálcio ha Fósforo. Ojoko en la formación del calcio y
kanguerasy (romatímo). del fósforo de los huesos. cultivodeverdurasyhortalizas.htm
Previene reumatismos.
• http://plantasyhortalizas.blogspot.
com/2009/08/asociaciones-de-
Aníke neresarái: A no olvidar: cultivos.html
- Ñamoñondivérô hekópe ndokaruvaíri - Si asociamos correctamente las hortalizas
• www.bricopage.com/plagas.htm
yvýre ha umi hy’akuâva omombía mba’asy evitamos competencia por nutrientes y las • www.alimentación-sana.com.ar
ha mymba’ikuéra. aromáticas protegen a las demás plantas • Biblioteca de Consulta Microsoft®
del ataque de insectos. Encarta® 2003. © 1993-2002
Microsoft Corporación.
- Ka’avoita renda natekotevêi tuicha, - No necesitamos una huerta grande, lo
orekopanteva’erâ tekotevêva tembi’úpe. importante es que sea completa.
• www.consumer erosky.com
• Cardozo, Ramón I. “La Pedagogía
- Ñane retâme opu’â porâ opáichagua - El clima de nuestro país es ideal para de la Escuela Activa”. Año 1936.
ka’avo taha’e arahaku téra ro’ýpe ha la producción de hortalizas en cualquier
ndahetái hembiapo jaguerekosemírô. temporada del año y producir no requiere
mucho trabajo.
- Ikuárô ka’avo rogue térâ hi’a he’ise hesâiha - Las hojas o frutos de hortalizas con daños
ha nañamboykéiva’erâ hi’upýgui. causados por insectos son señales de
buena salud de la planta y no deben ser
descartadas de la alimentación.
- Hi’â ningo jaikuaa moôguipa osê pe - Es ideal conocer el origen de los alimentos
ja’uva’erâ, jaikuaárô hesâiha ja’useve para consumirlos con ganas y seguridad .
sevéta.
22
Revista huertas.indd 22-23 11/12/2013 9:27:17 AM
DIRECCIÓN GENERAL DE EDUCACIÓN INICIAL Y ESCOLAR BÁSICA