Está en la página 1de 30

CARACTERISTICAS DE LAS FRASES ADVERBIALES.

1.- DE MODO:

Hina = Así es Yaqa = Casi


Usqhay ó utqhay = rápido Nak’ay = apenas

Yachay wasinchikpi
Yachachiq yachaqaqkunapas yachay wasi ukhupi kachkanku.
1. Achka runakunawan
Yachachiq :Allinllachu,yachaqaqkuna?
Yachaqaqkuna :Allinllam, yachachiqniy, qamrí?
Yachachiq :Ñuqapas allinllam kachkani.
2. Huk runawan
Yachachiq :Imaynataq kachkanki?
Yachachisqa :Allinllam yachachiqniy, qamri?
Yachachiq :Ñuqapas allinllam kachkani.

1.1.- DE MODO: HINA = Así es


Ejemplos.
Hina hamuchun Asi que venga

Formamos oraciones.
Qhichwa simipi Kastilla simipi

HP 1
1.2. DE MODO: Yaqa = casi
Ejemplos:

Yaqa wikchukun Casi se cae

Formamos oraciones:
Qhichwa simipi Kastilla simipi

kay rimayta hunt’achiy


Yachachiq. :…………………….., yachaqaqkuna?
Yachaqaqkuna. :Allinllam,…………………….., qamrí?
Yachachiq. :…………………………allinllam.
Yachaqaqkuna. : Allinllachu, …………………………..
Yachachiq. :………….., wayna-sipaskuna, qamkunarí?
Yachaqaqkuna : Ñuqaykupas……………………………..

1.3.- DE MODO: Usqhay / utqhay = Rápido


Ejemplos.
Usqhay/utqhay puñuy Duerme rápido

Formamos oraciones:
Qhichwa simipi Kastilla simipi

DIÁLOGO "En el tren a Cusco"

C- ¿Imaynalla?
M- Allillan.
C-¿Pitaq pay?
M- Payqa Eugenio. .
C-¿Pitaq chaqay?
M- chaqayqa Lucas.

HP 2
C- ¿Pitaq chay?
M- Chayqa José.
C- ¿Imataq chaqay?
M- chaqayqa llaqta.
C- ¿Imataq kay?
M- Kayqa Pucara estación.

1.4.- DE MODO: Ñak’ay = Apenas


Ejemplos.
Ñak’ay chayamun Apenas ha llegado

Formamos oraciones:

Qhichwa simipi Kastilla simipi

2.- FRASES ADVERBIALSES DE TIEMPO.

2.1.- DE TIEMPO.

Kunan = Ahora Paqarin = Mañana


Ñawpaq/qayna = antes Qhipa = Despues
Tuta = noche Ch’isi = tarde
Tutamanta = En la mañana Yaqaña = pronto

DIÁLOGO "En el tren a Cusco"

A- ¿Imaynalla, wiraqucha Germán?


G- Allillan, Alberto, ¿qanri?
A- Allillan. ¿Imataq kaykuna?
G- Kaykunaqa urqu.
A- Allillan. ¿Imataq kaykuna?
A- ¿Chaykunari?
G- Chaykunaqa atuq.

HP 3
A- ¿Imataq chaqaykuna?
G- chaqaykuna mayu
A- ¿Kaykunari?
G- Kaykunaqa chakra.
A- ¿Chayri?
G- Chayqa estación nisqa
A- ¿Ima estación?
G- Aguas Calientes estación nisqa.

2.1.- DE TIEMPO: Kunan = Ahora


Ejemplos

Kunan t’iskunki Saltarás ahora

Formamos oraciones:
Qhichwa simipi Kastilla simipi

Yachay wasinchikpi
Yachachiq iskay yachachisqankunapas kachkanku.
1. Ricardo :Ñuqa Ricardo kani, qamrí?
Juana :Ñuqataq Juana kani.
2. Juana :Ñuqa yachaqaq kani, qamrí?
Yachachiq :Ñuqataq linguista kani.
3. Yachachiq :Ñuqa Punomanta kani, qamrí?
Ricardo :Ñuqataq Limamanta kani.
4. Juana :Ñuqa tiyachkani Lincepi, qamrí?
Yachachiq :Ñuqataq San Isidropi tiyachkani.

HP 4
5. Yachachiq :Ñuqa urqukunaman puriq kani, qamrí, Juana?
Juana :Ñuqaqa mamaypaq wayk’uqmi kani, qamrí, yaw Ricardo?
Ricardo :Ñuqaqa futbolpi pukllaqmi kani.

2.2.- DE TIEMPO. Paqarin = mañana


Ejemplos.

Paqarin waqasaq Mañana lloraré

Formamos oraciones.
Qhichwa simipi kastilla simipi

Yachachiq iskay yachaqaqkunapas kachkanku.


1. Yachachiq: Juanachu kanki?
Juana :Arí, ñuqaqa Juanam kani.
Yachachiq :Robertochu payrí?
Juana :Manam Robertochu.
Payqa Ricardon.
2. Juana :Yachachiq, antropologochu kanki?
Yachachiq :Manam antropologochu kani.
Ñuqaqa linguistam.
Qamkunarí yachaqaqkunachu kankichik?
Juana/Ricardo:Arí, ñuqaykuqa yachaqaq kayku.
3. Yachachiq :Ricardo, Limamantachu kanki, manachu?

HP 5
Ricardo :Arí, ñuqaqa Limamantam kani.
4. Juana :Yachachiq, Lincepichu tiyachkanki, manachu?
Yachachiq :Manam Lincepichu.
Ñuqaqa San Isidropim tiyachkani.
5. Yachachiq :Ricardo, futbolpi pukllaqchu kanki?
Ricardo :Arí, ñuqaqa futbolpi pukllaqmi kani.

2.3.- DE TIEMPO: Ñawpaq = antes


NOTA: Se puede agregar el sufijo -ta
Ejemplos.

ñawpaqta tarpunki Sembrarás antes

Formamos oraciones.
Qhichwa simpi Kastilla simipi

DIÁLOGO "En el tren a Cusco”


A-Imaynalla, wiraqucha Germán.
¿Imaynalla?
G-Waliqlla. .
A-¿Imataq kaykuna, wiraqucha Germán?
G-Kaykunaqa t'ika.
A-¿chaqaykunari? ¿Rumikunachu wasikunachu?
G-chaqaykunaqa rumi.

HP 6
A-Mana, wiraqucha Germán, wasikuna, a.
G-Mana wasikunachu, Alberto rumikuna
A-Arí, wiraqucha German, rumikuna
Wiraqucha Germán, ¿chaykunaqa allquchu?
G-Mana, mana alqukumachu.
A-¿Imataqri?
G-Chaykunaqa atuqkuna
kaykunataq p'isqukuna.
A-¿chaqayri? ¿Ima estaciontaqri?
¿Ayaviri estacionchu?
G-Mana, chaqayqa T’irapata estación.

2.4. - DE TIEMPO: Qhipa = después/último


NOTA: Se puede agregar el sufijo -ta
Ejemplos:

Qhipata t’ikan Florece último

Formamos oraciones.
Qhichwa simipi Kastilla simipi.

DIÁLOGO "Camino a Cusco"


A-¿Imaynalla, wiraqucha Germán?
¿Allillanchu kanki?
G-Arí, allillan kani, Alberto.
A-¿Mayman rin kay trenri?
G-Qusquman rin.
A-¿Maymanta chayamun?
G-Punomanta chayamun.

HP 7
A-¿Punomantachu chayamunki?
G-Mana, Llallaguamanta chayamuni.
A-¿Mayk'aqtaq chayamurqanki?
G-Kunan tutamanta chayamuni.
A-¿Llallaguaqa karuchu?
G-Mana karuchu, Alberto.¿Manachu riqsinki
A-Mana riqsinichu.

2.5.- DE TIEMPO. Tuta = noche


Ejemplos.
Tuta tusuni Bailo de noche

Formamos oraciones.
Qhichwa simipi Kastilla simipi

DIÁLOGO "En el tren a Cusco"

G-Kunanri, ¿mayta richkanki?


¿Qusqumanchu?
A-Arí, wiraqucha Germán, Qusqu llaqtaman richkani.
G-¿Qhichwa cursomanchu?
A-Arí, qhichwa cursoman.
G-¿Maymanta hamunkiri?
A-Puno llajtamanta hamuni.
G-¿Piwan hamunki?
A-Antoniowan, Mariawan, wiraqucha Juliowan
G-¿Paykunawanchu?
A-Arí, wiraqucha Germán, paykunawan hamuni.
G-¿Imapi hamun wiraqucha Ramón?
¿Autopichu trenpichu?

HP 8
A-Mana trenpichu hamun; autopi hamun.
¿chaqayqa Juliaca llaqtachu, wiraqucha Germán?
G-Arí, chaqayqa Juliaca llaqta.
A-Hatun llaqta, ¿icharí?
G-Arí, a. ¡hatun llaqta, wiraqucha Alberto!

2.6.- DE TIEMPO: Ch’isi = Tarde.


Ejemplos.

Ch’isi hamusaq Vendré en la tarde.

Formamos oraciones.
Qhichwa simipi Kastilla simipi

Yachay wasinchikpi
Iskay yachaqaqkuna kachkanku.
Ricardo :Imatataq qawachkanki?
Juana :Revistatam qawachkani.
Ricardo :Pipataq chay revistarí?
Juana :Kay revistaqa yachachiqpaqta.
Ricardo :Maymantataq chay revista?
Juana :Qusqumantam.
Ricardo :Haykataq chanin?
Juana :Chunka solesmi.
Ricardo :Imaynataq kachkan?
Juana :Ancha sumaqmi kachkan,

HP 9
qillqankunapas, llimpinkunapas.
Ricardo :Mayqintaq aswan sumaq?
Juana :Llimpinkunam.
Ricardo :Haykaqtaq qhawaytarí tukunki?
Juana :Kunallanmi.

2.7.- DE TIEMPO: Tutamanta = en la mañana


Ejemplo.

Tutamanta pichan Barre en la mañana

Formamos oraciones.
Qhichwa simipi Kastilla simipi

DIÁLOGO "Qusqullaqtaman chayanku."


"Llegan a la ciudad del Cusco."

A-Wiraqucha Germán, ¿kaychu Qusqu?


G-Arí a. Kayqa Qusqu llaqta.
A-¡Ancha hatun kay llaqtaqa!
G-¡Haku!, estacionpi kachakanchik.
E-¿Imaynalla, Germán?
G-Allillan, Esteban. Payqa wiraqucha Alberto.
E-¿Allillantachu chayamunkichik?
G-Arí, allillanta chayamuyku.
E-Anchata kusikuni.
A-Nuqapis kusikuni, wiraqucha Esteban.

HP 10
3.- FRASES ADVERBIALES DE LUGAR
3.1. DE LUGAR:

Qaylla = cerca Karu = lejos Hawa = afuera Uray = abajo

Ukhu = dentro Wichay = arriba Kinray = costado Kaypi = aqui

Chaypi = ahi Chaqaypi = alli

3.1.1. DE LUGAR: Qaylla = cerca.


Ejemplos:
Qayllapi tiyani Vivo en cerca

Formamos oraciones:

Imatataq rurachkanki?
• (Ñuqa) sutiyta qillqachkani.
• (Ñuqa) qillqa maytuta ñawinchachkani
• (Ñuqa) masiyta yachachichkani.
• (Ñuqa) unuta upyachkani.
• (Ñuqaqa) leccionta yuyachkani
Payrí?
• Payqa masinwan rimachkan.
• Payqa qari masinwan pukllachkan.
• Payqa puñuchkan.
• Payqa celularninwan pukllachkan

AUTOMATISMOS
¿Pitaq richkan? Pay richkan.
¿T'antata mikhuchkankichu?
Arí, t'antata mikhuchkani.
¿Karumantachu hamuchkanku?
HP
Arí, karumanta hamuchkanku 11
3.1.2.- DE LUGAR: Karu = lejos
Ejemplos:
Karumanta qhawan Mira de lejos

Formamos oraciones:
Qhichwa simipi Kastilla simipi

DIÁLOGO "Qusquman chayanku."


"Llegan a Cusco"

E- ¿Qhichwa cursomanchu hamuchkanki, Alberto?


A- Arí. Cursoman hamuchkani. Qanri,¿qhichwata yachankichu?
E- Arí, qhichwata yachani.
A- ¿Maymanta kankiri?
E- Punomanta kani.
A- Chayna, sumaqta qhichwata parlanki.
¿Imapaq qhichwa cursoman hamusanki?
E- Wiraqucha Manuelta yanapayta munachkani.
A- ¿Yachachiqchu kanki?
E- Arí, yachachiqmi kani.
3.1.3.- DE LUGAR: Hawa = afuera/
Ejemplos:
Hawaman apay Lleva afuera.

Formamos oraciones:
Qhichwa simipi Kastillla simipi

• Ñuqa Antonio kani, qamrí?


Ñuqataq Isabelmi kani.

HP 12
• Ñuqa Juan kani, qamrí?
Ñuqapas Juanmi kani.
• Ñuqa ingeniero kani, qamrí?
Ñuqataq abogadom kani.
• Ñuqa arquitecto kani, qamrí?
Ñuqapas arquitectom kani.
• Ñuqa Trujillomanta kani, qamrí?
Ñuqataq Piuramantam kani.
• Ñuqa Qusqumanta kani, qamrí?
Ñuqapas Qusqumantam kani.

3.1.4.- DE LUGAR: Ukhu = dentro, adentro


Ejemplos.

Ukhumanta aysamun Jala desde adentro.

Formamos oraciones:

DIÁLOGO "Qusqu estacionpi."


"En la estación de Cusco."
E-Haku, Germán.
G-haku, Esteban.
E-¿Maypi q'ipiyki, Germán?
G-Punkupi kachkan.
E-¿Q'ipiykiri, Alberto?
A-Kayqa q'ipiy.
E-¿Manachu llasa?
A-Mana. huk chhikalla, a.
E-¡Llasa, a! ¿Imata apachkankiri?
A-Qhichwa p’anqata apachkani.
E-¿Imapaq achkha p’anqakunata apachkankiri?
A-Sumaqta qhichwata yachaqayta munachkani.
3.1.5.- DE LUGAR. Uray = abajo
Ejemplo.
Uraypi tiyani Vivo en abajo

HP 13
Formamos oraciones.

DIÁLOGO "¿Piqtataq kay wasi?"


"¿De quién es esta casa?"
E-¡haku wasiman!
G- ¡haku, ari!
E-¿Waliqllachu Qusqu, Germán?
G-Arí, waliqlla; ancha q'uñi. Punopi chirin. Wasiri, ¿karuchu?
E-Mana karuchu; tawa kilometrolla.
G- ¿Wiraqucha Manuel chayamunchu?
E-Arí, chayamun.
G-¿Achkha yachakaqkunachu hamunku qhichwa cursopaq?
E-Arí, achkha kanku. Sumaq yachakaqkuna.
G-¿Kaychu wasiqa?
E-Arí, kay.
G- ¿Piqtataq kay wasi?
E-Lucaspaq wasin.
G-¿Manachu qanpaqta?
E-Mana ñuqaqtachu.

3.1.6.- DE LUGAR Wichay = arriba


Ejemplo
Wichayman apay Lleva arriba.

Formamos oraciones,
Qhichwa simipi Kastilla simipi

DIÁLOGO "Achkha chayamunku."


"Muchos han llegado."
G-¿Imaynalla, wiraqucha Manuel?
M-Allillan. Qanri, Germán, ¿allillanchu?
G-Allilla, wiraqucha Manuel.
M-Qankunari, Lucas, Toribio, José... ¿allillanchu?
T- allillan kayku, wiraqucha Manuel.

HP 14
M-¡Kusikuni! puriyri, ¿allillanchu?
J- Arí, allillan.
M-¿Manachu sayk'unkichik?
J- Mana sayk'uykuchu.
M-¡haku wasiyman!
J- ¿Achkha yachaqaqkunachu chayamunku?
M-Arí, chunkahina kanku. Wakinkuna parlachkanku, wakinkunataq takichkanku.
¡Lucas! ¿Guitarraykita apamunkichu?
L-Arí, wiraqucha Manuel, apamuni, a.

3.1.7.- DE LUGAR. Kinray = costado/ lado


Ejemplo

K S
i i
n e
r m
a b
y r
p a
i e
t n
a a
r b
p a
u j
n o

Formamos oraciones.

Relaciona ambas columnas, de acuerdo a su significado.


(1)ñuqa tusuni (a)tú sueles vivir ( )

HP 15
(2)qamkuna kankichik (b)yo estoy yendo ( )
(3)paykuna tiyachkanku (c)él/ella suele bailar ( )
(4)qam llamkachkanki (d)yo suelo trabajar ( )
(5)qam kanki (e)tú estás trabajando ( )
(6)pay tiyan (f )tú eres ( )
(7)qam hamuchkanki (g)él/ella vive ( )
(8)qam tiyaq kanki (h)él/ella está ( )
(9)pay kachkan (i)yo soy ( )
(10)ñuqa kani (j)ustedes son ( )
(11)pay tusuqmi (k)yo bailo ( )
(12) ñuqa richkani (l) ellos/ella están viviendo ( )
(13) ñuqa llamkaq kani (ll) tú estás viniendo ( )

AUTOMATISMOS
¿Mayman risaq?
¿Mayman rinki?
¿Mayman rinqa?
¿Mayman risunchik?
¿Piwan richkayku

3.1.8.- DE LUGAR. Kaypi = aquí


Ejemplos.

Kaypi wañun Aqui murió

Formar oraciones

HP 16
Imatataq rurachkanki?
• (Ñuqa) sutiyta qillqachkani.
• (Ñuqa) qillqa maytuta ñawinchachkani.
• (Ñuqa) masiyta yachachichkani.
• (Ñuqa) yakuta upyachkani.
• (Ñuqaqa) leccionta yuyachkani.
Payrí?
• Payqa masinwan rimachkan.
• Payqa qhari masinwan pukllachkan.
• Payqa puñuchkan.
• Payqa celularninwan pukllachkani.

AUTOMATISMOS
Ñanpi urmakun.
Ch'ulluta rantikun.
Q'ipita apakusunchik.
Sarata mikhukusqayku

3.1.9.- DE LUGAR: Chaypi = ahí


Ejemplos

Chaypi tiyan Vive ahi

Formamos oraciones
Qhichwa simipi Kastilla simipi

HP 17
DIÁLOGO "Lucas Albertowan."
"Lucas y Alberto."
L-¿Imaynalla, Alberto? ¿Sumaqtachu samarikunki?
A-Arí, sumaqta samarikuni. ¿Qanri?
L-Nuqaqa, mana. Mana puñuyta atinichu.
A-Nuqaqa sumaqta puñuni. Kunanri... qhiwata yachaqasaq.
L-¿Maypitaq tiyarikunki?
A-qhawana larupi tiyarikusaq. Ahinamanta aswan usqhayta cursomanta
lluqsisaq.
L-Wakinkuna manaraq hamunkuchu.Paykunata machkharisaq.
A-Nuqaqa kaypi kakusaq. Qhichwata ñawinchasaq. Mana pantayta munanichu.
L-Kusikuni, Alberto, sumaq yachaqaq kanki.
A-¿Sumaq yachaqaqmanchu rikch'akuni?
L-Kunan, arí, rikch'akunki. ¿Q'ayari?...

3.1.10.- DE LUGAR. Chaqaypi = allí


Ejemplos.

Chaqaypi mikhun Come allí

Formamos oraciones.

Ricardo masinwan (Paulawan) tupanakunku.


Chayqa, paykuna rimanakunku
Ricardo: Yaw, Paula, Juanawan tuparquni.
Paula: Hayk’aqtaq tuparqankirí?
Ricardo: Qayna punchawyá.
Paula: Maypi?

HP 18
Ricardo: Bibliotecapi.
Paula: Imaynataq kachkarqa?
Ricardo: Ancha llakisqam purichkarqa.
Ñuqapas manam kusichiyta atirqunichu.
Paula: Imamantataq llakisqarí kachkarqa?
Ricardo: Mamansi unqusqa, yaqallas wañurqusqa. Chaytam niwarqa.
Paula: Ñuqapas tupaykuytam munani.
Ricardo: Payqa richkarqa mikhuna wasimanmi.
Paula: Chaynaqa hakuchik

4.- FRASES ADVERBIALES DE CANTIDAD.


4.1.- DE CANTIDAD.
Achkha = mucho Ancha = bastante Pisi = escaso

Aslla = poco Sinchi = desasiado Hayk’a = cuanto

Hunt’a = lleno Wakin = algunos, resto Astawan = algo mas

Ch’usaq = vacio

4.1.1.- DE CANTIDAD. Achkha = mucho


Ejemplos
Achkha allqukuna Muchos perros

Formamos oraciones

Mikuna wasipi
Kimsanku (Paula, Ricardo, Juana) rimanku.
Paula: Imaynataq kachkanki, Juana?
Juana: Llakisqam kachkani. Mamaymi qaynamantaraq unquchkan. Qayninpa
punchaw hanpina wasiman pusarqani. Chaypiqa qawarquspam doctor
“ñawpaqmantaña pusamuwaq karqa” niwan. “Kunanqa nichhuñam
unquynin”, nispa.
Paula: Chaytachu nirqasunki? Chayrí, imatataq kutichirqanki? Willaway!
Juana: Ñuqaqa niniyá “Qaynakunaqa manam qullqiy karqanchu, kunanñam
qullqiy karqun, chayraykum kunanña pusamuchkani” nispayá.
Paula: Chay, tutaqa musqhukurqayki kusisqallataña. Qamqa llakisqataq
kachkarqanki.

HP 19
Juana Ñaqachakamallapas, ancha llakisqaraqmi kachkarqani. Kunanñam,
allinllarichkani, qamkunawan tupaykuspa.
Ricardo: Chaywanqa anchatam kusikuni.
Kunanqa haku mikuna rantiq.
Paula: Ricardo, imatataq qayna punchaw mikhurqanki?
Ricardo: ………………………………., qamrí?
Paula:………………….. , qamrí,
Juana, imatataq mikhurqanki?
Juana: …………………………………..

4.1.2..-DE CANTIDAD. Ancha = bastante


EJEMPLOS:

Ancha unu Bastante agua

Formamos oraciones.
Qhicha simipi Kastilla simipi.

Relationa ambas columnas.

rikuy / ‘ver’
1) rikuchiy a) verse a uno mismo
2) rikurquy b) hacer ver a otro, mostrar
3) rikukuy c) ver rápidamente, descubrir
4) rikumuy d) querer ver
5) rikuriy e) empezar a ver; aparecer, descubrirse
6) rikunayay f ) ver allá

mikhuy / ‘comer’
1) mikhuriy a) hacer comer a otro, alimentar
2) mikhuchiy b) comer rápidamente, tragar
3) mikhunayay c) querer comer
4) mikhurquy d) comer allá
5) mikhumuy e) empezar a comer

riy / ‘ irse’
1) ririy a) hacer irse a otro, botar

HP 20
2) richiy b) salir
3) rinayay c) empezar a irse
4) rirquy d) querer irse
5) rimuy e) ir y regresar

4.1.3. DE CANTIDAD: Pisi = escaso, poca, poco


Ejemplos.
Pisi mikhuy poca comida

Formamos oraciones:
Qhicha siipi Kastilla simipi

Traduce al quechua las siguientes oraciones.


• Tú empezaste a cantar en la fiesta. (Cantar: takiy)
• Dicen que Raúl lloró de pronto. (Llorar: waqay)
• Ellos se besaron allá. (Besar: muchay)
• Nosotros nos pegamos muy bruscamente. (Pegar: maqay)
• Juan hizo que María se encuentre con Ricardo. (Encontrarse: tupay)
• Dicen que Ricardo se tragó la aspirina. (Comer: mikuy)
• Dicen que Pablo empezó a bailar. (Bailar: tusuy)
4.1.4.-DE CANTIDAD. Aslla = poco
Ejemplos:
Aslla aqu Poca arena

Formamos oraciones.

Kimsamanta llamk’aqta rimapayanku

HP 21
Llamkaq: Imatataq qamkuna manankichik?
Paula: Ñuqamanqa q’uñi mikhunata qumuway.
Ricardo: Ñuqapaqpas paypa mañakusqanta hina ichaqa gaseosayuqta qumuway
Juana: Ñuqamanqa unullata rantipuway.
Ricardo: Juana, imatapas mikuykuyyá.
Juana: Allin, Ricardo. Chaynaqa ñuqamanqa pisiwaliq mikhunata qaramuway
Llamk’aq: Suyaykuychik… ay, pisi waliqqa manam kanñachu.
Paula: Chaynaqa, kimsa chuwa mikhunata qumuwayku. Huknin ñuqapaq,
huknin Ricardopaq, huknintaq Juanapaq.
Llamkaq: Kayqayá: kay qampaq, kay paypaq, kaytaq hukniykipaq.
4.1.5.- DE CANTIDAD. Sinchi = demasiado/mucho/duro
Ejemplos:

Sinchi para Demasiada lluvia

Formamos oraciones
Qhichwa simipi Kastilla simipi

Traduce al Quechua las siguientes oraciones.


• Yo ya estaba triste.
• Yo todavía estaba enfermo.
• Yo ya estaba cansado.
• Yo todavía estaba molesto.
• Yo ya estaba contento.

Elabora un pequeño texto de seis (o más) oraciones en el que cuentes hechos


del pasado que te contaron otras personas.

HP 22
………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………
4.1.6.- DE CANTIDAD. Hayk’a = cuanto
Ejemplos:
Hayk’ataq watayki Cuantos años tienes

Formamos oraciones:

Mikhuna wasipi mikuchkanku


1.
Paula: Hayk’a t’antatataq hurqumurqanki, Ricardo?
Ricardo: Ñuqaqa iskayta hurqumurqani.
Qamrí, Juana?
Juana: Ñuqaqa mana chullatapas. Qaway!
Paula (huk mikhuqkunata qawaspa): Wak hanp’arapirí, hayka tantataq
kachkan?
Ricardo: Ma, yupasun… huk, iskay, kimsa, tawa, pichqa… pichqata
aparqamusqakum!
Paula: Hayk’ataq paykunarí?
Juana: Huk, iskay, kimsa, tawa, pichqa, suqta, qanchis, pusaq. Pusaq
kachkanku.
Paula: Wakinkuna mana apamusqachu. Kimsapaq mana kanchu.
2.
Juana: Ricardo, willariwayku… Hayk’a watayuqtaq kachkanki?
Ricardo: Ñuqaqa chunka isqunniyuq watayuqmi kachkani. Qamrí, Juana?
Juana: Ñuqaqa iskay chunkamanñam richkani.
Paula: Haykaptaq iskay chunkamanrí chayanki?
Juana: Kay killapim.
Paula: Ima p’unchawtaq?
Juana: Kimsa chunka punchawtam.
Ricardo: Kayllaña kachkan

4.1.7.- DE CANTIDAD: Astawan = algo mas


Ejemplos:
Astawan mikhuy Come mas

HP 23
Formamos oraciones

Kaypi tawa fosforom kan.


Kaypi huk qillqanam kan.
Kaypi iskay allqum kan.
Kaypi kimsa chocolatem kan.
Kaypi qanchis picham kan.
Kaypi chunka frejolmi kan.
Kaypi pusaq pastillam kan.
Kaypi isqun qirum kan.
Kaypi suqta discom kan.

4.1.8.- DE CANTIDAD. Hunt’a = lleno


Ejemplos:

Hunt’a manka Olla llena

Formar oraciones

Escribe los siguientes números en quechua, siguiendo el ejemplo.


24 iskay chunka tawayuq
93
67
55

HP 24
Escribe los siguientes números en quechua, siguiendo el ejemplo.
134 pachak kimsa chunka tawayuq
780
407
340
4.1.9.- DE CANTIDAD: Wakin = algunos, resto
Ejemplos
Wakin runakuna Algunas personas

Formamos oraciones.

Kioskopi rantispa
Paula: Kay qillqa maytupi, sumaq willakuykuna tarikun.
Juana: Piqtataq chay qillqa mayturí?
Paula: Bibliotecamantam hurqumurqani.
John Paymim qillqasqa, “Cuentos cuzqueños”wan sutichasqa.
Juana: Pitaq payrí?
Paula: Manam paytaqa riqsirqanichu. Payqa Estados Unidosmantas hamusqa,
ichaqa Qusqupis unay watatiyasqa. Antropologos kasqa, chaysi
willakuykunata huñusqa.
Juana: Chayri, yaw, ñuqatapas chay qillqa maytutaqa ñawinchanayawan!

4.1.10.- DE CANTIDAD. Aswan= poco mas/mas


Ejemplos
Astawan munani Quiero mas

Formamos oraciones

Kay yupaykuna ñawinchay, qillqay ima.


pachak hukniyuq
pachak iskayniyuq
pachak suqta chunka hukniyuq

HP 25
pachak suqta chunka iskayniyuq
pachak suqta chunka kimsayuq
90211
36450
5561
3769
30347

4.1.11.- DE CANTIDAD: Chu’saq = vacio


Ejemplos.
Ch’usaq wasi Casa vacia

Formaos oraciones

5.- FRASES ADVERBIALES DE ORDEN.


5.1.- DE ORDEN:

Ñawpaqin = su delante Ñawpaqkaq = el primero

Qhipakaq = el postrero Qati qati = en fila

5.1.1.- DE ORDEN. Ñawpaqin = delante/antes/su delante.


Ejemplos
Ñawpaqinpi puñun Duerme en su delante

Formamos oraciones

Ruranapaq
Dibuja lo que te dice cada oración.
• Kaypi pichqa librom kan.
• Kaypi tawa fosforom kan.
• Kaypi huk qillqanam kan.
• Kaypi iskay allqum kan.

HP 26
• Kaypi kimsa chocolatem kan.
• Kaypi qanchis k’aspim kan.
• Kaypi chunka frejolmi kan.
• Kaypi pusaq pastillam kan.
• Kaypi isqun qirum kan.
• Kaypi suqta discom kan.

5.1.2.- DE ORDEN: Ñawpaqkaq = el primero.


Ejemplos:
Ñawpaqkaq llank’achun Que trabaje el primero.

Formamos oraciones.

Bibliotecapi
Paula: Carnetniykita apamurqankichu, Juana?
Juana: Arí, ichaqa manam hurquymanchu ima qillqa maytutapas.
Paula: Imanasqa?
Juana: Tanisqa kachkan. Paqarinraqmi kichakunqa.
Ricardo: Chaynaqa, ñuqa hurqupusaq.
Ichaqa chay pachalla kutichimunayki, yanqataq ñuqapa carnetniytapas
tanirqachinman.(suspendido)
Juana: Anchata riqsikuyki, Ricardo.
Chaynapunim kanqa, chaymantaqa ama llakikuychu.
Ricardo: Amamá rimaysapallaqa kankichu.
Paula: Ñuqaqa hurquchkani kimsa qillqa maytukunata paqarillanpaq
ñawinchananchikpaq.
Juana: Chaynaqa, haku sach’a sikipi tiyaykuspa ñawinchamusun

5.1.3.-DE ORDEN. qhipakaq = posterior/atras/detras/ultimo


Eemplos.

Formamos oraciones

Traduce al quechua las siguientes oraciones.


• Juan viene para bailar. (venir: hamuy / bailar: tusuy)
• Tú cocinas ceviche para que yo coma. (cocinar: wayk’uy / comer: mikuy)

HP 27
• Yo traje cerveza para que ustedes tomen. (traer: apay / tomar: upyay)
• Raúl corrió para alcanzar a María. (correr: paway / alcanzar: chayay)
• Nosotros compramos cuadernos para escribir. (comprar: rantiy / escribir:
qillqay)
• Ellos hicieron una fiesta para conocerse. (hacer: ruray / conocerse:
riqsinakuy)
• Ustedes abrieron la puerta para que yo me enferme. (abrir: kichay /
enfermarse:

5.1.4.- DE ORDEN. Qati qati = (en fila)/columna


Ejemplos

Formamos oraciones

Qué consejos le darías a un amigo que…


• Está tomando mucho licor.
• Está comiendo mucha carne de cerdo.
• Está jugando todo el día en el billar.
• Está en el Internet todo el día.
• Fuma muchos cigarros.
• Se ha vuelto ocioso.
• Duerme toda el día
6.- FRASES ADVERBIALES DE AFIRMACION.
6.1.- DE AFIRMACION:

Chiqaq = verdad ahina kachun = así sea ari = sí, así es

Chiqapaq = es verdad Ahina arí = así es pues hinapunin = efectivaente

Escribe una oración con cada una de ellas.


• hanaq, hanan: ‘arriba de, en lo alto de’
………………………………………………………………………………………………………..
• hawa: ‘afuera de’
………………………………………………………………………………………………………..
• karu: ‘lejos de’
………………………………………………………………………………………………………..
• kinray, kinray: ‘al lado de’
………………………………………………………………………………………………………..

HP 28
• lluq’i: ‘a la izquierda de’
………………………………………………………………………………………………………..
• muyu: ‘alrededor de’
………………………………………………………………………………………………………..
• ñawpaq, ñawpa: ‘ante, delante de’
………………………………………………………………………………………………………..
• paña: ‘a la derecha de’
………………………………………………………………………………………………………..
• qaylla: ‘junto a’
………………………………………………………………………………………………………..
• qhipa: ‘detrás de, después de’
………………………………………………………………………………………………………..
• ukhu: ‘dentro de
………………………………………………………………………………………………………..
7. - FRASES ADVERBIALES DE NEGACION
7.1.- DE NEGACION:

Manaraq = todavia no Amapas = quizá no Manapuni = de ninguna manera

Mana = no Mana arí = no pues Mana kaw = no quiero

8.- FRASES ADVERBIALES DE PROHIBICION.


8.1.- DE PROHIBICION:

Ama = no debe Amaraq = todavia no debe

Amapuni = favor que Aman = no te atreves

Traduce al quechua las siguientes oraciones


• Cuando Juan venga, yo bailaré.
• Cuando tú cocines ceviche, yo comeré.
• Cuando ustedes trajeron cerveza, nosotros tomamos.
• Cuando Raúl corrió, yo lo alcancé.
• Cuando todos nosotros compramos los cuadernos, ellos escribieron.
• Cuando ellos hagan una fiesta, ustedes los conocerán.
• Cuando tú leas ese libro, yo trabajaré.
• Cuando ustedes abrieron la puerta, yo me enfermé.

9. - FRASES ADVERBIALES DE DUDA.


9.1.- DE DUDA:

Hinachá = posiblemente Yaqachus = parece que sí icha = veremos, quizá

Ichapas = talvéz Imaynachá = como será yaqapaschá = puede ser

HP 29
Juan hamuptinqa, ñuqaqa mikusaq.
Qam hamuptiykiqa, ñuqaqa mikusaq.
Qamkuna hamuptiykinchikqa, ñuqaqa mikusaq.
Ñuqa chayaptiyqa, Juan mikunqa.
Juan hamuptinqa, ñuqaqa mikurqani.
Qam hamuptiykiqa, ñuqaqa mikurqani.
Qamkuna hamuptiykinchikqa, ñuqaqa mikurqani.
Ñuqa chayaptiyqa, Juan mikurqa.

HP 30

También podría gustarte