Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
Jurisprudencia
Jurisprudencia
1.- DE MODO:
Yachay wasinchikpi
Yachachiq yachaqaqkunapas yachay wasi ukhupi kachkanku.
1. Achka runakunawan
Yachachiq :Allinllachu,yachaqaqkuna?
Yachaqaqkuna :Allinllam, yachachiqniy, qamrí?
Yachachiq :Ñuqapas allinllam kachkani.
2. Huk runawan
Yachachiq :Imaynataq kachkanki?
Yachachisqa :Allinllam yachachiqniy, qamri?
Yachachiq :Ñuqapas allinllam kachkani.
Formamos oraciones.
Qhichwa simipi Kastilla simipi
HP 1
1.2. DE MODO: Yaqa = casi
Ejemplos:
Formamos oraciones:
Qhichwa simipi Kastilla simipi
Formamos oraciones:
Qhichwa simipi Kastilla simipi
C- ¿Imaynalla?
M- Allillan.
C-¿Pitaq pay?
M- Payqa Eugenio. .
C-¿Pitaq chaqay?
M- chaqayqa Lucas.
HP 2
C- ¿Pitaq chay?
M- Chayqa José.
C- ¿Imataq chaqay?
M- chaqayqa llaqta.
C- ¿Imataq kay?
M- Kayqa Pucara estación.
Formamos oraciones:
2.1.- DE TIEMPO.
HP 3
A- ¿Imataq chaqaykuna?
G- chaqaykuna mayu
A- ¿Kaykunari?
G- Kaykunaqa chakra.
A- ¿Chayri?
G- Chayqa estación nisqa
A- ¿Ima estación?
G- Aguas Calientes estación nisqa.
Formamos oraciones:
Qhichwa simipi Kastilla simipi
Yachay wasinchikpi
Yachachiq iskay yachachisqankunapas kachkanku.
1. Ricardo :Ñuqa Ricardo kani, qamrí?
Juana :Ñuqataq Juana kani.
2. Juana :Ñuqa yachaqaq kani, qamrí?
Yachachiq :Ñuqataq linguista kani.
3. Yachachiq :Ñuqa Punomanta kani, qamrí?
Ricardo :Ñuqataq Limamanta kani.
4. Juana :Ñuqa tiyachkani Lincepi, qamrí?
Yachachiq :Ñuqataq San Isidropi tiyachkani.
HP 4
5. Yachachiq :Ñuqa urqukunaman puriq kani, qamrí, Juana?
Juana :Ñuqaqa mamaypaq wayk’uqmi kani, qamrí, yaw Ricardo?
Ricardo :Ñuqaqa futbolpi pukllaqmi kani.
Formamos oraciones.
Qhichwa simipi kastilla simipi
HP 5
Ricardo :Arí, ñuqaqa Limamantam kani.
4. Juana :Yachachiq, Lincepichu tiyachkanki, manachu?
Yachachiq :Manam Lincepichu.
Ñuqaqa San Isidropim tiyachkani.
5. Yachachiq :Ricardo, futbolpi pukllaqchu kanki?
Ricardo :Arí, ñuqaqa futbolpi pukllaqmi kani.
Formamos oraciones.
Qhichwa simpi Kastilla simipi
HP 6
A-Mana, wiraqucha Germán, wasikuna, a.
G-Mana wasikunachu, Alberto rumikuna
A-Arí, wiraqucha German, rumikuna
Wiraqucha Germán, ¿chaykunaqa allquchu?
G-Mana, mana alqukumachu.
A-¿Imataqri?
G-Chaykunaqa atuqkuna
kaykunataq p'isqukuna.
A-¿chaqayri? ¿Ima estaciontaqri?
¿Ayaviri estacionchu?
G-Mana, chaqayqa T’irapata estación.
Formamos oraciones.
Qhichwa simipi Kastilla simipi.
HP 7
A-¿Punomantachu chayamunki?
G-Mana, Llallaguamanta chayamuni.
A-¿Mayk'aqtaq chayamurqanki?
G-Kunan tutamanta chayamuni.
A-¿Llallaguaqa karuchu?
G-Mana karuchu, Alberto.¿Manachu riqsinki
A-Mana riqsinichu.
Formamos oraciones.
Qhichwa simipi Kastilla simipi
HP 8
A-Mana trenpichu hamun; autopi hamun.
¿chaqayqa Juliaca llaqtachu, wiraqucha Germán?
G-Arí, chaqayqa Juliaca llaqta.
A-Hatun llaqta, ¿icharí?
G-Arí, a. ¡hatun llaqta, wiraqucha Alberto!
Formamos oraciones.
Qhichwa simipi Kastilla simipi
Yachay wasinchikpi
Iskay yachaqaqkuna kachkanku.
Ricardo :Imatataq qawachkanki?
Juana :Revistatam qawachkani.
Ricardo :Pipataq chay revistarí?
Juana :Kay revistaqa yachachiqpaqta.
Ricardo :Maymantataq chay revista?
Juana :Qusqumantam.
Ricardo :Haykataq chanin?
Juana :Chunka solesmi.
Ricardo :Imaynataq kachkan?
Juana :Ancha sumaqmi kachkan,
HP 9
qillqankunapas, llimpinkunapas.
Ricardo :Mayqintaq aswan sumaq?
Juana :Llimpinkunam.
Ricardo :Haykaqtaq qhawaytarí tukunki?
Juana :Kunallanmi.
Formamos oraciones.
Qhichwa simipi Kastilla simipi
HP 10
3.- FRASES ADVERBIALES DE LUGAR
3.1. DE LUGAR:
Formamos oraciones:
Imatataq rurachkanki?
• (Ñuqa) sutiyta qillqachkani.
• (Ñuqa) qillqa maytuta ñawinchachkani
• (Ñuqa) masiyta yachachichkani.
• (Ñuqa) unuta upyachkani.
• (Ñuqaqa) leccionta yuyachkani
Payrí?
• Payqa masinwan rimachkan.
• Payqa qari masinwan pukllachkan.
• Payqa puñuchkan.
• Payqa celularninwan pukllachkan
AUTOMATISMOS
¿Pitaq richkan? Pay richkan.
¿T'antata mikhuchkankichu?
Arí, t'antata mikhuchkani.
¿Karumantachu hamuchkanku?
HP
Arí, karumanta hamuchkanku 11
3.1.2.- DE LUGAR: Karu = lejos
Ejemplos:
Karumanta qhawan Mira de lejos
Formamos oraciones:
Qhichwa simipi Kastilla simipi
Formamos oraciones:
Qhichwa simipi Kastillla simipi
HP 12
• Ñuqa Juan kani, qamrí?
Ñuqapas Juanmi kani.
• Ñuqa ingeniero kani, qamrí?
Ñuqataq abogadom kani.
• Ñuqa arquitecto kani, qamrí?
Ñuqapas arquitectom kani.
• Ñuqa Trujillomanta kani, qamrí?
Ñuqataq Piuramantam kani.
• Ñuqa Qusqumanta kani, qamrí?
Ñuqapas Qusqumantam kani.
Formamos oraciones:
HP 13
Formamos oraciones.
Formamos oraciones,
Qhichwa simipi Kastilla simipi
HP 14
M-¡Kusikuni! puriyri, ¿allillanchu?
J- Arí, allillan.
M-¿Manachu sayk'unkichik?
J- Mana sayk'uykuchu.
M-¡haku wasiyman!
J- ¿Achkha yachaqaqkunachu chayamunku?
M-Arí, chunkahina kanku. Wakinkuna parlachkanku, wakinkunataq takichkanku.
¡Lucas! ¿Guitarraykita apamunkichu?
L-Arí, wiraqucha Manuel, apamuni, a.
K S
i i
n e
r m
a b
y r
p a
i e
t n
a a
r b
p a
u j
n o
Formamos oraciones.
HP 15
(2)qamkuna kankichik (b)yo estoy yendo ( )
(3)paykuna tiyachkanku (c)él/ella suele bailar ( )
(4)qam llamkachkanki (d)yo suelo trabajar ( )
(5)qam kanki (e)tú estás trabajando ( )
(6)pay tiyan (f )tú eres ( )
(7)qam hamuchkanki (g)él/ella vive ( )
(8)qam tiyaq kanki (h)él/ella está ( )
(9)pay kachkan (i)yo soy ( )
(10)ñuqa kani (j)ustedes son ( )
(11)pay tusuqmi (k)yo bailo ( )
(12) ñuqa richkani (l) ellos/ella están viviendo ( )
(13) ñuqa llamkaq kani (ll) tú estás viniendo ( )
AUTOMATISMOS
¿Mayman risaq?
¿Mayman rinki?
¿Mayman rinqa?
¿Mayman risunchik?
¿Piwan richkayku
Formar oraciones
HP 16
Imatataq rurachkanki?
• (Ñuqa) sutiyta qillqachkani.
• (Ñuqa) qillqa maytuta ñawinchachkani.
• (Ñuqa) masiyta yachachichkani.
• (Ñuqa) yakuta upyachkani.
• (Ñuqaqa) leccionta yuyachkani.
Payrí?
• Payqa masinwan rimachkan.
• Payqa qhari masinwan pukllachkan.
• Payqa puñuchkan.
• Payqa celularninwan pukllachkani.
AUTOMATISMOS
Ñanpi urmakun.
Ch'ulluta rantikun.
Q'ipita apakusunchik.
Sarata mikhukusqayku
Formamos oraciones
Qhichwa simipi Kastilla simipi
HP 17
DIÁLOGO "Lucas Albertowan."
"Lucas y Alberto."
L-¿Imaynalla, Alberto? ¿Sumaqtachu samarikunki?
A-Arí, sumaqta samarikuni. ¿Qanri?
L-Nuqaqa, mana. Mana puñuyta atinichu.
A-Nuqaqa sumaqta puñuni. Kunanri... qhiwata yachaqasaq.
L-¿Maypitaq tiyarikunki?
A-qhawana larupi tiyarikusaq. Ahinamanta aswan usqhayta cursomanta
lluqsisaq.
L-Wakinkuna manaraq hamunkuchu.Paykunata machkharisaq.
A-Nuqaqa kaypi kakusaq. Qhichwata ñawinchasaq. Mana pantayta munanichu.
L-Kusikuni, Alberto, sumaq yachaqaq kanki.
A-¿Sumaq yachaqaqmanchu rikch'akuni?
L-Kunan, arí, rikch'akunki. ¿Q'ayari?...
Formamos oraciones.
HP 18
Ricardo: Bibliotecapi.
Paula: Imaynataq kachkarqa?
Ricardo: Ancha llakisqam purichkarqa.
Ñuqapas manam kusichiyta atirqunichu.
Paula: Imamantataq llakisqarí kachkarqa?
Ricardo: Mamansi unqusqa, yaqallas wañurqusqa. Chaytam niwarqa.
Paula: Ñuqapas tupaykuytam munani.
Ricardo: Payqa richkarqa mikhuna wasimanmi.
Paula: Chaynaqa hakuchik
Ch’usaq = vacio
Formamos oraciones
Mikuna wasipi
Kimsanku (Paula, Ricardo, Juana) rimanku.
Paula: Imaynataq kachkanki, Juana?
Juana: Llakisqam kachkani. Mamaymi qaynamantaraq unquchkan. Qayninpa
punchaw hanpina wasiman pusarqani. Chaypiqa qawarquspam doctor
“ñawpaqmantaña pusamuwaq karqa” niwan. “Kunanqa nichhuñam
unquynin”, nispa.
Paula: Chaytachu nirqasunki? Chayrí, imatataq kutichirqanki? Willaway!
Juana: Ñuqaqa niniyá “Qaynakunaqa manam qullqiy karqanchu, kunanñam
qullqiy karqun, chayraykum kunanña pusamuchkani” nispayá.
Paula: Chay, tutaqa musqhukurqayki kusisqallataña. Qamqa llakisqataq
kachkarqanki.
HP 19
Juana Ñaqachakamallapas, ancha llakisqaraqmi kachkarqani. Kunanñam,
allinllarichkani, qamkunawan tupaykuspa.
Ricardo: Chaywanqa anchatam kusikuni.
Kunanqa haku mikuna rantiq.
Paula: Ricardo, imatataq qayna punchaw mikhurqanki?
Ricardo: ………………………………., qamrí?
Paula:………………….. , qamrí,
Juana, imatataq mikhurqanki?
Juana: …………………………………..
Formamos oraciones.
Qhicha simipi Kastilla simipi.
rikuy / ‘ver’
1) rikuchiy a) verse a uno mismo
2) rikurquy b) hacer ver a otro, mostrar
3) rikukuy c) ver rápidamente, descubrir
4) rikumuy d) querer ver
5) rikuriy e) empezar a ver; aparecer, descubrirse
6) rikunayay f ) ver allá
mikhuy / ‘comer’
1) mikhuriy a) hacer comer a otro, alimentar
2) mikhuchiy b) comer rápidamente, tragar
3) mikhunayay c) querer comer
4) mikhurquy d) comer allá
5) mikhumuy e) empezar a comer
riy / ‘ irse’
1) ririy a) hacer irse a otro, botar
HP 20
2) richiy b) salir
3) rinayay c) empezar a irse
4) rirquy d) querer irse
5) rimuy e) ir y regresar
Formamos oraciones:
Qhicha siipi Kastilla simipi
Formamos oraciones.
HP 21
Llamkaq: Imatataq qamkuna manankichik?
Paula: Ñuqamanqa q’uñi mikhunata qumuway.
Ricardo: Ñuqapaqpas paypa mañakusqanta hina ichaqa gaseosayuqta qumuway
Juana: Ñuqamanqa unullata rantipuway.
Ricardo: Juana, imatapas mikuykuyyá.
Juana: Allin, Ricardo. Chaynaqa ñuqamanqa pisiwaliq mikhunata qaramuway
Llamk’aq: Suyaykuychik… ay, pisi waliqqa manam kanñachu.
Paula: Chaynaqa, kimsa chuwa mikhunata qumuwayku. Huknin ñuqapaq,
huknin Ricardopaq, huknintaq Juanapaq.
Llamkaq: Kayqayá: kay qampaq, kay paypaq, kaytaq hukniykipaq.
4.1.5.- DE CANTIDAD. Sinchi = demasiado/mucho/duro
Ejemplos:
Formamos oraciones
Qhichwa simipi Kastilla simipi
HP 22
………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………………………………
4.1.6.- DE CANTIDAD. Hayk’a = cuanto
Ejemplos:
Hayk’ataq watayki Cuantos años tienes
Formamos oraciones:
HP 23
Formamos oraciones
Formar oraciones
HP 24
Escribe los siguientes números en quechua, siguiendo el ejemplo.
134 pachak kimsa chunka tawayuq
780
407
340
4.1.9.- DE CANTIDAD: Wakin = algunos, resto
Ejemplos
Wakin runakuna Algunas personas
Formamos oraciones.
Kioskopi rantispa
Paula: Kay qillqa maytupi, sumaq willakuykuna tarikun.
Juana: Piqtataq chay qillqa mayturí?
Paula: Bibliotecamantam hurqumurqani.
John Paymim qillqasqa, “Cuentos cuzqueños”wan sutichasqa.
Juana: Pitaq payrí?
Paula: Manam paytaqa riqsirqanichu. Payqa Estados Unidosmantas hamusqa,
ichaqa Qusqupis unay watatiyasqa. Antropologos kasqa, chaysi
willakuykunata huñusqa.
Juana: Chayri, yaw, ñuqatapas chay qillqa maytutaqa ñawinchanayawan!
Formamos oraciones
HP 25
pachak suqta chunka iskayniyuq
pachak suqta chunka kimsayuq
90211
36450
5561
3769
30347
Formaos oraciones
Formamos oraciones
Ruranapaq
Dibuja lo que te dice cada oración.
• Kaypi pichqa librom kan.
• Kaypi tawa fosforom kan.
• Kaypi huk qillqanam kan.
• Kaypi iskay allqum kan.
HP 26
• Kaypi kimsa chocolatem kan.
• Kaypi qanchis k’aspim kan.
• Kaypi chunka frejolmi kan.
• Kaypi pusaq pastillam kan.
• Kaypi isqun qirum kan.
• Kaypi suqta discom kan.
Formamos oraciones.
Bibliotecapi
Paula: Carnetniykita apamurqankichu, Juana?
Juana: Arí, ichaqa manam hurquymanchu ima qillqa maytutapas.
Paula: Imanasqa?
Juana: Tanisqa kachkan. Paqarinraqmi kichakunqa.
Ricardo: Chaynaqa, ñuqa hurqupusaq.
Ichaqa chay pachalla kutichimunayki, yanqataq ñuqapa carnetniytapas
tanirqachinman.(suspendido)
Juana: Anchata riqsikuyki, Ricardo.
Chaynapunim kanqa, chaymantaqa ama llakikuychu.
Ricardo: Amamá rimaysapallaqa kankichu.
Paula: Ñuqaqa hurquchkani kimsa qillqa maytukunata paqarillanpaq
ñawinchananchikpaq.
Juana: Chaynaqa, haku sach’a sikipi tiyaykuspa ñawinchamusun
Formamos oraciones
HP 27
• Yo traje cerveza para que ustedes tomen. (traer: apay / tomar: upyay)
• Raúl corrió para alcanzar a María. (correr: paway / alcanzar: chayay)
• Nosotros compramos cuadernos para escribir. (comprar: rantiy / escribir:
qillqay)
• Ellos hicieron una fiesta para conocerse. (hacer: ruray / conocerse:
riqsinakuy)
• Ustedes abrieron la puerta para que yo me enferme. (abrir: kichay /
enfermarse:
Formamos oraciones
HP 28
• lluq’i: ‘a la izquierda de’
………………………………………………………………………………………………………..
• muyu: ‘alrededor de’
………………………………………………………………………………………………………..
• ñawpaq, ñawpa: ‘ante, delante de’
………………………………………………………………………………………………………..
• paña: ‘a la derecha de’
………………………………………………………………………………………………………..
• qaylla: ‘junto a’
………………………………………………………………………………………………………..
• qhipa: ‘detrás de, después de’
………………………………………………………………………………………………………..
• ukhu: ‘dentro de
………………………………………………………………………………………………………..
7. - FRASES ADVERBIALES DE NEGACION
7.1.- DE NEGACION:
HP 29
Juan hamuptinqa, ñuqaqa mikusaq.
Qam hamuptiykiqa, ñuqaqa mikusaq.
Qamkuna hamuptiykinchikqa, ñuqaqa mikusaq.
Ñuqa chayaptiyqa, Juan mikunqa.
Juan hamuptinqa, ñuqaqa mikurqani.
Qam hamuptiykiqa, ñuqaqa mikurqani.
Qamkuna hamuptiykinchikqa, ñuqaqa mikurqani.
Ñuqa chayaptiyqa, Juan mikurqa.
HP 30