Kuska Yachasunchik Cuaderno de Trabajo y Folder - Inicial 4 Años - Quechua Chanka

Kuska yachasunchik - 4 watayuq warmakunapaq
SÍMBOLOS
SÍMBOLOSDE
DELA
LAPATRIA
PATRIA
El 10 de diciembre de 1948, la Asamblea General de las Naciones Unidas aprobó y proclamó

la Declaración Universal de Derechos Humanos, cuyos artículos figuran a continuación:
Qichwa
BANDERA
BANDERANACIONAL
NACIONAL
Chanka
HIMNO NACIONAL
CORO
Somos libres, seámoslo siempre,
y ante niegue sus luces el Sol,
que faltemos al voto solemne
que la Patria al Eterno elevó.
Cuaderno de trabajo Inicial 4 Años - Quechua - Chanka

HIMNO
HIMNO
NACIONAL
NACIONAL
Kuska yachasunchik
4
ESCUDO
ESCUDONACIONAL
NACIONAL
at a a
q
p
w
DISTRIBUCIÓNGRATUITA
DISTRIBUCIÓN GRATUITA
y a
uq war maku n
PROHIBIDA SU VENTA
PROHIBIDA SU VENTA
PERÚ Ministerio
de Educación
La ciudadana y el ciudadano que queremos El 22 de julio de 2002, los representantes de las
organizaciones políticas, religiosas, del Gobierno y de
la sociedad civil firmaron el compromiso de trabajar,
conformamos esta sociedad, nos sintamos parte
de ella. Con este fin, el Acuerdo promoverá el
acceso a las oportunidades económicas, sociales,
todos, para conseguir el bienestar y desarrollo del culturales y políticas. Todos los peruanos tenemos
país. Este compromiso es el Acuerdo Nacional. derecho a un empleo digno, a una educación de
calidad, a una salud integral, a un lugar para vivir.
Desarrolla procesos
El Acuerdo persigue cuatro objetivos Así, alcanzaremos el desarrollo pleno.
Se reconoce como autónomos de aprendizaje.
persona valiosa y se Gestiona fundamentales. Para alcanzarlos, todos los
identifica con su proyectos de peruanos de buena voluntad tenemos, desde el 3. Competitividad del País
cultura en diferentes manera ética. lugar que ocupemos o el rol que desempeñemos, Para afianzar la economía, el Acuerdo
contextos.
el deber y la responsabilidad de decidir, ejecutar, se compromete a fomentar el espíritu de
Propicia la vida vigilar o defender los compromisos asumidos. competitividad en las empresas, es decir,
Interpreta la en democracia Estos son tan importantes que serán respetados mejorar la calidad de los productos y servicios,
realidad y toma comprendiendo los como políticas permanentes para el futuro. asegurar el acceso a la formalización de las
decisiones con procesos históricos
conocimientos y sociales. pequeñas empresas y sumar esfuerzos para
matemáticos. Por esta razón, como niños, niñas, adolescentes o fomentar la colocación de nuestros productos
adultos, ya sea como estudiantes o trabajadores, en los mercados internacionales.
Perfil de
debemos promover y fortalecer acciones que
Se comunica en su garanticen el cumplimiento de esos cuatro 4. Estado Eficiente, Transparente y
Indaga y comprende lengua materna,
el mundo natural y
egreso
en castellano como objetivos que son los siguientes: Descentralizado
artificial utilizando segunda lengua y Es de vital importancia que el Estado cumpla
conocimientos en inglés como
científicos en diálogo 1. Democracia y Estado de Derecho con sus obligaciones de manera eficiente y
lengua extranjera.
con saberes locales. La justicia, la paz y el desarrollo que necesitamos transparente para ponerse al servicio de todos
los peruanos sólo se pueden dar si conseguimos los peruanos. El Acuerdo se compromete a
una verdadera democracia. El compromiso del modernizar la administración pública, desarrollar
Comprende y Acuerdo Nacional es garantizar una sociedad instrumentos que eliminen la corrupción o el uso
Aprovecha
responsablemente aprecia la dimensión en la que los derechos son respetados y los indebido del poder. Asimismo, descentralizar el
las tecnologías. espiritual y religiosa. ciudadanos viven seguros y expresan con libertad poder y la economía para asegurar que el Estado
sus opiniones a partir del diálogo abierto y sirva a todos los peruanos sin excepción. Mediante
enriquecedor; decidiendo lo mejor para el país. el Acuerdo Nacional nos comprometemos a
Practica una vida desarrollar maneras de controlar el cumplimiento
Aprecia manifestaciones activa y saludable. 2. Equidad y Justicia Social de estas políticas de Estado, a brindar apoyo
artístico-culturales y crea
proyectos de arte. Para poder construir nuestra democracia, es y difundir constantemente sus acciones a la
necesario que cada una de las personas que sociedad en general.
QICHWA
Kuska yachasunchik
wa
t ay 4 qp a
uq wa r m a ku na
1
Sutiy:
Perú Suyupi Yachay kamayuq
Simikunapi, Kawsaykunapi, Sapsikunapi Tukuy niraq Yachachina Umalliq

Iskay Simipi Kawsaypura Yachachiy Umalliq
Kuska yachasunchik
Cuaderno de trabajo y folder - inicial 4 años Quechua Chanka
©PERÚ SUYUPI YACHAY KAMAYUQ

Comercio Ñanpi 193 yupayniyuqpi, San Borja llaqtapi tarikun
Lima, Perú
Qayana: 615-5800
www.gob.pe/minedu
Cuarta edición, 2020

Tiraje: 7452 ejemplares
Impreso en enero 2021
Ruraq
Marina Llamoja Tapia
Maytukuna allinchaypi yanapakuq

Vilma Espinoza Ccencho
Qichwapa qillqaynin qawaq

Antonio Rodas Antay
Digeibira-DEIB nisqamanta llapan llamkaypi yanapaqkuna

Madeleine Asunción Nuñonca Lupo
Margot Sánchez Peralta
Maytu tupachiq
Rodrigo Vasquez Nuñonca
Siqiq
Moises Anchahua Huamaní
DEIB nisqapa siqichisqan siqikuna
Allichasqa qawapaq
Javier Ugaz Aguilar
Se terminó de imprimir en enero de 2021 en:
Gráfica Biblos S.A.
Calle Morococha 152 - Surquillo
2020-10162 yupawan Perú Suyupa Hatun Ñawinchana Wasipi churasqa.

Hecho el Depósito Legal en la Biblioteca Nacional del Perú: Nº 2020-10162
Kay maytutaqa paqarichiqkunapa mana munayninwanqa manam pipas mirachinmanchu.
Perú suyupi mirachisqa / Impreso en el Perú / Printed in Peru

Riqsichikuynin
Ancha kuyasqay warmakuna:
Kay llamkana maytuqa qampaqmi. Paywanmi yachay wasiykipi sumaqta llamkanki.
Yachachiqniykikunam ancha kuyakuq sunqunkuwan kay qillqasqa maytuta rurarqaniku.

Tayta mamayki, hatun tayta mamaykikuna, aylluykikunawan ima yanapachikustinmi
yachanaykikunata allinta qispichinki. Hinallataqmi yachaq masiykikunawan kuska, sumaqta
llamkaspa, imaymana yachaykunata yachanayki.
Kay llamkaykunawanmi aswan Kawsakuyniykikunamanta yachanki. Aylluykita,

Pachamamata ima kuyanki. Rimaykunatapas sumaqta tuqyachinki; hinallataqmi yachapakuq
masiykikunawanpas allin kawsayman chayanki.
Chaymantapas kay llamkanawanqa sumaq kusisqam pukllanki, takinki, llimpinki, siqinki,

qillqanki ima. Paywanmi kuska kawsakunki.
kay sumaq maytuchaykiqa yachaq masichaykim.

!
Chaymi sumaqllata uywanayki!
!
Allinpuni kachun, sumaqllata llamkanki!
Glosario / Musuq rimaykuna
yanun / pusllun / qasa yanun /
abonar waniyay / maqyay / wanuchay la helada sancocha
pusullun
abuelo awilu / taytaku / yuyaq marchita qawisqa / tawisqa
hatun mama/mamakucha/ mezclar chaqruy / pituy

abuela
payacha
ordena patachan / ñiqinchan

acomodar la olla en el fogón tuykuy / churkuy / kamay
papa recientemente helada puquru / llullu chuñu / taqlla

alborotar chaqway / lukuhina ruraq
pariente ayllun / kastan

deprisa, rápido utqay / wayla
pelar chutun / lluchun / chustin / llustin

derecha alliq / paña
poesía cantada harawi / wanka
envolver wankiy / aytiy / aytuy
quemado kusasqa / rupasqa
esparcir maqchiy / maslliy
regar parquy / qarpay
calentar qunichiy / quñichiy
reprender qaqchay / kamiy
cortar kaptay / kuchuy sullwa sullwa / suchu suchu /

resbaladora
sullwana / suchuna
hacer llunkiy / ruray
señalar, marcar chimpuy / siñalay
haciendo ruraykuna / llamkaykuna

tendido mastarayan / lawsirayan
investigar qatipay / tapuykachakuy teñir tullpuy / kurtiy
izquierda ichuq / lluqi uno sobre otro pataqa / pataray

Atisqaykimanhina
siqikuy, hinaspa sutiykita
qillqay.
Sutiy:
6
7
Sutiy:
Llullu
1 kawsayninchikkunawan
uywanakusunchik
8
9
Sutiy:
Llaqtanchikpi ayriway killapi ruraykunamanta
Imayna llamkanapaq
Yachachiq warmakunata tapun. Muytupa nisqanmahina rurasunchik.
• ¿Llaqtanchikpi ima ruraypitaq ¿Maypim ruranku?

kachkanchik? Yachay wasipi.
• Warmakuna yachashankumanhina ¿Imakunawantaq ruranku?
willakunku. Qillqana maytuwan.
• ¿Llullu kawsaykunata pikunataq
pallanku?
• Kay killapi, ¿imakunatapiwantaq
ruranchik?
• ¿Maytupi siqikuna llaqtanchikpi
ruraykunawan yaqachu tupasqa?
• ¿Llullu kawsaykuna pallanapaq
yachaykuna yachananchikpaq
imatataq rurachwan?
Siqi qawasqaykimanta willakuy, hinaspa llaqtaykipi ruraykunawan tinkuchispa munasqaykita

siqiy.
10
Llamkaykunamanta = ruraykunamanta
11
Sutiy:
Llullu kawsaykuna rikurimusqanmanta willakuqkunata riqsisunchik
Imayna llamkanapaq
Yachachiq minkakamun yachaqta, imakunam

willawanchik llullu kawsay rikurimusqanmanta
• ¿Tayta mamaykichik, huk
willakuykunata yachankuchu llullu
willawananchikpaq. kawsaykuna rikurimusqanmanta?
Yachaq warmakunaman llullu kawsaykuna • Warmakuna hawaman lluqsispa
rikurisqanmanta willan. pisquchakunata yachapayaspa
pukllanku.
• Warmakuna willakuyta uyarinku.
• Maytupa nisqanmanhina ruranku.
Yachachiq tapun:
• ¿Imatam yachaq willawarqanchik? ¿Pikunataq yanapakunku?

• ¿Imakunam llullu kawsay rikurimusqanta Yachaq.
willawanchik?
¿Maypim ruranku?
• ¿Imatam pisqucha willawanchik?
Yachay wasipi.
• Mana pisquchakuna willawaptinchik,
¿Imakunawantaq ruranku?
¿imaynatataq yachachwan llullu kawsay
rikurisqanta? Qillqana maytuwan.
Llullu kawsaykuna rikurimusqanmanta willakuq pisquchata kuchuspa / kapataspa stiker

nisqata laqay.
12
kuchuspa = kaptaspa
13
Sutiy:
Lllullu kawsaykuna pallaypi yanapakusunchik
Imayna llamkanapaq
Yachachiq chackrayuqta minkakun llullu ¿Pikunataq yanapakunku?

kawsay pallaypi yanapakamunankupaq. Chakrayuq ayllu.
Chakrayuqpa nisqanmanhina llullu kawsayta ¿Maypim ruranku?
allinta qawaspa pallanku. Llullu kawsay chakrapi.
Warmakuna huñunku llikllapi, suysunapi, ¿Imakunawantaq ruranku?
walaypi millqaypi, wayqakunapi, llullu Llikllawan, suysunawan, millqaywan,
hawasta, alwirhasta, papata, qaywata, huk wayqawan, walaywan.
kawsaykunatapas.
Yachay wasiman kutimuspa samansunchik.
Paqarinninta maytupa nisqanmanhina

ruranku.
Siqita qawaspa riqsisqayki llullu kawsaykunata llimpiy.
14
15
Sutiy:
Llullu kawsaykunata rakisunchik
Imayna llamkanapaq
Yachachiq warmakunapiwan hawaman

lluqsispa pukllanku.
• ¿Mana akllasqa imaynataq kanman?
• ¿Imatataq rurachwan rakisqayki
kawsaykunawan?
Warmi warmakuna, qari warmakuna
rakinakunku, hinaspa yachachiqpa Paqarin llamkanapaq apamunqaku 4 watayuq
alliqninmam churakunku warmi warmakuna, warmakuna yantata, kachita; 5 watayuqñataq
ichuqninmanñataq / lluqinmanñataq qari 2 kisilluta, yantatawan.
warmakuna. Maytupa nisqanmanhina ruranku.
Llullu kawsaykuna pallamusqanchikta Llullu kawsaykunata kikin purata akllanku.
yuyarisunchik.
Huqarinku mana usuchispa, hinaspa
Yachachiq: llullu kawsaykuna waqaychanku.
pallamusqankuta warmakunaman qawachispa
tapun, ¿imatataq rurachwan?
Warmakuna akllanku, llullu kawsaykunata, ¿Maypim ruranku?

hinaspa sapakamata waqaychanku. Yachay wasipi.
Yachachiq tapun: ¿Imakunawantaq ruranku?
Llullu kawsaykunawan.
• ¿Imatataq rurarqanchik?
• ¿Imapaqtaq akllarqanchik?
Akllasqayki llullu kawsayta kaptaspa stiker nisqata llikllaman, suysunaman, walay
hawanman laqay.
16
lluqi = ichuq alliq = paña kaptaspa = kuchaspa
17
Sutiy:
Llullu kawsayninchikta yanukusunchik
Imayna llamkanapaq
Yanapakuspa llullu kawsaykuna

apamusqanchikta yanukusunchik.
• Llapichankuta hukllawaspa, kachiwan,
kisillu chiptiwan tupachinku.
Llullu llapicha • Samaspa mikuykusunchik.
Maytupa nisqanmanhina ruranku.
Kanan:
Llullu kawsaykunata tillpanku.
llullu alwirhas, llullu hawas, llullu papa, kisillu,
kachi, yanta. Manka, wisla, mati, kuchara. Matichanpi ñitinku.
Yanuynin: ¿Maypim ruranku?
• Chuyata makinta mayllakuspa llullu Yachay wasipi.

kawsaykunata tillpan tipllay.
• Mankata tinkispa sapakamata yanunku
Llullu kawsaykunawan, kisilluwan, kachiwan,
• Chayarquptin sapakama, matichankupi mankawan, matiwan, wislawan, kucharawan.
rakinakunku, hinaspa kucharankuwan
apyanankama ñitinku.
Llapicha mikuy yanuyman yaykuqkunata llimpiy.
18
hukllawaspa = huñuspa tillpan = tipllay
19
Sutiy:
Maqlla warmimanta willakuyta uyarisunchik
Imayna llamkanapaq
Maqlla warmimanta lawsirayachkasqa/mastarayachkasqa.

(willakuy) Yachachiq tapun:
Yachachiqpa kamachikusqanmanhina willakuyta
uyarinku. • ¿Imamantam willakuyta uyarirqanchik?
Mama Katas taytanwan ñan patanpi llullu • ¿Pikunataq llullu alwirhasta pallarqa?
alwirhasta pallasqaku, chaysi ñan purikuqkuna
munayllawanña qawanku mama Kataqa mana
• ¿Imanasqataq mama Kata
mana pimanpas llullu alwirhasta
rikuq tukuspas mana pimanpas mallichinchu. mallichirqachu?
Huk payachas wasinman ripusqa, hinaspas
mama Katataqa nisqa. • ¿Allinchu maqlla kay kanman?,
¿imanasqa?
— Alwirhaschaykitaya kukachaywan
llankikusun. Mama Kataqa, manam kukataqa • ¿Imatataq willakuy uyarisqaykichik
akunichu nispas mana malliykachinchu. yachachiwanchik?
Payachaqa waqan waqansi ripukusqa. Mama Maytupa nisqanmanhina ruranku.
Katataqa taytansi qaqchasqa: —Maqlla
warmi pimanpas malliykachinkichu, manachu ¿Maypim ruranku?
Pachamamaqa kawsaykunataqa kutichikunqa Yachay wasipi.
nispa.
Minchantinsi mama Kataqa wayqakunata
Qillqasqa maytuwan.
apaspa risqa alwirhas pallaq, hinaptinsi
alwirhastaqa qasaruptin chakiy chakiy chakrapi
Siqita qawaspa, tapukuyta kutichin, hinaspa qasasqa alwishaspa hawanpi chakatay.
20
lawsirayachkasqa = mastarayachkasqa qaqchasqa = kamisqa
¿Imamantataq takirqanchik?, siqipa hawanpi chakatay.
¿Ima llullu kawsaykunapaqtaq takirqanchik? Qawaspa llimpiy.
21
Sutiy:
Llullu kawsaymanta takita yachasunchik
Imayna llamkanapaq
Yachachiq takita rapipi qillqasqata, Yachachiq tapun:

warmakunaman qawachin, hinaspa tapun.
¿Imataq kay rapipi qillqasqa kachkan?

• ¿Imamantataq takirqanchik?,
¿imaynanpitaq taki kasqanta
Warmakuna qawasqanmanhina kutichin. yacharqanki?
Warmakunapa nisqanmanhina takita • ¿Ima raykutaq llullu kawsaypaq takina?,
ñawinchan uyarinankupaq, hinaspa ¿llullu kawsay kaspayki, qampaq
warmantinkuna ñawinchaspa takinku. takiptinku imatataq rurawaq?
Llullu kawsaymanta
(Taki)
Llullu papacha, llullu hawascha, ¿Maypim ruranku?
llullu chuqllucha llullu alwirhas, Yachay wasipi.
llulluchallanpi miski mikuycha. (kutiy)
Llullu kawsayta yanuspaykiqa,
Llullu kawsaymanta qillqasqa takiwan.
llullu mikuyta mikuspaykiqa,
qali qalichas wiñarqunkipas,
kallpasapachas kawsakunkipas.
Tapukuyta kutichiy, siqipa hawanpi chakataspa, hinaspa taki yachasqaykita takiy.
22
Watuchi
¡Imallasa haykallasa!
¡Asa!
Qumir pacha warmacha sasa
pachan chustina/llustina.
¿Imataq kanman?
23
Sutiy:
Llullu kawsaykunamanta watuchinakusunchik
Imayna llamkanapaq
Yachachiq patarasqa rapipi qillqamanta tapun. • ¿Llulu kawsaymanta huk watuchita

qispirqachiwaqchu?
Warmakunapa nisqanmanhina, watuchi
qillqata ñawinchan. • ¿Aylluykipi watuchinakunkuchu?,
¿imanasqa?
Llullu kawsaymanta watuchi.
¡Imallasa haykallasa!
¡Asa! Watuchita kutichispa, huk watuchita
Qumir pacha warmacha qispichinku.
sasa pachan lluchuna
¿Imaraq kanman? ¿Maypim ruranku?

Hawas Yachay wasipi.
Rapipi qillqasta watuchiwan, llimpisqa siqiwan.
• ¿Imamantam watuchi kasqa?
• ¿Imaynatataq musyarqanki watuchi
kasqanta?
Watuchipa kutichiyninta kaptaspa trokel nisqata laqay, hinaspa huk watuchita qispichiy.
24
imallasa = imallanpas/imallayki lluchuna = chustina/llustina
25
Sutiy:
Sullwa sullwapi/suchu suchupi pukllasunchik
Imayna llamkanapaq
Sullwa sullwapi/suchu suchupi pukllanapaqqa/ Yachachiq tapun.

suchunapaqqa qatatam maskana.
• ¿Imapim pukllarqanchik?
Sullwa sullwapi/suchu suchupi • ¿Pitaq kay pukllayta yachachisurqanki?
(pukllay)
Pukllaynin mana:
• ¿Maymantam sullwarqanchik?
• ¿Imanasqataq mana uraymanta
• Siqisllam sayasunchik warmi qari. hanayman sullwanchikchu?
• Yachachiqmi kamachinqa, hayka kuti
• ¿Ima pukllaykunatataq yachanki?
sullwanankupaqpas.
Warma masiykiwan willanakuychik, huk
• Kamachisqanmanhinam chay pachalla pukllaykuna yachasqaykita
llapanku sullwanqaku.
Maytupa nisqanmanhina rurasunchik.
• Chayananman chayaspam wichayman
kutimunqaku llallinakuypaq, kaqmanta Llapanku pukllanku.
sullwanankupaq.
¿Maypim ruranku?
• Kutiriy, kutiriyta sullwanqaku, kamachiq
Qatapi.
samaychik ninankama.
Hanayman riq warmita muyuwan wichqay, urayman riqtañataq waqtanpi chakatay.
26
sullwa sullwa = suchu suchu
27
Sutiy:
Llullu kawsay pallanapaq mama killa qawayta yachasunchik
Imayna llamkanapaq
Yachachiq minkakamun yachaqta; llullu

kawsay pallanapaq yachasqanmanta,
• ¿Tayta mamaykichik, huk siñakuna
qawayta yachanchu?
willakunanpaq.
• Yachaqpa willawasqanchik, ¿imatataq
Yachaq warmakunaman, llullu kawsay yachachiwanchik?
pallanapaq mama killa qawaymanta/ Paqarin pukllanankupaq llapanku
ñawinchaymanta yachasqanta willan. apamunanku, llaqikunata, taksa
rumichakunata, taksa llañu, raku
Warmakuna willakuyta uyarinku. kaspichakunata, waytachakunata,
Yachachiq tapun. hukkunatapas.

• ¿Imatam yachaq willawarqanchik?
• ¿Imaynatam, llullu kawsay pallanapaq ¿Pikunataq yanapakunku?
mama killata, qawana kasqa? Yachaq.
• ¿Imaynatataq llullu kawsayta ¿Maypim ruranku?
pallachwan mana Mama killa
Yachay wasipi.
willawaptinchik?
Llullu kawsay pallanapaq mama killata siqiy.
28
29
Sutiy:
Llankinakuypi pukllasunchik
Imayna llamkanapaq
Warmakuna apamusqankuta allichanku

llankikunankupaq (qurakunata, llaqikunata,
• ¿Imatataq pukllaspayki llankikurqanki?
kaspichakunata, waytakunata, rurukunata, • ¿Allinchu llankinakuy, icha manachu?,

¿imanasqa?
taksa rumichakunata, hukkunatapas llaqtanpi
kaqta). • ¿Mana llankinakuspa imaynatataq
munasqanchikkunata tarichwan?
Pukllaynin: Maytupa nisqanmanhina ruranku. ¿Pikunataq
• Pukllanankupaq yuyaymananku. yanapakun?
• Churanakunku, imakunawan Llapankum pukllanku.

llankinakuspa pukllanankupaq.
¿Maypim ruranku?
• Wakin warmakuna, llaqta mikunakunata
Yachay wasipa pampanpi.
qatuchan, wakinñataq llaqtanpi
kawsaykunata. ¿Imakunawantaq ruranku?
• Llankikuypi qatuchayta tukuspan Rapikunawan, rumichakunawan
willakunku imayna pukllasqankutapas. waytakunuwan, llañu kaspichakunawan,
Yachachiq tapun. hukkunawanpas, llaqtanpi kaqkunawan.
• ¿Imapitaq pukllarqanchik?
• ¿Imaynatataq llankikuyta yacharqanki?
Warma masiykiwan llankinakuypi pukllasqaykita siqiy.
30
Yuyaymanay = hamutay
31
Sutiy:
Yachasqanchikkunamanta yuyarisunchik
Imayna llamkanapaq
Warmachakunawan muyuchapi tiyaspa, killantin llamkasqanchikmanta tapukunakuspa yuyarisunchik.
• ¿Maykunapim purirqanchik?
• ¿Pikunawanmi rimarqanchik?
• ¿Imakunawanmi llamkarqanchik?
• ¿Imakunatam yacharqanchik?
• ¿Allintachu llamkarqanchik?
• ¿Imakunatam allichachwan?
Llankasqankumanta yuyarispa warmakunapa rimasqankuta qillqasunchik, chayhinallataq sapakama

siqinqaku.
Warmakuna killantin rurasqankuta siqispa llimpinku, hinaspa atisqanmanhina qillqanku.

Chaymanta willakunku.
32
33
Sutiy:
2 Kawsayninchikkuna
huñuy
34
35
Sutiy:
Llaqtanchikpi aymuray killapi ruraykunamanta/llamkaykunamanta
Imayna llamkanapaq
Yachachiq tapun. Maytupa nisqanmahina rurasunchik.
• ¿Llaqtanchikpi ima ruraypitaq Siqita qawaspa willakunku.

kachkanchik?
¿Maypim ruranku?
• Warmakuna yachasqanmahina
Yachay wasipi.
willakunku.
• ¿Kawsay mamakuna huñuypi pikunataq
Llamkana maytuta qawaspa.
yanapakunku?
• ¿Llullu kawsaykuna pallanapaq
yachaykuna yachananchikpaq imatataq
rurachwan?
Maytupi siqikunata qawaspa llaqtankupi ruraykunawan tinkuchispa willakuy, hinaspa

munasqaykita siqiy.
36
ruray = llamkay
37
Sutiy:
Sara mama tipiypi yanapakusunchik
Imayna llamkanapaq
Yachachiq, minkakun sara mama tipikuq Atisqallankuta yanapakunku.

aylluta tipiypi yanapakunankupaq.
Chakrayuqpa nisqanmanhina sara mamata ¿Pikunataq yanapakunku?
tipipakunqa. Chakrayuq ayllu.
Warmakuna sara mama tipisqankuta, sara
chakinanman astanku. ¿Maypim ruranku?
Yachay wasiman kutimuspa samasunchik. Sara chakrapi.
Taksa tipinakunawan, llikllakunawan.
Sara mama tipiymanta yachasqaykita siqispa willakuy.
38
39
Sutiy:
Sara mamata akllasunchik chakichinapaq
Imayna llamkanapaq
Yachachiq warmantinkuna hawa pampaman

• ¿Taksa warmakuna mayqin wasimantaq
yaykurqaku?, ¿imanasqa?
Pukllanankupaq, waskillakunawan 2 ruyruta
ruranku.
• ¿Hatun warmakuna mayqin
wasimantaq yaykurqaku?, ¿imanaspa?
Taksa warmakuna huknin ruyruman
yaykunqa, hukninmanñataq hatunninkuna. • ¿Imaynanpitaq yachanki hatun, taksa
kasqanta?
Yachachiq kamachinqa: paras hamuchkan,
taksa wasiman taksa warmakuna • ¿Qam hatunchu icha taksachu kanki?
yaykusunchik; hatun wasimanñataq hatunnin Maytupa nisqanmanhina rurasunchik.
warmakuna nispa.
Warmakuna pukllanku mana pantaspalla. Tapunakuspa pukllanku.
Rumichakunata rakinakuspa pukllanku. ¿Maypim ruranku?
Chay sayaytakama akllaspa tupanachinku, Yachay wasipi.
chaymanta sapa sapata huñupi churanku,
hinaspa willakunku. ¿Imakunawantaq ruranku?
Yachachiq tapun: Rumichakunawan, waskillawan.
• ¿Llapanchikchu pukllarqanchik?
Sara mamakunata sayayninmanhina kapataspa/kuchuspa chakinanman stiker nisqata

laqay.
40
Willakuypa kutichiyninta, llimpiy.
Waqaq sara mamakunapa muyuriqninta rawkanaykiwan yupinchay.
¿Maswa kancha llaqtapi Sara mama qulluruptin imaynaraq runakuna kanmanku?
41
Sutiy:
Sara mamamanta willakuyta uyarisunchik
Imayna llamkanapaq
Yachachiq sara mamamanta willakuy qillqata,

warmakunapaq ñawinchan.
• ¿Imanasqataqsi sara mamata
usuchisqaku?
Sara mamanta • ¿Sara mamata usuchiptinchik imataq
(willakuy) kanman?
Maswa kancha llaqtapis mama Kusipa
wawankuna mana kawsaykuna uywayta
• ¿Sara mama kaspayki imatataq rurawaq
runa usuchisuptiyki?
yachasqakuchu.
Usuchispas mikuqku, pampakunapis • Allinchu kawsay mamakuna usuchiy
kanman?, ¿Imanasqa?
sarakunapas waqasqa. Hinaptinsi mama Kusi
wawankunata nisqa kayhinata: • ¿Imatataq kay willakuy
¡Amaya usuchisunchu kawsay mamata! yachachiwanchik?
¡qullunmanmi! hinaptinmi waqachwan nispa.
Chaymanta pachas warmakunaqa sumaqta
waqaychasqaku, chaysi sara mamakunaqa ¿Maypim ruranku?
kusisqallaña markankupi kawsakusqaku. Yachay wasipi.
Qillqana maytuwan, hatun rapiwan,
• ¿Imamantam willakuy kasqa?
qillqanawan.
Tapukuyta kutichiy maytupa nisqanmanhina, hinaspa willakuy.
42
43
Sutiy:
Rihu mama rutuymanta qillqasunchik
Imayna llamkanapaq
Kay llamkaypaqqa ñawpaq punchawtam

yachachiq kamachinqa, warmakuna tayta
• ¿Qampa yanapakusqaykita
qillqarqankichu?
mamanku rihu rutuymanta tapumunankupaq.
Yachachiq tapun: ¿Imatataq qillqasunchik?,
• ¿Allintachu qillqasqanki?
¿imapaqtaq qillqasunchik?, ¿pipaqtaq • ¿Imapaqtaq rihu mama rutuymanta

qillqarqanki?
qillqasunchik?
Rihu mama rutuymanta yachasqankuta • ¿Imaynataq kawaq mana qillqayta
yachaspayki?
willanakuspa allinta patachanku, hinaspa
sapakama qillqanku. Maytupa nisqanmanhina rurasunchik.
Qillqayta tukuspa ñawinchan, hinaspa Atisqanta qillqanku.
yachachiqpa yanapakuyninwan qillqasqanta
allichanqa. ¿Pikunataq yanapakunku?
Tayta mamanku.
Yachachiq tapun:
¿Maypim ruranku?
• ¿Imamantam qillqarqanchik?,
Yachay wasipi.
• ¿Ima nichkantaq qillqasaykipi?
• ¿Maypitaq nichkan rihu mamata rutuna
Qillqana maytuwan, qillqana rapiwan.
aynipi nispa?
Rihu mama rutuymanta yachasqaykita qillqay.
44
Rihu mama iraymanta Iray iray pampachapi
(qachwa) rihu mamata saruykuy,
saruykuy, saruykuy,
rihu mamata saruykuy,
pawakacharispa, pawakacharispa,
chakichaykiwan saruykuy. (kutiy)
Wayrachiy, wayrachiy,
rihu mamata wayrachiy,
wayra mamata qayakuspayki,
rihu mamata wayrachiy. (kutiy)
¿Imamantam qachwarqanchik?
45
Sutiy:
Rihu mama iraymanta qachwasunchik
Imayna llamkanapaq
Yachachiq qachwa takita hatun rapipi qachwana?, ¿imaynatataq yachanki rihu

qillqaspa warmakunaman qawachin. mama iraypi qachwana kasqanta?, ¿ima
Warmakunapa nisqanmanhina takita raykutaq rihu mamapaq qachwana?
ñawinchaspa warmantinkuna qachwanku. ¿allinchu rihu mamapaq qachway?
¿imanasqa?
Rihu mama iraymanta
(Qachwa) Maytupa nisqanmanhina ruranku.
Iray iray pampachapi rihu mamata saruykuy, Llapanku qachwanku.
saruykuy, saruykuy, rihu mamata saruykuy,
¿Maypim ruranku?
pawakacharispa, pawakacharispa, Yachay wasipi.
chakichaykiwan saruykuy. (kuti)
Wayrachiy, wayrachiy rihu mamata wayrachiy,
wayra mamata qayakuspayki, rihu mamata Hatun rapipi, qachwa qillqawan.
wayrachiy. (kutiy) Maytupi qachwa qillqawan.
Yachachiq tapun:
• ¿Imamantam qachwarqanchik?,
¿imanasqataq rihu mama iraypi
Tapukuyta kutichiy, siqipa chawpinpi ruyruta qillqaspa, hinaspa qachway.
46
47
Sutiy:
Sarata/rihuta hamkakusunchik
Imayna llamkanapaq
Llamkasqayki llaqtapi mana sara, kaptinqa

chawa sarata riqutam apanki.
• ¿Imaynanpitaq wakin kawsaykunallata
hamkana?
Warmakuna hamka mana yakuwan • ¿tapukachakuspa
Yachasqayki yaqachu tupasqa
yachamusqaykiwan?
chayasqanta willanakuspa ruranankuta
patachanku. Qillqana maytupa nisqanta ruranku.
Tayta mamankuta tapukamunqaku hinaspa Tayta mamanta tapumunku.
chawa sarata yachay wasiman apamunqaku. ¿Pikunataq yanapakunku?
(ñawpaq simanapi). Tayta maman.
Yachasqanta willakuspa, chayhinallataq ¿Maypim ruranku?
hamka rurasqankuta qawaspa yachachiqninpa Yanuna wasipi.
yanapakuyninwan qillqanku. ¿Imakunawantaq ruranku?
Hamka mana yakuwan chayasqanmanta allin Sarawan / riquwan, qachinawan, kallanawan,
yachasqanta willakunku (iskay kaq simanapi). yantawan.
Yachachiq tapun:
• ¿Imanasqam hamka chayasqa mana
yakuwan yanusqa?
• ¿Ima kawsaykunatam hamkana kasqa?,
¿imanasqa?
Yachasqaykimanhina, siqipi kawsaykunata llimpispa willakuy.
48
sara = riqu = rihu
1 2
3 4 6
49
Sutiy:
Pukllananchikta rurasunchik
Imayna llamkanapaq
Wawa ruray kuchuspa, hukninta pakchanpata churanqa

Kanan: huknintañataq hawanman hanay sinqanpata
Llampu latapa chuya taqsasqa, churana chayta hapichinqa paqpapa
qarikunapaqñataq nuyu paqpata, hukkunapas, kichkallawan.
llaqtanpi kaqta. Llikipuchanta taksa paqpachawan
Ruraynin: harkachinqa, hinaspa watuchanta churaspa
aysakachaspa pukllanqaku.
1) Mawka latapata sumaqta mastaspa iskay
patata patarana sayayninpaman. Maytupa nisqanmanhina rurasunchik.
2) Kaylawmanta, waklawmanta Qari warmakuna atisqanta ruranqa taytanpa
patarana ñutullata iskay patata, hina yanapakuyninwan.
sayayninpaman. ¿Pikunataq yanapakunku?
3) Chawpimanta iskay pataman patarana. Warmakunapa taytan.
4) Umachan rakikunanpaq kunkachanpi ¿Maypim ruranku?
qaytuwan watana. Yachay wasi pampapi.
Munasqanmanhina aytinqa/pachachinqa. ¿Imakunawantaq ruranku?
Qari warmakunapa taytan pukllana Llampu chuya latapawan, nuyu paqpawan.
ruraypi yanapanqa. Taksallata paqpata
Yachachiqpa yanapakuyninwan pukllanaykita ruray.
50
aytin = pachachin
51
Sutiy:
Kawsaykuna huñuypi llamkanakunata sayayninmanhina huñusunchik
Imayna llamkanapaq

• ¿Imaynanpitaq qampa llamkanayki
taksalla?
Taytanpa llamkasqanta yachapayan pukllaq • ¿Pitaq imaymana sayayniyuqkunata
tumpalla/sumulla. llamkanakunata ruran?
Yachachiq qawachin chiqap llamkanakunata, • ¿Imawantaq kawsay mamakunata
hatunta, taksata (tipina, allana, rutuna, hunuchwan mana llamkanakuna kaptin?
waqtana, piku). Qillqana maytupa nisqanta llamkaysunchik.
Warma yachasqanmanhina llamkanakuna, Llamkanakuna ima kawsaykuna huñunapaq
ima ruranapaq kasqanta willakun. kasqanta, willakun.
Llamkanakunata sayayninmanhina rakispa ¿Maypim ruranku?
allchan sapakamata. Yachay wasi pampapi.
Yachachiq tapun. ¿Imakunawantaq ruranku?
Llamkanakunawan hatunwan, taksawan.
• ¿Ima ruraypaqmi llamkanakuna kasqa?
• ¿Taytaykipa llamkanan imaynataq
kasqa?
Kapataspa/kuchuspa stiker nisqata taksa llamkanakunata, sayanpata churay;

hatunkunatañataq sirinpata hinaspa laqay.
52
sirinpata = kumpasqata tumpalla = sumulla
53
Sutiy:
Kawallu kallpaypi pukllasunchik
Imayna llamkanapaq
Kay pukllaypaqqa, ñawpaq punchawtam Yachachiq tapun:

sapakama warma kawallu pukllanata ruranqa
sumaq achalasqata, taka rinrichata. • ¿Imapim pullarqanchik?
Kawallu kallpaypi • ¿Pipa ñawpaqnintataq kallparqanki?

pukllay • ¿Pitaq qipaykita kallpamurqa?
Kanan: • ¿Pipa qipantataq kallparqanki?
Suni kaspi warmapaqhinalla sumaq
achalasqa.
• ¿Pipa waqtantataq kallparqanki?
Pukllaynin:
• ¿Karutachu icha hichpallatachu
kallparqanki?
• Pukllay qallarinapaq maymanta, • ¿Imaynatataq karu kallpasqaykita
maykama kallpanapaq, siqiwanpas, yachanki?
waskillawanpas chipunqa.
• Llapanku kaspi kawalluman sillakuspa
Atisqantam kallpan
kallpanku.
• Chayananman chayaspa kutimunqaku ¿Maypim ruranku?
kallpaylla qallarisqankukama; kaqmanta Yachay wasi, pampapi.
pukllanqaku achka kutita. ¿Imakunawantaq ruranku?
Suni kaspimanta kawallu achalasqawan.
Kuchuspa/kapataspa stiker nisqanmanta; wasi qipampi yana kawalluta laqay,

ñawpaqninpiñataq yuraq kawalluta.
54
55
Sutiy:
Imayna llamkanapaq
Warmachakunawan muyuchapi tiyaspa, killantin llamkasqanchikmanta tapukunakuspa

yuyarisunchik.
• ¿Maykunapitaq purirqanchik?

siqinqaku.

56
57
Sutiy:
3
Kawsayninchikkunamanta
huk mikuykuna ruray/
tikray
58
59
Sutiy:
Llaqtanchikpi inti raymi killapi ruraykunamanta
Imayna llamkanapaq
• ¿Llaqtanchikpi ima ruraypitaq ¿Maypim ruranku?

• ¿Warmakuna yachasqankumanhina
willakunku?
• ¿Kay killapi imakunatapiwantaq
ruranchik?
• ¿Llaqtanchikpi ruraykuna yaqachu
maytu siqipi ruraykunaman rikchakun?
• ¿Imatataq rurachwan chuñu ruraymanta
yachananchikpaq?
Maytupi siqikunata qawaspa llaqtaykipi ruraykunawan tinkuchispa willakuy, hinaspa

munasqaykita siqiy.
60
maqchiy = maslliy
¿Qasa qayaymanta pitaq willakun?
¿Pikunataq qasa qayakuymanta rimachkanku?
61
Sutiy:
Qasa qayaymanta willakuyta uyarisunchik
Imayna llamkanapaq
Yachachiq yachaqta, qasa qayaymanta

willakunanpaq minkakamun.
• ¿Qasa mana hamuptin imataq kanman?
Yachaq warmakunaman qasa qayakuymanta

• ¿Allinchu qasa chayamuynin icha
manachu?, ¿imanasqa?
willakun.
Warmakuna willakuyta uyarinku.
• ¿Tayta mamayki yachanchu qasa
qayayta?, ¿imanasqa?
Yachachiq tapun. Maytupa nisqanmanhina llamkasunchik.
• ¿Imatam yachaq willawarqanchik? ¿Pikunataq yanapakun?
• ¿Imapaqtaq qasata qayana? Yachaq.
• ¿Imaynatataq qasa hamun?, ¿Maypim ruranku?
¿rikurqankichu qasa hamuqta?
Yachay wasipi.
Qillqana maytuwan.
Tapukuykunata kutichiy, siqipa muyuriqninpi llimpispa, hinaspa willakuy.
62
63
Sutiy:
Chuñu sarupakamusqanchikmanta rimasunchik
Imayna llamkanapaq
Chuñu sarupakamusqanmanta yuyaymanaspa

rimanakunku.
• ¿Achkatachu icha asllatachu chuñu
sarusqata astarqanki?, ¿imanasqa?
Yachachiq tapun. • ¿Achka icha aslla runakunachu chuñuta
sarurqaku?
• ¿Qayna punchaw ima ruraypitaq
yanapakamurqanchik? • ¿Llapan runakuna, achkatachu icha
asllatachu chuñuta sarurqaku?,
• ¿Hayka huñuytataq puquruta
¿imanasqa?
sarumurqanchik?
• ¿Imanasqataq achkata-asllata • ¿Tayta mamayki chuñuta ruranchu?,
sarumurqanki? ¿imanasqa?
• ¿Chuñuta sarurquspa imataq rurana
¿Maypim ruranku?
kasqa?
Yachay wasipi.
Qillqana maytuwan.
Achkatachu icha asllatachu chuñuta sarumurqanki, siqispa llimpiy.
64
paquru = llullu chuñu
65
Sutiy:
Imanasqataq papata qasa yanun/pusllun/pusullun
Imayna llamkanapaq
Warmakuna kawsay mamakuna qasa Yachachiq tapun.

pusllusqanmanta yachasqankumanhina
willakunku. • ¿Ima kawsaykunatam qasa pusllusqa?
Tayta mamanku tapukamunankupaq, • ¿Imaynanpitaq wakin kawsaykunata
chayhinallataq llaqtankupi kawsay mamakunata qasa mana pusllunchu?
yachay wasiman apamuspa qasachinankupaq
rimanakunku. (ñawpaq simanapi)
• ¿Pikunatataq tapukachakamurqanki?
Kawsay mamakuna qasasqanmanta • ¿Qampa yachasqayki yaqachu tupasqa

tapukachakamusqaykiwan?
tapuykachakusqankuta, hinallataq yachay
wasipi yachamusqanta, yachachiqpa Maytupa nisqanmanhina rurasunchik.
yanapakuyninwan qillqanku. (iskay kaq Kawsaykunata qasachin allin yachananpaq.
simanapi)
Kikin warmata yachasqanta, kawsay mamakuna ¿Pikunataq yanapakunku?
qasaymanta, chayhinallataq qatipasapa Tayta maman, kuraq tayta maman, yachaq.
yachamusqantawan tinkuchista allin yachayta ¿Maypim ruranku?
tarin hinaspa warmamasinkunaman willakun.
(kimsa kaq simanapi) Yachay wasipi, kikinpa wasinpi,
yachaqkunapa wasinpi.
Qasapa pusllusqan kawsaykunata llimpiy, qasapa mana pusllusqantañataq chakatay.
66
pusllun = yanun/pusullun
Chuñu saruymanta
(qachwa)
Lliwa pampapi papa maslliycha/maqchiycha,
lliwa pampapi chuñu saruycha,
haku qantu waytachay papa maslliyman/
maqchiyman,
haku qantu waytachay chuñu saruyman,
qichqariy sarusun, muyuriy sarusun.
Lliwa pampapi papa maslliycha/maqchiycha

lliwa pampapi chuñu saruycha,
papa qarachan wichinankama sarusun,
pusllu papacha tuqyanankama sarusun,
¿Imamantan
qachwaqanchik?
¿Maypitaq chuñuta
rurana?
67
Sutiy:
Chuñu saruymanta qachwasunchik
Imayna llamkanapaq
Yachachiq qachwa takita qillqaspa, Yachachiq tapun.

warmakunaman qawachin.
Warmakunapa nisqanmanhina qachwa

• ¿Imamantataq qachwarqanchik?
qillqata ñawinchaspa warmakunapiwan • ¿Chuñu kaspayki ima niwaqtaq,

qampaq qachwaptinku?
qachwanku.
Chuñu saruymanta
• ¿Kawsaykuna takipusqa uyarikunchu?,
¿kawsaykunamanta qachway allinchu?,
(Qachwa) ¿imanasqa?
lliwa pampapi chuñu saruycha, haku qantu • ¿Qampa aylluyki chuñu saruypi
qachwankuchu? ¿imaynatataq
waytachay papa maslliyman/maqchiyman, qachwanku?
haku qantu waytachay chuñu saruyman,
qichqariy sarusun, muyuriy sarusun. Warma masiykiwan willanakuy, ima
ruraykunapitaq qachwata takinku.
lliwa pampapi chuñu saruycha, Maytupa nisqanmanhina rurasunchik.
papa qarachan wichinankama sarusun, ¿Maypim ruranku?
pusllu papacha tuqyanankama sarusun, Yachay wasipi.
Maytupi qachwa qillqawan.
Chuñu saruypi qachwamanta tapukuyta (x) chakataspa kutichiy, hinaspa qachwa
takita takiy.
68
69
Sutiy:
Llullu chuñuta/puquruta pasikusunchik
Imayna llamkanapaq
Llullu chuñu pasiy • ¿Imaynatataq llullu chuñu

pasikunanchikpaq allchakurqanchik?
Kanan
Llullu chuñu qaran tillpasqa, kachi, yaku,

• ¿Imayuqtam llullu chuñuta
pasirqanchik?
kisillu/kachipa, manka.
• ¿Llullu chuñu pasi yanuyta
Yanuynin. yacharqankichu?
• Llullu chuñu tillpasqata mayllay. • ¿Llullu chuñuta pasikuspallachu

mikuna?
• Mankata tinkispa pisilla yakuta
kachiyuqta churay. • ¿Ima raykutaq llullu chuñuta mikuna?
• Yaku quñirimuptin llullu chuñuta Maytupa nisqanmanhina rurasunchik.

kamaykuy.
Atisqankuta yanapakunku.
• Chayananpaq kisillu riwanasqata
¿Maypim ruranku?
sukupaykachiy.
Yachay wasipa waykuna wasinpi.
• Kisillu miskipayuqta mikuna.
Yachachiq tapun. ¿Imakunawantaq ruranku?
Lullu chuñuwan, yakuwan, kisilluwan,
• ¿Imatataq yanukurqanchik?
mankawan, wisllawan, kachiwan.
Llullu chuñu pasi yanuyman yaykuqkunata chakatay.
70
waykuna = yanuna tillpasqa = tipllasqa
¿Imamantam
willakuy
kasqa?
¿Kawsay
mamakuna
qullurquptin
imaynataq
kachwan?
¿Imatataq kay willakuy yachachiwanchik? Hamutasqaykita qillqay.
71
Sutiy:
Kawsaykuna mana usuchinamanta willakuyta uyarisunchik
Imayna llamkanapaq
Yachachiq yachaqta minkakamun

kawsay mamakuna mana usuchinamanta
• ¿Ima nintaqsi kawsay mamakuna
usuchispa uywaptinchik?
willakunanpaq.
• ¿Imataq kanman kawsay mamakunata
Yachaq warmakunaman kawsay mamakuna usuchiptinchik?
mana usuchinamanta willan. • ¿Kawsay mamakuna qullurquptin
imatataq mikuchwan?
Warmakuna willakuyta uyarinku.
Yachay wasipi yachachiq tapun.

• ¿Kawsay mamakunata imaynatataq
uywanki?
• ¿Imamantam willakuyta • ¿Imatataq willakuy yachachiwanchik?

uyarimurqanchik?
• ¿Imanasqataq mana kawsay
¿Pikunataq yanapakunku?
mamakunata usuchinachu kasqa?
Yachaq.
¿Maypim ruranku?
Yachaqpa wasinpi.
Siqikunata qawaspa tapukuykunata kutichiy hawanpi chimpuspayki.
72
73
Sutiy:
Chuñu ruraymanta qillqasunchik
Imayna llamkanapaq
Chuñu ruraymanta yachasqanta hinallataq,

yanapakuspa qawamusqanwan chaninchaspa
• ¿Ima nichkantaq qillqasqayki?
rimaypi allinta patachanku. • ¿Allintachu qillqarqanki?
Yachachiq warmakunata tapun:

• ¿Chuñu ruraypi yanapakamusqaykita
qillqarqankichu?
• ¿Imatataq qillqasun?, ¿imapaqtaq • ¿Imapaqtaq qillqarqanki?

qillqasun?, ¿pipaqtaq qillqasunchik? • ¿Imaynataq kawaq mana qillqayta
Chuñu ruraymanta yachasqanta qillqanku. yachaspayki?
Qillqayta tukuspa ñawinchanku;
qillqasqanpi pantasqankunata yachachiqpa Atisqankuta qillqanku.
yanapakuyninwan allichanku.
¿Maypim ruranku?
Yachachiq qillqan qillqanpa waqtanpi Yachay wasipi.
warmapa rimasqanta.
Yachachiq tapun. Qillqana rapi, qillqana.
• ¿Imamantam qillqarqanchik?
Chuñu ruraymanta yachasqaykita qillqay.
74
75
Sutiy:
Qallu paska/kipu rimaypi pukllasunchik
Imayna llamkanapaq
Yachachiq qallu paskanata qillqaspa sasachakunkichu?, ¿icha manachu?

warmakunaman qawachin.
Warmakunapa nisqanmanhina, qallu
paskanata ñawinchanku. Atisqanta qallu paska rimayta qatipakun.
Warmakuna qallu paskanata rimaspa

pukllanku. ¿Maypim ruranku?
Yachachiq tapun. Yachay wasipi.
• ¿Imamantam qillqa kasqa? ¿Imakunawantaq ruranku?

• ¿Imanasqataq qallu paska ninchik? Hatun rapipi qallu paska qillqawan.
• ¿Ima simitam achka kutita
rimarqanchik?
• ¿Qallu paska rimaypi
Tapukuyta siqi tupasqanwan tupanachiy, chaymanta huk qallu paskata qispichiy.
76
qallu paska = qallu wata
77
Sutiy:
Waylismantawan waytakunamantawan pukllasunchik
Imayna llamkanapaq
Kay pukllaypaqqa ñawpaq punchawtam

warmakuna kasqanmanhina maskara nisqata
• Waylisqa mana tiyayta atispam
wararastin pawaykachanqa
ruranku, munasqanmanhina waylispaq, • Pukllayqa tukunqa, waylis mana
waytakunaman tiyayta atispan
waytakunapaq.
ripukuptinmi.
Waylismantawan, waytakunamantawan
(pukllay) Yachachiq tapun.
Pukllaynin: • ¿Imapitaq pukllarqanchik?
• Warmakuna kaypi, chaypi tiyanqaku • ¿Waytakuna achkachu, icha asllachu
sapakama, huk waytapa sutin sutiyuqkama karqaku?
(rawil, qantu, achanqaray, sunchu, lima • ¿Waylis achka waytapatachu, icha
lima, hukkunapas). aslla waytapatachu miskinta suqurqa?
• Huknin warma waylis kanqa, payqa • ¿Imanasqataq wakin waytamanqa
waytakunamanta karupim kanan. waylis mana tiyayta atirqachu?
• Waylismi hamunqa warararastin. • ¿Waylisllachu waytakunapa miskinta
• Waytakunam musyakurquspanku sinchita
kuyunqaku liwiykachastin, mana waylis
suqunman?
tiyay atinanpaq.
¿Maypim ruranku?
• Allimanta kuyuq waytamanqa, waylis
tiyarquspam wiqinta suqurqunqa, Yachay wasipi.
chaymi waytaqa tawinqa, chay warmaqa ¿Imakunawantaq ruranku?
manañam pukllanqañachu. Maskarakunawan.
Tawisqa waytakunata, mana tawisqa waytakunata siqispa llimpiy, hinaspa willakuy.
78
tawisqa = qawisqa
79
Sutiy:
Imayna llamkanapaq


siqinqaku.

80
81
Sutiy:
4 Uywanchikkunawan
uywanakusqanchikmanta
82
83
Sutiy:
Llaqtanchikpi anta sitwa killapi ruraykunamanta
Imayna llamkanapaq
• ¿Llaqtanchikpi ima ruraypitaq Maytupi siqita qawaspa ruraykunamanta

willakunku.
kachkanchik?
• Warmakuna yachasqankumanhina ¿Maypim ruranku?
willakunku.
Yachay wasipi.
• ¿Maytupi siqikuna llaqtanchikpi ¿Imakunawantaq ruranku?
• ¿Imapaqtaq uywakunata raymichanku?
• ¿Mana Santiyahu raymi rurasqa imataq
kanman?
• ¿Santiyahu raymimanta
yachananchikpaq imatataq
rurachwanchik?
Siqi qawasqaykimanta willakuy, hinaspa llaqtaykipi ruraykunawan tinkuchispa munasqaykita

siqiy.
84
85
Sutiy:
Uywakuna sintachiypi yanapakusunchik
Imayna llamkanapaq
Yachachiq minkakun uywakuna

sintachikuqta/raymichakuq aylluta ¿Pikunataq yanapakunku?
rurayninkunapi yanapakunankupaq Uywakuna raymichaq ayllu.
minkakun.
¿Maypim ruranku?
Uywakuna sintachikuqpa/raymichakuqpa
wasinta watukanku. Raymichakuqpa wasinpi.
Sintachikuqpa/ramichakuqpa
kamachikusqanmanhina atisqallanta
yanapakunku.
Yachay wasiman kutimuspa samasunchik.
Paqarin llamkanapaq.
Santiyahu raymipi qawamusqaykita siqispa willakuy.
86
watukan = watukun
¿Pipa animantataq mana harkanachu kasqa?. Siqipa hawanpi kinranpaman qillqay.
¿Imapaqtaq uywakunapa animanta harkana kasqa? Siqipa muyuriqninta llimpiy.
87
Sutiy:
Uywakunapa animan harkayta yachasunchik
Imayna llamkanapaq
Yachachiq yachaqta minkakun,

uywakunapa animan harkaymanta
• ¿Imataq kanman uywakunapa animanta
mana harkaptinchik?
willakunanpaq.
Yachaq warmakunam, uywakunapa animan
• ¿Qampa aylluykipi pillapas yachanchu
uywakunapa animan harkayta?
harkaymanta willan.
Warmakuna willakuyta uyarinku. • ¿Kay willakuy imatataq
yachachiwanchik?
Yachachiq tapun.
• ¿Ima yachaytam willawarqanchik?
• ¿Imaynatam uywapa animanta harkana ¿Pikunataq yanapakunku?
kasqa?
Yachaq.
• ¿Imapaqtaq uywakunapa animanta
¿Maypim ruranku?
harkana kasqa?
Yachay wasipi.
• ¿Yacharqankichu uywakunapa animan
harkayta?
• ¿Pikunataq uywakunapa animan
harkayta yachasqa?, ¿imanasqa?
Tapukuyta kutichiy maytupa kamachikusqanmanhina.
88
Wakamanta uwihamanta ¿Imamantam takirqanchik?
(Taki)
, santun chayarqamun, (kutiy)

waytachallay santuykaysichiway,
waytachallay takiykaysillaway,
takisun tususun santunpi,
takisun tususun santunpi.
uwihachayta qarquysillawaychik,
uwihachayta qatiysillawaychik,
lastapipas, parapipas michimullanaypaq,
urqupipas qasapipas harkamullanaypaq,
alalaw, alalaw, alalaw lasta para,
alalaw, alalaw, alalaw chiri wayra.
89
Sutiy:
Uywanchikkunapaq takipusunchik
Imayna llamkanapaq
Yachachiq hatun rapipi takita qillqaspa alalaw, alalaw, alalaw lasta para,
warmakunaman qawachin. alalaw, alalaw, alalaw chiri wayra.
Yachachiq tapun: ¿Ima qillqatataq Yachachiq tapun:
qawachkankichik? Warmakuna • ¿Imamantataq takirqanchik?,
hawasqanmantahina kutichinku ¿Ima ¿uywakuna takipuptinchik uyarikunchu?,
uywakunamantataq takisunchik? ¿imaynataq kanman mana uywakunata
Warmakunapa nisqanamanhina, takita santuchiptinchik?, ¿ima raykutaq
ñawinchaspa warmakunapiwan takinku. uywakunata sintachina?
Wakamanta uwihamanta • ¿Qampaq allinchu kanman uywakunata
(Taki) raymichaspa takipayay?, ¿imanasqa?
Wakachaypam, uwihachaypam santun
chayarqamun, (kutiy)
• ¿Uywa kaspayki qampaq takiptinku
imatataq rurawaq?
lima lima waytachallay santuykaysichiway,
pulun pulun waytachallay takiykaysillaway, Maytupa nisqanmanhina rurasunchik.
takisun tususun wakaypa santunpi, ¿Maypim ruranku?
takisun tususun uwihaypa santunpi,
Wakachayta uwihachayta qarquysillawaychik, Yachay wasipi.
wakachayta uwihachayta qatiysillawaychik, ¿Imakunawantaq ruranku?
lastapipas, parapipas michimullanaypaq,
Hatun rapipi qillqasqa takiwan.
urqupipas qasapipas harkamullanaypaq,
Siqita qawaspa tapukuyta kutichiy, hinaspa takita takiy.
90
91
Sutiy:
Uywanchikkunawan uywanakusqanchikmanta qillqasunchik
Imayna llamkanapaq
Uywakunawan uywanakusqanchikmanta
qillqa qispichinapaqqa, ñawpaq
• ¿Ima nichkantaq qillqasqayki?
punchawtam yachachiq kamachinqa • ¿Maypitaq nichkan uywakunawan

uywanakusqanchikmanta?
warmakunata tayta mamanta
tapumunankupaq. • ¿Uywakunawan waylluchikusqaykita
qillqarqankichu?, ¿imapaqtaq
Yachachiq tapun.
qillqarqanki?
• ¿Imatataq qillqasunchik?, ¿imapaqtaq
qillqasunchik?, ¿pipaqtaq qillqasunchik? • ¿Mana qillqaptiyki imataq kanman?
Uywakunawan uywanakusqanchikmanta Maytupa nisqanmanhina rurasunchik.
yachasqankuta rimaspa patachanku. Uywakunawan uywanakusqanmanta
Uywakunawan uywanakusqanchikmanta yachasqanta qillqanku.
yachasqankuta qillqanku.
Qillqayta tukuspa ñawinchan, ¿Pikunataq yanapakunku?
pantasqankunata yachachiqpa Tayta maman.
yanapakuyninwan allichan. ¿Maypim ruranku?
Qillqasqanpa uranpi yachachiq qillqan. Yachay wasipi.
Yachachiq tapun.
• ¿Imamantam qillqarqanchik? Qillqana maytuwan, hatun rapiwan,
qillqanawan.
• ¿Allintachu qillqarqanki?
Uywakunawan uywanakusqaykita yachasqaykimanhina qillqay.
92
93
Sutiy:
Uywanchikkunapi mamanwan wawanwan tupanachisunchik
Imayna llamkanapaq
Yachachiq; warmankunapiwan hawaman Yachachiq tapun.
lluqsispa, uywakunapa waqayninta
yachapayaspa pukllanku. • ¿Imapitaq pukllarqanchik?
Wakin warmakuna uywapa uñankunahina • ¿Llapan uywakunachu uñayuq kasqa?

waqanku wakinñataq maman uywahina • ¿Imatataq mana mamayuq uñakunata
waqanku. tarispa rurarqankichik?
Waqayllankuwan maman uywa, wawanwan
tarinakunku.
• ¿Imaynanpitaq mana mamayuq uña
karqa?
Yachachiq sapankama warmakunaman
aypun uywakunamanta pukllanakunata,
• ¿Mana mamayuq uña kawsanmanchu?,
¿imanasqa?
wakin mamanta uñantinta, wakinta mana
uñayuqta, wakintañataq uñallanta mana • ¿Imanasqa maman uywa mana uñanta
wawachakunmanchu?
mamayuqta.
Maman uywakunata wawanwan Maytupa nisqanmanhina rurasunchik.
tupanachispa pukllanqaku, mana wawayuq Warma masinwan tapunakuspa pukllanku.
uywakunatañataq huk huñupi uñakunawan
tupanachinku. ¿Maypim ruranku?
Warmakuna riman, mana mamayuq Yachay wasipi.
uywakunamanta. ¿Imakunawantaq ruranku?
Uywakunamanta pukllanakunawan, qillqana
maytuwan.
Siqipi uywakunata kaptaspa mamanwan uñanta tupanachiy.
94
95
Sutiy:
Uywakuna raymichaypi, uywa suñaymanta yachasunchik
Imayna llamkanapaq
Santiyahu raymipi uywa suñanakuymanta Maytupa nisqanmanhina rurasunchik.
yachasqanta willakuspa, imayna ¿Pikunataq yanapakunku?
ruranankutapas patachanku.
Warmakunapa tayta maman, kuraq tayta
Uywa suñakuymanta, tapukamuspa
mamakuna.
yachamusqanta, chaymanta uywakunapa
rayminpi qawamusqantawan yachay wasipi ¿Maypim ruranku?
willakuspa qillqanku. (ñawpaq simana) Yachay wasipi, wasinkupi.
Warmapa yachasqanwan, tapukachakuspa
yachasmusqanwan, chaymanta, uywakuna ¿Imakunawantaq ruranku?
sintachiypi qawamusqantawan tinkuchuspa Hatun rapikunawan, qillqanakunawan.
allin yachayta qispichinku, hinaspa
willanakunku. (iskay kaq simana)
Yachachiq tapun:
• ¿Pikunatam uywakuna suñaymanta
tapukamurqanki?
• ¿Santiyahu raymipi pikunamanmi
uywata suñasqaku?
• ¿Santiyahu raymipi tayta mamayki
pikunamantaq uywakunata suñan?,
¿imanasqa?
• ¿Qampa yachasqaykiwan yaqachu
tupasqa tapukachakamusqaykiwan?
Santiyahu raymipi uywa suñanakuymanta yachasqaykita, qillqaspa willakuy.
96
Purun uywakunapaq
maytunta rurasun
1. Sapakama warma munasqan purun
uywata kapataspa laqanqa. Sapa
rapipi huk uywalla kanan, chaytam
warmakuna riqsisqanmanhina puruwan
kaspapas, chukchawan kaspapas
pachachinqa.
2. Chay rapipa urayninpi purun uywapa

sutinta, ima mikusqantawan qillqay.
3. Chay uywacha rurayta tukurquspayki

sumaqta waqaychay purun Sutin: atuq
uywakunamanta maytu rurakunanpaq. aychata mikun
4. Maytupa uya qaranta ruray, chaypi

rurasqaykipa sutinta, yachay wasikipa Purun Uywakuna
sutinta, qampa sutikitapas churay.
5. Maytuykipa watuchanta sinpay tukuy

rikchaq qaytuchakunamanta, hinaspa
qatuchay. Yachaywasi: 399 - Qarwaran
Ruraq: Rosa Wayta
97
Sutiy:
Purun uywakunapaq maytuta rurasunchik
Imayna llamkanapaq
Warmakuna purun uywakunamanta purunyayurqa?

yachasqanmanhina willakunku. • ¿Imatataq rurawaq purun uywakuna
Purun uywakunapaq maytunta rurasunchik. mana tukunanpaq?
* Sapakama warma munasqan purun uywata • ¿Allinchu chay uywakuna purunpi
kaptaspa laqanqa. Sapa rapipi huk uywalla yachanku?, ¿imanasqa?
kanan, chaytam warmakuna riqsisqanmanhina
puruwan kaspapas, chukchawan kaspapas
• Purun uywa kaspayki ¿Imayna
ayriyuqtaq purunpi yachawaq?
pachachinqa.
Llaqtaykipi purun uywakunamanta
* Chay rapipa urayninpi purun uywapa sutinta,
ima mikusqantawan qillqay. willanakuychik.
* Chay uywacha rurayta tukurquspayki sumaqta Maytupa nisqanmanhina rurasunchik.
waqaychay purun uywakunamanta maytu
rurakunanpaq.
Yachachiq.
* Maytupa uya qaranta ruray, chaypi
rurasqaykipa sutinta, yachay wasiykipa sutinta, ¿Maypim ruranku?
qampa sutiykitapas churay. Yachay wasipi.
* Maytuykipa watuchanta simpay tukuy rikchaq
qaytuchakunamanta, hinaspa watuchay. ¿Imakunawantaq ruranku?
Siqisqa uywakunawan, tukuy rikchaq
Yachachiq tapun:
rapikunawan, tukuy rikchaq qaytukunawan,
• ¿Imapaqmi maytuta rurasunchik? purukunawan/purukunawan, millwakunawan,
• ¿Imanasqataq purun uywa ninchik? chukchakunawan.
• ¿Haykapmantataq chay uywakuna
Maytu rurasqaykipi purun uywata kapataspa laqay, hinaspa yachasqaykimanhina
pachachiy.
98
Puruwan/purawan
99
Sutiy:
Llinkimanta/mitumanta uywakunata rurasunchik
Imayna llamkanapaq
Mituwan pukllanachikpaqqa, ñawpaq kusawaqraqmi.
punchawtam mitutaqa kaqninkunatawan Yachachiq tapun:
huñumuna, hinaspa chisinmanta
tupachisqata / chaqrusqata puñuchina. • ¿Imatataq rurarqanchik?, ¿imamantataq
rurarqanchik?
Uywakunata rurasunchik/llunkisunchik.
• ¿Imakunawantaq llinka mituta
Kanan: llinki allpa, yaku, ñutu aqu, karka. tupanachinchik?, ¿hayka tutataq mituta
puñuchinchik?, ¿imaynataq chakinman
Ruraynin kikin mitullawan uywa rurasqanchik?
• Llinki allpapa rumichankunata akllana, • ¿Ima uywakunatataq rurarqankichik/
chaymanta ñutu aquwan tupachina/ llunkirqankichik?
chaqruna. • ¿Imapaqtaq rurarqanki?, ¿allinchu
• Karkata nuyuchina. kay rurasqaykiwan pukllakusun?,
¿imanasqa?
• Aquta, allpata, karkataima hukllaman
huñurquspa yakuwan sumaqta • ¿Imanasqataq chay uywata rurarqanki?
tupachispa chapuna, hinaspa huk Maytupa nisqanmanhina rurasunchik.
tutatapuni puñuchina.
Atisqanta ruranku/llunkinku.
• Munasqaykimanhina uywakunata ruray/
¿Maypim ruranku?
llunkiy.
• Qispirqachispayki llantullapi mana Yachay wasipi.
raqrananpaq chakichiy.
• Munaspaykiqa yantawan nanaq sansapi Llinkiwan/mituwan.
Uywakuna rurasqaykita siqispa willakuy.
100
llunkisun = rurasun tupachiy = chaqruy
yupaynin
101
Sutiy:
Uywanchikkunapa mirasqanta yachasunchik
Imayna llamkanapaq
Yachachiq, warmakunapiwan, hawa

pampaman lluqsispa pukllanku.
• ¿Kunan wata hayka uwiham
mirarqusqa?
Qari, warmi warmakuna sapankama huk • ¿Imatataq rurarqanchik, uwiha mirasqan
siqisllanpi chimpa, chimpapi sayanku. yachananchikpaq?
Warmi, qari warmakuna tupaqninwan • ¿Imaynatataq sintakunata
hapinakuspa qawanku pim chullasqanta. tupanachirqanki?, ¿chiqapchu kanman?
Pukllayta tukuspa, yachachiq willan: qayna
watas iskay uwihakunata sintachisqaku, ¿Maypim ruranku?
kunan wata sintachinankupaq, mawka Yachay wasipi.
sintakunata, musuq sintakunawan qaylla
llampi churaspa tupachin uwiha mirasqan ¿Imakunawantaq ruranku?
yachananpaq. Mawka, musuq sintakunawan.
Yachachiq tapun.
• ¿Qayna wata hayka uwihakunam
kasqa?
Yachasqaykimanhina, uwiha mirasqanta trokel nisqanmanta kuchuspa/kapataspa

laqay, hinaspa yupayninta qillqay.
102
103
Sutiy:
Imayna llamkanapaq

yuyarisunchik.

siqinqaku.

104
105
Sutiy:
5 Ayllunchikkunapa
rurayninmanta
106
107
Sutiy:
Llaqtanchikpi qapaq sitwa killapi ruraykunamanta
Imayna llamkanapaq
Yachachiq tapun. • ¿Away allinchu icha manichu?,

¿imanasqa?
• ¿Llaqtanchikpi ima ruraypitaq
• ¿Pikunataq wasi qataypi wasi
kachkanchik?
hawanman qispinku?
• Warmakuna yachashanmahina
Muytupa nisqanmahina rurasunchik.
willakunku.
• ¿Tayta mamanchikkuna ima ¿Maypim ruranku?
ruraykunapiwantaq kachkanku? Yachay wasipi.
• Yachachiq hatun rapipi warmakuna ¿Imakunawantaq ruranku?
nisqanta qillqan. Qillqana maytuwan.
ruraykunawan yaqachu rikchakun?
• ¿Ima raykutaq wasi qispiypi
yanapanakunku?
• ¿Siqipi aqa mayakuq mama imatataq
hamutachkan?
Siqi qawasqaykimanta willakuy, hinaspa llaptaykipi ruraykunawan tinkuchispa munasqaykita

siqiy.
108
¿Ima ruraypim yanapakurqanchik?. Allinta qawaspa chimpuy.
¿Imakunawanmi wasichakuna?, qawaspa urayninpaman chimpuy.
¿Mana wasichakuptinchik imataq kanman?, chayta siqiy.
109
Sutiy:
Wasi wasipi/wasi qispiypi yanapakusunchik
Imayna llamkanapaq
Yachachiq minkakun wasichakuq aylluta Yachaywasiman kutimuspa samasunchik.

warmantinkuna rispa yanapakunankupaq.
Wasi rurakuqpa nisqanmanhina warmakuna
Wasichakuq ayllu.
yanapakunku (yaku aysapakuypi,
tiha haywakuypi, suqus haywakuypi, ¿Maypim ruranku?
chaqllchakuna haywakuypi; ichuwan wasita
Wasichakuqpapi.
qataptinkuñataqmi, ichu sikwaypi, sikwasqa
ichu huñuypi, siqwas arwi pataraypi,
hukkunapipas atisqallanpi).
Siqikunata qawaspa, tapukuyta kutichiy maytupa kamachikusqanmanhina, hinaspa

willakuy.
110
sikway = chuymay
¿Imamantataq harawita/wankata harawirqanchik?
Wasi wasimanta
Wasi qispiymanta
(harawi/wanka)
Wawayayay, wawayayay, wawayayay.

Awwwwww
suni sunita tiyaykullanki

hatun rumilla takyachiqniyuq
wawayayaq, wawayayaq, wawayayaq.
Awwwwww ¿Imakunamantam wasi harkawanchik?
sunillatam tiyaykullanki
kumrirachallayki, qiruchallayki
chaqllachallayki.
qatachallayki samaykunanpaq
chirillamanta, wayrallamanta.
harkaykullawanaykipaq.
Awwwwww.
111
Sutiy:
Wasi wasimanta/wasi qispiymanta harawisunchik
Imayna llamkanapaq
Yachachiq; wasi wasipi/wasi qispiypi harawita

hatun rapipi qillqaspa warmakunaman
• ¿Imanasqataq paykunalla harawinku/
wankanku?
qawachin.
• Mana harawiqkuna kaptin, ¿imaynataq
Warmakunapa nisqanmanhina, harawita/ wasichakuy kanman?
wankata ñawinchaspa, warmakunapiwan
harawinku.
• ¿Wasi kaspayki imaniwaqtaq qampaq
harawiptinku?
Yachachiq tapun: Maytupa nisqanmanhina rurasunchik.
Warma masinwan harawinku.

• ¿Imamantam harawirqanchik/
wankarqanchik? ¿Maypim ruranku?
• ¿Ima raykutaq musuq wasi ruraypi
Yachay wasipi.
harawina/wankana?
• ¿Musuq wasi uyarikunchu harawisqa/
wankasqa? Hatun rapipi qillqasqa harawiwan.
• ¿Pikunataq harawinku/wankanku?
Tapukuyta chakataspa kutichiy, hinaspa warma masikikunawan harawiy.
112
harawi = wanka
113
Sutiy:
Qiru wantuypi pukllasunchik
Imayna llamkanapaq
Qiru wantuy Yachachiq tapun:

(Pukllay)
1) Pukllay qallariypaq: lluqsinankupi, • ¿Imapim pukllarqanchik?,¿imanispataq
hiruta wanturqaku?
chayanankupi, waskillawanpas utaq
qaytuwanpas siñalanqaku/chimpunqaku. • ¿Pikunataq qiru wantuypi ñawpaqta
chayarqa?, ¿imanasqa?
2) Kimsa, kimsamanta huñunakuspa
pukllanqaku, hukninmi kanqa qiru. • ¿Pikunataq chawpita chayarqaku?
3) Iskay warmam, hukninkuta chakimanta,
makinmanta wantunqaku: qirullay, raku
• ¿Pikunataq, qiru wantuypi qipata
chayarqaku?, ¿imanasqa?
qiru, mana puyupa suqsinan qiru; qirullay
raku qiru, wasipa kumriranpaq raku qiru, • ¿Pikunataq qiruta wantuspa, mana
chayachirqachu?
allin allin qiru nispa wantuku.
4) Manam pipas hikutanqachu, kikinkumantam
kallpaspapas, allimantapas qiruta ¿Maypim ruranku?
wantunqaku.
Yachay wasipi.
5) Mana samaspa ñawpaq chayaq qiru
wantuqkunam, pukllaypi llallinqa. ¿Imakunawantaq ruranku?
6) Llapan warmakunam qiru nispa Waskillawan, qaytuwan.
wantuchikunqaku.
Wasiqispiyman riqkunata pusay: ñawpaq riqta chakatay, qipa riqtañataq ruyrupi

wichqay.
114
siñalay = chimpuy
¿Imamantam willakuy kasqa?
¿Imakunawanmi puchkanakasqa?
115
Sutiy:
Awaymanta willakuyta uyarisunchik
Imayna llamkanapaq
Yachachiq yachaqta minkakamun awaymanta

yachasqanta willakunanpaq.
• ¿Puchkananpaq, puchkatilluta,
kallapata, piruruta pitaq ruran?
Yachaqpa nisqanmanhina willakuyta uyarinku. • ¿Imapaqtaq qaytuta tullpuna kasqa?
Awaq awanankunata, warmakunaman • ¿Hayka rikchaq qaytuwantaq

awasqaku?
qawachin riqsispa yachanankupaq.
Yachay wasiman kutimuspanku

• ¿Imaynatam awayta yachasqaku?
uyarimusqankumanta tapukuykunata • ¿Manaña pipas awaptin imaynataq

kanman?
kutichinku.
Yachachiq tapun.
¿Pikunataq yanapakun?
• ¿Imamantataq willakuyta
Yachaq - awakuq.
uyarimurqanchik?
¿Maypim ruranku?
• ¿Imamantam qaytuta rurasqaku
awanankupaq? Yachaqpa wasinpi.
Awanakunawan.
Siqikunata qawaspa tapukuyta kutichiy siqipa chawpinpi ruyruspa.
116
117
Sutiy:
Uriwamanta yachayta uyarisunchik
Imayna llamkanapaq
Kay chiqap willakuyta uyarispa Yachachiq tapun:

willanakusunchik.
Mama Victoria Condoray uriwaschispa
• ¿Imatataq mama Victoria
willawarqanchik?, ¿pitaq uña wawata
hampiymanta uriwachisqa?, ¿ima rayku?
( Chiqap willakuy)
Warmanchikkuna uchuychanmanta awaq/ruraq • ¿Hayka punchawniyuqllatataq
sunqu kanampaq, awakuyman hikutakunanpaqqa, wawakunata uriwanachinchik?, ¿imata
pichqa punchawniyuq paqarisqa wawallatam nispataq uriwanku?
uriwachispa hampina; uriwaqa wawallanpi
uriwachisqaqa chayanpunim, chaypaqmi • ¿Imawantaq uriwachina kasqa?,
kallwachakunata, puchkatilluchata, kallapachata, ¿imapaqtaq uriwachina kasqa?
wawapaq kamaqchallata ruraspa, taytanpa
kastallan/ayllullan (maman, taytan, kuraq tayta
• ¿Mana uriwachisqa, imaynataq
wawakuna wiñaspa kanman?
maman, tiyan, tiyun, wawqin, panin, mayqanpas
yachayniyuq) uriwachinan kayhinata rimapayaspa: • ¿Imatataq kay willakuy
“Mamallay puchkatillu, kallapa, piruru, kallwa, kay yachachiwanchik?
wawaykipa kurpa makichankunataya paskaykuy,
Uriwa, Uriwa, puchkakuq, awakuq sunqu
kananpaq Uriwa, Uriwa, rurakuq maki kaspa, qipa
punchaw, mana usunanpaq Uriwa, Uriwa, Uriwa”
¿Maypim ruranku?
nispa, sapa llamkanakunawan uriwachina, chaymi Yachay wasipi.
wawakunaqa uchuychanmanta rurakuq sunqu
kaspa allin kawsayta tarinqa.
Hatun rapipi willakuy qillqawan.
Wawa uriwachisqan llamkanakunata trokel nisqata kuchuspa/kaptaspa laqay.
118
away = ruraq
119
Sutiy:
Qaytu tullpuyta/kurtiyta yachasunchik
Imayna llamkanapaq
Qaytukuna tullpunanchikpaq/kurtinanchikpaq pachata puñunqa, paqarin achikyayta,
allichakusunchik. chisinkuy pachata tikrapayaykuy.
* Kawakunata chuya yakupi taqsaspa chakichiy.
Kanan:
* Iskay allin hapiy makita llimpiq mallkimanta Yachachiq tapun:
akllana (sapinpas, waytanpas rapinpas utaq
tulluntapas).
• ¿Qaytu tullpuyta yacharqankichu?,
¿imanasqa?, ¿imapaqmi qaytuta
* Iskay kawa qaytu llimpinapaq. tullpuna kasqa?
* Huk mawka lata aysaku, huk kaspi.
* Pichqa limun. • ¿Imakunawanmi qaytuta tullpuna
Yanuynin:
kasqa?, ¿mana yurakuna kaptin
imawantaq qaytuta tullpuchwan?
* Kinuwa mayllasqaykipa yakunwan qaytuta
taqsay. • ¿Mana tullpusqa qaytuwan llikllata
* Mallki akllasqaykita kutay llimpinapaq. awachwanchu?, ¿imanasqa?, ¿tayta
* Kutasqa mallkita yakuyuqta latapi, huk mamayki qaytukunata tullpunraqchu?
pachata timpuchiy.
* Timpusqa yakuta chiriyachiy, hinaspa
chumarquy. ¿Maypim ruranku?
* Chuya taqsasqa kawakunata chay yakuman Yachay wasipi.
churay. ¿Imakunawantaq ruranku?
* Timpuchkaq lataman limunta qapiykuy,
Llimpiq mallkikunawan, kawa qaytuwan,
hinaspa iskay chunka tullmita timpuchiy.
latawan, mawka mankawan, kaspiwan,
* Timpusqan yakupi kimsa punchaw qaytu
aysakuwan, limunwan.
Qaytu tullpunapaq/kurtinaypaq riqsisqayki yurata siqispa atisqaykita sutinta qillqay.
120
tullpuy=kurtiy hapiy maki = haptiy
1
2 3
121
Sutiy:
Imaynatataq awanapaq qaytuta rurana
Imayna llamkanapaq
Qaytu ruraymanta yachanankupaq, warma

masinwan rimanakunku.
• ¿Imakunamantam qaytuta rurana
kasqa?
Qaytu ruray yachasqanta willakuspa, imayna
imakuna ruranantapas patachanku.
• ¿Imaynatam qaytuta rurana kasqa?
Qaytu ruraymanta yachay maskananpaq
• ¿Pikunataq puchkan?, ¿imanasqa?
pikunatas tapukunqa, imata ruraspas,
• ¿Mamayki puchkanraqchu?,
¿imanasqa?
imakunamanta qaytu rurana kasqanta
yachanqa. (ñawpaq simanapi) • ¿Mana millwa kaptin imamantatatq
qaytuta rurachwan?
Qaytu ruraymanta tapukachakamuspa
yachamusqanta yachay wasipi qaytuta • ¿Qampa yachasqayki,
tapukamusqaykiwan yaqachu tupasqa?
tullpuspa yachasqanta willakun, hinaspa
sapakama siqispa qillqanqa (iskay kaq
simanapi). ¿Pikunataq yanapakunku?
Warmapa kikin yachasqanwan, tapukamuspa Tayta maman, kuraq tayta maman, llaqtanpi
yachamusqantawan, chaynallataq yachay yachaqkuna.
wasipi qaytuta tullpuspa yachasqantawan ¿Maypim ruranku?
tinkuchispa allinta yachan, hinaspa sapakama Yachay wasipi, wasinkupipas.
warma willakunku. (kimsa kaq simanapi) ¿Imakunawantaq ruranku?
Yachachiq tapun: Rapikunawan, qillqanakunawan.
• ¿Imamantam tapukamurqanchik?
Qaytu ruraymanta qatipaspa, yachasqaykimanhina siqikunata stiker nisqanmanta
tipllaspa laqay.
122
yupaynin
123
Sutiy:
Awaqpa awanankunata riqsispa yupasunchik
Imayna llamkanapaq
Yachachiq warmakunapiwan hawa pampaman

lluqsispa yupanakuspa pukllanqaku.
• ¿Murukuna yupasqaykiqa haykataq
kasqa?
Yachachiq kamachin: warmi, qari puralla
huñunakuspa siqisninpi sapakama
• ¿Imapaqtaq, yukalitu murukunata
yuparqanki?
sayanankupaq.
Huñupi warmakuna yupanakun, hinaspa
• ¿Imapaqtaq yupayta yachawaq?
hayka kasqankuta willakun. • ¿Mana yupayta yachaspayki imaynataq

kawaq?
Yachachiq, yukalitupa murunta rakin. Maytupa nisqanmanhina rurasunchik.
Murukunata yupan, hinaspa yupayninwan Pukllaspa atisqankuta yupanku.
tupachispa willakunku.
Yachachiq tapun: ¿Maypim ruranku?
Yachay wasipi.
• ¿Imatataq rurarqanchik?
• ¿Hayka warmi warmakunam kasqa?,
Yukalitupa murunkunawan.
¿Hayka qari warmakunataq kasqa?
• ¿Imaynatataq yuparqanki?, ¿allintachu
yuparqanki?
Awanapaq llamkanakunta trokel nisqamanta kapataspayki kasqanmanhina laqay,

hinaspa yupayninta qillqay.
124
125
Sutiy:
Llikllapa siqinkunamanta qillqasunchik
Imayna llamkanapaq
Qillqa qispichinanpaq yachaqpa llikllakuna Yachachiq tapun:

qawachimusqanta yuyarinku.
Yachachiqpas apanqam huk llikllata

• ¿Imamantam qillqarqankichik?,
¿imakunatataq llikllapa siqin
warmakunawan, qawachinanpaq. willawanchik?
Yachachiq tapun: ¿imatataq qillqasun?, • ¿Ima nichkantaq qillqasqaykipi?
¿imapaqtaq qillqasun?, ¿pipaqtaq
qillqasunchik?
• ¿Ñawinchay llikllamanta qillqasqaykita?
• ¿Imapaqtaq qillqarqanki?
Qillqa qispichinankupaq, yachasqakuta
rimanachispa allinta patachanku.
• ¿Mana qillqaptiyki imataq kanman?
• ¿Pikunataq qillqaykita ñawinchanman?
Llikllata siqispa kurunpi, listampi, qinqunpi,
sillunpi kaqkunata siqispa yachasqankuta
• ¿Allintachu llikllamanta qillqarqanki?
qillqanku.
Atisqankuta qillqanku.
Qillqayta tukuspa ñawinchaspa, pantasqanta
yachachiqpa yanapakuyninwan allichapanku. ¿Maypim ruranku?
Yachay wasipi.
Warmata tapusta, qillqasqampa urampi
yachachiq qillqapun. ¿Imakunawantaq ruranku?
Llikllakunata qawaspa.
Llikllapa pallayninkunata siqispa, llimpiy.
126
127
Sutiy:
Imayna llamkanapaq

• ¿Maykunapin purirqanchik?
• ¿Pikunawantaq rimarqanchik?

siqinqaku.

128
129
Sutiy:
6 Tarpunanchikpaq
allichakusqanchikmanta
130
131
Sutiy:
Llaqtanchikpi quya raymi killapi ruraykunamanta
Imayna llamkanapaq
Yachachiq tapun. Muytupa nisqanmahina rurasunchik.
• ¿Llaqtanchikpi ima ruraykunapitaq ¿Maypim ruranku?

• Llaqtankupi ruraykunamanta warmakuna ¿Imakunawantaq ruranku?
yachasqankumanhina willakunku. Qillqana maytuwan.
• ¿Maytupi siqikuna, llaqtanchikpi
ruraykunawan yaqachu rikchakusqa?
• ¿Ima raykutaq chakrata allichana?
• ¿Imapaqtaq yarqata aspimuchkanku?
• ¿Mana chakrata allichaspa tarpuptinchik
imaynash kanman?

siqiy.
132
133
Sutiy:
Chakra allichaypi/rikchachiypi yanapakusunchik
Imayna llamkanapaq
Yachachiq warmakunapiwan minkakamun Atisqanchikta yanapakusunchik.

chakra allichaypi/rikchachiypi llamkakuq
aylluta rurayninpi yanapakunankupaq.
Chakra allichaq ayllu.
Chakra allichaqpa nisqanmanhina
yanapakunku. ¿Maypim ruranku?
Chakrapi.
Allanakunawan, mawka llikllakunawan,
wayqakunawan, achalmiwan.
Chakra allichaypi yanapakusqaykita siqispa willakuy.
134
allichaq/rikchachiq
135
Sutiy:
Pachamamapi uywanakusqanchikmanta willakuyta uyarisunchik
Imayna llamkanapaq
Yachachiq yachaqta, minkakamun,

pachamamapi uywanakusqanchikmanta
• ¿Imaynatataq yakumama uywawanchik?
willakunanpaq. • ¿Yakumama mana uywawaptinchik

imaynataq kachwan?
Yachaq warmakunaman pachamamapi
pikunawan uywanakusqanchikmanta willakun.
• ¿Ñuqanchik yachanchichu
Pachamamapi kaqkuna (yaku, sacha,
Warmakuna yachaqpa para, mayu, uywayta, puyu) uywayta?
kamachikusqanmanhina willakuyta uyarinku. • ¿Imaynatataq paykunata uywanchik?
Yachachiq tapun. • ¿Imataq kanman mana paykunawan
allinta uywanakuptinchikqa?
• ¿Imamantam willakuyta uyarirqanchik?
• ¿Imatataq kay willakuy
• ¿Pachamamapi pikunataq yachachiwanchik?
uywanakunchik?
• ¿Ñuqanchiktaqa pikunataq
uywawanchik? ¿Pikunataq yanapakunku?
• ¿Pachamamapi kaqkuna (sacha, para, Yachaq.
mayu, puyu, uywakuna) imaynatataq
uywawanchik? ¿Maypim ruranku?
Yachaqpa wasinpi.
• ¿Imaynatataq sachakuna uywawanchik?
Yachaykuna uyarisqaykita siqispa willakuy.
136
Yaku mamamanta
(harawi/wanka)
Wawayayay, wawayayay, wawayayay
Awwwwww.
Aysakullaychik, pusakullaychik, maymi rinanta
yaku mamata. Awwwwww.
Awwwwww.
Anchuriy rumi, asuriy qupa, yaku mamatam
pusamuchkani.
Pachamamallanchik tasnuykunanpaq,
pachamamallanchik kusichinanpaq.
Awwwwww.
137
Sutiy:
Yaku mamapaq harawita yachasunchik
Imayna llamkanapaq
Yachachiq harawita/wankata hatun rapipi Awwwwww.
qillqaspa, warmakunaman qawachin.
Yachachiq tapukun:
Hinaspa tapun:
• ¿Pipaqtaq harawirqanchik?
• ¿Ima qillqataq qawachkankichik?, • ¿Yaqachu yaku mama harawisqanchikta
¿pimantataq harawisunchik? uyarin?
Warmakunapa nisqanmanhina, harawita • ¿Imanichkantaq harawipi yaku
mamamanta?
ñawinchaspa warmakunapiwan harawinku.
• ¿Ima raykutaq yaku mamapaq
Yaku mamamanta harawinchik?
(harawi/wanka) • ¿Mana yaku mamapaq harawiptinchik/
Wawayayay, wawayayay, wawayayay wankaptinchik imataq kanman?
Awwwwww. • ¿Allinchu Yakumamapaq
Aysakullaychik, pusakullaychik, harawisqanchik? ¿imanasqa?
maymi rinanta yaku mamata. Awwwwww. Maytupa nisqanmanhina rurasunchik.
Wawayayay, wawayayay, Atisqankuta ñawinchanku.
wawayayay. Awwwwww. ¿Maypim ruranku?
Anchuriy rumi, asuriy qupa, Yachay wasipi.
yaku mamatam pusamuchkani. ¿Imakunawantaq ruranku?
Pacha mamallay tasnuykunanpaq, Hatun rapipi harawi qillqawan.
pachamamalla mamallay kusichinanpaq.
Siqikunata qawaspa, ima ruraypi harawisqanchikta chakatay.
138
harawi = wanka
139
Sutiy:
Yakumama uywasqanchikmanta rimasunchik
Imayna llamkanapaq
Yakumamapa uywawasqanchikmanta
rimanapaqqa, yachaqpa willakusqantam
• ¿Allinchu Yakumamanchik qanrachay?
yuyarisunchik. • ¿Yakumamata, mana allinta

uywaptinchik qipa punchawta imaraq
Yachachiq warmakunata tapun. kanqa?
• ¿Yachaq imakunatam • ¿Imatataq rurachwan Yakumamanchik

willamuwarqanchik? mana chinkananpaq?
• ¿Runakunata pikunam
uywawasqanchik? Yachasqanmanhina, chayhinallataq yachaqpa
willakusqan uyarisqanmanhina, tapukuyta
• ¿Imaynatam pachamamapi kaqkunata
kutichinku.
uywanchik?, ¿imaynatataq Yakumamata
uywanchik? ¿Pikunataq yanapakunku?
• ¿Imanasqataq Yakumamata mana Yachaq.
allintachu uywanchik? ¿Maypim ruranku?
• ¿Imatataq rurachwan Yakumama chuya Yachay wasipi.
uywananchikpaq?
Siqikunata qawaspa akllay imayna Yakumama uywasqaykita, hinaspa llimpispa

willakuy.
140
Yakumamapa Chayna richkaptinsi wayra
llakin wanukunata, llapa qupakunata
wischuykuptin, pinqakuymanta
Hikchuy, hikchuyta
( willakuy) waqasqa….
Yakumamas, kusisqallaña
qall qallyastin wayqunta
risqa.
141
Sutiy:
Yakumamamanta willakuyta uyarispa tukupayninta siqispa qillqasunchik
Imayna llamkanapaq
Yachachiq yakumamamanta willakuypa Yachachiq tapukun.

qallariyninta qillqaspa warmakunaman
qawachin. • ¿Imamantataq willakuy kasqa?
Warmapa nisqanmanhina, rapipi willakuypa • ¿Imanasqataq yakumama llakikusqa?

qallariynin qillqata ñawinchan. • ¿Pitaq wanukunata, qupakunata
wischuykusqa?
Willakuypa qatiqninta qillqaspa siqinku.
Yakumamapa llakin
• ¿Qanrachakuspa imatataq yakumama
rurasqa?
(willakuy)
Yakumamas kusisqallaña qall qallyastin • ¿Imaniqtaq qatinman kay willakuyman?
wayqunta risqa, (kay qillqam siqiwan kuska • ¿Imaynatataq willakuy tukunman?,
rinqa) ¿imanasqa?
Qatiqnin qillqa, kayhina kanqa: Maytupa nisqanmanhina rurasunchik.
Chayna richkaptinsi wayra wanukunata,
¿Maypim ruranku?
qupakunata wischuykuptin, pinqakuymanta
Yachay wasipi.
hikchuy, hikchuyta waqasqa…
Tukupaynintam warmakuna siqispa qillqanku. Hatun rapipi willakuy qillqawan.
Willakuy uyarisqaykipa tukupayninta siqispa qillqay.
142
yupaynin
143
Sutiy:
Tarpuypaq llamkanakunata huñuspa allichasunchik
Imayna llamkanapaq

• ¿Mana huñunakuspa yacharqankichu
hayka kasqanchikta?
Warmi warmakuna, qari warmakuna • ¿Imaynanpitaq llamakanakuna wischu,
sapakama siqisllanpi qati qatilla sayanku. wischu, mana hapinayuqkuna kasqa?
Hayka hamusqankutapas yupanakunku. • ¿Imatataq llamkanakunata
rurarqankichik?
Yachachiq llamkanakunata mana hapinayuqta
qawachin. • ¿Imapaqtaq allicharqanckichik?
Warmakuna llamkanakunata qawaspa • ¿Mana llamkanakuna kaptin imawantaq

tarpuypi llamkachwan?
hapinanwan tupachinku.
Llamkanakunata huñuspa waqaychanku
tarpuypi llamkanankupaq. Atisqanta allichan, hapinanwan tupachispa.
Yachachiq tapun. ¿Maypim ruranku?

Yachay wasipi.
• ¿Imapaqtaq, warmikama, qarikama Llamkanakunawan.
huñunakurqanchik?
Llamkanakunata huñuspa sayanpata laqan stiker nisqamanta tipllaspa, hinaspa

yupayninta churay.
144
145
Sutiy:
¿Imapaqtaq chakrata wanuna?
Imayna llamkanapaq
Chakra wanuymanta pikunatas tapukunqa

imaynata ruranata, imapaq wanunata,
• ¿Imakunawantaq chakrata wanuna
kasqa?
imakunawan wanunamanta kikin yachayninta
chaninchanapaq. • ¿Mana chakrata wanusqa imataq
kanman?
Chakrakuna wanuymanta qatipaspa
yachamusqanta warma masinwan willanakuspa Maytupa nisqanmanhina rurasunchik.
yachachiqninpa yanapakuyninwan sapakama Tayta mamankuta tapumunqaku.
qillqanku. (ñawpaq simanapi).
Warmapa yachasqanwan; qatipaspa
Yachay wasipi chakrachanku kaptinqa, kikinku
yachasqantawan, yachay wasipa inkinillninpi chakrata waniyaspa allinta yachanankupaq.
wanusqanta tinkuchispa allinta yachan, hinaspa ¿Pikunam yanapakun?
willakunku. (iskay kaq simanapi).
Tayta mamanku, kuraq tayta mamanku.
“Yachay wasipi chakraykichik kaptinqa, chakrata
wanuspa tarpuychik, huklawpiñataq mana ¿Maypim ruranku?
wanuspa, chaypim kikin warma yachanqa imapaq Yachay wasipi, wasinkupi, llaqtankupi.
chakra wanuna kasqanta”
Yachachiq tapun:
Hatun rapiwan, qillqanawan.
• ¿Imapaqtaq chakra wanuna kasqa?
• ¿Imaynatataq chakrata wanuna?
Qatipaspa yachasqaykimanhina qillqay chakra wanuymanta, hinaspa willakuy.
146
wanu = maqya
yupaynin yupaynin
147
Sutiy:
Sacha pilaypi pukllasunchik
Imayna llamkanapaq
Warmakuna riqsisqanku sachakunapa mana kacharinqachu. Rantiqqa aspispam

sutinwan sutichakunku. chutanqa hurqunankama.
* Rantiqqa yanapaqninkunawan wantunqa,
Warmi, qari warmakunam sachayuq ayllu hinaspam kuchuq tukunqa qirupaq, chaqllapaq
kanqaku. kaspapas.
Huk warmi, qari warmakunañataq * Sachayuqqa qipaq sachankunatam parqupayaspa/
wasichakunanpaq sacha rantiq kanqaku. qarpapayaspa uywanqa watanman rantikunanpaq.
Sacha pilay Yachachiq tapun.
(Pukllay). • ¿Imapim pukllarqanchik?
Pukllaynin
* Sachakuna (warmakuna) siqisllanpi tiyanqaku
• ¿Ima sachapa sutinwantaq
sutichakurqanki?, ¿Imanasqa?
hinaspa huk sachapa sutinwan sutichakunqaku.
* Rantiqkunam, sachayuqman rantiq rinqaku,
• ¿Ima sachakunatataq sachayuq rantikurqa?
hinaspam rimapayanqa: wasichakunaypaqmi • ¿Rantiqkuna ima sachatataq rantirqaku?
sacha rantiq hamullachkaniku, amahina kaspayki • ¿Sachakuna kuchuy/wituy allinchu
sachachallaykita uyallawayku, rakunkaqta kanman?, ¿imanasqa?
qirunpaq, llañunkunatañataq chaqllampaq nispa.
* Sachayuqqa nin; akllakuychik mamay taytay
• ¿Sachanchikkuna mana tukunanpaq?,
¿imatan rurachwan?
munasqaykichikta, nispa. Rantiqkunaqa Maytupa nisqanmanhina rurasunchik 4, 5
akllakuspa, sachayuqwan sachapa chaninta yupayta.
rimanakuspa churanku.
Llapanchik pukllasunchik.
* Rantiqqa, yanapaqninkunawan sacha wantuq
rinku, hinaspam sachata waqtaq tukuspa ¿Maypim ruranku?
chutanqaku, qipanpi tiyaq warmañataqmi, Yachay wasipa pampanpi.
wiqawmanta iskaynin makinwan tiquta hapispa
Sacha rantikusqanta siqispa llimpiy, hinaspa yupayninta qillqay.
148
kuchuy = wituy
149
Sutiy:
Ulluku pikanti yanusqanchikmanta qillqasunchik
Imayna llamkanapaq
Kay qillqa qispichinapaqqa, qayna Yachachiq qillqanpa uranpi qillqapun,

punchawmi, yachay waspi ulluku pikanti warmapa rimasqanta.
yanusqanchikta yuyarisunchik.
Qillqa qispichinapaq yachachiq tapukunqa:
Warmakuna atisqanta qillqanku.
¿Imatataq, imapaqtaq, pipaqtaq
qillqasunchik?, nispa. ¿Maypim ruranku?
Ulluku pikantita yanuspa yachasqanta Yachay wasipi.
yuyaymananku.
Ulluku pikanti yanuyman yaykuqkunapa
siqinta qawaspa sutinta qillqasunchik. Hatun rapipi qillqawan, qillqanawan.
Qillqayta tukuspa ñawinchasunchik,
pantasqatanataq yachachiqpa
yanapakuyninwan allichanku.
Ulluku pikanti yanuyman yaykuqkunata, siqipi qawaspa sutinta atisqaykita qillqay.
150
pikanti = saqta
151
Sutiy:
Imayna llamkanapaq

yuyarisunchik.

siqinqaku.

152
153
Sutiy:
7 Tarpuyninchik
154
155
Sutiy:
Llaqtanchikpi kantaray killapi ruraykunamanta
Imayna llamkanapaq
Yachachiq tapun. Muytupa nisqanmahina rurasunchik.
• ¿Llaqtanchikpi ima ruraypitaq Siqita qawaspa willakunku.

kachkanchik?
¿Maypim ruranku?
• Warmakuna yachasqankumanhina
Yachay wasipi.
willanku.
• ¿Tarpuypi pikunataq yanapakunku?
Qillqana maytuwan.
• ¿Pikunataq kawsay mamakunata
tarpuchkanku?
• ¿Kawsay mamakunata mana tarpuspa
imaynataq kachwan?
• ¿Tarpuymanta yachaykuna
yachananchikpaq imatataq rurachwan?

siqiy.
156
157
Sutiy:
Saramama tarpuypi yanapakusunchik
Imayna llamkanapaq
Yachachiq saramama tarpuq aylluta mañakun Atisqanchikta yanapakusunchik.

warmakuna yanapakuq rinankupaq.
Tarpukuqpa nisqanmanhina yanapakusunchik Sara tarpukuq ayllu.
(taksa rumikuna chakra patanman astaypi,
champa taspiypi, sara turusku/turuqsu ¿Maypim ruranku?
pallaypi, hukkunapipas) Chakrapi.
Yachay wasiman kutispa samasunchik. ¿Imakunawantaq ruranku?
Paqarisnintin ruranapaq. Taksa allanawan, taksa pikuwan, mawka

mantadawan, achalmiwan/wantunawan.
Tarpuypi yanapakuspa rurasqaykita siqispa willakuy.
158
• achalmi = wantuna turusku = turuqsu
yupaynin
159
Sutiy:
Yapunapaq turukunata huñuspa yupasunchik
Imayna llamkanapaq

• ¿Imaynanpitaq yuntata iska iskaymanta
yupana?
Tarpuypi yuntapa yapusqanta • ¿Mana turukuna kaptin? ¿Imawantaq

yapuchwan?
yachapayasunchik.
Yachaywasipi pukllanakunawan pukllaspa

• ¿Llaqtaykipi imawantaq tarpunku?,
¿imanasqa?
iska iskaymanta huñunsunchik. Maytupa nisqanmanhina rurasunchik.
Huñusqan pukllanakunata yupaspa Pukllanakunawan pukllan.
willakunku.
Yuntatahina pukllanakunata huñun.
Yachachiq tapukun.
Pukllanakuna huñusqanta qawachikuspa
willanakunku.
¿Maypim ruranku?
• ¿Pukllaypi hayka yuntataq kasqa?
Yachay wasipi.
• ¿Chullalla turuwan yapuchwanchu?,
¿imaynanpi? ¿Imakunawantaq ruranku?
• ¿Imaynanpitaq yuntawan yapuna? Yachay wasipi pukllanakunawan.
Yapunapaq turukunata huñuspa yupay, hinaspa yupayninta atisqaykita qillqay.
160
Mama killa wiksu
Yana sisi raprayuq

161
Sutiy:
Tarpuypaq siñakuna qawaymanta willakuyta uyarisunchik
Imayna llamkanapaq
Yachachiq yachaqta minkakun tarpuymanta

yachaykuna willakunanpaq.
• ¿Mana paramuptin kawsay mamakuna
wiñanmanchu?, ¿imanasqa?
Yachaq; warmakunaman willan, tarpunapaq, • ¿Kawsay mamakunata mana
pachamamapi kaqkunapa willakusqan tarpuptinchik imataq kanman?
yachaykunata. Tarpuypaq huk yachaykuna yachasqaykita,
Warmakuna willakuyta uyarinku. willanakuychik.
Yachachiq tapun. Maytupa nisqanmanhina rurasunchik.
• ¿Imamantam yachaq willawarqanchik? ¿Pikunataq yanapakunku?

Yachaq.
• ¿Tarpunanchikpaq imakunatan qawana
kasqa? ¿Maypim ruranku?
• ¿Mama killa wiksu kaspa imatataq Yachay wasipi.
willawanchik?
• ¿Yana sisi raprachakuspa imatatatq
willawanchik?
Siñakunapa willakusqanta qillqay.
162
Sara tarpuypi
(Harawi/wanka)
awwwwww.
Yuntachallayqa suti riqsiyllam
waychaw chakicha muru qasqucha
yuquchanllaypas chillkachamantas,
takllachanllaypas sunchuchamantas
awwwwwww.
awwwwww
waychaw chupacha husku turucha
yapullasqanpi yapuqkunata
suyuchallachkan
awwwwwww.
163
Sutiy:
Tarpuypi harawita takisunchik
Imayna llamkanapaq
Yachachiq harawita hatun rapipi qillqaspa Yapullasqanpi yapuqkunata suyuchallachkan
warmakunaman qawachin. Awwwwww.
Yachachiq tapun: ¿Ima qillqatataq Yachachiq tapun:
qawachkankichik? Warmakuna • ¿Imamantataq harawi taki kasqa?
qawasqankumanhina kutichin.
• ¿Pipaqtaq harawi taki kasqa?
Warmakunapa kutichisqanmanhina, harawi/
wanka takita ñawinchaspa warmakunapiwan
• ¿Imapaqtaq kawsay mamakunata
tarpuspa harawina?
harawinku.
Sara tarpuypi
• ¿Mana harawispa llamkaqkuna
imaynataq kanmanku?
(harawi/wanka)
• ¿Ima ruraykunapitaq harawina?
Awwwwww. • ¿Allinchu llamkaykunapi harawiy?,

¿imasqa?
waychaw chakicha muru qasqucha Maytupa nisqanmanhina rurasunchik.
Yuquchanllaypas chillkachamantas, Harawita yachaspa takinku.
takllachanllaypas sunchuchamantas ¿Maypim ruranku?
Awwwwwww. Yachay wasipi.
Awwwwww. ¿Imakunawantaq ruranku?
Yuntachallayqa suti riqsiyllam Hatun rapipi harawi qillqawan.
waychaw chupacha husku turucha
Kapataspa harawi trokel nisqata siqikunata laqay, hinaspa tarpuypi harawimanta

willakuy.
164
Atuqmantawan kunturmantawan
(willakuy)
Huk punchawsi, atuqqa, kunturwan tuparqusqaku Hinaptinsi atuqqa nisqa.

— Tayta kuntur ¿maymantaq chayna suma, sumaq pachasqa
richkanki?
— Kunturñataqsi atuqman kutichispa kayhinata nisqa:
— Kumparillay, hanay pachapi raymimanmi ñuqaqa richkani.
Atuqqa paytukuspas kunturtaqa qatirikusqa, raymiman chayarquspas

atuqqa
panray panrayta pisquchakunapa mikunata mikurquspa puñurqusqa,
chaykamas kunturqa kutikamusqa.
— Atuqqa rikcharirquspas kunturta maskasqa, manaña tarispas
waskawan kutimunapaq wayukamusqa.
Hinaptinsi wiqrukuna pawaqta qawaspa kayhinata nisqa:

— ¡Qicha siki, muqu tuspa! nispa.
Chaysi wiqrukunaqa piñasqallaña kutiriykuspa waskata kuturqusqa,
hinaptinsi atuqqa qaparkachastin Pachamaman wichiykamusqa.
Atuqpa wiksan llikirquptinsi tukuy rikchaq kawsaykuna rakrasqan tukuy

pampaman usurqusqa, chaymanta pachas tukuy rikchaq kawsaykuna kay
pachapi paqarisqa.
165
Sutiy:
Atuqmantawan kunturmantawan willakuyta uyarisunchik
Imayna llamkanapaq
Yachachiq atuqmantawan kunturmantawan

hatun rapipi willakuyta qillqaspa,
• ¿Kawsay mamakuna imaynanpitaq
paqarirqaku?
warmakunapaq ñawinchan. Maytupa nisqanmanhinna rurasunchik.
Yachachiq tapun.
¿Maypim ruranku?
Yachay wasipi.
• ¿Kunturwan atuq maytataq risqaku?
• ¿Atuq imanasqataq hanaq pachapi
Hatun rapi willakuy qillqawan.
qiparqamurqa?
• ¿Imanasqataq wiqrukuna waskata
kuturqurqaku?
• ¿Atuqpa rurasqan allinchu karqa? ,
¿imanasqa?
Willakuy uyarisqaykimanta, stiker nisqamanta siqita aysaspa, qati qatillata laqay.
166
Llamkanakuna Yupaynin
167
Sutiy:
Tarpuypaq llamkanakunata yupasunchik
Imayna llamkanapaq
Yachachiq warmankunapiwan hawaman

• Allintachu yuparqanki.
• ¿Kawsay mamakunata mana tarpuspa
imaynaraq kuchwan?
Huñu huñupi munasqankumanhina tarpuqta
yachapayaspa pukllasunchik. Llankakuna huñusqanchikta yupasunchik.
Yachachiq qawachin warmakunaman chiqap ¿Mana llamkanakuna kaptin imawanjtaq

llamkanakunata. tarpuchwan?
Warmakuna llamkanakunata huñunku. Maytupa nisqanmanhina rurasunchik.
Taksata, hatunta rakispa yupanku, hinaspa Llamkanakunata huñuspa atisqanta yupanku.

willakun hayka kasqanta.
¿Maypim ruranku?
• ¿Imapitaq pukllarqanchik? ¿Imakunawantaq ruranku?

Pikuwan, allanawan, chaki takllawan,
• ¿Ima llamkanakunataq kasqa?
yuquwan-takllawan.
• ¿Haykataq kasqa llapan llamkanakuna?
• ¿Haykataq taksa llamkanakuna kasqa?,
¿hatunkunari?
Llamkanakunata qawaspa yupay, waqtanpiñataq yupayninta qillqay.
168
¿Imaynatataq kawsaymamakuna paqarinku?
169
Sutiy:
Kawsay mamakunata uywasunchik
Imayna llamkanapaq
Kawsay mamakuna paqrisqanmanta Tayta mamanta, yachaqta tapumun.

yachananpaq, ruraykunata patachanku. Yachay wasipi, kikin kawsayta tarpuspa,
Yachay maskananpaq, pikunatas tapukunqa, qawanqa imayna kawsay mama
imata, imaynata ruraspas kawsay paqarimusqanta/wiñamusqanta.
mamakunapa paqarisqanta yachananpaq.
(ñawpaq simanapi) ¿Pikunataq yanapakunku?
Kawsay mamakuna paqarisqanmanta, Tayta maman, kuraq tayta maman.
tapukachakamuspa yachamusqanta, yachay
wasipa chakranpi tarpuspa qawasqanta ¿Maypim ruranku?
willakuspa, sapakama qillqan, yachachiqninpa Yachay wasipi, kikinpa wasinpi.
yanapakuyninwan. (iskay kaq simanapi) ¿Imakunawantaq ruranku?
Warmapa yachasqanwan, qatipaspa Inkillpi kawsay mamata tarpuspa, hatun
yachasmusqanwan, hinallataq kikin tarupuspa rapiwan, raku qillqanawan.
yachasqanpiwan tinkuchispa takyasqa
yachayta tarin, hinaspa willakun. (kimsa kaq
simanapi).
Kawsay mama uywasqaykita wiñasqanmanhina siqiy, hinaspa willakuy.
170
• paqariy = wiñay
171
Sutiy:
Tamal rurayta yachasunchik
Imayna llamkanapaq
Tamal ruray Yachachiq tapun.

Kanan
* Sara iskusqa.
• ¿Imatam rurarqanchik?
* Uchpa. • ¿Tamal rurayta yacharqankichikchu?,
¿imanasqa?, ¿allinchu tamalta ruraspa
* Miskipankuna (kuchi aycha, kachi, achwiti.)
mikuyninchik?
* Sara qaranpa.
Yanuynin-ruraynin • ¿Tayta mamayki yachanchu tamal
* Sarata iskuspa uchpawan kuskata rurayta?
timpuchina, sarapa qaran, sinqan Llamkasqayki llaqtapi mana sara mama
chustikunankama/lluchukunankama. kaptinqa, sara pilatam apanayki tamal ruray
* Sumaqta mayllaspa, maraypi, mulinupi yachanaykichikpaq.
kaspapas kutana. Maytupa nisqanmanhina rurasunchik.
* Sara akuta, aslla kuchi wirachawan,
kachiwan tupachina/pituna.
* Sumaqta piturquspa, sara qaranpapis ¿Maypim ruranku?
asllata wisllaspa pintuna. Yachay wasipi.
* Yanunapaq mankapa sikinman
qaranpakunata churana, chayman ¿Imakunawantaq ruranku?
pintusqa tamalkunata mitanpi churana. Hatun rapi tamal ruray qillqawan.
* Aslla yakupi chayanankama timpuchina,
sumaq manka kirpasqapi.
Tamal rurasqanchik kawsay mamata llimpiy.
172
• chustiy = lluchuy • pituy = chapuy
yupaynin
173
Sutiy:
Manka rantinakuypi pukllasunchik
Imayna llamkanapaq
Manka ranti * Manka rantikuqqa aswanmi hikutanqa,

(Pukllay) rantiqkunata, hinaspam llapan
mankakunata rantikunqa.
Pukllaynin:
* Kay pukllayqa muyunqam; rantiqkunam
* 5 warmakuna huñunakunku chaymanta
manka kanqa, mankakunañataqmi rantikuq
4 warmam manka tukuspa, mana kuyuq
kanqa.
tiyanqa, hukninñataqmi manka rantikuq
kanqa. Yachachiq tapun.
* 3 warmam manka rantiq rinqaku.
• ¿Imapitaq pukllarqanchik?, ¿hayka
* Rantikuqmi, mankakunata munachikunqa mankakunan kasqa?
kayhinata nispa.
• ¿Hayka mankatataq rantikurqanku?
* Mankallay rantipaq, mana pakiq, hatun
manka, waylalla/utqaylla mikuy timpuchiq, • ¿Hayka mankakuna puchun?,
¿imaynataq, rantikunapaq mankakuna
ukusapa manka, pisi qullqillapaq;
kasqa?
rantillawaychik llapaykichik, nispa.
* Manka rantiqkunam hapipayanqa Maytupa nisqanmanhina rurasunchik.
raqrachus, takasallachus, mana allin Llapankum pukllanku.
kusasqa mankachus, ruyru sikichus, qilla ¿Maypim ruranku?
mankachus nispa.
Llapan mankakunata qawaspa yupay, hinaspa sapa warmapa rantisqanta chakatay,

puchunpatañataq yupayninta qillqay.
174
175
Sutiy:
Imayna llamkanapaq

yuyarisunchik.
Llankasqankumanta yuyarispa warmakunapa rimasqankuta qillqasunchik, chayhinallataq

sapakama siqinqaku.

176
177
Sutiy:
8 Kawsayninchikkunata
uywasunchik
178
179
Sutiy:
Llaqtanchikpi aya marqa killapi ruraykunamanta
Imayna llamkanapaq
Yachachiq tapun. • ¿Imaynatataq kawsay mamakunata

uywana?
• ¿Tayta mamanchik ima ruraypitaq
Muytupa nisqanmahina rurasunchik.
kachkanku?
• Warmakuna yachasqankumanhina Siqita qawaspa llamkaykunamanta willakunku.
willakunku.
¿Maypim ruranku?
Yachay wasipi.
• ¿Ima ruraypitaq alma pampanapi
Qillqana maytuwan.
kachkanku?
• ¿Almaykikunapaq imakunatataq
rurapurqankichik?
• ¿Imapaqtaq kawsay mamakunata
hallmana?

siqiy.
180
Siqikunata laqay Yachasqaykimanhina sutinta qillqay
181
Sutiy:
Almanchikkuna yuyariymanta yachaykunata uyarisunchik
Imayna llamkanapaq
Yachachiq yachaqta minkakamun Paqarisnitin llamkanapaq, warmakuna tayta

yachay wasiman hamuspa yachaykuna mamanta tapumunqaku kawsay mamakuna
willakunanpaq. uywaymanta.
Yachaq warmakunaman almanchikkunamanta Maytupa nisqanmanhina rurasunchik.
yachaykunata willan.
Warmakuna willakuyta uyarinku. ¿Pitaq yanapakun?
Yachachiq tapun. Yachaq.
¿Maypim ruranku?
• ¿Almanchikkuna hayka watamantam
Yachay wasipi.
kutimusqaku?
• ¿Almanchikkunapa animan imaman
tikrakuspam kutimusqa?
• ¿Almanchikkuna kutimusqanta
imaynatan yachanchik?
• ¿Almanchikkuna Kutimunan punchaw
imakunatam churapuna kasqa?
Almaykipaq churapusqaykikunata stiker nisqata kaptaspa/kuchuspa laqay, hinaspa

sutinta qillqay.
182
183
Sutiy:
Kawsay mamakuna uywaymanta qillqasunchik
Imayna llamkanapaq
Kawsay mamakuna uywaymanta, taytamanku

tapumusqankuta willakunku.
• ¿Ima nichkantaq qillqasqaykipi?
Qillqa qispichinanpaq yachasqanta

• ¿Maypitaq nichkan kawsay mamakuna
uywasqaykimanta?
rimanakuspa allinta yuyaymananku.
Yachachiq warmakunata tapun.
• ¿Imapaqtaq qillqarqanki?
• ¿Imatataq qillqasun?, ¿imapaqtaq
• ¿Mana qillqaptiyki imataq kanman?
qillqasun?, ¿pipaqtaq qillqasunchik?
Kawsay mamakuna uywaymanta Maytupa nisqanmanhina rurasunchik.
yachasqankuta qillqaku.
Kawsay mamakuna uywaymanta atisqankuta
Qillqayta tukuspa ñawinchanku; qillqanku.
pantasqankunata yachachiqpa
yanapakuyninwan allichapanku.
Tayta maman.
Qillqanpa uranpi yachachiq qillqan
warmakunapa rimasqanta. ¿Maypim ruranku?
• ¿Imatataq qillqarqanki?
Kawsay mamakuna uywasqaykimanta yachasqaykita qillqay.
184
Siqikuna yupay Yupaynin qillqay
185
Sutiy:
Kawsay mamakuna hallmaspa uywasqanchikta yupasunchik
Imayna llamkanapaq

lluqsispa pukllanku, kawsay mamakuna
• ¿Hallmaypi hayka takiratataq
hallmarqaku?
hallmaqta yachapayaspanku.
Warmakuna hallmaypi yanapakuq rispanku
• ¿Warmikuna hallmarqakuchu?
hallmaqkuna qawamusqankuta yuyarispa • ¿Hayka warmakunataq hallmaypi

yanapakurqa?
yupanku.
Llimpisqa rumichakunata rikchayninmanhina • ¿Warmi qarichu hallmaypi llamkana?
huñuspa pukllanku. Maytupa nisqanmanhina rurasunchik.
Pukllasqan rumichakunata yupaspa Pukllaspan huñusqankunata tapunakuspa
willakunku. yupanku.
Yachachiq tapun.
¿Maypim ruranku?
• ¿Imapitaq pukllarqanchik? Yachay wasipi.
• ¿Yanapakuq riptiyki hayka qarikunataq
hallmarqaku?
Llimpisqa rumichakunawan.
Siqita allinta qawaspayki yupay, hinaspa yupayninta qillqay.
186
187
Sutiy:
Kawsay mamakuna hallmaypi yanapakusunchik
Imayna llamkanapaq
Yachachiq kawsay mamakuna hallmakuqta Warma yanapakun qurapakuypi,

mañakun warmakuna yanapakuq rinankupaq. chayhinallataq qurakuna chakrapa patanman
Hallmakuqpa nisqanmanhina yanapakunku astaypi.
(5 watayuqkuna hallmapakuypi, 4 ¿Pikunataq yanapakunku?
watayuqkuna qurapakuypi, qurakuna chakra Hallmakuq ayllu.
patanman astaypi, uywakuna harkaypi.)
¿Maypim ruranku?
Hallmakuqpa chakranpi.
Hallmanapaq taksa allanawan, mawka
mantadawan.
Hallmaypi yanapakamusqaykita siqiy, hinaspa waqtanpi atisqaykita qillqay.
188
189
Sutiy:
Alwirhas tarpuymanta qillqasunchik
Imayna llamkanapaq
Alwirhas tarpuymanta qillqanapaqqa

ñawpaq punchawtam yachachiq
• ¿Ima nichkantaq qillqasqaykipi?
warmakunata kamachinqa, tayta mamanku • ¿Maypitaq nichkan alwirhas

tarpuymanta?
tapumunankupaq.
Yachachiq warmakunata tapun: ¿Imatam
qillqasun?, ¿imapaqtaq qillqasun?, ¿pipaqtaq • ¿Imapaqmi alwirhas tarpuymanta

qillqarqanki?
qillqasun?
Qillqa qispichinanpaq warma masinwan • ¿Mana qillqaptiyki imataq kanman?
rimaspa yachasqankuta yuyaymananku. Maytupa nisqanmanhina rurasunchik.
Alwirhas tarpuymanta yachasqankuta Yachachiqpa yanapakuyninwan atisqanta

qillqanku. qillqanku.
Qillqayta tukuspa ñawinchanku, pantasqanta ¿Maypim ruranku?
yachachiqpa yanapakuyninwan allichan. Yachay wasipi.
Yachachiq tapun.
• ¿Imatam qillqarqanchik? Hatun rapiwan, qillqanawan.
Alwirhas tarpuymanta yachasqaykita, atisqaykimanhina qillqay.
190
¿Imamantataq willakuy kasqa?
¿Pitaq maqtachata ritiyarachisqa?
¿Allinchu apu rasu willka maqtachata ritiyarachirqa?, chayta qillqay.
191
Sutiy:
Runtu paramanta willakuyta uyarisunchik
Imayna llamkanapaq
Yachachiq runtu paramanta willakuyta hatun

rapipi qillqaspa, warmakunapaq ñawinchan.
• ¿Imanasqataq apu Rasu Willka
maqtachata ritiyarqachirqa?
Runtu paramanta • ¿Apu Rasu Willka mana maqtachata
( willakuy) ritiyarqachiptin runtu para kanmanchu
Huk maqtachas mamanta mana yanapaqchu.
karqa?
Chayta qawaspas Apu Rasu Willka maqtachaman
rikuriykuspa kayhinata nisqa: —Kay yakuwan
• ¿Imanantaq kawsay mamakunata runtu
para chayamuspa?
mamaykipa tarpukuyninta parqurqamunki/
qarparqamunki nispa. • ¿Allinchu runtu para chayamuynin?,
¿imanasqa?
Chaysi maqtachaqa yanqa yanqallata parquspa
tarpuykunata aswan chaqwaparqusqa. Chayta • ¿Imatam kay willakuy yachachiwanchik?
qawaspas apu Rasu Willkaqa rawrasqa, hinaspas Maytupa nisqanmanhina rurasunchik.
maqtachataqa ritiyarqachisqa. Chaymantapachas
runtu paraqa kawsaykunata chaqwastin purimun. ¿Maypim ruranku?
Yachay wasipi.
Yachachiq tapun.
Hatun rapipi qillqanawan.
• ¿Apu Rasu Willka imapaqtaq
maqtachaman yaku mamata
qawachirqa?
Siqita qawaspa tapukuyta kutichiy hawanpi ruyruta qillqaspa, hinaspa runtu paramanta
qillqay.
192
• parquy= qarpay
193
Sutiy:
¿Imapaqtaq kawsay mamakunata hallmana?
Imayna llamkanapaq
Kawsaykuna hallmanamanta yachananpaq, wasipa inkillpi hallmaspa yachamusqatawan

warma masinwan yuyaymananku. tinkuchispa, yachayninta chuyanchanqa,
hinaspa willakun. (kimsa kaq simanapi).
Kawsaykuna hallmaymanta yachasqanta
willakuspa, imayna ruranamantapas patachan. Tayta mamanta kawsay mamakuna
hallmasqankumanta tapunqaku.
Hallmaymanta yachay maskananpaq,
pikunatas tapukunqa, imaynata ruraspas Yachay wasipa chakranpi tarpusqan kawsay
kawsaykuna hallmana kasqanta mamata hallmaspa yachanqaku.
yachanampaq. (ñawpaq simanapi)
Kawsaykuna hallmaymanta qatipaspa
yachamusqanta, chaynallataq yachaywasipa Tayta mamanku, kuraq tayta mamanku.
chakranpi hallmaspan yachasqantawan ¿Maypim ruranku?
willakuspa, sapakama atisqankumanhina
Yachay wasipi, kikinpa wasinpi.
qillqanku, yachachiqninpa yanapakuyninwan.
(iskay kaq simanapi) ¿Imakunawantaq ruranku?
Warmapa yachasqanwan; qatipaspa Hatun rapiwan, qillqanakunawan.
yachamusqanwan, chaynallataq yachay
Uywaspa qawasqaykimanhina hallmasqayki kawsay mamata siqiy.
194
Yuyu pikantita yanusun
195
Sutiy:
Yuyu pikantita yanukusunchik
Imayna llamkanapaq
Yuyu pikanti / yanusun * Allin tiqtisqaman aslla yakuta churaspa

Kanan: yanuy papa llapita, yuyuntinta churay.
Nawus yuyu, wira, papa, siwulla, kachi, * Chayarquptin mutichayuqta mikusunchik.
kuminu, aqus, uchpa.
Yanuynin:
* Uchpata yakupi nuyuchispa chumay.
Aqusta tillpan, papata tillpaspa llapin, uchpata
* Mankata tuykuspa/churkuspa, liqya
nuyuchin.
yakuta qunichiy/quñichiy.
* Nawus yuyuta mayllaspa manka ¿Maypim ruranku?
timpuqman churay, waqtanpiñataq papata Yachay wasipi.
yanuy.
* Chayarquptin yuyuta kurpay, papata ¿Imakunawantaq ruranku?
tillpay. Mankawan, wisllawan, aysakuwan, matiwan,
* Mankaman wirata churaspa tiqtichiy uchpawan.
siwullata, aqus kutata, kuminuta, kachinta
tupachistin.
Latupi yuyu pikantita yanuymanta siqiy, hinaspa willakuy.
196
• tuykuspa = churkuspa = tinkispa
197
Sutiy:
Atuqmantawan uwihamantawan pukllasunchik
Imayna llamkanapaq
Kay pukllaypiqa warmi, qari warmakunam pukllanku.

Uwihamantawan atuqmantawan
• Maytaq, maytaq waska chupa atuq, maytaq
maytaq sunka chuñu atuq.
Pukllaynin.
( Pukllay) • ¿Atuq imata rurachkanki? Atuqqa kutichinqa:
hatarichkaniñam nispa
* Warmakuna waskillawan muyuta ruraspa ukunman
• Kaqmanta takinqa, kaqmanta tapunqa.
churakunqaku, kanchapi uwiha tukuspa.
* Allquñataq kancha punkupi puñunqa, hinaspa atuq
• Pukllayqa tukunqa, atuq huk uñata hapispa
wasinman kutikuptin, uwihakunañataq
hamuptin, anyakunqa. atuqmanta lluptispa chiqirquptin.
* Atuqñataq, kanchamata karupi puñunqa.
Yachachiq tapun.
* Uwihakunaqa takistin tapunqa: atuq imata rurachkanki
nispa. • ¿Imapitaq pukllarqanchik?
* Tapusqanmanhina, atuqqa kutichinqa: • ¿Atuq chayarqamuptin, kanchapi uwihakuna
imatataq rurarqaku?
rikchapakuchkanim, hatarichkaniñam, mayllakuchkanim,
pachakuchkanim, hamuchkani mikuqniki nispa. • ¿Atuq uwihata hapirqunmanchu karqa?
* Uwihakunaqa,atuq hamuptin, kanchanmanta
lluqsispa ayqinqaku, atuqñataq qatikachanqa huk uña
• ¿Mayqan uñatataq atuq hapirqunman karqa?,
¿Imanasqa?
hapinankama. • ¿Uwihakuna maymantaq ayqinmanku karqa?
Taki. • ¿Mana uywakuna kaptin imatataq atuq
Puñusun kanchapi, atuq mana kaypi kanankama. mikunman?
Maytaq, maytaq waska chupa atuq, maytaq maytaq Maytupa nisqanmanhina rurasunchik.
sunka chuñu atuq. Llapallanku pukllanku.
• ¿Atuq imata rurachkanki? Atuqqa kutichinqa:
rikchapakuchkani nispa. Kaqmanta takinqaku.
¿Maypim ruranku?
• Puñusun kanchapi, atuq mana kaypi
kanankama.
Waskillawan mana chayqa qaytuwan.
Atuqpa uwiha hapisqanta siqispa willakuy.
198
199
Sutiy:
Imayna llamkanapaq

yuyarisunchik.
• ¿Pikunawantaq rimarqanchik?
Llankasqankumanta yuyarispa warmakunapa rimasqankuta qillqasunchik, chayhinallataq

sapakama siqinqaku.

200
Llamkaykunapaq
maytukuna
HUNAYKUNA Sapa punchaw imaynan huntasqay
Imaynan
Makiyta rurayniy
Killachay Atipachay Quyllurchay Illapachay Chaskachay
mayllikuni

Imaynan
Kiruyta rurayniy
mupchikuni
Qali kawsanapaq
Makiyta mayllikuni
Imayna llamkana
Sapa punchaw makiykita mayllikunaki.
Mikuynaykipaq makiykita mayllikunaykipuni.
Ispana wasimanta lluqsimuspa makiykita mayllakunayki.
Sapa punchaw, kiruykita muqchikunayki
Mikuyta tukuspa muqchikunayki.
Kay ruraykunata sapa punchaw huntachisqaykita, mana

huntachisqaykitapas imawanpas siqiy.
Sapa punchaw rurasqaykita imawanpas siqiy.
Imaynan
Qupata qupa rurayniy
churanaman Killachay Atipachay Quyllurchay Illapachay Chaskachay
churasunchik

Imaynan
Imatapas rurayniy
waqaychasunchik Killachay Atipachay Quyllurchay Illapachay Chaskachay
Allin kawsay
Qupata qupa churanaman

churasunchik
Imayna llamkana
Ima qupatapas rikunki chayta uqarispa qupachuranaman churanayki.
Wasikipas, yachay wasikipas munay rikukunam.
Ima pukllana uqarisqaykita kaqta churapuy, waqaychapuy ima.
Wasikipipas imatapas allin waqaychayta yachanayki.
Kay ruraykunata sapa punchaw huntachisqaykita, mana

huntachisqaykitapas imawanpas siqiy.
Imaynan
rurayniy
Napaykusunchik Killachay Atipachay Quyllurchay Illapachay Chaskachay

Imaynan
Añaychaykuspa rurayniy
imatapas Killachay Atipachay Quyllurchay Illapachay Chaskachay
chaskikusunchik
Allin kawsay
Napayukusunchik
Imayna llamkana
Ayllupi, piwanpas tupaspa napaykukunayki.
Yachay wasiman napaykukuspa chayamunayki.
Kuraqkunataqa napaykunaykipunim.
Wasiykipi, imatapas añanchaykuspa utaq urpiy sunquy nispa

chaskikunayki.
Yachay wasipi qali warma mikunata, upyanata añanchaykuspa

chaskikuy.
Piña imatapas quykusuptiykiqa añanchaykuypuni.
Kay ruraykunata sapa punchaw huntasqaykita, mana

huntasqaykitapas imawanpas siqiy.
Imaynan
Makita rimanapaq rurayniy
uqarina

Imaynan
Yanapanakuspa rurayniy
kawsakunanchik
Allin kawsay
Makita rimanapaq uqarina

Imayna llamkana
Pipas rimaptin allinta uyarinayki.
Rimanaykipaqqa makiykita uqariy.
Llapallanchik rimaspaqa manam allintachu uyarinakusun.
Ayllu masim kankichik, imaynam tayta mamaykichik aynipi llamkanku,

chaynallam qamkunapas yanapanakunaykichik.
Uchuy wawakunata munayta yanapanaykichik.
Wasipipas tayta mamata, imallatapas yanapanaykichik.
Kay ruraykunata sapa punchaw huntasqaykita, mana

huntasqaykitapas imawanpas siqiy.
Kawsaynimanta Willachkayki
Ñuqan kani
Sutiyqa:
Munasqay
Mikhunakuna
Paykunam tayta mamay
Taytay Mamay
Aylluyta riqsichisqayki
Hatun
papay
Hatun Hatun
taytay mamay Hatun
mamay
Tiyuy Tiyay
Papay/
taytay Mamay
Turiy/
Ñañay /
wawqiy
paniy Ñuqa
Munasqay pukllanakuna
Pag. 23
Pag. 101
Pag. 117
Pag. 123
Pag. 163
Pag. 15
Pag. 11
Pag. 39
Pag. 51
Pag. 53
Pag. 121
Pag. 143
Pag. 165
Pag. 181
1
5 2 6
3
4
Siqikunawan Pukllasunchik
TUPANACHISPA PUKLLASUNCHIK
1 2 3
4 5 6
7 8 9
Sutiy:
Kunturhina Wakahina
paway ruray Hinatam pukllasunchik
paw lluhina
Pukaman chayaspa,
kimsa puriyta
kallp y /
ay
ñawpaqman puriy.
Kawa
a
Nisqanmanhina ruray
Qilluman chayaspa,
iskay puriyta
ñawpaqman puriy.
Ku
Nisqanmanhina ruray.
ch
rur
ihi
Qumirman chayaspa huk
na
ay
puriyta qipaman kutiy.
Nisqanmanhina ruray.
Anqasman chayaspa,
Utu iskay puriyta qipamanan
tak luhina kutiy. Nisqanmanhina
iy
Lluqsina
ruray.
Chayana

Kuska Yachasunchik Cuaderno de Trabajo y Folder - Inicial 4 Años - Quechua Chanka

Cargado por

Información del documento

Título original

Derechos de autor

Formatos disponibles

Compartir este documento

Compartir o incrustar documentos

Opciones para compartir

¿Le pareció útil este documento?

¿Este contenido es inapropiado?

Copyright:

Formatos disponibles

Kuska Yachasunchik Cuaderno de Trabajo y Folder - Inicial 4 Años - Quechua Chanka

Cargado por

Copyright:

Formatos disponibles

Kuska yachasunchik - 4 watayuq warmakunapaq

El 10 de diciembre de 1948, la Asamblea General de las Naciones Unidas aprobó y proclamó

Cuaderno de trabajo Inicial 4 Años - Quechua - Chanka

Simikunapi, Kawsaykunapi, Sapsikunapi Tukuy niraq Yachachina Umalliq

©PERÚ SUYUPI YACHAY KAMAYUQ

Cuarta edición, 2020

Maytukuna allinchaypi yanapakuq

Qichwapa qillqaynin qawaq

Digeibira-DEIB nisqamanta llapan llamkaypi yanapaqkuna

2020-10162 yupawan Perú Suyupa Hatun Ñawinchana Wasipi churasqa.

Kay maytutaqa paqarichiqkunapa mana munayninwanqa manam pipas mirachinmanchu.

Perú suyupi mirachisqa / Impreso en el Perú / Printed in Peru

Kay llamkana maytuqa qampaqmi. Paywanmi yachay wasiykipi sumaqta llamkanki.

Yachachiqniykikunam ancha kuyakuq sunqunkuwan kay qillqasqa maytuta rurarqaniku.

Kay llamkaykunawanmi aswan Kawsakuyniykikunamanta yachanki. Aylluykita,

Chaymantapas kay llamkanawanqa sumaq kusisqam pukllanki, takinki, llimpinki, siqinki,

kay sumaq maytuchaykiqa yachaq masichaykim.

abuelo awilu / taytaku / yuyaq marchita qawisqa / tawisqa

hatun mama/mamakucha/ mezclar chaqruy / pituy

ordena patachan / ñiqinchan

papa recientemente helada puquru / llullu chuñu / taqlla

pariente ayllun / kastan

pelar chutun / lluchun / chustin / llustin

cortar kaptay / kuchuy sullwa sullwa / suchu suchu /

haciendo ruraykuna / llamkaykuna

investigar qatipay / tapuykachakuy teñir tullpuy / kurtiy

izquierda ichuq / lluqi uno sobre otro pataqa / pataray

Yachachiq warmakunata tapun. Muytupa nisqanmahina rurasunchik.

• ¿Llaqtanchikpi ima ruraypitaq ¿Maypim ruranku?

Siqi qawasqaykimanta willakuy, hinaspa llaqtaykipi ruraykunawan tinkuchispa munasqaykita

Yachachiq minkakamun yachaqta, imakunam

• ¿Imatam yachaq willawarqanchik? ¿Pikunataq yanapakunku?

Llullu kawsaykuna rikurimusqanmanta willakuq pisquchata kuchuspa / kapataspa stiker

Yachachiq chackrayuqta minkakun llullu ¿Pikunataq yanapakunku?

Yachay wasiman kutimuspa samansunchik.

Paqarinninta maytupa nisqanmanhina

Siqita qawaspa riqsisqayki llullu kawsaykunata llimpiy.

Yachachiq warmakunapiwan hawaman

Warmakuna akllanku, llullu kawsaykunata, ¿Maypim ruranku?

Yanapakuspa llullu kawsaykuna

Yanuynin: ¿Maypim ruranku?

• Chuyata makinta mayllakuspa llullu Yachay wasipi.

Llapicha mikuy yanuyman yaykuqkunata llimpiy.

Maqlla warmimanta lawsirayachkasqa/mastarayachkasqa.

Siqita qawaspa, tapukuyta kutichin, hinaspa qasasqa alwishaspa hawanpi chakatay.

¿Ima llullu kawsaykunapaqtaq takirqanchik? Qawaspa llimpiy.

Yachachiq takita rapipi qillqasqata, Yachachiq tapun:

¿Imataq kay rapipi qillqasqa kachkan?

Tapukuyta kutichiy, siqipa hawanpi chakataspa, hinaspa taki yachasqaykita takiy.

Yachachiq patarasqa rapipi qillqamanta tapun. • ¿Llulu kawsaymanta huk watuchita

¿Imaraq kanman? ¿Maypim ruranku?

Sullwa sullwapi/suchu suchupi pukllanapaqqa/ Yachachiq tapun.

Hanayman riq warmita muyuwan wichqay, urayman riqtañataq waqtanpi chakatay.

Yachachiq minkakamun yachaqta; llullu

Maytupa nisqanmanhina ruranku.

Llullu kawsay pallanapaq mama killata siqiy.

Warmakuna apamusqankuta allichanku

kaspichakunata, waytakunata, rurukunata, • ¿Allinchu llankinakuy, icha manachu?,

• Churanakunku, imakunawan Llapankum pukllanku.

Warma masiykiwan llankinakuypi pukllasqaykita siqiy.

Warmachakunawan muyuchapi tiyaspa, killantin llamkasqanchikmanta tapukunakuspa yuyarisunchik.

Llankasqankumanta yuyarispa warmakunapa rimasqankuta qillqasunchik, chayhinallataq sapakama

Warmakuna killantin rurasqankuta siqispa llimpinku, hinaspa atisqanmanhina qillqanku.