Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
El agua en kogui
Ilustraciones: FDPM
© 2005
ISBN 958-97670-5-2
1
2. Kágabake ni shalda sakí zùñkué
Kasakga sakí zane kágabaja guaka:
“Kasake ni maxega ne nuxa na zaldá. Guatshake kagi jiaga
naldakí, muñshí zalda jiaga naldakí na naldá. Tuañga ne nuxa na
zaldá. Guatshake niga juis ga ne ze na naldá. Ekí zaldatshak
Alduna Jate zùnake iteñga noxena ejañki ni kañgua guatshake
zùkga ne na zexá”.
Jatetshi múldigabaja kasake sakí zane guaka:
“Kasake ni maxega ne na zaldá. Guatshake Saldiñga
netshi Jate zùnake iteñga na noxá. Ekí noguena Jateja muñshí
zalda gauwá. Guñgueniki, niga maxé zaldé muzhbuan ni izhga-
juekuá. Gueniki azbuanki kagildi akbá, azbuanki mateldi akbá na
gua. Gueniki mateldi zaldaki ‘alnoba’ axeté. Guatshake kagi
naldaldixaki zùk zukuñgueniki ‘kagi’ axeté. Ni azbuangaba
akbananalgueki ‘níbuni’ axeté na gua”.
2
3. Niki mitsá agatsé ne akuaka
Kagi zùk zalda neki aguáñ agatsé. Ni na akaldak agatsé.
Nasùñ jiaga tu guashi me nauwijí abuák akaldak ni zùñnuka.
Kagildi, mateldi, kagi sùkldi jiaga ni nañga nzha. Ni matshuwi
nahéñ na katshekuá. Atshá akldegeniki ni maxega ne zegaka
ne, Saldiñga netshi Jateja ibesa naldakí numañ tuatogakna ekí
zegazháka nakldá.
3
Mozhua agatsalda: Jinak niki akldé jueshka
Atshaldixa:
• Aldimeta mozhua uldak naldiniki ezuaki ni muan kuasha.
Akze, ezua zùnake ni kuashagábaki, egaba amagaba te
naldiniki kaldá mozhua agatsalda aklduxa uldak naldiniki
ezuañki ni akuék agajiu. Ezua zùnake amagaba ni aksék
agajiu. Makualdiniki tual maldoxaldí, sakí atshaldí.
Jañgualdixa:
• Dzhizhú ninaldi zhinik aguxa naldiniki gaxaldi sha
guatshake ¿sakí atshaka shi majañgú?
• Pikáu níbunixa aguxa xaldeki ninaldi agasha guane ¿sakí
atshaka shi majañgú?
• ¿Ninaldi zalda dzhizhú níbunixa janshi akzék guaka
jañgua shi makú?
4
2. Sakí jiba agabeñka
Tugexañ
Niki tugexañ na zùñgajueshka nakldá. Ni agekualdakí
guashiñki ni me bene kagik izhogazháka nakldá. Ne ni akshá
nakna saldiñga bene zhekuá.
Ajaugexañ
Saldiñga béyakzekue jiaga ajaugexañ ni akaldak aga-
jueshka. Ni agekualdakí guashiñki ajaugakue naldakí naldaka.
Guashiñki janshi mikzeshi isàñ zaldaka nzha.
Nizhí uldagexañ
Niki nizhí uldagexañ na zùñgajueshka. Ni agekualdakí gua-
shiñki niuwiya noshiñgaba guatshake zulda zhene azhi jika
nixane munagábaki kaná guaka. Ne ni akshá zhinik na saldiñga
munaka nakldá, niuwiyal jiaga.
Zubuñguexañ
Níxalda zek ni kagik agate guatshakna ebi, jita, manta,
inzhi, munzí, saldiñga zulda janshagatsaldi mun. Ni naldakí
guashiñki zubunazháka nakldá.
5
Numa uldeyexañ
Ni abakaldak na numa jie akzeki awaldeyatók. Kapé,
geguta, uniñkauwa nikga na awaldeyatók. Jiak shezhaxalda
uniñkauwa zhinik balkukga jekíbual agabezhguatók. Ni agekual-
dakí guashiñki numa jie akzé akbezhguasàñ tuakue nakldá.
6
Jika ijizhexañ
Zhakuá ishkizhexañ, paldatu, kutshalda, puti, saldiñga jika
ijizhexañ na niki zùñgajueshka. Ni agekualdakí guashiñki jika
ijizhakue naldakí naldaka. Ekí guashiñki mulbatá jiaga akaldak
mikzegakue naldaka nakldá.
Atshaldixa:
• Sakí ni jiba kakbeñka jai niyakue:
anizhibumlkpouxzsajaugexañ
bnumajwuldeyexañgtyospibs
a i j i z h ex a ñ w a s d g j z ù z i g e x a ñ m
ptugexañmsouytrsjhgbnñsho
zubuñguexañoguksépshizham
Jañgualdixa:
• Kaigazùn ni agekualdaksá guanake ¿sakí zegaka shi
majañgú? ¿Ji za jai kagike abaka sha?
7
Maigua agatsalda: Ni, mitsá sana ne
1. Nakuldiwé
Kagi agatsauxa nakuldiwé azhi níbuni na akaldak niwa
atema.
Jejié kagi agatsauxa naki saldiñga níbunigaba, anuñka
74%. Níbuniki nakuldia jana akzé. Ekí naldatshak níbuni jiaga
matshuwi bene agatsheñga nakldók. Eniñki pikáu sana matshu-
wi na agatshekuá. Níbuni sùkldi zùnake pikáu akaldak atema
jiaga agashañga. Ejiéki bazhena axezhuka. Mitsá níbuni agatsé
zùñsàñ nzha.
Atshaldixa:
• Níbuni agatsauxa kalta atemak gauwaldixa. Gauwa
gualdiniki saldiñga béyakze eni agatshekue akuahauxa
kaltak niya axabeñgua gualdiniki abakaldak axaldiya,
axaldiya gualdixa nzha.
8
2. Ni wéyakze
Ni wéyakze zùnake nañkaji guane nakldá, mebáñkukuik
zhinik, tiuwi xaldak zhinik. Kagi agatsauxa ni tugakueki nau-
wame nuxa agekue, anuñka 0.14% nuxa nzha. Anuñkabé ne na
ni zhulda, ni wene, nina zabixa nakldá. Ni wéyakze zùnake
saldiñga beneja tushi izhuka. Ni wéyakze agekualdakí guashiñki
béyakze zhekualdazháka nakldá.
9
3. Ni nañkaxa
Ni nañkaxakueki ni janshagatse nzha. Kaksùkldiñga
mebáñkukui akbakuega na nañka atshixa. Guane na ni mitsák
tana atshazhé nakldá. Ekí naldi na ni nañkajéñ ikuxa guane za
akldé tugakue ze naldaka nakldá. Gualdini e jiaga níbunixa
izhabikakue nakldá.
10
4. Ni
kaksùkldi zalda
Ni kaksùkldi
jiaga akshañga
nakldá. Kagi agat-
sauxa ni kaksùkldi
nauwame agekue
anuñka 0.85% nuxa
agekue nzha. Ni
kaksùkldi nukakue
zùnake maldeme
akana guazhékue.
Ekí naldi na
guiyaxaldi zaldakueja
zhaldija azhi waji-
zhukueja zùnake ni
kaksùkldi zalda za
atuka. Eni zalda ni
iyabekshexañki akui-
yalda gualdini juit
zeñka kuiyatshake
exaki niwa nogeñ-
ka tiñ. Axakuiyaldini, exa zhinik na ni iyabekshixa nakldá.
5. Ni nusagatsekue
Ni matshuwi janshagatse nañga, naldatshak jiak tugasé
jiaga nañga nakldá. Zabixakue jiaga ni kakldia jana agatsé
zabixakue, nekueki úmudi akjiukue, neki tiuwi bitakga man, man
ne agatsé, neki muldildia agaune jana agatsé, agatsañga
naldakuauxa agatsekue na ni tugasékue agekuá. Zabagálde
jiaga ekí agatsé nañga nakldá. Ekí agatsekue niwa nogéñ zhinik
na mulbatá, kadzezhá, shintú, ajima be akzegatók. Ekí nakna
ekueki tugasékue, agastanasékue nakldá.
11
Makaiwa agatsalda: Ni, sakí nuka
1. Ni
Kagi agatsauxa ni neklde na ni akaldak atema. Nija na
saldiñga izhukuxa, suakuxa, maldeñgaba zhikbegaka. Mielde ni
ekibé ni atshamak atshaka naldakí nakldá.
12
2. Ni kuámalde
Ni jiaga kuámaldek atshixaga nakldá. Ni noxaldini gegáxa
sui zeshiñgaba guatshake ni nanaldixa kuámaldek guxa. Ekí
guane na nuabi, nabgalda, núgalda, nabulwé neklde nogaka. Ekí
naldi azbuanki niwa, níbuni, sui zeshiñgaba guatshake se kua-
maldék guxa nakldá. Jai kagi agatsauxa nauwame ni kuamaldék
guane ipakue nogaka, anuñka 1.5 % nzha.
13
3. Ni ajuma
Niga naldatshak mauwi neklde mataxa akpakualdaka
nakldá. Ni noxaldini niuwija tuwiñgaba guañgua akzeshiñgaba
guatshake ajumajañ manaldá guxá. Mana gualdiniki mataxa
neklde akldi nuka. Níxalda zek gualdini niuwi guañgua zegat-
shake ni ajumajañ nuk maná guxa. Ni juoldatshak jiaga ajumañ
maná guxa. Zhakuá jizha niuwixa ibi guanaldixa nuk ni ajumañ
izhgate guatshake zhakuá kana guxa. Níxalda bual tiuwi zeshiñ-
gaba guanaldixa niuwiya até gualdini niuwi akzeshiñgaba
guatshake tiuwi nuk ajumañ izhgaté guatshake tiuwi se kana
guxa nzha.
14
Jatshiwa agatsalda: Ni, sakí mategatuka
1. Ajuma
Niuwi akzeshiñgaba guatshake saldiñga manka nzha.
Níbuni, nina, niwa, mebáñkukui, ni zhulda, ejiékue mana
guanaldixa na mataxa mauwijañ agaldiyatók.
15
2. Mauwi
Niga naldatshak guañgua akzeshiñgaba mana guane na
mauwi neklde mataxa ekí akldikuá. Gualdini ega na mauwiga
kagik tiñ zegatshake kaldi ekí nuañguxa. Gualdini ega nímuta ekí
zeka. Nímutaga na niuwija agastú guatshake kumesa, sùza-
bañka, zuzué, sásùsù até atshixa nakldá. Mauwigaba mauñsá
ekí muñguxa nzha.
16
3. Níxalda
Niga na kagik zhinik ajumajañ izhgaldaxaldini mataxaki
mauwi neklde iyabexaldiniki exa zhinikki níxalda neklde zeka
nakldá.
17
4. Nina
Níxalda zexaldini kágulduñ ni matshuwi sùnék guanaldixa
na nina neklde zabixa. Níxalda zegatshake kagik ni matshuwi
agaté guanaldixa na ni nañka, atshaldini mokue zabi, níbunixa
izhabixaldixa.
18
5. Níbuni
Níxalda gexáldi zek guanaldixa niwa, mebáñkukui, nina, ni
zhulda nañka zabaldini mokue níbunixa izhabika. Ekí atshato-
gatshakna níbuni aguáñ abá naldakí akbakue nzha.
19
Tezhuwa agatsalda: Nina, kágabaldi zaldakue
20
1. Nina Duanakshuí
Nina Duanakshuí jiaga nauwa matshuwi nega. Gegáxa
akbunaldini guiyagaxa akzùxaitixa nzha.
2. Nina Sajusé
Nina Sajuséki gegáxa akbunaldini zabixa. E akbuneñkaki
mebáñkukui Kókldiwe axezhuka. Exa zhinik zabaldini Sajusétshi
kuíbuldu Malduámake axezhogéñ zùxaita zabaldini Watapuldí
zabaldini Tshemekemena zabaldini Albáik zùxaita zabixa nzha.
3. Nina Suldibaxe
Nina Suldibaxeki, mebáñkukui Dumenaxa akbunaldini
zabixa nzha. Gualdini zabaldini guiyagaxa akzùxaitixa nzha.
Gualdini nina Albáitshixa izhabishi zabixa nzha.
4. Nina Mamalduñgui
Nina Mamalduñgui jiaga atemaga zabixaga nzha. E jiaga
gegáxa akbunaldini kágabatshi kuíbulduk zùxaita zabixa.
Gualdini guiyagaxa zabixa nzha.
5. Nina Uldimaxe
Uldimaxetshi ninaki Jeldés axezhuka nzha. E jiaga gegá-
xaga mebáñkukuixaga akbunaldini zabixa nzha. Gualdini e
zùnake níbunixa izhabika nzha.
6. Nina Alduaxa- Samigezhi
Nina Alduaxatshi- Samigezhitshi jiaga gegáxa
mebáñkukuixa akbunaldini zabixa. Nena kágabajañki Galdabitu
axetene nzha.
Alduaxatshi ninaki muzhbuan akbunka. Azbuanki
Kuamaxaldi. Ezuañki Guimaldaxaldi akbunaldini Juasázhgexake
zhikldabishi zabaldini, Alduaxa, Sanantunu, Nibizhaxa zabaldini
Dzhiñkuámelduxaki Samigezhitshi na zhikldabishi zabixa nzha.
Guatshak jiak Samigezhitshiki mebáñkukui Nabkáldiwaxa
akbunaldini Magutama, Takina, Jubisku, Samigezhi, Sezhuañ,
21
22
23
Nabguizhi, Sandaldusa zabaldini Dzhiñkuámelduke, Alduaxatshi
na zhikldabishi zabaldini níbunixa izhabika nzha. Naldatshak nina
agubisha atema naldagálde nzha. Zhizbaldi zak nina agubisha
atema naldagálde nzha.
7. Nina Palduminu
Palduminutshi nina jiaga gegáxaga akbunka. Mebáñkukui-
kueki Niúbaldiwe, Kaldoxáldiwe, Shubldáldiwe, exa zhinik
zabaldini Nuabaxak zùxaitaldini Nuanézhgaxak, Zaldaxash-
kaxañ, Mokúgakuik, Taminakabezhak, Jumándita, Mansanál
zabaldini Palduminushkagaxa níbunixa izhabika nzha. Paldu-
minutshi nina zùnake atema, wézhilduka nzha. Guatshak
matshuwi mebáñkukui aklduka naldi na nina atema níbunixa
agatanka nakldá.
8. Nina Ulduezhi
Ulduezhi nina zùnake akaldak atema nzha. Gegáxa
akbunaldini zabixa. Etshi mebáñkukuiki jekí axezhuka:
Júsuldiwe, Nimutshizhi, Tashízhiwe, Ulduxáldiwe, Uldúmindia.
Anuñka mebáñkukui aklduka naldi na nina akaldak atema nzha.
Zabiji jiaga kama akualdi zabixa. Zabatogeñki muldetua
juolkaga zabi. Niwaki atemakue akldoshi zabixa. Ekí naldi na
Ulduezhi zaldakueki balsak za akbatekakue nzha. Ulduezhi
ninaki jaká agauwasá wepakualdi zabixa.
Gegáxa zabaldini Ulduezhi kuíbuldubezhak zabaldini
Suxáldakui zabaldini Jakbaldaxa, Tshibilduñgui buan zabaldini
zùnake guiyagaxa níbunixa izhabika nzha. Gualdini guiyagaxaki
maldú ekí pakueñka zakna maldúk itsukuexañ matshuwi jiba
agabeñka nzha.
9. Nina Mutaizhi
Mutaizhitshi nina jiaga atemaga zabixa nzha. E zùnake
gegáxa akbunazháne. Nina Mutaizhi akbuneñkaki kalkaldeldiñga
nuka. Eni zhinik matshuwi nañkaldini zabixa. Gualdini guiyagaxa
agatanatshake zhaldija ajauxaldixa jiba akbeñka.
24
10. Nina Watshaka
Watshaka nina jiaga atemaga nzha. Ega gegáxa nañka-
zháne. Zabi zaldi nañkaldini zabixa. Gualdini guiyagaxa agata-
natshake zhaldija maldúk itsukuexañ jiba agabeñka. Ekí akuaté
jiaga matshuwiñga níbunixa izhabika nzha.
11. Nina Aldimeta tukue
Nina Aldimeta tukue, e zùnake gegáxa nañkane zabixa
nzha. E akbuneñka zalda mebáñkukuiki ekí axezhuka: Aldimeta.
Exa akbunaldini guiyagaxa zabixa nzha. Exa zabatshake maldúk
iyasukualdixa matshuwi iyakuka. Gualdini e zùnake niwa atema
Siénaga atemaxa izhabika nzha.
12. Nina Namgexa
Nina Namgexa zùnake atema zabixa. Akbuniñki gegáxa
akbunane zabixa. Aldusábaguikga zabixaki Áuwixañ,
Nabaldijué, Nuanámandia, Katshimiñka ipenane zabaldini
Dubuñgui, Mezhuyaxak zabaldini Senezhi, Aldusábagui
zabaldini Mañkuaxa stake zhikldabishi zabixa nzha. Guatshak
Nábaldaxalda tukue zùnake mebáñkukui Dumenaxa akbunaldini
zabixa. Gualdini Setái zabaldini Mañkuaxabezhake zhikldabishi.
Gualdini ai zhinik zùnake askimimé zabaldini Senisoxa zabaldini
Nuanéshkagaxa zabaldini Kataka zabaldini niwa atema
Siénagaxa izhabika nzha.
25
Kugua agatsalda: Ni numañ tuwa
26
2. Nina xezhak kaldi meñguasé
Nina xezhak kaldi meñguasé. Nina xezhak kaldi meñgua
guatshake nina aguáñ abajiñga guaka nakldá. Akna nina
axezhak kaldi akldukakueki meñguasékue nzha.
27
3. Nik zubagi agatsheñguasé
Niki zùñkazauñka nakna zubagi atuwañguasé. Ninañ jiaga
juizi axabigasé, gai nina xezhaldi migasé. Ninañ zubagi agat-
sheñguatshake nusa agatseshiñga guaka. Guatshake ninaldi
zalda béyakzekue jiaga shuixaldá guaka nakldá. Dzhizhú, janá,
dusá, jusu, saldiñga bene ninaldi agatshekuauxa nuk shuigaka.
Guatshake béyakzeki numañ tuakualdixa nuxa zùñkabajane ne
numañ tuazháldixa nuxa na nuk akldañgashakue nzha.
Ekí nakna zubagiki galdunazháka, azhi puldazhákaki egabá
gaxaldi, ninaldi agatshé guagábaki kaksiuldu atema akuiya
xaldeki eñ agatsheñgual nogakue nzha. Akze, puldakakueki
aigaba kuasha xaldeki yoxa guakue nzha. Saldiñga gakue jubaki
azbuangaba kaldi mezhgua xaldeki eñgaba agatsheñgual
nogakue. Gualdini galdu kagildek gualdiake kagi abaksù guxa
xaldeki sibiák, kashik, mezhík itsheñgual nogakue nzha.
28
4. Jija ni akaldak nusakuatuka: jajiú, maldiguana,
kapé juba
Kaiga ldiuwañki ni
akaldak jika sezheshi
guaneja nusakuapana ni
gu. Gexáldi jajiú sezhe-
géñ, zhaldija jajiú ijizhane
nixa agatsukui. Guat-
shake eñki suldimáñga
nakna saldiñga bene nildi
zaldakue akldañgashiñga
guxa nzha.
Maldiguana aldige-
xañ zhaldija kalkalda
menagáldekue shañgá
meñguanaldixa ai puldat-
shake, tubañga ne
zegaka. Ekí gualdini
anuñka zegatshake kagi
kama akualdaksá guat-
shakna iza zabi, zabi
atshaldá gualdini mitsá
zegagá kagi zubunazháka
ne zeka nakldá. Gualdini
ekí maldiguana, azhi jajiú
pakualdaldieñki suldimáñ shane iyasu gualdiák míñgaki ai
suldimáñ zuldanéñ maldeñgaba gakue munaksá guxa nzha.
Guatshakna béyakze nildi zalda míñgaki akldañkaldá na gu.
Kapé ekí nixa nexeniki kapé jubaja jiaga ni nusakuiñga na
gu. Ekí nakna kapéki gaxaldi zùk zaldi na juba ikuxal nogakue.
Akze, ni xezhak juba ikuxa gualdiake, kapétshi ajuba nixa
agatuana gualdixa na eja jiaga ni nusa axazguiñga. Ekí zhinik na
kaigaki muldetua ni numañ kuistuwi.
29