Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
Tratado de Palo Monte para Pinos Nuevos 2
Tratado de Palo Monte para Pinos Nuevos 2
NOTA:
“SI ESTE TRATADO ES CONSEGUIDO EN MANOS DE OTRA PERSONA QUE NO SEA
INICIADO (a) DENTRO DEL CABILDO CONGO MPEMBA ABAKWÁ EN LA REGLA DE
PALO MONTE MAYOMBE, EL DUEÑO DEL MISMO SERÁ SANCIONADO BAJO LAS
NORMAS QUE RIGEN EL CABILDO”.
FIRMA Y SELLO
Gracias a todos los que me ayudaron a concebir este primer tratado.
NSALA MALEKUM a mi Nganga, que me mantuvo cuando mis fuerzas amenazaban con
fallar.
A mis hijos, que me enseñan a vivir y ver más allá de mis ojos.
Gracias a todos.
SI AVANZAR ES MORIR Y
RETROCEDER ES MORIR,
MÁS VALE AVANZAR Y MORIR
PROVERBIO ZULÚ
Oigo en el viento
El sollozo del arbusto.
Es la insinuación de los ancestros
Nuestros muertos no se han ido:
Están allí, en la densa sombra.
Los muertos no están bajo la tierra;
Están en el árbol que se agita,
En la madera que gime,
Están en la choza, en la muchedumbre,
Los muertos no están muertos.
Nuestros muertos no se han ido,
Están en el vientre de la mujer,
Están en el lloro del bebé
Y en el tronco que arde.
Los muertos no están bajo la tierra:
Están en el fuego que se apaga,
En las plantas que lloran,
En la roca lloriqueando,
Están en el bosque,
Están en la casa,
Nuestros muertos no están muertos.
Esta expresión religiosa tiene su raíz en los cultos de origen Bantú, término con
que la etnología occidental reunió bajo una misma denominación a la comunidad de
pueblos del África oriental, central y austral que hablaban esa lengua en cualquiera de
sus variantes. Conocida también como Mayombe, esta regla fue el resultado inicial de la
transculturación de los credos Bantús a la sociedad Cubana y en menor escala, en
Venezuela, en la que surgieron con la iniciación de los criollos (en Cuba), otras vertientes
como la Kimbisa y la Brillumba, hasta llegar a la Kimbisa del Santo Cristo del Buen Viaje,
organizada en el siglo XIX por Andrés Facundo de los Dolores Petit. La regla conga, en
general, tiene como rasgo característico la vinculación con la fuerza de la naturaleza,
alguno de cuyos elementos, como la vegetación, se consideran animados por espíritus, a
los que ofrecen albergue también en las profundidades de la tierra. Los antepasados
están representados en el agua.
El centro de la ceremonia de este credo es la NGANGA, recipiente donde se
encuentra el alma de un muerto sometida a la voluntad del iniciado a través de una
ceremonia que los alimenta a ambos. La posesión de la Nganga o prenda, junto a la
posibilidad de emplearla sin limitaciones, es el elemento que distingue a la máxima
jerarquía de esta expresión: el Tata Nganga o Tata Nkisa, quien puede realizar
ceremonias de “rayamiento” (iniciación) y nuclear a su alrededor a su grupo religioso.
Para sus funciones, el Tata se apoya en otras jerarquías menores de consagrados, como
el BAKONFULA AYONFOMBE y el NGUEYO, quienes juntos al resto de los “ahijados”
forman la Casa, la cual es autónoma en la realización de los ritos o ceremonias. Un lugar
destacado en la Regla de Palo Monte lo ocupan los símbolos gráficos de carácter
sagrado (firmas), para identificar a los espíritus, antepasados y Mpungos a los que se
solicita el permiso para realizar las diferentes ceremonias ancestrales. Al trazar las firmas,
se considera que en ellas están representados los poderes sobrenaturales y que el
mismo responde por la efectividad de la labor realizada. Cada una de ellas adquiere una
función personal para cada iniciado, que la emplea para identificarse ante su fundamento
(Nganga), y ante el resto de los creyentes. Por otra parte, expresa la relación con el
espíritu protector con el que ha realizado la ceremonia, la asimilación del empleo de la
concha de coco en la adivinación y el acto de “alimentar” y “fortalecer” a la prenda
mediante ofrendas especificas.
El elemento Abakwá se verifica en el método de selección de sus aspirantes,
quienes deben cumplir con determinados comportamientos sociales. Históricamente las
prácticas de la Regla Conga o Mayombe han recibido, por desconocimiento de la
población, el calificativo de “brujería”; opinión que evidencia, entre los no informados, la
sobre posición del componente mágico de esa expresión religiosa al resto de los
elementos que la identifican. La ceremonia de iniciación, es solo el medio por el cual el
iniciado equilibra las fuerzas del bien y del mal y evita el desarrollo anormal de su vida
diaria.
La actual aproximación al mundo africano cuenta como una de las esperanzas
más firmes del mundo occidental en su búsqueda de un futuro de mayor plenitud
espiritual y humana. La misma proliferación de sistemas que, revestidos con el “ropaje” de
RELIGIOSIDAD, se no presentan como soluciones absolutas y convierte la búsqueda en
tanteos que palpan formas confusas en las tinieblas.
Originarios de la región de los grandes lagos del este de África ecuatorial, muchos
pueblos bantúes emigraron hacia otras regiones para escapar de los embates y la
influencia de los pueblos hamitas, empeñados en sus guerras religiosas de conquista y
expansión. Tras cruzar el continente en penosa marcha, una de esas oleadas migratorias
bantúes se esparció en el área de forestas tropicales y sabanas que se extendía hasta el
estuario del río Congo y las partes altas de los ríos Cunene, Cubango, Chobe y Kasai.
Entre esos grupos estaba parte de nuestros ancestros africanos, quienes se radicaron, en
algún momento de finales del siglo XIII o principios del siglo XIV, en la región costera de lo
que se corresponde aproximadamente con lo que hoy se conoce como Angola, desde el
estuario del río Congo hasta casi llegar a la desembocadura del río Kwanza, y en un
pequeño territorio junto al estuario, que abarcaba la franja del actual Zaire con salida al
Atlántico y el enclave de Cabinda, así como una porción de la costa de lo que
posteriormente fuera el Congo Brazzaville.
Esas comunidades dieron vida a una serie de formaciones estatales embrionarias,
las cuales, con el decusar del tiempo, se fundieron bajo una autoridad central, si bien
relativamente laxa: la del Manikongo.
La tradición oral bakonga -nombre genérico de los inmigrantes bantúes que se
asentaron en esa zona- cuenta diferentes historias acerca de la constitución de su reino.
Una afirma que 9 de los sobrinos del Manikongo abandonaron el clan de su tío y cruzaron
el río Zaire para asentarse en tierras ribereñas, fundando los 9 clanes descendientes
directos del monarca. Otra, en cambio, dice que Mtinu Wene, el primer Manikongo,
después de mucho guerrear, logró asentarse al sur del río Congo. Entonces distribuyó los
tierras conquistadas entre sus capitanes más corajudos, que eran 9.
Nueve fue, a partir de entonces, un número sagrado para esos pueblos. En el momento
en que recibían el legado real, cada uno de ellos describiría así su lealtad al rey y sus
hazañas en la guerra y en la paz:
Yo soy Ndumbu a Nzinga planta trepadora que se enrolla en espiral. Mis ramas se
anudan alrededor de todo el país.
Yo soy Manianga, el que está sentado. Me siento en la silla y en la estera. Yo he
hecho nacer a los mvembas y o los nlazas.
Yo soy Nanga, el cojo, pero voy muy lejos. Las piedras de mi estufa son cabezas
de hombres. Mi cuchara de comer es la costilla de un gran pez.
Yo soy el jefe Mankunku, aquél lo derrumba. Yo acometí a los ndembos, a los
tambores de los poderosos. Que no venga nadie a molestarme ni con el timbal
ngongie ni con el tambor ngoma.
Yo soy Ngimbi, aquél que hace crecer abundantemente todo lo que nutre y
alimenta. Los madiadias o falsas cañas de azúcar que se cortan por la mañana, al
mediodía nuevamente se mecen al sol.
Yo soy Mbenza, aquél que rompe, que corta, que hiende. No corto las cabezas de
los ratones, sino de los hombres.
Yo soy Mpudi a Zinga, un gran pez, pero además un halcón que, pese al fuego,
caza por encima de la hierba en llamas.
Yo soy Mboma Ndongo, la serpiente jiboia que deja huellas a su paso. Se arrastra
por todo el Congo, por Loango. Madre que hace bien a todos los otros clanes.
Yo soy Mabaka, el que reparte las tierras, pero las leyes de esas tierras quedan en
mis manos, en mi poder.
Carlos Villegas R.
Taita Nkisa Malongo
TEMPLO DE PALO MONTE
CABILDO CONGO MPEMBA ABAKWÁ
CARACAS – VENEZUELA
________________
PRINCIPIOS DEL CABILDO CONGO MPEMBA ABAKWÁ
Ser buen hijo, buen padre, buen hermano, buen compañero y buen amigo.
No mentir jamás; no engañar a los que tienen fe en uno ni a los extraños.
No divulgar de la vida ni imitar sus malas costumbres y procederes.
No desvergonzarse por nada ni por nadie.
Querer a libertad plena a la NGANGA MAYOR, por sobre todas las cosas, ya que
todos son hijos de la misma.
No divulgar los principios de la Orden y de la Potencia que la conforman.
No permitir que se difame de un amigo, familiar o de un miembro de la LOGIA del
CABILDO CONGO MPEMBA ABAKWÁ.
Ser justo, honrado y sincero para con las personas que se acercar a uno y entre los
miembros que conforman el CABILDO CONGO MPEMBA ABAKWÁ.
Ser trabajador, responsable, honesto, estudioso para demostrar su integridad ante
los OJOS DE LOS ANCESTROS.
Ser una persona limpia en su conciencia, fuera y dentro de la TRADICCIÓN
ANCESTRAL AFRICANA y del MUNANZO CABILDO CONGO MPEMBA ABAKWÁ.
Por ser hijos nacidos de un tronco común y en un proceso ceremonial Ancestral al
pie de la NGANGA MAYOR, y ser hermanos de religión, no se aceptará entre los
mismos, situaciones sentimentales profundas que acarreen conflictos dentro del
CABILDO CONGO MPEMBA ABAKWÁ, ya que, se incurre en una grave falta de
respeto a la NGANGA MAYOR y a todos los ANCESTROS que la acompañan.
No se debe hablar delante de los muchachos y ni los que no deban saber las
cosas.
No hablar demasiado de los procesos iniciáticos por los cuales se han pasado.
Tratar de no traicionara CABILDO CONGO MPEMBA ABAKWÁ o a sus integrantes.
No meter a la TRADICIÓN ANCESTRAL AFRICANA, su juramento y a los
fundamentos entregados en sus respectivos asuntos personales.
No estarle contando a las mujeres todas las cosas, ni más de las que deban saber.
En el aspecto social, jamás pegarle a una mujer, ya que ella genera la simiente
religiosa.
Respetar y escuchar a los mayores de la LOGIA o POTENCIA ABAKWÁ y pedirles
sus consejos cuando sea necesario, para atender cualquier situación que se
presente con sus fundamentos o en relación a la TRADICIÓN ANCESTRAL
AFRICANA.
No maltratar de voz y acto a las personas que a bien lleguen a uno.
Se deben respetar los PRINCIPIOS del CABILDO CONGO MPEMBA ABAKWÁ,
aunque no sean de su agrado.
Reconocer que la obra de NSAMBIA, ÉKUE, EBIÓN, sus creaciones, la naturaleza
que nos rodea, es lo más grande que existe y que ningún ser humano la puede
imitar, envidiar u ofender.
TEMPLO DE PALO MONTE
CABILDO CONGO MPEMBA ABAKWÁ
CARACAS – VENEZUELA
________________
En su mano está la vara de la Justicia Suprema del proceso religioso en el cual usted se
va a iniciar dentro del CABILDO CONGO MPEMBA ABAKWÁ, está usted a tiempo de
arrepentirse: ¿SÍ o NO?
Jure que será fiel al CABILDO y a la POTENCIA que lo conforma y que jamás
traicionará su secreto.
Jure no mentir jamás.
Jure no engañar a los que tienen fe en uno ni a los extraños.
Jure respetar y querer a plena libertad a la NGANGA MAYOR NKISA MALONGO
SUKURUMATO NGUEI y su misterio por sobre todas las cosas.
Jure que no permitirá que se difame de un amigo, familiar o de un miembro del
CABILDO CONGO MPEMBA ABAKWÁ.
Jure no ser traicionero, ya que le pesará toda su vida en su plano material y
espiritual.
Jure oír y respetar a los mayores del CABILDO y de la POTENCIA que lo
conforma.
Jure, que si usted actúa por cuenta propia, sin previa consulta o notificación a sus
mayores del CABILDO y de la POTENCIA que lo conforma, de los pasos que usted
dé dentro del Culto a los Ancestros (PALO MONTE MAYOMBE), le pesará y será
convocado a CABILDO donde se le juzgará.
Jure que usted será un buen hermano y que como tal socorrerá a los mismos.
Jure que usted será un hombre. No queremos guapetones ni cobardes, pero
hombres valientes sí.
Jure no dejarse pegar por nadie y mucho menos por una mujer.
Jure que no se arrepentirá del paso y de los juramentos que usted está haciendo el
día de hoy ni en el mañana. Si usted no cumple con el paso que esta dando,
queda advertido de que le pesará.
► ALAFIA
NOMBRE EN LENGUA BANTÚ: LUSAKUMUNU
SIGNIFICADO: “BENDICIÓN”.
► ETAGGWA
NOMBRE EN LENGUA BANTÚ: NA MBUZU
SIGNIFICADO: “DE FRENTE”.
► EYEIFFE
NOMBRE EN LENGUA BANTÚ: KISONO
SIGNIFICADO: “SIGNO”.
► OKANA
NOMBRE EN LENGUA BANTÚ: MOSI-MOSI
SIGNIFICADO: “UNO SOLO”.
► OYEKÚN
NOMBRE EN LENGUA BANTÚ: KUVAFUNA
SIGNIFICADO: “MUERTE”.
ALAFIA (LUSAKUMUNU): = SI
EYEIFE (KISONO): = SI
OKANA (MOSI-MOSI): = NO
OYEKUN (KUVAFUNA): = NO
La parte cóncava de la concha de coco es positiva, representa la luz, es
masculina, es la semi-esfera superior ( ).
La parte convexa de la concha de coco es negativa, representa la oscuridad, es
femenina, es la semi-esfera inferior ( ).
Aquí se ha explicado, gráficamente, los cinco (5) ODU padres (IYÁ ODU) usados
en la adivinación del SHAMALÓN, ahora veremos a los hijos del ODU (OMO ODU), que
son los resultados de la combinación de los IYÁ ODU (es de saber que cada ODU es
masculino y femenino; cada ODU es creador; cada ODU es productor; cada ODU es
procreador; los ODU entre sí poseen componentes de luz ( ) y componentes de
oscuridad ( ); cada ODU posee su propia carga eléctrica, ya sea positiva (+), por
ejemplo, (ALAFIA) o negativa (-), por ejemplo, (OYEKUN); cada ODU, en el huso horario,
tiene su propio momento de resonancia específica, así como también su fase lunar; los
ODU dispersan la luz (ALAFIA) o encierran la oscuridad (EYEIFE); la combinación de los
ODU entre sí, generan un consejo y una sentencia). Esta combinación entre los ODU se
debe porque ciertos ODU, por su propia naturaleza, necesitan el apoyo de otros para ser
considerados firmes y completos: ALAFIA y ETAWA necesitan ese apoyo, mientras que
EYEIFE, OKANA y OYEKÚN no lo necesitan, a no ser que se presente un acoplamiento
mayor. A continuación se verá una lista completa de los trece (13) ODU usados en la
adivinación sencilla:
1. ALAFIA (LUSAKUMUNU) + ALAFIA (LUSAKUMUNU) = SI
2. ALAFIA (LUSAKUMUNU) + ETAGGWA (NA MBUZU) = SI
COMBINACIÓN N° 1
+
COMBINACIÓN N° 2
COMBINACIÓN N° 3
+
COMBINACIÓN N° 4
COMBINACIÓN N° 5
+
COMBINACIÓN N° 6
COMBINACIÓN N° 7
+
COMBINACIÓN N° 8
COMBINACIÓN N° 9
+
COMBINACIÓN N° 10
COMBINACIÓN N° 11
SIGNO: EYEIFE (KISONO)
COMBINACIÓN: NO ADMITE COMBINACIONES EN RESPUESTAS
SENCILLAS DE SÍ O NO
ODU: KISONO. IDEA: SÍ
COMBINACIÓN N° 12
COMBINACIÓN N° 13
SIGNO: OYEKÚN (KUVAFUNA)
COMBINACIÓN: NO ADMITE COMBINACIONES EN RESPUESTAS
SENCILLAS DE SÍ O NO
ODU: KUVAFUNA. IDEA: NO
KIÁ-A-MALOANGO o (SHAMALÓN)
ARRIBA
LO MENTAL o INTELECTO.
CABEZA.o CLARIDAD.
LO MENTAL INTELECTO.
SILENCIO. NACIMIENTO.
CABEZA. CLARIDAD.
11
PENSAR
SILENCIO. NACIMIENTO.
FUEGO PENSAR
FUEGO
LO MENTAL EMOTIVO. EL
SENTIDOEMOTIVO.
LO MENTAL INTERNO.EL
EXTREMIDADES SUPERIORES
SENTIDO INTERNO.
Y TÓRAX. PAZ.SUPERIORES
EXTREMIDADES INTUICIÓN.
22
NIÑEZ.PAZ.
Y TÓRAX. CONCIENCIA.
INTUICIÓN.
AIRE
AIRE NIÑEZ.CORAZÓN.
CONCIENCIA.
CORAZÓN.
LO MENTAL SENSORIAL o
FACULTADES
LO MENTAL DE SENSACIÓN.
SENSORIAL o
ABDOMENDE
FACULTADES y GENITALES.
SENSACIÓN.
33
MASCULINOS y FEMENINOS.
ABDOMEN y GENITALES.
AGUA NEUTRALIDAD
MASCULINOS DEL AFECTO.
y FEMENINOS.
AGUA ACTIVO-REACTIVO. ADULTO.
NEUTRALIDAD DEL AFECTO.
TRASPARENCIA.
ACTIVO-REACTIVO. ADULTO.
TRASPARENCIA.
LO MENTAL FÍSICO o
LO MENTAL DE
FACULTADES FÍSICO o
ACCIÓN.
44
FACULTADES DE
EXTREMIDADES ACCIÓN.
INFERIORES.
TIERRA EXTREMIDADES INFERIORES.
PIES. PRESENCIA. VEJEZ.
TIERRA
PIES. PRESENCIA. VEJEZ.
ABAJO
POSICIONES NATURALES DEL KIÁ-A-MALOANGO o
(SHAMALÓN)
NORTE
TIERRA
(3)
OESTE ESTE
FUEGO AIRE
(2) (1)
AGUA
(4)
SUR
1.- Dos (2) conchas de coco montadas una sobre la otra 1 boca arriba, es decir, uno sobre
la cara cóncava de otro, indican que se avecina un bien en el camino a través de la
prenda de Palo Monte. Si se montan morochos o dobles, llamados en lengua Bantú
ZOLE-ZOLE o MEJIS, el bien anunciado se encuentra en la entrada de la casa o el
dinero que se espera ha llegado. Se recoge el juego de IYÁMPUTOS, se besan y se le
dan las gracias al fundamento de Palo Monte y a los Ancestros.
BOCA ARRIBA
BOCA ABAJO
3.- Si al lanzar el juego de IYÁMPUTOS (conchas de coco) y estos caen montados uno
sobre el otro y boca abajo, es decir, mostrando la cara convexa o rugosa de la misma,
que es la cara oscura, la prenda de Palo Monte anuncia que hay un arrastre que hay que
eliminar y que vienen tiempos difíciles a la persona. Se deben tomar esos dos
IYÁMPUTOS, se frotan con cascarilla, luego se le sopla un buche de caña clara
(aguardiente) y se lanzan nuevamente, teniendo en reserva una cosa delicada por ocurrir
(una traición, una discordia, una discusión, malos entendidos, una agresión verbal o
física, etc.). Se le debe preguntar al fundamento ¿qué quiere? ¿Qué avisa? ¿Qué está
mal hecho? ¿Qué obra hay que hacer?
BOCA ABAJO
BOCA ABAJO
4.- Si al lanzar el juego de IYÁMPUTOS, caen dos conchas de coco montadas, una boca
abajo y la otra boca arriba, es decir, una cara convexa y la otra cóncava, sobre la tabla o
la estera o el paño y esto indica letra tapada y tiene como significado primordial "LA
SUERTE ESTA CUBIERTA O TAPADA" y esta posición tapa la visión de la consulta, por
lo que se debe hacer una investigación con detenimiento: si es del ambiente que lo rodea,
si es en el ámbito laboral, si es una cuestión sentimental, sí es por un dinero, si es una
"cacería" por parte de un enemigo, etc.
BOCA ARRIBA
BOCA ABAJO
5.- Un IYÁMPUTO de canto (parado sobre su borde) indica que una entidad espiritual
se encuentra "parada" debido a una grave falta de respeto para el fundamento de Palo
Monte. Aquí, en esta posición, se debe investigar uno mismo y buscarse dentro de sí qué
cometió. Representa un bloqueo de la espiritualidad de Palo Monte. Anuncia también, que
se va a pasar por un grave problema de salud. Si caen dos conchas de coco
(IYÁMPUTOS) de canto, avisa de un muerto en la familia o la suya propia y es menester
consultar con un mayor, para buscar la solución rápida al problema.
BOCA ARRIBA
PARADO
6.- Las letras o signos con IYÁMPUTOS montados son posiciones que no responden a su
búsqueda, sino al ámbito de la neutralidad de los Ancestros. Las preguntas se repiten,
previa solución al problema planteado por el juego de IYÁMPUTOS, ya que, ponen en
duda la veracidad de las respuestas y no contestan a las mismas.
espiritual, en lo moral y en lo físico. Cuando aparece esta posición, indica el cetro del taita
Nganga, que es sinónimo de poder, inteligencia y decisión. Es lo desconocido, que en un
momento dado, arropa a todo el mundo. Emana una energía de alta interpretación.
Simbología en forma de “cama”. Es la misma enfermedad. Indica que se anda con penas
profundas en la vida. Se manifiesta ausencia total de la salud, es decir, tribulación e
invalidez es lo peyorativo de ésta simbología. La fetidez y la actitud miserable ante la vida
marcan los procesos degenerativos de la persona y el fundamento de palo monte. Hay
que cuidar mucho a la familia y a la deidad que rige la prenda entregada.
Dos a dos en línea recta. Toman su asiento o virtud junto con Lucero
Mundo, Zarabanda, Watariamba y Mpungo Oriyaya. Son deidades
poseedoras de la gracia divina. El poder y la reverencian andan juntos.
Es el poder de la unificación de los criterios y el vencimiento de las grandes dificultades.
Un campo físico siente a distancia lo que le acontece al otro.
A)
NOMBRE GENÉRICO: LUSAKUMUNU (ALAFIA). Signo de luz, positivo, masculino.
Presenta varias variantes en función de su caída, sobre la base de la posición espacial en
que caigan los IYAMPUTOS (conchas de coco). Dice SÍ a la pregunta efectuada, pero hay
que confirmarla, es un si condicionado, ya que su significado es el aire. Si se repite
LUSAKUMUNU, entonces se dice que la letra u ODU es meji (ZOLE-ZOLE) y ratifica el
“SI”. Si sale NA MBUZO, después de LUSAKUMUNU, expresa que para que el “SI” sea
completo, habrá que localizar una dificultad que entorpece la buena marcha del asunto. Si
sale KISONO después de LUSAKUMUNU, significa un “SI” rotundo y seguro. Si sale
MOSI–MOSI después de LUSAKUMUNU, expresa “algo mal hecho o mal interpretado”;
dice rotundamente que “NO” a lo que se pregunta; depende de lo que se desee
adicionalmente el fundamento para que a cambio proporcione la firmeza de la afirmación
de LUSAKUMUNU. Si sale KUVAFUNA, se confirma la presencia de un espíritu, que no
es el del fundamento, y que por la posición espacial que emita, viene a dar un consejo o a
perturbar y será preciso averiguar que quiere esa entidad; también anuncia la muerte
próxima de alguna persona; en este caso se deberán agotar las posibilidades
investigando todo al respecto. Cuando esto sucede, el “SI” que anunció LUSAKUMUNU
estarán en dependencia del resultado de la investigación mencionada. Representa una
bendición por parte de los ancestros. Este signo demuestra que de alguna manera,
puede estar presente “la manifestación del bien y del mal”, en cualquier momento y en
cualquier lugar del mundo. Es el cielo mismo y hay que buscar su base en la tierra. “LA
MUCHA LUZ PRODUCE OSCURIDAD, YA QUE, CERRAMOS LOS OJOS
MOMENTÁNEAMENTE Y NOS DESCONECTAMOS DEL ESPACIO Y DEL TIEMPO Y
ENTRAMOS EN LA NADA”. Son los ojos de los Mpungos en función de la prenda, es
decir los mataris que se encuentran en el fundamento y que representan los diferentes
levantamientos efectuados en el monte en presencia de la persona que jura la
TRADICIÓN ANCESTRAL AFRICANA o CULTO A EGGUN. Su interpretación se busca
cuando caen las cuatro conchas de coco o IYAMPUTOS boca arriba o con la cara
cóncava hacia arriba.
SIGNIFICADO: BENDICIÓN.
CARACTERÍSTICAS: ORDEN EXTERNO. FIGURA CELESTE. ASPECTO DE AGUA.
REFRÁN DE LUSAKUMUNU: TODOS NECESITAMOS EL BIEN, PERO TODOS NO
SABEMOS APRECIARLO.
DEIDADES QUE HABLAN EN LUSAKUMUNU: Tiembla tierra. Mpungo lomboán fula.
Ntala ati Nsamba. Cobayende. Siete rayos.
SIGNO DOBLE:
B)
NOMBRE GENÉRICO: NA MBUZO (ITAWA). Signo de prevalencia de luz, pero con un
punto oscuro, el cual hay que averiguar y que indica que falta algo o que la pregunta no
fue efectuada con la suficiente claridad. La lógica indica que la pregunta debe repetirse,
para tener un total entendimiento entre el fundamento y la persona iniciada que está
interrogando a su prenda. Es un SÍ DUDOSO. Se debe hablar claro y con firmeza y no
andar con titubeos, ya que es la verdad oculta del fundamento y el anuncio de la
búsqueda de situaciones específicas. Hay que tener cuidado con una dificultad, enemigo
oculto u oposición; falta algo por hacer. Es probable lo que se pregunta, pero depende de
que se haga alguna obra o rezo específico que mande el fundamento de Palo Monte, en
función de la posición espacial del signo inicial. Si LUSAKUMUNU precede a NA MBUZO,
expresa seguridad, “SI” rotundo, en respuesta a lo que se pregunta. En caso de al lanzar
por segunda vez el conjunto de cuatro conchas de coco o IYAMPUTOS que en su
conjunto se denomina KIA-A-MALOANGO o SHAMALÓN y se repite el mismo signo, esta
segunda lanzada, debe confirmarse, ya que, el fundamento de palo monte no admite
dudas y la persona iniciada o jurada debe estar clara en su posición ante los ancestros y
debe intentar buscar en su YO interno en que duda. Con KISONO, en segunda posición,
es una reafirmación máxima del “SI” y de todo lo que expresa el signo en general. Si le
sucede MOSI-MOSI es un “NO” rotundo, concreto a lo que se pregunta. Con KUVAFUNA,
es un “NO” definitivo y hay que preguntar que es lo que se ha presentado y preguntarle
que es lo que quiere, definiendo la posición espacial de la simbología. El punto oscuro de
este signo define el ámbito masculino o femenino de la letra; sí es superior o inferior; si es
de derecha o de izquierda (esto se basa en la cuadratura del espacio geomántico o de los
cuatro puntos cardinales: norte, sur, este u oeste). Su interpretación se basa cuando
caen tres conchas blancas o cóncavas hacia arriba y una concha oscura o convexa hacia
abajo.
SIGNIFICADO: DE FRENTE.
CARACTERÍSTICAS: ORDEN EXTERNO. FIGURA TERRESTRE. ASPECTO DE
TIERRA.
REFRÁN DE NA MBUZO: TODO EN LA VIDA TIENE SU OPOSICIÓN. TODAS LAS
COSAS TIENEN SU SOMBRA, NO HAY PRIMERO SIN SEGUNDO NI SEGUNDO SIN
PRIMERO. LO QUE SE TE OPONE, TIENES QUE GANÁRTELO PARA QUE AUMENTE
TU PODER; SI LO DESTRUYES NO TE ESTORBA, PERO REBAJA TU PRESTIGIO.
DEIDADES QUE HABLAN EN NA MBUZO: Siete Rayos. Mpungo Ngangamune. Shoola.
Kalunga. Zarabanda. Lucero Mundo. Watariamba.
SIGNO DOBLE:
SIGNO DOBLE:
C)
NOMBRE GENÉRICO: KISONO (EYEIFFE). Signo mixto, de luz y oscuridad combinado
entre sí mismo. Es el signo maestro del equilibrio entre el fundamento de Palo Monte y el
iniciado en dicha regla. Adelante y atrás: unos ojos van adelante y otros atrás, cuidando,
avisando, previniendo. Vida y muerte andan de la mano; al igual que la alegría y la
tristeza, la abundancia y la carestía. Es el YING y el YANG de PALO MONTE. En este
signo hay que fijarse muy bien en la posición espacial del KIA-A-MALOANGO o
SHAMALÓN, ya que, habla en conjunto el fundamento de Palo Monte, en su esencia de
NFUMBI, así como también, el matari del levantamiento específico en su posición
espacial (vida y muerte). Esto indica que el mpungo que habla en la posición espacial
quiera algo específico, que aunado al NFUMBI, sirva para mantener la evolución de lo
interrogado o de la obra efectuada en el espacio y en la tierra. "LA MANO IZQUIERDA
UNIDA A LA MANO DERECHA, PROYECTAN AL ESPACIO TU “YO”, JUNTO CON TU
ANCESTRO Y TU ANGEL DE LA GUARDA". Es un SÍ ROTUNDO; no presenta dudas a
lo interrogado al fundamento. Esta simbología confirma la amplitud del intervalo pregunta-
respuesta. Es la unificación del Cielo (mano derecha) y la Tierra (mano izquierda) y en el
centro el fundamento y la persona iniciada o jurada en Palo Monte. Da una total
seguridad, si se interroga bien al fundamento, de los pasos a efectuar. Este signo saca de
la oscuridad a su fundamento y concomitante a la persona iniciada. Son dos “personas”
que aprueban lo interrogado de la espiral piramidal del fundamento de Palo Monte.
SIGNIFICADO: SIGNO.
CARACTERÍSTICAS: ORDEN INTERNO. FIGURA CELESTE-TERRESTRE. ASPECTO
MIXTO (TIERRA-AIRE).
REFRÁN DE KISONO: EL MUCHO BIEN O LA MUCHA GRANDEZA TIENE MUCHOS
ENEMIGOS; NO LE PIDA AL NFUMBI MÁS DE LO QUE USTED NECESITA. LO QUE SE
SABE NO SE PREGUNTA. NADIE VE A DIOS, NI TAMPOCO CUANDO LO PARIERON,
PERO CREE QUE DIOS EXISTE Y QUE LO PARIERON.
DEIDADES QUE HABLAN EN KISONO: Lucero Mundo. Watariamba. Zarabanda.
Mpungo Oriyaya. Ntala ati Nsamba. Tiembla Tierra.
SIGNO DOBLE:
SIGNO DOBLE:
SIGNO DOBLE:
SIGNO DOBLE:
SIGNO DOBLE:
D)
NOMBRE GENÉRICO: MOSI-MOSI (OKANA). Signo de prevalencia de oscuridad, en la
que el punto blanco es quien habla con detenimiento en esta simbología. Dicha caída
posee los siguientes componentes: tres conchas negras o IYÁMPUTOS, convexas o boca
abajo y una concha blanca o IYAMPUTO, cóncavo o boca arriba. Dice NO a la pregunta
efectuada por el consultante, ya que anuncia algo malo que pueda pasar, o la pregunta no
fue efectuada con claridad y es un aviso del fundamento hacia la persona de que las
cosas no marchan bien. Es un signo de interpretación profunda y de limpiar el camino
para librarse del obstáculo que se ha presentado. Se habla de interferencia con otra
deidad, la cual no permite que el fundamento esté claro. El KIÁ-A-MALOANGO debe
limpiarse con un poco de cascarilla, para seguir interrogando a la prenda de Palo Monte y
así, evitar confusiones a posterior. Esta posición indica principio y fin. “ESPACIO Y
TIEMPO ES LO QUE MÁS DURA EN LO COGNOCISTIVO” y eso es este signo; de ahí
su interpretación profunda y análisis para definir esta caída. Simplemente no es NO, es
saber porqué es NO, y esto es saber que este signo se inicia en el espacio, cae a la tierra
y perdura en el tiempo. Una sola piedra inicia la edificación y una sola piedra acaba con la
edificación; en este caso, la edificación es la persona jurada en Palo Monte. MOSI-MOSI
es egoísta y no ve para los lados: es rey, es brujo, vive con el fuego, moldea a la piedra y
controla a los espíritus. Este signo, de por sí, trae GNURA por naturaleza y se recrea y
nutre a MALALÁ en persona.
SIGNIFICADO: UNO SOLO.
CARACTERÍSTICAS: ORDEN EXTERNO. FIGURA TERRESTRE. ASPECTO DE
TIERRA.
REFRÁN DE MOSI-MOSI: SOLO NO SE VIVE. NADIE LLEGA A GRANDE SIN LA
AYUDA DE LOS PEQUEÑOS, YA QUE TODO EL MUNDO IMPORTA, NO DESPRECIES
A NADIE, YA QUE TU NO SABES QUIEN TE VA A ENTERRAR.
DEIDADES QUE HABLAN EN MOSI-MOSI: MALALÁ. CENTELLA NDOKI.
COBAYENDE. SIETE RAYOS. NKITAN KITÁN. GURUNFINDA. LUCERO MUNDO.
SHOOLA. NTONGA MAMBA MÚNGUA. YAYA NCHILA KUMANGONGO NGONDA.
FUMANDANDA KIMPESO.
SIGNO DOBLE:
SIGNO DOBLE:
SIGNO DOBLE:
SIGNO DOBLE:
E)
NOMBRE GENÉRICO: KUVAFUNA (OYEKU). En este signo la oscuridad del KIÁ-A-
MALOANGO o (SHAMALÓN) es total, pero es el que más brilla, porque de él nacen las
caídas anteriores y están en íntima dependencia, ya que, también es llamado IKÚ: es la
muerte misma, que implica el norte final de la vida, sobre la base de la seguridad que
genera, bien sea para resolver las cosas o bien acabar, radicalmente, las cosas y sin
contemplación. En su profundidad, anuncia desgracias consecutivas, perennes,
trastoques de cualquier índole, crea fantasmas y lo hace real en el cuadro mental de las
personas. Geománticamente, es un signo femenino, negativo, de posición izquierda. Es
"EL LADO OSCURO DE LA LUNA"; es la maldad personificada en ese momento; es
comparable con el "ÁNGEL CAÍDO". Los asuntos que anuncia son peligrosos y de llegada
muy rápida. Es la inversión de los polos de los IYÁMPUTOS. Se debe preguntar al
fundamento qué quiere para evitar la consolidación de esta letra en la tierra y aliviar la
carga de las espaldas del mismo. Es la noche misma, sin luna, de alta tensión, en la que
es posible escuchar "el silencio”. Lo que se amarra, no se suelta; lo que se entierra, no
sale; lo que se ejecuta, se cumple. “ES EL GRAN SACRIFICIO PERSONAL PARA
CONSEGUIR LAS METAS Y OBTENER LA LUZ TOTAL Y RESPIRAR EN PAZ". Es un
NO ROTUNDO a lo investigado o preguntado: analice la oscuridad de tanto brillo. Ahora
bien, si es una caída primaria buscando la licencia para dialogar con su fundamento, debe
hacerse un acto de conciencia y recapitular los pasos andados, para conseguir en que se
falló, ya que fundamento en sí, así como también los ancestros profundos que hablan en
este signo, no están de acuerdo con su actitud o las cosas que se han hecho no son
cónsonas con su realidad y esto conlleva a una pérdida de todos los principios y leyes
establecidas por nuestros mayores, que sabemos que están ahí, más no podemos
tocarlos. En esta simbología, angustia y ansiedad andan de la mano y producen la
desaparición del YO material. Investíguese, aclare, analice y se verá la solución a la gran
falla. KUVAFUNA significa MUERTE y muerte en todos los sentidos, arrastrando a todo su
entorno bio-psico-social. Con este signo no se juega. Aquí se investiga quién se ha
presentado en el registro, viendo la posición espacial del SHAMALÓN y es conveniente
buscar asesoramiento de un mayor suyo.
SIGNIFICADO: MUERTE.
CARACTERÍSTICAS: ORDEN INTERNO. FIGURA TERRESTRE. ASPECTO DE AGUA.
REFRÁN DE KUVAFUNA: TODO CUANTO EXISTE ES OBRA DE DIOS, PERO ÉL NO
ES SU OBRA; ÉL ES MUCHO MÁS QUE TODO. A NADIE LE GUSTA LA MUERTE.
QUIEN BUSCA MUCHO CONSEJO, SE VUELVE LOCO.
DEIDADES QUE HABLAN EN KUVAFUNA: MALALÁ. CENTELLA NDOKI.
FUMANDANDA KIMPESO. YAYA NCHILA KUMANGONGO NGONDA. SIETE RAYOS.
NTONGA MAMBA MÚNGUA. SIETE RAYOS. NKITAN KITÁN.
SIGNO DOBLE:
SIGNO DOBLE:
NTALA ATI NSAMBA UKANO CENTELLA TIEMBLA MPUNGO MBANI
(IBEYI ORO) BEKONSI NDOKI TIERRA (OKE)
(LA CEIBA) (OYA) (OBATALÁ)
B)
NOMBRE GENÉRICO: NA MBUZO (ITAWA).
DEIDADES QUE HABLAN EN NA MBUZO: Siete Rayos. Mpungo Ngangamune. Shoola.
Kalunga. Zarabanda. Lucero Mundo. Watariamba.
SIETE RAYOS MPUNGO MPEMBA SHOOLA KALUNGA TIEMBLA
(SHANGÓ) KIYUMBA (OSHUN) (YEMAYA) TIERRA
(ODUDUWA) (OBATALÁ)
Las siguientes deidades, que hablan en este signo, no tienen posición espacial definida:
MATARI NTOTO (LA PIEDRA DE FUNDAMENTO)
NTANGO (LA LUNA)
KIYUMBA NGANGA (SECRETO DEL FUNDAMENTO)
MALALÁ (IKÚ)
SIGNO DOBLE:
Las siguientes deidades, que hablan en este signo, no tienen posición espacial definida:
MALALÁ (IKÚ)
SIGNO DOBLE:
NOMBRE EN BANTÚ: WUBUTILA ZOLE ZOLE.
DEIDADES QUE HABLAN: Lucero Mundo. Mpungo lomboán fula. Bakungala
nganga. Malala. Zarabanda. Siete rayos. Centella ndoki. Cobayende. Shoola.
Mpungo Mpemba kiyumba. Watariamba. Gurunfinda. Ntonga Mamba múngua.
La siguiente deidad, que habla en este signo, no tiene posición espacial definida:
MALALÁ (IKÚ)
SIGNO DOBLE:
NOMBRE EN BANTÚ: YAKULEN MBAMO ZOLE ZOLE.
DEIDADES QUE HABLAN: Mpungo dibudi. Nkita kiamasa. Lucero mundo.
Malalá. Gurunfinda. Bakungala nganga. Cobayende. Siete rayos. Centella
ndoki. Kiyumba nganga. Tiembla tierra. Ndoki.
CENTELLA NDOKI TIEMBLA TIERRA NDOKI (ESHU) COBAYENDE
(OYA) (OBATALÁ) (SAN LAZARO)
Las siguientes deidades, que hablan en este signo, no tienen posición espacial definida:
MALALÁ (IKÚ)
C)
NOMBRE GENÉRICO: KISONO (EYEIFFE).
DEIDADES QUE HABLAN EN KISONO: Lucero Mundo. Watariamba. Zarabanda.
Mpungo Oriyaya. Ntala ati Nsamba. Tiembla Tierra.
SIGNO DOBLE:
Las siguientes deidades, que hablan en este signo, no tienen posición espacial definida:
NTANGO (LA LUNA), NASAKOLAS (LAS BRUJAS), ÑAMPIOS (LOS ESPÍRITUS,
KIYUMBA NGANGA (SECRETO DEL FUNDAMENTO), NTOTO (LA TIERRA)
SIGNO DOBLE:
Las siguientes deidades, que hablan en este signo, no tienen posición espacial definida:
SIGNO DOBLE:
Las siguientes deidades, que hablan en este signo, no tienen posición espacial definida:
MALALÁ (IKÚ), KIYUMBA NGANGA (SECRETO DEL FUNDAMENTO), MATARI NTOTO
(LA PIEDRA DEL FUNDAMENTO), NTANGO (LA LUNA)
SIGNO DOBLE:
COBAYENDE SHOOLA MPUNGO TIEMBLA NDOKI
(SAN LAZARO) (OSHUN) MPEMBA TIERRA (ESHU)
KIYUMBA (OBATALÁ)
(ODUDUWA)
Las siguientes deidades, que hablan en este signo, no tienen posición espacial definida:
ZARABANDA MPUNGO MPEMBA KIYUMBA SHOOLA LUCERO MUNDO
(OGGÚN) (ODUDUWA) (OSHUN) (ELEGGUÁ)
COBAYENDE GURUNFINDA TIEMBLA
(SAN LAZARO) (OZAIN) TIERRA
(OBATALÁ)
Las siguientes deidades, que hablan en este signo, no tienen posición espacial definida:
MALALÁ (IKÚ)
SIGNO DOBLE:
MPUNGO MPEMBA BAKUNGALA SHOOLA NFUMBI UKANO
KIYUMBA NGANGA (OSHUN) (EL MUERTO) BEKONSI
(ODUDUWA) (ANCESTROS) (LA CEIBA)
TIEMBLA TIERRA NDOKI
(OBATALÁ) (ESHU)
La siguiente deidad, que habla en este signo, no tiene posición espacial definida:
D)
NOMBRE GENÉRICO: MOSI-MOSI (OKANA).
DEIDADES QUE HABLAN EN MOSI-MOSI: Malalá. Centella Ndoki. Cobayende. Siete
Rayos. Nkitan Kitán. Gurunfinda. Lucero Mundo. Shoola. Ntonga Mamba Múngua. Yaya
Nchila Kumangongo Ngonda. Fumandanda Kimpeso.
La siguiente deidad, que habla en este signo, no tiene posición espacial definida:
MALALÁ (IKÚ)
SIGNO DOBLE:
SIGNO DOBLE:
La siguiente deidad, que habla en este signo, no tiene posición espacial definida:
SIGNO DOBLE:
Las siguientes deidades, que hablan en este signo, no tienen posición espacial definida:
SIGNO DOBLE:
NOMBRE EN BANTÚ: YAKULEN KIBENI ZOLE-ZOLE.
DEIDADES QUE HABLAN: lucero mundo. Bakungala nganga. Nfumbi. Nsambia.
Siete rayos. Centella ndoki. Mpungo Mpemba kiyumba. Tiembla tierra. Mpungo
oriyaya. Ndoki.
E)
NOMBRE GENÉRICO: KUVAFUNA (OYEKU).
DEIDADES QUE HABLAN EN KUVAFUNA: Malalá. Centella Ndoki. Fumandanda
Kimpeso. Yaya Nchila Kumangongo Ngonda. Ntonga Mamba Múngua. Siete Rayos.
Nkitan Kitán.
La siguiente deidad, que habla en este signo, no tiene posición espacial definida:
MALALÁ (IKÚ)
SIGNO DOBLE:
Las siguientes deidades, que hablan en este signo, no tienen posición espacial definida:
MALALÁ (IKÚ)
Burunkisa nganga
Nguangara nkunia
Munanfua monunkuame
Tata ndibilongo tuyembere
EL CREDO
Tendundu quienpunguele mani masango nsila bansa sese mandie sila bango bikan bioko
bigan diame ndilikuame sese madie sese madie nsambi ndiganga.
Kabanga tengue yaya pian kilanga tala moko nganga nkisa nkita mulanga ngungu
nsanguila sogulo basula kuenda muini mbanzo nmusi naba nguenguere
Mbokuta ndinga kuamo mbisi kisa munan kisa man name koinfula kuame tanda kuanse
tango mbisi kalenga gando ntoto nkusumo panguame kisa muna kisa nfinda ganga
kuenda menzo kari mbana ndundia sibula menzo gando mundele kanguame kuenda nso
menzo atufi gungun dinga lambote mono kuenda mbau sibula menzo nkuandi ngueyo
muana nsambia mpungo.
Krabatánsila kié Krabatánsila, sila Luanda; sila Mumboma; sila Ngole; sila Kongo.
Va con licencia nganga nkisa muana nsambia kinuno matiko nweye nweye um panguiame
de nchila kiako kiako kiangana buké buké paso lumá carabela campo santo kuan nganga.
Kimbisi kínsese kingrama lére kin kangandiámbo diambo malongo kikangan diambo
kesese insinsán yerey-yerey diambo kímpolo impolo nanilo mayombero buena noche
kiyumba mayombe, buena noche shoolá, buena noche zarabanda, buena noche
mukiamumilo, buena noche camponfinda, buena noche kalunga, buena noche centella
ndoki, buena noche watariamba, buena noche gurunfinda, tata nkuyo, dariyaya nganga
nsala nfumbe ndoki kumputo mani.
Sanda naribé sanda nkunia naribé sanga fumandanga media noche dinganguei dinga
mundo pangalamboko media tango bobela ngungu media tango.
Dun dun ceiba, como tu musikiri llama pare gombi hay cielo munangué munangué cuando
gallo cantó ya hora de anseré. Mama simbiko tata tata sekeré mamitica sikirigombe,
mamá guatamberiré. Mamá ta’contento, mamá saku salu landé vititi kongo, que nganga
fue.
Ambekase amkese yaya nyaya guidi nguidi nké kemá kumba nkumbansa nsa kunambeta
mbeta beta léngue emá lémbe yaya.
Wángara, wángara simandié... Wánga nganga ndoki Wángara, wángara nganga wánkila
kiángana watanga mambo wánkila kiyumba nfüiri simandié ngangala wángara, wángara
simandié...
CANTO A NDOKI
Mi ganga son pañuelo luto; mi nganga son kiyumba füiri; mi nganga son lo ndiambo; cifra
cifré mi tormenta; cifra cifré ya son las horas, mi tormenta; sambiampungo ¡mal rayo
parta!; lo zarabanda ¡mal rayo parta!; lo tronco malo ¡mal rayo parta!; ¡mal rayo parta a
kiyumba nkisa!
Yansese wiriko kunansa sambia mpungo kinfumbe nfumbe ndoki meni meni ya talankó
lawiir rindoki ya meni meni kunan sambia.
Nfumbe, nfumbe, munu mata, paso pobre viejo por aquí pasó, por aquí gimió, por aquí
paso mi kunankisa Y nadie lo vio...
Sambia npungu, vititi lossa tava sili, mono panibele machuko congo, lunguanda buengue.
REZO AL PIE DE LA NGANGA
Enai ené buburú buburú tende ababá agabá chirimba kibundo kinunsi nunjinguirí inguirí
funda afundá tutu tutu kumbángula libangún bángula alinché banchoncho ami
simborombó tata angula amusengue akará.
REZO A LA NGANGA
Licencia tango mberese kalunga gando ntoto nkusuro panguiame kisa muna kisa nfinda
nganga mpaka mene paka gombe, paka leu sambia kuenda menzo kariri tete guasa
licencia mi tata nkisi muana muganga. Con licencia sambia quicio puerta munanzo congo,
yaya que kuenda munanzo chala baluande nsasi dinamotuto mama guenke que kuenda
yapembe abre mato con licencia kisa nsambia bata ndilongo de mponda kuenda con
licencia nsala baluande nganga yaya palo monte kimbisa batalla vence guerra ndoki
mame lucero nsambia cuatro vientos vence batallas ganga ndoki, ndoki mariata karire
mponda lucero guatariongo mpemba nganga. Guru, guru finda ndoki guru finda ndundo
butanseke osain muako langa sambaka butanseke.
REZO A LA NGANGA
Kabanga tengue yaya madiama mpadilanga ngüiriko talakan moko kunansen ganga
nkeso nkita nsengue a manalánga a sambia mpungo banzo yaya muanga moana wango
nsanguila bakula yanga bákulo kuenda nsalanga muni mpenso menga ntuala mosi maba
nyeta denga kuako mbesi nkisa muna nkisi muana kangula kansiuso ntanda kuame
kuanse mbano sibula menzo konguame kuenda nso yambote mono kuenda sibula menzo
kuandi mboto lungua lungué mayanda batalla butake ngueyo muana nsambia mpungo
emu tata ndilongo de amponda nfuma danda kimpesa batuto malongo lukuenda nsala
lubamba nkisa malongo.
REZO A LA NGANGA
Ngueye lukila panguiame bakuta ndinga kuako mbesi kalinga mukalanga gando lango
ntoto nkusuru pandiame kisa muna kisa nfinda ngana mpaka mene paka gambe plaza liri
sambia que me kulanda menzo güiriri tete guanza licencia mi tata nkisi.
REZO A LA NGANGA
Buta kane kabanga bambeko nkabo kibula sunga kuma mboto luanga lungué mayanda
batalla butakié nsengue nkunia bondosua mbi nguengue ngoato guambo yayandele
alubende diafinda ototua cheche kabi ponkulere do kinongo komulenga konaputo.
REZO A LA NGANGA
Va con licencia cuatro vientos nganga nkisa, palo monte, nsusu mayimbe, susundamba,
plaza lirio mamá kiyumba, ntoto que yo nsala. Con licencia, quien vence, vence batallas
kunambumbo, con licencia nsasi kuna matuto, yeto-yeto, muana longa. Con licencia
mariwanga, mamá kengue, mama shola, baluande, matuande longo fula batatoko, con
licencia mpaka riri, mpaka ngombe, mbele nganga, macho sanganga, tronco va ceiba.
Con licencia kalunga, sube kalunga baja. Con licencia mi padre, mi madre nganga,
mayordomo nganga, centinela nganga, nsukururú sambia mpungo, nsukururú sambia
bilongo,
Kuenda yelendo sambi watuka pendoki waluka sambiampunga paka dilanga kukián pila
diá bakume nto malonga diá tula boma yungó tula mensu.
Musieto charieto, senguengué mangüema muruwanda yayámbi dundu iré ban füiri ambé
kese, ambé kese yaya nyaya nguidí, nguidí nke nkema kumba nkumba nkumbansa, nsá
nkunián beta mbeta léngue emá lémbe yaya.
Enai buburú tende tendelá babá sikirimboa kibundo kinunje nují wiri ngüiri funda afundá
ntutu afundán tutu kubángula abangú bangula alinche abronchó mayio kuma amisí
brombó tata ngula lamusengue sengue a kara akará kara meñe limeñe ban bronsio mayio
kuma amisi brombó tata ngula lamusengue sengue a kara akará kara meñe limeñe ban
brosio mayio kuma marioko mamisi nkuenda tu malá meñe lée sindaula ndundu yambaka
yimbulanda.
CANTO A KALUNGA
Wanyeré wánguere nkita kiamasa wanyeré yémbe awán yeré sanguereré mboma nkita
kiamasa wángala nganga wanyeré wanyeré wanyeré.
Baluande bo, baluande bo baluande tokí la kuenda mama kasimba ko kasimba kasimba
ko...
Gan gan gan baluande lo kongo yero gan gan gan guimbo kalunguera nkelelé
munanganga nkimbo kalunguera simba muana nsún nsusu muana ganga kualikintaya
bobelande bobelande bobelande nlogue nlogue ¡AE! kewande quiere kalunga yé yé yé tá
mulé uria nguimbo kalunguera nguimbo kalunguera mama teté uria niongue nlongue
nlongue lomboán fula nlongue aguelié su mare, pobrecito criollo.
Kutere akutere akayó mboma longánguisi yo longa moana. Simba güana nsúnsa mayá
kinyaya kalunga kota mbukadera son muruandalo Palo Monte kalunga mi kalunga
muruanda.
Oyá, Oyá pemba ¡Cómo vuela! Oyá, Oyá toca pao mi sé oyá, Oyá pemba.
Mariwanga yarirí bankereré eboré mariwanga sambia, sambia mpungu sa isora muana.
Por qué mariwanga viti colorá. Oyá, oyá toca pa’misa, oyá mariwanga yarire sekeré
nlongue mariwanga yarire sekeré cuando viene oyá que llama, pobrecito, oyá que llama,
oyá, oyá mpebelá valá.
REZO PARA LLAMAR A SIETE RAYOS
Wanguere wanguere tu ñare buenas noches siete rayos, ya tiene padre ya tiene mare, ya
sambiampunga te da licencia. Licencia sambi kaputu mani ya wiri ndinga nkangue
sarakanga makuto makutu mpulu que sambiampunga dariyaya e vira sara víralo, vira
mayimbe.
Siete rayos tata, munalongo digansuá susitera yén yén yébere yébere yébere yambé
yambé yambé ba ya mo dame una muna como tata kenyen kisa sinambá boma karire
mboma insasi kina mututu yeta yeta muana longo pluma la cotorra colorá, garabato
garabatá kimbisa yoma kimbisa ¡verifuasi hay, congo!
Nfumbe, nfumbe füiri montá, nfumbe malembe fumbe, epolipó ndana, ndana epolipó.
Gando cueva vive nganga, Y sale nganga con Zarabanda, Nuevo mundo, luna nueva,
Abre paso madre nganga, Zarabanda, zarabanda, Yero, yero va cotá yero, Buá
zarabanda, va cotá yero, Yero va cotá yero.
Yaya chikiriri yaya chikiri ndumba ntonche ntonche a la mutonché mi sholá wengue
alamugué dé kinkereré tonché sholá wengue a wengue sholá sholá siete ríos.
Sholá sholanwere sholá, ntonché ntonché alamutanché, sholán were alagongué ndó
kinkelelé tonché. Awembén sholá, vamo a bombí alabomeitón tonché, nkanu kimbangara
kimbangará, mbonguere oniseto moniseto.
Temporal tumba palo como no tumba ojo. ¡EH! Vamo allá batalla sierite la loma, no digo
madiata guiaguó guiagó, barikoso dayo lindero cimbra siguaraya makreto bilongo...
Shamalongo malongo, shamalongo menanda, vengo con permiso de mi nganga...
Malemboé malemboé, bueno día prenda mía; arranca, que andamos mal... Interó ko ko
ko nfinda tá.
L’malembe mpolo yákara malembe moana nketo kaise nguei munukiá munu malembe,
malembe.
-1-
Bueno día, bueno día, bueno día, bueno día, bueno día, lo bueno día.
-2-
Buena noche, buena noche, buena noche, buena noche buena noche, la buena noche.
-3-
Lo bueno día, si son de día, lo bueno día, si son de día, lo bueno día, si son de día.
-4-
La buena noche, si son de noche, la buena noche, si son de noche, la buena noche, si
son de noche.
-5-
Yo saludando al mismo Sambia bueno día, bueno día, lo bueno día, bueno día.
-6-
Yo saludando a Sambia Mpungo, bueno día, bueno día, lo bueno día, bueno día.
-7-
Yo saludando mi fundamento, bueno día, bueno día, lo bueno día, bueno día.
-8-
Yo saludando to’lo nfumbes, bueno día, bueno día, lo bueno día, bueno día.
-9-
Yo saludando to’los nkisi, bueno día, bueno día, lo bueno día, bueno día.
- 10 -
Yo saludando to'los tatas, bueno día, bueno día, lo bueno día, bueno día.
- 11 -
Yo saludando to'lo sabe, bueno día, bueno día, lo bueno día, bueno día.
- 12 -
Yo saludando tata Lucero, bueno día, bueno día, lo bueno día, bueno día.
- 13 -
Yo saludando Cuatro Nfinda, bueno día, bueno día, lo bueno día, bueno día.
- 14 -
Yo saludando lo Munanso, bueno día, bueno día, lo bueno día, bueno día
- 15 -
Yo saludando Camponfinda, bueno día, bueno día, lo bueno día, bueno día.
- 16 -
Yo saludando Lucero Prima, bueno día, bueno día, lo bueno día, bueno día.
- 17 -
Yo saludando Kundafinda, bueno día, bueno día, lo bueno día, bueno día.
- 18 -
Yo saludando a Zarabanda, bueno día, bueno día, lo bueno día, bueno día.
- 19 -
Yo saludando lo'caba mundo, bueno día, bueno día, lo bueno día, bueno día.
- 20 -
Yo saludando a Tiembla Tierra, bueno día, bueno día, lo bueno día, bueno día.
- 21 -
Yo saludando a Gurunfinda, bueno día, bueno día, lo bueno día, bueno día.
- 22 -
Yo saludando a Centella Ndoki, bueno día, bueno día, lo bueno día, bueno día.
- 23 -
Yo saludando mi Kalunga, bueno día, bueno día, lo bueno día, bueno día.
- 24 -
Yo saludando a Madre de Agua, bueno día, bueno día, lo bueno día, bueno día.
- 25 -
Yo saludando a Shoola, bueno día, bueno día, lo bueno día, bueno día.
- 26 -
Yo saludando a Nlango, bueno día, bueno día, lo bueno día, bueno día.
- 27 -
Yo saludando a Ngonda, bueno día, bueno día, lo bueno día, bueno día.
- 28 -
Yo saludando a Ntango, bueno día, bueno día, lo bueno día, bueno día.
- 29 -
Yo saludando Gano Batalla, bueno día, bueno día, lo bueno día, bueno día.
- 30 -
Yo saludando to’lo Ndoki, bueno día, bueno día, lo bueno día, bueno día.
- 31 -
Yo saludando mi Siete Rayos, bueno día, bueno día, lo bueno día, bueno día.
- 32 -
Yo saludando a Mukiamamuilo, bueno día, bueno día, lo bueno día, bueno día.
- 33 -
Yo saludando to'mi Mpaka, bueno día, bueno día, lo bueno día, bueno día.
- 34 -
Yo saludando a Pata e’llaga, bueno día, bueno día, lo bueno día, bueno día.
- 35 -
Yo saludando lo’matari, bueno día, bueno día, lo bueno día, bueno día.
- 36 -
Yo saludando a mi Ntoto, bueno día, bueno día, lo bueno día, bueno día.
- 37 -
Yo saludando abrikuto nkuto, bueno día, bueno día, lo bueno día, bueno día.
- 38 -
Wiri mambo que yo te mbomba, bueno día, bueno día, lo bueno día, bueno día.
- 39 -
Ganga buena que nunca especia, bueno día, bueno día, lo bueno día, bueno día.
- 40 -
Arriba cheche, arriba ntoto, bueno día, bueno día, lo bueno día, bueno día.
- 41 -
Nunca especia mundo mbomba, bueno día, bueno día, lo bueno día, bueno día.
- 42 -
Perro bueno que sigue a su amo, bueno día, bueno día, lo bueno día, bueno día.
- 43 -
Yo saludando a Ngoma kókero, bueno día, bueno día, lo bueno día, bueno día.
- 44 -
Yo saludando a Kuna yanga, bueno día, bueno día, lo bueno día, bueno día.
- 45 -
Yo saludando Mbele Nganga, bueno día, bueno día, lo bueno día, bueno día.
- 46 -
Yo saludando a Nkuyo Congo, bueno día, bueno día, lo bueno día, bueno día.
- 47 -
Yo saludando a to’lo Ngombe, bueno día, bueno día, lo bueno día, bueno día.
- 48 -
Yo saludando Nsala Malekum, bueno día, bueno día, lo bueno día, bueno día.
-5-
Lumbe, lumbe, lumbe a umbe a mi cueva nganga, si Nkuyo saseré seré, palo kin diambo
a selsagüey.
-6-
Lumbe, lumbe, lumbe a umbe a mi cueva nganga, si Pungu Mensu saseré seré, palo kin
diambo a selsagüey.
-7-
Lumbe, lumbe, lumbe a umbe a mi cueva nganga, si Zarabanda saseré seré, palo kin
diambo a selsagüey.
-8-
Lumbe, lumbe, lumbe a umbe mi cueva nganga, si Cubre Monte saseré seré, palo kín
diambo a selsagüey.
-9-
Lumbe, lumbe, lumbe a umbe mi cueva nganga, si Oriyaya saseré seré, palo kin diambo a
selsagüey.
- 10 -
Lumbe, lumbe, lumbe a umbe a mi cueva nganga, si Gangalanfula saseré sere, palo
kin diambo a selsagüey.
- 11 -
Lumbe, lumbe, lumbe a umbe mi cueva nganga, sí Lucerito saseré seré, palo kin diambo
a selsagüey.
- 12 -
Lumbe, lumbe, lumbe a umbe mi cueva nganga, si Mamá Kengue saseré seré, palo kin
diambo a selsagüey.
- 13 -
Lumbe, lumbe, lumbe a umbe a mi cueva nganga, si Tiembla Tierra saseré seré, palo kin
diambo a selsagüey.
- 14 -
Lumbe, lumbe, lumbe a umbe a mi cueva nganga, si Kalunga saseré seré, palo kin
díambo a selsagüey.
- 15 -
Lumbe, lumbe, lumbe a umbe a mi cueva nganga, sí Kisimbia Kiamasa saseré seré, palo
kin diambo a selsagüey.
- 16 -
Lumbe, lumbe, lumbe a umbe a mi cueva nganga, si Nkisi Mamba saseré seré, palo kin
diambo a selsagüey.
- 17 -
Lumbe, lumbe, lumbe a umbe a mi cueva nganga, si Mama Nganga saseré seré, diambo
a selsagüey.
- 18 -
Lumbe, lumbe, lumbe a umbe a mi cueva nganga, sí Centella Ndoki saseré seré, palo kin
diambo a selsagüey
- 19 -
Lumbe, lumbe, lumbe a umbe a mi cueva nganga, si Monte Oscuro saseré seré, palo kín
diambo a selsagüey.
- 20 -
Lumbe, lumbe, lumbe a umbe a mi cueva nganga, si Viento Malo saseré seré, palo kin
diambo a selsagüey.
- 21 -
Lumbe, lumbe, lumbe a umbe a mi cueva nganga, si Nkitán Kitán saseré seré, palo kin
diambo a selsagüey.
- 22 -
Lumbe, lumbe, lumbe a umbe mi cueva nganga, sí Siete rayos saseré seré, palo kin
diambo a selsagüey.
- 23 -
Lumbe, lumbe, lumbe a umbe mi cueva nganga, si Munalongo saseré seré, palo kin
diambo a selsagüey.
- 24 -
Lumbe, lumbe, lumbe a umbe a mi cueva nganga, si Nsasi saseré seré, palo kin diambo a
selsagüey.
- 25 -
Lumbe, lumbe, lumbe a umbe mi cueva nganga, sí Pata e’llaga saseré seré, palo kin
diambo a selsagüey.
- 26 -
Lumbe, lumbe, lumbe a umbe mi cueva nganga, sí Tata Mumba saseré seré, palo kin
diambo a selsagüey.
- 27 -
Lumbe, lumbe, lumbe a umbe mi cueva nganga, si Tata Kilongo saseré seré, palo kin
diambo a selsagüey.
- 28 -
Lumbe, lumbe, lumbe a umbe a mi cueva nganga, si Ntonga mamba Múngua saseré seré,
palo kin diambo a selsagúey.
- 29 -
Lumbe, lumbe, lumbe a umbe mi cueva nganga, si Totonkúa saseré seré, palo kin diambo
a selsagüey.
- 30 -
Lumbe, lumbe, lumbe a umbe a mi cueva nganga, si Yaya Nchila saseré seré, palo kin
diambo a selsagüey.
- 31 -
Lumbe, lumbe, lumbe a umbe a mi cueva nganga, si Yaya Mpemba Kiyumba saseré seré,
palo kin diambo a selsagüey.
- 32 -
Lumbe, lumbe, lumbe a umbe mi cueva nganga, si Tata Ngangamune saseré seré palo
kin diambo a selsagüey.
- 33 -
Lumbe, lumbe, lumbe a umbe a mi cueva nganga, si Ntala ati Nsamba saseré seré, palo
kin diambo a selsagüey.
- 34 -
Lumbe, lumbe, lumbe a umbe a mi cueva nganga, si Musilango saseré seré, palo kin
diambo a selsagüey.
- 35 -
Lumbe, lumbe, lumbe a umbe a mi cueva nganga, sí Kabanga saseré séré, palo kin
diambo a selsagüey.
- 36 -
Lumbe, lumbe, lumbe a umbe mi cueva nganga, si Malongo saseré seré, palo kin díambo
a selsagüey.
- 37 -
Lumbe, lumbe, lumbe a umbe a mi cueva nganga, sí Muñanga saseré seré, palo kin
diambo a selsagüey.
- 38 -
Lumbe, lumbe, lumbe a umbe mi cueva nganga, si Shamalongo saseré seré, palo kin
diambo a selsagüey.
- 39 -
Lumbe, lumbe, lumbe a umbe mi cueva nganga, sí Nkunia Nfinda saseré seré, palo kin
diambo a selsagüey.
- 40 -
Lumbe, lumbe, lumbe a umbe a mi cueva nganga, sí mi Ntoto saseré seré, palo kin
diambo a selsagüey.
- 41 -
Lumbe, lumbe, lumbe a umbe a mi cueva nganga, si mi Paso karire seseré seré, palo kin
diambo a selsagüey
- 42 -
Lumbe, lumbe, lumbe a umbe a mí cueva nganga, sí mi Mbele saseré seré, palo kin
diambo a selsagüey.
- 43 -
Lumbe, lumbe, lumbe a umbe a mi cueva nganga, si mi Kiyumba saseré seré, palo kin
diambo a selsagüey.
- 44 -
Lumbe, lumbe, lumbe a umbe a mi cueva nganga, si mi Munanso saseré seré, palo kin
diambo a selsagüey.
- 45 -
Lumbe, lumbe, lumbe a umbe a mí cueva nganga, sí Aikú Bambá saseré seré, palo kin
diambo a selsagüey.
- 46 -
Lumbe, lumbe, lumbe a umbe a mi cueva nganga, si Ngueyos saseré seré, palo kin
diambo a selsagüey.
- 47 -
Lumbe, lumbe, lumbe a umbe a mi cueva nganga, sí mi Ndoki saseré seré, palo kin
diambo a selsagüey.
- 48 -
Lumbe, lumbe, lumbe a umbe a mi cueva nganga, si los Tatas saseré seré, palo kin
diambo a selsagüey.
- 49 -
Lumbe, lumbe, lumbe a umbe mi cueva nganga, si la Yayas saseré seré, palo kin diambo
a selsagüey.
- 50 -
Lumbe, lumbe, lumbe a umbe a mí cueva nganga, si Abakwá saseré seré, palo kin
diambo a selsagüey.
- 51 -
Lumbe, lumbe, lumbe a umbe a mi cueva nganga, si Ékue saseré seré, palo kin diambo a
selsagüey.
- 52 -
Lumbe, lumbe, lumbe a umbe a mi cueva nganga, si Síkán saseré seré, palo kin diambo a
selsagüey.
- 53 -
Lumbe, lumbe, lumbe a umbe a mi cueva nganga, si Itianze saseré seré, palo kin diambo
a selsagüey.
- 54 -
Lumbe, lumbe, lumbe a umbe a mi cueva nganga, si Plaza Lirio saseré seré, palo kin
diambo a selsagüey.
- 55 -
Lumbe, lumbe, lumbe a umbe a mi cueva nganga, si Nasakó saseré seré, palo kin díambo
a selsagüey.
-4-
Lumbe, lumbe como nsala malekum un congo, como nsala malekum Sambia Mpungo,
como nsala malekum un congo.
-5-
Lumbe, lumbe como nsala malekum un congo, como nsala malekum Nkuyo, como nsala
maIekum un congo.
-6-
Lumbe, lumbe como nsala malekum un congo, como nsala malekum Pungu Mensu, como
nsala malekum un congo.
-7-
Lumbe, lumbe como nsala malekum un congo, como nsala malekum Zarabanda, como
nsala malekum un conqo.
-8-
Lumbe, lumbe como nsala malekum un congo, como nsala malekum Cubre Monte, como
nsala malekum un congo.
-9-
Lumbe, lumbe como nsala malekum un congo, como nsala malekum Oriyaya, como nsala
malekum un congo.
- 10 -
Lumbe, lumbe como nsala malekum un congo, como nsala malekum Gangalanfúla, como
nsala malekum un congo.
- 11 -
Lumbe, lumbe como nsala malekum un congo, como nsala malekum Lucerito, como nsala
malekum un congo.
- 12 -
Lumbe, lumbe como nsala malekum un congo, como nsala malekum Yaya Kenké, como
nsala malekum un congo.
- 13 -
Lumbe, lumbe como nsala malekum un congo, como nsala malekum Tiembla Tierra,
como nsala malekum un congo.
- 14 -
Lumbe, lumbe como nsala malekum un congo, como nsala malekum Yaya Kalunga, como
nsala malekum un congo.
- 15 -
Lumbe, lumbe como nsala malekum un congo, como nsala malekum Kisimbia Kiamasa
como nsala malekum un congo.
- 16 -
Lumbe, lumbe como nsala malekum un congo, como nsala malekum Nkisi Mamba, como
nsala malekum un congo.
- 17 -
Lumbe, lumbe como nsala malekum un congo, como nsala malekum Nyaya Nganga,
como nsala malekum un congo.
- 18 -
Lumbe, lumbe como nsala malekum un congo, como nsala malekum Centella Ndoki,
como nsala malekum un congo.
- 19 -
Lumbe, lumbe como nsala malekum un congo, como nsala malekum Monte Oscuro, como
nsala malekum un congo.
- 20 -
Lumbe, lumbe como nsala malekum un congo, como nsala malekum Viento Malo, como
nsala malekum un congo.
- 21 -
Lumbe, lumbe como nsala malekum un congo, como nsala malekum Nkitán Kitán, como
nsala malekum un congo.
- 22 -
Lumbe, lumbe como nsala malekum un congo, como nsala malekum Siete rayos, como
nsala malekum un congo.
- 23 -
Lumbe, lumbe como nsala malekum un congo, como nsala malekum Munalongo, como
nsala malekum un congo.
- 24 -
Lumbe, lumbe como nsala malekum un congo, como nsala malekum Nsasi, como nsala
malekum un congo.
- 25 -
Lumbe, lumbe como nsala malekum un congo, como nsala malekum Pata e'Llaga, como
nsala malekum un congo.
- 26 -
Lumbe, lumbe como nsala malekum un congo, como nsala malekum Tata Mumba, como
nsala malekum un congo.
- 27 -
Lumbe, lumbe como nsala malekum un congo, como nsala malekum Tata Kilongo, como
nsala malekum un congo.
- 28 -
Lumbe, lumbe como nsala malekum un congo, como nsala malekum Ntonga Mamba,
como nsala malekum un congo.
- 29 -
Lumbe, lumbe como nsala malekum un congo, como nsala malekum Totonkúa, como
nsala malekum un congo
- 30 -
Lumbe, lumbe como nsala malekum un congo, como nsala malekum Yaya Nchila, como
nsala malekum un congo.
- 31 -
Lumbe, lumbe como nsala malekum un congo, como nsala malekum Yaya Mpemba,
como nsala malekum un congo.
- 32 -
Lumbe, lumbe como nsala malekum un congo, como nsala malekum Tata Ngangumune,
como nsala malekum un congo.
- 33 -
Lumbe, lumbe como nsala matekum un congo, como nsala malekum Ntala ati Nsamba,
como nsala malekum un congo.
- 34 -
Lumbe, lumbe como nsala malekum un congo, como nsala malekum Musilango, como
nsala malekum un congo.
- 35 -
Lumbe, lumbe como nsala malekum un congo, como nsala malekum Kabanga, como
nsala malekum un congo.
- 36 -
Lumbe, lumbe como nsala malekum un congo, como nsala malekum Malongo, como
nsala malekum un congo.
- 37 -
Lumbe, lumbe como nsala malekum un congo, como nsala malekum Muñanga, como
nsala malekum un congo.
- 38 -
Lumbe, lumbe como nsala malekum un congo, como nsala malekum Shamalongo, como
nsala malekum un congo.
- 39 -
Lumbe, lumbe como nsala malekum un congo, como nsala malekum Nkunia Nfinda, como
nsala malekum un congo.
- 40 -
Lumbe, lumbe como nsala malekum un congo, como nsala malekum mi Ntoto, como
nsala malekum un congo.
- 41 -
Lumbe, lumbe como nsala malekum un congo, como nsala malekum Paso Karire, como
nsala malekum un congo.
- 42 -
Lumbe, lumbe como nsala malekum un congo, como nsala malekum Mbele Nganga,
como nsala matekum un congo.
- 43 -
Lumbe, lumbe como nsala malekum un congo, como nsala malekum Kiyumba Nganga,
como nsala malekum un congo.
- 44 -
Lumbe, lumbe como nsala malekum un congo, como nsala malekum Munanso Nganga,
como nsla malekum un congo.
- 45 -
Lumbe, lumbe como nsala malekum un congo, como nsala malekum Aikú Bamba, como
nsala malekum un congo.
- 46 -
Lumbe, lumbe como nsala malekum un congo, como nsala malekum los Ngueyos, como
nsala malekum un congo.
- 47 -
Lumbe, lumbe como nsala malekum un congo, como nsala malekum to'los Tatas, como
nsala malekum un congo.
- 48 -
Lumbe, lumbe como nsala malekum un congo, como nsala malekum to’las Yayas, como
nsala malekum un congo.
- 49 -
Lumbe, lumbe como nsala malekum un congo, como nsala malekum mi Ndoki, como
nsala malekum un congo.
- 50 -
Lumbe, lumbe como nsala malekum un congo, como nsala malekum Abakwá, como nsala
malekum un congo.
- 51 -
Lumbe, lumbe como nsala malekum un congo, como nsala malekum Ékue, como nsala
malekum un congo.
- 52 -
Lumbe, lumbe como nsala malekum un congo, como nsala malekum Sikán, como nsala
malekum un congo.
- 53 -
Lumbe, lumbe como nsala malekum un congo, como nsala malekum Itianze, como nsala
malekum un congo.
- 54 -
Lumbe, lumbe como nsala malekum un congo, como nsala malekum Plaza Lirio, como
nsala malekum un congo.
- 55 -
Lumbe, lumbe como nsala malekum un congo, como nsala malekum Nasakó, como nsala
malekum un congo.
- 56 -
Lumbe, lumbe como nsala malekum un congo, como nsala malekum Ukano Bekonsí,
como nsala malekum un congo.
-2-
Viene que viene sibao te llama, viene que viene sibao te espera, viene que viene con su
paso karire, viene que viene mi nganga te espera.
-3-
Viene que viene sibao te llama, viene que viene sibao te espera, viene que viene con su
paso karire, viene que viene sambia te espera.
-4-
Viene que viene sibao te llama, viene que viene sibao te espera, viene que viene con su
paso karire, viene que viene sambia mpungo te espera.
-5-
Viene que viene sibao te llama, viene que viene sibao te espera, viene que viene con su
paso karire, viene que viene nkuyo lubanda te espera.
-6-
Viene que viene sibao te llama, viene que viene sibao te espera, viene que viene con su
paso karire, viene que viene nkuyo te espera.
-7-
Viene que viene sibao te llama, viene que viene sibao te espera, viene que viene con su
paso karire, viene que viene pungu mensu te espera.
-8-
Viene que viene sibao te llama, viene que viene sibao te espera, viene que viene con su
paso karire, viene que viene zarabanda te espera.
-9-
Viene que viene sibao te llama, viene que viene sibao te espera, viene que viene con su
paso karire, viene que viene cubre monte te espera.
- 10 -
Viene que viene sibao te llama, viene que viene sibao te espera, viene que viene con su
paso karire, viene que viene oriyaya te espera.
- 11 -
Viene que viene sibao te llama, viene que viene sibao te espera, viene que viene con su
paso karire, viene que viene gangalanfula te espera.
- 12 -
Viene que viene sibao te llama, viene que viene sibao te espera, viene que viene con su
paso karire, viene que viene lucerito te espera.
- 13 -
Viene que viene sibao te llama, viene que viene sibao te espera, viene que viene con su
paso karire, viene que viene yaya kenké te espera.
- 14 -
Viene que viene sibao te llama, viene que viene sibao te espera, viene que viene con su
paso karire, viene que viene tiembla tierra te espera.
- 15 -
Viene que viene sibao te llama, viene que viene sibao te espera, viene que viene con su
paso karire, viene que viene yaya kalunga te espera.
- 16 -
Viene que viene sibao te llama, viene que viene sibao te espera, viene que viene con su
paso karire, viene que viene kisimbia kiamasa te espera.
- 17 -
Viene que viene sibao te llama, viene que viene sibao te espera, viene que viene con su
paso karire, viene que viene nkisi mamba te espera.
- 18 -
Viene que viene sibao te llama, viene que viene sibao te espera, viene que viene con su
paso karire, viene que viene yaya nganga te espera.
- 19 -
Viene que viene sibao te llama, viene que viene sibao te espera, viene que viene con su
paso karire, viene que viene centella ndoki te espera.
- 20 -
Viene que viene sibao te llama, viene que viene sibao te espera, viene que viene con su
paso karire, viene que viene monte oscuro te espera.
- 21 -
Viene que viene sibao te llama, viene que viene sibao te espera, viene que viene con su
paso karire, viene que viene viento malo te espera.
- 22 -
Viene que viene sibao te llama, viene que viene sibao te espera, viene que viene con su
paso karire, viene que viene nkitán kitán te espera.
- 23 -
Viene que viene sibao te llama, viene que viene sibao te espera, viene que viene con su
paso karire, viene que viene siete rayos te espera.
- 24 -
Viene que viene sibao te llama, viene que viene sibao te espera, viene que viene con su
paso karire, viene que viene munalongo te espera.
- 25 -
Viene que viene sibao te llama, viene que viene sibao te espera, viene que viene con su
paso karire, viene que viene nsasi te espera.
- 26 -
Viene que viene sibao te llama, viene que viene sibao te espera, viene que viene con su
paso karire, viene que viene pata e’llaga te espera.
- 27 -
Viene que viene sibao te llama, viene que viene sibao te espera, viene que viene con su
paso karire, viene que viene tata kilongo te espera.
- 28 -
Viene que viene sibao te llama, viene que viene sibao te espera, viene que viene con su
paso karire, viene que viene tata mumba te espera.
- 29 -
Viene que viene sibao te llama, viene que viene sibao te espera, viene que viene con su
paso karire, viene que viene ntonga mámba te espera.
- 30 -
Viene que viene sibao te llama, viene que viene sibao te espera, viene que viene con su
paso karire, viene que viene totonkúa te espera.
- 31 -
Viene que viene síbao te llama, viene que viene sibao te espera, viene que viene con su
paso karire, viene que viene yaya nchila te espera.
- 32 -
Viene que viene sibao te llama, viene que viene sibao te espera, viene que viene con su
paso karire, viene que viene yaya mpemba te espera.
- 33 -
Viene que viene sibao te llama, viene que viene sibao te espera, viene que viene con su
paso karire, viene que viene tata ngangumune te espera.
- 34 -
Viene que viene sibao te llama, viene que viene sibao te espera, viene que viene con su
paso karire, viene que viene ntala ati nsamba te espera.
- 35 -
Viene que viene sibao te llama, viene que viene sibao te espera, viene que viene con su
paso karire, viene que viene musilango te espera.
- 36 -
Viene que viene sibao te llama, viene que viene sibao te espera, viene que viene con su
paso karire, viene que viene kabanga te espera.
- 37 -
Viene que viene sibao te llama, viene que viene sibao te espera, viene que viene con su
paso karire, viene que viene malongo te espera.
- 38 -
Viene que viene sibao te llama, viene que viene sibao te espera, viene que viene con su
paso karire, viene que viene muñanga te espera.
- 39 -
Viene que viene sibao te llama, viene que viene sibao te espera, viene que viene con su
paso karire, viene que viene shamalongo te espera.
- 40 -
Viene que viene sibao te llama, viene que viene sibao te espera, viene que viene con su
paso karire, viene que viene nkunia nfinda te espera.
- 41 -
Viene que viene sibao te llama, viene que viene sibao te espera, viene que viene con su
paso karire, viene que viene ntoto te espera.
- 42 -
Viene que viene sibao te llama, viene que viene sibao te espera, viene que viene con su
paso karire, viene que viene munanso nganga te espera.
- 43 -
Viene que viene sibao te llama, viene que viene sibao te espera, viene que viene con su
paso karire, viene que viene mbele nganga te espera.
- 44 -
Viene que viene sibao te llama, viene que viene sibao te espera, viene que viene con su
paso karire, viene que viene kiyumba nganga te espera.
- 45 -
Viene que viene sibao te llama, viene que viene sibao te espera, viene que viene con su
paso karire, viene que viene aikú bambá te espera.
- 46 -
Viene que viene sibao te llama, viene que viene sibao te espera, viene que viene con su
paso karire, viene que viene los ngueyos te espera.
- 47 -
Viene que viene sibao te llama, viene que viene sibao te espera, viene que viene con su
paso karire, viene que viene los tatas te espera.
- 48 -
Viene que viene sibao te llama, viene que viene sibao te espera, viene que viene con su
paso karire, viene que viene las yayas te espera.
- 49 -
Viene que viene sibao te llama, viene que viene sibao te espera, viene que viene con su
paso karire, viene que viene ndoki te espera.
- 50 -
Viene que viene sibao te llama, viene que viene sibao te espera, viene que viene con su
paso karire, viene que viene abakwá te espera.
- 51 -
Viene que viene sibao te llama, viene que viene sibao te espera, viene que viene con su
paso karire, viene que viene ékue te espera.
- 52 -
Viene que viene sibao te llama, viene que viene sibao te espera, viene que viene con su
paso karire, viene que viene sikán te espera.
- 53 -
Viene que viene sibao te llama, viene que viene sibao te espera, viene que viene con su
paso karire, viene que viene itianze te espera.
- 54 -
Viene que viene sibao te llama, viene que viene sibao te espera, viene que viene con su
paso karire, viene que viene plaza lirio te espera.
- 55 -
Viene que viene sibao te llama, viene que viene sibao te espera, viene que viene con su
paso karire, viene que viene nasakó te espera.
- 56 -
Viene que viene sibao te llama, viene que viene sibao te espera, viene que viene con su
paso karire, viene que viene ireme te espera.
- 57 -
Viene que viene sibao te llama, viene que viene sibao te espera, viene que viene con su
paso karire, viene que viene ukano bekonsí te espera.
- 58 -
Viene que viene sibao te llama, viene que viene sibao te espera, viene que viene con su
paso karire, viene que viene kunayanga te espera.
- 59 -
Viene que viene sibao te llama, viene que viene sibao te espera, viene que viene con su
paso karire, viene que viene nsanga ndile te espera.
- 60 -
Viene que viene sibao te llama, viene que viene sibao te espera, viene que viene con su
paso karire, viene que viene matari te espera.
CONTINUACIÓN
Yenyere cuvara la buena noche, buena noche
Yenyere cuvara la buena noche, cómo está usted
Yenyere cuvara la buena noche, buena noche
Yenyere cuvara la buena noche, cómo esta usted
CANTOS DE SACRIFICIOS
Va con licencia Sambia nkisa Malongo, con licencia mi Nganga, va con licencia ntoto, va
con licencia camponfinda, va con licencia mi juramento, va con licencia mbele nganga, va
con licencia nfinda, va con licencia Lucero Mundo, va con licencia usagaré mbele, va con
licencia nzulu, abri kuto warindinga, menga va a correr, Mbele nganga cota que cota, yero
va a cotá yero.
CANTO GENERAL
-1-
SOLISTA: menga va a correr.
CORO: ¡cómo corre tintorera!
SOLISTA: menga va a correr
CORO: ¡cómo corre funndanento!
SOLISTA: menga va a correr
CORO: ¡cómo corre camponfinda!
SOLISTA: menga va a correr
CORO: ¡cómo corre nfumbi ntoto!
-2-
SOLISTA: ikú miloro, ikú miloro
CORO: onaremakodara
SOLISTA: eyé ikú miloro, eyé ikú miloro
CORO: onaremakodara
SOLISTA: ikú mankío, ikú mankío
CORO: onaremakodara
SOLISTA: ikú leyé, ikú leyé
CORO: eyé ikú leyé
-3-
SOLISTA: menga va a correr
CORO: ¡cómo corre kunalemba!
SOLISTA: menga va a correr
CORO: ¡cómo corre!
SOLISTA: menga está corriendo
CORO: ¡cómo corre tintorera!
SOLISTA: menga va a correr
CORO: ¡onaremakodara!
* CANTO PARA EL GALLO *
SOLISTA: nkiko mankío, nkiko mankío
CORO: onaremakodara
SOLISTA: iku miIoro, ikú miloro
CORO: onaremakodara
SOLISTA: eyé ikú miIoro, eyé ikú miloro
CORO: onaremakodara
* CANTO PARA LA PALOMA BLANCA *
SOLISTA: yembe diampembeo wampembe mankío (se repite)
CORO: onaremakodara
SOLISTA: ikú miloro, ikú miloro
CORO: onaremakodara
SOLISTA: eyé ikú miloro, eyé ikú miloro.
CORO: onaremakodara
* CANTO PARA LA PALOMA NEGRA *
SOLISTA: yembe yandombe mankío (se repite)
CORO: onaremakodara
SOLISTA: ikú miloro, ikú miloro
CORO: onaremakodara
SOLISTA: eyé ikú miloro, eyé ikú miloro
CORO: onaremakodara
* CANTO PARA LA CODORNIZ *
SOLISTA: kimbumbi mankío, kimbumbi mankio
CORO: onaremakodara
SOLISTA: ikú miloro, ikú miloro
CORO: onaremakodara
SOLISTA: eyé íkú miloro, eyé ikú miloro
CORO: onaremakodara
* CANTO PARA LA GUINEA *
SOLISTA: sunguele rnankío, sunguele CORO: onaremakodara
mankío SOLISTA: eyé ikú miloro, eyé ikú miloro
CORO: onaremakodara CORO: onaremakodara
SOLISTA: ikú miloro, ikú miloro
* CANTO PARA LAS AVES EN GENERAL *
SOLISTA: nuí mankío, nuí mankío
CORO: onaremakodara
SOLISTA: ikú miloro, ikú miloro
CORO: onaremakodara
SOLISTA: eyé ikú miloro, eyé ikú miloro
CORO: onaremakodara
* CANTO PARA LOS PERIQUITOS *
SOLISTA: nkusó miloro, nkusó miloro
CORO: onaremakodara
SOLISTA: ikú miloro, ikú miloro
CORO: onaremakodara
SOLISTA: eyé ikú miloro, eyé ikú miloro
CORO: onaremakodara
* CANTO PARA EL GALLO BLANCO *
SOLISTA: sunsu kimbolo mankío, sunsu kimbolo mankío
CORO: onaremakodara
SOLISTA: íkú miloro, ikú miloro
CORO: onaremakodara
SOLISTA: eyé ikú miloro, eyé ikú miloro
CORO: onaremakodara
* CANTO PARA LA GALLINA *
SOLISTA: susunketo mankío, susunketo mankío
CORO: onaremakodara
SOLISTA: ikú miIoro, ikú miloro
CORO: onaremakodara
SOLISTA: eyé ikú miloro, eyé ikú miloro
CORO: onaremakodara
* CANTO PARA LA GALLINA BLANCA *
SOLISTA: nsuso mambemba mankío (se CORO: onaremakodara
repite) SOLISTA: eye ikú miloro, eye ikú miloro.
CORO: onaremakodara CORO: onaremakodara
SOLISTA: Ikú miloro, ikú miloro
* CANTO PARA LA GALLINA NEGRA *
SOLISTA: sunsudame mankío, sunsudame mankío
CORO: onaremakodara
SOLISTA: ikú miloro, ikú miloro
CORO: onarernakodara
SOLISTA: eyé ikú miloro, eyé ikú miloro
CORO: onaremakodara
* CANTO PARA EL POLLITO (JÍO-JÍO) *
SOLISTA: yembé keré mankío, yembé keré mankío
CORO: onaremakodara
SOLISTA: ikú miloro, ikú miloro
CORO: onarernakodara
SOLISTA: eyé ikú miloro, eyé ikú miloro
CORO: onaremakodara
* CANTO PARA LA PALOMA (EN GENERAL) *
SOLISTA: yembé ya pembe mankío (se repite)
CORO: onaremakodara
SOLISTA: ikú miloro, ikú miloro
CORO: onaremakodara
SOLISTA: eyé Ikú miloro, eyé ikú miloro
CORO: onaremakodara
* CANTO PARA LOS PAJARITOS *
SOLISTA: onón mankío, onón mankío
CORO: onaremakodara
SOLISTA: ikú miloro, ikú miloro
CORO: onaremakodara
SOLISTA: eyé ikú miloro, ikú miloro
CORO: onarernakodara
* CANTO PARA EL ZAMURO *
SOLISTA: sunsu mayimbe mankío (se CORO: onaremakodara
repite) SOLISTA: eyé ikú miloro, eyé ikú miloro
CORO: onaremakodara CORO: onaremakodara
SOLISTA: ikú miloro, ikú miIoro
* CANTO PARA LA JUTÍA (PICURE) *
SOLISTA: kumbé mankío, kumbé mankío
CORO: onaremakodara
SOLISTA: ikú miloro, ikú miloro
CORO: onaremakodara
SOLISTA: eyé ikú miloro, eyé ikú miloro
CORO: onaremakodara
* CANTO PARA LA JICOTEA (TERECAYA) *
SOLISTA: gurú mankío, gurú mankío
CORO: onaremakodara
SOLISTA: ikú miloro, ikú miloro
CORO: onaremakodara
SOLISTA: eyé ikú miIoro, eyé ikú miloro
CORO: onaremakodara
* CANTO PARA EL CHIVO *
SOLISTA: kombón sila mankío, kombón sila mankío
CORO: onaremakodara
SOLISTA: ikú miloro, ikú miloro
CORO: onaremakodara
SOLISTA: eyé ikú miloro, eyé ikú miloro
CORO: onaremakodara
* CANTO PARA EL CARNERO *
SOLISTA: meme mankío, meme mankío
CORO: onaremakodara
SOLISTA: ikú miloro, ikú miloro
CORO: onaremakodara
SOLISTA: eyé ikú miloro, eyé ikú miloro
CORO: onaremakodara
* CANTO PARA EL NOVILLO *
SOLISTA: gombo mankío, gombo CORO: onaremakodara
mankío SOLISTA: eyé ikú miloro, eyé ikú miloro
CORO: onaremakodara CORO: onaremakodara
SOLISTA: ikú miloro, ikú miloro
* CANTO PARA EL PATO *
SOLISTA: badango mankío, badango mankío
CORO: onaremakodara
SOLISTA: ikú miIoro, ikú miloro
CORO: onaremakodara
SOLISTA: eyé ikú miloro, eyé ikú miloro
CORO: onaremakodara
* CANTO PARA EL LORO *
SOLISTA: nkuso mankío, nkuso mankío
CORO: onaremakodara
SOLISTA: ikú miloro, ikú miloro
CORO: onaremakodara
SOLISTA: eyé ikú miloro, eyé ikú miloro
CORO: onaremakodara
* CANTO PARA LA LECHUZA *
SOLISTA: mafuanga mankío, mafuanga mankío
CORO: onaremakodara
SOLISTA: ikú miloro, ikú miloro
CORO: onaremakodara
SOLISTA: eyé ikú miloro, eyé ikú miloro
CORO: onaremakodara
* CANTO PARA EL MURCIÉLAGO *
SOLISTA: nguembo mankío, nguembo CORO: onaremakodara
mankío SOLISTA: eyé ikú miloro, eyé ikú miloro
CORO: onaremakodara CORO: onaremakodara
SOLISTA: ikú miloro, ikú miloro
* CANTO PARA LA ANGUÍLA *
SOLISTA: ngola mankío, ngola mankío
CORO: onaremakodara
SOLISTA: ikú miloro ikú miloro
CORO: onaremakodara
SOLISTA: eyé ikú miloro, eyé ikú miloro
CORO: onaremakodara
NSILA NGANGUMUNE
MUNDUSO MUNDANGA, MUNDUSO MUNDANGA, KUNANSARI, KUNANSARI,
KUENDA, KUENDA EKUENDA CON KUENDA, "DECIR AQUÍ SU NOMBRE DE
JURAMENTO", iCARAJO NKITAN KITAN, YO QUIERO VER, MANDA QUE VEA OJO!
iCARAJO, YO’TA MIRANDO A TODO EL MUNDO! DIA QUE TU DIGA MENTIRA,
CENTINELA PRENDE CANDELA, SI HAY DIO, HAY DIO, HAY DIO; EL MUNDO SUSTA,
YO NO ASUTA, YO TE MANDA, TÚ RESPONDE, YO TE MANDA NGANGUMUNE, EL
FUEGO ES KUNAYANGA, CON LICENCIA SAMBIA ARRIBA, SAMBIA ABAJO, CON
LICENCIA MI PADRE NKISA, MI TATA NGANGUMUNE, QUITA LEKA, TATA KIMBAMBA
DA LICENCIA, MI NGANGUMUNE ALAMUGÉ DE KINKERERÉ, TONCHE TATA
NGANGUMUNE, NGANGUMUNE MUNDO RÍO, MONTE, MAR, FUEGO. YO QUIERO
VER, MANDA QUE VEA OJO, MANDA QUE VEA MUNDO, MANDA QUE VEA NKISO,
MANDA A MOWA SUKURUMATO NGUEY
NSILA TATA COBAYENDE
MUNDUSO MUNDANGA, MUNDUSO MUNDANGA, KUNANSARI, KUNANSARI,
KUENDA, KUENDA EKUENDA CON KUENDA, "DECIR AQUÍ SU NOMBRE DE
JURAMENTO", iCARAJO TATA COBAYENDE, YO QUIERO VER, MANDA QUE VEA
OJO! iCARAJO, YO’TA MIRANDO A TODO EL MUNDO! DIA QUE TU DIGA MENTIRA,
LA PESTE ES LA CANDELA, SI HAY DIO, HAY DIO, HAY DIO; EL MUNDO SUSTA, YO
NO ASUTA, YO TE MANDA, TÚ RESPONDE, YO TE MANDA PATI E’LLAGA, ASUANO
BABA SÁNALO, CON LICENCIA SAMBIA ARRIBA, SAMBIA ABAJO, CON LICENCIA MI
PADRE NKISA, MI TATA PANSUA, QUITA LEKA, TATA LULENO DA LICENCIA, MI
COBAYENDE ALAMUGÉ DE KINKERERÉ, TONCHE TATA PANSUA, COBAYENDE
TATA, PATIPOLO TODAS LAS TIERRAS. YO QUIERO VER, MANDA QUE VEA OJO,
MANDA QUE VEA MUNDO, MANDA QUE VEA NKISO, MANDA A MOWA
SUKURUMATO NGUEY
NSILA TATA LOMBOÁNFULA
MUNDUSO MUNDANGA, MUNDUSO MUNDANGA, KUNANSARI, KUNANSARI,
KUENDA, KUENDA EKUENDA CON KUENDA, "DECIR AQUÍ SU NOMBRE DE
JURAMENTO", iCARAJO TATA LOMBOÁNFULA, YO QUIERO VER, MANDA QUE VEA
OJO! iCARAJO, YO’TA MIRANDO A TODO EL MUNDO! DIA QUE TU DIGA MENTIRA,
LA PAZ ES LA CANDELA, SI HAY DIO, HAY DIO, HAY DIO; EL MUNDO SUSTA, YO NO
ASUTA, YO TE MANDA, TÚ RESPONDE, YO TE MANDA KABANGA, PADRE TIEMPO,
CON LICENCIA SAMBIA ARRIBA, SAMBIA ABAJO, CON LICENCIA MI PADRE NKISA,
MI TATA MPUNGO KIKOROTO QUITA LEKA, LOMBOÁNFULA DA LICENCIA, MI
KABANGA ALAMUGÉ DE KINKERERÉ, TONCHE MUNALENDO, LOMBOÁNFULA TATA,
SAMBIA MUNA BEMBO, PADRE TIEMPO. YO QUIERO VER, MANDA QUE VEA OJO,
MANDA QUE VEA MUNDO, MANDA QUE VEA NKISO, MANDA A MOWA
SUKURUMATO NGUEY.
NSILA SHOOLÁ
MUNDUSO MUNDANGA, MUNDUSO MUNDANGA, KUNANSARI, KUNANSARI,
KUENDA, KUENDA EKUENDA CON KUENDA, "DECIR AQUÍ SU NOMBRE DE
JURAMENTO", CARAJO SHOOLA, YO QUIERO VER, MANDA QUE VEA OJO!
iCARAJO, YO’TA MIRANDO A TODO EL MUNDO! DIA QUE TU DIGA MENTIRA, EL RÍO
PRENDE CANDELA, SI HAY DIO, HAY DIO, HAY DIO; EL MUNDO SUSTA, YO NO
ASUTA, YO TE MANDA, TÚ RESPONDE, YO TE MANDA SHOOLÁ, MI MUNDO ES
NLANGO, CON LICENCIA SAMBIA ARRIBA, SAMBIA ABAJO, CON LICENCIA MI YAYA
NKISA, MI YAYA MAMASHOOLÁ, QUITA LEKA, SHOOLÁ DA LICENCIA, MI SOLA
WENGUÉ ALAMUGÉ DE KINKERERÉ, TONCHE YAYA WENGUÉ, AKENGUÉ YAYA,
SOLA IYÁ OSHOORONGA, YO QUIERO VER, MANDA QUE VEA OJO, MANDA QUE
VEA MUNDO, MANDA QUE VEA NKISO, MANDA A MOWA SUKURUMATO NGUEY
NSILA CENTELLA NDOKI
MUNDUSO MUNDANGA, MUNDUSO MUNDANGA, KUNANSARI, KUNANSARI,
KUENDA, KUENDA EKUENDA CON KUENDA, "DECIR AQUÍ SU NOMBRE DE
JURAMENTO", ¡CARAJO CENTELLA NDOKI, YO QUIERO VER, MANDA QUE VEA
OJO! iCARAJO, YO’TA MIRANDO A TODO EL MUNDO! DIA QUE TU DIGA MENTIRA,
EL CEMENTERIO PRENDE CANDELA, SI HAY DIO, HAY DIO, HAY DIO; EL MUNDO
SUSTA, YO NO ASUTA, YO TE MANDA, TÚ RESPONDE, YO TE MANDA CENTELLA
NDOKI, MI MUNDO ES CAMPONFINDA, CON LICENCIA SAMBIA ARRIBA, SAMBIA
ABAJO, CON LICENCIA MI YAYA NKISA, MI YAYA CENTELLA NDOKI, QUITA LEKA,
CENTELLA NDOKI DA LICENCIA, MI CENTELLA NDOKI ALAMUGÉ DE KINKERERÉ,
TONCHE YAYA WANGA, MARIWANGA YAYA, CENTELLA NDOKI KABULONGA
CAMINO, YO QUIERO VER, MANDA QUE VEA OJO, MANDA QUE VEA MUNDO,
MANDA QUE VEA NKISO, MANDA A MOWA SUKURUMATO NGUEY.
NSILA FUMÁNDANDA KIMPESO
MUNDUSO MUNDANGA, MUNDUSO MUNDANGA, KUNANSARI, KUNANSARI,
KUENDA, KUENDA EKUENDA CON KUENDA, "DECIR AQUÍ SU NOMBRE DE
JURAMENTO" ¡CARAJO FUMÁNDANDA KIMPESO, YO QUIERO VER, MANDA QUE
VEA OJO! iCARAJO, YO’TA MIRANDO A TODO EL MUNDO! DIA QUE TU DIGA
MENTIRA, CAMPONFINDA ABRE SU TIERRA, SI HAY DIO, HAY DIO, HAY DIO; EL
MUNDO SUSTA. YO NO ASUTA, YO TE MANDA, TÚ RESPONDE, YO TE MANDA
FUMÁNDANDA KIMPESO, MI MUNDO ES CAMPONFINDA. CON LICENCIA SAMBIA
ARRIBA, SAMBIA ABAJO, CON LICENCIA MI YAYA NKISA, MI YAYA FUMÁNDANDA,
QUITA LEKA, FUMÁNDANDA KIMPESO DA LICENCIA MI CAMPONFINDA ALAMUGÉ
DE KINKERERÉ TONCHE YAYA KIMPESO, TOTONKÚA YAYA, NSO LUKAMBA
CAMPONFINDA. YO QUIERO VER, MANDA QUE VEA OJO, MANDA QUE VEA
MUNDO, MANDA QUE VEA NKISO, MANDA A MOWA SUKURUMATO NGUEY.
NSILA YAYA NCHILA KUMANGONGO NGONDA
MUNDUSO MUNDANGA, MUNDUSO MUNDANGA, KUNANSARI, KUNANSARI
KUENDA, KUENDA EKUENDA CON KUENDA "DECIR AQUÍ SU NOMBRE DE
JURAMENTO" ¡CARAJO, YAYA NCHILA KUMANGONGO NGONDA YO QUIERO VER,
MANDA QUE VEA OJO! iCARAJO, YO’TA MIRANDO A TODO EL MUNDO! DIA QUE TU
DIGA MENTIRA, LA LUNA PRENDE CANDELA. SI HAY DIO, HAY DIO, HAY DIO; EL
MUNDO SUSTA, YO NO ASUTA, YO TE MANDA, TÚ RESPONDE YO TE MANDA YAYA
NCHILA, MI MUNDO ES NGONDA CON LICENCIA SAMBIA ARRIBA, SAMBIA ABAJO,
CON LICENCIA MI YAYA NKISA, MI YAYA NCHILA KUMANGONGO QUITA LEKA, YAYA
NCHILA DA LICENCIA, MI NCHILA KUMANGONGO NGONDA ALAMUGÉ DE
KINKERERÉ, TONCHE YAYA NCHILA, NGONDA YAYA, YAYA NCHILA KUMANGONGO
NGONDA, BRILLA NGONDA. YO QUIERO VER, MANDA QUE VEA OJO, MANDA QUE
VEA MUNDO, MANDA QUE VEA NKISO, MANDA A MOWA SUKURUMATO NGUEY.
NSILA YAYA NTONGA MÁMBA MÚNGWA
MUNDUSO MUNDANGA, MUNDUSO MUNDANGA, KUNANSARI, KUNANSARI,
KUENDA, KUENDA EKUENDA CON KUENDA, "DECIR AQUÍ SU NOMBRE DE
JURAMENTO", ¡CARAJO, YAYA NTONGA MAMBA MÚNGWA YO QUIERO VER,
MANDA QUE VEA OJO! iCARAJO, YO’TA MIRANDO A TODO EL MUNDO! DIA QUE TU
DIGA MENTIRA, LA LAGUNA PRENDE CANDELA, SI HAY DIO, HAY DIO, HAY DIO; EL
MUNDO SUSTA, YO NO ASUTA, YO TE MANDA, TÚ RESPONDE, YO TE MANDA YAYA
NTONGA, MI MUNDO ES TUALELANGO, CON LICENCIA SAMBIA ARRIBA, SAMBIA
ABAJO, CON LICENCIA MI YAYA NKISA, MI YAYA NTONGA MÁMBA, QUITA LEKA,
YAYA NTONGA MÁMBA MÚNGWA DA LICENCIA, MI MAMBA ALAMUGÉ DE
KINKERERÉ, TONCHE YAYA MÁMBA, TUELELANGO YAYA, YAYA NTONGA MAMBA
MÚNGWA, MI LAGUNA. YO QUIERO VER, MANDA QUE VEA OJO, MANDA QUE VEA
MUNDO, MANDA QUE VEA NKISO, MANDA A MOWA SUKURUMATO NGUEY.
NSILA YAYA KALUNGA
MUNDUSO MUNDANGA, MUNDUSO MUNDANGA, KUNANSARI, KUNANSARI,
KUENDA, KUENDA EKUENDA CON KUENDA, "DECIR AQUÍ SU NOMBRE DE
JURAMENTO". ¡CARAJO, YAYA KALUNGA YO QUIERO VER, MANDA QUE VEA OJO!
iCARAJO, YO’TA MIRANDO A TODO EL MUNDO! DIA QUE TU DIGA MENTIRA, EL
MAR PRENDE CANDELA, SI HAY DIO, HAY DIO, HAY DIO; EL MUNDO SUSTA, YO NO
ASUTA, YO TE MANDA, TÚ RESPONDE, YO TE MANDA YAYA KALUNGA, EL MAR ES
MI MUNDO, CON LICENCIA SAMBIA ARRIBA, SAMBIA ABAJO, CON LICENCIA MI
YAYA NKISA, MI YAYA KALUNGA, QUITA LEKA, YAYA KALUNGA DA LICENCIA, MI
KALUNGA ALAMUGÉ DE KINKERERÉ, TONCHE YAYA UMBA, KUNA MAMBA YAYA,
KALUNGA SIETE SAYAS, YO QUIERO VER, MANDA QUE VEA OJO, MANDA QUE VEA
MUNDO, MANDA QUE VEA NKISO, MANDA A MOWA SUKURUMATO NGUEY.
MADRE DE AGUA
MUNDUSO MUNDANGA, MUNDUNSO MUNDANGA, KUNANSARI, KUNANSARI,
KUENDA, KUENDA EKUENDA CON KUENDA, “DECIR AQUÍ SU NOMBRE DE
JURAMENTO”. ¡CARAJO, MADRE DE AGUA YO QUIERO VER, MANDA QUE VEA OJO!
¡CARAJO, YO’TA MIRANDO A TODO EL MUNDO! DÍA QUE TU DIGA MENTIRA EL
AGUA E SECA, SI HAY DIO, HAY DIO; EL MUNDO SUTA, YO NO ASUTA, TO TE
MANDA, TÚ RESPONDE, YO TE MANDA MADRE DE AGUA, EL AGUA ES MI MUNDO,
CON LICENCIA SAMBIA ARRIBA, SAMBIA ABAJO, CON LICENCIA YAYA NKISA, MI
MADRE DE AGUA, QUITA LEKA, MADRE DE AGUA DA LICENCIA, MI MADRE DE
AGUA ALAMUGÉ DE KINKERERÉ, TONCHE YAYA LANGO, BAKUNGALA NGANGA
YAYA. MADRE DE AGUA NKITA KIAMASÁ, YO QUIERO VER, MANDA QUE VEA OJO,
MANDA QUE VEA MUNDO, MANDA QUE VEA NKISO, MANDA A MOWA
SUKURUMATO NGUEY.
FIRMA N° 1
Representa a Sambia, nombre que le dan a Dios los congos. Se utiliza para venerarlo.
Plantada o dibujada sobre una tela equilibra las cosas. Para evitar maldiciones. Para que
no entren daños a las casas. Se emplea también para cuidar al Ángel de la Guarda. Es
una firma personal.
FIRMA N° 2
Representa al Lucero de la mañana. Se utiliza para darle de comer al lucero, tanto al pie
del Fundamento de Palo Monte, como en el monte. Para hacerle rogaciones o peticiones
al Lucero. Se emplea usando velas, para que no falte la luz para avanzar. Se consigue
entendimiento con el fundamento entregado.
FIRMA N° 3
Representa a los cuatro vientos, los cuatro puntos cardinales de la persona, del lucero y
del fundamento de Palo Monte. Se utiliza para limpieza personal y de aquellas personas
que requieran una ayuda. Es el mundo que encierra al fundamento y lo localiza por los
cuatro costados.
FIRMA N° 4
Representa al Lucero que vive en el monte. Se utiliza para hacer obras en el monte con
él; para hacer rompimientos; para hacer juramentos sobre Lucero. Para hacer que lucero
no pierda el rastro de uno. En obras extremas, para ocasionar obsesión en las personas
(especie de zombificación).
FIRMA N° 5
Representa a Zarabanda. Se utiliza para romper obras de carácter malas efectuadas en
contra de uno. Para empujar al Lucero en las esquinas; para quitar muertos oscuros. Es
la estrella del vencimiento de las dificultades. Es la unión del astral personal con la tierra.
FIRMA N° 6
Representa a Zarabanda. Se utiliza para mandar, al pie del fundamento, cosas malas. Los
círculos es el mundo que se mueve a favor de uno y en contra de los demás. Su función
primaria es hacer que el fundamento labore.
FIRMA N° 7
Representa a Zarabanda. Se utiliza para que las personas consigan lo que pidan. Son las
cuatro aspas o cuchillos de limpieza para evitar tragedias. Es el remolino que se lleva lo
malo de encima de las personas. Se trabaja con fula (pólvora).
FIRMA N° 8
Representa a Watariambo. Se emplea para problemas de índole legal. Para cuidar a las
casas de los asaltos. Para limpiar y alejar aquellas cosas que estorban.
FIRMA N° 9
Representa a Watariamba Se utiliza para sacar a personas de la cárcel. Para darle de
comer a Watariamba en el monte o al pie del fundamento de palo Monte. Para rogar o
pedir por la salud y el bienestar de la familia. Para alcanzar la libertad en la vida espiritual
y material, Se trabaja con velas de variados colores.
FIRMA N° 10
Representa a Watariamba, pero invertido, frena a la justicia. Sirve para retardar juicios y
hacer que cambie el cuadro mental de los acusadores, cuando se emplea
adecuadamente esta firma. Aleja a la policía y los problemas legales. Evita
enfrentamientos con las personas.
FIRMA N° 11
Representa a Gurunfinda. Se utiliza para darle de comer en el monte plantada en un
árbol. Pintada y jurada en un palo específico, representa a OSAIN. Sirve para cuidar las
casas y a las prendas de Palo Monte. También se emplea para hacer rompimientos.
FIRMA N° 12
Representa a Osain en su paso por camponfinda Sirve para darle de comer a la prenda
de Palo Monte jurada. Saca de dudas a la persona. Es lo místico, lo cabalístico de Palo
monte. Sirve para meditar al pie de la prenda de Palo Monte jurada.
FIRMA N° 13
Representa a Ozain. Sirve para sacar de las trampas a las personas, siempre y cuando la
persona sea honesta y no haya propiciada la trampa. Se emplea también para que la
persona diga la verdad al unificaría con la firma de Watariambo. Es la trampa de Ozain.
FIRMA N° 14
Representa a Shoolá. Se utiliza para darle de comer a la Prenda de Palo Monte jurada
por camino de Shoolá. Enriquece a la persona que la usa encima, bien sea dibujada en
una tablita o en una placa de metal. Da estabilidad económica. Es la comunicación directa
con la prenda de Palo Monte.
FIRMA N° 15
Representa a Shoolá y se utiliza para obras de carácter sentimental. Para unir parejas de
difícil entendimiento También para lograr vencer discusiones fuertes en el plano material
Es la firma para ubicar el “corazón” de la prenda en concordancia con el Lucero de la
misma.
FIRMA N° 16
Representa a Kalunga. Sirve para darle de comer al mar y a la Tierra. Se emplea para
hundir las dificultades de las personas. Ayuda a las personas a conseguir sus objetivos.
No admite búsquedas tangenciales de las peticiones, va al grano.
FIRMA N° 17
Representa a Madre de Agua, tanto de mar como de río. Sirve para lograr la estabilidad
de la persona que la utiliza al pie de su fundamento. También es empleada en
rompimientos. Se usa, previo a los viajes a través del mar; así como, darle de comer al
mar, estando la persona parada, sin zapatos, sobre la misma.
FIRMA N° 18
Representa a Zarabanda. Su uso es para rompimientos; para darle de comer a
Zarabanda en el monte; para obligar a algo que se quiera. Es el equilibrio entre el día y la
noche. Para ceremonias dentro del Fambá de nkunia nfinda.
FIRMA N° 19
Representa a la Ceiba. Plantada, es decir, dibujada, sirve para darle de comer a la misma
ceiba. Si se dibuja sobre una tela roja o directamente en la tierra y con los rezos
específicos, funciona eficazmente en las rogaciones o peticiones que se hagan y / o
limpiezas; así como también "confesar" su YO interno. Es la muerte o la vida,
dependiendo de las peticiones que se hagan.
FIRMA N° 20
Representa a Lucero Nkisi Malongo. Es el poder de los bueno y de lo malo en la Tierra.
Plantada o dibujada en combinación con otras firmas, da la seguridad de que lucero
ayudará a conseguir lo buscado o lo pedido en ese momento. Es una de las firmas
primarias dentro de Palo Monte, ya que geománticamente, se visualiza el conjunto de los
cuatro elementos que conforman la comunicación; elemento tierra, elemento aire,
elemento fuego y elemento agua.
FIRMA N° 21
Representa a Tiembla Tierra. Se emplea para darle de comer a esa gran fuerza dentro de
Palo Monte. Se usa para resguardar las casas de las personas. Es uno de los cuatro
pilares de la estabilidad. Es la inteligencia en la tierra. Sirve para mandar malo.
FIRMA N° 22
Representa a Kalunga. Se emplea para descubrir lo desconocido. Se logra visualizar los
tesoros que encierra Palo Monte. Saca a las personas de la muerte. Es para salud, en
segunda intención (digo segunda intención, ya que hay que agotar todos los recursos de
la Ciencia Médica).
FIRMA N° 23
Representa al mar. Su uso primario es para darle de comer al mar. Dibujada en una
tablita y colocada detrás de la puerta de la casa, aleja a los vecinos turbulentos.
FIRMA N° 24
Representa al río. Sirve para darle de comer a esa fuerza natural. Para hacer
rompimientos. Para quitar muertos oscuros. Para jurar plaza de Shoolá. Limpia nuestras
culpas y da poder mental a quien la usa.
FIRMA N° 25
Representa a Centella; es la fuerza de camponfinda Se emplea para levantar NFUMBIS.
Aleja las cosas malas de las personas. Es también el dinero que se consigue en la calle,
siempre y cuando se hagan obras sobre la firma. Sirve para darle de comer a la prenda
Centella Ndoki dentro de Palo Monte.
FIRMA N° 26
Representa al mismo cementerio. Su uso exclusivo es para darle de comer al NFUMBI y
levantar al mismo o mandarlo a que ejecute algo específico. Es firma obligada en los
rompimientos. Con cuatro velas, un vaso de agua y un buen rezo ocasiona serios
trastornos en las personas. Funciona de manera sorprendente con cascarilla unida a
colores vegetales.
FIRMA N° 27
Representa a Siete rayos y a la palma. Sirve para darle de comer a esa misma prenda de
Palo Monte, poderosa y de rápida solución a los problemas. Se emplea también, para
conseguir estabilidad material y en obras de evolución.
FIRMA N° 28
Representa a Mayimbe (el zamuro). Sirve para eliminar cosas malas de encima, así como
también, atrasos espirituales de las personas. Su uso es para devolver la "basura
espiritual” que venga de manos de otras personas.
FIRMA N° 29
Representa al Monte. Sirve para darle de comer al mismo. Para pedir permiso al monte,
cuando se va a trabajar a esa posición. También se emplea para jurar fundamentos de
Palo Monte.
FIRMA N° 30
Representa a Casa Grande (el cementerio). Su uso es exclusivo a los iniciados en la
Regla de Palo Monte Mayombe, ya que es el fundamento como tal. Para estabilizar las
casas de los iniciados en la regla, previo juramento de la misma. Cuida a la casa de
espíritus obsesores.
FIRMA N° 31
Representa a Centella. Su uso es para rompimientos sobre las personas o limpiezas en
las casas. Para quitar bilongos. Para darle de comer a Centella delante de su
fundamento. Para enviar muertos y hacer amarres.
FIRMA N° 32
Representa a Zarabanda. Sirve para rompimientos. Para quitar WALONA MPOLO. Sirve
para hacer juramentos de nuevos iniciados. Para quitar espíritus obsesores. Cuida el
Ángel de la Guarda de las personas.
FIRMA N° 33
Representa a Shoolá. Sirve para darle de comer, bajo su presencia, al río, a las mpakas;
para quitar muertos oscuros, para rompimientos, para resguardar a los fundamentos de
Palo Monte. En combinación con otras firmas, sirve para hacer juramentos en ceremonias
de tatas, ya que Shoolá es la mensajera de los nfumbis y de los Ancestros. Esta firma, si
se voltea y se le agrega una firma de Ndoki, se emplea para hacer ceremonias a las
"Brujas Voladoras", al pie del río.
FIRMA N° 34
Representa a Siete Rayos. Se usa para conseguir cosas imposibles al pie de ese
fundamento. Se logra canalizar al fundamento de Palo Monte. Quita lo malo de encima.
Con una vela sobre esta firma, y el rezo específico a Siete rayos, se puede lograr el
fenómeno de la transmutación.
FIRMA N° 35
Representa a Centella Ndoki. Sirve para limpieza de las personas. Quita el viento malo
que nos ataca. Sirve para enviar cosas malas, para darle de comer a Camponfinda y a la
misma Centella. Su uso es delicado.
FIRMA N° 36
Representa a Lucero Mundo. Se planta cuando hay un ofrecimiento especial al pie de
Lucero. Sirve para darle de comer al Lucero, bien sea, al pie de la prenda de Palo monte
o en el monte. Es vital para mover el mundo que nos rodea.
FIRMA N° 37
Representa a las velas, Se emplea cuando se va a trabajar con obras basándose en
velas al pie del fundamento de Palo Monte. Cuando se va a ejecutar esta firma para algo
determinado, es conveniente darle de comer al lucero y luego cada vela que va a ser
usada, debe ser rezada con propiedad.
FIRMA N° 38
Esta firma se utiliza para que una petición específica al pie de la Prenda de Palo Monte,
se cumpla; al igual que las obras montadas sobre la misma. En situaciones que el
Shamalón lo indique, sobre la base de la posición espacial que bote el mismo, se emplea
para romper problemas de atrasos antiguos.
FIRMA N° 39
Esta firma, que se ha denominado “PARA LO QUE SEA", se usa para todo tipo de obras
efectuadas con los fundamentos de Palo Monte. Trabaja fuerte con Osain, Lucero; Shoolá
y Zarabanda.
FIRMA N° 40
Representa a Zarabanda; sirve para devolver cualquier daño, así como también, para
meditar al pie del fundamento de Palo Monte.
FIRMA N° 41
Esta firma se emplea para la limpieza de las personas, trabajándola con fula (pólvora) y al
pie de Lucero.
FIRMA N° 42
Representa a Nkuyo. Sirve para darle de comer a los muñecos de madera cargados y
jurados, sea el camino que sea. Es el firmamento que nos observa. Da firmeza en la
tierra.
FIRMA N° 43
Esta firma es para dar salud a aquellas personas que lo necesiten. A veces se emplea
para trabajar con ndoki.
FIRMA N° 44
Esta firma se emplea para darle gallo al fundamento de Palo Monte. Para ofrendar
animales de plumas a la prenda, cuando lo pida.
FIRMA N° 45
Firma exclusiva para hacer rompimientos, quitar muertos oscuros y obsesores. Se la
puede entregar, dibujada en una tablita de cedro, a las personas, siempre y cuando el
fundamento lo indique, para evitar las maldiciones en las personas y a las casas.
FIRMA N° 46
Esta firma dibujada sobre una tabla de cedro, sirve para dar tranquilidad a las casas,
cuidarlas, entrada segura y firme de la positividad. Se emplea para dar de comer a los
Luceros en las puertas de las casas. Es un gran resguardo de Palo Monte.
FIRMA N° 47
Representa a Zarabanda. Sirve para resguardar a las personas y a las casas. Cuida a los
fundamentos de Palo Monte. También se emplea para rompimientos y quitar cosas malas,
es decir, limpiezas y lustraciones.
FIRMA N° 48
Esta firma sirve para atraer lo bueno que uno desea al pie del fundamento de Palo Monte;
sirve también para efectuar obras del tipo de "amarres amorosos". Cuando el fundamento
lo pide, se marca la obra y se ejecuta, para que una persona evolucione
económicamente.
FIRMA N° 49
Representa a Zarabanda. Se usa para activar al fundamento de palo Monte; para que
vaya y venga en la misión encomendada. Para rompimientos. Para lanzar un daño.
FIRMA N° 50
Esta firma se emplea para empujar, arrear, al fundamento entregado y jurado, dentro de la
ceremonia de palo Monte. Para vigilar; para mandar un daño a alguien en especial. Para
que el fundamento limpie a las personas. Para lograr algo rápido del fundamento de Palo
Monte.
A
Abrojo: NGÚNGO.
Abrojo amarillo: FUGWÉ.
Almorranera: DÚNORO.
Amaranto: SIGUÁ.
Añil: FIRIO.
Arroz: LOSO.
Arveja: GUANDÚ.
Astromelia: DUÁNJE.
Atipolá: MAIKE.
Auyama: MELÉNGUE.
B
Balatá: ANKANÁ.
Brusca: BITONDO.
Bucare: FOSÓNGARO.
C
Cabo de hacha (trichilia spondioides): IMBA.
Cafeto : TUFIOLO.
Campanuela: MBEUMBO.
Canutillo: TOTOI.
Caña: MUNSE.
Cardón: DISA.
Carquesa: URÉKERE.
Caruto: DIÁMBULA.
Castaño: BOUÉ.
Caujaro: MBOTA.
Celedonia: TUANSO.
Chicoria: GUE.
Chigüichigüe: EKENI.
Chinchona (exostema ellipticum): MONKORINA.
Coco: SANDU.
Cocotero: MUKOKO.
Cordobán: NRIO.
Cruceto: KLÉKUKUMENGA.
D
Dágame (calycophyllum candidíssimum): TEOSÉ.
E
Escoba amarga: BAÓMBO.
Espartillo: KIORO.
Espinaca: MBI-MBI.
F
Flor de agua (eichhornia azurea): TIKORÓN.
G
Galán de día (cestrum diurnum): MONTOI.
Guaco: MBI.
Guaritoto: NAKATO.
H
Habichuelas: NKASA.
Hierbas: MUSANGA.
Higo: NIASA.
Hinojo: KORIKO.
J
Jaboncillo (covania polygama): LANGUI.
L
Laurel (ficus nítida): OSEREKE.
Maleza: MBELLA.
Manzanilla: DÚMBUANDE.
Maravilla: BÓDDULE.
Mastranto: TÓNGO.
Mastuerzo: SOBUNORO.
Matojo: NTIAMA.
Melón: SANDA.
N
Naranja agria (citrus bigardia): MACHAFIO NKIÁN-NKIÁN.
Ñ
Ñame volador: IMBLKU SALA LA LÁ.
Ñame: IMBIKU.
Onoto: GUÉ.
P
Palma blanca: NSUSO NSAMBIA.
Palma: DUNKENKE.
Palmar: MAYA.
Palmiche: KARONDO.
Palo: MUSI.
Paniagua: MEKUÉMBRI.
Papa: MASOKO.
Pasote: KOSIKÚ.
Pepino: MBÍ.
Pica-pica: NSONTORI.
Pino: BUNDUMOYÉ.
Piña: MIENGUE.
Pitahaya: BELÓNGO.
Plátano: MAKONDO.
Pomarrosa: KOLOMAFA.
Q
Quiebra hacha (copaifera hymenaefolis): MBELE MUKUA NKETE.
R
Resedad: DÍNKUYERO.
Romero: SERERÚ.
Ruibarbo: FUTUAKO.
S
Samán: KIMPASE.
Sapote: KOBANKÓ.
Saqui-saqui: MARIBE.
Semeruco: MORUAMBO.
T
Tacamahaco: NKI.
Tomate: KOROGÓNDO.
Trébol: KÁNDATATU.
Túa-túa: NTÍNGORO.
U
Uña de gato (planta): MASANGRÓ.
Uva: MAMPUTO.
Y
Yagruma (cecropia peltata): MATITI.
Yuca: MAYAKA.
Z
Zarza (planta): NKUNIA NTUTA.
VOCABULARIO GENERAL
A
¿Por qué?: ¿FUAMENSO?
Abre los oídos y oye lo que digo: ABRIKUTO WARINDINGA.
Aceite: MONCHÚNTO.
Adelante: YALANGÁ NGUEI.
Adepto: KUANO.
Adeptos: YAKARA MOANA MPANGUIAN NFINDA NTOTO.
Adivino: SUDÍKA MAMBÍ.
Admirar, admirado: YAKOTO.
Adoro: MONA.
África: WÁNKILA.
Agarrar: ISA.
Aggayú Solá (santo): NKITÁN KITAN.
Agua (lengua Mumbona): LANGO.
Agua bendita: MAMBA ZAMBIA.
Agua de coco: LANGO KANAPUTO.
Agua de laguna: MÁMBA.
Agua de lluvia: LANGO KUMANSULU.
Agua de mar: LANGO KALUNGA.
Agua de río: LANGO KOKOANDA.
Aguardiente: MALAFO MAMPUTO.
Agujero: DISUNGO.
Ahora mismo: AKIKI.
Aire: NKILI.
Alcohol: MALAFO MABINGA.
Alma individual: IDHLOZI.
Altar: MABIRINSO.
Alto, póngase de pie: IMANA.
Alto: NKUYA.
Altura: MULUNDU.
Alzar: KIKAMA.
Amanecer: DIKOLOMBO DIKUAMA.
Amarillo: LOLO. MOAMBA.
Amarra: LINGA.
Amarrar: KANGRI.
Amarre hecho con hojas de maíz: KANGRI MASANGO.
Amarre mágico: NKANGA.
Amarre: NKANDA.
Amén, que así sea: KIWÁ.
Amiga: NKUNDI.
Amigo: PANKIMENE.
Amuleto de palo y piedra: KIMBISA.
Amuleto: KABUNGO.
Ancestro: BAKULA.
Anciana: NKENTO KIBOBA.
Anciano: MBUTO.
Anda, ir: WENDA KIAKO.
Anda, ve: NDA.
Anda: KATÁN.
Andando: KUENDILANGA.
Andar despacio: BUENDÁN SUALO.
Ángel: NDUNDO.
Animal muerto: FÜIRI KANKAÑA.
Antepasados muertos: BAKULA.
Añil: FIRIO.
Aquí mismo: AKIKÍ KUILA.
Aquí: MUNANKUTO.
Araña: KASIRO.
Árbol: NKUNIA.
Arena de mar: TELAMPOLO MUNU KALUNGA.
Arena de río: MUNU KIVÚ.
Arrastre: ITOKO.
Arriba, en lo alto: MALONGO.
Arriba: LEMBA.
Arrodíllate: KUKAMÁ.
Así así: TAMBUYERE.
Así mismo: BUANA KUANSI.
Atravesado: MURUANDA.
Ave: NSUSO.
Ayudante del Padre Nganga: WANANKISA NSUALO MAMBÍ.
Azul: BUNDÍ.
B
Babalu Ayé (santo): TATA KAÑEDO.
Bandera: SHERELÁ.
Banquete de animales a la nganga: KUBITI NSAURA.
Barriga: MAMALUSA.
Bastante: MBONGO.
Bebida sacramental: SHAMMBA.
Bendición: MAKUTARE.
Bicho: MUNFUIRA.
Bichos: MUNINFUISE.
Bien bueno: BACHECHE.
Bien, gracias: NGUITA.
Bien: KIAMBOTE.
Blanco: MUNDELE.
Boca: NUÁ.
Bosque: KUNANFINDA.
Bruja: GUENGUE.
Brujería: KARAKAMBUKA.
Brujo bueno: SAMBIA NTU.
Brujo malvado: NGANGA NDOKI.
Brujo: TAITA KUNANGAN NFITA.
Bruto: MATUTU.
Buenas noches: MANÍNFULA.
Buenas tardes: MALEMBE NYALE.
Bueno: MAMBOTI.
Buenos días: MALEMBE YAYÉ.
Buho: NSUSU SUSUNDAMBA.
Buscar: NDUKE.
C
Caballo de un espíritu: NTU NGOMBE.
Cachos cargados: MPAKAS.
Café: TUFIOLO.
Caldero con sus elementos mágicos: MULUGUANGA.
Caldero: NKISO.
Callar lo que se ve: FUIRI DÍÁ KÁNDA.
Cálmate: YEKA-YEKA MUANA.
Camina: KUANGANÁ.
Caminar: KIAMENE.
Caminó: KUNDÁN.
Camino: NSILA.
Campo: KUNAYANDA.
Candela: MBANSUA.
Canto: MAMBO.
Cara: BUNDI.
Caracol: BONANTOTO.
Caracoles: NKOBO.
Carne de puerco: MBISI NGULO.
Carne: MBISI.
Carnero: MEME.
Casa: NSO.
Cascarilla : MPEMBA.
Ceiba: MUSINA NSAMBIA.
Cementerio: KAMBONFINDA.
Cerdo: NGULO.
Cerebro: SAMBIDILANGA.
Cerveza: MALENGA KÁNGARA MALAFO.
Cetro del padre nganga: GUALA NFUMO.
Cielo: NSULU.
Cirio: BOÚMBA.
Coco seco: BABOMELA BUSA.
Coco verde: BABOMELA MBÍ.
Coco: SANDU.
Codorniz: KIMBUMBI.
Cofrade: MUNANGÜEYE.
Collar con amuleto: KIMBÚNGULA.
Collar: SANGA NDILE.
Color negro: KELA.
Comida: UDIA.
Con licencia: KUENDA BANGUATA.
Concha de coco: IYÁMPUTO.
Corojo: BANSA MABA.
Correr: SILÁN SALA.
Corriente de agua de río: KUILO MAMBA YALA LELE.
Corteza de árbol: LELE KUNIA.
Cosa mala: YANEKA.
Cosa oscura: DILANGASO.
Cosa: NDIAMBO.
Cráneo: KIYUMBA.
Creer: LUMBAMBA.
Cristo: MPUNGO KIKOROTO.
Crucifijo: NKAGU.
Cruz de cuatro vientos: NYUBO.
Cruz de regla de palo: NDOKI KIAMALOANGO.
Cuatro esquinas: NDILU.
Cuatro puntos cardinales: MPAMBU.
Cuatro vientos: IMPENSO SIANTOKO.
Cuchillo: MBELE.
Cuerno: MBANI.
Cuerpo: MASIMENGA.
Culebra: ÑOKA.
D
Dale: KUENDA.
Dame: TUALA.
Daño: DIAMBO.
Dar: TÁMBULA.
Descansa : TESIA.
Deseo: NTÓNDELE.
Despacio: SUALO-SUALO.
Despedida: WATINGA.
Día de hoy: LUMBO WAKI.
Diablo: KADIAMPEMBE.
Días: KABANGO.
Dinero: NSIMBO.
Dios: NSAMBIA.
Dioses: MPUNGU.
Dónde: KILUMBO.
Dormir: LÉKA.
Dueño de la nganga: PATIGANGA.
Durante el día: KUNANGA.
Durante la noche: KUSEKA.
E
El cementerio: NSO FÜIRI.
El día de hoy: LUMBO KUAKI.
El que manda en el templo: KUAMO NGANGA.
El santísimo: KUNANKISA.
Eleggwá (santo): PUNGA MAFUKA.
En trance: NGANGÁNGOMBO.
Enciende la vela: SONGUILÁ LUMUINE.
Enemigo: ONIKETA.
Energía: WÁNGA.
Enfermo: TUBELANGA.
Enorme: GÁN-GÁN.
Espíritu que sirve al brujo: NKISI.
Esqueleto como personificación de la muerte: KALUNGA.
Estar: DIATA.
Estoy: YERA.
Extraña: MONONLÓ.
F
Fantasma: KINKINDIKI.
Firma mágica en el suelo: ATORORÓ NAGUÍ.
Firma que traza el ngangulero: KATIKAMPOLO MUNANTOTO.
Firma: PATIBEMBA.
Fruta: MACHAFIO.
Fue así: KUBILANGA.
Fuego: LEMO.
Fundamento: SONGUÉ MUNALANGA.
G
Gallina: NSUSU SUSUNKETO.
Gallo: NSUSU NKIKO.
Garabato (palo): LUNGOA.
Gracias: NTÁNDALA MOANA.
Guardar: MBAKA.
Guerra: WÁNGARA.
Guerrear: WATINGANGA.
Guinea: NSUNGUELE.
Güiro mágico: GANGALÁNFULA.
Güiro que prepara el nganga: GURUNFÍNDA.
H
Hablar: NKAMAR.
Hable: NGUEI MUNU NDINGA.
Hablo: WA MAMBO.
Hacer: KUILA.
Han recogido brujería: MPÚTAWANGA NSILA YARI-YARI.
Hasta luego: KUNASARE BRIKUENDA.
Hasta mañana: NTÁN BASIMENE.
Hasta que se muera: ÑÁN FÜIRI.
Hasta: BASI.
Hay: AGÚEY.
Hermano de nganga: MPANGUI SAMÁ.
Hermano: PAKISIAME.
Hijo de dios: MONONO SAMBI.
Hijo: MUNAFUTO.
Hincarse de rodillas: SIBULANDO.
Hoja: NKANDA.
Hombre: YÁKARA.
Hoy día: LELU.
Hoy: KUANGUI.
Iglesia católica: NSO MANA SAMBIA.
I
Iniciación: BUNDAN KISINGANGA.
Iniciado en regla de congos: BAKOYULA NGANGA.
Iniciado: MPANGUI SAMA.
Iniciados "rayados": MALEMBE GOGANTI.
Inle (santo): MPUNGO TATA NGÁNGUMUNE.
Ir de prisa: WAKIAKO.
J
Jefe de la nganga mayor: KINTOALA NKISI.
Jefe del templo o casa nganga: NKISA.
Jefe, el mayor de la regla: NFUMO.
Jicotea (terecaya): NFURU.
Jimaguas "mellizos": NTALA ATÍ NSAMBA.
Jugar: SIRÉ.
Juramento: KIMBO.
Jutía (picure): KUMBÉ.
L
La humanidad: BANTU.
La luz del día: MUNIA.
La tierra: YELA BATADIAME.
La tumba: KABALONGA.
Lárgate: ¡DIATA!
Lechuza: SUSUNDAMBA.
Lentamente: SIAKO-SIAKO.
Levantar el fundamento: AMBATA SAKU-SAKU.
Levantar: SÁNGULA.
Libro: NMUKANDA.
Licencia: GUEYAYE.
Llanura: INSEKE.
Llenar: KUMBRÉ.
Lluvia: LANGO KAMA NSULU.
Lo misterioso: MBUMBA.
Lo que es bueno: LORI-LORI.
Loco: FIRALI.
Loma alta: SULUMONGA.
Loma: MULUNDU.
Lucero: TETEMBOA.
Luego: MAKOTER.
Lugar: KUNA.
Luna: NGONDA.
Luz: TUYÁ.
M
Machete: MBELE MUNANKETO.
Madre de agua: KISIMBI KIAMASA.
Madre de nganga: NGUDA NKITA.
Maestro: NYEGOYÉ.
Maleficio: KUALONA.
Malo: GÜARI-GÜARI.
Manda: SIMBE-SIMBE.
Mandar: TUMA.
Mando: MAKOTO.
Manteca de cacao: MASI KUENGO.
Manteca de cerdo: MASIMÁN GULO.
Manteca de corojo: MASI MABA.
Mar: KALUNGA.
Marcas del rayado: MBOZOS.
Márchate: KUAO.
Mayordomo en trance: MAMBI-MAMBI.
Mayordomo: WANGANKISI.
Me marcho: KUAME.
Me voy: SUANTÚN.
Media noche: KOMAKU WANDI.
Medicina tradicional: BIRONGO.
Medio día: MELI MUINE.
Meditar: KUDILONGA.
Médium: YIMBI.
Mellizos en regla de palo: INSAMBA NTALA.
Memoria: MABISE.
Mentira: SOSO.
Mentiroso: BAMBUNGUEI.
Mercado: MUNANSANDO GUINDENGULA.
Mezcla de palabras españolas y africanas: MANAWÁ.
Miel de abejas: NDAMBO KINKOLO.
Miel: DIMBO.
Mío: KUAMI.
Mira: PANGAMENSU.
Mirar por medio de caracoles: VITITI NKOBO.
Mirar: NSINDE.
Misterio: LEMBO-LEMBO.
Monte firme: MUSITU.
Monte sagrado: KUNA LEMBA.
Monte: ANABUTO.
Muchacha: MUANA.
Mucho: NTOGA.
Muérete: ¡FWÁ KUAKO!
Muertos: NKULA.
Mujer: NKENTO.
Mundo: BEMBA.
Muñeco mágico de palo: NKUYO.
Muralla: TALANKERA.
Murciélago: NGUEMBO.
N
Negro muy oscuro: BAFIOTA.
Negro: YANDOMBÉ.
Neófito: KUANO.
Ninguno: MUNE PUN-PUN.
No tengo: KASAKO MAMBE.
No: KO.
Noche: KOMAKO WIRI.
Nombre: LUSINA.
Nosotros: E TU-TU.
O
Obba (santo): TOTONKÚA.
Obbatalá (santo): IÑÁÑABA.
Ochosi (santo): WATARIAMBO.
Oddua (santo): MPUNGO MPEMBA KIYUMBA.
Oficiando el congo: VITITINGO VENAKÁ ALANDOKI.
Oficiar el nganga: YIMBIRÁ.
Oggun (santo): MPUNGO DIBUDI.
Oggún achibirikí (santo): ZARABANDA.
Oggún y ochosi (santos): LUFO KUYO.
Oiga lo que estoy diciendo: SIKIRIMATO NGUEI.
Oiga: SÍKIRI.
Oigo: MO WA.
Oir: GUIBIEN.
Ojo: MENSU.
Oke (santo): MPUNGO MBANI MONGO.
Oración: ONKUNGA.
Orísha oko (santo): MPUNGO NTOTO NFINDA NCHORÉ.
Orúnmila (santo): MPUNGO LOMBOÁN FULA.
Ozain de güiro: NGURUNFINDA.
Ozain: SINDAULA NDUNDO YAMBAKA BUTÁNSEKE.
Oshun (santo): MPUNGO YAYA SHOOLÁ NGANGA.
Oyá (santo): KARIEN PÉMBE.
Ozun (santo): MPUNGO ORIYAYA.
P
Padre nganga: KINTOALA NKISI.
Padre: TATA.
Padrino: MBALA.
Palabra: DILANGA.
Palabras: MATO.
Palma: DUNKENDE.
Palo: MUSI.
Paloma: YEMBE.
Pañoleta: TANGA.
Para: NDUALA.
Paso a paso: PIAKO-PIAKO.
Pato: NSUSULANGO.
Pavo: NSUSO ASOGWÁ.
Pensando: BONSANDO.
Pequeño: MENI-MENI.
Permiso: GONDA DARIYAYA.
Pescado: ITIANSE.
Pie: MUMALO.
Piedra de rayo: MATARI NSASI.
Piedra: MATARI.
Pimienta de guinea: KUMPIRI KUNANSIETO.
Plantas: KONGUÉ.
Plata: MAKUDIMBI.
Plato: MABONGO.
Plumas: GUANDIAN.
Poco a poco: KIAKO-KIAKO.
Poder grande: NKUBIYANDA.
Policía: FIOTA.
Pólvora: NFULA.
Por la tarde: TANGU BULUKOKO.
Prenda: NGANGA KIMBISA.
Prohibido: NLONGO.
Prueba: WALENGA.
Puerta: MUNELANDO.
Pulsera: BRIMINI.
Punto a punto: SUALÓ-SUALÓ.
Q
Que no sirve: GÜARI-GÜARI.
R
Rama de árbol: MAKAPI VITITI YANAFAKA.
Rayado, iniciado: MUANA NGANGA.
Rayo de sol: MONIKUANA.
Región del congo: MAYOMBE.
Regla: KUANDE.
Rezo: MABUNGO.
Río: NLANGO.
Ritos de Mayombe: NTALA NKISI.
Rojo: MENGU.
Ropa: NGUELELE.
Ruido: BOROKOKO.
S
Sabe: KUALUKÍLA.
Saber: BIKA.
Sacerdote de regla conga: MUANA NTU NGANGA.
Sacrificio: EKIMENGA.
Sale el sol: TANGO ISA.
Saludo: MALEMBE.
Sangre: MENGA.
Santos: MPUNGOS.
Santuario: WARIONGO.
Se acabó: IMBURÍ.
Se fue: KUISA.
Secreto: SOKINAKUE.
Sepultura: LUKAMBA NFINDA NTOTO.
Sí (afirmación): TAMBENI.
Si quiere: SÓLELE.
Siéntate: SITAKEANDO.
Silencio: SIÓ.
Sociedad: KUNALUMBO.
Sol : NTANGU.
Soledad: DIATA.
Sube: BANDA.
Subir: BOMBOKA.
T
Tabaco: NSUNGA.
Tabla: MAMBAYA.
Tapar: BONGRÍ.
Tarde: KONAKU WANDI.
Tela: KANGU.
Templo: NSO NGANGA.
Tener: SIMBAKA.
Tiempo: MALANDA.
Tierra de muerto: NSI FWÁ.
Tierra: NTOTO.
Tocar: TAKALUNGA.
Toda clase de hierbas: VICHICHI.
Todos reunidos: TÁMBULA.
Todos: LUMBO.
Tomar juramentos al neófito en regla de congos: FATIBELI.
Tonto: SOÉ.
Trabaja: KUDILANGA.
Trabajo: NSALANGA.
Tranquilo: YEKA.
Troncos: MUFINTOTO.
Tu: NGUEYE.
U
Un poco: MUNA LABECHE.
Unión: NYUAO.
Usted: NGUEI.
V
Vamos: KETUDIA.
Vaya, vaya: TUARÉ-TUARÉ.
Vela de cebo: PEMBA.
Vela: MUINDA.
Ven acá: BONGUÁN SILA.
Ven: GUISA.
Verbal: NTANDA.
Verdad: MABIANGA.
Verde: MBÍ.
Vete, cosa mala: KUAO SUKURUMATO.
Vete: ¡MWÁ!
Viene: SUNGA.
Vino dulce: MALAFO SESE.
Vino seco: MALAFO MAMPINA.
Vino tinto: MALAFO MAFUTO.
Vista larga: VITITI MENSU.
Vista: VITITI.
Vivo: MOANA BURIRI.
Volver: LÚRIE.
Voy: KUAMÉ.
Voz: NDINGA.
Y
Ya es de día: YAKUMA NKIRÍ.
Yegguá (santo): MPUNGO YAYA NCHILA KUNANGONGO NGONDA.
Yemayá (santo): MPUNGO YAYA KALUNGA.
Yeso para pintar las firmas: MPEMBA.
Yo sé: WANKIKI.
Yo: MO.
Z
Zamuro: MAYIMBE.
TEMPLO DE PALO MONTE
CABILDO CONGO MPEMBA ABAKWÁ
CARACAS – VENEZUELA
________________
SIGNIFICADO DE LAS MARCAS DE INICIACIÓN
2.- EL VERBO
El infinitivo de todos los verbos lleva el prefijo “KU” que desaparece cuando se
conjuga, salvo para la formación del presente continuo (voy a + verbo; estoy + verbo en
gerundio). En kikongo hay 4 tiempos: presente, futuro, pasado e imperfecto. Los verbos
se conjugan mediante los verbos auxiliares KUKELE (KELE o IKELE), KUVANDA
(VANDA, VANDAKA), KUMENE (IMENE, ME) y FWETE.
El verbo IKELE se utiliza para la formación del presente:
► MVULA IKELE KUNOKA: Llueve.
► BANA YA CONGO KE VWATAKA KALAVANDI VE: La gente de Congo (los
congoleños) no llevan corbata.
► BENO TOMISA NTIMA NA BENO, NGULUSI KE KWISA: Limpiar vuestro
corazón, viene el Señor.
El verbo KUVANDA se utiliza para la formación del pretérito imperfecto y del
presente continuo:
► BANTU YA BWALA VANDAKA WAKANA MBOTE: Las gentes del pueblo se
entendían bien.
► BETO VANDAKA (NA) KUDYA: Estamos comiendo. Vamos a comer.
► NA NTANGU YINA BETO ATA VANDA NA KULALA: En este momento nosotros
vamos a dormir.
En la última frase aparece la partícula “ATA” que se antepone al verbo para indicar
el futuro.
El verbo IMENE (MENE o ME) se utiliza para indicar una acción ya acabada
(pasado) o una acción que comienza:
► KISALU ME MANA. KISALU ME MANAKA: El trabajo ha terminado (ahora).
Terminó (hace tiempo).
► NTANGU ME BASIKA: El sol comienza a levantarse.
► NSAKA ME YANTIKA: El juego comienza.
El verbo FWETE se utiliza para expresar la obligatoriedad de la acción del verbo:
► BETO FWETE ZITISA BIBUTI NA BETO: Debemos respetar a nuestros padres.
Conjugación del verbo “KUKWISA” (venir)
Presente:
► MUNU KE NA (KU) KWISA = yo vengo
► NGUE KE NA (KU) KWISA = tu vienes
► YANDI KE NA (KU) KWISA = el va
► BETO KE NA (KU) KWISA = nosotros venimos
► BENO KE NA (KU) KWISA = vosotros venís
► BAU KE NA (KU) KWISA = ellos vienen
Futuro:
► MUNU KE KWISA = yo vendré
► NGUE KE KWISA = tu vendrás
► YANDI KE KWISA = el vendrá
► BETO KE KWISA = nosotros vendremos
► BENO KE KWISA = vosotros vendréis
► BAU KE KWISA = ellos vendrán
Pasado:
► MUNU ME KWISA = yo vine, he venido
► NGUE ME KWISA = tu viniste, has venido
► YANDI ME KWISA = el vino, ha venido
► BETO ME KWISA = nosotros vinimos, hemos venido
► BENO ME KWISA = vosotros vinisteis, habéis venido
► BAU ME KWISA = ellos vendrán
Imperfecto:
► MUNU VANDA (KU) KWISA = yo venía
► NGUE VANDA (KU) KWISA = tu venías
► YANDI VANDA (KU) KWUISA = el venía
► BETO VANDA (KU) KWISA = nosotros veníamos
► BENO VANDA (KU) KWISA = vosotros veníais
► BAU VANDA (KU) KWISA = ellos venían
3.- ADVERBIOS
3.1.- De modo.
► MBOTE: bien.
► MALEMBE: lentamente.
► NSWALU: rápido.
3.2.- De cantidad.
► NGOLO: fuerte.
► FYOTI: un poco.
► KIBENI: bastante, totalmente.
► MINGI: mucho, muy.
► ATA: también, incluso.
3.3.- De tiempo.
► NA NIMA: en seguida, después.
► EBUNA: entonces.
► MBALA MOSI: una vez.
► MBALA MINGI: frecuentemente.
3.4.- De lugar.
► NTAMA: lejos.
► PENEPENE: cerca.
► (PO) PANA: abajo, debajo.
► (MO) MUNA: dentro.
► (KO) KUNA: allí.
3.5.- Afirmativos.
► INGA: sí.
► (YA) KYELEKA: verdaderamente.
► ZIKU: ciertamente.
3.6.- Negativos.
► VE: no.
► ATA... VE: tampoco
3.7.- De duda.
► NGATU: quizás, sin duda.
EJEMPLO:
► ZIKU, MUNGANGA ATA KWISA MBASI: El médico vendrá con certeza mañana.
4.- PREPOSICIONES
► YA = de
► NA = en , hacia , a
► NA ZULU YA = sobre
► NA NIMA YA = detrás , después
► NA NTWALA YA = antes , delante
► PENEPENE YA = cerca de
► NUMBELA = a lo lardo de
► MUNFINAMA YA = cercanos a , junto a
► MUNZYUNGA YA = al rededor de
► NA NDAMBU YA = al lado de
EJEMPLOS:
► NKENTO YINA YA KITOKO YA MFUMU YA BWALA: La bella mujer del jefe del
pueblo.
► PESA MBOTE NA NKENTO NA NGE: Di buenos días (saluda) a tu esposa.
► MASWA YAYI ME KATUKA NA ILEBO: Este barco viene de Ilebo.
► MONO ATA KWISA NA NKOKILA: Yo vendré por la tarde.
► YANDI BASIKAKA NA KINSWEKI: El ha salido a escondidas.
► BENO SALA BILANGA TI NSENGO: Haces (trabajas) los campos con las hoces.
► BETO ME KWISA SAMBU NA MBOTIKA YA MWANA: Hemos venido para el
bautismo del niño
5.- PRONOMBRES:
5.1.- Pronombres personales
► 1ª persona del singular: MONO: yo, me, mi.
► 1ª persona del plural: BETO: nosotros.
► 2ª persona del singular: NGE: tu, te, ti.
► 2ª persona del plural: BENO: vosotros.
► Clase 1: YANDI: el, ella, le, la, lo.
► Clase 2: BAWU: ellos, ellas, les, las, los.
► Otras clases: YAWU: el (s), ella(s), le(s), lo(s).
► YANDI (YA): para los nombres de la clase 1 y los singulares de seres
personificados
► BAWU (BO): plural de YANDI, reemplaza a los nombres de la clase 2 o de
nombres de otras clases de seres personificados
► YAWU (YO): reemplaza los nombres de otras clases tanto en singular como en
plural, cuando estos nombres no designan a seres humanos o personificados
5.2.- Pronombres posesivos
► YA MONO: El mío, la mía, los míos, las mías.
► YA NGE: El tuyo, la tuya, los tuyos, las tuyas.
► YA YANDI: El suyo, la suya, los suyos, las suyas.
► YA BETO: El (s) nuestro (s), la(s) nuestra(s).
► YA BENO: El(s) vuestro(s), la(s) vuestra(s).
► YA BAWU: Su (s), le (s).
► YA YAWU: (raramente empleado).
► YAYI IKELE DIKOPO NA MONO: Aquí está mi vaso.
► WAPI NA NGE?: ¿Donde está el tuyo?
5.3.- Pronombres demostrativos
► Clase 1: YAYI: éste, ésta.
► Clase 1: YINA: ese, aquel, esa, aquella.
► Clase 2: BAYAYI: éstos, éstas.
► Clase 2: BAYINA: esos(as), aquellos(as).
► Otras clases: YAYI: este, estos, esta, estas.
► Otras clases: YINA: ese, aquel, esa, aquella.
5.4.- Pronombres interrogativos:
► NANI/BANANI?: ¿Quien?, ¿Quienes?
► NANI ME KOTA NA NZOA?: ¿Quien ha entrado en casa?
► NKI, INKI?: ¿Cual? ¿Que?
► INKI NGE KE SOSA?: ¿Que buscas?
► WAPI?: ¿Donde?
► KWA?: ¿Cuanto (s)?
6.- Adjetivos calificativos (YA + calificativo).
► MFUMU YA MBOTE: un buen jefe.
► BITUNTU YA MBWAKI: las flores rojas.
► NZO YA NENE: una casa grande.
► BILELE YA MPEMBE: las ropas blancas.
► MBISI YA KUPOLA: una carne podrida.
► SIMISI YA KUPASUKA: una camisa rota.
7.- Adjetivos posesivos (NA + nombre).
► KISALU NA MONO: mi trabajo.
► ZINA NA NGE: tu nombre.
► MWANA NA YANDI: su hijo.
► BWALA NA BETO: nuestro pueblo (aldea).
► BILANGA NA BAWU: sus campos.
► MFUNU NA YAWU: su utilidad.
8.- Adjetivos ordinales (YA + ordinal)
► BANTU YA NTETE: los primeros hombres.
► MABALA YA TATU: la tercera vez.
► KILUMBU YA KUMI: el décimo día.
► NGONDA YA KUMI NA MOSI: el undécimo mes.
9.- Adjetivos determinados (YA + nombre)
► BANA YA MFUMU: los hijos del jefe.
► MFUMU YA BWALA: el jefe de la aldea.
► MASWA YA ILEBO: el barco de Ilebo (que viene de).
► MASA YA MVULA: el agua de lluvia.
► NZO YA MANZANZA: casa de tejado de zinc.
10.- Adjetivos cardinales (nombre + cardinal)
► NKOMBO MOSI: una cabra.
► BILUMBU ZOLE: dos días.
► BANA NSAMBWADI: siete niños.
11.- Adjetivos demostrativos (nombre + demostrativo)
► MUNTU YAYI: este hombre.
► MUNTU YINA: aquel hombre.
► MUNTU YANGO: el hombre en cuestión.
12.- Adjetivos indefinidos
► MINGI: mucho(a), muchos(as).
► YONSO: todo(a), todos(as).
► KONSO MUNTU KE NA ZINA NA YANDI: cada persona tiene su nombre.
CABRERA, Lydia: La Regla Kimbisa del Santo Cristo del Buen Viaje, Miami,
Ediciones Universal, 1986
CABRERA, Lydia: Reglas del Congo, Palo Monte Mayombe, Miami, C.R., 1979
ORTIZ, Fernando: Los cabildos y la fiesta afrocubanos del día de reyes, Editorial
de Ciencias Sociales, La Habana, 1992
SOSA RODRÍGUEZ, Enrique: Los Ñáñigos, Ediciones Csa de las Américas, 1982
WALLIS BUDGE, E.A.: El Libro Egipcio de los Muertos, El Papiro de Ani. Editorial
Kier, S.A. Buenos Aires, 1992