Está en la página 1de 22
v UN VOCABULARIO YABARANA errr—~—r.CCi“ wr Alberto MENDEZ-AROCHA INTRODUCCION La lengua yabarana es hablada por escasos grupos' del Territorio Federal Amazonas de Venezuela. Se ha registrado en las margenes del rio Parucito, ‘afluente del Alto Ventuari, y existen otros grupos més septentrionales con las denominaciones waikiare y urichikano, las cuales, segdn los informantes, son sinénimos de yabarana. En marzo de 1958 la Sociedad de Ciencias Naturales La Salle realiz6 una expedicién a San Juan de Manapiare, un caserio de 1a zona mencionada, y en dicha ocasién el autor colecté un vocabulario yabarana de unas 630 emisiones. En vista del escaso namero de hablantes y de datos sobre la lengua, hemos creido de utilidad la publicacién de este material, con algunos datos fonémicos que traten de facilitar su andlisis. EI vocabulario se colecté sobre la base de tres informantes, y a pesar de controlar los resultados de unos con los de otros en el propio campo, las emisiones fueron luego revisadas con el andlisis de las grabaciones. Al final el autor ha presentado los datos. en la forma que cree mds exacta. Sin embargo, dado que la coleccién se realiz6 en pocos dias, el lector no debe aceptar los resultados como absolutos: por ejemplo, en el material sélo se indican las intensidades primarias y no se consideran las secundarias, eteé- tera. © sea, que lo que se presenta es sélo una apfoximacién de la lengua Respecto de los comentarios fonémicos,.es necesario advertir que nues- tra intencién es la de -ofrecer algunos datos generales que delaten las nor- mas més resaltantes; a pesar de ello, varias reglas observadas son muy fragiles por su poco valor estadistico, Pero esto es un hecho inevitable porque el andlisis se realizé considerando toda la muestra que se tenia de la lengua, es decir, sobre 630 ‘emisiones. (1) Datos etnogréficos sobre los yabaranas se pueden encontrar en Wilbert, J. Zur Kenntnis der Yabarana, Kéln, 1959. Los dos vocabularios que han sido publicados hasta hoy son el de Tavera-Acosta, En el Sur, Ciudad Bolivar, 1907, pp. 108-309, y el de Koch-Grinberg. R., Vom Roraima zum Orinoco, Stuttgart, 1923-24, pp. 239-245: 64 SOCIEDAD DE CIENCIAS NATURALES LA SALLE L En la salida de la Escuela de Letras de la Universidad Central de Venezuela a los indios carifias del Estado Anzoftegui en febrero de 1959, bajo la direccién del Dr. Mauricio Swadesh, se dieron instrucciones de gran utilidad para la preparacién de este articulo, La profesora Martha Hilde- brandt tuvo la generosidad de leer y criticar el manuscrito. Muchas gracias a ambos. 1.1, FONETICA A continuacién se indican los sonidos registrados y los simbolos por los cuales se representarén en el vocabulario: CONTOIDES bilabial oclusiva sorda fd. larga dental oclusiva sorda id. larga velar oclusiva sorda fd. larga glotal, oclusiva sorda bilabial oclusiva sonora velar oclusiva sonora alveolar fricativa sibilante sorda palatal fricativa sibilante sorda palatal fricativa sorda velar fricativa sorda glotal aspirada sorda bilabial fricativa sonora palatal fricativa sonora bilabial nasal sonora alveolar nasal . sonora fd. larga velar nasal sonora id. larga palatal nasal sonora alveolar lateral sonora : " vibrante sonora ” vibrante simple sonora alta cerrada posterior redondeada id. larga alta cerrada anterior no redondeada Ele 9 RrteSrn Bu yxe vances 3 Bs Zz 22% SEMICONTOIDES ted date VOCOIDES alta cerrada anterior no redondeada id. larga alta cerrada central no redondeada T: id. larga u alta cerrada posterior redondeada u: fd. larga U fd. nasal © media cerrada posterior redondeada ANTROPOLOGICA 65 o: Sd. larga e media cerrada anterior no redondeada id. larga media abierta central no redondeada fd. larga baja abierta anterior no redondeada fd. larga ACENTOS » primario , secundario 1.2. EL MATERIAL COLECTADO Se utilizaron tres informantes yabaranas: Informante” A: Santos Pérez, 26 afios. a B: Pedro Garcia, 26 afios. a C: Rafael Cayupare, 22 afios. ‘Todos hablan bastante bien el espafiol y llevan varios afios trabajando junto con los criollos. La mayorfa del material se obtuvo de Pedro Garcia, nacido de padre waikiare y madre urichikano en Cafio Banderita, rio Paru- cito, TFA. En Jas emisiones que siguen se indicaré el informante Santos con una A y Rafael por C. Pedro no levaré indicacién excepto cuando sea necesa- rio. Recuérdese que hay errores en varias emisiones y que el andlisis foné- mico contribuiré al conocimiento de algunas fallas, como se puede apreciar fAcilmente en varios casos. Esta apreciacién, sin embargo, se deja al criterio del lector que estudie m4s concienzudamente este material. 1 todos A suke’sere 10 negro A kI'rikemu ‘sukase’nuspE, kErl’kEmE sukasi'mEre © (kirl’kEmu 2 ceniza = A ‘wastu,pErEmu- 11 sangre A ’ehnE 'meisuku tunuspE (humana) ‘ehne 'mesukutu twastu plrubu'tu. © ‘eh(e)ne’majasu- 3 espalda A “ehnum ‘pairi ieu,tu "Ehnum "pairi 12 soplar A iun’pakE oe no veeier chne ja'ta:mari noe C eh(e),najaja- 5 porqué A kwa’tSipu’kE pane ‘kwa’tSipukE : 6 barriga A ‘chnE 'posetti 18 hueso A.C iReph ‘ehnE ‘positi ehne 'jEhpE 7 grande A ta’po:toi 14 yo respi- kampa’rari ro A,C ’ehnE sa’tamari 8 pajarito A sI’kIi ehne sa’tawmari 9 yo muer- . 15 arder A ‘watIri do A ‘wErE tSi'kari ehne japostis'teri ‘EhnE tSi'kari © eh(e),naja ju- C ‘ehnaja tSi’kari "hwari 66 16 a 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39: 40 al yo vengo A yo corto A appa se murié A ararpa a ic A A marido(?) A 'mU:ku ‘mucky fa. we'rei képuTtutu tanepe weLuepIri eh’nweperi ‘wEre jake’teri jake’tIri ta’kunemE *jattunu ja'tUjawnu ‘ehnE pi’tiatunu. EsEma’se ~ ebnE ja'tawNtEri asI'mari taja’kari a'tSikipe aSiki’pe "nono jes'tSini te’Sine *no:no ehnE ‘remeri ehne se’remari eh(e)nese'remEri poNpoiN'tIsapE PON’poiNta,sapE *tari'nisteri ehne sa’kaspari tl’pIrl ‘istese ehnEsta’kunu ehnas'tari asa'koNtoN'pene asokoNtonBene ‘tukkE, ‘noppe ‘wanapu kaimo’'tase "kdimatase ehoraistastesapE, 'wELe 'wErE 42 43 44 45 46 AT 48 49 50 51 52 53 54 55 56 oT 58 59 60 61 62 63. 64 65 66 67 68. 69 70 ae 72 ce 74 15 76 17 78 79 si yo mato yo sé lago reirse hoja izquierdo A A A A B A /B ‘A huevo A ce ojo caerse | A corteza A,B e Pajaro nifiito paja raudal oreja sordo amarillo mujer perro fumar corazén hu- mano coraz6n de animal fruta monte pelear cinco tripa cabello mano a cabeza ofr pesado aqui pegar Jején, “mos. quito largo SOCIEDAD DE CIENCIAS NATURALES LA SALLE hE?'E were aweri & ehnaja jato:spari weriaNpa'tawa, ‘tImpatawe *kuhpE fd. ant. jaru’wari esni jaru'wari etta’reri paso’binE, ig'moi ih'mot ja’nutu ehne ja'nuru waska'sapE ehnuwEs'kari ‘pigpE *joi’picpE ‘torono ‘muku'pickE ja'reri ‘sa:Bori ehne pa’nari "pana’kehera ehne wo'restori uri’hiamo ehne: jas'mari ehne ja'wa:ni Jaiwa’nigpE t&pe:ra Sjuttu ehne sInI’mBri ehne jemeku'nure po'setti tSi’potti ehne "jemeku,nu "tawwI ehne wais'teri ehnE je’tari ta’mIhnEmB, eNtEmatSiri ehnE, ja’ta:pari pIrt'tIkkd “teigpo(no) 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 1 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 11 Piojo (grab.) grasa papa. lejos pluma pocos no hay acostado en el suelo vivo higado hum, id. animal hombre mucho carne madre cerro boca nombre (hum) nos acosta- mos en chinchorro Orinoco Ventuario estrecho nuevo makiritare piaroa caribe ne- Bro (pez) gallina c serca noche nariz ne viejo ANTROPOLOGICA ka’jamE. kai'jamE: (*) ka'sori ‘papa "taigpo tSipo'ticp iNti’pEckE id. ant. pl’ra:re juNpaNpi'nIre ehnuwaskE’sapa kV’ jarima, ‘ehnE je'reri te’reri¢pE, wa'raisto"komo *juzmpe pu:'nUhpE, "ma:kE *jippl ‘ehne po'tari ehnE ja’setti ehne wenE- ‘sappE wirT'nuku. "Enta’wari “kigse ju'rari waiN’tomo eh'tasnomo ehtas'noNtomo, *pe: Ine ma ?apa’raru ma:pa’raru teispoho’rama, koh’maNsapE koh’paje eheneje'nari wEr japosto- *pohora ’a:ma japis'tomo Ja’pihtomo ja’pictomo 12 13 14 115 116 117 118 119 120 321 122 128 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 154, 192 uno otro jugar arena decir rascar volar emborra- charse ver semilla corto contar sentado antebrazo coser brazo sobaco parado estrella piedra recta yo chupo sol hincharse nada rabo alli dos vomitar andat caliente lavar agua, nosotros entre todos bastante mojado equé? eudndo? idénde? blanco 67 enihpoto'nore tako’nore ehni’joNkori tsa’kaw esnEja’taru ehenaka’roiNkari *tEppEkE ehenEmaraisteri ehenErai’niri a. jawa:Basi “tahpl tig’pane ehenaja’sesteri ehne wE:reta- sapE. ehne ja'pIri PEI ehne mo'tori ehne jas'tairi ‘ue'sare 7 'sPaikka ‘Eppa th’sare ebne jas'no:poli jatunu ‘wanBsapE. ehnE 'pa:teri "kottSeri 'mINtE, asa’kEma asako'noma ehne we'nakari ebne pi'rini "tattune o'rokkari “tuna ‘ehnE. sukasi'mire ‘juzmpe ata'suhma’sapa ‘att ekkwari"jawa BkEUE kara’sakimu (i) El punto al final de 1a emisién indica intensidad muy débil en Ja ultima silaba. 68 153 154 155 156 157 158 159 160 161 162 163 164 165 166 167 168 169 170 am 172 173 114 15 176 17 178 179 180 181 182 188 184 185 186 187 188 189 190 191 192 193 194 195 198 197 198 SOCIEDAD DE CIENCIAS NATURALES LA SALLE “racional” (criollo) halar Muvia. rojo camino raiz cuerda podrido frotar sal abajo arriba, dedo cielo dormir pequefio oler humo liso culebra séliva apretar agujerear duro ir juntos , labios leche ellos flaco gordo th tres echar amarrado jamérralo! (grabacién) lengua diente dos dias dar vuelta rio Yuna, Neno maduro verde pintén *totto ehnE ja,jareri "kEnapo'wE:peri ta’pirEmu. a’ttSima ‘mitti “ta:seti tuhtuhta’sapo atastokasapE, 'sa:jo *tEhnE (mo) *tEppo ehne je’mekuna *kappu ene ‘WEnEkiri iN'towmuskE. *potihie "ewttSini sa’kkaig'pe E'kkKET ehne ja'takutu *pBresa ehne jBsta’kari ‘pErimy. ’maje suke’simBre ehnE. po'tari i jukkury "tawsaNtomo pig'jehera pig'jemE, mE: "mEkKKE, peto:miake’rema were:tasEpE. poINN'sappEl *pwENKE, "poiNNKE. ehnie’nuru ehni’jeri asaki’jatunu ehne ‘tawrikiri ‘tu?na: ‘muna *pe:kujemu apitEsapE. jaha’rari a’muru 199 200 201 202 203 204 205 206 207 208 209 210 211 212 23. 214 215 216 217 218 219 220 221 222 223 224 225 226 227 228 229 230 231 232 233 234. 235 236 237 238 239 ombligo oscuro pus querer rodilla tetas quién ancho esposa, viento ala gusano ustedes afio canoa arco puya (fle- cha) * arpén pecho pierna él ve 41 oye €1 come 41 bebe 4 dice €1 toma 4 camina c 41 viene €1 entra 41 sale é1 sube €l baja €1 duerme 41'se levan- ta c nifia tres dias isi sefior! jefe c brujo c él nacié él murié L ehne kojo’betti tawa’nike XE’muru ehnEja’ppstBri ehnE 'tSikimura "matti a?nikkE tare’toremu, tEwE’hiatono atapeneh’mari ta’pIri 'wi:kE 'mIka ‘jE:ma ku'jara, a’kahara *pakuri ar’puN ehne hero'pIrI ehne po'reri tai ’niri taf 'tari ESE'remari ‘tai jE Eri *tattaro id. 222 "tawi:stBri plrini wE:'pIri ’wEmIri apata’kari "Enukuru ‘WEn'tEri 'WENE’kIri apake’se apa’kari uri’hiamo petomijaki’ria. tunu 7 hE?'E 'tawreja kampara:’koN- tomo ehnE kampa’rari ‘a:more *ja:more appata’kase "EsEma’se « ww 240 241 242, 243 244 245 246 247 248. 249 250 251 252 253 254 255 256 257 258 259 260 261 262 263 264 265 266 267 268 269 270 271. 272 273 274 275 276 277 278 ella parié €1 se casé c he enveje- cido td matas c él roba c él construye €1 derriba él tiene él compra c 61 vende casa pozo hueco pueblo maiz platano tigre leén. zorro gavilén zamuro lagarto cascabel morocoto tortuga terecay tonina hormiga ugg comején c mosca zancudo abeja arafia gran- de pulga arafia pe- quefia manioca dinero oro dios ANTROPOLOGICA Ih'weNka’se ehwastSoste’se ehewarais'tostase Japistampe wEre wEsi’kase ‘mErE ja’wari ‘mErE jeNkamari ‘EwE tunamari tatu’namErE tai jama’nEri ‘tai jakE’tEri ‘taw witi'nawa ta'waiNkari tawa'jiNkari "tatturu ENE tahpoi "tEhta| pa’tatE ‘nattSi: ma?Si *pazru. EkkEre a’kawpano o'rokko wa'ra:wa kI'rImu. xI'rEmu ma’kkai tsa'maraka muru’hwitta tur'tukka, pejekegnpa’rari ‘muna a?naw *moremE. mu'tukku 'wELewerE, ‘masakkE. ’wEnE. a'raja sEux’p—EmE, mua’ jostSi ma’jukko pl'ratta, *o:r0 maja'waka 279 280 281 282 283 284 285 286 287 288 289 290 291 292 293 294 295 296 297 298 299 300 301 302 303 304 305 306 307 208 309 310 Bit 312 313 espiritu malo fd. bueno fuego fogon paila cazabe cuchillo , hacha cerbatana lanza pasado ma- fana machete veinte guayuco éste, ésta c ése, aquel atez c primero c segundo © hoy ayer mafiana ma quiero ir camisa bien mal generoso avaro invierno verano adiés gracias garganta, cuello culo 69 ’noppehera. "noppe ‘wahto fd. 281 sa’parari "sere ma’ria ‘patta *raittSa karaN'tSita ma’kIri_ me'sahpe ‘su:ppara ehnEhtariNpaihpa "katicta vemni ‘seni ’mEnni Eme'kitre EhnE jemeku'nu- re semapu'tupe potIpHiste’manike ihiri’taBono we'naiste e’nivE ko’fiare eme’sahpe weLBtE’pori ketmissa no:'ppema iewa'semora no’pehera no:'pema nopaNpl'nire tamaneNkaNtSi- mare kEnEpu'jawnu kEnEpu{jaono *jBma warEwErEta’tone ‘EVHE ehnE waro’kErEni id. 311 ehno’wajasta, ehno'wari 70 314 315 316 317 318 319 320 321 322 323 324 825: 326 327 328 329 330 331 332 333 834 835 336 337 338 339 340 341 342 343 344 345 246 347 348 349 350 361 302 353 354 385 SOCIEDAD DE CIENCIAS NATURALES LA SALLE c pene ‘sai 356 danta wat jari yo puedo ‘E?hE 357 murciélago ‘rere testiculos ene ja’muru 358 miel 2 'wanE vulva *mo?ne 359 trabajo wa'rotari Végrimas ehne janurujasu- 360 caucho "eu:ma. aed 361 tumba ehnE muhu’nas- sudor ehne jeru’mutu teri C ehne jeru'mukutu 362 aguja ma’kusa orina ehnE su’kuru 363 yo coso weEre ja'pIri exeremen- 364 yo tejo wEre ja’kappEri tos wath 365 pescador ——kaimu’sImE © ehnE 'wEti 366 cazador fd. 365 él habla ‘tawi 'waimuru 367 pantalén ka’tSuna él muerde — ’tawi_ja’tSikari 368 mentiroso — wa'humakimE 61 se acues- tawiE) aseswi- © ma:sa’rori ta itihta’se 369 ciego tEhukeNpi'nIre él trae jawI ‘janepIri 370 blanco susuh’pano él Neva tawi jaja’reri 371 tarde koh'maNpe él Nora tawa asa’mori 372 dolor mo'rofie él tiene : 373° curacién _taje'pil hambre tawi "jE'miri 3874 hechizo ta’pehmase él tiene sed 'tawna’kiri 375 frente we'merari él tose tawI a’sara’se 376 barbilla ehne ja’tamuru él mama ‘tai 'jEnEri 377 barba. ehne ‘jahpoti yo me lavo wre jaro’kari 3%8 codo ehne jaku'riri yo orino ’wEre ’sustari £79 muslo eh(e)ne'petti yo cago ’wEre wE:i’kari 380 lefla, -f6sfo. wah’to yo me ‘em- a : borracho 'wEre maraittari 381 relémpago —arabes‘kari ae 382 puerta ‘natta compafiero wEre tSi'jiakono oa a cle a rro” e’hwatte yuca, ‘sere : ime Nore 384 conuco attri palmera "_etta’reri a eee Gked ‘manaca” —_ tapittuja'reri 86 araguato —_arowa’ta Pato “gitires "wiSiSi 387 capuchino ‘pitta macanilla “kuppa (mono) trueno EttI'yikEri 388 chigilire jtwirE barro’ no:no su’sustase 389 “oso hormi- : caballo ka’wajo guero ’mohko toro ‘paka, 390 “lapa” a’roma vaca id. 347 301 iguana ju'wana pato reat 0'ro'ppono C jwwa:na loro *noro eens baquiro ‘pEINKE 302 morrocoy —"ka:ni pava ku'jut 393 sapo ‘pEru venado "jarka 394 perico kir?’kiri caiman kaitmana 395 masa de “baba” maka’rikke yuca jaba’kicpE 396 397 398 399 400 401 402 403 404 405 406 407 408 409 410 41 412 413 414 415 416 417 418 419 420 421 422 423 424 425 426 427 tabaco totuma onoto aji chicha, maraca cobiga, arete mi Sapo tu sapo nuestro sa- po el sapo de ellos icome: iduerme! iven! itoma! ibebe! yo como yo comi vino? ayer* una mujer? vino? hoy* dame pan yo tengo frfo toma este? Pan’ la fruta es mala la hija del jefe se casé hace dos dias 41 se fué ; cudntos hi jos tienes? yo no ten- go pan yo tengo pan yo soy més viejo que ti qué quie- res? ANTROPO ka’wai wa'natta a'noto xI'mEi ‘okkKE ‘marakka ’sabana pana’tSiri wErE 'pBruru mE'pEruru ehnE ‘paruru mBrE'paruru BsErE’makE wE’niskE ‘'seskE ’mErE ‘JENKE weLse’rEmari wELseLemase- ‘pano* "tawT? wese? ko- “fare? uri'’hiamo? 'wese* ernire® 'sere "tukka ‘atnepe 'wEre mErE ’sErE* *johka? te’prru no’pehera asa’kiato, ’puki mukura eho'rai- ‘tostase tawT'ttare Jova'sal mueur sErE keNpInire wErE sErE 'kENwere japistomo wErE majeswaNtaono rat LOGICA 428 429 430 431 432 433 434 435 436 437 438 439 440 441 442 443 4a 445 446 447. 448 449 450 451 452 453 454 455 456 457 458 espiritu del conuco fd. del bru- jo mi morro- coy tu morro- coy el morro- coy de ellos nuestro mo- rrocoy vuestro mo- rrocoy mi “lapa”” mi oso hor- miguero mi plétano sangre de animal mi anzuelo mi “chin- chorro” mi mureié- lago mi pifia yo soy més grande que ta feo bonito sebucdn c bocan (pez) raya (pez) cajaro (pez) “rayado” (pez) bagrecito 1 bagrecito 2 pavon caribe ne- gro canfbal amarillo Manapiare Parucito wat rattiri *ja?more wEre ‘kaniri tmE: ‘kaniri *tawI "kaniri ehnB ’kaniri mEkow'tow ‘wErE a’rumari ‘wErE 'moskori ‘wErE ‘paruru *me:sutu *wErE i'jaNtari ‘wErB *jehwiti ‘wErE 'rereri weri . jo’re:ri tapo:toi wErE mojeswantaono na'pehera, noh'pa?no tEnE’kotSi tEnE'kuSi "ka ?na. su'pari ka'haru ka’naimE, ‘rawa tejahaje’kIri >jawppa ‘sampn ka’rihna ta’pirema mane’piari ’paru 72 459 460 461 462 463 464 465 466 467 468 469 470 471. 472 473 474 475 476 477 478 419 480 481 482 483 484 485 486 487 488 489 490 491 SOCIEDAD DE CIENCIAS (cero) Ya- vi ia! Yutaje fa. Corocoro id. Majagua (cafio)’ Cu- curito id. Platanal raudal ereciente sequia, (rio) mariposa cedro cafio salir los dientes menstrua- cién yo grito pendejo (*) yo. cosi ayer ievidado! yo lavo ma- fiana ajéa (inte rrog.) (2) jay! catarro fiebre escalofrio moco tara cayapa (re- unién) primera es- Posa segunda es- posa muela eampanilla parranda reclamo (caza) ao ‘arbi jutta’he "koro'koro mavhagwa *wasdi *mahpE sa’o:ri pais'tBri pa'tSehera tSiwipihpa marv'raimE, ’tuzna ~ JE:apatte’kari Esene'mari wETE 'kahpotii pl'ranno ko'jaru wEre jE- ‘plse mEwas'kari me'’sahpE wErE, ja’pIre "Ehka ‘aka a’ttono WErE taharo’pori ’a?nepe 'wiji'nasukutu ka’ratai ehnE ‘katta ‘pus mari ig'jari ta'pEpanano. wijahjari : wijanahtSi’kiriti E'wastenE. wErk’janukiri Esta emisién-no se dice delante de NATURALES LA SALLE 492 493 494 495 496 497 498 499 500 501 502 503 504 505 506 507 508 510 B1L 512 513 sid 515 516 pit 518. envoltura para pesca- do asado cesta, budare colador cachicamo guapa (ces- ta) empollar huso quemar echar ma- chete limpiar sembrar cosechar estacas de yuea para sembrar isla horqueta “koroba” (fruta) “seje” pe- quefio “seje” gran. de caballito del diablo (Odonata sp.) cocinar hilo de al- godén “pendare” (goma) espuela_pa- ra escalar Arboles leche (de “pendare”) asar hervir ihiri’kaNkE, ma’piri “tari ‘ ma'nare "kappu *tawai ih’moi'pono "tSilkiri, owatiri jakkE'tEke ‘jarekE jaso'roNkari ja’bakkari ehne *ja:mari *jEhpE ‘aNNta pa'matta "eurwa, ‘peri ‘wanamare ‘marappE, ‘thimohkari kEte’hwate *kagmani es'pwera "tEkkuru ‘kampE Eh'motiri personas de ambos. -sexos. 522 523 524 528 526 527 528 529 530 531 532 533 534 335 536 537 538 539 540 541. 542 543. 544 545, 546 a7 548 cuchara, gasolina, aceite carne y pes. cado salado salar (car- ne 0 pesca- do) mazorea cartén tusa tallo de yuca, botella azticar cafia de azticar sancocho café mesa, sila rayo “yarake” nudo grano de maiz vestido de mujer copular abanico sombrero collar noradacién del 16bulo (oreja) pintarse (con onoto) cangrefo caracol pote (cera- mica) horeén _(ca- sa) viguetas o- blicuas (te- cho de ca- sa) ANTROPO kutSaria aso'lina sa’raru tasa’rarutteri na’tSiapE xaih'tani tB’pigpE waro'tari pw'ttia a’suka ka’rana jenE'samu Neappe a’ppoNtE ta’waje. ja'rakki tic't EhpE te'peru urihiaN ka'misari wErEwEnE klri- wiri’ jaNjakiri *peppetSi sompe'reru kIrPkutSi ehne pana’jasta ehnE pe’sakIri kaja’kani 'memu ‘ErinE in’'tori . ere LOGICA as 950 551 552 553 554 9855 556 557 558 359 560 561 562 563 364 565 566 567 568 969 570 571 372 573 374 75 576 877 578 579 580 viguetas ho- rizontales (techo) “topias” (tres) aparato pa- ra hacer fuego calor curare martillo clavo zapato viaje puerto agachado cuerpo do- blado juego infan- til con arco y flecha amarrar guerra mediodia embarazo yo me lavo ta, te lavas nosotros nos lavamos (@) ellos se lavan ustedes se lavan yo me lavé ta te lavas- te él, ellos se Javan nosotros nos lavamos yo tomo ta tomas 61 toma ellos toman ustedes -to- man més 73 *pesurari "tehBjakkata, "USiki'tSiki *tattune *marawa. mar'tijo karao sa’pato wErB’teri na’hwata Eseneh’kari EppBhere'sapE *to:Nkori poBN’sappE E’sEnE'mire jaztu'nwEhtakai- masapE, muh’ janE wErE haro'kari mErE ro’kari ehnE ro‘kari "tawE eherokari mE’koNtomo ehEro’kari wErE EhEro'kase mErE EhEro'kase "tawwI EhEro- *kase *ennE EhEro'kase wErE janIri mErE janiri tawI ajanIri taw'saNtono ma'koNtono “tI :pesa 74 SOCIEDAD DE CIENCIAS NATURALES LA SALLE = uv 2. COMENTARIOS FONEMICOS ; \ Los segmentos 0 secuencias de segmentos que pueden ser fonemas, por ahora supuestos, se representan en un cuadro del siguiente tipo: También Ja secuencia ts, alveolar africada sorda, existe como supuesto fonema. Los pares dudosos de segmentos 0 secuencias de segmentos. son: = 0 ts s t ts t tt oS ts s hog dB P pp K kk wo ww monn nN nit n NN a a! E E: ii Aa 0, 0: u oh Lr Nf kK og u uw t tts 7 ANTROPOLOGICA 6 v La vocoide alta cerrada posterior redondeada nasal, U, no se consi- aera por interpretarse como variaeién libre de u de minima ocurrencia en el vocabulario. 2.1, alveolar fricativa sibilante sorda — glotal aspirada sorda: s, h Fsta comparacién resulta de interés porque se puede suponer que debido al habla del autor. quien en espafiol aspira la s final de silaba, hay le posibilidad de errores en la transcripeién de emisiones con este tipo de *Ambientes, como, por ejemplo, en 111. No obstante, la variedad de ambien- tes anélogos en los cuales contrastan ambas contoides hace pensar que son fonemas diferentes (1). Véase, por ejemplo: muhu'nasteri 361 wa’humakImE 369 jaha’rari_ 197 susuh’pano 370 ata’suhma’sapa 148 poN’poiNtasapE 30 'sErE 419 wa'raisto’komo 91 teispoho'rama 107 hE?'E 12 taje'pihtese 373 enihpoto’nore 112 Nétese que s ocurre en los mismos ambientes de contoides adyacentes que hb, entre oclusivas sordas, como en -tasapE 30, y entre continuas. Le iniea tendencia de exclusién se da en la posicién inicial, donde es frecuente ja alveolar. 2.2. alveolar fricativa sibilante sorda — alveolar africada sorda: s, ts La africada aparece sélo en dos emisiones, en ambas como inicial pre- cediendo a grupo acentuado tsa’kaw 115 tsa’maraka 262 gue contrastan con: sa’raru 521 sa’o:ri 465 En estas condiciones ts y s son fonemas diferentes. Sin embargo, a fin de disminuir el mémero de fonemas, y a pesar de no haber secuencias. bi- consondnticas en posicién inicial, se pudierd interpretar la secuencia ts co- mo integrada por dos fonemas. 2.3. palatal africada sorda — dental oclusiva sorda: tS, t La abundancia del grupo tSi induce a pensar que la ¢ se palataliza ante i (en este caso las emisiones tS més otra vocoide se escribirian ti mas vocoide, es decir, /tie/ por tSe, /tia/ por’ tSa, etcétera) menos en po- sicién final de emisién, como en: (i) Sin embargo, en varias emistones parece ‘haberse escrito s por h (véase, por ejemplo, 46). & RL 6 SOCIEDAD DE CIENCIAS NATURALES LA SALLE Vv “/petti 379 *jehwiti 440 po'setti 69 ‘jahpoti 377 Veamos las excepciones que contradicen esta hipétesis: a) tEnE’kotSi 446 kIrD’kutSi 341 Estas se pueden explicar adelantando que existe otro aléfono de t, el grupo ttS, el cual ocurre ante / en silabas posténicas, coro en las emisiones: *pittSa 387 *raittSa 287 El fonema /t/ tiene la particularidad de que cuando no se alarga. el elemento oclusivo, se palataliza o despalataliza atipicamente; esto sucede, ero no en posicién final, en ‘potihie 169, que se puede comparar con ‘tEttSini 170. b) La palatalizacién al final en *nattSi: 254 es posible explicarla por la longitud de la vocoide que sigue. ¢) La emisién mua’jostSi 274 es el wnico caso de contoide fricativa ante ¢Si final. 4) Otra excepcién se explica por ser palabra compuesta: pi'tiatunu, 23 (de "jattunu, dia). e) También parece que cuando se repite la vocoide palatal i antes y después de la vibrante simple final, no hay palatalizacién: Eh'motiri 518 *kahpotiri 473 ‘attiri 428 en los dos primeros casos puede tratarse de una regla morfofonémica, pues -Fi parece un sufijo nominal de posesién indeterminada. En este tltimo grupo hay dos excepciones: pana'tSiri 403 ENtEmatSiri 76 1) Quedan todavia mar'tijo 554 martillo pu'ttia 527 botella que son préstamos del espafiol. &) Ademés, witi'nawa 247 INti’pECkE 85 por Ja posicién relativa de la t en la emisién y-respecto de 1a intensidad primaria, son casos excepcionales de ambiente. Otra excepcién con am- biente excepcional —sflaba final siguiendo a otra que contiene una oclu- siva doble— es ‘peppetSi 539 (*) (1) Si bien se pueden explicar las exeepciones, el autor admite que esto no tiene mucho sentido cuando hay errores de transeripein. ! ANTROPOLOGICA 1” 2.4, palatal fricativa sibilante sorda — alveolar frie. sib. sorda: S, s La palatal fricativa sibilante sorda es bastante escasa en el vocabu- lario, fuera de la Secuencia tS, aunque uno de los informantes, Rafael, la emite a veces como sonido correspondiente a dicha secuencia en el habla de Pedro (véanse 26 y 27). No obstante, la S aparece también en dos emi- siones de Pedro, tal vez por palatalizacién de s entre vocoides altas cerra- das anteriores no redondeadas 0 como inicial ante una vocoide de ese tipo. Esas emisiones son ‘wiSiSi 342 ‘Si'rikka 130 Esta regla, sin embargo, se basa sélo en las dos emisiones registradas. Hay que considerar que 1a alveolar ocurre en ambientes anélogos @ los de la palatal, como en sukasi'mire 146 y probablemente de un estudio mds profundo se podria concluir que s y S son fonemas diferentes. 2.5. palatal afrieada sorda — palatal fricativa sibilante sorda: tS, S Hn apoyo de la Ultima idea expresada arriba, y a pesar de una dudosa variacién libre entre Pedro y Rafael, se pudieran contrastar tS y S. Ver- bigracia: Si- 130 4Si- 70, 336, 499, 468.. -iSi- 342 atSi- 403, 323, 76.. 2.6, glotal aspirada sorda — palatal fricativa sorda: h, ¢ La glotal y Ja palatal ocurren en ambientes inmediatos idénticos: pig jehera 182 jaba’kigpE 395 INti'pEckE 85 uri'hiamo 233 enihpoto'nore 112 "Ehka 478 No obstante, como ¢ s6lo ocurre ante oclusiva sorda o ante palatal fricativa sonora, nosotros nos sentimos inclinados a considerarla como una fiuctuacién libre de H en estos ambientes; los factores que condicionan Ia menor o mayor friccién y el diferente punto de articulacién no se consi- deran aqui. Seguramente que en el caso sEux'pEmE 273 la x es también una variacién libre de A. 78 SOCIEDAD DE CIENCIAS NATURALES LA SALLE 2.7. bilabial oclusiva sonora — bilabial fricativa sonora: b, B La oclusiva ocurre en sflabas con acento primario o siguiendo a oclu- siva glotal; la fricativa aparece entre vocoides y con menor intensidad Hjemplos: paso'binE 48 "sa:Bori 56 Con los presentes datos se puede proponer una hipétesis que los retina en el mismo fonema, cuya norma seria B. 2.8. — contoides largas 2.8.1. oclusivas sordas Las oclusivas sordas en silaba posténica. inicial o no, son largas: ‘tattaro’ 223 *attE 427 *tEppEkE 118 "okkE 400 ‘noppe 280 "matti 204 ‘attiri 428 “juttu 66 mu'tukku 268 ja’kappEri 364 jukkuru 180 wa'natta 397 o'rokko 258 tur'tukka 264 pl'ratta 276 po'setti 69 ehnEwenE’sappE 98 ehnekojo’betti 199 maka'rikke 355 muru’hwitta 263 En secuencias de nasal mas vocoide alta o media posterior redondeada, més oclusiva y repeticién de la primera vocoide, la oclusiva no es larga: a’noto 398 wirl’nuku 99 *muku 16 ehnejcru'mutu 319 En ‘mika 211 ‘ma:kE 94 y ’tl:pesa 580, Probablemente la oclusiva sorda no se duplica porque esté entre vocoides diferentes, una anterior no redondeada y otra central; en fin, que oclusiva sorda entre vocoide. anterior no redondeada y vocoide central no redon- deada, en cualquier orden, no se alarga. Esto seria lo que sucede en ‘witkE 210 y ‘wat 321 Otros comentarios de interés son: J. Las oclusivas sordas no son largas después de nasal implosiva: “kampE 517 ihiri'kaNkE 492 Il. Excepto las oclusivas sordas, las contoides intervocdlicas en silaba posténica no se alargan: apata’kari 228 asa’kEma "139 kaja’kani 544 *peri 509 III. La oclusiva sorda que sigue a vocoide inicial se duplica etta'reri 47 ekkwari'jawa 150 Etti'rikEri 344 a’ttono 480 E’RKE: 172 a’ppoNtE 532 ’ ANTROPOLOGICA 79 Las Ultimas emisiones, sin embargo, se interpretan mejor como dupli- cacién en la segunda silaba con intensidad primaria, pues asi se incluirian: pu'ttia 527 matkkai 261 no:’ppema 303 ‘A esta tiltima regla se escapa sa’pato 556, que es un préstamo. IV. Existe también el grupo: ‘masakkE 270 *marappE 511 ‘marakka 401 que parece indicar la duplicacién al final del grupo nasal acentuada més fricativa o vibrante simple, con vocoides ‘anteriores no redondeadas (las cuales parecen ambiente propicio para el alargamiento de las oclusivas). Por ultimo, ta’pEpanono. 487 tiene el ambiente excepcional de vocoide central no redondeada + oclusiva problema + vocoide anterior no redon- deada. 2.8.2. alveolar nasal sonora El alargamiento de n se registré en dos ocasiones: pI’ranno (pendejo) y 'mEnni (ése, aquél) En ambos casos la nasal larga est4 precedida de vibrante o nasal en sf{laba t6nica con vocoide corta. La nasal no se alarga cuando ocurre entre vocoides idénticas o de la misma profundidad: ka’rana 529 kai'mana 354 pi'rini 141 Otra de las ocurrencias (véase el aparte 2.13) ’aNNta (isla) parece con- trastar con ‘aNtE (anzuelo), lo cual contradice —a nuestro parecer— la regla de arriba, lo mismo que poINN’sappE 187 e ijaNtari 439 Nosotros nos inclinamos a pensar que los grupos nn o NN, sencilla- mente, no tienen caracter fonematico por si solos, 0 lo que es lo mismo, que /n/ aparece a veces entre n y vocoide o entre N y contoide. 2.9. semicontoides largas (véase aparte 2.15) Se registré el caso *tawwI 72, y a falta de més datos se puede hablar de alarga- miento de w después de oclusiva acentuada inicial con vocoide anterior no redondeada. No sucede lo mismo con continuas: "rawa 451 -witi’nawa 247 , 2.10. vocoides largas En las emisiones de dos silabas, la primera acentuada y la segunda 80 SOCIEDAD DE CIENCIAS NATURALES LA SALLE iniciada por contoide fricativa,” nasal o vibrante, se alarga la primera vo- coide: “kusina 860 ’mu:na 266 “jo:re 389 “sasjo. 162 También cuando la contoide inicial de la segunda silaba es una oclusiva sorda y la vocoide que la. sigue es idéntica a la que la precede "papa 82 ‘muzku 16 ‘jazka 353 No se duplica, la vocoide cuando el segmento inicial -es -nasal bilabial o semicontoide: *maje’ 177 ‘wanE 358 ‘Tampoco se duplican las vocoides media cerrada anterior no redon- deada, media abierta central no redondeada y baja abierta anterior no redondéada delante de vibrante simple: : ’sere 284 “pEru 393 _Jtari 494 La vocoide final se alarga en ‘tuna? 144 En las emisiones del tipo CV’CVCV (C: contoide; ‘V: vocoide) se alar- fa la segunda vocoide cuando las contoides precedentes son ambas oclusivas ‘amas: sonantes y la: contoide’ siguiente también sonante te'pe:ru 65 ja’wa:ni 63 wa'ra:wa 259 Contrentese: ka'rana 529 ma’kusa 362 katjamE, 80 Excepcion: ka’miisa 302, préstamo del espafiol. Tampoco hay alargamiento’ en: a’roma 390 a'raja 272 Parece ser, ademds, que la. sucesién de bilabial oclusiva sorda + al- veolar nasal sonora, o viceversa, siendo la segunda acentuada, causa alar- gamiento de la primera vocoide intercontéidica: pu:'nUbpE 93 no.’pema 305 no:'ppema 305 En las emisiones con vocoides largas en silaba inicial acentuada se observa: 8) ‘que la vocoide duplicada es anterior o central no redondeada, ex- cepto en 290 y 561, en los cuales Ia duplicacién ocurre antes de un grupo bicontéidico seguido de oclusiva y.vibrante simple al final, condicién éta que no existe en emisiones sin duplicacién de vocoides. Bjemplo: ANTROPOLOGICA 81 “tarseti 159 "pe:kkujemu 195 *toiNkori 561 "tI:pesa 580 wE:'pIri 226 ‘su:ppara 290 b) no existen a primera vista ambientes especiales de contoides que condicionen 1a duplicacién. ‘A pesar de esto, con la semicontoide velar como inicial sélo hay alar- gamiento ante oclusiva sorda, como en WE? plri 226 ‘kari 334 y no en: ’wEmIri 227 ’wanapu 38 ‘También se puede observar que en emisiones que empiezan con alveolar fricativa sibilante sorda o palatal fricativa sonora seguida de vocoide an- terior no redondeada” sin repeticién, hay alargamiento: 'sa:Bori 56 *ja:mari 504 Gee pues erp ce ’sabana 402 ‘jEnEri 331 En palabras de més de tres silabas se ha observado alargamiento de vocoides .posteriores redondeadas ténicas, pero no cuando dichas vocoides estén seguidas por contoides nasales, alveolares o bilabiales y precedidas por oclusivas. Por ejemplo: ehne jas'no:poli 133 wa’raisto'komo 91 paso'binE 48 La duplicacién también se ha encontrado, en un caso, en silaba pos- ténica: *tawi:stEri 225 2.11, glotal oclusiva sorda — glotal aspirada sorda: ?, h Veamos si se excluyen de ciertos ambientes. La glotal oclusiva sorda ocurre como final de silaba acentuada ante nasal sonora, bilabial oclusiva sonora, o glotal aspirada sorda. noh'pa?no 445 *aPnepe 482 "tu?na 470 "ka?na 447 "ja?bi 459 ‘EP RE 315 ja glotal aspirada sorda ocurre 1) ante oclusiva sorda, ‘kahpotiri 473 2) entre vocoides, pi¢’jehera 182 3) ante palatal fricativa sonora, muh'janE 565 ambientes éstos que excluyen a la oclusiva glotal. Sin embargo, la aspi- 82 SOCIEDAD DE CIENCIAS NATURALES LA SALLE vada existe ante nasales; pero nunca en silaba inicial y acentuada, como Ia oclusiva glotal w Excepto las emisiones “tEhnE 163 caso tnico de repeticién de la vocoide media abierta central no redondeada, y noh’pa?no 445 ambiente éste de la oclusiva glotal que no se registra con la aspirada. Luego, ? y & son aléfonos del fonema de norma A. 2.12. alyeolar nasal sonora — palatal nasal sonora: n, i La palatal nasal sonora aparecié s6lo en dos ndmeros: ko'farE 299 “ mo’rofie 372 cuya caracteristica comin puede ser vocoide posterior ‘redondeada a la izquierda y no posterior no redondeada a la derecha. Pero después de exa- minar el material, se observa que el ambiente decisivo es la vocoide me- cia cerrada posterior redondeada que la precede, ya que este ambiente s6lo se da en las dos emisiones citadas y en otras en las cuales aparece con repeticién. Entonces se concluye que n se palataliza cuando es precedida Por vocoide media posterior a menos que exista repeticién, como en: o’ro'ppono 349 tSi'jiakono 336 ~hiatono 207 tako’nore 113 2.13. alveolar nasal sonora — velar nasal sonora: n, N En este caso existe una distribucién definida de cada segmento. La alveolar sélo ocurre ante vocoide y la velar ante contoides 0 semicontoides, especialmente oclusivas, v. gr.: ‘noino. 27 waiN’tomo 103 'se:ni 293 "Enukuru 229 a’ppoNte 532 jaso’roNkari 502 No se puede pensar tampoco que la bilabial nasal ante contoide sea aléfono de la alveolar, por cuanto contrastan en estos ambientes. Este dl- timo comentario se afiade por haberse registrado el yabarana a través del espafiol. 2.14. velar oclusiva sorda — velar oclusiva sonora: k, g La g se ha registrado sélo en ma’hagwa 462 y la k nunca ocurre ante grupo bivocdlico iniciado por w, excepto al co- mienzo de emisién, en kwa'saimu'kuru 423 ANTROPOLOGICA 83 Por tanto, se puede asimilar g al fonema de norma k. 2.15. vocoide alta cerrada posterior redondeada — semicontoide alta cerrada posterior redondeada: u, W in este caso hay que considerar primeramente que, por analogia con Jos tipos estructurales predominantes, se interpreta w entre vocoides o en posicién inicial como consonante; véase, por ejemplo: smarawa 553 wErK’teri 557 —ji’wirE 388 = ‘rawa 451 E’wastenE. 490 ka’wai 396 ’witkE 210 wa'natta 397 De modo que s6lo habria que analizar el par dudoso de vocales u, w. Se puede concluir que son miembros del mismo fonema /u/ por cuanto w ocurre como vocal no sildbica, en posicién inicial o final de diptongo, vy. gre kEte'hwate 513 na’hwata 558 es'pwera 515 tsa’kaw 115 La w no es niicleo de silaba atin con Ja vocal palatal: jehwiti 440 muru’hwitta 263 ‘excepto al final de emisién, como en ku'jui- 352 donde es frecuente la vocal palatal no sildbica, por ejemplo: wa’sai 463 © we'rei 17° KI'mEi 399 —"tahpoi 251 o sea que el segmento w aparece con dos funciones: como consonante y como al6fono de una vocal 2.16. vocoide alta cerrada anterior no redondeada — semicontoide alta certada anterior no redondeada: §, i La semicontoide aparece como vocal no sildbica en posicién inicial o final de diptongo, v. gr., ‘raimE. 469 1Si jiakono 336 "kaigta 292 Excepto en sflaba al final de emisién, donde ocurre i como nticleo’ silébico jnicial de diptongo: kutSa'ria 519 pu'ttia 527 ma'ria 285 Luego i e i pertenecen al mismo fonema, la vocal /i/. 3. CONCLUSION Del anélisis anterior se puede concluir un sistema fonémico probable, el cual sometemos al juicio de los expertos, y que seria de la forma 84 SOCIEDAD DE CIENCIAS NATURALES LA SALLE 7 - w \ uw V +t Z 2a ° a Las fonemas estén integrados de la siguiente forma: CONSONANTES ALOFONOS /p/ Popp yey t tt tts ts rei kkk yy h 7? ¢ x /B/ Bob Mil i /m/ m dw wooww ht rou Jat n N A Ist s 8 VOCALES ALOFONOS fal aoa: lef ee: /E/ E 5 Bd. : ii 4 ay 2 a Jol oo: Jus Coo U, Hay, ademés,.un fonema extrasistematico, /I/ y uno suprasegmental /'/, el cual tiene, por lo menos, dos iniembros: /'/ y //.

También podría gustarte