Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
PatrickCharaudeauLivres,articles, http://www.patrickcharaudeau.com/Reflexionespara
publications elanalisisdel.html
Reflexionesparaelanlisisdeldiscursopopulista
RevueDiscursoySociedad,2009(enligne).
Resumen
Enelcampodelosestudiospolticos,lanocindepopulismopareceevidente.Esutilizada
generalmentecuandosetratadedefiniryasearegmenespolticosencabezadosporlderesfuertes
quepretendenrepresentaralpuebloyaparecenconnombreyapellido(elcasodeJuanDomingo
PernenArgentina,HugoChvezenVenezuelayotroslderesdediferentespasesafricanos),o
discursosdepolticos,particularmentedeextremaderecha,quesurgendurantelascampaas
electorales,comoeselcasoendiversospaseseuropeos(Francia,Austria,Holanda),yms
recientementeenalgunospasesdeEuropacentral.Sinembargo,estanocinmereceseranalizada
desdeelpuntodevistadeldiscurso,yaque,alrastrearlahistricamente,constatamossugran
variedaddeempleossinsaberendefinitivasisetratadeunrgimenpolticoodeunaestrategiade
poder.Enesteartculoseconsideraelpopulismocomoundiscurso.Paraello,hemoscredo
necesariodescribirenprimerlugarlascaractersticasdelapalabrapolticaenelespaciopblico,con
elobjetodeevitaratribuiraldiscursopopulistaloqueespropiodelaspresionesyestrategiasdel
discursopolticoengeneral.
Apartirdeestaprimeraobservacin,sedescribeelmecanismodeldiscursopopulistaparaluego
analizarsusespecificidadesendiversoscontextossociales,segnesasmismascategoras.Este
artculoproponeasunestudioprogramticocomounllamadoaproseguirestetrabajocasopor
caso,nicaposibilidaddeestablecercomparacionesyobservarsimilitudesydiferenciasentre
diferentesdiscursos.
Estetrabajoconcluyeconunaltimareflexinquemuestralarelacinparadjicaexistenteentre
populismoydemocracia.
Abstract
Inthefieldofpoliticalstudiesthenotionofpopulismseemsclear.Itisgenerallyusedeitherto
definepoliticalregimesheadedbystrongleaderswhointendtorepresentthepeoplewithaname
andsurname(thecaseofJuanDomingoPerninArgentine,HugoChvezinVenezuela,andother
leadersfromdifferentAfricancountries),orthediscourseofpoliticians,particularlyfromthe
extremeright,whichappearduringelectoralcampaigns,asisthecaseofvariousEuropean
countries(France,Austria,Holland)andmorerecentlyinsomecentralEuropeancountries.
However,thisnotiondeservestobeanalyzedfromadiscourseperspectivesince,aswetraceitback
historically,wedetectawiderangeofusesofthetermwithoutdefinitelyknowingifitreferstoa
politicalregimeorapowerstrategy.Inthisarticle,populismisapproachedasdiscourse.Tothisaim
wehavethoughtitnecessarytodescribeinthefirstplacethecharacteristicsofthepoliticalwordin
thepublicspace,inordertoavoidattributingtopopulistdiscoursewhatisproperofthepressures
andpoliticalstrategiesofpoliticaldiscourseingeneral.Startingfromthisfirstobservation,the
mechanismofpopulistdiscourseisdescribed,andthenthespecificitiesofitinvariouscontextsare
analyzedaccordingtothecategoriesproposed.Thisarticleproposesaprogrammaticstudyasacall
tocontinuewithacasebycasestudy,seenastheonlypossibilitytoestablishcomparisonsand
observesimilaritiesanddifferencesbetweendifferentdiscourses.Thepaperendswithalast
reflectionthatshowstheexistingparadoxicalrelationbetweenpopulismanddemocracy.
Introduccin
Dosproblemasseplanteanaquienpretendeanalizarlosdiscursospolticos:eldelarelacinentre
lenguajeyaccinyeldelaposturadelinvestigador.Enefecto,podemospreguntarnosqurelacin
seinstauraentrepalabrapolticayactospolticos,sabiendoquelapalabrapuedeserproducidapara
ocultaractosobientransformarseenactocuandoconstituyeunadecisinconefectoperformativo.
Peropodemosirmslejosyconsiderarquelosactosensmismospuedensignificarcomopalabras.
Sonentoncesdiscursos:hacerestosignificadecirestootro.
Deestemodoseinstauraunarelacindereciprocidad(nosimtrica)entreactosydiscursossegn
lasdossiguientesecuaciones:decirX,esdecirXysobreentenderXparaocultaroreforzarelacto
http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=247 1/15
28/7/2015 Imprimer:Reflexionesparaelanlisisdeldiscursopopulista
FhacerelactoF,esdecirX(palabradedecisin)ysobreentenderX.Alaprimeraecuacin
corresponderaunenunciadorepetidofrecuentementeporelpresidenteNicolasSarkozydurantesu
campaaelectoralyluegoempleadoamaneradeeslogan:Trabajarmsparaganarms.Se
afirmaque/trabajarmshaceganarmssueldo/estaafirmacinestacompaadaporvarios
sobreentendidos,asaber:/hayunarelacindecausaaefectosistemticoentrelacantidadde
trabajoylacantidaddeganancias/,/enFrancia,nosetrabajalosuficiente/,/eslasolucinpara
aumentarelpoderadquisitivoyporlotantoelconsumo(lademanda),ergolaproduccin(laoferta),
etc./yestaafirmacinpermitejustificarelactoqueconsisteen//desgravarparalasempresaslas
horassuplementarias//.Enloquecorrespondealasegundaecuacin,podracitarseelactopoltico
denominadopaquetefiscaldecididoyaplicadoporNicolasSarkozy,actoqueafirma:/el
impuestosobrelarentadelosmsricostieneuntechodel50%enlugardel60%/,ydeja
sobreentender(haysiemprevariossobreentendidosposibles):Hayqueprotegeralosricos.
Porlotantohayquetenerencuentaestarelacindeanudamientoentrepalabrayaccincuandose
emprendeelanlisisdeldiscursopopulista,yaqueunapalabraconsideradapopulistapodra
esconderactosquenoloson,ydemanerainversaactosconsideradoscomotalespodranser
ocultadosporpalabrasquenoloson.Yestodebeincitarnosaserprudentesenlascomparaciones
quepodrnrealizarseentrelosdiscursosdeunactorpoltico.Porejemplo,sisequierecompararlos
discursosdeunPernenArgentina,deunChvezenVenezuelaydeunLulaenBrasil,habrque
indagarlassimilitudesydiferencias,perotambintenerencuentasusacciones:Pern,queotorg
enlaArgentinalaSeguridadsocialChvez,quecrelas"Comisiones"y"Consejos"("Consejos
comunales"),lugaresdedemocracialocalLulaqueinstrumentmedidaseducativasyurbansticas
afavordelasFavelas.MsalldeladiferenciadelosdiscursosdeestosjefesdeEstado,lasacciones
afavordelosdesheredadosnosondelmismoorden.Delmismomodo,podradifcilmente
compararseeldiscursopopulistadequiennuncaaccedialpodersupremo(comoelcasoenFrancia
delgeneralBoulanger,dePoujadeydeLePen),conquieneshanejercidooejercenelpoder,como
fue(oes)elcasoenItalia,enfrica,enAmricalatina,Austriayenalgunospasesdeleste
europeo.
Porlotanto,deloqueaqusetrataesdelanlisisdeldiscursopopulista,ynodelpopulismo,aunque
estonoimpidequenosinterroguemossobrelasrelacionesentrelenguajeyaccin,entreretrica
discursivaymododegobernanza.
Elsegundoproblemaserefierealaposturaquedebeadoptarelinvestigadoralabordarelanlisisde
unacuestinpoltica.Sibienelinvestigador,sesabe,noestexentodeposicionamientoideolgico,
einclusopoltico,debeacasohacerlovalerensutrabajodeinvestigacin?Debe,porejemplo,
construirsusobjetivosdeinvestigacinenfuncindeunafinalidadaxiologizada?Laticadel
investigadorexigequenoseconfundadiscursodeanlisiscrticocondiscursodedenuncia.Enlas
cienciashumanasysociales,eldiscursodeanlisisespordefinicincrtico,eneldoblesentidode
revelacindeloqueestocultorespectodeciertadoxa,ydeinquietudtericometodolgica.La
denuncia,porsuparte,dependedeunaposturapolticaqueesttotalmentejustificadafueradel
trabajodeinvestigacin.Noesunacuestindeneutralidad,sinounacuestindeprobidad.Esun
llamadoaunareflexividaddelinvestigadorfrenteasusobjetivosdeanlisisyasupropia
metodologa,comolohansubrayadoJulietteRennes[1]yDenisBarbet[2]endosescritos
recientes.
Talposturaduranteelanlisiscontribuiraaevitar,enloqueataealdiscursopopulista,cuestiones
apriorsticasyciertasconfusiones.Unacuestinapriorsticaseraporejemplonoconsiderarqueel
discursopopulistapuedeserdetentadoporpersonalidadespolticaspertenecientestantoaladerecha
comoalaizquierdadeltableropoltico,onotratareldiscursopopulistacomoparteintegrantedela
democracia.Lasconfusionesincluiranenlamismabolsaadiversostiposdediscursospopulistas,sin
permitirestablecerdiferenciasentrepopulismo,nacionalismoyfascismo.Existeunamultiplicidadde
discursospopulistas,encontextossocialesehistricosdiferentes,yelpapeldelinvestigadores
justamentedistinguirlosydefinirlos.
Esporelloquenoabordarenestaexposicinlaespecificidaddeldiscursopopulistalatinoamericano,
auncuandolomencioneamododeilustracinydeinterrogacin.Meabocarpreferentementea
tratarlacuestindelmododecuestionamientohaciendociertascomparaciones,demaneratalde
sugeriralgunaslneasdeanlisis.Peroafindeencuadrarmejorlascosas,creonecesariopresentar
brevementeunestadodelacuestinparaluegoinferirunmarcodeestudioenelquepodr
plantearselaproblemtica.
1.Breveestadodelacuestin
Dealgunasdificultades
http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=247 2/15
28/7/2015 Imprimer:Reflexionesparaelanlisisdeldiscursopopulista
Unaprimeradificultadsepresentaalintentardefinireltrminopopulista,yaqueseconstata
unavariacinensuuso.Estohacequelapalabratomesentidosparticularessegnelsujeto
hablantequelaprofiere.Enprimerlugardestacamosqueenelusocorriente,terminaporperdersu
especificidad,alemplearseamenudocomoequivalentededemaggico,depoujadista,avecesde
racistaeinclusodefascista.Amalgamasquenopuedenaportargranluzsobresusentido.
Cuandolossujetosquehablansonactorespolticos,seobservaqueeltrminodepopulistaes
empleadotantoporladerechacomoporlaizquierdaparaestigmatizaralpartidoadversoopara
defendersedelaestigmatizacinadversa[3].Muchasvecesparaladerecha,laizquierdaespopulista
porquemanipulaalasclasesobrerasypopularesparalaizquierda,laderechaespopulistaporque
manipulaalasclasesmediasypopulares(pocopolitizadas)condiscursosquebuscangenerarla
emocinmsprimitiva(elmiedo).Enotrostrminos,enuncasocomoenelotro,elpopulistaesel
otro,queparaexpresarseemplearaunaretricasimplistayesencialista.
Perolospolticosnosonlosnicosqueestigmatizanalotro.Loseconomistas,porejemplo,se
quejandequelospolticosnohablanlosuficientedelosproblemaseconmicosyloatribuyenados
causas.Paraunos,esporignoranciaporcuanto,segnellos,lospolticosignoranlosverdaderos
problemaseconmicosynotienenformacinadecuadaparaotros,esporfaltadecorajepues
temeranproponeralpasunapolticaconmedidasimpopularesportemoracontradecirse.Porlo
tantoloseconomistastratanalospolticosdepopulistasyaquestosprefierennohablarms
quedecuestionessocialesconfuertetenoremocional:lainmigracin,laviolenciaylainseguridad,
etc.
Finalmente,parasumarempleosysentidosdeestapalabra,algunaspersonalidadespolticasllegan
hastareivindicarlacalificacindepopulistadndoleunsentidopositivo:Siserpopulistaes
reconoceralpueblolafacultaddeopinin,elderechoaexpresarlayaescucharla,entoncess,
porquetambinesoesserdemcrata[4].
Teorizacionesyvariantes
Tambinesnecesariorealizarunrpidorecorridohistricodelosdiferentesintentosdeteorizacin,
dadoquestosevolucionanentrelosanatemasdelosjuristasypsiclogosneodarwinianosdelsiglo
XIX,paraquieneselpopulismoesunaespeciedenacionalismodesnaturalizadoeinclusola
antecmaradeltotalitarismo,yposturasmodernas[5],paralasqueelpopulismodebeserintegrado
enlademocraciacomounodelostiposdegobierno:cuandolasmasaspopularesestnexcludas
durantemuchotiempodelaarenapoltica,(),entonces,elpopulismo,lejosdeserun
obstculo,esunagarantadedemocracia,yaqueevitaquestasetransformeenpura
gestin[6].
Histricamente,haciafinesdelsigloXIXapareceunmovimientosocialistaprogresistaenRusiay
paralelamenteunmovimientoruralconducidoporloschacarerosdeloesteysurdelosEstados
UnidosdeAmrica,ambosacompaadosporundiscursocrticocontraelcapitalismo.Perosobre
todoenelsigloXXaparecenmovimientosmsreivindicativosyviolentos,todosacusadosde
populismo.
Enlosaosveinteytreinta,elpopulismoprovincialdelsurdelosEstadosUnidosconelKluKlux
Klanquehaceenfrentaralospequeoscomerciantesypaisanosdelospuebloscontralosgrandes
centrosurbanos,yquepracticaunaintoleranciaantiintelectualista,xenfobayantisemita.Enlos
aostreintaycuarenta,elpopulismoracistayfascistadelaAlemanianaziinstauradoporelaparato
deEstado.Enlosaoscincuenta,elMaccarthismoantiintelectualistayantielitistabajola
coberturadeanticomunismoparanoico[7].
Sinembargo,laexpresinrgimenpopulistaseempleconmayorinsistenciareferidaalos
regmenespolticosoriginadosenAmricaLatinaapartirdelosaoscincuenta:elperonismode
JuanDomingoPernenArgentina,elgetulismodeGetulioVargasenBrasil,ymstardeel
caudillismodeMenemenArgentina,elpopulismodenominadoliberaldeColordeMeloenBrasil
(19891992),eldeAlbertoFujimorienPer(19902000),yahoraelllamadosocialismodeChvez
enVenezuela.Hayquesealarqueestosregmenesaparecenenuncontextodemodernizaciny
deenriquecimientodelasclasessuperioresquepermitequesegenerendostiposdediscursos:uno,
alavezpaternalistayanticapitalista,dirigidoalaclaseobrerayalaclasemedia(elJusticialismo
argentinoaldefenderlosderechosdeltrabajador)otro,autoritario,dirigidoalasdiversascapasde
lasociedadquevandesdeelproletariadohastaelejrcito,contraelimperialismonorteamericano(el
chavismo).Setrataaqudepopulismosquecompartenelsernacionalesypopulares.
Paralelamente,enFranciasedesarrollandiversasfigurasdepopulismo.Elpoujadismoenlos
aoscincuenta,condiscursosxenfobosyantiintelectualistas,dirigidoapequeoscomerciantes
http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=247 3/15
28/7/2015 Imprimer:Reflexionesparaelanlisisdeldiscursopopulista
artesanos.Mstarde,alcabodeunostreintaaos(lostreintagloriosos),unretornodelempleo
deltrminopopulismoapartirdefinesdelosaosochenta,populismocalificadodenacional
popularrespectodelosdiscursosdeJeanMarieLePenreclamandolapreferencianacional,y,
mstarde,deliberalpopularaltratarsedelosdiscursosdeBernardTapie,queelogiabala
empresayelempleodelosjvenes.Inclusosecalificdepopulismohbridolasdeclaracionesde
NicolasSarkozydurantelacampaaelectoralde2007,hbridoporquemanejabaalternativamente
undiscursodeliberalismoeconmicodirigidoalapatronal,alasempresasyalasprofesiones
liberales,yundiscursodeproteccinalosdbilesdirigidoalasclasespopulares.
Estasdiferentesfigurasdelpopulismomuestranquenosepuededelimitarunadefinicinnicade
estanocinyaqueloscontextoshistricosypolticoslamodificandemaneravariable.Habra
populismosclasistas,inclusoetnicistas(racistas)populismosnacionalistas,mso
menosautoritarios,queapuestanalaidentidadnacionalylasegregacinpopulismos
neoliberales,coyunturales,quesemanifiestanenlascampaaselectoralespormediode
expresionesdemaggicas[8],conelfindeseduciralasmasaspopulares.EnAmricaLatina,apesar
delaimpresindehomogeneidadcivilizacionalquealgunospuedantener,vistadesdeEuropa,las
tradicionesculturalesypolticassondiversas.ComolosubrayaGabrielVommaroensuintroduccin
aLa"carterouge"del"Amriquelatine,enlosaos4050aparecenlospopulismosconPernen
ArgentinayVargasenBrasilenlos6070,sonlosmovimientosdeunaizquierdamarxista
revolucionariaquedominansobreelmodelocubanolosaos7080conocendictadurasmilitares,
enAmricadelSuryCentralyentrelosaos90y2000,seinstalaronregmenesdeun
socialismo,yaseademocrtico(Chile),indigenista(Mxico,Bolivia,Ecuador),populista(Chvez)o
popular(Lula)[9].
Puntoscomunesalasvariantes
Apesardeestadiversidad,esposible,porlomenosenloqueconciernealosdiscursosproducidos
porlosgrandeslderespopulistas,encontraralgunospuntosencomnquepermitandelimitarlos
contornosdelpopulismo.
Enprimerlugar,puedeobservarsequestenacesiempreenunasituacindecrisissocial,que
puedeserdiferentesegnlospasesylaspocas:crisiseconmica,comofue(es)elcasode
AmricaLatinayEuropaoccidental(Francia,Austria,Holanda)crisisidentitariaymoral(sociedades
querechazanlamulticulturalidadennombredeunaidentidadpropia)crisisdecambiodergimen
polticocomoeselcasodemuchospasesdelEste,luegodelacadadelmurodeBerln,quedeben
ajustarseaunanuevaeconomademercadoydescubrenelultranacionalismo.
Ademsseve,entodosloscasosdepopulismo,lapresenciadeunldercarismticofuerte,aunque
steconstruyasuliderazgosobreimgenesdiferentessegnlasculturas(estasimgenesnosonlas
mismasenEuropa,enAmricaLatinaoenfrica).Esteldernotieneunprogramapoltico
propiamentedicho,sinoqueprometeromperconlasprcticasdelpasado,terminarconla
corrupcinyotorgarsupoderalpueblo.
Tambinseconstataque,desdeelpuntodevistaideolgico,elpopulismonotienehomogeneidad.Si
seretomanlospocoselementosdelrecorridohistrico,seobservalaheterogeneidaddelasposturas.
EnAmricaLatina,porejemplo,elpopulismodePernfuedetipoautoritario,inclusofascistapara
algunos,conapoyoenlaclaseobrerayenlasfuerzasarmadaseldeAlbertoFujimorifuede
corrupcinperodeclarandoquererterminarconlacorrupcinyhaciendoarrestaraA.Guzman,el
jefedeSenderoLuminosoeldeChvez,enVenezuela,esfuertementeantiaamericano,procubano
ysocialista,peroimponiendodemaneraautoritariacomisionesdegestineconmicayconsejos
comunaleseldeLula,esmsflexible,queriendoquedarbienconDios(laayudaalaspoblaciones
delasfavelas)yconeldiablo(laeconomademercado).
EnFrancia,elgeneralBoulangerencabezabaunaoposicinnacionalistayantiparlamentalista
elogiandoalosrevanchistasdelaguerrade1870,losbonapartistasylosmonarquistas,peroconel
apoyodeGambetta,unhombredeizquierdas,yRochefort,unexcommunard.Nofueelcasode
Poujadequeseapoymsbienenlosartesanos,comerciantes,agricultoresyrepresentanteslocales
dediversastendencias.EncuantoaLePen,sibienseinscribeporunladoenlatradicindelos
nacionalistasmonrquicosydelosliberalesdederecha[10],suideologaesantetododeextrema
derecha,antisemitayxenfoba.
Estaconstatacindenohomogeneidadideolgicadeberaincitarnosaserprudentesencuantoala
maneradecategorizaralpopulismo.
2.Encuadretericodesdeelpuntodevistadeunanlisisdeldiscurso
http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=247 4/15
28/7/2015 Imprimer:Reflexionesparaelanlisisdeldiscursopopulista
Paraanalizarunfenmenosocial,convienesealardesdequpuntodevistalohacemos,esdeciren
qudisciplinadelascienciashumanesysocialesnossituamos,ydentrodesta,quorientacin
seguimos.Setrataaqudeunanlisisqueconsideralaspalabrasenfuncindelprocesodesu
enunciacindentrodeciertodispositivodecomunicacin.As,sepuededecirqueelsentidoque
transmiteundiscursodependedelefectoqueproduce,dadoqueentodasituacindecomunicacin,
steresultadelencuentroentreunsujetohablanteyunsujetointerpretante.Durantemucho
tiemposehaanalizadoqudiceeldiscursosinpreguntarseporlosefectosquesteproduceenlos
sujetosquelointerpretan.Elpoderdellenguajenoestsolamenteenloquedice,sinoenloque
transmite.SiguiendoaRolandBarthes,recordemosqueelsignonoslosignificaensmismo,
sinoquesignificaa,dandoamboscomoresultadoelfenmenodesignificancia.
Altratarsedeldiscursopoltico,elpoderdeinfluenciadelaspalabrasnoresidesloenlafuerzadel
proyectodeidealidadsocialdelquesonportadoras,sinoensurepercusinenlossistemasdeespera
ciudadanos(efectodeespejo),loscualessonsensiblesalosvalores,alcarismadelaspersonalidades
polticasyalaemocinsituacional.Nuestraposicin,entodocaso,consisteenplantearquenoesla
enunciacinlaqueestalserviciodelaspalabrasydelasideascomosistaslaprecedieran,sino
quesonlaspalabrasylasideaslasqueseencarnanycobransentidoatravsdesuenunciacin.Y
portanto,parapoderjuzgarsobreelpopulismodeundiscurso,hayqueanalizarloenelcontexto
sociohistricodondeapareceyenlasituacindecomunicacinquegeneraciertoproceso
enunciativo.
Raznporlacualdebemoscomenzarporpreguntarnosculessonlascondicionesgeneralesde
escenificacindeldiscursopolticoparapercibirculesseranlascaractersticaspropiasdeldiscurso
populista.Yparaello,seexaminaelfuncionamientodelapalabracuandostasemanifiestaenel
espaciopblicoyluegoenelespaciopoltico.
Lapalabraenelespaciopblico
Todapalabraqueesproferidaenunespaciopblicocirculaentretresinstancias:unainstanciade
produccin,unainstanciaderecepcinyunainstanciademediacin,ysusentidodependedeljuego
queseestableceentredichasinstancias.
Lainstanciadeproduccin,auncuandoestconfiguradaporunapersonaenparticular,essiempre
unapersonaentantorepresentauncolectivomsomenoshomogneo:unainstitucinpoltica,
unpartido,unsindicato,unaasociacin,unorganismodeinformacinoinclusounaentidad
comercial.Porlotantoestlegitimadaporunaespeciedecontratosocialdecomunicacin,yaseaen
suderechodeelogiarunproyectopoltico(parahacervotar),ensuderechodejustificarodefender
unaidea(parahaceradherirlaopininpblica),ensuderechodeinformar(paraalimentarla
opininciudadana),obienensuderechodeelogiarunproducto(parahacercomprar).Esta
instanciadeproduccinactademaneravoluntariaysuproblemadependedelacredibilidaddesus
dichosydesufuerzadepersuacin.
Lainstanciaderecepcinrepresenta,bajodiversasconfiguraciones,unpblicoheterogneoyno
cautivoapriori.Pero,desdeelpuntodevistadelainstanciadeproduccin,estconstruidacomo
destinatarioblanco,msomenosdeterminado,deunapalabraquesupuestamenteloimplica,
yaseacomobeneficiariodeunbienfuturo(poltico,socialocomercial)delqueesllamadoa
apropiarse,ocomoamenazadoporunpeligrodelqueesllamadoaprotegerse.Enamboscasos,la
instanciablancoestubicadaenposicindedebercreerquepuedeserelagentedeunabsqueda
queleresultarbeneficiosa.
Lainstanciademediacintienecomofuncinponerencontactolasdosinstanciasprecedentes.Pero
asuvezesinstanciadeproduccindeunaescenificacinyconstruyeporconsiguienteunainstancia
destinatariaquenocoincidenecesariamenteconlaprecedente.Adems,debeserlegitimadaensu
papeldetransmisordeinformacin,locualgeneraciertasexigenciasderesponsabilidad.
Deestemodo,debidoaqueimplicaactorescolectivos,todapalabraquecirculaenelespaciopblico
estsometidaaunaexigenciadesimplicidad,yaquedirigirsealasmasasesdirigirseaunconjunto
deindividuosheterogneosdesdeelpuntodevistadesuniveldeinstruccin,desuposibilidadde
comprensinydesuexperienciadelavidacolectiva:simplicidaddelalenguaporlaeleccindeuna
sintaxisydeunvocabulariosimples,simplicidadenelrazonamiento,loqueconducealoradora
abandonarelrigordelaraznafavordelafuerzadeverdaddeloqueestenunciando,diciendono
tantoloqueesverdadero,sinoloquelcreeverdaderoyquedebecreersecomoverdadero.
Lapalabraquecirculaenelespaciopblicoesunapalabraemitidasinquesetengaeltotalmanejo
desusefectos,yconlasuposicinrazonabledequeserinterpretadadediversamanera.Analizarla
nosllevaainterrogarnossobrelaidentidaddequienlaemite,sobreelpblicoalcualestdirigida,
http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=247 5/15
28/7/2015 Imprimer:Reflexionesparaelanlisisdeldiscursopopulista
sobreeldispositivodelasituacindemediacinenelcualseinscribe,sobresufinalidad(informar,
prescribir,persuadir,etc.).Adems,elespaciopblicoestasuvezestructuradoendiversos
espaciosocamposdeactividad(cientfico,jurdico,religioso)entreloscualesseencuentraelcampo
poltico.
Lapalabraenelespaciopoltico
Elespaciopolticoconfrontaunainstanciapolticayunainstanciaciudadanatambinconfrontadas
porunainstanciademediacin.Peroloquecaracterizamsparticularmenteaesteespacioesquela
instanciapolticarivalizaconunainstanciaadversa,ambasimplicadasenunjuegodepoder.
Lainstanciapoltica,enposicindeconquistaodeejerciciodelpoder,tiendehaciaunactuarsobre
elotroconfinesdeadhesindesteasuspromesasoasuaccin.Perocomoenunrgimen
democrticoelpoderresultaalavezdeunconsentimiento(HannaArendt),deuna
dominacinlegtima(MaxWeber)ydeunaorganizacinadministrativa(J.Habermas)[11],
lainstanciapolticaestobligadaaejercerestepoderennombre:deunderechoqueseleatribuye
poreljuegodelarepresentacinmayoritariaresultantedeladelegacindelpoderporelpueblode
unsaberydeunsaberhacerquedebejustificarsucompetenciadeunaeleccindevalores,
compartidossupuestamenteporlainstanciapolticayporlainstanciaciudadanaconelobjetivode
fusionarseenundeterminadoidealdeconvivencia.
Enelespaciopoltico,lainstanciaderecepcinesunainstanciaciudadana,quesabequetieneuna
responsabilidadensupapeldedelegacindepoder,yalmismotiempounderechodemiradasobre
laaccinpoltica,instituyndoseasenposiblecontrapoder.
Dadasestascaractersticasdelespaciopoltico,deestaobligacindehaceradheriralciudadanoasu
propioproyectooasuaccinpoltica,elsujetopolticodebedesplegarestrategiasdiscursivas
diversas:estrategiasdeconstruccindeimgenesdesmismo,demanerataldehacerseporun
ladocreblealosojosdelainstanciaciudadana(ethosdecredibilidad),porotro,atractivo(ethosde
identificacin)[12]ethosdeidentificacinqueplanteaelproblemadelafronteraconlosefectosde
pathosyaquestebuscaconmoveralciudadanoestrategiasdepresentacindelosvaloresde
maneratalqueelciudadanoadhieraaellosconentusiasmo.
Seobservaqueeldiscursopolticoesunlugardeverdadcapciosa,desimulardadoqueloque
cuentanoestantolaverdaddeestapalabraproferidapblicamente,sinosufuerzadeverdad,su
veracidad,porsuscondicionesdedramatizacinqueexigenquelosvaloresseanpresentadossegn
unguindramticocapazdeconmoveralpblico,demanerapositivaonegativa,yaseapara
hacerloadheriralproyectoquesedefiende,oparadisuadirlodeseguirunproyectoadverso.
Escenariotridicoenelcualinstanciapolticaeinstanciaadversacompitenporlaconquistadela
instanciaciudadana.Esteescenariosecomponedetresmomentosdiscursivos:(1)probarquela
sociedadseencuentraenunasituacinsocialjuzgadadesastrosayqueelciudadanoeslaprimera
vctima(2)determinarlafuentedelmalysuresponsable(adversario)(3)anunciarfinalmente
qusolucinpuedeseraportadayquinpuedeserelportador.
3.Interrogantessobreeldiscursopopulista
Sibienelpopulismoesunaactitudpolticaqueconsisteenreclamarsedelpueblo,desus
aspiracionesprofundas,desudefensacontralosdiversosperjuiciosdequeesobjeto,como
proponeeldiccionarioLarousse[13],casinoseobservadiferenciaconloquedefinealdiscurso
polticoengeneral.Participadeestrategiaspersuasivasdecualquierdiscursoqueconsistenencaptar
asupblicoennombredevaloressimblicosllegandoalaraznyalaemocin.
Enestascondiciones,eldiscursopopulistaslopuedeservistocomounatransformacindel
contratopoltico,comounaestrategiademanipulacin,enlamedidaenquemanejalasmismas
categorasqueeldiscursopoltico,peroenexceso,unexcesoquejuegasobrelaemocinen
detrimentodelaraznpoltica,emocincapazdeengaaralpueblosinquestesospeche.Seaplica
paraescenificar:(1)unadescripcincatastrficadelasituacinsocialdelaqueesvctimael
pueblo(2)unadenunciadelosculpables,entreloscualesseencuentranlaclasepoltica,laslites
aisladasdelpueblo,lasinstitucionesquehabranperdidotodaautoridadylaburocracia,fuentede
todoslosmales(3)laexaltacindevaloresy(4)laaparicindeunhombre/mujerprovidencial,
carismtico,visionario,capazderomperconelpasadoyqueserelsalvadordelasociedad.
Comolamaneradeprocederaestaescenificacinylosmodosdemanipulacindiscursivadependen
delcontextoculturalydelascircunstanciashistricasenloscualessedesarrollaestediscurso,
convienedescribirdemanerasistemticalosdiferentescomponentes.
http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=247 6/15
28/7/2015 Imprimer:Reflexionesparaelanlisisdeldiscursopopulista
(1)Sobrelasituacindecrisisydevictimizacin
Elpopulistanecesitaquelasclasespopularesestndisponibles,esdecirenunestadodefuerte
insatisfaccin.Paraello,vaatratardeexplotarsuresentimiento.Ahora,cmolohace?
a)Habladelasituacineconmicainsistiendosobrelascargassocialesquepesansobrelas
empresas,sobrelassituacionesdeprecaridaddelostrabajadores(desempleo,despidos)ysobrela
disparidadentrericosypobres,oelempobrecimientogeneraldelanacin?
b)Habladeladecadenciamoraldelanacin,delaprdidadereferenciasidentitarias,
particularmentedelaidentidadnacional,delaprdidadecivismoyporlotantodelrelajamientodel
vnculosocial?[14]
c)Insisteenelestadodevictimizacindelosciudadanos,losdesclasados,lossubalternos,
lospequeos(elpequeopueblocontralosgrandes),vctimasdelainseguridadporfalta
deproteccinpolicialydeautoridadjudicial?[15]Enresumen,cmoprocedeelpopulistapara
crearlaangustiadelciudadano?
(2)Sobrelacausadelmalylosculpables
Lacausadelmalsueleestardesignadademaneravagayelculpablenodebeestarperfectamente
determinadodemaneradedejarsobrevolarlaimpresindequeestocultoenlassombras,
manejandosusasuntosaescondidas,loquepermitesugerirqueexistencomplots.
a)Eldiscursopopulistadebehacercreeralagentequetodoserasimple,sinoseopusieranasus
aspiracionesmquinas,unsistemaabstractoquebloqueaalasociedad.Cmoestn
descritos?AcasoeselEstadoelquehabraperdidotodaautoridad?Sonacasolasdiversasformas
derepresentacinpolticaymeditica:laclasepoltica,laslitesfrasycalculadoras,
aisladasensutorredemarfil,avecescorruptas,siemprecobardes,oelestablishment?Deuna
manerageneral,acasosonlasinstitucionespolticasylaburocracia,lostecncratasqueconfiscan
elpoderporsuaccinadministrativa,comolodeclaraenFranciaJeanMarieLePen:
Elestablecimiento,quesetratadederrocarporunarevolucindesalvacinpblica,
designalaclasedirigentequeimponehoysupoder.Losderechoshumanossontablas
delaLey.TienesusevangeliossegnSanFreudySanMarx.Tienesuclrigo,su
arquitectoysusconstructores.Sulugardeculto,elPantenrepublicano,susritos,
predicalamoral.[16]?
b)Lacausadelmaltambinpuedeestarrepresentadaporpersonasogruposqueaparecencomo
adversariosquehayquecombatir,porcuantopertenecenaungrupo,unpartido,unaideologa:los
marxistas,lossocialistas,loscapitalistas,losfascistasyotrosgrupospartidariosjuzgadosportadores
deunaideologacontrariaalasuyapropia[17].Cmosondescritos?,comolobbies(ellobby
antirracistaoeldelosderechoshumanosparaJeanMarieLePen),mafias(estepartido
mafioso,quepracticalaexclusin),gruposdeinters(losdelcapitalismoannimo,losdelas
transferenciasfinancierasmasivasdelaespeculacin,losdelasgrandesmultinacionales[18]),
uoligarquas(unaoligarquainternacionalycosmopolita[19])?Ahestelenemigointerior.
ParaHugoChvez,comoparamuchoslderespopulistas,elenemigointerioreslaoligarqua.
c)Perotambinhayunenemigoexteriorquesuelepresentarsecomounaentidadabstractaconel
findeprovocarelmiedofrenteaunaamenazarealopotencial,enunapresenciaausenciadefuerza
oculta.EnFrancia,desdehacealgunasdcadas,eslainmigracin,acercadelacualcitamosun
pequeoflorilegio:Adems,lapresenciamasivadeinmigrantesennumerososbarriospopulares
provocaungrandeteriorodelascondicionesdevidadelosfranceses[20]()hegemonas
extranjeras,inmigracin,disminucindelanatalidad,inseguridaddelestatismodirigistaydela
burocraciafiscalista[21][Losinmigrantes]vanaarruinarnos,ainvadirnos,asumergirnos,a
acostarseconnuestrasmujeresehijos.Esraroqueeldiscursopopulistanoapuesteala
xenofobia,sugiriendoamenazayconflictodecivilizaciones,yunosepreguntarqugrupo
extranjerodesempearelpapeldechivoexpiatorio.ElviraArnoux,querealizunexcelenteanlisis
deldiscursodeChvez,muestracmostesatanizalafiguradelimperiodelosEstadosUnidos,
transformandoalenemigoexteriorenenemigointerior:ElDiabloestencasa,pues.ElDiablo,el
propioDiabloestencasa.AyervinoelDiabloaqu,ayerestuvoelDiabloaqu,enestemismolugar.
()elseorpresidentedelosEstadosUnidos,aquienyollamo"eldiablo",vinoaquhablandocomo
dueodelmundo[22].
Yaseaesteenemigointernooexterno,eldiscursopopulistalodescribedemaneravaga,comosi
estuvieraoculto,comounabestiaenlasombralistaparaatacar.Setratadesugerirqueseprepara
http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=247 7/15
28/7/2015 Imprimer:Reflexionesparaelanlisisdeldiscursopopulista
uncomplotyqueestosenemigossonconspiradores.Eltemadelcomplotestpresenteencasi
todoslosdiscursospopulistas.Esquesetrata,enfindecuentas,deencontrarunchivoexpiatorio
estigmatizandolafuentedelmal,denunciandounculpablequevieneareemplazaraunavctima
inocente[23],paraorientarlaviolenciacontraeseculpable,demaneradedesencadenareldeseode
sudestruccinquelograralareparacindelmal(funcindecatarsis).Eselinmigrante,el
extranjero,eljudo,elrabe,olaslites,elEstado,laAdministracin,elverdaderoculpablequese
ofreceenlugardelpuebloinocente?
(3)Sobrelaexaltacindevalores
Eldiscursopopulista,siguiendoelejemplodeldiscursopoltico,debeproponerseunproyectode
idealidadsocialenelcualsemuestrenvaloresquesesuponerepresentanelfundamentodel
vnculoqueunealosmiembrosdeunacomunidadsocial.Peroeldiscursopopulistacontieneaeste
respectounaespecificidad:exaltavaloresqueabrevanenlahistoriadelpasyensustradiciones
paraencontraralllomsautntico,lomsverdadero,lomspuro,conelfindereconstruiruna
identidadperdidaporlacrisissocialylafuentedelmalmencionadaanteriormente.Seintroduceas
enelterrenodelosimblico,deloquedebehacerlanoblezadelopoltico,idealidadsocialquedebe
repararelmalexistente.
Porlotantosetratadevercmoeldiscursopopulistasacapartidodelascaractersticashistricas,
identitariasyculturalespropiasacadapas.Eslaidentidadnacional?Latemticadelanacin
sueleserexplotadaparaexhibirelfundamentodelaidentidadcolectiva,einclusoelmitodela
nacinorgnicaylaindependenciaeconmicacomoderechoadisponerdesuspropiosrecursos,
contraelexplotadorprivadooextranjeroqueprivaalpueblodesubiennatural[24].Aveces,la
identidadnacionalseconfundeconunaidentidadcomunitariaaldeclararqueestaidentidadesla
identidadoriginariayquehayquerecuperarlaparasalirdelresentimiento[25]enelcuallos
enemigosinterioresyexterioreshansubsumidoalpueblo.Enestaoportunidadaparecelaideologa
discriminatoriadelpopulista,comolomuestralasiguientedeclaracindeJeanMarieLePen:S,
estamosafavordelapreferencianacionalporqueestamosafavordelavidacontralamuerte,dela
libertadcontralaesclavitud,delaexistenciacontraladesaparicin[26].Perotambin,una
ideologanaturalistaquefundaloculturalenlanaturaleza:Somoscriaturasvivientes.[]
Formamospartedelanaturaleza,obedecemosasusleyes.Lasgrandesleyesdelasespecies
gobiernantambinaloshombresapesardesuinteligenciayavecesdesuvanidad.Siviolamos
esasleyesnaturales,lanaturalezanotardarenvengarse.Necesitamosseguridad.Yparaesto
necesitamoscomolosanimalesdeunterritorioquenoslaotorgue.[27].
Peroenotroscontextos,recurreporelcontrarioaunavastacomunidadhistricaycivilizacional.Por
ejemplo,ElviraArnoux,queindagaenlamatrizdeldiscursolatinoamericano,citalasdeclaraciones
deChvezenlascualesexaltaunaidentidadyunacomunidadsudamericana:()nonacional,no
nacionalvenezolano,nonacionalargentino,nonacionalbrasileo,nonacionalbolivianoouruguayo
ecuatoriano,sinonacionalsuramaricano[28]
Esporelloquesesuelerecurriravaloresdefiliacinydeherencia:CreemosqueFranciaocupa
unlugarsingularenEuropayenelMundo,porquenuestropuebloresultadelafusinnicaensde
lasvirtudesromanas,germnicasyceltas[29]oincluso:Quesetratadenuestratierra,de
nuestrospaisajes,porcierto,talcomofuerondadosporelCreadorperotalescomofueron
defendidos,conservadosyembellecidosporquienespoblaronesteterritoriodesdehacemileniosyde
quienessomoshijos[30].Algunosanalistasdeldiscursolatinoamericanotambinhanencontrado
diversasfiliacionesatravsdelasreferenciasenlosdiscursos:referenciaalatradicinbolivarianay
alrboldelastresracesenChvez[31],referenciaalosmovimientosdeliberacinalcitaral
"Che"enEvoMorales[32].
Ycomoelpopulistapretendeotorgaralpuebloelpoderdedecisin,sudiscursoprometeuna
redencinporlaliberacindelyugoimpuestoporlaslitesylosaparatosadministrativopolticos.
Prometeportantoelrestablecimientodelasoberanapopular[33]porunaaccindirecta,
inmediata,medianteuncortocircuitoenlasinstituciones,lailusindeunapromesaperformativa
enlaqueretumbaneslganesdereivindicacintalescomoahora.Negarladimensintemporal
esunacaractersticadeldiscursorevolucionarioperotambindeldiscursopopulista:eshacercreer
quetodoesposibleenseguida,queelmilagrodelcambioesrealizable.Esunamanerade
movilizarlaesperanza.
Tambindebenrelevarselasmedidasqueproponeelpopulistaparaterminarconlacrisis.
Generalmentestassonvagas,porquenosetratatantodeproponerunasolucinpragmticacomo
desealaraccionesqueasuvezobedecenavaloresdefendidos.Porejemplo,enFrancia,suelen
mencionarsemedidasdecoercinpolicialmsomenosenrgicasparasolucionarlosproblemasde
inseguridad(reconduccinalafronteradelosinmigrantesclandestinos,msmediosparalapolica,
http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=247 8/15
28/7/2015 Imprimer:Reflexionesparaelanlisisdeldiscursopopulista
leyesqueaumentenlaspenas,casascerradasparalosjvenes,etc.).Pararesolverlosproblemas
econmicossuelenproponersereduccionesdeimpuestosparalosparticularesomenorescargas
socialesparalasempresas,aumentosdesalarioparalostrabajadores,sinqueestasmedidassean
objetodeunclculopresupuestario.Setrataporendedeanalizarestasmedidaspreguntndonosa
quideologaodoctrinaobedecen.
(4)Sobreelhombreprovidencial
Cualquierhombreomujerentantosujetopolticodebepresentarsecomodiferentedelosdemso
desuspredecesores,debemostrarenerga,fuerzadeconviccinydesinceridad.Perotambindebe
sercapazdeseduciralasmultitudes,yestosloesposible,apesardetodoslosasesoresde
marketingpoltico,dejandoqueseexpreseloprofundodesupersonalidad,esealgoirracionalquese
llamacarisma.
Enqusediferenciaelactorpopulistadelactorpolticonopopulista?Enquresidenlas
especificidadesdesudiscurso?Unavezmsenelexceso.Enlamaneradeconstruirsuimagen,de
defenderciertosvaloresydeinterpelaralpueblo.Heaqualgunasdesusestrategias.
Elrepresentantedelpueblo.Elpopulistadice:Yosoyelverdaderopueblo.Yllamaalpuebloa
manifestarseenunimpulsocolectivo,asuperarseasmismoyfundirseenunalmacolectiva,
colocandosudeseodesalvacinsobreunpersonajefueradeserie.Debehaberfascinaciny
trascendencia,yaqueelvnculoentreeljefeyelpueblodebeserdeordensentimentalmsque
ideolgico[34].Hayenestamaneradeafirmarsecomoelrepresentantedirectodelpuebloalgoas
comoeldeseodeobtenerunalegitimidadplebiscitariaqueresultadeuncaraacaradirecto
entreellderylasmasas.Porlotantoesmenesterdilucidarenlosdiscursosdelospopulistasla
maneraenquestosmanejanlaproximidadyrepresentacindelpueblo.ElviraArnouxcitala
siguienteafirmacin,emblemticasilashay,deestaapropiacindelpuebloenlafiguradellder:
PorqueChveznoesChvez.Chvezeselpueblovenezolano.VuelvoarecordaralgranGaitn
cuandodijo():"Yonosoyyo,yosoyunpueblo"[35].
Unethosdeautenticidad.Elpopulistadice(oinsina):Yosoytalcomoustedesmeven,Hago
loquedigo,Notengonadaqueesconder.Setratadeestablecerunarelacindeconfianza
ciega.Berlusconien1994ySarkozyen2007lanzabanaquienquisieraescuchar:Confenen
m!paraelprimero,Todoesposible!,paraelsegundo,agregandoambosMixitolo
prueba.PodramospreguntarnoscmoPernyMenemenArgentina,CollorenBrasil,Fujimorien
PeryChvezenVenezuelaconstruyenesteethosdeautenticidad.
Unethosdepotencia.ElpopulistadiceNadapuedeoponerseamivoluntad.Debedemostrarno
solamentequetieneenerga,sinoqueestdotadodeunafuerzaydeunapotenciacapacesde
subvertirelmundoyarrastrarmultitudes.Conesteobjetivo(sibienunaparteobedeceasu
temperamento)elcomportamientooratoriodelpopulistasecaracterizaporarrebatosde
protesta[36],frmulasdechoqueomanejodelairona[37],exabruptos,alqueestacostumbrado
elpopulistafrancsJeanMarieLePenconjuegosdepalabrasnegacionistas(LaShoanoesms
queundetalledelahistoria,Durafourcrematorio[38]).Enestecasotambinconviene
estudiarlamaneraenquelderescomoChvezconstruyenesteethosdepotenciaqueslotiene
comoobjetivofascinarasuauditorio.
Noobstante,elpopulistadebemostrarqueestavoluntaddepotencianoestalserviciodeuna
ambicinpersonalsinoalserviciodelintersgeneral,delbiendelpueblo.Enconsecuenciasepostula
comoelgarantedelaidentidadrecuperada:yaseasalvadordelaidentidadnacional(sehace
soberanista),odefensordelaidentidaddelasclasespopulares(sehacepaternalista).Y
comoelpopulistamantienelaideadequehayfuerzasadversasqueseoponenalaconstruccinde
suproyectopopular,seerigeenvengadorqueapelaalodiodelosenemigosanteriormentecitados
(hayquehacerpagaralosricos).Porlotantodeclaraquetienelavoluntadderomperconlas
prcticaspolticasdelpasado:lasdeunaclasepolticajuzgadademasiadolaxista,laxaaveces
corrupta[39],yentodocasodemasiadodistantedelpueblo,inclusoindiferente,incapazde
escucharlo.Elpopulista,porsuparte,pretendeestaratentoalpuebloysedeclaracercanoal.La
rupturaylaproximidadsontemascaractersticosdeldiscursopopulista.
Evidentemente,estosethosdependendelamaneraenquecadaculturaserepresentala
autenticidad,lasinceridad,lapotencia.Lasimgenesdeautenticidadodepotenciacapacesde
fascinaraunapartedelosfrancesespodranparecerridculasalatinoamericanosyviceversa.Para
seduciraunapartedelpueblo,entusiasmarloyhacerqueseidentifiqueconellder,esnecesario
quelasimgenessepropaguenalossistemasdeesperaquemsseimponenenunasociedad.
Convienepuesanalizarlasenfuncindelosimaginariossocialesquecirculanenungruposocial.Es
muyprobablequenoseanlasmismasenlospaseslatinoamericanosyenlospaseseuropeos,y
http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=247 9/15
28/7/2015 Imprimer:Reflexionesparaelanlisisdeldiscursopopulista
queseandiferentesdeunpasaotro,inclusodentrodeunmismocontinente.Decualquiermanera
esunadelascondicionesparapoderrealizaranlisiscomparativoseindagarenlasdiferenciasy
similitudesentrelasdiversasformasenquesemanifiestaeldiscursopopulista.
Noobstanteello,unaconstantedeesediscurso,msalldelasdiferencias,eselsiguiente:el
verdaderopopulistadebeaparecerbajounafiguradejefecarismtico.Obien,ysegnlas
referenciasculturales,sepresentacomoconductoropastor,entodocasocomoguadelpueblo
obien,msaguerridamente,comoelcaballeroblancosinmiedoysinreprochespreparadopara
combatirlasfuerzasdelmal.Seobservaqueentodosestoscasossubyacelafiguradelprofeta.El
profetaesportadordeunmensaje,desempeaunpapeldemdiumentreunavozdelmsallyel
pueblo.Elprofeta,inspiradoporestavoz,anuncia:anunciaamenazas,catstrofespotencialeso
anunciaeladvenimientodeunbienestarfuturo.Esporelloquepuededecirsequeelpopulista,aun
cuandonoseaferraaunpensamientoreligioso,sepresentacomounaespeciedeSalvadorbblico,
capaztantodediseminarsusrayossobrelosmaloscomodeprometerlafelicidadsuprema(un
paraso,unaEdaddeoro,unfuturopromisorio).Sudiscursoseestructurasegnelordennarrativo
deunrelatoentrestiempos:estigmatizacindeunmal>procesodepurificacin>transformacin
radicaleinmediatadelasociedad(milagro).Porconsiguientenosorprendequeenciertospases,el
populismoestacompaadoporelxitodesectaspentecostistasyevanglicas[40].Haysimilitudes
entreelhombreprovidencialpopulistayelprofeta.HugoChvezlocomprendimuybiencuando,al
apoyarseenunprofetadelpasado,seerigiensurepresentante:SimnBolvar,elLibertadorde
Suramricaylderinspiradordelarevolucin(),undaso,ensudelirioporlajusticia,haber
subidoalacumbredelChimborazo.Yall,sobrelasnievesperpetuasdelespinazodelosAndes,
recibiunmandatodelseortiempo,ancianosabioydelargabarba:"Andaydilaverdadalos
hombres".Hoyhevenidoaqu,comoportaestandartedeaquelsueobolivariano,paraclamarjunto
austedes:Digamoslaverdadaloshombres![41],versinpaganadelaBiblia.
Sobreellenguajeylaretricapopulista
Ellderpopulistadebeserunmaestrodelapalabraporelmanejodeunlenguajeydeuna
retricaqueparticipandeladramaturgiapoltica.Unavezms,llevanalexcesolascaractersticas
deldiscursopoltico.Sulenguajedebeserparticularmentesimpleycomprensible,tantomscuanto
pretendeerigirsecontraellenguajeestereotipado.
Desdeelpuntodevistadelafraseologa,usayabusadefrasesnominalizadasydegiros
impersonalesconmodalidadesqueexpresanlaevidencia,yaquesetratadeconmoverlas
concienciasmedianteelempleodefrmulas,avecesmetafricas,destinadasaesencializarelmal
quepadeceelpueblo,lafiguradelosculpablesolaesperanzadedasmejores:elmalser
designadoporpalabrasqueremitenalmiedo,aladecadencia,aladesesperacin,losculpablessern
demonizados,laesperanzasercomouncaminodeluz[42].
Desdeelpuntodevistadeloquesedenominaelregistrodelengua,elpopulistautilizaamenudoun
vocabulariofamiliar,avecesvulgar,inclusoescatolgico[43]oinsultanterespectodelos
adversarios[44],avecesaguerrido,quesepermite,comosehavisto,exabruptos,juegosde
palabras,reflexionesirnicasqueactancomoflechasenvenenadas.
Suargumentacinsimplificalasrelacionesdecausaaefecto(Unmillndeinmigrantes,unmilln
dedesempleadosproferaJeanMarieLePenenlosaosnoventa)practicalaamalgamaenla
descripcindelosactosdeagresinmezclandoactosmenoresyactosmayores(granbandolerismo,
pequeadelincuencia,ratera,destrozos,violacionescolectivas,golpizas,etc.)olaamalgamadelas
causas(porejemplo,ponerenunmismosacocausasdelainseguridad:eldesempleo,elusode
droga,laineficaciapolicial,ellaxismodelaJusticia,laindiferenciadelaslitespolticas).Ypara
respaldarsusdichos,recurreacifrasyporcentajesproferidosavozdejarrosinposibilidadde
verificacin:Elaumentoenpotenciadeestosfenmenos,consecuenciadelainmigracin,sigue
lamismacurva,todoslosaos:eldesempleo,lacriminalidad,ladelincuencia,ladrogaaumentan
entreun8%yun10%[45].
Encuantoalposicionamientodeloradorpopulista,steseexpresaenunjuegodepronombresentre
unNosotros,queabarcaalorador,asupartido,asuspartidarios,alpueblounYoquese
afirma,repetimos,comopotente,voluntario,queseasumeysecomprometetotalmente(yo
quiero,yodigo,yoafirmo)[46]einclusounEldeteatralizacin,autodesignndose
comoelprotagonistadeunabsquedadeSalvacin.Todoestotienelugarenunaescenificacina
suvezfuertementeteatralizada(inmensospodios,lugaresydecoradossimblicos,multitud
compacta),y,enloposible,unaproduccincorporal,vocalygestualdebarricadaporpartedel
orador.
Evidentemente,unaretricasemejantedependedelalenguaenqueseexpresaelorador.Por
http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=247 10/15
28/7/2015 Imprimer:Reflexionesparaelanlisisdeldiscursopopulista
ejemplo,laexistenciaenfrancsdelpronombrepersonalOn(unooellos),marcade
impersonalidadporexcelencia,permitequeeloradorpopulistadesignealenemigodemanera
indeterminada,comounaentidadvaga,ysugieraconmayorfuerzalaideadelcomplotdeungrupo
deconspiradoresannimoscuyorostronopuededistinguirsenetamente,resultandoms
amenazanteaun:Nonosimpedirnhacervalernuestrosderechos!.
Conclusin:Populismoydemocracia
Considerandoelpopulismodesdeelpuntodevistadeldiscursoquesteescenificaenelespacio
pblico,seobservaquecumpleunatriplefuncindeilegitimacindelosadversarios,de
relegitimacindelpuebloydelegitimacindelactorpolticoquelopronuncia.Seobservatambin
queutiliza,paraello,estrategiasdiscursivasquesonlasdetododiscursopolticoperogobernadas
poreldescontrolyelexceso.Esporelloqueseafirmaqueelpopulismonoesextraoala
democracia.Porelcontrario,elprincipiodemocrticodedebatepblicoparaconstituiruna
representacinmayoritariaeselqueabreelcampoaldiscursopopulistacomomediodeseduccin
delasmasas.Porlotantonoesunrgimenpolticosinounaestrategiadeconquistaodeejercicio
delpodersobreunfondodedemocracia,perodemaneraexacerbada.Estrategiaquemanejael
mecanismodelafascinacincomofusindesmismoconuntodoexaltantequecristalizaun
ideal[47].Enestoelpopulismosediferenciadelfascismoalqueavecesfueasimilado,aun
cuandoseconstataquesterecurrealdiscursopopulista.Elfascismoesunconceptodesociedad,
unproyectodehumanidad,queestacompaadoporunateorizacinrespectodeloqueesun
nacionalismoalavezpopular,socialista(elnacionalsocialismo),autoritarioypurificador.Deall
suambigedad,yaque,sibienenEuropasehacruzadoconmovimientosdeextremaderecha
(boulangismo,antidreyfusismo,poujadismos,lepenismoenFranciaetnonacionalismoenItaliayen
Alemania),esmsbienproletarioenAmricaLatina,reclamndosedeunaideologadeizquierdas,
inclusorespaldadoporlasFuerzasArmadas.Heaqutambinunacomparacininteresantepara
estudiar.
Terminaremostrazandoalgunaslneasdereflexinsobreellugarqueocupaelpopulismoen
nuestrassociedadesmodernas,alahoradelaglobalizacin.Lareferenciaseraqueuropea,loque
deberapermitirprocederacomparacionesconelmundolatinoamericano,yaquelasignificacinde
losdiscursosdependedelossustratossocioculturalesdelosgrupossocialesquelosproducen.La
historiadelospuebloseuropeosylatinoamericanosnoeslamisma,lacomposicindesus
sociedadesmuydiferente,suvisindelmundoydelasrelacionessocialesdistintas.
Lainterferenciadelasfronteraspartidarias
Seescuchacadavezms,porlomenosenEuropa,yparticularmenteenFrancia,undiscurso
mantenidoporladerechaclsicaquepredicaelfindelasoposicionespartidariasydeclaraquelas
escisionespolticasestnsuperadas.Eseldiscursodeniderechaniizquierda.Yestoennombre
deunnecesariopragmatismoenpoltica:Yonosoyunidelogo,soyunpragmtico[48].
Porqueelpragmatismoseralanicaactitudposiblepararesolverlascrisisdelmundomoderno.Pero
comohayquemantenerantagonismosenunasociedadconelfindedarlaimpresindeobedeceral
juegodelapalabrademocrtica,seoperaparalelamenteundeslizamientohaciaotroantagonismo
capazdereuniralasmasaspopularesalrededordenocionesvagasocategorasabstractas:yanoel
socialismocontraelconservadurismosinolasolidaridadsocialcontraelprovechoprivatizado,el
liberalismopolticocontraelultraliberalismoeconmico,elmundialismocontraelcomunitarismo
(cuandonoeselcomunitarismocontraelmundialismo),cuyoejecomneselantisistema.
Estosdiscursossuelenestaracompaadosporprcticasgubernamentales,llamadasdeapertura
poltica,queconsisten,cuandonosetratadegobiernosdecoalicinodecohabitacin,enrecurrira
personalidadesdepartidosopuestosparaconfiarlesresponsabilidadesgubernamentales.Estaactitud
serelacionaconunpopulismosoft,perotambinselapodracalificardepopulismocnico,ya
queesevidentequeloquecaracterizaalademocraciaeslaexistenciadeproyectosdesociedad
opuestos,yquesistosdesaparecen,seentraraenunnuevoespaciodetotalitarismo.
Elretornodelautoritarismo
Elfindelsueodeunasociedadigualitaria,marcado,comosesabe,porlacadadelmurodeBerln,
combinadoconlaexplosindemovimientosmigratoriosdepasesdelsuralnorteydelestealoeste,
provocenlamayoradelospaseseuropeosoccidentalesunacrisisidentitaria:una
desidentificacindelaconcienciadeidentidadnacional,unainterrogacinsobrelaespecificidad
cultural(quesserfrancs?),uncuestionamientodelafiliacinporlaaperturadelas
fronterasqueprovocabainmigracionesmasivas,discursossobrelamezclasocial,yporlotanto
ausenciadetransmisinculturalcomn,rupturadellenguaje.Amenazastodasesgrimidaspor
polticospertenecientesadiferentestendencias:prdidadelpatrimoniolingstico,delaherencia
http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=247 11/15
28/7/2015 Imprimer:Reflexionesparaelanlisisdeldiscursopopulista
culturalcomn,delalenguacomn.
Frenteaestaangustiaidentitaria,laaparicindeundiscursoquepredicabadisciplinayautoridad,
comenzandoporpriorizarlainseguridaddelosindividuosyluegoprometiendo,
complementariamente,elfindellaxismopolticoylaimplementacindeunapolticade
seguridadentodoslossectoresdelasociedad.Enlasltimascampaaselectoralesdelamayorade
lospaseseuropeos,sehapodidoconstatarquelostemasdeseguridadydeautoridadfirme
sonmsfuertesquelosdevigilanciademocrticaydeinjusticia.Estafueporlomenosunade
lasrazonesdelxitodeNicolasSarkozydurantelaseleccionespresidencialesde2007enFrancia.
FrenteaunaSgolneRoyalque,pretendiendoserfirmeeneltemadeladisciplina,delegabala
solucindelosproblemasaunaparticipacindemocrtica,NicolasSarkozyseapropiabadeuna
imagendedesprecioporellaxismo,erigindoseencaballeroblancolistoparacombatiralos
delincuentesyotrospromotoresdedisturbios,paradefenderelordenylaautoridad[49].
Lostrabajadorescontralosasistidos
Estetemaesquizmscaractersticodelpopulismodelospasesricos,yaqueesnecesarioque
existaunsistemaeconmicodeproteccindelapoblacin(Seguridadsocial),ydeatencinalos
excluidosdelmundodeltrabajo(laindemnizacinalosdesocupados,laasistenciaalos
discapacitados).Porconsiguientesedestinaciertotipodediscursopopulistaparaconfrontaral
pueblotrabajadorcontraelpuebloasistido,perfectamenterepresentadoporunodeloseslganesde
NicolasSarkozy:Trabajarmsparaganarms.
Esevidentementeunmododecrearresentimientodeunapartedelapoblacincontralaotra
reforzandodoblemente,porunladoalosqueseencuentranjuntoalamanija(lagranpatronal)y
aunaparteimportantedelaclasemedia(pequeospatrones,comerciantes,artesanos)yporotra
parte,paradjicamente,aunsectordelaclasepopularprovenientedelmundoobreroquesiempre
havaloradoeltrabajo,yalosinmigrantesquebuscantrabajobajocualquiercondicin.
Esepopulismotrastocalasdivisionespartidariashabituales,yaquesociolgicamenteseproduceun
movimientodeadhesin(aunquepuntual)aesaspromesasporpartedesectoresdelapoblacin
favorablesapartidospolticosopuestos.Esepopulismomantieneunfuerteantagonismoentrelos
partidariosdeltrabajoacualquierprecioylospartidariosdeltrabajojusto,despojandoala
izquierdadelaexclusividaddelpartidodelostrabajadores.
Unpopulismodemocrtico:laescuchadelademandasocial
Seobserva,alanalizarlosdiscursos,unatendenciadelospartidosclsicosdederechacomode
izquierdaadesarrollarcadavezmslaestrategiadiscursivadeproximidad,declarndoseala
escuchadelpueblo,apelandoaunamayorparticipacinciudadanasobreunfondodedescrditode
laclasepolticaydelaslites,consideradasdemasiadodistantes,fraseindiferentesalos
sufrimientosdelpueblo,imagenalimentadaademsporlosmediosydiversoscomentaristas.Podra
hablarseenestecasodepopulismocompasivo,esdecirunasimpleestrategiaquejuegaaescuchar
lademandasocialparaconquistaroejercermejorelpoder.Nosencontramosaqufrenteauna
actitudcnicailustradaporladeclaracindeMussoliniquemencionaA.Taguieff:Lademocracia,
eselgobiernoquebuscadaralpueblolailusindesersoberano[50].
Perononosapresuremosporquetambinpuedeconsiderarseaestediscursocomoinscritoenuna
tomadeconcienciadelaumentodenuevasformasdecontrapoderconstrudasporfueradeljuego
clsicodepartidosysindicatos.Esentonceslegtimoqueciertaspersonalidadespolticaspromuevan
unacercamientoentrelosciudadanosylosrganosdedecisin,mediantelaescuchayla
organizacindelaexpresindelasreivindicaciones,atravsdenuevasformasdeparticipacin
ciudadana,contraunaespeciedearistocraciaelectivacriticadadesdelademocraciaateniense.
Aesterespectopuedeafirmarsequeestaestrategiadiscursivadetendenciapopulistaesconstitutiva
delademocraciaenlamedidaenqueimplicaendiversoslderespolticosunposicionamiento
queconduceaoponerseaunadversario,aexaltarvaloresdeidealidaddemocrticayaerigirsecomo
lderindiscutible,sinllevarestaestrategiahastasusextremospatmicos.Sieldiscursopopulista
consisteenhacerpueblo,suversinnocnicaseabrehaciaunademocraciademayor
participacinciudadana.EsporelloquenosuscribimosaestaafirmacindelhistoriadorJacques
Julliard:Elpopulismo,eselpueblosinlademocracia[51].Eldiscursopopulistaseinscribeenla
palabrademocrtica,auncuandonolahonra.
Entonces,quticapensarparaestediscurso?Respectodelatica,eldiscursopopulistanoes
aceptable.Nopodemosmsquerechazarlaexaltacindeciertosvaloresque,lejosdeengrandecer
alpueblo,lorepliegaasuspropiasreaccionesdemiedo,dedefensa,dexenofobia:exaltacindela
http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=247 12/15
28/7/2015 Imprimer:Reflexionesparaelanlisisdeldiscursopopulista
identidadnacionalista,estigmatizacindelotrocomoinvasoramenazante,exaltacindevaloresdel
pasadoennombredelapurezaoriginal,estigmatizacindelosresponsablesporlaamenazadel
complot.Perotampocopuedeignorarseladificultadexistenteendiscernirdentrodeldiscursopoltico
quesloqueprovienedeunaestrategiadestinadaacaptarlaadhesindelmayornmerode
ciudadanosyquesloquerespondeadesviacionespopulistas.Peroesto,unavezms,slopuede
serjuzgadoteniendoencuentaelcontextoculturalenelcualsemanifiestaeldiscursopoltico.
Referencias
RennesJ.(2007).Analyserunecontroverse.Lesapportsdelanalysedudiscourslascience
politique",enAnalysedudiscoursetscienceshumainesetsocials.Paris:EditionsOphrys.
BarbetD.(2007).Quandlesmotsdelabstentionparlentdesmauxdeladmocratie",enDirela
dmocratieaujourdhui,revueMotsn83,mars2007.Lyon:ENSditions.
AngenotM.(2006).Lesidologiesduressentiment.Montral:XYZ
ArnouxE.(2008).EldiscursolatinoamericanistadeHugoChvez,EditorialBiblos:BuenosAires:
Cienciasdellenguaje.
CharaudeauP.(2008).Entrepopulismeetpeopolisme.CommentSarkozyagagn.Paris,
Vuibert.
CharaudeauP.(2005)Lediscourspolitique.Lesmasquesdupouvoir.Paris,Vuibert.
ChumaceiroI.(2004).Lasmtaforaspolticaseneldiscursodedoslderesvenezolanos:Hugo
ChvezyEnriqueMendoza,RevistaLatinoamericanadeEstudiosdelDiscurso,vol.4(2),91113.
DelfourC.(enprensa).LediscoursdEvoMorales:entreradicalismediscursifetpratiques
rformistes.ActesducolloqueLesdiscourspolitiquesenAmriquelatine:filiations,polyphonies,
thtralits,UniversitdeParisEst.
DornaA.(2006).Mdiatiques38,BulletindinformationdelObservatoiredurcitmdiatique,
LouvainlaNeuve.
JulliardJ.(1997).Lafauteauxlites.Paris,Gallimard.
LaclauE.(1978).Polticaeideologaenlateoramarxista,Mxico,SigloXXI.
MedinaM.(enprensa).Lasreferenciasideolgicasenlaconstruccindeldiscursodelpresidente
Chvez,du13fvrier2009,ActesducolloqueLesdiscourspolitiquesenAmriquelatine:filiations,
polyphonies,thtralits,UniversitdeParisEst.
RezaY.(2007).Laubelesoiroulanuit.Paris,Flammarion.
TaguieffP.A.(2002).Lillusionpopuliste.Paris,BergInternational.
VommaroG.(dir.)(2008).La"carterouge"delAmriquelatine.Paris,EditionsduCroquant.
Sobrelatraductora:
AnaMaraGentileesDoctoraenCienciasdelLenguajedelaUniversidaddeRun,Franciay
profesoradeTraduccinCientficotcnicayLiterariafrancs/espaoldelaUniversidaddeLaPlata,
Argentina.Dirigegruposdeinvestigacinsobretraduccinysocioterminologa.Esautorade
publicacionesyponenciaspresentadasenCongresosnacionaleseinternacionalesytrabajacomo
traductorafreelance.
[1]"Analyserunecontroverse.Lesapportsdelanalysedudiscourslasciencepolitique",en
Analysedudiscoursetscienceshumainesetsociales,op.cit.
[2]"Quandlesmotsdelabstentionparlentdesmauxdeladmocratie",enDireladmocratie
aujourdhui,revueMotsn83,ENSditions,Lyon,mars2007
[3]RecordemosunadelasdeclaracionesdeLuizIncioLuladaSilva:Nossogovernonuncafoi,
nempopulista.
[4]DeclaracindeJeanMarieLePenquepodratambinatribuirseaNicolasSarkozy.
[5]VaseaesterespectoLaclauE.,Polticaeideologaenlateoramarxista,SigloXXI,Mxico,
1978.
[6]ComoloresumeAlexandreDornadelltimotrabajodeErnestoLaclau,enMdiatiques38,
BulletindinformationdelObservatoiredurcitmdiatique,LouvainlaNeuve,2006.
[7]Paraesterecorridohistrico,remitimosalcaptuloIIdelaobradePierreAndrTaguieff,
Lillusionpopuliste,BergInternational,Paris2002.
[8]Recordemos:JacquesChiracen1995,consuintencindereducirlafracturasocialyde
comprometerseenlaluchacontralaexclusinNicolasSarkozyen2007,consuintencin
declaradadeterminarconelcorteentreelpuebloylaslites.Paraesteltimo,vaseel
testimoniodeYasminaRezaensulibroLaubelesoiroulanuit,Flammarion,2007,queafirma
http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=247 13/15
28/7/2015 Imprimer:Reflexionesparaelanlisisdeldiscursopopulista
estaspalabras.
[9]GabrielVommaro(dir.),La"carterouge"delAmriquelatine,EditionsduCroquant,Paris,2008.
[10]ReunidosenelGroupementdeRechercheetdtudespourlaCivilisationEuropenne(GRECE).
[11]ParaeldesarrollodeestepuntovasenuestroLediscourspolitique.Lesmasquesdupouvoir,
Vuibert,Paris2005.
[12]EstosdostiposdeethosdelpolticoseencuentrandescritosenLediscourspolitique.Les
masquesdupouvoir,op.cit.
[13]PequeoLarousse,edicinde1988.
[14][LajuventuddeFrancia]conocehoylosfrutosamargosdeladecadenciaeconmica,social,
polticaymoral,losazotesdeldesempleo,elindividualismoexacerbadoqueconducealaislamientoy
aladesesperacin,discursodeJeanMarieLePen,el13demayode1984.
[15]Lospilaresdelasociedad:ejrcito,polica,justicia,vacilan,anunciandoeltiempodela
anarquaydeldesorden,enPrsentdel56deseptiembrede1996.
[16]EnIdentit,enerode1990.
[17]Yosdigo,jvenes,loquesepreparaenelpasactualmenteantevuestrosojosesla
implementacindelarevolucinmarxistaqueconducealgoulag,alaesclavitudyalamuerte,
discursodel13demayode1984.
[18]EnPrsentdel56deseptiembrede1996.
[19]Ibidem
[20]CartadeJeanMarieLePen,15demarzode1992.
[21]Prsent,op.cit.
[22]ElviraNarvajaArnoux,EldiscursolatinoamericanistadeHugoChvez,EditorialBiblos,Ciencias
dellenguaje,BuenosAires,2008(p.47).
[23]ReferenciabblicaalsacrificiodeAbraham.
[24]TemarecurrenteenHugoChvezyEvoMoralesparajustificarlas"nacionalizaciones"delos
recursosnaturales.
[25]Paraestanocin,vaseMarcAngenot,Lesidologiesduressentiment,XYZ,2006.
[26]LacartadeJeanMarieLePendel15demayode1991.
[27]DiscoursdeJeanMarieLePenprononclaftesdesBleublancrouge,inPrsent,op.cit.
[28]ElviraNarvajaArnoux,EldiscursolatinoamericanistadeHugoChvez,op.cit.(p.52).
[29]Nosvaleurs,LaDocumentationfranaise,1988.
[30]DiscoursdeJeanMarieLePenSaintFranc,Prsent,21et22octobre1991.
[31]LaselaconferenciadeMedfiloMedina"Lasreferenciasideolgicasenlaconstruccindel
discursodelpresidenteChvez,del13defebrerode2009,enocasindelcoloquioLesdiscours
politiquesenAmriquelatine:filiations,polyphonies,thtralits,enlaUniversidaddeParisEst
(Actasenprensa).
[32]LaselaintervencindeChristineDelfour:"LediscoursdEvoMorales:entreradicalisme
discursifetpratiquesrformistes",enocasindelcoloquioLesdiscourspolitiquesenAmrique
latine:filiations,polyphonies,thtralits,enlaUniversidaddeParisEst(Actasenprensa).
[33]ElpueblorecuperasuprotagonismocomoafirmMedfiloMedinaenlaconferenciacitada
anteriormente.
[34]TalpareceserelcasodeHugoChvez,enVenezuela,quien,apesardesusdeclaracionessobre
unnuevosocialismo,captalasmultitudesmsporlapasinqueporlarazn
http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=247 14/15
28/7/2015 Imprimer:Reflexionesparaelanlisisdeldiscursopopulista
[35]ElviraNarvajaArnoux,EldiscursolatinoamericanistadeHugoChvez,op.cit.(p.46).
[36]Aveceshastapuetazos,comounavezfueelcasodeJeanMarieLePen.
[37]Laironaesunacategorahumorsticadifcildemanejarenelcampopolticoporquetieneun
efectodestructorypuedesercontraproducente.Permitirsemanejarlaenestecamposeraportanto
indiciodeunaposicindefuerzaprovocadora.
[38]EnreferenciaaunministrodelaRepblicaFrancesaquesellamabaDurafour(N.deT.four
eshornoenfrancs).
[39]EsuntemarecurrenteenmuchospasesdeAmricaLatinadondelacorrupcindelasliteses
consideradacomoundeportenacional.
[40]EnBrasil,porejemplo,losadeptosaestassectaspasaronde500.000en1990a3.500.000en
1995.
[41]CitadoporElviraNarvajaArnoux,enEldiscursolatinoamericanistadeHugoChvez,op.cit.
(p.65).
[42]ParaunalecturainteresantesobrelasmetforasempleadasporHugoChvez:"Lasmtaforas
polticaseneldiscursodedoslderesvenezolanos:HugoChvezyEnriqueMendoza",porIrma
Chumaceiro,enRevistaLatinoamericanadeEstudiosdelDiscurso,vol.4(2)2004,EditorialLatina,
Caracas,2004.
[43]Eselcaso,enItalia,deSilvioBerlusconiyUmbertoBossi,
[44]EselcasodeJeanMarieLePenenFrancia.
[45]DiscursodeJeanMarieLePenSaintFranc,op.cit..
[46]SinquepuedaafirmarsequelosdiscursosdeNicolasSarkozyySgolneRoyalfueran
totalmentepopulistas,contienenhuellasenlaltimacampaapresidencialfrancesa.Vasenuestro
Entrepopulismeetpeopolisme.CommentSarkozyagagn.Vuibert,Paris,2008.
[47]AlexandreDorna,inMdiatiques,op.cit.
[48]DeclaracindeJeanPierreRaffarincuandoeraPrimerministrodelPresidenteJacquesChirac.
[49]VaseaesterespectonuestroanlisisdelacampaaelectoralenEntrepopulismeet
peopolisme,op.cit.
[50]CitadoporPierreAndrTaguieffenLillusionpopuliste,op.cit.
[51]J.Julliard,Lafauteauxlites,Gallimard,1997.
EnvisitantnotresiteInternet,vouspourreztlchargercesdocuments:
,(PDF2.4Mo)
http://www.patrickcharaudeau.com/spip.php?page=imprimir_articulo&id_article=247 15/15