Está en la página 1de 1600

Este diccionario es del tojolabal, una de las lenguas mayas que se hablan en Chiapas.

Se sabe algo
de los tojolabales porque muchos de ellos se encuentran entre los zapatistas y los indios se suelen

Alemania, y vive en Mxico desde el ao

hacer conocidos cuando levantan su voz como lo han hecho desde el 1 de enero de 1994.

1957. Junto a su familia vivi en la regin

El diccionario es bastante extenso y justifica el hecho de que el tojolabal se llama una lengua con

tojolabal a partir de 1973. Aos despus y

un vocabulario muy amplio y exacto para nombrar el mundo en el cual los hablantes viven. Esta
tercera edicin revisada creci ms del doble desde la primera publicacin en 1979. La razn del

por razones de salud tuvo que trasladarse a

crecimiento se explica por el hecho que los tojolabales siguen siendo nuestros maestros que nos
ensean ya por treinta aos para que conozcamos su lengua y cultura.

con los tojolabales y sus comunidades.

El tojolabal como lengua maya no tiene relacin con el espaol y otros idiomas indoeuropeos o
acusativos. Por eso, no tiene objetos porque desde la perspectiva maya todo vive. Somos pues

Actualmente es investigador titular del Centro

una especie entre muchas otras, hermanas y hermanos nuestros. Su lengua nos abre la puerta

de Estudios mayas de la UNAM, institucin

para que entremos en un contexto no slo desconocido, no imaginado ni soado. Parece utpico lo

en la cual obtuvo su doctorado en filosofa.

que afirmamos, pero es una utopa que es contempornea nuestra y la ignoramos por quinientos
aos. Nos falta escuchar lo que los tojolabales nos dicen, pero la educacin que se nos imparti y

Los tojolabales le abrieron los ojos hacia otra

sigue impartindose a nuestros hijos, poco nos prepara para que sepamos escuchar. Se nos dice

cosmovisin que le hizo desprenderse de

que el mundo que conocemos abarca la realidad. Pero de hecho, nos muestra slo una fraccin al

muchas cosas que suelen ensearnos.

otro lado de la cual estn los pueblos originarios que seguimos ignorando y a quienes no escuchamos.
Este diccionario nos presenta medios para acercarnos a los tojolabales. Aprender de ellos es una
realidad en la cual el NOSOTROS y no el YO o el INDIVIDUO representa el fundamento de la
vida que es una convivencia con todo lo que vive: humanos, animales, plantas, agua, nubes, cerros,
comales, sillas y muertos.

bomakumal
tojolabal - kastiya

Publicaciones de Carlos Lenkersdorf en tojolabal y


en espaol.
- Diccionarios tojolabal-espaol y espaol-tojolabal,
dos tomos, (1979 y 1981). Nuevas ediciones,
revisadas y aumentadas (2004, 2006, 2007)
- Tojolabal para principiantes. Lengua y cosmovisin
mayas en Chiapas. Segunda edicin ampliada (2002
- Cuaderno de tareas, volumen acompaante de
Tojolabal para principiantes (2002).

Diccionario tojolobal-espaol

la Ciudad de Mxico sin romper los vnculos

Carlos Lenkersdorf

Carlos Lenkersdorf naci en 1926 en Berln,

- Los hombre verdaderos, voces y testimonios


tojolabales.
- San Miguel Chiptik. Testimonios de una comunidad
tojolabal. Coautor junto a Gemma van de
Haar (1998).
- Cosmovisiones (1998).
- Cosmoisin maya (1999)
- Indios somos con orgullo. Poesa tojolabal. Editor,
traductor y comentarios (2003).
- Diario de un tojolabal. Edicin del texto bilinge y
comentarios (2001)
-Filosofar en clave tojolabal (2002)
- 1-2-3 ba tojolabal. Edicin bilinge (2003)

Diccionario
tojolabal-espaol

- Conceptos tojolabales de filosofa y del


altermundo (2004)
- La semntica del tojolabal y su cosmovisin.
IIFL (2006)

idioma mayense de Chiapas


Carlos Lenkersdorf

diseo de portada e interiorres diseo C&C

bomakumal
tojolabal - kastiya

bomakumal
tojolabal - kastiya
CARLOS LENKERSDORF

Diccionario
tojolabal espaol

1
TERCERA EDICIN

2010

Diseo de portada e interiores:


Diseo C&C

ISBN
D.R. Carlos Lenkersdorf
tercera edicin 2010
Foto en portada Carlos Lenkersdorf

NDICE
Agradecimientos
Hermanos y hermanas
Introduccin al diccionario tojolabal-espaol
Los tojolabales
La historia del idioma tojolabal
La lengua de hermanos
Un efecto profundo del baldo
Vocabularios y diccionarios
Cmo se hizo el diccionario?
Regionalismos
La formacin de palabras o la morfologa
Los derivados
Los compuestos
Las incorporaciones
Otros aspectos sobre el idioma tojolabal
La pronunciacin o la fenologa
Sustituciones
Letras agregadas
Las vocales
El alfabeto tojolabal
Las entradas
Conjugacin de verbos
Declinacin de sustantivos y adjetivos
Nombres cientficos
jmojaljel jumasa ja ba 1979 jabil kalata
Bibliografa
Algunas notas para el uso del diccionario
Diccionario tojolabal-espaol

8
10
11
12
11
17
21
22
24
30
32
33
33
34
34
34
35
35
35
36
37
38
40
41
50
53
58
59

AGRADECIMIENTOS
Este libro no existiera sin la colaboracin de los tojolabales. Nos ensearon
su lengua y cultura, nos invitaron a convivir y trabajar con ellos. Durante dcadas
de intercambio nos abrieron los ojos para ver una realidad social, poltica y cultural
que no nos imaginamos. As aprendimos la cosmovisin tojolabal junto con su
filosofar, tan diferentes del pensar y de la mentalidad occidental a pesar de que han
sido y siguen siendo contemporneos y vecinos nuestros por quinientos aos. Por
falta de disposicin, poco se aprendi de ellos no obstante su voluntad de
ensearnos. Todo esto nos motiva a expresar nuestra profunda gratitud porque
compartieron con nosotros lo que no se ense en ninguna parte fuera del mundo
tojolabal. Representan una cosmovisin y cultura que, desde la perspectiva
occidental, parece utpica porque:
Es complementaria y no competitiva,
se funda en el NOSOTROS y no en el YO,
respeta a los otros y no se impone a ellos,
sabe escuchar en lugar de mandar,
la tierra es Nuestra Madre y no una mercanca,
la justicia es restitutoria y no punitiva
todo vive y no hay naturaleza muerta
la democracia es participativa y no impositiva
la libertad es del NOSOTROS y no del YO
por eso el NOSOTROS se extiende por todo el cosmos.
En las pocas frases contrastamos las dos cosmovisiones, la tojolabal y la
occidental o de la sociedad dominante. En las yuxtaposiciones resumimos la
cosmovisin que tanto nos puede explicar si escuchramos lo que nos quiere ensear.
Por todo esto repetimos nuestra gratitud por haber aprendido lo que no se escucha
en universidades y academias. Gracias hermanos y hermanas.
Damos nuestras gracias tambin a la Universidad Nacional Autnoma de
Mxico, el Instituto de Investigaciones Filolgicas dentro del cual est el Centro
de Estudios Mayas en el cual trabajamos y que apoya nuestro trabajo.
Personalmente expresamos nuestra gratitud a Jernimo Rajchenberg
Cecea, primero alumno del tojolabal, ms tarde ayudante en la elaboracin del
diccionario. Aprendi a hablar la lengua mayense que lo capacit a hacer
8

comentarios crticos en la explicacin e inclusin de trminos de importancia. Tambin


gracias a Alfonso Prez al capturar partes importantes de la primera edicin que,
en aquel entonces, no se escribi con computadora sino con mquina de escribir y
se imprimi por linotipistas pacientes que copiaron el tojolabal sin entenderlo.
Finalmente queremos dar gracias a Aline Magaa, alumna, ayudante y colega
de la clase de Tojoalabal lengua y cultura. Gracias a su colaboracin se pudo
preparar la tercera edicin del diccionario. Corrigi los dos volmenes con sumo
cuidado, por conocer bien el tojolabal. Mejor, adems, el espaol del tomo dos.
Aprecio el afn con el cual realiz la lectura y las correcciones necesarias a lo largo
de ms de dos mil cuartillas. Y debemos agregar que no es mayista tampoco lingista
sino economista. Y a pesar de hacer su investigacin en otra disciplina, por vocacin
e inters personal termin exitosamente todas sus labores que reconozco con
profunda gratitud. Adems le acompa en el trabajo otro alumno, tambin
economista, Juan Cristbal Crdenas que nos ha brindado su apoyo para hacer la
obra asequible a ms interesados por medio de Internet. En efecto llev a cabo un
trabajo para el cual nuestra generacin ya no es capaz. Mis palabras no son
suficientes para expresar mi reconocimiento a los dos por la dedicacin que aplicaron
a su trabajo de colaboracin al servicio de los hermanos y hermanas tojolabales.
Un abrazo de corazn para los dos.

HERMANOS Y HERMANAS
Aqu se nos acerca un testimonio de las races profundas de nuestra nacin. Es
la lengua de pobladores originarios de Mxico. Son los tojolabales, uno de los pueblos
mayas que viven en Chiapas, en el Sureste del pas. Nos hablan en su lengua que
guarda uno de los tesoros que enriquecen nuestra cultura. Conocemos este caudal?
Apreciamos su presencia que atestigua la riqueza de la mexicanidad? Somos
conscientes de que somos una nacin multicultural y plurilinge? Sabemos que mucho
nos hace falta y que poco se nos ensea?
Pocos aprendemos las lenguas de nuestros compatriotas. Poco se ensean en
las escuelas. Pocos son los maestros que reciben una formacin que los capacite para
ensear esta herencia viva a sus alumnas y alumnos y a nuestro pueblo. Hablamos de
multiculturalismo, pero no lo practicamos. La Constitucin habla de una nacin multitnica
y pluricultural, pero qu se hace para aprender de las culturas y pueblos que viven y
representan la multiculturalidad? Hacemos proyectos PARA los indios pero no queremos
hacerlos CON ellos. No reconocemos a los pueblos originarios como hermanos nuestros
y ciudadanos con los mismos derechos y obligaciones como los dems mexicanos.
Este libro es testimonio de lo que saben, han conservado desde tiempos
inmemoriales y pueden ensearnos. Estamos dispuestos a aprender de ellos? Tenemos
la esperanza que empecemos a escucharlos y a aceptar lo que nos puedan ensear.
Pueden ampliar nuestro pensamiento y nuestro corazn. Oigan hermanos, las palabras
de ellos, hermanos nuestros. Hagmonos hermanos de ellos.

10

INTRODUCCIN AL DICCIONARIO tojolabal-espaol


Elaboramos este diccionario a solicitud de un grupo de tojolabales. El trabajo
se inici en 1976, hace ya treinta aos. Se distribuyeron unos tres mis ejemplares de
los dos volmenes de este bomakumal, Manojo de Palabras. Aprendimos mucho
de la lengua y cultura tojolabal durante las tres dcadas pasadas, gracias a la convivencia
con los hermanos y el trabajo con la lengua, en la elaboracin continua de textos en
tojolabal y tambin de testimonios de los tojolabales para lectores hispanohablantes y
libros de texto para las clases en la Universidad Nacional Autnoma de Mxico. Por
todo eso, nos parece necesaria y justificada una revisin a fondo del diccionario.
Result un trabajo ms amplio de lo pensado. De hecho, nacieron dos libros. Por un
lado, surgi una antologa de conceptos que explican trminos bsicos del tojolabal
que acercan a los lectores al filosofar de los tojolabales y a pensamientos que aclaran
la cosmovisin de este pueblo maya. Por el otro, se produjo la obra que aqu
presentamos, el diccionario que se ampli mucho de modo tal que aproxima a un
pequeo tesauro. La razn del aumento se explica no slo porque creci el conocimiento
del vocabulario, sino que nos pareci importante contextualizar las palabras que entraron
en el diccionario.
Tratemos de aclarar lo dicho. Las palabras suelen abarcar un crculo amplio de
significados. As pasa en todos los idiomas. Por lo tanto, la comprensin de las palabras
exige que sealemos, hasta donde nos sea posible, la paleta extensa de cada trmino.
Por ejemplo, takin puede referirse a metal, es decir, cualquier clase de metal, cualquier
clase de herramienta metlica, cualquier clase de arma de tiro, dinero y muchas otras
cosas hechas de metal. A cada una de estas palabras se agregan connotaciones que
profundizan y ramifican los referentes de cada una de estas voces. Con verbos, la
ramificacin puede ser ms amplia an y no es necesario agregar ejemplos. Las entradas
del diccionario abren el abanico de significados.
Precisamente por los ejemplos dados, el libro sigue siendo un diccionario de
uso y, en particular, de uso por y para los tojolabales. Con esto no se excluye que
personas hispanohablantes lo consulten tambin. Hace pocos aos se instituyeron en la
UNAM clases de Lengua y Cultura Tojolabal. Los alumnos del curso de dos aos, por
supuesto, usan tambin el diccionario. As tambin se dirige esta introduccin a gente
que habla el espaol. De ah se explica la pregunta, quines son los tojolabales?
Presentamos el captulo correspondiente de la primera edicin, pero en algo actualizado.
Se publicaron, adems, varios libros sobre los tojolabales, historia, lengua y cultura,
posterior a la primera edicin del diccionario. Amplan y profundizan nuestra exposicin
anterior. Mencionamos algunas de las nuevas publicaciones que proporcionan
informaciones adicionales y, sobre todo, desde la perspectiva antropolgica e histrica1.

1 Mario Humberto Ruz, autor y editor, 1981-1986, 4 volmenes. Gudrun Lenkersdorf, 1986, 1993 y 2001.

11

Los tojolabales
Los tojolabales son un pueblo campesino maya que vive tanto en los Altos de
Chiapas como en la selva. Su regin va del norte de Comitn hacia las tierras bajas en
el oriente que colindan con Guatemala. Residen, sobre todo, en los municipios de Las
Margaritas y Altamirano, hoy da subdividido en varios municipios autnomos,
posteriores al levantamiento zapatista de 1994. Adems hay tojolabales dispersos en
los municipios de Comitn, Independencia, Trinitaria y tambin en la depresin de la
Angostura. Existen los censos que, sin embargo, varan y no dan datos confiables con
respecto al nmero de los tojolabales. Podemos estimar que hay, aproximadamente
entre 30,000 y 50,000 tojolabales en una regin de unos 5,000 km2 ms o menos.
Hasta principios del siglo XX los estudiosos no hablaron de tojolabales sino que
los llamaron chaabales o chaneabales y se hicieron muchas conjeturas sobre cules
pudieran ser los 4 idiomas chane abales. Posteriormente se descubri que se
debera decir chanajwal, nombre calendrico, usado todava en el siglo XVI, que dice
cuatro seor, y se us tambin como apellido de personas2.
Eduardo Seler, al llegar a Comitn alrededor de 1900 dice:
Los habitantes de la ciudad y de algunos lugares vecinos hablan un dialecto
maya que ellos mismos llaman tojolabal, el idioma correcto. Es la lengua que
Brasseur de Bourbourg y otros llaman chaneabal o chaabal3.
De esta manera, por fin entraron en la conciencia occidental los tojolabales
con su nombre. Poco a poco atrajeron el inters de estudiosos, sobre todo a partir de
los aos setenta del siglo pasado. Hay que mencionar la primera investigacin a fondo
de su lengua por Louanna Furbee-Losee 1976.
Las tierras de los tojolabales en tiempos de la preconquista se extendieron del ro
Grijalva hasta la tierras altas al noreste de Comitn. Colindaron con las tierras de otros
pueblos indios como por ejemplo los tzeltales y los chujes. Perdieron poco a poco sus
tierras durante los tiempos de la colonia y la independencia, sobre todo por la legislacin
liberal en los siglos XIX y XX que foment la propiedad privada sin reconocer las tierras
comunales o ejidales, tpicos de la tenencia de la tierra tojolabal. El resultado fue que en
el siglo XIX se convirtieron en acasillados todos los tojolabales. Con este hecho se inicia
la memoria histrica de los tojolabales actuales. Nos referimos al hecho que llaman baldiyo,
baldo. Desde la perspectiva tojolabal esta poca quiere decir no slo la prdida de sus
tierras sino tambin el trabajo obligado o forzado y sin remuneracin de hombres, mujeres
y nios. La situacin se cambi un poco en los aos treinta del siglo pasado, cuando se
les pag un salario mnimo de pocos centavos o reales, como se dijo en aquel entonces.
2 Gudrun Lenkersdorf, 1985: 28-31 y 77.
3 Eduardo Seler, 1901: 190.

12

El presidente Lzaro Crdenas introdujo la Reforma Agraria que por goteo y


atrasada lleg a Chiapas. Es decir, las tierras de algunas fincas se entregaron a los
tojolabales que empezaron a formar comunidades ejidales y rancheras. El proceso de
entrega de tierras, sin embargo, se extendi a veces por dcadas hasta los aos noventa
del siglo pasado. En muchas ocasiones, se les dio la tierra cerril y se quedaron los
finqueros con las tierra hmedas y frtiles. Por lo tanto, con trabajo duro, las comunidades
sacaban no ms que 600 kilos de maz por hectrea. Vivan en la pobreza, con pocas
escuelas, servicios de salud mnimos, escasez de agua y de alimentacin. Toda esta
situacin explica que la tensin iba en aumento y condujo al ya basta del levantamiento
zapatista el primero de enero de 1994. Un poema tojolabal4, traducido al espaol,
muestra y resume la situacin.
Todos nosotros en Tililt5
Vamos a ver cun difcil es
Como estamos en nuestro lugar
Como nos va en la milpa pues
Y todo aquello que s nos falta
Luego nos toca arreglarlo bien, bien.
Agua nos falta en Tililt
Seca, gastada la tierra s es
Haga que quieras no pega el maz
Otros no siembran el frijol ya
Muchos enfermos en todo el lugar
Duro nos toca vivir por ac.
Se puede pensar que los tojolabales como tantos otros pueblos indios estn
marginados, viven en la periferia de la sociedad. Y, adems, hay que agregar que los
tojolabales tampoco tienen participacin en la poltica. Les tocan a no tojolabales los
cargos polticos al nivel de los municipios tradicionales. Por eso, se pudo concluir que
son doblemente marginados. Pero no es el caso. La integracin de ellos se realiza de
otra manera. Es precisamente la escasez de todo, lo que los obliga a trabajar como
jornaleros, mal pagados, en las fincas cercanas o en la tierra caliente. Polticamente
cuentan para que den su voto al partido poltico en turno. Es decir, estn bien integrados
para apoyar y sostener el sistema vigente. Otra vez llegamos a la conclusin que la
situacin socio-poltica condujo tambin al 1 de enero de 1994. La historia que
desemboc en esta fecha explica la alegra de los tojolabales en 1995 que me informaron,
hermano, ya no hay patrones en la regin. Es decir, la desigualdad de la tenencia de
la tierra se acab. Entendemos la alegra solamente si nos damos cuenta del proceso

4 Carlos Lenkersdorf, 1999: 101.


5 Nombre de una comunidad tojolabal.

13

de siglos que los hizo perder las tierras, la libertad, la justicia y el respeto como
ciudadanos con los mismos derechos y obligaciones. Pero, la alegra tiene sus lmites.
Las regin zapatista experimenta y sufre la ocupacin militar.
Las relaciones de desigualdad de los tojolabales con la sociedad dominante
nos dan un cuadro unilateral de la situacin de este y de otros pueblos mayenses.
Encontramos otra realidad en medio del contexto de opresin, discriminacin y falta
de respeto. Nos referimos a la organizacin interna que los tojolabales han sido capaces
de construir. Para ilustrarlo empecemos con dos experiencias ejemplares que vivimos
en contacto con los tojolabales.
Ya hace tiempo estuvimos por invitacin en una comunidad tojolabales. Nos
toc alfabetizar a la poblacin. En la maana a los nios, en la tarde a los jvenes y en
la noche, con velas, a los adultos. Antes de nuestra llegada la comunidad tom el
acuerdo que un hombre casado nos acompaara por turnos da y noche. No nos
pareci necesario, porque el hombre que nos acompaara perda el trabajo en la milpa.
As pensamos y lo dijimos a la autoridad que nos respondi.
Oye, hermano Carlos. Para nosotros, si estamos solos, nos ponemos tristes y
nuestro corazn no est contento. Pero estamos alegres y contento est nuestro corazn,
si estamos acompaados. Y nosotros queremos que ests alegre y contento de corazn
el tiempo que ests con nosotros.
El comentario del hermano nos sell la boca e invalid lo que pensamos.
Obviamente existen relaciones sociales entre los tojolabales que no slo desconocemos
sino que nos trasladen a un contexto ignorado por la sociedad que nos educ y conform
nuestro modo de ser y pensar. Esta enseanza se profundiz al terminar el mes cuando
regresamos de la misma comunidad. Un grupo de comuneros nos acompa a la parada
del camin, una caminata de unas ocho horas por veredas, cerros y caadas. Entre los
acompaantes estuvo un joven de unos once a doce aos. Ya conoca Comitn adonde
haba acompaado a su padre en visitas anteriores. Ahora bien, para entender el pequeo
dilogo que sigue, nos parecen necesarios algunos comentarios. Comitn es una pequea
ciudad y el centro comercial y administrativo de la regin. Por supuesto, tiene luz elctrica,
agua entubada, canalizacin o drenaje, calles pavimentadas, cines y tiendas, hospital y
mdicos y todas las dems instalaciones acostumbradas de una ciudad. En este sentido
es radicalmente diferente de la comunidad del joven. Porque no tiene nada de las
amenidades urbanas mencionadas. Al caminar se desarroll un pequeo dilogo entre
nosotros dos. Le preguntamos,
- Dnde te gusta vivir ms, en Comitn o en tu colonia?
- En nuestra colonia, nos respondi.
- Por qu?, le preguntamos nuevamente.
- Entre nosotros hay comunidad, en Comitn no la hay.
14

La respuesta final del joven profundiz la primera enseanza recibida y, adems,


subray un principio organizativo de los tojolabales. Tenemos comunidad, una realidad
conocida de nombre pero no vivida por la sociedad dominante. Esta regla de la vida
comunitaria la conocen adultos y jvenes. Se manifiesta de muchas maneras. Por
ejemplo, ninguna casa tiene cerradura. Al salir la gente de la casa, le ponen un mecate
en la puerta, para que el viento no la abra y que tampoco entren los animales. Otras
personas que pasan, al ver el mecate, saben que no hay nadie en la casa y no entran.
Comunidad, pues, quiere decir, respetar los bienes de los dems, no aprovecharse de
su ausencia y tener confianza los unos en los otros. Comunidad tambin quiere decir,
preocuparse de los dems, para que estn alegres y contentos. Por la misma razn se
hacen sacrificios al considerar ms importante el cuidado de los otros que las necesidades
individuales. Comunidad, pues, equivale a complementariedad. Nos complementamos
mutuamente en lugar de hacernos competencia. Comunidad, adems, implica un
concepto de libertad opuesta a la concepcin del mismo trmino en la sociedad
dominante. En ella, alguien se considera libre si nada y nadie le impide tampoco le
estorba. Entonces la persona esta libre si puede hacer lo que le d la gana. En el
contexto comunitario, en cambio, los comuneros estn libres si no estn amarrados por
sus deseos y ansias individuales. As se est libre al complementar las necesidades de
los dems.
La persona preocupada por sus intereses individuales, el individualista, en
tojolabal el pilpil winik, es un persona no apreciada. Pero los comuneros no lo marginan
sino, todo lo contrario, se esfuerzan en reintegrarlo en la comunidad.
En resumidas cuentas, la vida comunitaria representa una estructura social,
desde la raz, diferente de lo que encontramos en la sociedad occidental. Se contraponen
dos conceptos fundamentales. Por un lado, est el concepto clave para los tojolabales,
el NOSOTROS. Por el otro, est el concepto clave del mundo occidental, el YO. A este
concepto, las enciclopedias de filosofa dedican pginas y pginas. Del otro concepto
no se encuentra rastro en las enciclopedias de filosofa y de las ciencias sociales.
Representa una realidad desconocida y tampoco reconocida. Subrayamos, se conoce
la palabra NOSOTROS, pero no su realidad y vivencia en la sociedad. Muchas pueden ser
las razones de esta actitud, probablemente es el freno que pone el YO y la falta de
confianza en el NOSOTROS. La autoridad, el especialista, individual o de instancia, tiene
la ltima palabra. En el NOSOTROS, en cambio, se ve la plebe, la masa que no sabe nada.
Por eso, nos dijeron los tojolabales cuando nos ensearon las primeras palabras de su
lengua:
Ustedes son los primeros que quieren aprender DE NOSOTROS. Aqu nadie
quiere aprender de NOSOTROS. Todos nos quieren ensear, como si no supiramos
nada. As llegan los maestros, los mdicos (si llegan), los extensionistas, los
funcionarios, los partidos y tantos ms. Pero aprender DE NOSOTROS: nadie.
15

En el NOSOTROS nos encontramos con una realidad no slo desconocida y


despreciada, sino, a la vez, una aportacin al altermundo. Porque realiza la sociedad
de convivencia no slo al nivel social, entre los humanos, sino al nivel csmico. La
razn es que todo vive, plantas y animales, cerros y caadas, nubes y ros, cuevas y
caminos, rocas y fogones. Somos una especie entre muchas otras y nos conviene
humildad, porque no somos tan importantes como se nos ensea. En pocas palabras,
el tojolabal, las palabras de este idioma en este diccionario son el camino al altermundo,
que nos puede transformar si estamos dispuestos a transformarnos, a formar parte de
una sociedad de convivencia, de respeto, de democracia participativa, de libertad
comunitaria, de justicia restitutoria.
La historia del idioma tojolabal
El tojolabal es una de las lenguas mayas, hay ms de veinte, cuyo origen es el
protomaya o la lengua madre del maya que, segn la glotocronologa, exista alrededor
de 2000 aos antes de Cristo o la era comn. Desde aquel entonces las lenguas
mayenses que existen hoy en da se separaron paulatinamente de su lengua madre. Del
tojolabal no tenemos escritos anterior a la invasin de los europeos. Puede ser que los
documentos que existieron fueron quemados por los espaoles, porque en la regin
montaosa de los mayas exista el conocimiento y la capacidad de la escritura. Fray
Bartolom de Las Casas lo confirma elocuentemente en el texto siguiente6.
p. 504, Tradiciones religiosas de los indios de Guatemala
... en todas las repblicas de aquellas grandes tierras y reinos de Nueva Espaa y las
dems, entre otros oficios y oficiales que haba eran los que servan de cronistas e
historiadores. stos tenan noticia de los orgenes de todas las cosas, as tocante a la
religin y dioses y cultu dellos, como las fundaciones de los pueblos y ciudades ...
stos cronistas tenan cuenta de los das, meses y aos y aunque no tenan escriptura
como nosotros, tenan empero sus figuras y caracteres que todas las cosas que queran
significaban, y dstas sus libros grandes, por tan agudo y sotil artificio, que podramos
decir que nuestras letras en aquello no les hicieron mucha ventaja. Dstos libros
vieron algunos nuestros religiosos, y an yo vide parte, los cuales [505] se han
quemado por parecer de los frailes, parecindoles, por lo que tocaba a la religin, en
este tiempo y principio de su conversin quiz no les hiciese dao.
Acaece algunas veces olvidarse algunos de algunas palabras o particularidades
de la doctrina que se les predica de la doctrina cristiana, y no sabiendo leer
nuestra escritura, escrebir toda la doctrina ellos por sus figuras y caracteres
muy ingeniosamente, poniendo la figura que corresponder en la voz y sonido a
nuestro vocablo: as como si dijsemos amn, ponan pintada una como fuente,

6 Edmundo OGorman, editor, 1967: 504 s, tomo 2.

16

y luego llmanlo ametl, y as de todo lo dems. Yo he visto mucha parte de la


doctrina cristiana escripta por sus figuras e imgenes que lean por ellas como yo
la lea por nuestra letra en una carta, y esto no es artificio de ingenio poco admirable.
Estos cronistas nunca faltaban, porque este oficio de padre e hijos se derivaba y
era oficio en la repblica mucho estimado. Siempre instrua ste dos o tres hermanos
o parientes de aquella familia en lo que a las historias tocaba y hacalos ejercitar
en ellas mientras viva, y a l ocurran cuando en algunos artculos o pasos historiales
dudaban, ...
Las Casas, pues, documenta no slo la existencia de la escritura y la capacidad
de usarla para el tiempo de la conquista y colonizacin en el siglo XVI sino tambin la
costumbre de quemar los libros mayas encontrados por los frailes. La misma costumbre
se conoce por el obispo Landa en Yucatn y el obispo Nnez de la Vega en Chiapas en
tiempo posteriores. No se dice que los escritos quemados fueron de los tojolabales,
pero s se nota la costumbre de quemar los libros de los indgenas por el fanatismo
religioso de los religiosos.
Escribe Las Casas desde la perspectiva suya de que hubo reinos, cronistas e
historiadores. La presencia de reyes en los Altos nos parece dudosa, por la aversin
tojolabal contra los ajwal, los seores, y la costumbre de asambleas populares para la
toma de decisiones, costumbre prohibida en las ordenanzas de los oidores del siglo
XVI. La presencia de una pluralidad de personas capaces de escribir lo atestigua Las
Casas porque de cada familia se instruan dos o tres hermanos u otros familiares. Es
decir, en las familias de escribanos se multiplicaron los capacitados para escribir. Lo
subrayamos para sealar que, probablemente, hubo ms escribanos que contados
cronistas. La falta de documentos no nos permite llegar a conclusiones definitivas.
Para los tiempos de la colonia y el siglo XIX existen algunos escritos en tojolabal
por autores religiosos y de contenido correspondiente, es decir, rezos y confesionarios7.
En el siglo XX, como lo dijimos ya, y sobre todo en la segunda mitad del siglo, el
tojolabal se estudi de perspectivas diferentes, antropologa, lingstica, arqueologa e
historia8. Se produjeron los inicios de una literatura en libros, artculos y captulos en
libros. Se mencionan a lo largo de este diccionario y en la bibliografa.
La lengua de hermanos
Influye fuertemente en la lengua, tanto hablada como escrita, la historia tojolabal
durante los siglos XIX y XX. Fue el perodo del baldiyo durante el cual les toc ser
baldiyano a los tojolabales sin excepciones conocidas. Es decir, perdieron sus tierras
7 Louanna Furbee-Losee, 1976: 7.
8 Vanse especialmente los cuatro volmenes de Mario H. Ruz, 1981-1986.

17

y la vida en comunidades. Todos se convirtieron en esclavos, los tojolabales dicen


moso. La vida acostumbrada de relaciones comunitarias, de convivencia, de trabajos
colectivos entre comuneros, las costumbres de su cultura, todo, todo dependieron del
permiso del patrn. Por ms de un siglo, vivieron generaciones de tojolabales bajo este
rgimen. Lo nico que les qued fue la lengua y la memoria del baldo. En ella mandaron
caporales, mayordomos y patrones o patronas.
Al lograr poco a poco algo de libertad, gracias a la Reforma Agraria, tuvieron
que reconstruir la vida comunitaria tojolabal a partir de casi cero. No encontramos
dilogos y textos parecidos a los que documenta Robert M. Laughlin para el tzotzil
bajo el tema de el genio de la lengua9. Pero el texto de Laughlin, es decir, los dilogos
entre tzotziles son muy instructivos para entender no slo el genio del tzotzil sino a la
vez el del tojolabal en toda su particularidad.
La herencia tojolabal es muy particular y diferente de la de los tzotziles segn
veremos. En primer lugar se encuentra la capacidad extraordinaria de los tojolabales
de haber conservado su lengua durante su cautiverio de un siglo o ms. La libertad, la
lograron muchos tojolabales hasta 1994 . Pero cargaron con la herencia no slo del
baldo sino tambin de la colonia.
Estuvimos a fines de 1973 por primera vez en una comunidad por un mes. Me
dieron la tarea de alfabetizar. La colonia nunca tuvo una escuela, nunca la visit un
maestro. Los jvenes tuvieron un radio de transistores para escuchar radio Comitn, la
nica estacin de radio que lograron escuchar. Aprendieron una cancin en espaol.
Puesto que el poblado fue casi monolinge, no pudieron entender ms que el veinte por
ciento del texto. Los preguntamos si no tienen canciones en tojolabal. Nos dijeron que
no las hay. Ms tarde aprendimos que en un concilio de obispos de la Nueva Espaa y
de la Audiencia de los Confines (Guatemala y Chiapas) en el ao de 1585, se les
prohibi a los indios que cantaran sus canciones10. A todo parecer la prohibicin o
censura eclesistica del siglo XVI tuvo su efecto entre los tojolabales que, sin embargo,
son cantores natos y la prohibicin los debe haber afectado profundamente.
Regresamos al 1973, dentro de poco tiempo no slo se alfabetizaron sino que,
a la vez, aprendieron a hacer sus propias canciones, msica y texto. He aqu un ejemplo
que manifiesta a un pueblo de poetas y compositores y que nos hace ver el genio de su
lengua, para hablar con Laughlin. Lo presentamos en forma bilinge para acercarse
ms al texto original. La traduccin trata de mantenerse cerca al tojolabal sin perder el
metro potico.
9 Robert M. Laughlin, 1975: 17-21.
10 El decreto 46 del concilio hace constar con respecto a los indios, no se les permita cantar canciones de
sus historias antiguas o de su falsa religin, sino cosas vistas y aprobadas por sus curas y vicarios. Jos A.
Llaguno, 1983: 286.

18

ja ba espitali

En el hospital

(1) jmojaljel jumasa


ojxa kal awabyex
ja jastal wa xkila
ja ti ba chonabi

(1) Escuchen mis hermanos,


el cuento que les digo
las cosas que yo veo
estoy en Comitn.

(2) ti ayon ba espital


yuj jel malo ayon
ja yuj wa xkila lek
jastal wa skulane

(2) Enfermo estoy aqu


en este hospital
as lo veo bien
el modo de su hacer.

(3) ja ba espitali
jel wa xkot ja chamum
ba tuktukil luwar
sok tuktukil chamel

(3) Pues en el hospital


enfermos muchos hay
de diferentes pueblos
con males muy diversos.

(4) ja jmojtik jumasa


jel wan wokolanel
ayni jel ja syajal
ayni meyuk syajal

(4) Hermanos nuestros sufren


muy fuerte es su dolor
y otros sin dolor
segn la enfermedad.

(5) ba espital iti


ta wa xkoti jun jnal
wewo wa xchapxi lek
yuj wa skisa sbaje

(5) En este hospital


si llega un patrn
con gusto lo reciben
pues s se caen bien.

(6) ta wa xkot jun jmojtik


ba tojol abali
mito xnaatik sbej lek
jastal ba espital

(6) Si llega un hermano


quien es tojolabal;
andamos bien perdidos
dentro del hospital.

(7) mi xkabtik ja skumal


ja loktor jumasa
ja yuj mi xyab kujtik
jastal ja jchameltik

(7)La lengua no entendemos


que los doctores hablan
tampoco nos entienden
ni nuestra enfermedad.

(8) ta mi xyab kujtiki


mixa skisawotik
wa xyala skujole
mini jas wa xnaatik

(8) Y si no nos entienden


tampoco nos respetan
su corazn les dice
que no sabemos nada.
19

20

(9) ja jkumal kentiki


mi skana oj snebe
yujni ja yenlei
mi skisa jkumaltik

(9) La lengua de nosotros


no quieren aprender
porque ellos no respetan
as como hablamos.

(10) oj kal awabyexi


jas xchi ja jkujoli
wa xkala ja keni
mi snaawe ja yenle

(10) Escuchen mi palabra


del corazn naci
los meros ignorantes
son ellos de verdad.

(11) yuj junxta


jbakteltik
jmojaljel jbajtiki
ba luumkinal iti

(11) En este mundo, digo,


iguales son los cuerpos
hermanos somos todos
de una humanidad.

(12) anima tuktukil


jastal ja kelawtik
anima tuk jluumtik
jmojaljelni jbajtik

(12) Hay blancos y morenos


bambaras, chinos, indios
hermanos somos todos
de una humanidad.

(13) ja yuj jelto tilan


ja kentik oj jnebtik
ja skumal yenlei
ba oj kisjukotik

(13) Por ello ya nosotros


debemos aprender
la lengua que es de ellos
que nos respeten bien.

(14) jachni ja yenlei


tilan oj cha snebe
oj jmojuk jbajtik sok
sok ja yenle junxta

(14) Tambin les toca a ellos


el mismo aprender
la lengua que es la nuestra
hermanos, pues, seremos.

(15) jmojaljel jumasa


ila wala bajex
mok yajbanik eke
ba wa lawajyexi

(15) Hermanos, me despido


y que les vaya bien
y no les pase nada
por sendas y veredas.

(16) ojto jkum jbajtikik


ja ba tuk kakuji
oj lolanukotik
ja jastal aytiki

(16) Nos vemos, nos hablamos


en otra ocasin
platicaremos cmo
estamos por ac.

Un efecto profundo del baldo


Al leer el poema-cancin tojolabal, observamos que el poeta distingue entre
tojolabales y miembros de la sociedad dominante. En las primeras estrofas que describen
la situacin en el hospital, los tojolabales son hermanos, mojaljel o moj. En la misma
seccin los no tojolabales son jnal que en este caso corresponde a seor, patrn, rico
o algo por el estilo. De todos modos se refiere a representantes de la sociedad dominante.
Los tratan de modos muy diferentes a los dos tipos de personas. Subrayamos que
entre los tojolabales se llama a la gente hermano y nunca seor o don.
Al leer los dilogos entre tzotziles, en cambio, observamos que entre s mismos
se llaman seor (sir11) o seor, patrn (lord, owner12). Entre los tojolabales las dos
clases de tratamientos se usan exclusivamente con referencia a no tojolabales. Son los
jnal que, en tojolabal, tienen una profunda connotacin despectiva. Adems, esta formas
de dirigirse a otros les recuerda los tiempos del baldo, una sociedad dividida entre dos
clases o estratos sociales.
Al salir del baldo, los tojolabales lo recuerdan hasta hoy da, lo ensean a sus
hijos e hijas con la advertencia de que nunca, nunca regresarn a esta situacin de
esclavitud. Dicho de otro modo, si no nos equivocamos, el baldo tuvo para ellos un
efectos democratizador que produjo o reforz el resultado de nada de seores,
patrones, dones o doas entre nosotros! Por eso, ni al obispo lo laman seor obispo
sino hermano obispo. Es decir, tiene la funcin de obispo as como otros son doctores,
maestros, etctera. Pero, a la vez, es hermano entre hermanos. No se distingue por
su posicin social aunque lo haga por su funcin.
En la segunda parte del poema-cancin, el poeta presenta su alternativa a la
sociedad dominante, marcada por la discriminacin. La explica por la ignorancia de la
misma sociedad. Pero en ltima instancia todos, todos somos hermanos y formamos
una sola humanidad, porque tenemos los mismo cuerpos. No importa el color de la
piel, ni el lugar [o pas] de donde procedemos. Somos, pues, una sola humanidad.
Pero falta encontrar el camino que realiza lo que somos: aprendamos los unos de los
otros: nosotros la lengua de ellos, y ellos la lengua nuestra. El aprendizaje de la lengua
implica, por supuesto, la cultura correspondiente la que cada lengua trae en su corazn.
He aqu el genio de los tojolabales con su lengua. Observan la realidad que los
ha hecho sufrir por siglos. Representa una situacin discriminatoria y de odios. Es un
camino equivocado. La solucin es que nos hermanemos todos, porque somos una y
la misma humanidad y todos y cada uno de nosotros tenemos el mismo cuerpo. La
11 El texto de Laughlin es en ingls. Buscamos las palabras correspondientes en la seccin ingls-tzotzil del
mismo diccionario.
12 ahval en tzotzil que corresponde a ajwal en tojolabal.

21

corporeidad en toda su concrecin, no el alma espiritual, garantiza la unidad de


toda la humanidad. Dicho de otro modo, no aconseja la toma de poder por los
tojolabales para que disfruten de los privilegios de los que retengan el poder. sta
no es solucin alguna. El camino recomendado es el de una sola humanidad de
hermanos y hermanas.
Vocabularios y diccionarios
Tanto vocabularios como diccionarios pueden ser bilinges y traducen los
vocablos de un idioma a otro. La diferencia entre los dos es que, por lo general, los
diccionarios suelen ser ms complejos, porque los trminos de una lengua no suelen
tener equivalencias en la otra. Por eso, si un vocabulario13 traduce cada trmino
con uno solo al otro idioma, crea malentendidos fcilmente. Si las palabras de los
dos idiomas tienen races lingsticas no relacionadas, la confusin va en aumento.
Por ejemplo la palabra inglesa house corresponde sin problema a la palabra alemana
Haus, en espaol casa. La correspondencia de ambos trminos en ingls y alemn
no produce problemas mayores. Pero si la obra incluye el espaol y el tojolabal,
los trminos correspondientes son casa y naitz, -naj. La correspondencia de los
dos trminos, sin embargo, es problemtica.. Porque la palabra naitz tiene un
universo de significados que va mucho ms all de casa. Por ejemplo, puede referirse
a calcetines, estuche, guante, etctera, etctera. Por eso, un vocabulario puede
rendirle al lector algunos servicios iniciales al aprender un idioma, pero pronto se
dar cuenta, que la ayuda ofrecida no va muy lejos.
Por eso, se recomienda el diccionario que presenta los significados mltiples
de las entradas de la obra. Por las razones sealados, las entradas con las variantes
posibles pueden alargarse mucho y nunca sern completas, porque al trabajar con
lenguas vivas, no muertas, el lxico de cada idioma crea neologismos constantemente
y cada diccionario est atrasado a la lengua hablada aqu y ahora. Este problema
no surge solamente por los neologismos, sino tambin por el gran nmero de
hablantes cuyo vocabulario no podemos registrar.
Por lo dicho, los diccionarios estn limitados tambin. Reducimos las
limitaciones al presentar ejemplos, ms o menos numerosos, que sealan los usos
variados de los vocablos. En este sentido, este diccionario justifica el nombre de
ser de uso. Por ejemplo, el verbo abi tiene nueve divisiones principales cada
uno de las cuales tiene una serie de ejemplos que explican los usos variados. De
esta manera, el diccionario crece y crece y tenemos que limitarlo por razones de
espacio. Algunos pueden decir, que el diccionario se convirti en un tesauro, pero
poca gente conoce este trmino. Por eso nos quedamos con el nombre de diccionario.

13 Por ejemplo Manuel Cruz Aguilar y Pablo Gmez Jimnez, 2002.

22

Pero se present y sigue presentndose otro problema por la particularidad


del tojolabal. Por ejemplo, la palabra chonab suele traducirse con la de ciudad. Hoy
da y a primera vista la traduccin parece ser satisfactoria, pero no lo es por la historia
o la etimologa de las palabras que se hacen presentes en cada uno de los dos trminos.
La voz ciudad se deriva del latn civis, constituyente de la civitas, ciudad y de la
civitas se deriva tambin la civilizacin. Es decir, la gente civilizada son gente de la
ciudad, los urbanos que, como los diccionarios nos dicen, son gente culta14. Por
consiguiente, la gente rural no tiene el beneficio de la civilizacin, por no ser de la
ciudad. No son urbanos sino aldeanos o campesinos. La ciudad, pues, es la cuna de la
civilizacin desde la perspectiva occidental.
Si enfocamos el concepto de chonab veremos que implica ideas muy
diferentes. chonab se deriva del verbo chono, vender. Por eso, chonab es el lugar
donde se vende, donde la gente ofrece sus productos para vender o trocarlos. En los
chonab la gente se encuentra y cada uno ofrece sus productos. Anteriores a la existencia
del dinero, es decir en tiempos prehispnicos, el intercambio de productos se realiz
por puro trueque. Segn las necesidades de la gente que iban al chonab los das del
intercambio de productos variaban entre diario o de vez en cuando.
El chonab, pues, no es la cuna ni la formadora de la civilizacin, porque
desde la perspectiva del chonab no se puede producir la civilizacin. Si hay habitantes
en el chonab, stos no son mejor formados o educados que la gente que vive en
aldeas, poblados, comunidades o aislada en el campo. Dicho de otro modo, desde la
perspectiva del chonab no existe ni la idea ni la realidad social de la civilizacin. Esto
no quiere decir, que carecen de educacin y cultura. Las tienen, pero no es urbana
como explicamos en Conceptos: los trminos de cultura y educacin.
En resumidas cuentas chonab no es ciudad aunque hoy en da se emplea la
palabra para referirse a ciudades. Pero, el problema no se resuelve tan fcil. En nuestros
das, y a diferencia de la ciudad, se habla de aldea donde viven los aldeanos. Bajo la
entrada de este trmino dice el diccionario Larousse, inculto, grosero, rstico, sin
educacin15. La Real Academia Espaola16 emplea casi las mismas palabras para
explicar el trmino, inculto, rstico. Es decir, hasta la fecha no se ha perdido la idea
de que la civilizacin y cultura pertenecen a la ciudad y no a las regiones rurales y los
campesinos. Adems, observamos que los diccionarios del espaol citados, reflejan
una concepcin urbana que se identifica como representativa de civilizacin, cultura y
educacin. Es decir, prevalecen prejuicios contra la gente del campo. Por eso, hace
falta y se justifica un texto que explique trminos representativos de los idiomas. Tal
14 mile Benveniste, vol. 1, 1986: 209-218.
15 Larousse, 1976: 45.
16 Real Academica Espaola, 1996: 64.

23

libro elaboramos, y se ha publicado con el nombre Conceptos tojolabales de filosofa


y del altermundo. Por consiguiente el trabajo se duplic en el diccionario y el libro de
Conceptos.
Cmo se hizo el diccionario?
Confluyeron muchas ideas en la elaboracin del diccionario. A nuestro juicio la
ms importante es la relacin ntima entre lengua y realidad extralingstica. Entre las
dos existe una relacin indisoluble que la lingstica tiene que hacer presente. La conexin
entre las dos la explicaremos en forma concisa. Los hablantes percibimos la realidad y
segn la misma perceocin no slo la nombramos sino que nos comportamos. Por lo
tanto, tanto la lengua como la realidad se estructuran de manera correspondiente. Por
la misma razn se da la posibilidad de manipular la realidad y tambin la lengua. La
relacin ntima entre lengua y realidad deja clara, a nuestro juicio, que explicaciones
netamente formales de la lengua, por cientficas que se presenten, son explicaciones a
medias. Veamos un ejemplo.
La palabra atel es un sustantivo que corresponde a trabajo, se compone de
la raz at a la cual se agrega el sufijo el que puede sealar una sustantivacin o una
forma de participio que se emplea en formas progresivas. La voz ganar, en cambio, es
una palabra adoptada del verbo espaol ganar. Puede tener el mismo significado que
el verbo en espaol o puede referirse al trabajo asalariado. Con esto termina la
explicacin formal. Es correcta, pero poco aclara sobre el carcter del idioma que se
manifiesta en los dos trminos y su comparacin. Una comprensin a fondo, exige
aclaraciones ms amplias que nos introducen en el alma o corazn del idioma. No
pretendemos afirmar si este tipo de dilucidacin se considerar cientfica. Lo que necesita
e importa es una concepcin profunda tanto de la lengua como de la realidad social
tojolabal. De esta manera, repetimos, llegaremos a acercarnos al corazn de un idioma
para entenderlo desde sus races. Si la ciencia no lo hace, dejemos la ciencia al lado.
Por lo tanto, una presentacin netamente formal de las palabras despista a los
lectores, tanto hablantes como estudiantes de la lengua. Por ejemplo, los dos trminos
atel y ganar se refieren, ya lo dijimos, al trabajo, pero introducen una diferencia
fundamental dentro del concepto del trabajo. De manera superficial se puede decir que
el atel es trabajo sin remuneracin y el ganar es el trabajo asalariado. Pero el trabajo
sin remuneracin puede entenderse como si fuera el trabajo forzado y, por eso,
despreciado. El ganar, en cambio, por ser asalariado, puede representar el trabajo
apreciado. Esta interpretacin de ambos trminos es equivocada por falta de
conocimiento del contexto socio-histrico. Para no extender la explicacin demasiado,
vamos a abreviarla. El atel es el trabajo dentro de la comunidad, puede referirse a la
milpa, a cargos de la comunidad y otra clase de trabajo en el mismo contexto. De
ninguna manera es el trabajo para otros a no ser que sea trabajo colectivo o de ayuda
mutua. Este trabajo depende de que la comunidad puede arreglar sus asuntos sin
24

interferencia de fuera y de que la milpa produce lo suficiente. Si estas condiciones ya


no se dan, se presenta la exigencia del ganar. Los comuneros tienen que salir de la
comunidad, ofrecerse a los finqueros en la tierra caliente o trasladarse a la ciudad o a
Estados Unidos para convertirse en trabadores asalariados temporales o para siempre.
Este trabajo se desprecia porque obliga a la gente a abandonar sus tierras, su comunidad,
sus muertos y mucho, si no todo de lo que representa su cultura.
Regresemos a una explicacin netamente formal. Se hace alejada de la realidad
que seal la relacin ntima entre lengua y realidad. Esta clase de lingstica se
encierra en s misma, puede ser formalmente correcta, pero no explica el arraigo
profundo de la lengua en la realidad concreta y vivida de los hablantes. Sabemos que
hay corrientes lingsticas que se satisfacen de explicar las lenguas estudiadas de
manera netamente formal, de palabras por palabras sin referencia a las races de
las palabras en el contexto de la realidad. Nuestro trabajo se separa conscientemente
de este enfoque porque no nos es posible separar lengua y realidad. En la primera
edicin del diccionario no cobramos conciencia de la relacin profunda entre lengua
y realidad. Estuvo presente en nuestro trabajo sin haberlo reflexionado. Ahora s lo
consideramos fundamental y, por eso, lo ubicamos en el primer lugar de este captulo.
Para ejemplificar una exposicin lingstica formal referimos a los lectores al libro de
Norma England17.
Los dems componentes que entraron en la elaboracin del diccionario son
secundarios en comparacin con la exposicin hecha arriba. Pero de todos modos
tienen su justificacin. Pasaron casi treinta aos desde la fecha que comenzamos a
elaborar la primera edicin del diccionario. No es necesario repetir los pasos realizados
en aquel entonces, sino que queremos agregar los acontecimientos que nos condujeron
a la segunda y tercera edicines revisadas y aumentadas. En principio no se han
cambiado los mismos procedimientos que nos guiaron en la elaboracin de la primera
edicin aunque s pudimos profundizar el conocimiento de los mismo principios.
Porque son de inters para lo lectores, reimprimimos el captulo de cmo se hizo
este diccionario que se imprime abajo.
Las particularidades que agregamos enseguida no modifican los
procedimientos mencionados y aqu aadimos algunas observaciones que nos parecen
de importancia. En primer lugar hay que mencionar el contacto continuo con las
comunidades tojolabales, el dilogo oral y escrito con los comuneros que nos hicieron
ampliar el vocabulario y, sobre todo, entenderlo ms a fondo, lo que implic corregir
malentendidos anteriores. En concreto ocurri la profundizacin que, a la vez, ampli
nuestro lxico, en la elaboracin de textos adicionales con los hermanos, siempre a
solicitud de ellos, es decir, de las comunidades.
17 Norma C. England y Stephen R. Elliott, 1990.

25

Fueron, sobre todo, varios libros en cuya elaboracin pudimos colaborar de


varias maneras. Mencionamos en primer lugar algunos libros escritos a solicitud de
los tojolabales y publicados en su lengua: un manual de ritos y tambin el Nuevo
Testamento18 que nos toc coordinar con setenta traductores nombrados por las
comunidades. La traduccin result instructiva por la idiosincrasia del tojolabal,
conforme a la cual los traductores transformaron giros del griego, idioma acusativo o
de sujeto-objeto, en expresiones de un idioma de sujeto-sujeto. Adems, cambiaron
expresiones tpicas de lenguas occidentales en las que correspondieran al tojolabal.
Por ejemplo, en lugar de sentir por el espritu se siente por la sangre. Finalmente
queremos mencionar nuestra gramtica con el ttulo de Tojolabal para principiantes.
Lengua y cosmovisin mayas en Chiapas19. Municipios autnomos solicitaron
tambin este libro que, por lo general, sirve de libro de texto en las clases de Tojolabal:
Lengua y Cultura que se ofrecen en la UNAM. Los hermanos al verlo lo pidieron
para entender mejor y explicar la estructura de su idioma. Para terminar queremos
agregar el libro Filosofar en clave tojolabal20. Son nuestras reflexiones sobre el
idioma tojolabal y la filosofa que lleva implcita.
Se siguen manteniendo, pues, los contactos con los tojolabales en formas
mltiples que permitieron ampliar y profundizar el diccionario. Los frutos de estos
contactos se hacen ver sobre todo en el libro mencionado de Conceptos tojolabales,
introduccin al filosofar tojolabal al cual nos referimos ya. Con respeto al diccionario
son asuntos particulares que mencionaremos en seguida.
Dentro del diccionario ocupa un espacio mayor la coordinacin de la traduccin
del Nuevo Testamento del griego el tojolabal que se hizo durante un perodo de cinco
aos. La traduccin exigi un serie de palabras que, originariamente, no existi en
tojolabal del cual el mundo griego de los siglos I y II est separado por milenios. Son
culturas desde la raz diferentes, con historias y espacios no compartidos. Los usuarios
deben considerar las diferencias y entender los conceptos como esfuerzos de buscar
los trminos correspondientes en el tojolabal que se habla en nuestros das. A menudo
sealamos estos esfuerzos al referirlos a la tradicin cristiana.
Por ejemplo, el trmino jekabanum corresponde a enviado y conceptos
relacionados. En este sentido se emple para el concepto de apstol que tambin es
un enviado, pero muy especial, es decir por Dios. Otra clase de enviados son los
18 El libro se llama ja yajkachil sjuunil ja dyosi ba tojolabal. Consiste en dos volmenes que
contienen, aparte del texto bblico un diccionario de trminos bblicos y particulares de la traduccin y una
serie de mapas e ndices. Los dos volmenes se publicaron en 1991 y 1993 respectivamente por La Castalia.
Comitn, Chiapas, auspiciados por la dicesis de San Cristbal de Las Casas durante el obispado de Samuel
Ruiz Garca.
19 Publicado en 2002 en Mxico por Plaza y Valds.
20 Publicado en 2002 en Mxico por Miguel ngel Porra.

26

ngeles que se tradujeron con el trmino de jekuman. No conocemos a ngeles en el


contexto tojolabal, pero los hermanos optaron por esta traduccin que se explica,
sobre todo, en el contexto del libro Apocalipsis que tradujeron con el trmino de
swayich, sueo, visin. Estos swayich no les produjeron ningn problema, porque
sueos y visiones pertenecen a la realidad que viven y que les rodea.
Muchos trminos adicionales se pudieran agregar, pero nos parece que los
ejemplos son suficientes. De todos modos, las traducciones seleccionadas por los
traductores atestiguan un esfuerzo especial de inculturar el cristianismo o de
tojolabalizarlo.
La misma inculturacin observamos con referencia a los santos y santas en el
libro de los ritos. Por el hecho de que santo es una palabra del espaol, los traductores
optaron por la traduccin de jnantik, nuestra madre, y jtatik, nuestro padre. Ambos
trminos se emplean tanto para el singular como para el plural. Como madres las santas,
por supuesto, no son vrgenes. Se explica fcilmente, porque desde la perspectiva
tojolabal, slo personas casadas son completas. Pero la voz escogida dice ms. Por un
lado, tenemos una pluralidad de madres en cuyo conjunto se insertan tambin Nuestra
Madre Tierra, jnantik luum, y Nuestra Madre Luna, jnantik ixaw. Con respecto
a la jnantik luum comentaron que ella, a diferencia de las dems madres, vive en
medio de nosotros, nos acompaa y nos sostiene. Todas las otras son del pasado y as
alejadas de nuestra vida diaria. Se podran hacer comentarios adicionales con referencia
a Nuestras Padres, pero lo dicho con respecto a las Madres nos parece suficiente.
Enseguida agregamos partes modificadas de este captulo de la primera edicin
del diccionario porque muestran el proceso de la elaboracin de la obra. Seis aos se
invirtieron en preparar este diccionario. Los primeros tres aos los dedicamos al aprendizaje
bsico del idioma. No hubo gramtica ni diccionario para comenzar el estudio del tojolabal.
Un solo camino qued para aprender la lengua: ir, vivir y trabajar con el pueblo.
Encontramos algunos vocabularios reducidos, preparados por antroplogos. S nos
ayudaban pero a veces nos confundan porque se haban hecho en el proceso de aprender
el idioma. Se confundan prefijos y races. La fonologa, sobre todo en cuanto al uso de
los cierres glotales, no se haba clarificado bien an. Adems, el Instituto Lingstico de
Verano haba publicado una traduccin del Nuevo Testamento en tojolabal que nos ayud,
en fecha posterior, para cotejar el vocabulario recogido por nosotros y para ampliarlo.
Esta traduccin necesita una revisin extensa y profunda. Aqu no es el lugar para hacer
ms comentarios al respecto.
Durante este perodo anotamos todas las palabras que aprendimos en el
contacto continuo con los tojolabales. En 1976 un grupo de tojolabales nos pidieron
la elaboracin de un diccionario. Iniciamos la preparacin sistemtica de la obra
con los pasos siguientes despus de haber fijado la transcripcin que probamos y
modificamos. De hecho, fue un proceso extendido que, en detalles, se alarg hasta
27

despus de la publicacin del diccionario. En cuanto a la elaboracin del diccionario


hacemos constatar los pasos que siguen:
1.- El tojolabal como otros idiomas mayas forman las races bsicas por la
combinacin de consonante -vocal- consonante. Hay 23 consonantes y cinco vocales.
Al combinarlas mecnicamente se obtienen 2,645 posibles races. Todas se examinaron
con el resultado de que, aproximadamente, el 60% de estas races posibles existen.
La coleccin de races existentes se aument porque en casos determinados las races
se alargan al intercalar una j entre la vocal y la consonante final. Por ejemplo:
an
ajna
tzala
tzajla

remedio
curar
caminar en fila
seguir a alguien

Los verbos con reduplicacin representan otra ampliacin de las races. No


nos parece necesario detallar todo el proceso mecnico de construir races posibles y
de eliminar las no existentes.
2.- Las races y las palabras encontradas y recogidas se combinaron con los
sufijos ms comunes de los cuales hay muchos. Este proceso lo explicamos un poco en
el captulo La formacin de palabras.
3.- Se enfocaron una serie de temas como, por ejemplo, formas de hablar,
formas de caminar, etc. Algunos de estos temas se dan dentro del diccionario. Vse la
Lista de temas. Al trabajar posteriormente en la seccin espaol se enfocaron, sobre
todo, los temas del derecho agrario, de las garantas individuales en la Constitucin
Poltica y la economa poltica. En estos casos no se ofrecen traducciones de las palabras
sino, muy a menudo, explicaciones breves a la manera de un diccionario enciclopdico.
4.- Para identificar la fauna y flora seguimos el proceso siguiente. Durante las
estancias en la regin tojolabal anotamos los nombres y, a veces, recogimos muestras
para la identificacin posterior. Con grupos de tojolabales visitamos los jardines
zoolgico y botnico de Tuxtla Gutirrez y estudiamos los dos volmenes de Miranda,
Faustino, (1975 y 1976). La vegetacin de Chipas. Tuxtla Gutirrez: Ediciones del
Gobierno del Estado.
Adems nos ayudaron en varias ocasiones los libros de:
lvarez del Toro, Miguel (1974). Lista de las aves de Chiapas. Tuxtla Gutirrez:
Instituto de Ciencias y Artes de Chiapas.
Laughlin, Robert M. (1975). The Great Tzotzil Dictionary of San Lorenzo
Zinacantn. Washington, D.C.: Smithsonian Institution Press.
28

Todo esto nos sirvi para poder identificar, en parte, flora y fauna en la regin
tojolabal. Este trabajo, sin embargo, qued un poco al margen de la investigacin.
Porque el campo es muy amplio. Falta adems bastante acuerdo tanto entre los
especialistas como entre los tojolabales y gentes de habla castellana de la regin en
cuanto a los nombres de plantas y animales. Adems no quisimos preparar un diccionario
zoolgico y botnico. Nuestro encargo era otro. Al final de esta introduccin ofrecemos
una pequea lista de nombres cientficos de los animales y plantas que, con alguna
certeza, pudimos identificar.
5.- Este diccionario no slo tuvo que recoger el vocabulario tojolabal sino
tambin el espaol. Para este propsito nos servimos de los libros siguientes.
Bonifaz, scar. (1976, ahora 1999). Arcasmos, regionalismos y modismos de
Comitn, Chiapas. Tuxtla Gutirrez: Universidad Nacional de Chiapas.
Eaton, Helen S. (1940). Semantic Frequency List for English, French, German,
and Spanish. Nueva York: Dover Publications.
Moliner, Mara. (1975). Diccionario de uso del espaol, 2 volmenes. Madrid: Editorial
Gredos.
Diccionario Porra de la lengua espaola, preparado por A. Raluy Poudevida y
Fco. Monterde (1975). Mxico: Editorial Porra.
Pequeo Larousse Ilustrado, por R. Garca Pelayo y Gross (1976). Pars: Ediciones
Larousse.
Constitucin Poltica de los Estados Unidos Mexicanos, quincuagsima edicin
(1976). Mxico: Editorial Porra.
Ley Federal de Reforma Agraria, decimosexta edicin (1978). Mxico: Editorial
Porra.
6.- Se excluyen del diccionario todas las malas palabras. Esta exclusin se
hizo de comn acuerdo con muchas gentes de juicio en varias comunidades tojolabales.
Porque dijeron que el diccionario ha de servir a personas de cualquier edad y de
cualquier sexo. Lo mal hablado se considera ofensivo y no ha de incluirse en un libro de
uso comn.
7.- En la preparacin del diccionario colaboraron, en todas sus etapas, hermanas
y hermanos tojolabales de toda la regin montaosa. En particular ayudaron
representantes de 19 comunidades a lo largo y lo ancho de los Altos. No se dio
preferencia a ningn lugar en particular. A pesar de lo extenso del diccionario con un
29

total de unas 55,000 entradas, no es completo como ningn diccionario lo es. En el


captulo sobre La formacin de palabras damos algunas indicaciones de cmo el
vocabulario puede crecer y est creciendo continua e infinitamente. El lenguaje hablado
siempre es ms amplio que el lenguaje fijado en la escritura. Pero este diccionario da
testimonio de la amplitud del lxico tojolabal. Slo la soberbia ignorante y ciega de la
sociedad dominante y colonizadora habla de la pobreza del tojolabal y de los idiomas
mayas en general. Desafortunadamente, representantes de la izquierda comparten esta
clase de prejuicios, no aprecian el estudio del idioma por considerarlo mero populismo.
8.- Desde nuestra llegada a Comitn y durante todas las etapas de la elaboracin
del diccionario los colegas de La Castalia desempearon un papel fundamental. Gracias
a ellos conocimos a los tojolabales. Nos iniciaron en el trabajo con ellos al abrirnos las
puertas y nos dieron la oportunidad de colaborar con ellos. Nos ensearon las primeras
palabras en tojolabal y nos corregan el espaol al liberarlo de la jerga universitaria, es
decir, de las palabras domingueras, como nos dijeron. Gracias a ellos aprendimos
que el comiteco en efecto es una variante del espaol influda por el tojolabal en el
vocabulario y la sintaxis. De todos modos los de La Castalia siempre nos ayudaronn
con mucha paciencia. Compartimos la misma postura, trabajar al servicio del pueblo
tojolabal. Dentro de nuestro trabajo comn creci el diccionario. Lo que ste y yo les
debemos lo digo mejor con las palabras de los tojolabales.
ti ba kastalya ay tuk jmojtik
wa skoltayotik ti ba jsonatik
tzakatalex.
Regionalismos
Hicimos referencia al comiteco, una variante regional del espaol que se habla
en la regin de Comitn. Surge la pregunta si existen variantes dialectales en el tojolabal.
Hay que responder en negativa. Sin problema alguno los tojolabales de los lugares ms
apartados de su regin pueden comunicarse entre s sin problemas mayores. Hay
diferencias regionales mnimas. Los mismos resultados corrobora la investigacin
realizada independientemente21 En la mayora de los casos los regionalismos se han
anotado en el diccionario. Vamos a ofrecer algunos ejemplos.
1.- jubiko igual a tutzko (regional).Especie de avispas negras.
2.- ken igual a kejkan (regional). Yo
3.- ajlumtakin igual a ajtakin, ajumtakin, ajwuntakin, antakin, koa (del
espaol), tontox (arcaico). En este caso parece imposible identificar las voces
regionales
21 Ral del Moral, 1981.

30

4.- sanselaw igual a chamtzelaw, kantzelaw, kantzewal, sansewal, tzantzewal. Relmpago.


5.- oj jutbuktik igual a oj jutbintik. Empujaremos.
6.- oj jbajuktik igual a oj jbajtik. (Nos) apropiaremos.
En el primer ejemplo, tutzko parece usarse slo en la col. Saltillo, Mpio. de
Las Margaritas. En el segundo ejemplo, kejkan es comn entre las colonias en la
caada de La Soledad, Mpio. de Las Margaritas, pero se usa tambin en la col.
Chibtik, Mpio. de Altamirano que queda a 40 km o ms de distancia por veredas.
Esta forma del pronombre independiente se usa en todas las personas. Por ejemplo,
wejkan, t, yejkan, l, ella, etctera. En los ejemplos tres y cuatro cada una y
todas las formas pueden considerarse regionales. Estn esparcidas en toda la regin.
En el ltimo ejemplo se ofrecen dos formas del futuro de verbos agenciales que terminan en in o -an respectivamente. Ninguna de las dos puede considerarse ms comn.
Con todo esto queremos decir que no podemos hablar de un tojolabal correcto al
eliminar todos los regionalismos. Estos, en cambio, son testimonio de que el tojolabal como
cualquier otro idioma es una lengua viva. La vida de las lenguas se da en un proceso continuo
de la formacin de nuevas palabras y de la desaparicin de otras. Nuevas palabras nacen por
necesidades determinadas en lugares especficos y, posiblemente, encuentran una aceptacin
ms amplia. Otras palabras desaparecen pero pueden conservarse en algunos lugares. As se
anotan en el diccionario algunas palabras arcaicas, como, por ejemplo, alab, chimisklan y
tontox.
Los regionalismos, pues, no han de entenderse como desviaciones del lenguaje comn,
sino que son variantes que se dan dentro de una sola lengua y que no imposibilitan la
comunicacin.
Debemos darnos cuenta de lo siguiente. Al fijar el uso correcto de una lengua que
excluye otros usos y vocablos como si fueran desviaciones, nos enfrentamos con un proceso
que, a lo menos, obedece a dos motivos: 1) una clase social ejerce el poder poltico y
declara su lengua como norma para las dems clases sociales. El castellano normativo
ilustra este proceso. La gente de la ciudad es urbana, la gente del campo es villana. Los
burgueses, es decir, la gente de la ciudad, mejor dicho, la gente que manda en las ciudades,
no slo determina las normas correctas de la lengua, sino que fija tambin el contenido de
las palabras. 2) Una ciencia determinada fija su vocabulario por razones de mxima precisin
y unificacin necesaria. El resultado es un lenguaje restringido que slo sirve al especialista
iniciado. En este caso los regionalismos son un estorbo como lo son, por ejemplo, las
medidas no mtricas.
En tojolabal ninguno de estos procesos se ha dado. No existe ninguna clase
social entre los tojolabales que haya impuesto su lenguaje como lengua normativa. Este
diccionario tampoco pretende fijar un tojolabal normativo. Por lo tanto, se han recogido
los regionalismos como variantes pero no como desviaciones del habla en otros lugares.
31

La formacin de palabras o la morfologa


La formacin de palabras est ntimamente relacionado con nuestro enfoque
de la lingstica que se explic ms arriba. Las palabras se forman segn perciben la
realidad los hablantes y la percibieron por generaciones. Este proceso se hace
evidente, sobre todo, en la gnesis de neologismos que explicamos en seguida.
Este tema, adems, es de particular importancia para entender y hablar un
idioma con soltura, porque proporciona una capacitacin especial a los hablantes y
a aquellos que quieren llegar a serlo. Es decir, constantemente forman nuevas palabras
las lenguas, y lo hacen segn reglas que, por lo general, no se ensean a los hablantes,
sino al adquirir la lengua aprenden simultneamente cmo se forman nuevas palabras
o neologismos. Por ejemplo, el milamis un compuesto, no es alguien que busca
matar gatos, sino que es un empleado oficial de la campaa de erradicar el paludismo.
En la tierra caliente va de casa en casa para rociarlas. Un producto lateral de la
rociadura es que el veneno rociado mata a los gatos. Los habitantes de la regin sin
haber escuchado el trmino con anterioridad lo entienden de inmediato y se ren. Es
decir, una particularidad caracterstica de muchos neologismos es que se entienden
de inmediato, a menudo causan risa entre la gente que los oyen. La validez de un
neologismo no depende de que todos lo conocen sino que se entiende fcilmente.
Los aprendices de un idioma, al entender las reglas de formacin de palabras, pueden
emplearlas y as insertarse mejor en la lengua que estn aprendiendo. En el caso de
la palabra-ejemplo milamis, se forma de la raz mil del verbo agencial mila, matar.
La vocal temtica que aqu sirve de enlace se agrega antes del sustantivo mis, gato
que desempea la funcin sintctica de sujeto vivencial. De la misma manera se
forma el jokaalatz, robachicos. En este caso se nota que la vocal a- agregada a la
raz del verbo agencial joko no es temtica sino de enlace, porque el verbo termina
en o. Estos ejemplos representan la formacin de compuestos.
Ahora bien, la formacin de palabra se realiza, sobre todo, por medio de
dos procedimientos. Por un lado, est la derivacin, es decir, a races existentes se
agregan afijos para formar nuevas palabras. Por ejemplo, a la raz je- del verbo
jea, mostrar, ensear, se agrega el sufijo sustantivador uman y se forma el jeuman,
es decir alguien que muestra algo o que ensea, es decir, la maestra o el maestro.
Por el otro, est la composicin para la cual ya presentamos el ejemplo de
milamis, matagatos, que, de hecho, es una metfora para el rociador de la campaa
para erradicar el paludismo.
Por lo dems, la formacin de palabras o morfologa representa un tema
muy amplio sobre el cual preparamos un trabajo particular que est en prensa.
Enseguida agregamos unos pocos ejemplos adicionales para familiarizar a los lectores
con el tema.
32

Los derivados
Los derivados se forman al agregar afijos a distintas clases de palabras. Por
ejemplo:
naitz, casa, naitzaltik, casero. El sustantivo se amplia por el afijo altik
que se compone de al, generalizador y tik, pluralizador.
lek, bueno, bien, jlekilaltik, sociedad justa de hermanos y hermanas, libertad.
La formacin se hace segn las misma reglas que en el ejemplo anterior.
margarita, Las Margaritas, cabecera municipal. margaritaani, ir a Las
Margaritas, ir de romera a Las Margaritas. Al nombre se agrega el afijo verbalizador de
verbos vivenciales ani. Y a este verbo se puede aadir el afijo sustantivador um para
formar margaritanum, la persona o las personas que van (de romera) a Las Margaritas.
Segn el ejemplo dado formamos neologismos.
kanal, estrella, kanalani, ir a las estrellas, kanalanum, astronauta.
ixaw luna, ixawani, ir a la luna, ixawanum, lunauta.
niwan grande, niwanaxi, volverse grande. Al adjetivo se aade el verbalizador para
verbos vivenciales axi.
winik, hombre, varn, persona, winikaxi, volverse hombre, etctera.
Los compuestos
kolo, hacer una bola, correr. Es un verbo agencial. Se aade el sustantivo
top, parte trasera, y se forma el kolotop, parte trasera en forma de bola. La referencia
es a nios pequeos vestidos slo con una camisa.
tonokil, biznaga. Se compone de ton, piedra, y okil, coyote. La explicacin
del compuesto lo dejamos a la imaginacin de los lectores. Al tocar la biznaga con las
manos el sentido de compuesto se nos puede revelar.
Agreguemos un subcaptulo que puede considerarse una variante de la formacin
de palabras.
Las incorporaciones
Nos referimos a palabras que por prefijos y afijos forman una frase entera en
una sola expresin. He aqu un ejemplo.
yuninon. A la raz un/unin, hijo o hija de jun varn, se prefija la y- que
seala al procreador, es decir, al padre. Es el sufijo agencial que indica al actor, el
33

padre. El sufijo on es vivencial y se refiere a yo. La palabra completa corresponde


pues a, yo, hijo de l. En espaol diramos yo soy el hijo de l. Es decir, empleamos
el verbo ser que no existe en tojolabal y, por razones de claridad se usa tambin la
preposicin de.
Otros aspectos sobre el idioma tojolabal
La pronunciacin o la fonologa
Nos toc encontrar la manera de transcribir la lengua. Optamos por las grafas
que tambin se emplean en espaol. Nos guiaron en este procedimiento las tras reglas
que siguen. stas son fundamentales para la lectura y pronunciacin de las palabras del
diccionario. No usamos grafas de transcripciones consideradas cientficas, porque
muchos de los lectores las desconocen y tampoco sirven para un diccionario de uso.
Para detalles de la transcripcin, pronunciacin y lectura de la lengua sugerimos nuestro
libro de texto22.
REGLA 1

Para cada sonido del habla se utilizar en la escritura una sola letra o grafa.
Esta regla sufre una pequea modificacin con respecto a la transcripcin de algunas
consonantes tpicas del tojolabal cuyo sonido no existe en espaol. Para stas se emplean
grafas compuestas que representan, sin embargo, sonidos atmicos o indivisibles.
REGLA 2

Se utilizarn exclusivamente las grafas que existen en mquinas de escribir


comerciales.
REGLA 3

Se respeta la escritura del castellano, idioma de la sociedad dominante. Por


esta razn se utilizarn las letras acostumbradas de esta lengua con la pronunciacin
correspondiente hasta donde se pueda y sin que se infrinja la REGLA 1 que es fundamental.
Empecemos con las 14 consonantes que tienen la misma pronunciacin en
espaol y tojolabal. Notaremos que en este grupo faltan algunas consonantes a causa
de la regla 1 o porque el tojolabal no tiene el sonido de la consonante. Nos referimos
a las consonantes siguientes: f y no existen; ll se vuelve y; qu se vuelve k; v se vuelve
b; z se vuelve s. Estos cambios ocurren en palabras adoptadas del espaol.
22 Carlos Lenkersdorf, 2002: 289-323. Es el captulo 10 del libro que enfoca la transcripcin y la
pronunciacin del idioma en forma detallada.

34

b (slo en palabras derivadas del castellano)


ch
d (slo en palabras derivadas del castellano)
j
k
l
m

n
p
r
s
t
w
y

Sustituciones
k sustituye a la c en ca, co, cu y a la qu.
s sustituye a la c en ce, ci, a la z y la x si corresponde a s.
y sustituye a la ll
b sustituye a la v
j sustituye a la g en ge y gi y a la x si corresponde a j
g sustituye a la g en gue y gui
r puede sustituir a rr
ks sustituye a x como en PEMEX
ts sustitute a ts, pero forma una consonante indivisible.
x se pronuncia siempre como en Uxmal y Xola. Corresponde a la sh del ingls.
Letras agregadas
Seis sonidos o fonemas del tojolabal no existen en espaol. Son consonantes
saltilladas o glotalizadas

saltillo o cierre glotal que precede o sigue a vocales. Al seguirles


alarga la slaba que les antecede.
ch
ch glotalizada
k
k glotalizada
t
t glotalizada
ts
ts glotalizada.
b
b implosiva que puede sustituir al saltillo y as muestra que pertenece
al grupo de las consonantes glotalizadas
Las vocales
Las vocales son cinco a las cuales, por lo general, suele preceder el saltillo al
principio de las palabras. Hay un excepcin el prefijo de la segunda persona
singular y plural es la vocal a que no va precedida por el saltillo. Las vocales
son:
aeio-u
35

El alfabeto tojolabal
En total el alfabeto tojolabal consiste en 28 letras, 23 consonantes y 5 vocales que
presentamos en la lista que sigue.

letra

a
b
b
ch
ch
d
e
g
i
j
k
k
l
m
n
o
p
r
s
t
t
ts
ts
u
w
x
y

nombre
saltiyo
a, a
be
be
che
che
de
e
ga 23
i
jota
ka
ka
ele
eme
ene
o
pe
ere (erre)
ese
te
te
tsa
tsa
u
wa
xa
ye

23 Para evitar la pronunciacin espaola ge escribimos ga. La vocal a agregamos a las dems consonantes
no existentes en espaol y sin pronunciacin correspondiente.

36

Las entradas
Las palabras del tojolabal, sustantivos, verbos y, a menudo, los adjetivos suelen
tener prefijos que pueden sealar la persona, el aspecto. Por ejemplo, jkabtik se
refiere a la mano, pero se dicen nuestras manos, porque desde la perspectiva tojolabal,
manos siempre se refiere a seres vivientes. Un mano sin prefijo. -kab sera una mano
cortada del cuerpo vivo. Pero si presentramos todas las palabras con los prefijos,
difcilmente nos orientaramos en el diccionario. Por lo tanto, hasta donde sea posible,
las entradas del diccionario no llevan prefijos. A veces sealamos la falta de prefijo por
un guin al inicio de la palabra. En el texto seguido de la entrada encontramos a menudo
una serie de ejemplos para aclarar el uso del vocablo que frecuentemente puede tener
muchos significados segn el contexto en el cual se emplea.
Otro empleo presentan los verbos. En espaol y otras lenguas europeas, estamos
usados de citar los verbos en forma de infinitivo que, por su naturaleza, no tiene prefijos.
Por ejemplo, hacer, comer, caminar, rectificar. El infinitivo en tojolabal representa
una forma que existe para pocos verbos y, por eso, no sirve para las entradas. Adems
hay dos clases de verbos que se distinguen morfolgica y semnticamente. No todos
los verbos sealan acciones. Algunos lo hacen y los llamamos agenciales o de actores.
Otros no sealan acciones sino vivencias, por eso los llamamos vivenciales. Finalmente
hay unos contados verbos estativos que representan un grupo aparte.
Surgi el problema de la forma verbal para las entradas de los verbos. Optamos
por las formas ms cercanas a la raz de cada verbo. Para los verbos agenciales se
recomienda el imperativo. Por ejemplo, la raz de un verbo es kan de la cual el imperativo
es kana. Es una forma sin prefijo y nos indica de inmediato que representa un verbo
agencial. Corresponde en espaol a querer. Es decir, en el lado espaol ponemos el
infinitivo como se suele hacer en espaol en los diccionarios. No debemos olvidarnos
de que el infinitivo no corresponde a la forma verbal del tojolabal, sino que en cada
idioma empleamos las formas que mejor correspondan a los verbos. Esta forma de
usar las formas verbales que mejor correspondan a cada idioma lo podemos ver en
varias lenguas que no usan el infinitivo para las entradas aunque s en el lado espaol se
pone el infinitivo. Nos referimos, por ejemplo, al griego, hebreo y latn.
Formas adicionales de verbos agenciales seran, por ejemplo, jomo, destruir,
de la raz jom. Pero lutu, cerrar, de la raz lut. Es decir, las formas verbales que
terminan en a, -o, -u indican verbos agenciales. Las vocales de la raz se repiten en la
vocal temtica. No lo hacen, si las vocales de la raz son a, -e, -i. Por ejemplo, neba,
aprender, de la raz neb; y kila, tostar, de la raz kil.
Diferentes son los verbos vivenciales. En este caso optamos por la forma de la
tercera persona del singular, aspecto completivo que tambin es la forma ms cercana
a la raz. Por ejemplo, wayi, dormir de la raz way. De la misma manera jomi,
37

descomponerse de la raz jom. Esta forma de citar los verbos vivenciales tiene la ventaja
de que se distingue de inmediato de los verbos agenciales que no terminan en i al
citarlos. Slo un verbo agencial tiene una forma que termina en esta vocal. Nos referimos
a abi, escuchar, de la raz ab. Por ser nico, no causa problemas.
Con respecto a los verbos estativos que son cuatro empleamos siempre la
tercera persona singular del aspecto nico que son los siguientes
ay, estar, haber
tey, estar ah
bay, estar en un lugar, estar donde
ja, serlo.

Conjugacin de los verbos


Hay una gran variedad de formas de conjugacin que se distinguen por aspectos
y tiempos. Aqu presentamos slo una seleccin de las formas ms comunes. Empecemos
con los verbos agenciales que se dividen en consonnticos y voclicos segn la letra
con la cual se inicia la raz.
Completivo

consonntico

jkana
jakana
skana
jkanatik
jkanaitkon
jakanawex
skanawe

quise
quisiste
quiso
quisimos
quisimos t no
uds. quisieron
quisieron

Incompletivo
wa xkana
wa xakana
wa skana
a xkanatik
wa xkanatikon
wa xakanawex
wa skanawe

38

Completivo
kila
jawila
yila
kilatik
kilatikon
jawilawex
yilawe

voclico
v
viste
vio
vimos
vimos t no
uds. vieron
vieron

Incompletivo
quiero
quieres
quiere
queremos
queremos t no
uds. quieren
quieren

wa xkila
wa xawila
wa xyil
wa xkilatik
wa xkilatikon
wa xawilawex
wa xyilawe

veo
ves
ve
vemos
vemos t no
uds. ven
ven

Futuro
oj jkane
oj akane
oj skane
oj jkantik
oj jkantikon
oj akanex
oj skane

Futuro
querr
querrs
querr
querremos
querremos t no
uds. querrn
querrn

oj kile
oj awile
oj yile
oj kiltik
oj kiltikon
oj awilex
oj yile

ver
vers
ver
veremos
veremos t no
uds. vern
vern

Verbos vivenciales
Completivo
wayon
waya
wayi
waytik
waytikon
wayex
waye

incompletivo
dorm
dormiste
durmi
dormimos
dormimos t no
uds. durmieron
durmieron

wa lawayon
wa lawayi
wa xwayi
wa lawaytik
wa lawaytikon
wa lawayex
wa xwaye

duermo
duermes
duerme
dormimos
dormimos t no
uds. duermen
duermen

Futuro
oj waykon
oj wayan
oj wayuk
oj waykotik
oj waykotikon
oj wayanik
oj wayuke

dormir
dormirs
dormir
dormiremos
dormiremos t no
uds. dormirn
dormirn

39

Declinacin de sustantivos y adjetivos


Sustantivos consonnticos

Sustantivos voclicos

jwex
wawex
swex
jwextik
jwextikon

kalaj
wawalaj
yalaj
kalajtik
kalajtikon

wawexex
swexex

40

mi calzn
tu calzn
su calzn
nuestros calzones
nuestros calzones
no los tuyos
sus calzones de uds
sus calzones

mi milpa
tu milpa
su milpa
nuestras milpas
nuestras milpas
no las tuyas
wawalajex sus milpas de uds.
yalaje
sus milpas

Vivencial, sustantivos

Adjetivos

winikon
winika
winik
winikotik
winikotikon
winikex
winike

chinon
china
chin
chinotik
chinotiko
chinex
chine

soy hombre
eres hombre
es hombre
somos hombres
somos hombers t no
uds. son hombres
son hombres

soy pequeo
eres pequeo
es pequeo
somos pequeos
somos pequeos t no
uds. son pequeos
son pequeos

Nombres cientficos
A
Acacia collinsii Saff. chojchoy.
Acacia milleriana Standl. kiix.
Achras zapota L. chin jaas.
Acrocomia mexicana Karw. ex Mart. nap.
Adiantum tenerum SW. kulandryo (?).
Agave sisalana Perr. chijwet.
Agave sp. chij.
Allium cepa L. seboya.
Allium kunthii G. Don. tuyal.
Allium sativum L. axux.
Allouata villosa. batz, maax.
Amni visnaga (?). ton okil
Ananas comosus Merr. pajak.
Anethum graveolens. eneldo.
Annona scleroderma Saff. kewex.
Ara macao. ma.
Arachys hygaea L. kanchenek.
Aratinga canicularis. chel.
Artemisa mexicana Willd. astajyate.
Asclepias curassavica L. chikin.
Ateles geoffroyi vellerosus. machin.
Atta sp. jokox, kitsak (regional), tsisim.
Aulacorhynchus prasinus. piko de jacha.
Autolyca sp. chulkaku, chutukauj (regional).
B
Baccharis vaccinoides HBK. meste.
Bambusa vulgaris Schrad. bambuj.
Bernoullia flammea Oliv. kosante.
Bixa orellana L. joox.
Bombax ellipticum HBK. okok (?)
Bothrops atrox. mokoch.
Bougainvillea glabra Choisy. bambilyo.
Brahea prominens L. H. Bailey. apak.
Brassica juncea (L.) Coss. mostasa.
Brassica oleracea L.. repoyo.
Bromeliceas.ek, muts ek, sakal ek, tsuk ek, yekil te.
41

Brosimum alicastrum Sw. ajax, ax.


Bryophyllum pinnatum (Lam.) Kurz. sanalotodo, san anatola.
Bursera bipinnata (DC.) Engl. pomte.
Bursera simaruba Sarg. chakaj.
Byrsonyma crassifolia (L.) DC. nantse.
C
Calathea lutea (Aubl.) Lindl. sakjaben.
Calatola mollis Stadl. yonmachin, yonmaax.
Calea urticifolia (Mill.) DC. kajte.
Calliandra houstoniana (Mill.) Standl. chikbat (regional), chiknite.
Caluromys derbianus. ujchum.
Canis familiaris. tsi.
Canis latrans goldmani. okil.
Canna indica L. bandera.
Caprimulgus ridgwayi. jujman.
Caprimulgus vociferus. purpurwich.
Capsicum annum L. ich.
Carica papaya L. papaya.
Casimiroa edulis Llave et lex. ajate.
Casmerodius albus agretta. ijkin, morena.
Cathartes aura teter. xujlem.
Cecropia peltata L. warumbo.
Cedrela odorata L. segro.
Ceiba pentandra (L.) Gaertn. inip.
Cerambcidos (familia de los). joj.
Cestrum sp. jabonsiyo.
Chaetoptela mexicana Liebm. chuchum.
Chamaedorea graminifolia Wendl. chib.
Chamaedorea sp. pakaya.
Chamaerops humilis. pooj.
Chenopodium ambrosioides L. kakapooj.
Chlorofora tinctoria Gaud. moraxte.
Cimex lectularius. poch.
Cissampelos pareira L. kurarina.
Citrus aurantifolia Chr. limon.
Citrus aurantium. pajal naranja.
Citrus limetta Risso. lima.
Citrus medica L. sigra.
Citrus sinensis (L.) Osbeck. naranja.
42

Clethra lanata Mart. et Gal. koxoxte.


Coendou mexicanus. kiix ujchum.
Coffea arabica L. kajpe.
Coragyps atratus. usej.
Coriandrum sativum L. kulantu.
Corvus corax. joj.
Coturnix coturnix. pojwik.
Crotalus durissus. ajawchan, ajwuchan.
Croton guatemalensis Lotsy. kopalchij.
Crypturellus cinnamomeus. chulul.
Cucurbita ficifolia Bouch. mayil.
Cucurbita moschata Duch. kum.
Cucurbita pepo L. tsol.
Cuniculus paca. jalaw.
Cyanocorax yncas. jex.
Cyclanthera langaei Cogn. chupak.
Cydonia oblonga Miller. limbriyo.
Cymbopogon citratus (DC.) Stapf. te de limon.
D
Dasypus novemcintus. iboy.
Datura candida (Pers.) Saff. palpal, palpalnichim.
Daucus carota var. sativa. sanaorya.
Desyprocta mexicana. uxib.
Dadonaea viscosa (L.) Jacq. salte.
E
Enallagma sesifolia Standl. tsimate.
Equisetum laevigatum A. Braun. tutuya.
Equisetum sp. isimte.
Equus asinus. buruj.
Equus caballus. kawu.
Erythrina chiapasana Krukoff. ujkum (regional), ujkun.
Eucalyptus sp. jigante.
Eugenia jambos L. pomarosa.
Eugenia sp. chit.
Euphorbia pulcherrima Willd. ex Klotzsch. pasko.
Eurypelma sp. chiwoj.
Eysenhardtia adenostylis Baill. ixkante.
43

F
Falco sparverius tropicalis. liklik.
Falconidae (familia de). xik.
Felis catus. mis.
Felis pardalis. bajlam, tigriyo.
Ficus glabrata HBK. juunte.
Ficus padifolia HBK. chumix.
Foeniculum vulgare L. inojo.
Forficula auricularia. churubi.
Fragaria vesca. wutzmorax.
G
Galictis allamandi canaster. stsiil ja (?).
Geococcyx velox. ujma, ujman.
Geranium seemannii Peyr. jeranyo.
Glyzyrrhiza regaliz. Probablemente: orosusyo.
Gossypium hirsutum L. tenok, tenuk (regional).
H
Habia rubica. tij.
Heliconia latispatha Benth. lobalte.
Heliocarpus appendiculatus Turez. majawa.
Heliocarpus donnell smithii Rose. sojkobte.
Heloderma horridum. echejchan.
Heterogeomys hispidus. tusa.
Hibiscus bifurcatus Cav. alalats.
Hibiscus rosa-sinensis L. tulupan.
Hippeastrum solandriflorum Herb. sakal kapitan.
Hippeastrum sp. kapitan.
I
Inga laurina (SW.) Willd. satam, satamte.
Inga spuria HBK. san, tselel (regional).
Ipomoea batatas Lam. isak.
Ipomoea sp. pikob, pikok (regional).
44

J
Jacaranda. jikaranda.
Juniperus gamboana Martnez. sipres.
L
Laelia superbiens Lindl. tanal, yejkal tanal.
Lagenaria siceraria (Mol.) Standl. pumpo, tsuj.
Lantana velutina Mart. et Gal. tililte.
Latrodectus curassaviensis. chakal am.
Leucaena collinsii B. et R. xajkal.
Leucaena glauca Benth. chajlib.
Liabum glabrum var. hypoleucum Greenm. tsuul.
Libellula. sigara.
Lippia hypoleya Briq. sakmumus.
Liquidambar styraciflua L. sote.
Litsea glaucescens Kunth. sisilujchum (regional), sisiujchum.
Loeselia glandulosa Don. berbena.
Lutra annectens. stsiil ja (??).
Lycianthes heteroclita Bitt. kilwet.
Lycopersicum esculentum Mill. chakal pix.
Lysiloma kellermanii Br. et Rose. suk.
M
Mahonia chiapensis Lundell. kante.
Malus pumila Miller. mansana.
Mangifera indica L. mango.
Manihot esculenta Crantz. tsinte.
Mariscus jamaicensis Britt. jasam.
Matricaria chamomilla L. mansaniya.
Mazama americana. chak chej, chakal chej.
Melanerpes formicivorus. chojote.
Meleagris gallopavo. kolko.
Melipona sp. ajwuchab.
Mentha citrata Ehrh. araweno.
Mephitis macroura. paay.
Mespilus germanica (?). mispero.
Micrurus browni. korales.
Mimus gilvus. choyej.
45

Monstera deliciosa Liebm. chuch pooj.


Mucuna sloanei Fawc. petema, petmaax.
Mus musculus. choo.
Musa paradisiaca L.
lobal, ixki lobal, ixukil lobal.
Musa sapientum L. lobal.
Mustela frenta. sajben.
N
Nasturtium officinale Br. bero.
Nasua narica. kojtom.
Nicotiana tabacum L. may.
Nopalea sp. chuj pejpa, pejtak.
O
Odocoileus viginianus. yaxal chej.
Opuntia sp. chuj, pejpa, pejtak.
Oriolus galbula. kanajaw.
Orquidceas. yejkal.
Ortalis vetula. chachalaka, chachaleka.
Oxobolus magnificus. petesek.
P
Panicum maximum Jacq. sakaton.
Parmentiera edulis DC. jite.
Passiflora ligularis L. pelul.
Penelope purpurescens. paba.
Penelopina negra. chekeka.
Pepsissp. (delgnerodelospomplidos). kaskayat,kaskayate,tsakolub,tsakolum,tsakoluum.
Persea americana L. on.
Persea americana var. drymifolia. tsitz.
Pharmachrus mocinno mocinno de la Llave. kesal.
Phaseolus coccineus L. botil.
Phaseolus vulgaris. chenek.
Phragmites communis. aj.
Phyllantus grandifolius L. o Phyllantus glaucescens HBK. kolkoxte.
Physalis pubescens L. pix, pulpix (regional).
Pinus michoacana Martnez. sakal ichtaj (?).
46

Pinus oocarpa Scheide. ichtaj.


Pinus pseudostrobos Lindl. butaj, mokochtaj.
Pinus tenuifolia Benth. kantaj.
Piper auritum HBK. momon.
Plantago major L. lante.
Platymiscium dimorphandrum Donn. Sm. xanichte.
Platymiscium yucatanum. chulul.
Plumeria rubra L. juchuch.
Polypodium sp. tsiax.
Portulaca oleracea L. pajach, pajach kul.
Potus flavus. miko.
Pouteria mammosa (L). Cronq. jaas (?).
Procyon lotor. napach.
Prunus persica (L.) Stokes. durasno.
Psidium guajava L. pata (regional), pataj.
Psidium molle Bert. pajal pataj.
Psidium sartorianum (Berg.) Nied. patajte, patate (regional).
Pulex iritans. kak.
Q
Quercus acatenangensis Trell. chikinib.
Quercus polymorpha Benth. xinilte.
Quercus skinnerii Benth. kolol.
Quercus sp. yaxte.
Quiscalus. kaaw, siristin.
R
Raphanus sativus L. lawunix.
Rattus rattus. karansa, karansa choo, karansya choo.
Rattus rattus frugivorus. chitam choo.
Rhus schiedeana Schlecht. pajulul.
Ricinus communis L. chupakchej.
Robinsonella discolor Rose et Bak. tenokte.
Rosa chinensis Jacq. rosa
Rosmarinus officinalis. romero.
Rubus adenotrichos Schl. morax, talwinik.
47

S
Sabal sp. xaan..
Saccharum officinarum L. kaem.
Salix chilensis Mol. tokoy.
Salvia hispanica L. chia.
Salvia lavanduloides Benth. bakalnich.
Sambucus mexicana Presl. antsikel, bardero.
Sarcopsylla penetrans. ochim kak.
Sarcoramphus papa. rey.
Schizolobium paraphybum (Vell.) Blake. tsemente.
Sciurus. chu.
Sechium edule (Jacq). Sw. tsoyol.
Senecio salignus DC. chilka.
Siparuna nicaragensis Hemsl. chitamte.
Smilax subpubescens A. DC. alambre.
Solanum arianthum D. Don. mayte.
Solanum mitlense Dunal. pajal.
Solanum nigrum L. mujyem.
Solanum tuberosum L. kamotiyo.
Sonchus asper (L.) Hill. akino.
Sonchus oleraceus L. kulix.
Sorghum vulgare Pers. pokos.
Spathiphyllum Friedrichsthalii Schott. buxna.
Spondias purpurea L. poom.
Steriphoma clara Standl. barba de leon.
Streptopelia risoria. tortola.
Strigidae (familia de). chijchan(regional),surukujkuj(regional),surupujkuj(regional),tujkul,xoch.
Sus scropha. chitam.
Swietenia macrophylla King. kaoba.
T
Tabanus sp. tuk.
Tagetes erecta L. jutus.
Tagetes florida Sweet. tsitz ak.
Tamandua tetradactyla. tsujtsum chab.
Tapirus bairdii. tsemen.
Taxodium mucronatum Ten. kiis.
Tayasu pecari. kakal chitam.
Tayassu tajucu. kujlal chitam.
48

Tayra barbara senex. sakjol.


Tenebrinidos (familia de). wayis.
Ternstroemia tepezapote Schl. et Cham. memela.
Theobroma cacao L. kakaw.
Thryothorus sp. chinchibul.
Thymus vulgaris. tomiyo.
Tillandsia usneoides (L.) L. ijtsimal (regional), ijtsimay.
Tillandsia violacea Baker. jiljilnichim.
Tinamus major. perdis.
Tithonia diversifolia (Hemsl.) A Gray. suumte.
Toxidendron estriata (R. et Pav.) Kuntze. pojoxomte.
Trifolium amabile HBK. pajtsilil.
Trogon collaris. pabita.
Trochilidae (familia de). tsunul, tsunun.
U
Urera baccifera (L.) Gaud. laj.
Urocyon cinereoargentus. wet.
V
Vernonia deppeana Less. sitit (regional), yojyom.
Vitis bourgaeana Planch. tsusub.
Vitis tiliifolia H. et B. tsusub.
X
Xanthosoma roseum Schott. pij.
Xiphocalaptes promeropirynchus. tukuts.
Xylosma flexuosum (HBK.) Hemsl. yisim bajlam.
Z
Zea mays L. ixim.
Muchos anim ales y vegetales no se pudieron identificar con nombres cientficos.
Estn en su lugar en el volumen tojolabal. Adems, para las avejas y abispas sociales
vase chajnul. Para las distintas clases de maz vase ixim. Vanse en el volumen
espaol hongos comestibles y verdaderas silvestres no identificadas. Pedimos que
nos disculpen donde las identificaciones no salieron exactas.
49

jmojaljel jumasa ja ba 1979 jabil kalata


kechan chaboxe kumal oj kal awabyex yuj ja juun iti. ekta wake jabil
jakelon ti ba najat lek ba oj ochkon sok ja jmojtik ti ba kastalya. wa xanaawex ti
ba kastalya ochtikon amokex ba junita oj ajyukotik ja yuj jajeawex kitikon ja
wakumalexi ja wamodoexi. jitsan tsakatalex japetsanilex. jitsan jmojtik skoltayotikon
ba oj jnebtikon lek. jajeawex kitikon ja ixtalajeli mixa sbejuk yena. jel tilan oj
jtsom jbajtik lek ba oj katik eluk.
wa xyixtalaanotik ti ba jluumtik. wa xyixtalaanotik ti ba chonwanel ba
manwanel. wa xyixtalaanotik ti ba chonab. mi skisawotik yuj ja mi xkabtik lek ja
skumalei. jayuj ti ba ixaw enero ja ba 1976 jabil jtsomo jbajtikon ja ba san
pransisko ma justo syera. kalatikon bobta oj makunuk kujtik ta oj jtojbestikon jun
juun ba oj katik ochuk jitsan kumal ja ba jkumaltik sok jitsan kumal ja ba
kastiya. tule ja juun iti sbiil diccionario ma bomakumal.
jitsan jmojtik skoltayotikon ja ba slechanal jluumtik ba oj jtojbestikon ja
bomakumali. jayuj mi kechanuk oj jtatik ja kumal wa xalxi ja ba chaboxe kolonya.
oj kiltik jas kolonya ochta ti ba schapjel ja bomakumal iti. jani lomantam, bajukub,
san pransisko ma justo syera, santa rita, florida, berjel, tililte, kanoga, walalupe biktorya,
lucha campesina, takin ukum, san antonyo, lorya, serdan, saltiyo, berakrus, soledad,
san pegro, tabasko.
ja yani kela awilex. ayni kumal wa xkalatik ti ba spetsanil lugar. ayni
kumal kechan wa xalxi ti ba chaboxe kolonya lajan sok kejkani ti ba soledad. ta
jach ay ojni ochuk ti ba bomakumal. kechan wa xalxi (regional). wa skana oj
yale ja kumal iti kechan wa xalxi ti ba chaboxe luwar. ayni mi xalxi ja (regional)
yuj ja chay jkujol. ta jach ay aa ki jun perdon yuj jbaj kena ja jmul iti mi smuluk
ja jmojtiki skoltayoni.
jitsan majke wa xkalatik mi xmakuni ja jkumaltiki yuj mey sjuunil yuj jel tusan
ja kumal ti ba jkumaltik. jach wa xyalawe ja jnali. wa xkuantik ja kentiki. kechan
mi meranuk. jel tsamal ja jkumaltiki. jbomotikonta jitsan kumal ti ba bomakumal
iti. ti ba juun iti boman ay kolxa 55 mil kumal jani mas jitsanxa sok wak winik
xaane. mito spetsaniluk anima jel aay. jas ma yuj mi ochi spetsanil oj kiltik.
ekta jitsan jabil ba j jbomtikon ja kumal jumasai. tilan oj chakuk ja atel iti.
wantikon yaljel jitzanxa ja kumal bomanxa aye. bobta ojxa makunuk kujtik. ayto
skana mas oj kiltik. kaku kaku wa xkulantik yajkachil kumal chikan jastal ja
jnesesidatiki yuj ja sakan ay ja jkumaltiki. oj kiltik chaboxe senya. ja ma wa sjomo
ja naitsi jomanaits yena. ja ma wa sjoko ixuk jani jokaixuk. ta ay jun sonso wa
stsunu ton jani tsunaton. bobta malan sok ja senya iti. tikantikan wa xkulantik
yajkachil kumal. jastal ma oj katik ochuk spetsanil ja kumal iti ja ba jkumaltiki.
mi jay majke oj chakuk oj jtojbestikon ja bomakumali. sok ja kumal jumasai
jbomotikonta ti ba juun iti wanxa xchijkaji jel juntiro ja kumal jumasa ay yioj ja
jkumaltiki. ja yuj mi sbejuk ta oj kixwukotik yuj ja jkumaltiki. ay sjuunil chomajkil.
50

ja ba juun iti boman ay jitsan kumal ja ba kastiya chomajkil ba oj kabtik lek


sbej ja skumalei ja ixtalanum jumasai. ba mixa oj slolayotik sok ja skumalei. ta
wa xyilawe ja juun iti bobta oj snebe mi tusanuk ja jkumaltiki. kela awilex ja
ba juun iti ochta mas jitsan ja skumalei yuj ja jkumaltiki. jas ma yuj. oj kiltik jun
senya. ta wa xjak jun juun ti ba agrarya mi xkabtik lek sbej anima wa xnaatik
kastiya. stsijba ja matik jel snaawe. jel tuk ja skumalei. kaatikon ochuk xen
yaman ja skumalei. kechan mi oj xiwkotik yuj. kela awilex anima jel tuk wa
xkumani ja ma jel snaawe ay modo oj kaltik mas toj ti ba jkumaltiki. wa xkalatikon
lajan sok wan bulbulnuk ja ma jel snaawei. ja yujil jel niwan ja bomakumal ja ba
kastiya.
ja ba bomakumal mi xoch ja kumal ja ba mi lekuki. wa xkalatikon tilan
oj makunuk yuj ja untiki ja ixukei ja jpetsaniltiki. jayuj mas lek ba mi oj katikon
ochuk ja kumal ja ba mi lekuki.
wa xkana awilex oj awa ki jun perdon ba mi xel kuj lek ja juun iti.
bobta ja kuntikiltiki oj skuluk ba mas tsamal ta oj skul luchar ba mixa oj ajyuk
ja ixtalajeli ba oj kisjuk ja jkumaltiki ba oj jtatik meran ja jlekilaltiki.
ja jkumaltiki
tojolabal ja jkumaltiki xila dyos. jitsanto ja smoj ja jkumaltiki lajan sok
tseltal tsotsil chol mam ti ba kestadotiki. ayto mas jitsan ti ba watimala. smoj aye
yuj lajan junxta ja snan ja jkumaltiki jumasai. maya ja sbiil ja snani. ja yujil mayaotik
sok spetsanil ja jmojtiki yuj yuntikilotik ja mayai. swaxakil chab winike ma 28 ja
yuntikili ja mayai. jaxa maya ja skumal ja matik ek paxta kujtiki. wa xalxi ayxa
waxak xaane jabil. takaltakal spila sbaje ja jmexep jtatawelotiki. ekta chan xaane
jabil wa xalxi spila sbaj jun kole sbiil tojolabal. jani ja mero jmexep jtatawelotiki.
bobta ja yora jawi ti jak ba kestadotiki. kechan mini jun jnal aya ba jluumtiki ja
yora jawi. kechan mero jmojaljeltik ja ajyii. mini jun swinkil kumani kastiya ti ba
slechanal mejiko sok ti ba slechanal Amrica.
ekta mas jitzan sok jun xaane jabil ja ba 1624 jabil ochye sok kakanel
ja jnali. mas lek ja stakinei. pilanpilan ajyi ja jmojtiki. jayuj skulan ganar ja jnali.
japji yile ja sluumei. tsikji yile ja sjuunei. jomji yile ja snajei. miljiye jitsan jnan
jtatik. ja tuki och ba moso. japji yile ja sbiilei. ja yuj mixa ayuk jbiiltik ba
tojolabal.
mi snaa ja jkumaltik ja jnali. mi yocheluk yuj ja mero mandaranum ja yenlei.
yilawe ayni tseltal sokxa tsotsil sokxa chol ja yuj chane abal sbiilan ja jkumaltiki.
pilan ja jnali yalawe chan yabal ja jbiiltiki. ja mero poko biilal ja ba almanake ja
yora jakye ja jnali jani chanajwal. ja ajyii ajyi winik sok ja biil jawi. yujxta mi
syab sbej ja jnal jumasa ja yora jawi. kechan ka ba 1900 jabil yabta sbej tojolabal
51

ja sbiil ja jkumaltiki. ja yora jawi kumani tojolabal ja ba chonab. ja ba wakan


ajate kumani tojolabal chomajkil. ja ba mero jluumtik kechan baldiyano mero
moso ja jnan jtatiki. mey eskwela mey koltanum ja ajyii. jel wokol juntiro ek yujilei.
tsaanto takaltakal chaki ja baldiyoi. yaawe kulan ja kolonya jumasai. mas tsaan
keta chaboxe eskwela. kechan mi xmakuni lek. mi snaawe ja jkumaltiki ja mayestroi
ja yuj mi yab lek sbej ja kuntikiltiki. mi sjea lek ja kastiyai. mi skisa ja jmodotiki.
yalawe mi xmakuni ja jkumaltiki yuj mey sjuunil mi jitsanuk ja jkumaltiki. jayuj mi
xmakuni oj sneb ja jkumaltiki. jach yalawe. kechan mi snaawe. ti kan ba yaltsil ja
spensar ja mandaranumi.
ja yani wa xkilatik ja bomakumal iti. niwan lek yena. ay modo oj kaltik
sok ja jkumaltik chikan jas pensar chikan jas yaljel. kechan tilan oj kiltik tuktukil ja
jkumaltiki sok ja kastiyai. oj kiltik chaboxe senya.
ay yioj jun kumal seor sbiil ja ba kastiyai. ta wa xyalawe seor wa
skisawe ja winik jawi. jayuj wa xyalawe seor doctor ma seor licenciado. mi oj
yale seor campesino. tukxa ti ba jkumaltik. jun seor jani ajwalal lajan sok
mandaranum wa xyaa kixwukotik. mi oj jkistik mi oj jyajtatik ja ajwalali. ja kentiki
kechan jun ajwalal wa xyajtatik jani ja kajwaltiki ja jwawtiki. kela awilex ja senya
iti. wa sjea kitik ja yaltsil ja kastiyai. wa xkisji ja ajwalali. wa xkisji ja ma oj
ajwalalbuk. ta mi ka mixa oj kisjuk. ojto kiltik pilan senya.
ay yioj jun kumal urbano sbiil. ja ma urbano jani swinkil chonab yena.
pe yujxta mi kechanuk swinkil chonab yena lekxa ay ja smodoi chomajkil. ay yioj
pilan kumal sbiil aldeano. ja ma aldeano swinkil alaj yena. pe yujxta mi kechanuk
swinkil alaj yena yuj ja mixa lekuk ja smodoi jach wa xyalawei. sok ja iti wa
xkilatik jel skisaweja chonabi mixa skisawe ja alajanumi. wa xyalawe indyootik.
jasunka ba jun indio ti ba skumalei. ja ma indyo lajan sok sbaal kul ma salvaje
yena.
ja yuj ja jkumaltik mi lajanuk sok ja skumalei. jas ma yuj jel tuk. wa xkalatikon
wa xyaa kulan ja skumalei ja niwak mandaranum sok ja pujuolom ti ba yoj snalan
swinkil chonab. tukxa ti ba jkumaltiki. ti ochta ja kaltsiltik ja matik ibelajel aytik
ti ba kalajtik yuj alajanumotik. kechan kela awilex ayni kastiyano alajanum sok ja
atijumi. ibelajel aye. mero jmoj jbajtik. mi oj chay jkujoltik. ta wa xkanatik oj
katik eluk ja ixtalajeli tilan oj jtsom jbajtik sok ba oj jta jlekilaltik jpetsaniltik ja
matik ibelajel aytiki. jel xkanatikon oj makunuk kujtik ja bomakumali ba oj
lolanukotik sok ja jmojtik kastiyano ba junita oj ajyukotik. xila dyos kala mojaljela.

52

BIBLIOGRAFIA
AGI = Archivo General de Indias, Sevilla.
ARA, Fr. DOMINGO DE (edicin de 1986; originalmente de mediados del siglo XVI).
Vocabulario de Lengua tzeltal segn el orden de Copanabastla. Edicin de Mario
Humberto Ruz. Mxico: UNAM, Instituto de Investigaciones Filolgicas, Centro de
Estudios Mayas. [Se cita: Domingo de Ara 1986].
BENVENISTE, MILE (1986 y 1987). Problemas de lingstica general I y II.
Traduccin de Juan Alemal. Mxico: Siglo XXI Editores.
BONIFAZ, SCAR (1999). Arcasmos, regionalismos y modismos de Comitn,
Chiapas. Tuxtla Gutirrez, Chiapas, 3 edicin. CONACULTA, Gobierno del Estado
de Chiapas.
BURGOS, ELISABETH (1985). Me llamo Rigoberta Mench y as me naci la
conciencia. Mxico: Siglo XXI Editores.
CAMPOS NAVARRO, ROBERTO (1997). Nosotros los curanderos. Mxico: Nueva
Imagen.
CASIMIR, JEAN (1984). La cultura oprimida. Mxico: Editorial Nueva Imagen.
CERDA GARCA, ALEJANDRO (2001). El proyecto de Autoatencin en un
Municipio autnomo tojolabal del Estado de Chiapas. Tesis de maestra en
antropologa social. Mxico: Escuela Nacional de Antropologa e Historia.
COROMINAS, JOAN (1973). Breve diccionario etimolgico de la lengua castellana.
Madrid: Editorial Gredos, S.A.
CRUZ AGUILAR, MANUEL y GMEZ JIMNEZ, PABLO (2002). Vocabulario
tojol-abal-espaol. Tuxtla Gutirrez, Chipas: Gobierno del Estado, Servicios
Educativos para Chiapas. Direccin de Educacin Indgena.
CRUZ AGUILER, MANUEL y CUEVAS, BRISEIDA (2003). El camino hacia la
literatura, Mara Sten, entrevista a Briseida Cuevas, en La Jornada Semanal
# 432, p. 8, 15 de junio de 2003.
DE LEN PASQUEL, LOURDES (2001). Cmo construir un nio zinacanteco?:
Conceptos espaciales y lengua materna en la adquisicin del tzotzil, en Rojas Nieto,
Cecilia y Lourdes de Len Pasquel, 2001, pp. 99-124.
DEL MORAL, RAL (1981). Apuntes para una dialectologa en Mario H. Ruz:
Los legtimos hombres, pp. 171-178.
53

DIEGO, MATEO FELIPE (1998). Diccionario del idioma Chuj. Antigua, Guatemala:
Proyecto Lingstico Francisco Marroqun.
DURN DE HUERTA, MARTA (2003). Los indios del crculo polar. Un pueblo con
instituciones propias, en La Jornada / Masiosare # 292, 27 de julio de 2003, p. 9.
ENGLAND, NORMA C. Y STEPHEN R. ELLIOTT, compiladores (1990). Lectura
sobre la lingstica maya. Guatemala: Cirma.
FURBEE-LOSEE, LOUANNA (1976). The Correct Language. Nueva York: Garland
Publishing, Inc.
GADAMER, HANS-GEORG (1990). Gesammelte Werke 1, Hermeneutik 1. Tbingen:
J.C.B. Mohr (Paul Siebeck).
GARCA, HERNN, ANTONIO SIERRA, GILBERTO BALM (1996). Medicina
maya tradicional. Confrontacin con el sistema conceptual chino. Mxico:
Educacin, Cultura y Ecologa, A.C. (EDUCE).
GARCA-PELAYO Y GROSS, RAMN (1976). Pequeo Larousse Ilustrado. Pars:
Ediciones Larousse. Citado como Larousse.
GEORGES, KARL ERNST (1918). Ausfhrliches Lateinisch-Deutsches
Handwrterbuch, vol. 2. Hannover y Leipzig, Alemania: Hahnsche Buchhandlung.
GIPPER, HELMUT (1993). Die Farbe als Sprachproblem en Theorie und Praxis
inhaltsbezogener Sprachforschung, Aufstze und Vortrge 1953 1990. Mnster,
Alemania: Nodus Publikationen.
GMEZ HERNNDEZ, ANTONIO y MARIO HUMBERTO RUZ, editores (1992).
Memoria balda. Los tojolabales y las fincas. Testimonios. Mxico: Universidad
Nacional Autnoma de Mxico y Universidad Autnoma de Chiapas.
GMEZ HERNNDEZ, ANTONIO, MARA ROSA PALAZN y MARIO
HUMBERTO RUZ, editores (1999). Palabras de nuestro corazn. Mitos fbulas
y cuentos maravillosos de la narrativa tojolabal. Mxico: Universidad Nacional
Autnoma de Mxico y Universidad Autnoma de Chiapas.
HARRISON, ROY y MARGARET y CSTULO GARCA H. (1981). Diccionario
zoque de Copainal. Mxico: Instituto Lingstico de Verano.
HARNACK, ADOLF (1902). Die Mission und Ausbreitung des Christentum in den
ersten drei Jahrhunderten. Leipzig: J.C. Hinrichssche Buchhandlung.
54

HARNACK, ADOLF (1962). The Mission and Expansion of Christianity in the First
Three Centuries. Nueva York: Harper Torchbooks, Cloyster Library.
HILL, JANE H. (1990). Language, culture, and world view en Fredrick J. Newmeyer,
Linguistic: The Cambridge Survey, IV Language: The Socio-cultural Context.
Cambridge: The Cambridge University Press, pp. 14-36.
HUMBOLDT GUILLERMO VON (1994 [1820]). ber das vergleichende
Sprachstudium in Beziehung auf die verschiedenen Epochen de Sprachentwicklung,
pp. 1-25 en Werke, vol. 3, edicin Andreas Flitner y Klaus Giel. Stuttgart: J. G.
Cottasche Buchhandlung.
HURBON, LANNEC (1987). Comprendre Hati. Essay sur letat, la nation, la culture,
en Karthala, ISBN 2-86537-192-1: Editions Henri Deschamps. Traduccin al espaol
por Jernimo Rajchenberg.
JIMNEZ, JORGE Y UNOS TREINTA AUTORES MS (1999). ti kea ja swayich
jumasai. ja matik ay yatel kujtiki mandar ay kujtik. Municipio Autnomo 17 de
Noviembre.
JOSSERAND, JUDY KATHRYN (1975). Archeological and linguistic correlations for
mayan prehistory en Actas del XLI Congreso Internacional de Americanistas,
Mxico, 2 al 7 de septiembre de 1974, vol. 1. Mxico: Instituto Nacional de
Antropologa e Historia.
KRICKEBERG, WALTER y GERDT KUTSCHER (1975). Altmexikanische Kulturen.
Berln: Safari Verlag.
LAROUSSE, ver Garca-Pelayo y Gross, Ramn.
LAUGHLIN, ROBERT M. (1975). The Great Tzotzil Dictionary of San Lorenzo
Zinacantn. Washington, D.C.: Smithsonian Institution Press.
LAUGHLIN, ROBERT M. y JOHN B. HAVILAND (1988). The Great Tzotzil
Dictionary of Santo Domingo Zinacantn, vol. I. Washington, D.C.: Smithsonian
Institution Press.
LENKERSDORF, CARLOS, coordinador (1991 y 1993). ja yajkachil sjuunil ja
dyosi. Comitn, Chiapas: La Castalia. [La referencia es al Nuevo Testamento
traducido al tojolabal a partir del texto griego por setenta traductores tojolabales,
nombrados por sus comunidades].
55

LENKERSDORF, CARLOS, editor (1999). Indios somos con orgullo. Poesa mayatojolabal. Literatura Indgena Bilinge, vol. 2. Mxico: UNAM, Instituto de
Investigaciones Filolgicas.
LENKERSDORF, CARLOS (1999-A). Del gnero y la perspectiva en tojolabal, en
Estudios de Cultura Maya, vol. XX, pp. 291-331. Mxico: UNAM, Instituto de
Investigaciones Filolgicas.ed.
____ (2001). El diario de un tojolabal. Mxico: Plaza y Valds.
____ (2002). Tojolabal para principiantes, Lengua y cosmovisin mayas en Chiapas,
2 edicin revisada y ampliada. Mxico: Plaza y Valds.
____ (2002-B). Cuaderno de tareas para Tojolabal para Principiantes. Mxico:
Plaza y Valds.
____ (2002-A). Filosofar en clave tojolabal. Mxico: Miguel ngel Porra.
____ (2004). Conceptos tojolabales de filosofa y del altermundo. Mxico:
Plaza y Valds.
LENKERSDORF, GUDRUN (1986). Contribuciones a la historia colonial de los
tojolabales, en Mario Humberto Ruz, ed. Los legtimos hombres, vol. IV, pp. 13-132.
Mxico: Universidad Nacional Autnoma de Mxico, Instituto de Investigaciones
Filolgicas, Centro de Estudios Mayas.
____ (1993). Gnesis histrica de Chiapas 1522-1532. El conflicto entre
Portocarrero y Mazariegos. Mxico: Universidad Nacional Autnoma de
Mxico, Instituto de Investigaciones Filolgicas, Centro de Estudios Mayas.
____ (2001). Repblica de Indios. Pueblos Mayas en Chiapas, siglo XVI . Mxico:
Universidad Nacional Autnoma de Mxico, Instituto de Investigaciones
Filolgicas, Centro de Estudios Mayas.
LENZ, HANS (1973). El papel indgena mexicano, SEPSETENTAS 65, 3 edicin. Mxico:
Secretaria de Educacin Pblica.
LEY AGRARIA Y LEY ORGNICA DE LOS TRIBUNALES AGRARIOS.
DISPOSICIONES COMPLEMENTARIAS (1996). 9 edicin actualizada. Mxico:
Editorial Porra, S.A.
LEY FEDERAL DE REFORMA AGRARIA (1978). 16 edicin. Mxico: Editorial
Porra, S.A.
MAURER, EUGENIO y ABELINO GUZMAN VALOS (2000). Gramtica Tseltal,
Misin de Bachajn. Mxico: Centro de Estudios Educativos, A.C.
56

OGORMAN, EDMUNDO, editor. (1967). FRAY BARTOLOM DE LAS CASAS,


Apologtica Historia Sumaria. 2 tomos. Mxico, D.F.: IIH, UNAM.
POSADA GARCA, MIRIAM (2003). No habr acuerdos sobre el campo si no se ve
como negocio: Canacintra, en La Jornada, 8 de abril de 2003, p. 26.
REAL ACADEMIA ESPAOLA (1996). Diccionario de la lengua espaola. Madrid:
Real Academia Espaola.
ROBERTS, MONTY (1997). The Man Who Listens to Horses. Nueva York: Random
House.
ROJAS NIETO, CECILIA y LOURDES DE LEN PASQUEL (2001). La adquisicin
de la lengua materna. Espaol, lengua mayas, euskera, Mxico: UNAM, Instituto
de Investigaciones Filolgicas y CIESAS.
RUZ, MARIO HUMBERTO, autor y editor (1981-1986). Los legtimos hombres.
Aproximacin antropolgica al grupo tojolabal, 4 volmenes. Mxico: Instituto
de Investigaciones Filolgicas, Centro de Estudios Mayas, UNAM.
RUZ, MARIO HUMBERTO (1983). Mdicos y loktores. Enfermedad y cultura en dos
comunidades tojolabales, en Mario Humberto Ruz (ed.) (1983). Los hombres
legtimos, aproximacin antropolgica al grupo tojolabal, vol. 3. Mxico: UNAM,
Centro de Estudios Mayas.
RUZ, MARIO HUMBERTO, editor (1989). Las lenguas del Chiapas Colonial,
Manuscritos en la Biblioteca Nacional de Pars. Vol.1, lenguas mayenses: tojolabal,
cabil, moch, tzotzil y tzeltal. Mxico: UNAM, Instituto de Investigaciones Filolgicas;
Centro de Estudios Mayas.
SARAVIA E., ALBERTINA (1992). Popol Wuj. Mxico: Editorial Porra, S.A.
SELER, EDUARD (1901). Die alten Ansiedlungen von Chacul im Distrikte Nentn
des Departments Huehuetenango der Republik Guatemala. Berlin: Verlag von
Dietrich Reimer.
SLOCUM, MARIANA C. y FLORENCIA L. GERDEL (1965). Vocabulario Tzeltal
de Bachajn. Mxico: Instituto Lingstico de Veranos & Secretaria de Educacin
Pblica.
VAN DER HAAR, GEMMA y CARLOS LENKERSDORF, editores (1998). San Miguel
Chiptik. Testimonios de una comunidad tojolabal. Mxico, D.F.: Siglo XXI Editores.
57

ALGUNAS NOTAS PARA EL USO DEL DICCIONARIO


La flechaseala la palabra dentro del diccionario para encontrar ms informacin
al respecto.
ja pulteyala kabtik ja kumali ja ba yoj bomakumal wa sjea ba oj kabtik
mas lek.
Entre los corchetes [ ] se indica una explicacin.
ja ba yoj [ ] wa sjea kitik ba oj kabtik lek chikan jas.
Comiteco: el espaol que se habla en Comitn y que incluye tambin palabras del
tojolabal
Comiteco jachni ja kastiya wa xkumani ja swinkil jumasa ja ba chonab
Col. colonia, ejido
Mpio. municipio

58

a-awujilex

a
a.

T, ustedes. [Prefijo, 2 persona


singular y plural: Este prefijo es
la nica vocal inicial sin cierre
glotal o saltillo. Por consiguiente,
se modifica la pronunciacin si
este prefijo va precedido de una
consonante final de la palabra
anterior.
Es
decir,
la
pronunciacin del ejemplo que
sigue es ojakuluk que se
escribe oj akuluk. Si la
palabra que precede termina en
vocal que no sea a, se
intercala un saltillo como
siempre se hace entre dos
vocales contiguas. Si le precede
a, las dos a se fusionan, como,
por ejemplo, en mi xnaa abaj.
Con verbos el prefijo aparece
con claridad en el futuro como
lo muestra la primera entrada
que sigue. En el incompletivo el
verbo va precedido por el
marcador x-, por ejemplo, wa
xajama, abres. En el completivo,
en cambio, al prefijo suele
agregarse la j-. Por ejemplo,
jatzunu, sembraste, y en verbos
voclicos el prefijo termina con
la consonante w-, jawila, lo
viste. Sobre la problemtica de
que el prefijo puede desempear
funciones sintcticas diferentes
s- y y-.]
oj akuluk. Vas a hacerlo.
abaj. Tuyo.
abajex. De ustedes. -baj.
1.
abaj wena ja juna iti. Esta falda
es tuya.
mi abajuk ja wexi. El calzn no

es tuyo.
mi abajukex ja chitami. El
puerco no es de ustedes.
2.
mi xnaa abaj. No te conozco.
wa snaa abajex. Conoce a
ustedes.
3.
mi ma xawila abaj. No te ves?.
nutz abajex. Aprense.
tsatsal kujolan abajik. Tengan
valor!
amok. Contigo -mok
amokex. Con ustedes.
awen. T.
awenlex. Ustedes. ken, wen,
wenlex, yen.
awi. De ti.
awilex. De ustedes. ki.
awuj. Por ti.
awujilex. Por ustedes. kuj, yuj.
-

59

a-aa

Este captulo tiene las palabras que se


incian con saltillo o cierre glotal
seguido por las vocales
a e- i- o-u
ja ba abal iti wa xtaatik ja kumali
wa xki sok a e- i- o- u

a
a ah!
a jel tsamal Ah qu bonito!
aa. Dar, confiar, conceder, entregar. [El
verbo aa es multifactico. En
el 1. se presenta el significado
acostumbrado de dar en la
estructura sintctica usual con
el pronombre i. En el 2.
corresponde a haecr. En el 3.
se presentan algunos ejemplos
del exhortativo que siempre se
inicia con el imperativo aa
seguido por la tercera persona
del futuro del verbo dependiente.
A partir del 13. el verbo aa
funciona como causativo con
una serie de verbos que no
pretende ser completa. La
construccin es con alguna
forma finita del verbo aa
seguido
por
el
verbo
dependiente en futuro y
cualquier persona y nmero. El
aspecto/tiempo de la frase
depende siempre del verbo aa].
akubal, akuman,
akuni.
1.
aa yi. Dselo.
yaa ki ja juuni. Me dio el libro.
wa xkaa yi yal. Engendro.
aji awi ja chubi. Se te dio el
60

2.
-

3.
-

4.
-

cntaro, te fue dado el cntaro.


oj ka yi ja jmoji ja jmuti ba
oj stalna. Le voy a confiar mis
gallinas a mi hermano para que los
cuide.
ta wa xkanatik yi ojni cha
kitik. Si se lo pedimos nos lo va a
conceder tambin.
yaa kitikon ja wajuuni. Nos
entreg tu carta.
jun yajlub kandela oj akxuk
kajan ba jun slujchayub. Una
luz se pondr sobre un candelero.
[akxuk = forma regional en
lugar de axuk. Es decir, el
segundo cierre glotal de la raz
a se convierte en k = kglotalizada, una transformacin
que ocurre a menudo y manifiesta
la relacin ntima entre
las consonantes glotalizadas,
inclusive el cierre glotal].
aa.
oj ma katik. Vamos a tener
relaciones?
oj katik junuk. Vamos a tocar
una pieza [de msica, por ejemplo
con
marimba
u
otros
instrumentos].
aa + verbo futuro en 3
persona: exhortativo.
aa yabi. Que oiga!
aa yile Que vean!
aa skelone.Que me miren!
aa atijuke. Que trabajen!
aa jak akujolex ja jastik
yalunej awabyexi. Acurdense
de lo que les dijo. [Ms cercano
al texto tojolabal: que vengan a
sus corazones las cosas que les
dijo].
aa san, aa dyos.
aa yi san ja tatjuni. Saluda al

aa

5.
6.
7.
8.
-

9.
10.
11.
-

12.
13.

anciano!
kaa awi san. Te salud.
oj ya ki dyos. Me saludar.
aa ba gasto.
mi xyaa ba gasto ja kiximtiki.
No nos alcanzar el maz.
aa baan.
yaa baan ja smorali. Puso el
morral en el suelo.
aa jel.
oj ka awi jel ja kiximi. Te voy
a dar prestado el maz.
aa junuk.
oj katik junuk. Vamos a tocar
una pieza de msica; vamos a
cantar una cancin.
aa kwenta.
mi xyaa kwenta. No rinde
cuentas.
aa yi pena.
mi xawaa yi pena. No te
preocupes.
wa xkaa yi pena. Me preocupo.
aa abaj. Comprometerse, tener
confianza, rendirse.
wa xyaa sbaj sok ja jluchatiki.
Se compromete con nuestra lucha.
wa xkaa jbajtikon lek amok.
Tenemos confianza en ti.
wa xyaa sbaj jel niwan.
Presume, se hace muy grande.
mi oj kaa jbajtik ja ba skab
ja jkrontatiki. No nos
entregaremos
a
nuestros
adversarios.
aawon.
jas yuj wa xawaawon wochel.
Por qu me juzgas?
jasa lom jawaawonta kani. Por
qu me abandonaste?
wa xkaawon kani yuj ja wa
xmonowa. Desisto de persuadirte.
Verbo causativo:

13.1
-

13.2
-

13.3
-

aa chamuk
wa xyaa chamuk jel ja winik ja
kakaneli. La guerra causa la
muerte de muchos hombres
(personas).
yaa chamuk ja jwakaxtik jitsan
jastik.
Muchas
causas
contribuyeron a la muerte de
nuestro ganado.
wa xyaa jakuk ja nanali. Hace
venir a la mam.
yaa jakon. Me hizo venir.
aa ekuk
wa xyaa ek jan ja pumpo ba
waji. Pasa el pumpo (huacal) con
las tortillas.
yaa ekuk ja aktobusi. Cedi
el paso el autobus.
aa eluk.
wa xyaa el si. Saca lea.
wa xyaa eluk ja oxomi ti ba
kak. Quita la olla del fuego.
wa xyaa eluk ja yechi. Se corta
las uas.
wa xyaa eluk ja yisimi. Se
rasura, se afeita.
wa xyaa el ki ja kolomi. Me
corta el pelo.
mito oj awa eluk ja iki. No
espires an.
yaa eluk ja smuli. Confes sus
pecados. [Quiere decir: los sac
y ya no estn]. mul.
yaa eluk ja jmuli. Me absolvi.
[Quiere decir: me los sac y ya
no estn. Ambos ejemplos se
refieren sobre todo a eventos
intracomunitarios]. mul.
sok ja kastiya mi oj katik eluk
ja jpobresailtiki. Con el
aprendizaje del espaol no vamos
a superar nuestra pobreza.
ja wa xkaa eluk ja jnajtiki ja
61

aach-aachbi

13.4
-

13.5
13.6
13.7
13.8
13.9
62

kentiki ja winikotiki sok ja


ixuki. Cuando nosotros, los
hombres con nuestras mujeres
apartamos nuestra casa. [Es
decir, de la de nuestros padres.
Al casarse los casados suelen
vivir algunos aos con los
padres del esposo. Al haber
pasado algunos aos hacen su
casa aparte. En ese momento ya
tienen algunos hijos pequeos
y por el cambio, todos los
trabajos de mantenimiento cae
sobre la pareja]
aa kani.
wa xyaa kani ja yateli. Deja el
trabajo.
aa kan ki jun ala tajbuk
ixim. Dame una veintena de
marzorcas!
yaa kane ja kaku ba oj
atijukotik. Dej el da apartado
para que trabajramos.
oj katik kani ja jlekilaltiki.
Vamos a establecer la sociedad
justa.
aa kojluk.
wa xkaa kojluk ja jchitami.
Engordo el puerco.
aa kouk
yaa kouk yaskalil skajpeil.
Ech panela (piloncillo) al caf.
wa xyaa kouk ja yalaji. Hace la
milpa.
wa xyaa kouk ja waj ja nanali.
La mam hace tortillas.
aa kumxuk.
yaa kumxuk ki ja takini. Me
devolvi el dinero.
aa keuk.
wa xyaa ke kak. Enciende la
lumbre.
aa mokuk.

yaa mokon. Me hizo caer.


yaa mokuk jel ja naits ja
kitkini. El temblor caus el
derrumbe de muchas casas.
13.10 aa ochuk.
wa xyaa ochuk oxwane ja ba
juuni. Aade tres personas a la
lista.
wa xyaa ochuk yatsmil ja
cheneki. Echa sal a los frijoles.
nakul oj katik ochuk ja kini.
Vamos a importar la marimba de
contrabando.
13.11 aa okuk.
oj katik okuk ja kini. Vamos
a tocar la marimba (msica).
mi oj awa okuk ja alatsi. No
hagas llorar a la nena.
13.12 aa tupjel.
wa xyaa tupjel ja swakaxi.
Alquila su ganado.
13.13 aa xiwuk.
yaa xiwkon. Me asust, me
atemoriz.
[Slo se dio una seleccin de
cmo se emplea el verbo aa
como causativo en combinacin
con otros verbos. Los dems
ejemplos se encuentran bajo las
entradas de los dems verbos
que forman combinaciones con
aa.]
aach, aachal. Hamaca.
aachaltik. Muchas hamacas.
aachaxi. Hacerse una hamaca.
aachaxita ja chiji. Se hizo una
hamaca del ixtle.
aachbes. Hacer una hamaca.
oj kaachbes ja chiji. Voy a
hacer una hamaca del ixtle.
aachbi. Hacerse una hamaca.
aachbita. Ya se hizo una
hamaca.

aal-aaybi
aal (1). Agua, caldo, lgrima, saliva, jugo,
savia, leche. [Hay dos conceptos
para agua, aal, por lo
general, se refiere al agua que
se toma y del cual se dispone por
los hombres. Otra clase de agua
se llama ja. Es el agua de la
lluvia, de las lagunas, ros y del
mar. Quiere decir, es el agua
del cual los hombres no
disponen].
mey yaalel ja kaldera. No hay
agua en la caldera.
meyuk jluumtik ma kala
aaltik. No tenemos tierra ni
agua.
yal ason. Agua pluvial.
yal chenek. Caldo de frijoles.
yal chab kaem. Miel de caa.
yal kaem. Agua de caa.
yal jsatik. Lgrimas.
yal sti. Saliva.
yal tekul. Jugo de frutas.
yal te. Savia.
wa xyi yalel ba tsuj. Llevan el
agua en el tecomate.
ayxa yalel ja smixi. Su ubre ya
tiene leche.
[Hay las formas yaalel, yalel,
yaal, yal]
aal (2). Fontanela, mollera.[Al referirse
a la fontanela o mollera no suele
usarse el sustantivo aal, es
decir, la palabra sin prefijo, sino
como otros rganos del cuerpo
se habla de kaaltik, es decir,
nuestra
fontenela.
As
encontramos el trmino tambin
como entrada en la letra k].
aalan. Dejar aguado.
wa xyaalan ja nolob ja snan
muti. La gallina deja aguados los
huevos. [No nacen pollitos].

aalaxi. El agua sirve para ..., el agua se


hace/se vuelve.
wa xaalaxi ja jai ba chukulej.
El agua sirve para lavar.
wa xaalaxi ja jai ba yujel. El
agua es potable. El agua se vuelve
potable.
aan, aanal. Remedio. an.
aay. Mucho, muy.
jel aay. Muchsimo.
ojxa jtsiltik waj aay lek. Vamos
a hacer muchas tortillas.
jel aay ja stsakol ja bolmali.
Mucho es el precio de la
mercanca.
ayni pagrea wa skana kitik
jel aay ja jtakintik. Seguro hay
padres que cobran de nosotros
muchsimo dinero.
jel aayotik. Somos numerosos.
mi jeluk aay. No es copioso/
abundante.
aayaxi. Abundar, multiplicarse, proliferar,
pulular.
mi xaayaxi. ja kulixi. No
abunda la achicoria.
wa xaayaxi ja kooni. Los
granos proliferan.
wa xaayaxi ja tuyali. Los
ajopuerros pululan.
aaybes. Aumentar, multiplicar.
oj kaaybestik ja jmutiki.
Vamos a aumentar nuestras
gallinas.
mi xmakuni oj yaaybes ja
swakaxi yuj ja mey swael. No
sirve que multipliquen el ganado,
porque falta forraje.
aaybi. abundar, multiplicarse, proliferar,
pulular.
mi xaaybi ja nichimi. No
abundan las flores.
ojni aaybuke ja kiptiki.
63

aja-ajulal
Nuestras fuerzas van a
multiplicarse.
aaybanik. Multiplquense!
aja. Entendido! [acento grave].
ajulal aulabil, abjulal, ajulabil,
abjulabil, abulajil, abjulajil,
yawjulal, yawjal, yaj, yajal. [Es
una de las voces multiformes que,
adems, puede tener prefijos
tanto
voclicos
como
consonnticos. Se presentan
ejemplos de las formas variadas.
La palabra se deriva de la raz
ab de la cual el saltillo puede
sustituir la consonante b. La w- puede tal vez explicarse como
variante regional. La palabra
suele
traducirse
por
compasin, misericordia y
conceptos
parecidos
que
expresan sentimientos o actitudes
que una persona muestra hacia
otra u otras. La raz ab se
emplea en el verbo abi, es decir
percibir con los sentidos:
escuchar, sentir, saborear, fumar,
entender, etc. Los prefijos
usados con el sustantivo
abjulabil en cualquiera de sus
formas explican que se siente lo
que
los
otros
estn
experimentando, por ejemplo
MISERIA , independientemente de
qu clase. Se exige pues SENTIR
LO DEL OTRO . En este sentido
corresponde a compasin, es
decir, sufrir en y por solidaridad.
A nuestro juicio es una forma de
vivir el ! kentik, NOSOTROS, o la
intersubjetividad. Es decir, se
trata de la solidaridad con los
sufrimientos de los otros. Las
primeras tres entradas siguientes
64

nos muestran que se trata de la


miseria/pobreza que alguien
sufre. A menudo el trmino en
cualquiera de su formas traduce
el verbo griego de tener
misericordia y compasin. Pero
en una ocasin el mismo verbo
se traduce le dio su dolor de su
corazn, yaa syajal skujol.
Con este giro se confirma nuestra
explicacin anterior de sentir
lo del otro].
jel ajulal jbaj. Lstima de mi!
jel ajulal sbaje. Pobres de
ellos!
jel ajulal abajex.Desgraciados
de ustedes!
jel ajulal xkabi. Doy mi
psame.
jel ajulal xyabi. Le da mucha
lstima.
mi ajulaluk sbaj. No causa
ninguna lstima.
ja ajyi mi stalna ja
wawabjulabilex. ja yani
stalnata ja wawabjulabilex.
Antes no cuid la miseria de
ustedes. Ahora s cuida la miseria
de uds. [Otras traducciones
dicen tuvo misericordia en
lugar de cuid su miseria.]
talna jyabjulabiltikon. Ten
misericordia de nosotros. [En una
traduccin ms cercana al
tojolabal: Cuida nuestra
miseria, para hacer el giro ms
aceptable en espaol: cidanos
en nuestra miseria. Lo raro es que
se usan los dos prefijos: j- y y-].
talna kabjulabil ja keni. Ten
compasin de m.
ti stalna syabjulabilea. Tuvo
compasin de ellos.

ajulaxi -baj-akwal
-

wa xkana ja yabjulabili mi
xkana ja jmajtan. Quiero (que se
sienta) la miseria de los otros, no
quiero mis regalos.[El texto es de
Mateos 12,7 que dice, traducido
del griego, quiero compasin y
no sacrificios. El tojolabal es
notable por los dos conceptos
miseria de los otros y mis
regalos. Ambos conceptos no
sealan actitudes o ddivas de
los donantes sino regalos y
actitudes que se concentran en
los otros]. majtan.
ajulaxi -baj. Merecer compasin,
empobrecerse, arruinarse.
ajulaxita jbaj yuj jel juntiro
wokolaniyon. Merec compasin
porque mucho sufr.
mi jay majke oj ajulaxuk sbaj
xyala ja yaltsili. Nunca
empobrecer piensa l.
ajulaxita jbajtik. Nos
arruinamos.
aktobus. Autobs. aktobus,
aktobus.
akwal. Noche. kaku. [En la
entrada de kaku explicamos
que en tojolabal no hay medidas
de tiempo que dividen da y
noche en secciones temporales
como horas, minutos, etctera.
Enseguida ofrecemos las
estaciones de la noche
empleadas por los tojolabales,
comparables a las del da
kaku, pero no equivalentes a
la hora o medidas temporales
parecidas. Para las referencias
a las estaciones del da y, de
esta manera al tiempo kaku.
De todos modos, todas las
estaciones nocturnas son

dadas por la noche o la


naturaleza y no medidas
impuestas al pasar el tiempo de
la noche. Entre parntesis
agregamos
el
tiempo
correspondiente en la sociedad
dominante].
mito oj akwalbuk. Todava no
anochecer.
och ja akwali. Ya est
oscureciendo. [Ms o menos las
19 horas]
keta tusan ja akwali. Ya entr
un poco la noche. [Ms o menos
las 20 horas].
ojxa sta snalan ja akwali. Ya
va a ser medianoche. [Ms o
menos las 22 horas].
ojxa kujlajuk ja akwali. Ya va
ser medianoche. [Ms o menos las
23 horas].
staata nalan ja akwali. Ya se
lleg a medianoche. [Las 24
horas].
kulan akwal. Medianoche.
kulan lek ja akwali. Ya es
medianoche. [Las 24 o las cero
horas segn reloj occidental].
wakwalxa. Ya es medianoche.
Las horas de la noche.
ekta snalan ja akwali. Ya pas
la medianoche. [Entre la una y las
dos horas].
okta mut. Ya cant el gallo.
[Entre las dos y las tres horas].
elta niwan kanal. Ya sali Venus.
[Las cuatro horas].
ojxa eluk ja kaku. Ya va a salir
el sol. [Pasadas las catro horas].
sakxa yib kul chaan. Ya est
amaneciendo
debajo
del
firmamento. [Ms o menos las
cinco horas].
65

akwalaxi-atel
-

sakxa ojxa el ja kaku.


Amaneci ya. Ya saldr el sol.
[Ms o menos las seis horas].
akwalaxi. Anochecer.
ojxa
akwalaxuk.
Ya
anochecer.
akwalbi. Anochecer.
akwale. Anoche.
akwale julta ja jmojtik
jumasai. Anoche llegaron
nuestros hermanos.
ama. Aunque. anima.
ja keremi ama mi skana ja
akix jawi tilan oj yal yabi. El
joven, aunque no quiera a la
muchacha, tiene que hablarle. [La
referencia es a la antigua
costumbre de matrimonios
arreglados por los padres].
anima. Aunque, aun cuando, a pesar de,
no obstante, no le hace, siquiera, ni
que.
anima jauk ja ajwalali. Aunque
sea el patrn.
wajtik ba chonab anima mi
skanawotik. Vamos a Comitn
aun cuando no nos quieren.
anima eltikta jaki ja mardomo
ba oj staotik. A pesar de que
salimos lleg el mayordomo a
buscarnos.
waj atel anima malo ajyi. Fue
a trabajar no obstante que estaba
enfermo.
jijlan anima mi oj wayan.
Siquiera no duermas, descansa.
mi oj kile mini jas anima oj
sje ki yuj ja mi xkila kinal. No
ver nada ni que me lo muestre
porque soy ciego.
atel. Trabajo. ganar tsakol.
1.
Trabajo, labor, faena, servicio,
ocupacin, empleo, oficio, cargo,
66

autoridad, servidumbre.
ay katel. Tengo trabajo.
tenubal atel. Trabajo forzado.
ja kateltik ja ba kalajtiki.
Nuestras labores en la milpa.
ja atel jumasa ja ba alaji. Las
faenas de la milpa.
oxexa jabil wan atel ja ba
munisipyo. ojxa kumxuk ja ba
jkomontiki. Ya tiene tres aos de
servicio en el municipio. Ya va a
regresar a nuestra comunidad.
jasunka wawateli. alajanum
Cul es tu ocupacin? Soy
agricultor (milpero).
mey kateltik ja yuj oj wajtik
ja ba estados unidos. No
tenemos empleo, por eso migramos
a Estados Unidos.
ja yatel ja akixuki ti ba snaj
ja ajwalali. La servidumbre de las
muchachas en la casa del patrn.
wa xyaa el kitik ja kateltik
ja ajwalali. El patrn nos quita/
roba nuestro trabajo.
[El concepto de atel en cuanto
trabajo se refiere a los
trabajos en la milpa y otros
trabajos en y a favor de las
comunidades. As se explican
algunas de las entradas de 1. y
4.. El trabajo fue obligado para
las mujeres en la casa del patrn
en tiempos del baldiyo. Se
trataba de trabajo forzado y no
remunerado. Diferente es el
concepto para el trabajo
asalariado en la actualidad,
sobre todo de los hombres pero
no slo de ellos, en la tierra
caliente en las plantaciones de
caa, algodn y caf. Para esto
se emplea el trmino ganar,

atel
adoptado del espaol. Este uso
particular de la palabra aclara
los distintos tipos de atel en las
comunidades. ste no es
asalariado a diferencia del
ganar, no es al destajo
tarega, no se hace bajo la
vigilancia de supervisores
kaporal y pandiya, tampoco hay
engao en cuanto a la
remuneracin del trabajo
realizado. Por eso se dice que el
patrn nos quita/roba nuestro
trabajo, es decir no nos paga
conforme a nuestra fuerza
invertida en el trabajo en cuanto
ganar. No se recibe, pues, el
salario justo. En sentido
positivo, el trabajo/atel,
diferente de los puntos crticos
mencionados,
tiene
tres
dimensiones expresados por el
verbo atelta, obviamente
derivado de atel. Este concepto
se refiere, primero, al trabajar o
servir a la tierra kalajtik en la
cual, en segundo lugar, est
presente Nuestra Madre Tierra
jnantik luum. En tercer lugar
el trabajo sirve a la comunidad
komon y en este contexto
tambin a nuestros hermanos
necesitados. El trabajo dirigido
hacia el komon representa el
trabajo poltico realizado por las
autoridades eligidas por la
comunidad. Dichas autoridades,
en tojolabal, se llaman atijum,
trabajadores. El trmino se
deriva de la misma raz at con
la cual se forma tambin la
palabra atel. Los encargados
de este tipo de trabajo no

reciben remuneracin y su
encargo se realiza al ejecutar los
acuerdos de la comunalidad.
Dicho de otro modo, la
concepcin del trabajo de las
autoridades no se diferencia de
los
otros
trabajos/atel
referidos, pero s de aquello que
realizan los ganaranum al ir a
ganar. Finalmente son de
importancia las diferentes
concepciones del komon
atel, trabajo colectivo. Los
ejemplos muestran que no se da
la relacin ntima y milenaria
entre trabajo y salario en las
sociedades occidentales, con el
nfasis en que el trabajador es
digno de su salario. A este dicho
hay que agregar que en
tojolabal el salario es el tsakol
que se refiere ante todo al
precio pagado por una
mercanca. Es decir, el tsakol
cuantifica la mercanca al
asignarle un valor determinado.
Al emplear el mismo trmino
para el salario, ste tambin se
cuantifica y el trabajo humano
corresponde a una mercanca,
por no decir que convierte al
trabajador en una mercanca. Es
este contexto que nos explica el
rechazo tojolabal de identificar
el trabajo asalariado con el
trabajo realizado en el contexto
de la comunidad, sea local o en
un mbito ms amplio. El
salario, separado del trabajo,
seala otro principio organizativo
de la sociedad tojolabal. No se
niega el papel fundamental del
trabajo que alimenta a los
67

atel
trabajadores y la sociedad en
general, pero se niega el
significado bsico del dinero,
cuantificador
comn
y
transformador de todo lo que
mide y toca en mercanca. Como
tal caracteriza la sociedad
moderna con su larga historia.
Hay que cuestionar esta clase de
historia a no ser que nos
volvamos deterministas y
afirmamos as es y as ha de ser
el principio organizativo de la
sociedad. La perspectiva
tojolabal, a nuestro juicio,
interpela a la sociedad
dominante que cuantifica todo y
lo transforma en mercancas.
Porque el ganar, desde la
perspectiva histrica, no slo es
posterior al trabajo por la
vida sino que se distingue del
mismo cualitativamente. Es decir,
el principio organizativo de la
sociedad tojolabal seala una
sociedad sin dinero pero s de
trueque. Es, pues, una sociedad
que no cuantifica ni comercializa
las relaciones sociales. Las
presiones de la sociedad
dominante actual obstaculizan
esas relaciones pero la lengua
preserva esta tradicin no
capitalista y no occidental y, en
muchos de los municipios
autnomos se mantiene la
concepcin
sealada
del
trabajo-atel. Por la misma
rzon se entiende la oposicin
indgena y campesina contra el
Plan Puebla Panam que
enfatiza la comercializacin del
trabajo y despoja a los
68

campesinos de la tierra y del


trabajo por la vida. Slo
propaga el trabajo por dinero
como
si
resolviera
la
problemtica del agro. El
trabajo por la vida es el trabajo
que alimenta a los productores y
al pueblo. El trabajo por dinero,
en
cambio,
fomenta
la
macroeconoma
de
las
trasnacionales, desprecia la
naturaleza y convierte a los
milperos en asalariados, mejor
dicho, mercancas, desde la
perspectiva tojolabal. Dicho de
otro modo, comercializa a los
hombres, la naturaleza y todas
las relaciones sociales y
naturales.
En la actualidad se agrega,
finalmente, otra realidad por la
emigracin definitiva dentro del
pas o a Estados Unidos de
Amrica. Este hecho se explica
por la polarizacin propia de la
sociedad
capitalista
que
paulatinamente va desarticulando
todas las posibilidades de vida
autnoma y extendiendo la
miseria, sobre todo en el rea
rural. En cuanto a los conceptos
de atel, ganar y tsakol no
agregan elementos nuevos fuera
del hecho de que el ganar ya no
se refiere a una actividad
pasadera sino continua o muy
extensa. No se aade nada nuevo,
el ganar se ha convertido en
distintivo del trabajo en el
contexto de otra clase de sociedad
con principios organizatuvos
mercantiles o capitalistas.

atel
El ganar representa una opcin
no deseada sino forzada por la
creciente imposibilidad de
sostenerse en y de la tierra. Pero
a pesar del hecho de que el ganar
no se estima y, de hecho,
desvaloriza el atel/trabajo por la
vida,
los
tojolabales
y
representantes de otros pueblos
amerindios han encontrado
caminos de integrar el ganar en
las relaciones comunitarias o
nostricas. Muchos de los
ganaranum no pierden ni
desprecian los lazos con sus
comunidades. En efecto una parte
considerable de lo que ganan
encuentran el camino de regreso
a sus comunidades originarias.
stas, a su vez, se ven capacitados
de hacer instalaciones que les
hacen faltan. Por ejemplo,
construyen una escuela, colocan
sistemas de agua potable, drenaje
o luz elctrica. Los lazos con las
comunidades se fortalecen y,
peridicamente, los ganaranum
visitan las comunidades. Muchos
trabajan y ganan con la
esperanza de regresar un da a su
comunidad para los ltimos aos
de su vida. Por supuesto, no todos
los ganaranum escogen este
camino. Lo importante es que la
posibilidad existe y muchos la
agarran. En efecto, las cantidades
enviadas por los ganaranum
representan una de las entradas
ms cuantiosas de divisas al pas.
Finalmente hay que agregar otro
aspecto. El atel-trabajo se
realiza sin salario a diferencia

del ganar-trabajo. Por ello, slo


de este ltimo puede surgir el
reclamo de recibir el sueldo.
Dicho de otro modo, el ganartrabajo conduce al derecho de
remuneracin, que est implcito
en este tipo de trabajo. El ateltrabajo, en cambio, al realizarse
en el contexto comunitario y
nostrico tojolabal, no puede
conducir a esa consecuencia.
Porque se trabaja por la vida y
no por el dinero ni mucho menos
por un patrn. De esta manera
se explica la razn por la cual
el tojolabal carece de la palabra
de derecho que todo trabajadorganaranum puede reclamar.
Desde el contexto nostrico no
surgen derechos individuales,
pero s existe un derecho social,
el nostrico que es para todos y
cada uno en este contexto.
Obviamente esta concepcion del
trabajo-atel depende de otras
presuposiciones como, por
ejemplo, una concepcin de la
tenencia de la tierra no
individual]. derecho.
2.
3.
4.

wan atel.
wanon atel. Estoy trabajando.
wantik atel. Estamos trabajando.
jas yatel.
jas yatel ja iti. Para qu sirve
esto?
jas yatel jakya. Para que
llegaste?
jas yateluk awuj. Qu te
importa?
jas yateluk kuj. Qu me
importa?
ja ma ay yatel. Autoridad. [Es
decir, dentro del contexto
69

atel-atelta

70

tojolabal, es decir al nivel de la


comunidad, del municipio
autnomo o de areas ms
extensas. Literalmente quiere
decir, el que tiene su trabajo,
la entrada siguiente explica al
enuciar, el que tiene su trabajo
por nosotros, kujtik. Desde la
concepcin occidental se podra
referirse a gobiernos elegidos.
Pero las autoridades tojolabal
se llaman los que tienen su
trabajo o simplemente atijum,
trabajadores, muy diferentes de
gobernar y sus derivados cuya
raz encontramos en el griego
clsico y que se refiere al
trabajo del piloto, es decir la
persona que manda y toma las
decisiones para todos los
dems. Por eso hay los que
gobiernan y los que son
gobernados, sujetados a los
que goniernan. La entrada que
sigue muestra la diferencia
porque los que deciden son los
que eligieron a las autoridades
que slo ejecutan los acuerdos de
los electores. Por consiguiente, el
poder no est concentrado en
manos del gobernador, presidente,
monarca, sino que est repartido
entre los electores que se renen
para la toma de decisiones. De
ah se explica el principio de
organizacin socio poltica por
ser horizontal a diferencia de
sociedades con sus gobiernos,
que toman las d e c i s i o n e s .
R e p r e s e n t a n estructuras
verticales y autoritarias].
ja ma ay yatel kujtiki mandar
ay kujtik. Las autoridades

nuestras [que elegimos] obedecen


a nosotros. mandar,
mandaranum.
yala kabtik ja ma ay yatel. La
autoridad nos dijo.
waj ba tustala ja ma ay yatel.
El comisariado fue a Tuxtla.
ja ma ay yatel kujtiki. Nuestro
gobierno [interno], nuestros
responsables.
ja matik ay yatel ja ba
koperatiba. Los responsables de
la cooperativa.
tilan oj jkistik ja matik ay
yatel kujtiki. Debemos respetar
a nuestras autoridades [en espaol
se piensa en superiores, concepto
ausente en tojolabal].
ken ay katel. Soy autoridad
elegida.
wen ay wawatel ba oj
akuluk chikan jastal slaja sbaj
ja tsomjeli. Eres autoridad y
tienes el poder para ejecutar los
acuerdos de la asamblea.
5.
atareado, trabajo contratado.
wa xyab ja ateli. Est atareado.
wa xyala kabi katel. Me
contrata.
wa xyaawe ki atel ja ba
munisipyo. Me emplean en el
Municipio.
atelan. Encargarse de un trabajo.
oj kateluktik ja akini. Vamos
a encargarnos de la limpia.
atelbes. Cultivar.
wa xkatelbestik ja luumi.
Cultivamos la tierra.
atelta. Trabajar, servir, dedicarse al
servicio, cultivar, poner en prctica.
wane yateltajel ja yalajei.
Estn trabajando sus milpas.
oj kateltatik ja jmojtik meran.

ateltaxi-awani
Vamos a servir en verdad a
nuestros hermanos.
oj kateltatik ja jkomontiki cha
jachni ja jnantik luumi. Vamos
a dedicarnos al servicio de la
comunidad y tambin de Nuestra
Madre Tierra.
kateltatik chikan jastal slaja
sbaj ja tsomjeli. Pusimos en
prctica los acuerdos de la
asamblea.
ateltaxi. Construirse bien.
ateltaxita ja ermitai. La ermita
se construy bien.
atijanum [verbo agencial]. Emplear a
alguien.
yatijanum jun winik. Emple a
un hombre.
atiji. Trabajar, obrar, velar, digerir,
atarearse.
atijananik. Trabajen!
mi xatiji ja ba slekilal ja
jkomontiki. No obra para el bien
de nuestra comunidad.
yakwal oj atijuke ja winik
jumasa ja ba trapichi. Esta
noche los hombres van a velar/
trabajar en el trapiche.
wa xatiji ja jlukumi. Mi
estmago trabaja; lo digiero.
jel xatijitik ja ba loxneli. Nos
atareamos en la rozadura.
atijub,
atijubal,
atjub.
Herramienta, instrumento, medios
de trabajo, pico, silla de montar.
Medios de produccin.
ja
katjubtik.
Nuestras
herramientas.
ja yatijub ja jamumani. Los
instrumentos del cirujano.
mi xmakuni kujtik ja luumi ta
mey atijubal. La tierra no nos
sirve si no hay medios de trabajo.

atijubal ba pojoj ton. Pico.


yaa ochuk ja yatijub ja
kawuji. Ensill el caballo.
ja katjubtik ba stojbesjel.
Nuestros medios de produccin.
atijuban,
atjuban.
Usar
herramientos.
oj katijubuk ja jmachiti. Voy
a usar el machete.
atijubaxi. Costar trabajo, agotarse.
oj atijubaxuk ja chenumte.
La mesa de moler va a costar
trabajo.
atijubaxita ja luumi tilan oj
jijluk. La tierra se agot, tiene
que descansar.
atijum, atjum. Trabajador, obrero,
autoridad [dentro de las
comunidades tojolabales].
atel, ja ma ay yatel.
atijumotik mi ajwalalukotik.
Somos trabajadores y no patrones.
wa xyaa och atijumilon ja ba
snajtsil stojbesjel machit. Me
hace obrero en su fbrica de
machetes.
ja atijum ja ba jkolonyatiki
mandar ay kujtiki. Las
autoridades en nuestra colonia
obedecen a nosotros.
atijum jlukumtik. Digestin.
mey atijum jlukumtik. No
tenemos digestin.
aulabil. Compasin. ajulal.
stalna syaulabile. Tuvo
compasin con la gente.
awa. Gritar, hablar a voz en cuello.
jawawayon. Me hablaste desde
lejos.
awani. Gritar, gritar de jbilo, de alegra.
awanita. Grit.
jel awani jel tajniye. Gritaron
mucho de alegra y jugaron mucho.
71

awanum-abal
-

ja ba witsi wan awanel ja


keremi. El muchacho habla a voz
en cuello desde el cerro.
jel ja awaneli. Mucha gritera.
yawanel kawu. Voz o grito del
caballo. chilili, tsaka.
yawanel winik. Voz o grito del
hombre.
awanum. gritador, gritn.
awtalaan. Gritar mucho y no le oyen a
uno.
wa xkawtalaana. Te grito y no
me oyes.
wa xyawtalaan sbaje. Se
gritan y no se oyen.
awuman. El que grita para llamar a
aquellos que estn lejos.
abena. Avena
abril. Abril
abyon. Avin. jujpum.
wa xkoi ja abyoni. Aterriza el
avin.
wa xkei ja abyoni. Despega el
avin.
abak. Holln, tizne.
yabakil samet. Tizne del comal.
abakaxi. Tiznarse.
abakaxita ja oxomi. La olla se
tizn ya.
abakbes. Tiznar.
wa xkabakes ja sameti ta oj
ka ochuk ja ba kak. Tizno el
comal si lo meto al fuego.
abakbestalaan. Tiznar muchas cosas.
yabakbestalaan ja oxom
jumasa. Tizn muchas ollas.
abakbi. Tiznarse.
abakbita ja jkabi yuj ja kikil
sameti. Se me tizn la mano por
el comal negro.
abal. Palabra, idioma, lengua, problema,
pleto. kumal, abi, yabalil,
kumal.
72

1.

2.
-

3.
-

4.
-

Palabra, discurso. [Es la palabra


que se oye a diferencia de la
palabra que se habla
kumal].
wa xkiaj yabal. Confo en su
palabra.
wa xawiaj kabal. Confa en mi
palabra.
yabal dyos. Palabra de Dios.
ja yabal ja mandaranumi. El
discurso del gobierno [de
Mxico].
mini nakul abaluka. Ninguna
palabra secreta.
Idioma, lengua.
ja kabaltiki jani ja tojol abali.
Nuesto idioma es el tojolabal.
tojolabal. Tojolabal [Es decir, la
lengua verdadera en cuanto a lo
que se oye. Por eso, los
tojolabales saben escuchar bien
y les importa que sepamos
escuchar en lugar de echar
discursos. Se autodenominan,
pues, conforme al idioma que
hablan y conforme a lo que
escuchan. Con respecto a
verdadero tojol].
Asunto, cuestin.
ay jun abal jbaj. Tengo un
asunto.
ay jun abal mito xlamxi. Hay
un asunto no resuelto an.
ti ba juun jtaatik jun abal mi
xkabtik lek sbej. En el libro
encontramos un tema/asunto que
no entendemos.
oj sjip kani chabantik abal.
La abandonar secretamente.
Acuerdo.
la jlajtik jun abal. Hagamos un
acuerdo.
och yi yabal sbaje. Se

abalaxi-abi
pusieron de acuerdo.
skokowe ja abali. Rompieron
el acuerdo.
junxta kabaltik oj ajyukotik.
Vamos a estar bien unidos.
5.
Problema.
mey abal. No hay problema(s).
jtaatik jun abal. Encontramos
un problema.
kechan wa xyaa el abal. Slo
causa problemas.
wokol abal oj ochuk ja ba
tsomani. Slo al rogarle va a entrar
a la organizacin.
6.
Mentira, pleito.
wa slea abal ja tan winiki.
Miente el hombre ese.
schono abal ja ajwalali. El
patrn minti.
lom abal wa xyala. Dice
calumnias.
stojbes ja abali. Resolvi la
disputa.
ayxa abal. Ya hay pleito.
keta abal. Se arm una pelea.
wa xchapji yabalil jastal oj
chayjuk. Preparan un pretexto
para destruirlo.
abalaxi. Agravarse. yabalil.
abalaxita swokol ja ba snaji.
En su casa se agravaron las
dificultades.
abalta. Hablar a espaldas, criticar, criticar
a espaldas.
wa xyabaltaya ja ajwalali. El
patrn habla a espaldas de ti.
mi oj kabaltayatikon. No vamos
a criticarte a espaldas.
oj ma yabaltayon. Me va a
criticar a espaldas?
ti ke stul yabaltajel eke ja
ixuk winik jumasai. Entonces
empez a criticar a las gentes.
-

abaltajiyon. Hablaron de m.
abaltan. Hablar mucho de, burlarse de,
mofarse de.
wa xyabaltanotik. Habla mucho
de nosotros.
wa xyabaltana. Se burla de ti.
mi oj kabaltuka. No me voy a
burlar de ti.
abaltani. Hablar mucho, parlotear,
burlarse.
jel xabaltani. Habla muchsimo.
lom wa xabaltani ba oj smak
ja jsatiki. En balde parlotea [echa
mucho rollo] para taparnos los
ojos.
oj abaltanuk kujtik. Se va a
burlar de nosotros.
abaltanum. El que habla a espaldas,
chismoso, chisme/burla.
abaludo. El que habla a espaldas,
chismoso.
abechero. Abec, abecedario, alfabeto.
aben. Audible.
aben ja iki. El viento es audible.
mi aben. No debe oirse.
mi aben sbaj. Incomprensible.
mi aben ja jas wa xyala. Las
cosas que dice son inauditas.
mi abenuk waloili yuj ja jel
tsats ja iki. Tu pltica no se oye
por el viento fuerte.
mixa abenuk batik aya jel
yaji. Duele todo el cuerpo. [Ms
literal: Ya no se siente donde
estn los dolores porque se
presupone que todo el cuerpo
est adolorido].
abi [verbo agencial].
1.
Or, escuchar.
abi. Oye!
abjiyon. Me oyeron. [Fui odo].
abyon. yeme!
abyonik. iganme!
73

abi
-

2.
-

3.
74

ata awabi. Escucha!


aba awi ixuk winik. Oye t lo
que te toca, mujer u hombre! [El
imperativo excepcional sigue el
modelo de verbos como kana,
jama, etc.]
aa yabi. Que oiga.
aa yabye. Que oigan.
mi xkab kinal. Soy sordo, no
oigo.
wa xkabya. Te oigo.
wa xkab awi. Te oigo [poco
usado].
wa xkab awuj. Oigo por ti.
wa xkab kinal. Oigo.
wa xkab okel. Oigo algo.
ja ba najat wa xkab ti wana
okel ja kini. Desde lejos oigo
que ah se toca la marimba.
wa xkab wana okel. Oigo que
ests llorando [pero no te veo].
wa xkab waokel. Oigo que
lloras. [pero no te veo].
wa xkab tseej. Oigo la risa.
wa xkab wana tsenel. Oigo que
te ests riendo.
wa xkala yabi. Le digo. ala.
entender, saber.
ja wewo mas wa xkabi. Ahora lo
entiendo mejor.
jawab ma. Lo entendiste?
kabta sbej. Lo entend.
kabta sluwaril. Lo entend.
kabtikon. Lo entendimos [t no].
mi xkabi ja jas wa xawala. No
entiendo lo que dices. [No te
entiendo].
mi xkab sbej ja jastal chami.
Ignoro como muri.
yabunej ama oj julan. Ha
sabido que ibas a venir?
sentir, percibir, notar, darse cuenta.
ja ajnanum pitachik wa xyab

4.
-

ba bena ta jelxa yioj ta oj


chamuk. El pulseador siente en la
vena [del enfermo] si se mejor o
si va a morir.
jastal aya wa xawabi. Cmo te
sientes? [Se pregunta al
enfermo].
mi xkab mi jas. No percibo nada.
wa xkab chamel. Estoy enfermo.
wa xkab chee. Tengo fro.
wa xkab ayni kipa. Me siento
fuerte.
wa xkab jel gusto ja yal untiki.
Noto que los nios estn muy a
gusto.
wa xkab jun gusto. Noto el gusto
de ellos.
wa xkab skajkal kak. Tengo
calor junto al fogn.
wa xkab skixnal kaku. Tengo
calor por el sol.
wa xkab yaj. Tengo dolor.
yajni wanxa xyab jastal ay ja
nanali. Cuando la mam ya se da
cuenta de que llega su hora.
fumar, gustar, saborear, comer,
tener hambre.
aban ja mayi. Fuma el cigarro!
[Esta forma del imperativo
emplea una forma de verbos
vivenciales].
abanik jun may. Fumen un
cigarro! [Otra vez se emplea una
forma de verbos vivenciales].
abi ja mayi. Fuma el cigarro! [A
diferencia de las dos entradas
anteriores, esta ltima da la
forma regular del imperativo del
verbo abi].
jel lek kabi ba wayoni. Me
gustaron mucho las cosas que com.
wa xkab jun may. Saboreo un
cigarro.

abjula-aj
-

wan ma xawabi jun may. Gustas


un cigarro?
wan ma xawabi ja waji ti ba
waluumi. Comes tortillas en tu
tierra?
wa xkabtik wain. Tenemos
hambre.
5.
abi abaj. Despertar.
yajni yab sbaje ti yilawea ja
winiki. Cuando despertaron vieron
al hombre.
6.
abi yabalil. Oir de ....
yab yabalil ja pilaluumi ti
kulan eka ja ba snaj ja
ajwalali. Oy sobre el agrnomo
que estuvo pasando por la casa del
finquero.
7.
wa xkabi lajan sok oj jlike.
Confo en mis fuerzas que lo puedo
levantar.
8.
yabta ja jchonabaneli. Tom en
cuenta mi viaje a Comitn.
9.
jas ora kala moj. la una xyabi.
Qu horas son, querido hermano?
Es la una.
10.
[Formas selectas del verbo
abi].
aban, siente!, oye!
aben, audible
abi, oye!
abyik, oigan!
oj yabye, lo oirn
kabi, lo o
kabunej, lo he odo
wa xabji, es odo
wa xabxi, se oye
wa xyabye, lo oyen].
abjula (regional). Lstima ajula.
jel abjula sbaj. Lstima de l!
jel abjula jbaj. Pobre de m!
abjum. El que es odo.
untiknia
ja
abjumi.
Seguramente son los nios los que

son odos.
abjuni. Or, escuchar.
oj
ma
abjunuke
ja
kakanumi. Los soldados
escucharn
abtalaan. Oir lo que muchos dicen.
wa xkabtalaantik. Omos lo que
muchos dicen.
abuman. Oyente.
ja abuman jumasa teya ja ba
snajtsil snebjel sok ja jeumani.
Los oyentes estn en la escuela con
el maestro.
abuni. [Es un verbo vivencial.
Derivado de abi, que se puede
comportar como verbo agencial.
akuni, aluni]. Est conocido,
est publicado.
wa xabuni ja loil iti. Esta
historia est conocida.
abunita ja sjuunil ja sak
kinali. Ya est publicado el libro
de Sak Kinal.
abunubal. Conocido.
abunubalxa. Ya es sabido /
publicado.
abunubalxa ja smuli. Su delito
ya es sabido.
abwani. Oir, escuchar.
mi snaa oj abwanuk. No sabe
escuchar.
achin. Achin (comiteco). [Especie de
zacate. Tiene una altura de 30
cm. Crece en los claros del
bosque. Tiene pubac que
produce mucha comezn y
granos]. spujbakil.
agila. guila.
agosto, . Agosto.
aguja. Aguja, estaca. pajchuch.
aj. Carrizo [Phragmites communis].
ajaltik.
niwan aj. Gran flauta que se usa
75

aja-ajkal
en el carnaval para convocar a la
gente. niwan, ajte, ajmay.
yaj ixim. Caa de maz.
yajil ixim. Caa del maz.

aja. S.
mok mokan. - aja. Que no te
caigas. - S.
ajaltik. Carrizal.
ajan. Elote.
mito ayuk ajan. Todava no hay
elotes.
wanon stajesjel jun kajan. Me
estoy asando un elote.
yajanil ja lobali. Punta de la flor
de guineo o pltano.
ajanani. Formarse elotes [slo se dice de
la milpa].
ajananita ja alaji. En la milpa ya
se formaron elotes.
ajanaxi. Formarse elotes [slo se dice de
la milpa].
ajanaxita. Ya se formaron elotes.
ajanbi. Formarse elotes [slo se dice de
la milpa].
mito oj ajanbuk. No se
formaron elotes an.
ajankul. Ajancul (comiteco). [Especie de
planta silvestre no identificada
en espaol. Donde crece se da
bien el maz].
ajate. Matasano, zapote blanco.
[Casimiroa edulis Llave et lex].
ajawchan. Cascabel, crtalo. [Crotalus
durissus]. ajwuchan.
ajax. Ajash, moj [Brosimum alicastrum
Sw]. ax.
ajban. Saborear.
wa xkajban ja matsi. Saboreo
el atole agrio.
ajbani. Es sabroso, gustoso, agradable.
[Se debe notar que este verbo
vivencial slo se emplea con el
marcador x-. De este modo
76

seala que la sola x- sirve de


marcador y no el afirmativo wa].
jel xajbani ja waeli. La comida
est muy sabrosa.
jel xajbani ja cheneki. Los
frijoles estn muy sabrosos.
mi ma xajbani ja peluli. No
estn gustosas las granadillas?
xajbani ja winik jawi. Aquel
hombre es un persona agradable.
jel xajbani yik ja nichimi. La
flor huele bonita.
ajkach. Nuevo, reciente, hace poco,
actual. yajkachil.
smanata jun ajkach machit.
Compr un machit nuevo.
ajkach yabalil. Noticia reciente.
ajkachto nupani. Hace poco se
cas.
mixa ajkachuk ja loil iti. Esta
historia ya no es actual.
ajkachaxi. Estrenar, estrenarse.
wa xajkachaxi ja jkui. Estreno
la camisa, [ms literal: se estrena
mi camisa].
ajkachaxita ja naitsi. Se
estren la casa.
ajkachbes. Hacer algo nuevo, renovar.
oj kajkachbestik jun ermita.
Vamos a hacer una nueva ermita.
ayto skana oj yajkachbes ja
snaji. Falta todava que renueve su
casa.
ajkachbestalaan. Hacer muchas cosas
nuevas.
yajkachbestalaan jitsan
naitsi yuj ja kitkuni. Hicieron
muchas casas nuevas por el
temblor.
ajkachbi. Estrenarse.
wa xajkachbi ja sjuna ja
rosai. Se estrena la falda de Rosa.
ajkal, ajkalal. Carbn.

ajkalaxi-ajlumtakin
-

ajkalaltik. Mucho carbn,


montn de carbn.
yajkalil si. Tizn, carbn de lea/
palo.
ajkalaxi. Carbonizarse [rboles, lea].
ajkalbi. Carbonizarse [rboles, lea].
ajkalbita ja sii. La lea se
carboniz.
ajli. Arder, prender, brillar, arrancar.
wa xajli ja sii. La lea arde.
mi xajli ja taji. El ocote no
prende.
wa xajli ja kakui. El sol brilla.
wan ajlel ja sii. La lea est
ardiendo.
ja yajlel ja staji. La luz del ocote.
taj.
mi xajli ja makinai. La mquina
no arranca.
ajlub, ajlubal. Foco, lmpara.
baa ja kajlubi. Dnde est mi
foco?
yajlubil kak. Antorcha.
ajluban. Quemar algo para calentarse.
wa xkajluban bakal yala ja
mejunai yuj ja keremi mi xyiaj
jani ki ja sii. Quemo olotes dice
la anciana porque los jvenes no
me traen lea u ocote.
ajlubani. Arder.
wa xajlubani ja kaki. El fuego
arde.
ajlubanum. Foco, lmpara, algo que arde,
algo/alguien que da luz.
ajlubaxi. Llamear [de muchas cosas].
wa ajlubaxi ja sii. Las leas
llamean.
ajlumtakin, ajlumtakinal. Coa.[
ajwuntakin y los compuestos
con aj-,. ajw-, ajwu- y aw-.
Dicho elemento de compuestos
se deriva de ajwal, seor.
Los sustantivos compuestos con

dicho elemento se distinguen del


grupo de estas palabras que
carecen del componente. Se trata
de takin, te, may, mul, etc. Los
compuestos con aj y parecidos
pueden sealar significados
positivos o negativos. El
ajlumtakin, pues, es un takin,
metal, para trabajar el luum, la
tierra, y en cuanto tal se
distingue por ser aj, puede
referirse a ser macho y como
tal se distingue de otros
herramientos metlicos para
trabajar la tierra, por ejemplo
el azadn. El ajlumte, aunque
no es metlico, sino de madera,
tiene la misma importancia. Por
eso, la particularidad del
componente aj-, sigue siendo
una herramienta masculina y, tal
vez, se explica posiblemente por
la funcin que desempea al
trabajar la tierra, es decir como
preparador para sembrar la
tierra.. El awte, a su vez, es
la macana o palo para sembrar.
Se trata, pues, de un palo que
tiene la particularidad de ser
sembrador. El ajmul, en cambio,
se refiere a un delito que es
grave, el adltero, varn o
hembra, que cometi el delito.
No podemos decir con seguridad
que el ajmul, originalmente, se
haya referido al delito sexual. La
preocupacin de los frailes
dominicos y algunos clrigos con
asuntos sexuales en tiempos de
la colonia puede explicar el
significado de la voz. Lo
mencionamos tambin en 3.
mul.
Para
concluir,
el
77

ajlumte-ajnanum
componente aj- y sus variantes
mltiples se refieren a lo
masculino y no podemos darle
mayor especificidad. Vase, por
ejemplo, ajwuchab y
ajwuchan. En ixawal, patrona,
el componente se infijay
asigna a la mujer un papel de
hombre, sin decir como se
portar. As, pues, nos quedamos
con el elemento masculino sin
poder detallarlo. Finalmente, y
para regresar a la coa, hay la
voz tontox que corresponde
al nombre arcaico de la coa,
segn algunos tojolabales
afirman].
ajlumte. Coa. ajlumtakin.
ajmay. Flauta. kin. [La flauta,
ajmay, se hace en las
comunidades por algunos
comuneros capaces en hacerlas.
Se emplea el carrizo, aj, y la
cera de abejas. Tienen un tono
agudo y, el flautista dirige a los
tamboreros mediante la tonada.
El componente aj puede ser
diferente semnticamente de aj, varn, que explicamos en la
entrada anterior. El may, en
cambio, se refiere al tabaco.
Por lo tanto, el ajmay puede ser
un cigarro que, por el carrizo,
suena y que no se fuma].
tsamal wa xoki ja ajmayi.
Bonito suena la flauta.
ajmayani. Tocar la flauta.
mito xnaa oj ajmayanukon.
Todava no s tocar la flauta.
ajmayanum. Flautista.
ajmayaxi. Hacerse un flauta.
ajmayaxita. jel akax ja weni.
Ya se hizo un flauta. Eres muy listo.
78

ajmul. Adltero, adltera, adulterio.


wijtix, ajlumtakin.
mi kajmuluk aya. No eres
adltero.
wa xalxi kajmul ja ixuk jawi. Se
dice que comet adulterio con
aquella mujer. [Se dice que
aquella mujer cometi adulterio
conmigo].
mi ajmulaluk ja ixuk jawi. Esa
mujer no es adltera.
ajmulan. Cometer adulterio. wijtixi.
oj ma yajmuluk ja ixuk iti. mi
chikanuk. Cometer adulterio
con esta mujer? No parece ser el
caso.
ajna. an.
1.
Curar, cuidar, estar al cuidado de,
tratar.
yajnayon ja loktori. El mdico me
cur.
oj kajna ja chamumi. Voy a
cuidar al enfermo.
wan yajnajel ja chamum ja snani.
El enfermo est al cuidado de su
mam.
wa xyajnaya ja ajnanumi. El
curador te trata.
wa snaa lek ja ajnanumi ba oj
ya tojbuk ja chamumi. El
curador es sabio para curar a los
enfermos.
2.
Arriesgarse.
mi xkajna jbaj. Me arriesgo. [Es
decir, no me cuido y no me
importa lo que pase].
ajnani. Curar.
wan ajnanel ja loktori. El mdico
est curando.
ajnanubal. Curado
mi ma ajnanubaluka. No ests
curado?
ajnanum. Mdico, doctor, curandero

ajnanum-ajni

naturista, curador/curadora.
ajnanumon. Soy curador. [Entre
los tojolabales hay distintas
clases de personas con la
capacidad de curar.
mexepal, tulwanum comadrona,
michuman,
michwanum
huesero o quiroprctico,
pituman, pitachik pulseador,
puljai soplador con agua al
enfermo. Pueden ser de ambos
generos. Tambin hay hombres
que despempean la funcin de
comadronas. Cada uno tiene
funciones diferentes para curar
a los enfermos de padecimientos
distintos. Algunos de los
curadores y hueseros tienen
capacidades impresionantes por
sus conocimientos anatmicos y
de hierbas curativas. Saben de
tratamientos que nos curan en
minutos a diferencias de das con
tratamientos occidentales si nos
referimos a hueseros. De todos
modos los diferentes tipos de
curadores
los
podemos
comparar con los especialistas
en medicina occidental. Adems
hay que considerar que hay
enfermedades tanto occidentales
como tojolabales o amerindias.
Los mdicos occidentales tienen
el encargo de curar a las
enfermedades correspondientes
y los tojolabales a las
enfermedades
que
les
corresponden a sus hermanos.
La diferencia de las dos clases
de medicinas y enfermedades es
fundamental para saber qu
clase de mdico/curador le toca
a la persona enferma. Los unos

saben curar, por ejemplo, el


susto xiwel y los otros ni saben
de qu estamos hablando. Dicho
de otro modo, hay que reconocer
que hay diferentes clases de
medicina que se deben respetar
mutuamente y que se justifican
por las enfermedades y las
culturas distintas. El trmino
curandero
tiene
algo
despectivo en comparacin con
el doctor, loktor, en tojolabal.
Por
eso
hablamos
de
curadores. La evaluacin
despectiva
tiene
poca
justificacin en vista de lo
expuesto. Ahora bien, hay que
agregar que algunos ajnanum
no slo saben curar, sino que
dicen
quin
caus
la
enfermedad del enfermo. Por
ejemplo, los pitachik,
pitwanum, puljai. Estos
conocimientos y consejos son
dudosos y peligrosos porque
han conducido a la muerto de los
sealados como culpables.
Mario Humberto Ruz: 1983:
143-192; Hernn Garca y otros
1996; Alejandro Cerda Garca
2001].
ajni.
1.
-

Correr.
ajnita lek. Corri bien.
oj ajnukon. Voy a correr.
elye ajnel. Se fueron corriendo.
oj waj ajnuk. Ir de carrera.
oj ajyuk ajnel sok ja kawuji.
Habr carrera de caballos.
oj ya ajnuk ja skawuji. Har
correr su caballo [para ver si
anda bien].
mi xkan jkujol ta jel ajnel
79

ajnum-ajwal
jomel wa xawala kabi. No
aprendo si me hablas de carrera.
spaka ajnel. Huy, se escap.
2.
ajnelxta. Afligido. [Uno corre
por muchos lados sin encontrar
lo que le hace falta].
ajnelexta. Estn afligidos.
ajnum. Corredor.
ajnuman. Curandero, curador, mdico,
doctor.
ajtaba. Amar, querer.
ojni cho chebuk ja yajtabajeli
jitsan ixuk winik jumasai.
Tambin se enfriar el amor mutuo
de mucha gente.
ajtaban (regional). Contar, llevar las
cuentas. ajtaben.
wa xkajtaban. Lo cuento.
wa xyajtaban ja takin ja
ramiroi. Ramiro lleva las cuentas.
ajtabanum. Contador.
ajtaben. Contar, llevar las cuentas.
ajtaban.
wa kajtaben ja wakaxi. Cuento
el ganado.
wanon yajtabajel. Estoy llevando
las cuentas.
ajte. Especie de carrizo cuyos canutos
son mayores que los del carrizo
(aj). Se usan para flautas en el
carnaval. niwan aj.
ajtso. Guajolote, pavo macho.
ajtsoaltik. Muchos guajolotes.
ja yora kita ja yal kolko wa
xchijkaji ja yajtsoili. Cuando
crecen los guajolotillos se nota
cules son los machos.
ajumtakin. Coa. ajlumtakin.
ajwal, ajwalal.
1.
Patrn, finquero, hacendado, amo,
rey.
san kajwal. Buenos das, patrn!
ja yora ayto yajwalil ba
80

2.

3.
-

lomantami. Cuando todava hubo


finquero en Lomantn.
atijiye chab semana sbaj
ajwalal sok jun semana ja sbaj
yenle. Trabajaron dos semanas
para el amo y una semana para s
mismos. [As fue uno de los
arreglos en el baldiyo, baldo
cuando todos los tojolabales
fueron acasillados en las fincas.
Antonio Gmez Hernndez y
Mario H. Ruz 1992].
ja jesai yuntikan ja ajwalal
dabidi. Jes engendr al rey
David. [As se tradujo Mateo 1,6
del Nuevo Testamento. Es decir,
la palabra ajwalal, de por s, no
se refiere a reyes, emperadores
y parecidos. Pero al traducir los
textos correspondientes, los
tojolabales emplean el trmino,
porque desde su perspectiva los
reyes son como patrones o
mandones. olomal].
ja yunin ja ajwalali. El seorito.
Dueo, propietario. [Obviamente
se trata de propiedad de
usufructo y no de dominio].
jun luum jochan ba mey yajwal.
Un terreno desocupado sin dueo.
Seor.
ja kajwaltiki. Nuestro Seor. [La
referencia suele ser a Dios, raras
veces al sol, es decir la expresin
refleja la religin cristiana y no
la costumbre maya tradicional].
kajwaltik dyos. Nuestro Seor
Dios.
mey ajwalaluk ja ba yoj
jnalantik
yuj
ja
mi
mandaranumukotik. No hay
seores entre nosotros porque no
somos mandones.

ajwal
-

jitsan tatam wa xyaa sbaje lajan


sok ajwalal. mi sbejuk ja iti.
Muchos esposos se portan como
si fueran patrones. Esto no es
justo.
[En la actualidad de los
tojolabales el trmino ajwal se
refiere definitivamente a
personajes masculinas que de
alguna manera se hicieron
distinguidos o notorios, por lo
general, no en el sentido
positivo. En la acepcin de
personajes destacados el
trmino ha pasado por un
profundo cambio, a lo largo de
la historia, en formas diferentes
de los distintos idiomas mayas.
En la poca elitista del clsico,
ms o menos del 300 al 900, los
ajwal llenaron las posiciones
privilegiadas. Al terminar el
perodo clsico, se acabaron
estas posiciones. Por eso, entre
los tojolabales de hoy y,
seguramente desde algunos
tiempos atrs, no hay nadie a
quien se le llama ajwal o kajwal,
porque tienen una aversin
contra los ajwal. El concepto
correspondiente en espaol es
seor. Insistimos que entre los
tojolabales nadie es seor y a
nadie le llaman seor o seora
(ixawal). Los tojolabales se
llaman entre s ermano,
winik, ixuk, jmojaljela,
kumpare, kumare, tata, nana,
tatjun, mejun, etctera. Estas
formas de tratamiento reflejan
que
los
tojolabales
se
consideran iguales entre s. A las
personas de edad se les debe

respeto por la experiencia


acumulada que tienen, pero no
tienen el derecho de mandar. A
los seres celestiales los tratan
tambin de jwawtik-jnantik,
nuestro gran padre o anciano y
nuestra madre. Los dos se
refieren al sol y a la luna. Es
decir, forman parte de la familia
csmica de iguales pero s de
diferencia de respeto y de
funciones. Con la llegada del
cristianismo y de los europeos se
introdujeron
graduaciones
sociales. A nivel social, los
espaoles fueron los seores y
seoras y as tambin a Dios se
le asign el nombre de kajwaltik,
Nuestro Seor. Es decir, la
sociedad colonial, con los
niveles sociales y religiosos,
introdujo diferencias de posicin
social y de esta manera se
distinguan la sociedad de los
colonizadores y la de los
colonizados, de espaoles y de
indios. Las lenguas reflejan
estas diferencias hasta hoy da.
Es decir, la sociedad dominante
repite y contina la costumbre
espaola de la estratificacin
social. Por lo tanto, los pueblos
originarios siguen siendo
marginados, ciudadanos de
segunda
clase.
Los
acontecimientos en Chiapas a
partir de 1994 lo ejemplifican,
sobre todo el rechazo de los
acuerdos de San Andrs.
Ahora bien, enfatizamos que el
trmino ajwal tiene dos
acepciones, entre s opuestas. La
referencia es, por una lado, al
81

ajwalalbi-ajwalantalaan
Seor Dios o Nuestro Seor,
por otro al seor patrn, seor
finquero,. Quiere decir, puede
corresponder al Creador
supremo o al opresor, de mala
memoria de los tiempos del
baldiyo. Ninguna de las dos
puede referirse a un hermano
tojolabal. El trmino ermano,
adoptado del espaol, nivela las
diferencias de posicin social y
as expresa la concepcin
representativa de los tojolabales,
de vivir en una sociedad de
emparejados, lajan lajan aytik,
es decir, de hermanos. Ahora
bien, la palabra ajwal con sus
derivados y variaciones en las
distintas lenguas mayas tiene
una historia antigua, a lo menos
desde la poca clsica
mencionada arriba. Entre los
tojolabales actuales ya no
encontramos huellas de tal
estratificacin, sino todo lo
contrario como lo mencionamos
ya. Las diferencias, sin embargo,
se mantienen en relacin con la
sociedad dominante. As se habla
del senyor gobyerno considerado
mandaranum, es decir
mandn.
La palabra ajwal es un
compuesto de dos elementos, ajy wal. Ambos pueden
modificarse y, con respecto a
wal, ya representan una
reduccin de la palabra
completa. Ahora bien, aj- o
simplemente j- es un indicador
del sexo mascuculino. El
elemento aj encontramos en
ajtakin y dems palabras que
82

se mencionan en el lugar
alfabtico. La sola j- , en
cambio, forma parte del
concepto jnal, que se refiere al
varn no indgena, a veces se
dice ladino. Desde la
perspectiva tojolabal es el rico
opresor jnal. El componente
wal, en cambio, se refiere a
personas de edad masculinas.
Por ejemplo, waw, jwawtik,
wawal, Como componente lo
encontramos en ixawal,
patrona, wawxep, consuegro y
consegra.
De la voz ajwal, finalmente se
derivan muchos compuestos por
el elemento inicial o por los dos,
a veces modificados, aj-, ajw-,
ajwu- y aw-, a veces,
simplemente j- .Todos ellos se
deducen del mismo sustantivo
compuesto. Dentro de estos el
significado vara. Puede sealar
lo masculino del compuesto,
algo grande o particular, etc. Las
entradas con los elementos
sealados lo indican].
ajwalalbi. Hacerse patrn.
ajwalalbita ja jmojtiki. Nuestro
compaero se hizo patrn.
ajwalalan. Tener por patrn, tratar de
patrn.
wa xkajwalana. Te tengo por
patrn.
jas yuj wa xawajwalanon. Por
qu me tratas de patrn?
ajwalani. Portarse como patrn, ser
patrn.
ajwalantalaan. Tener por patrones, tratar
de patrones.
yajwalantalaan ja jnali. Trata de
patrones a los no tojolabales.

ajwalanum-akan
ajwalanum. Patrn, finquero, hacendado,
latifundista.
ajwalaxi. Hacerse patrn.
mi oj ajwalaxukotik yuj ja mi
mandaranumukotik. No nos
hacemos patrones porque no
somos mandones.
ajwuchab. Abeja real, abeja de miel
virgen. [Melipona sp.]. [Es un tipo
de abeja de la regin. Suele
construir su nido en los huecos
de los arboles. No pican y
muchos tojolabales cortan el
rbol donde tienen su colmena.
Separan el trozo con el nido y lo
llevan a su casa. Ah lo guardan
y tienen la miel frente a la puerta
hasta que el enjambre salga].
ajwuchan. Cascabel, crtalo [Crotalus
durissus]. ajawchan. [Al
comparar el ajwuchab con el
ajwuchan observamos que no es
lo belicoso del ajwuchan por lo
cual el cascabel es ajwu- o
seor de las vboras. Porque los
ajwuchab son todo lo contrario
a lo belicoso con respecto a los
humanos. No pican y no atacan
pero s tienen centinela en la
entrada al nido y as no puede
pasar ninguna abeja de otro
pueblo. As saben defenderse.
Tal vez por esta razn se las
llama tambin ajwu- a no ser
que tengan el nombre por ser de
la tierra de los tojolabales as
como los ajwuchan].
ajwuntakin. Coa. [ ajlumtakin].
ajyi. [Derivado del verbo estativo ay
al cual se infija ja j-].
1.
estar, haber, crecer, darse, tener
lugar.
ti ili wa laajyiyona. Aqu estoy.

ti ili ajyiya. Aqu estuviste.


ti ili oj ajyukotika. Aqu
estaremos.
jechel oj ajyuk kin. Maana
habr fiesta.
ja ba chonab ti ajyi ja kini. La
fiesta tuvo lugar en Comitn.
jastal ay ja kiximtiki. - mi
xajyi lek. Cmo est el maz. No se da bien.
mi xajyi ja iximi. El maz no
prende.
sbejni oj jkoltaya ajyi. Era
justo que te ayudara.
ta yaa ka ja mas lek wa xajyi
ja iximi. Si llueve, el maz crece
mejor.
2.
antes.
jastal jakisawon ajyi. Como me
respetabas antes.
ja ajyii mi snaa jbaj. Antes no
me conoca.
ja ajyi mosoex ja wenlexi ja
yani
swinkilexa
ja
wakomonexi. Antes ustedes eran
mosos/esclavos, ahora ya son
vecinos de su comunidad.
ak, akal. Zacate.
yakil naits. Casa con techo de
paja.
mal ak. Pelo de conejo. [Especie
de planta no identificada en
espaol].
akachan yaax akachan.
akan.
1.
Canuto, entrenudo, tallo.
yakanil ixim. Canuto del maz.
yakanil kaem. Entrenudo de la
caa.
yakanil aj. Tallo del carrizo.
2.
Hueso de la nariz, de la pierna o
del pie.
yakan jnitik. Hueso nasal.
83

akapulko-ak
yakan solom.
akapulko, akapulkoal. Machete
grande.
akaxi. Sobrepastorear.
akaxita ja luumi. La tierra se
sobrepastore.
mi oj katik akaxuk ja
jluumtiki. No vamos a
sobrepastorear la tierra.
ake. Trozo, trozo de madera.
akealtik. Muchos trozos de
madera.
oj jkutstik ake. Vamos a cortar
trozos.
akiltik. Zacatal, pastizal.
akino. Achicoria espinosa. [Sanctus
asper]. kulix.
akinoaltik. Muchas achicorias
espinosas.
ako, akoal. Panal de avispas, avispas.
chajnul ako. Avispas, larvas de
avispas.
snaj yal ako. Avispero, panal de
avispas.
yal ako. Larvas de avispas. [Para
distintas especies de avispas
chajnul].
akta. Dejar, dejar en paz, permitir, desistir,
admitir, tolerar.
wa xkakta kani. Lo dejo.
aktayon. Djame en paz.
yaktayon oj elkon. Me permiti
que saliera.
yaktayon kane yuj smonowon.
Desisti de persuadirme.
mi xyaktayon ja kateli oj
jijlukon. Mi trabajo no admite
descanso.
mi xaktaxi oj alxuk yabye
jel tsats. No se tolera que se les
hable muy fuerte.
akta tani. Dejar a un lado, hacer caso
omiso, omitir.
84

oj kakta tani ja ulbaneli yuj


ja tilan oj wajkon leuj wakax.
Voy a dejar a un lado el regado,
porque tengo que buscar el ganado.
jel ja kateltiki oj kaktatik tani
ja chonabaneli. Tenemos mucho
trabajo, hagamos caso omiso del
viaje a Comitn.
yakta tani ja jijleli yuj ja loxneli.
Omiti el reposo por la rozadura.
akte. Act (comiteco). [Especie de
zacate parecido al zacatn].
aktobus, aktobusal. Autobs, camin.
[Para personas]. aktobus,
aktobus.
ja kaktobustik. Nuestro
autobs.
akusa. Especie de zacate delgado y
pequeo que crece en los cerros.
akwerdo. Acuerdo. laja, oj jlaj
jbajtik, lajubal.
akwerdo ayon. Estoy de
acuerdo.
mi akwerdouk aytikon. No
estamos de acuerdo.
ayxa akwerdo. Ya hay acuerdo.
mey akwerdo. No hay acuerdo.
jkulantikon akwerdo ja
jpetsaniltikoni. Todos nos
pusimos de acuerdo.
ak, akal.
1.
Lengua
kaktik. Nuestra lengua.
jkuxu ja kaki. Me mord la
lengua.
yak ja gayo. Es un hablador!
2.
Cordel, mecate, pretina.
mey kioj kakil. No tengo ningn
cordel.
yakil. Su cuerda.
sbala ak. Teji un lazo.
yakil wajabal. Mecate para
cargar el tambor.

akax.-akinum
-

chol libe ja kuali ti ba yakil.


La ropa est tendida en la
tendedera.
stoko ja yakili. Jal las riendas.
yakil juna. Pretina de la falda.
3.
Enredadera, trepadora, bejuco,
gua.
akaltik. Muchas enredaderas.
yintil ba tekul sok yakil.
Semillas de trepaderas.
yakil tsusub. Bejuco de agua.
yakil chenek. Gua del frijol.
4.
yakil mooch. Mimbre.
5.
yakil jnuktik. Esfago, faringe,
garganta, tragaderas.
6.
yakil
smuxuk.
Cordn
umbilical.
7.
ak ja loil (regional). Carnaval.
8.
Fibra del ixtle.
oj jbale ak. Voy a hacer un
mecate de ixtle. chij.
akax. Listo.
jel akax ja winik iti. ste es
un hombre muy listo.
ja yakaxil ja jmojtiki. La
inteligencia de nuestro hermano.
jel lek ja yakaxil chikan jastal
yala ja yaltsili. Tiene un
razonamiento bien fundado. [Ms
cercano al tojolabal, muy bien
es su inteligencia segn dice su
corazn].
yuj ja yakaxil ja smodoi wa
slolayotik. Nos engaa con su
astucia.
akaxaxi. Volverse listo; aplicarse.
oj ma akaxaxuk ja tsii. El
perro se va a poner listo?
jel lek akaxaxita ja jmojtiki.
Nuestros hermanos se aplicaron
muy bien.
akaxbes. Estimular.
yakaxbes ja smojei ba lek oj

atijuke. Estimul a sus


hermanos para que trabajaran bien.
akaxbestalaan. Estimular a muchos
mucho.
yakaxbestalaanotik
ja
jpetsaniltiki. Nos estimul a todos
nosotros.
akaxbi. Volverse listo, aplicarse.
mi xakaxbi lek ja mayestroi.
No se aplica bien el maestro.
akaxbita ja keremi. El
muchacho se volvi listo.
akbi. Hacerse mecate.
akbita ja chiji. Se hizo mecate
el ixtle.
akin. Limpia de la milpa [se hace con
azadn o coa]. xolte [akin
se refiere al zacate que crece o
ya est crecido que hay que
cortar en la limpia jaxa].
ayxa akin. Ya es [tiempo de]
la limpia.
wajtik akin. Fuimos a limpiar.
wantik akin. Estamos limpiando.
yakinil.
akinanum. El que limpia la milpa,
escardador.
jitsan akinanumotik yuj ja
niwan ja kalajtiki. Somos muchos
que limpiamos la milpa porque sta
es grande.
akinte, akinteal. Tabla, mesa.
jkupu akinte. Aserr tablas.
wa xkalatik akinte yuj ja mesa
kastiyaxa. Decimos akinte
porque mesa ya es castellano.
sat akinte. Mesa.
ja yakinteil ba yib yoj naits.
Las tablas de la pared.
polanxa ja kakintei. Mis tablas
estn hechas con hacha.
akinum. El que limpia la milpa,
escardador.
85

akix-akuni
akix. Muchacha, adolescente, chica,
chamaca, virgen. [Las akix
igual que los kerem todava no
son personas completas. Lo
lograrn
al
casarse
y
reproducirse. Por eso, se habla
de las santas como jnantik,
nuestras mams y no como
vrgenes].
akixaltik. Muchas muchachas.
akixuk. Muchachas.
akixto. Es menor de edad
todava.
wa xyala yabi ja akixuk ja
nanali. La mam les dice a las
muchachas.
akixato nupaniyata. Te casaste
en tu adolescencia.
ti ba jun nole soltero ay
yakixile sokan sok keremtik.
En un grupo de solteros se mezclan
muchachas y muchachos.
akixukil. Muchacha desconocida.
yakixil mut. Gallina primeriza.
akixaxi. Llegar a ser una adolescente,
llegar a ser soltera.
akixaxita ja litai. Margarita ya
lleg a ser una soltera.
akixbi. Llegar a ser una adolescente,
llegar a ser soltera.
mito oj akixbuk ja kijtsini.
Mi hermana menor no llegar a ser
una adolescente an.
aktobus. Autobs. aktobus.
akubal. Dado, otorgado, autorizado,
permiso [Participio pasivo del
verbo aa. La raz del verbo es
a que, al formarse el participio
pasivo, transforma el segundo
saltillo o cierre glotal en k].
akubal ki. Dado a m.
akubal jderechotik. Nuestros
derechos agrarios otorgados.
86

akubal ki yuj ja jkomontiki.


Estoy autorizado por nuestra
comunidad.
mi akubaluk awuj oj awu ja
snichimdyosi ja ba yoj
jkomontik. No tienes permiso de
tomar alcohol dentro de nuestra
comunidad.
akubal kitik ja jchubtiki.
Recibimos los cntaros.
ja milwanumi akubalni oj
ajyuk ja ba sti sat ja jwesi. El
asesino ser entregado al juez.
akuman. Dador, donante.
akuman majan. Acreedor.
akuman chamel ja sbiili. Su
nombre es la muerte.
akuni. Dar. [Este verbo de sentido
agencial tiene formas vivenciales,
pero de modo excepcional forma
el participio pasivo conforme a
las reglas morfolgicas de los
verbos agenciales. El verbo se
deriva del verbo agencial aa,
raz a, transforma el segundo
saltillo de la raz en k y agrega
la desinencia uni as como el
verbo
vivencial
makuni,
derivado del verbo agencial
maka, cercar. Morfolgicamente
akuni parece ser un verbo
actovivencial, pero la formacin
del participio pasivo lo
contradice. Por la misma razn,
no puede representar el llamado
antipasivo. Por lo dicho, el
verbo tiene formas excepcionales
que no se explican conforme a la
formacin
de
palabras
acostumbrada].
wa laakuniyon. Lo doy.
wa laakuni. Lo das.
wa xakuni. Lo da.

al-ala
-

akunubal awi. Dado a ti.


akuniyon ja iximi. Le di el maz.
oj akunuk ki wael. Me dar
de comer.
akuni ki rason. Me avis.
ma oj akunuk yi stakin ja
winik jawi. Quin va a darle
dinero a aquel hombre?
ken oj akunukona ja jwakaxi
ba oj atalna. Te voy a dar mi
ganado para que lo cuides.
al, alal (1). Hijo, hija [de una mujer].
uninal, alinta.
ja pegro jani ja kali yala ja nana
lita. Pedro es mi hijo dice nana
Margarita.
ayxa yal. Ya est embarazada.
alaltik. Muchos hijos o hijas de
una mujer.
al, alal (2). Pesado, peso.
jel al. Muy pesado.
oj slike kalal ja ba espitali. Me
van a pesar en el hospital.
oj stsujuk ja yalali. Va a perder
peso.
masxa alon. Aument de peso.
ja yalalil ja chitami. El peso del
puerco.
ala (1). Querido, amado, -ito, -ita
[diminutivo].
ala akix. Muchachita.
yala ijtsin. Su hermanito.
kala tat. Querido pap.
ja wala bankili. Tu amado
hermano mayor.
ala (2). Decir, hablar.
1.
oj kaltikon awabyex. Nosotros
les vamos a decir. [Una
traduccin ms cercana al
tojolabal tendra que decir,
Nosotros diremos. Ustedes
escucharemos. Ambas versiones
expresan el acontecimiento de la

comunicacin, pero la conciben


de modos diferentes. La oracin
tojolabal convierte la espaola
en una expresin de dos
clusulas. Cada una tiene sujeto
y verbo correspondientes. El
objeto indirecto les, en
cambio, desaparece y no hay
ninguna
palabra
que
corresponda al giro espaol. La
frase espaola, en cambio, se
estructura por el sujeto cuya
accin ejecuta el verbo que la
pasa al objeto. La estructura de
esta frase es del sujeto que
determina el verbo y del mismo
sujeto depende el objeto. Hay,
pues, una unidireccionalidad de
la oracin desde el sujeto que
manda hacia el objeto que recibe
el mandado o simplemente es
mandado. Dicho de otro modo,
existe un verticalismo desde el
sujeto al objeto. Al enfocar la
oracin correspondiente del
tojolabal observamos que
el acontecimiento de la
comunicacin se percibe y se
expresa de otra manera. Se
requieren dos clusulas, cada
una con sujeto y verbo. El
objeto, sin embargo, est
reemplazado por la segunda
clusula que se compone
tambin de sujeto y verbo. Para
el
acontecimiento
de
comunicacin se exigen, pues,
dos sujetos complementarios
con s u s v e r b o s / a c c i o n e s
correspondientes. Lo impresionante
e instructivo es la ausencia del
objeto indirecto. Por esta razn
se pierde la unidireccionalidad
87

ala
de la frase espaola que se
transforma en una frase con dos
clusulas complementarias,
caracterizadas
por
la
bidireccionalidad. Dicho de otro
modo, la comunicacin no se
percibe como un acto vertical y,
por eso, autoritario, sino como
un acontecimiento entre iguales
que se complementan en el nivel
horizontal. Nadie est en la
cspide para mandar y nadie
est en la base para ser
mandado. Los verbos no pasan
la accin a nadie. Es decir, no
hay objetos indirectos ni
directos, por lo tanto no hay
verbos transitivos. La ausencia
de los objetos directos y de los
verbos transitivos mostraremos
ms adelante con otro ejemplo.
-on. La ausencia de objetos
caracteriza el tojolabal en todas
las clases de oraciones.
Expresado positivamente, el
tojolabal tiene una pluralidad de
sujetos que se complementan y
en
cuanto
tales
se
interrelacionan como iguales en
el mismo nivel. A lo largo del
diccionario encontraremos esta
particularidad en ocasiones
repetidas. Por el momento
subrayamos esta idiosincrasia
por la diferencia radical del
espaol y de otros idiomas
indoeuropeos. Las dos versiones
de la oracin muestran otras
caractersticas de la comunicacin.
Si no reflexionamos sobre la
estructura de ambas oraciones,
podemos pensar que los
hablantes diferentes se expresan
88

de la misma manera al usar


diferentes lenguas. Pero la
versin espaola de la frase no
lo confirma. La comunicacin
vertical, unidireccional y
autoritaria no es una
manifestacin
de
la
comunicacin que encontramos
en tojolabal.. Entre el mandn y
el mandado no se establece la
comunicacin aunque los dos
hablen
espaol.
Si
los
interlocutores hablan tojolabal,
la comunicacin se ve posible a
condicin de que cumpla
condiciones adicionales. No son
solamente las palabras que se
dicen y que los interlocutores
quieren expresar. Independientemente
de lo dicho conscientemente
entra la estructura de lo dicho
en consideracin. Es decir, que
se encuentran dos hablantes que
se reconocen y respetan
mutuamente como iguales y que
tienen
el
propsito
de
comunicarse y llegar a un
acuerdo. Por lo general, los
interlocutores no se dan cuenta
de la estructura de la lengua
usada, pero sta s entra en
accin as como acta en la
frase del espaol. Dicho de otro
modo, la comunicacin que
funciona establece un NOSOTROS
entre los que activamente hablan
y oyen. Se establece, pues, una
COMUNIDAD DEL NOSOTROS, ausente en
la relacin entre sujetos y objetos.
Queremos, finalmente, agregar
que la diferencia de lenguas
representa un obstculo adicional,
porque la una emplea la lengua

ala
de la sociedad dominante y la otra
la lengua de la sociedad
dominada o subalterna. Las
buenas intenciones de los
hablantes de la lengua del
imperio difcilmente resuelven
el
problema.
Pero
la
comunicacin s se puede, si los
interlocutores suspenden la
relacin sujeto-objeto. Si, a pesar
de la estructura de la lengua, la
superan en un acto consciente de
reconocer y respetar en los otros
a sujetos hermanos. Dicho de otro
modo, la diferencia sealada entre
las dos lenguas no representa
solamente una diferencia formal
o sintctica, sino que interpela a
los hablantes del otro idioma. Los
tojolabales no se sienten muy
cuestionados porque la presencia
del objeto, desde su perspectiva
obstaculiza la comunicacin
autntica, es decir, entre iguales.
Desde la perspectiva del espaol,
sin embargo, la interpelacin
cuestiona a los hispanohablantes
por el hecho de que convierten
a otros, los interlocutores, en
objetos. El reconocimiento de este
hecho no se refiere a un acto
intelectual sino existencial. Es la
pregunta que se nos hace. Qu
vemos en los otros en nuestras
relaciones, digamos, con indios,
negros,, rabes, afganos y otros
no occidentales? Es de notar que
desde la perspectiva de los mayayucatecos tampoco hay objetos.
Lo afirma Briseida Cuevas, en la
concepcin maya no hay objetos,
todas las cosas tienen vida [La
Jornada Semanal #432: 8].

Para terminar queremos enfocar


la pregunta de cmo se explica la
ausencia de objetos y la presencia
de sujetos mltiples que se
complementan. La respuesta es que
los tojolabales viven en un
contexto en el cual todo vive y, por
ello, todas las cosas son
hermanas y hermanos nuestros
con quienes vivimos, a quienes
respetamos y quienes respetan a
nosotros. Dicho de otro modo, no
es un mundo estratificado en los
que mandan y en los subalternos,
es decir de sujetos y objetos, sino
que somos una especie entre
muchas otras. Por eso, nos
conviene humildad y no
prepotencia. Dicho de otro modo,
desde el principio los tojolabales
ven la realidad desde otro
perspectiva, distinta de la de la
sociedad dominante, una realidad
estratificada entre los que mandan
y otros que son mandados, como
Aristteles ya lo subray en el
primer libro de la Poltica].
-

alawik ba. Hablen, pues!

cha ala yile tuk majke.


Reptaselo!
ojni jawala. Dilo con confianza!
wa xyalawe abaj. Dicen de ti
wa xawalawon. Dices de m.
wenani wa xawala abaj. T
mismo lo dices.
ala wakujol, wan yaljel.
wa xyala jkujol. Dice mi corazn,
pienso.
wan yaljel mi snaa abaj. Piensa
que no te conoce.
wan yaljel ojto jakuk ja pegroi.
Piensa que Pedro vendr todava.

2.
-

89

alab-alajanum
3.
-

ala yabi.
ala kabtikon jun loil.
Cuntanos un cuento.
oj kal awabyex chab oxe
kumal. Les voy a decir unas
palabras.
oj aljuk kabi. Me lo van a decir.
mi oj yal kabi. No me lo dir.
wa xalji kab luwardo. Me llaman
Eduardo.
yala kabi ja sbiil ja smoji. Me
present su compaero.
4.
ala kani.
cha yalani kani ojni skoltayotik.
Hasta nos asegur que nos
ayudara.
oj kal kani jawabi mi oj
nupanan. Te asegurar que no te
vas a casar.
5.
yaljel
wa skana yaljel. Falta estudio.
wanon yaljel. Estoy pensando /
diciendo.
alab. Milpa [arcaico] alaj.
alaguna. La laguna [colonia tseltal en el
Mpio. de Altamirano].
alagunero. Vecino de La Laguna,
comunidad tseltal cerca de la
cabecera de Altamirano.
alaj, alajal. Milpa.
alajaltik. Muchas milpas.
bej alaj. Camino de la milpa o a
la milpa.
ja kalajtiki. Nuestras milpas.
wayum alaj. Acahual, barbecho
yalajil chenek. Frijolar.
yalajil tsusub. Via.
alajan. Cultivar la tierra.
oj kalajuktik ja luum iti.
Vamos a cultivar este terreno. [La
tierra en cualquier forma, milpa,
sitio, terreno, representa en
forma concreta a Nuestra Madre
90

Tierra. Por eso, no es propiedad


de nadie, tampoco producto de
compraventa. El cultivo de la
tierra concede al cultivador el
usufructo de su trabajo, pero no
convierte el suelo trabajado en
propiedad del cultivador. Por lo
tanto, los hombres no tienen el
derecho de hacer con la tierra
lo que se les d la gana porque
no son propietarios. Dicho de
otro modo, NO HAY PROPIEDAD DE
DOMINIO SOBRE LA TIERRA . Por lo
expuesto, la concepcin legal de
la
sociedad
dominante
contradice la concepcin
tradicional de los tojolabales y
viceversa. Son concepciones
incompatibles, pero se podran
tolerar mutuamente. Esta
concepcin de la tierra como
Nuestra Madre Tierra seala
que no se trata de un formalismo
o un giro lingstico, sino que
representa
una
actitud,
profundamente arraigada en la
vida de los tojolabales y otros
pueblos originarios. La sociedad
dominante con sus leyes sobre la
propiedad de la tierra, no
entiende la concepcin tojolabal
ni la respeta, tampoco quiere
aprenderla para poder dialogar.
De este modo, slo prepara
conflictos sin cobrar conciencia
de su actitud].
alajani. Trabajar la milpa, milpear.
wantik alajanel. Estamos
trabajando la milpa.
alajanum. Agricultor, milpero, campesino,
gente del campo, aldeano, el que
va a la milpa. [El concepto de
aldeano en espaol tiene otra

alajaxi-alak
connotacin que en tojolabal.
En este idioma se refiere al
vecino de una comunidad rural,
ejido, ranchera, etctera. Tal
vecino, por supuesto tiene su
dignidad, y lo respetan todos los
dems compaeros . No es as en
espaol. El trmino tiene una
connotacin despectiva. Lo
aclara la definicin del Pequeo
Larousse Ilustrado de 1976 que
dice que en el sentido figurado
la palabra quiere decir, inculto,
grosero, rstico, sin educacin.
El Diccionario de la Real
Academia de 1996 presenta la
explicacin correspondiente del
trmino aldeano, dice que quiere
decir, inculto, rstico. Es
decir, esta clase de evaluacin
surge de gente que no vive en la
zona rural sino en la urbana. Lo
enfatizan
los
mismos
diccionarios al explicar el
trmino opuesto urbano por
las palabras de corts, atento.
Las explicaciones muestran que
para el espaol, representado
por diccionarios que pretenden
explicar la lengua con
autoridad, la cultura se entiende
a partir de la ciudad y que un
trmino referente a la zona rural
implica el desprecio. Ambos
diccionarios, pues, no slo lo
elaboraron personas de la
ciudad, sino que el mismo idioma
implica concepciones de los
trminos ciudad, cultura y gente
de regiones rurales que reflejan
el pensar actual de una manera
difcilmente aceptable hoy da.
O, dicho de otro modo, los

tojolabal cuestionan a los


hablantes del espaol si siguen
aceptando esta clase de
evaluaciones del idioma. Tal vez
de esta manera se explica la
presencia militar en las regiones
campesinas e indgenas en el
sentido de que los militares
pretenden ser los portadores de
la cultura urbana].
alajanumaltik. Campesinado.
alajanumotik.
Somos
agricultores.
alajaxi. Hacerse una milpa.
alajaxita ja luumi. De la tierra
no cultivada se hizo una milpa.
alajbi. Hacerse una milpa.
oj katik alajbuk ja luum iti.
Vamos a convertir en milpa esta
tierra.
alakwi. Especie de rbol no identificado
en espaol. Crece en la tierra
caliente de Tsajalob, Mpio. de
Altamirano. Tiene flores rosadas.
Llega hasta la altura de cinco
metros.
alak, alakal. Animal domesticado.
alakil chante. Animales
domesticos.
alakil chej. Carnero.
kalaktik. Nuestros animales
domsticos. [El cuidado de los
animales
domsticos,
a
excepcin del ganado vacuno y
de las bestias de carga, suele ser
la responsabilidad de las
mujeres. Una de las razones de
esta divisin del trabajo es que
los animales domsticos, menos
los mencionados, estn cerca de
la casa donde suelen estar las
mujeres. En este sentido, la
divisin del trabajo mencionado
91

alakan-alib
amarra a las mujeres a la casa a
diferencia de los varones que
disponen de movilidad. As
surgen fricciones que en la
actualidad empiezan a criticarse
y a superarse].
alakan. Conseguir una animal domstico.
skalakan jun snan mut.
Consigui una gallina.
alalats. Alalats. [Hibiscus bifurcatus
Cav.].
alali. Gemir, quejarse de dolor.
wan alaluk ja chamumi. El
enfermo est gimiendo.
alalum. Gemidor.
alambre.
1.
Alambre.
2.
Alambre. [Smilax subpubescens
A. DC.].
alan. Dar a luz, parir. alin.
wa xyalan jun alats ja nanali. La
mam da a luz.
oj kaluk jun alats. Voy a dar a
luz.
alasan. Alazn.
ja alasan kawuji. El caballo
alazn.
alats. Nene, nena, beb, recin nacido.
pojkum.
alatsan. Dar a luz.
yalatsanon ja jnani. Mi mam me
dio a la luz.
alatsaxi. Volverse chocho.
alatsaxita ja tatjuni. El anciano
se hizo chocho.
alatsbi. Volverse como nio, hacerse
chocho, chochear.
anima mi skana alatsbita ja
poko jmojtik. Aunque no quiso se
hizo chocho nuestro hermano.
albarda. Albarda, arquilla.
alben. Decible.
mi alben. No se debe decir, no
92

se puede decir.
mi alben ja jas wa xyala sbaj
ja tojol abali. Es indecible lo que
dice de los tojolabales.
mi albenuk. Indecible.
albi. Dilatarse, durar.
jel albiyon. Me dilat mucho.
mixa xalbi ja machiti. Los
machetes ya no duran.
alferes. Alfrez.
alegre. Alegre, hermoso, alegra gozo.
jel alegre ja kini. La fiesta es
muy alegre.
jel alegre ja tajaltiki. Qu
hermoso el ocotal!
ja yalegreil ja kini. La alegra
de la fiesta.
ja yalegreil ja kaltsiltiki. El gozo
de nuestro corazn.
alegreaxi. Alegrarse, volverse alegre.
oj alegreaxukotik. Nos vamos
a alegrar.
alegrebi. Alegrarse, volverse alegre.
alegrebita ja jnani. Mi mam se
alegr.
alib, alibal. Suegra de la mujer; nuera
de la mujer. nial.
ja alibali wa skrontaan ja
yalibi. jaxa yalibi wa
skrontaan ja alibali. La suegra
se opone a su nuera y la nuera a la
suegra. [Observamos que la
alibal, suegra, no lleva prefijo,
pero s tiene el sufijo
generalizador -al. La yalibi,
nuera, en cambio, lleva el prefijo
sin el sufijo mencionado. La
razn puede ser que a la nuera
siempre se le considera
relacionada con la suegra. Pero
hay otros giros que pueden
referirse al suegro de la nuera:].
alib winik. Suegro de la nuera.
-

aliban--altik
alib ixuk. Suegra de la nuera.
aliban. Querer como a su suegra; querer
como a su nuera.
wa xkalibana. Te quiero como a
mi suegra.
alibaxi. Hacerse suegra; hacerse nuera.
alibaxita ja jnani yuj ja
nupanita ja jwatsi. Mi mam se
hizo suegra porque mi hermana
mayor se caso.
alijel. Infancia, nacimiento.
kalijel. Desde mi infancia.
kalijeltiknia jel wokol wa xek
kujtik. Somos pobres de
nacimiento.
mani kalijela. Desde mi
nacimiento.
mani walijela. Desde tu
nacimiento.
tupel ja sati yujni yalijelnia. Es
ciego de nacimiento. mojalijel.
alin. Dar a luz, parir. al, alan,
alinta.
yalinon ja jnani. Mi mam me dio
a luz.
alini. Rendir, dar fruto, producir inters,
hacer trabajar, dar a luz. satini.
tusan wa xalini ja alaji. La
milpa rinde poco.
wa xalini ja kateltiki. Nuestro
trabajo da fruto.
alinita ja stakini. Su dinero
produjo inters.
yaa alinuk ja stakini ti ba
negosyo. Hizo trabajar su dinero
en su negocio.
wa xalji mi oj bob alinuk. Se
le dice que no puede dar a luz.
alinta. Dar a luz, parir. untikan.
yalintaya. Te dio a luz.
alkabal. Alcabala. [Nombre del espaol
del tiempo de la colonia para
ciertos impuestos sobre ventas].

alkaweta. Alcahuete.
alkol. Alcohol.
almanake. Almanaque.
almul. Almud, una hectrea.
oxe chile sok jun chute ja
syojyal mooch ba jun almul.
Los horcones de un canasto de un
almud son de tres cuartas ms un
jeme. [En algunos lugares un
almud sembrado corresponde a
una hectrea, en otros lugares un
almud de maz alcanza para
sembrar una hectrea y media.
Depende de la cualidad de la
tierra].
altalaan.
1.
Decir en balde.
wa xkaltalaan oj wajkon
chonab yujxta mi oj wajkon
meran. kechan lom kumal.
Digo en balde que voy a Comitn,
pero no ir de veras. Es pura
palabrera.
2.
Conspirar, intrigar.
wa xyaltalaan sbaje ba mi
lekuk. Ellos conspiran.
oj yaltalauk sbaje jastal oj
smile. Intrigarn como matarlo.
altar. Altar.
ja ba yaltar ja jwawtiki. En el
altar de nuestro gran padre [Puede
referirse al sol o a Dios].
-altik. Sufijo pluralizador
alajaltik. Muchas milpas.
chabaltik. Enjambre de abejas.
chejaltik. Rebao de carneros.
chitamaltik. Manada de puercos.
chonwanumaltik. Muchedumbre
de vendedores.
ichaltik. Chilar, muchos chiles.
iximaltik. Maizal, mucho maz.
ixukaltik. Mujero.
kajpealtik. Cafetal, mucho caf.
93

altiro-altsil
-

kolkoaltik.
Bandada
de
guajolotes.
kristyanoaltik. Muchedumbre
de gentes.
limaaltik. Limal, muchas limas.
mesaltik. Gran cantidad de
escobas.
naranjaaltik. Naranjal, muchas
naranjas.
peresaltik. Muchos Prez.
pixalatik. Tomatal, muchos
tomates.
santisaltik. Muchos Santis.
sisiujchumaltik. Lauredal.
tajaltik. Ocotal, pinar.
takinaltik. Dineral.
tealtik. Arboleda, bosque.
tuyaltik. Muchos ajopuerros.
winikaltik. Muchos varones,
yal chanaltik. Bandada de aves.
altiro. De repente, nico.
julta altiro. De repente lleg.
ja kechan altiro jwakax. Mi
nico ganado.
ja kechan altiro yunin. Su nico
hijo.
altsil.
1.
Corazn, alma, principio de vida,
estmago.
xyala ja kaltsili. Dice mi corazn
[pienso].
ochta ja tenwanumi ti ba
kaltsiltiki. Se meti el opresor en
nuestro corazn.
wa xkab yaj kaltsil. Me duele el
estmago. [Se ubica el estmago
a la altura del corazn. De ah
se explica la entrada].
ja yaltsil ja iximi. El corazn
[principio de vida] del maz. [No
hay nada que no tenga corazn
que corresponde al principio de
vida y al alma. Por lo tanto todas

94

2.
-

las cosas pueden ser sujetos de


cualquier verbo. Nosotros, los
humanos, vivimos, pues, en un
cosmos que vive. No hay
naturaleza muerta. Somos una
especie entre muchas otras y, por
ello, nos conviene ser humildes
y no prepotentes como si el
mundo y la naturaleza
estuvieran a nuestra disposicin.
Otra vez vemos que el
aprendizaje del tojolabal nos
interpela porque no se trata
simplemente de memorizar unos
vocablos y reglas de sintaxis,
sino que la comprensin
autntica exige un cambio de
actitud hacia el mundo en el cual
vivimos. Dicho de otro modo, la
educacin recibida en la
sociedad dominante no nos
prepara para el reto que nos
confronta].
wa smajlayon ja kiximtiki
kaku kaku yuj ja ay yaltsil.
Nuestro maz / la milpa me espera
todos los das porque tiene corazn.
Pensamiento, carcter, sentimientos,
entraas, interior, genio, espritu.
ay yaltsil ja ixuke chomajkil.
Las mujeres tienen pensamiento
tambin. [Las mujeres lo dijeron
y a veces siguen dicindolo,
porque no se les concede el tener
pensamiento].
tukbita ja yaltsili. Cambi de
carcter.
mi lekuk wawaltsili. Tienes
sentimientos bajos.
jel malo ja yaltsili. Tiene malas
entraas.
jas xchi wawaltsili yuj ja abal
kumali. Qu dice tu interior

altsilal
sobre el problema?
ja yaltsil ja jkumal ja kentiki.
El genio de nuestra lengua.
ja yip ja yaltsil ja dyosi. El espritu
Santo.
ja yip ja yaltsil ja ixuk winik
jumasai. La fuerza del espritu de
la gente.
3.
jaman ja kaltsiltiki. Tenemos
confianza.
jaman ja yaltsili ti yala kabtik
staunej smul. Nos admiti haber
cometido un delito.
4.
sni yaltsil. Su pecho.
5.
wa xchay ja yaltsili. Se muere.
[Repetimos que todas las cosas
tienen yaltsil, es decir, que viven.
Por ejemplo, todo lo que se
siembra tiene yaltsil, el principio
de vida. No lo percibimos. El
hombre-rayo, sin embargo, s lo
ve. De hecho, l las vivifica y
cuida. El yaltsil de todo el maz
de una comunidad es uno solo.
As es con el frijol y las dems
plantas que se siembran. Esta
concepcin ya no se conserva en
todas las comunidades, pero en
otras comunidades hay un
despertar y se recupera esta
concepcin de la realidad en el
sentido de que todo vive porque
todo tiene altsil. Por eso, se
habla con las plantas, se sabe
que la milpa se pone triste si no
la visitamos y le hablamos. No
son los viejos que tienen esa
conciencia sino hombres
jvenes, pueden ser zapatistas o
no. Est sucediendo un
renacimiento
del
sentir
tojolabal]. kujol.
altsilal. Espritu de un muerto. [Es una
-

traduccin desde la perspectiva


occidental. Tal vez sera una
traduccin ms acertada la de
muerto vivificado conforme al
verbo altsilan. El altsilal es
el corazn o principio de vida
del muerto o de los muertos.
Sabemos que el altsil es el
principio de vida o vivificador
de todos y cada uno de los
vivientes que son todos. Al morir
alguien se convierte en altsilal
que sigue acompaando a sus
familiares. La palabra se forma
al agregar el sufijo al, quiere
decir, el sufijo generalizador y
desindividualizador. Los altsilal
Se acerca a sus familiares el da
de kinsanto. Por ello, no son los
vivos que se encaminan al
panten para estar con los
altsilal, sino que estos vienen y
la persona que se da cuenta, que
los olfatea, dice que nos
acostemos, porque no conviene
que nos encuentren despiertos].
ojxa waykotik. ojxa jakuk ja
altsilali. jach yala ma oj
sikuk ja atsilali ba kinsanto.
Ya vamos a dormir. Ya vienen los
espritus de los muertos. As dice
en la fiesta de Todos los Santos el
que olfatea los espritus de los
muertos. [Al perderse esta
concepcin de los muertos que
viven y nos acompaan, el
altsilal es solamente el cadver
de una persona. Pero esta idea
es rara en las comunidades. De
hecho, estamos viviendo un
renacimiento de las convicciones
histricas de los tojolabales y
otros pueblos originarios].
95

altsilan-aluni
altsilan. Vivificar, dar vida, cuidar la vida.
wa xyaltsilan ja chenek ja
chawuki. El hombre rayo vivifica
el frijol.
wa xyaltsilan ja komon ja
chawuki. El hombre rayo cuida la
vida de la comuinidad.
wa yaltsilanotik ja jwawtiki.
Nuestro Gran Padre nos vivifica.
[Segn la Costumbre el sol
representa al jwawtik].
altsilaxi. Haber muerto.
altsilaxita. Ha muerto ya.
oj altsilaxukon. Habr muerto.
alum. Difamado, desacreditado,
calumniado.
alumotik. Estamos difamados.
alum yena yuj ja mi skisa ja
skomoni. Est desacreditado
porque no respeta a su comunidad.
alumon anima mey jmul wa
staawone ti. Soy calumniado. A
pesar de que no comet ningn
delito me calumnian.
alum ixuk. Parturienta. [La mam con
un nio recin nacido se queda
en cama por un mes. Durante
este tiempo entra tres veces al
temascal. A menudo ya no se
conserva esta costumbre].
aluman. Orador, persona que se dirige a
una asamblea. [La palabra puede
traducirse orador o alguien
que da un discurso o dice
algunas palabras. El giro
acostumbrado es oj kal
awabyex chab oxe kumal, les
voy a decir algunas palabras.
Este ejemplo hay que explicarlo
de un modo algo literal. No se
va a ofrecer un discurso, sino
que se dirn dos tres
palabras. Es decir, la persona
96

que habla no quiere darse


mucha importancia, ni tampoco
destacarse delante de los dems.
La modestia tojolabal lo frena y
por eso se refiere slo a dos tres
palabras. As pues, se presenta
a la asamblea. En esta ocasin
se le puede llamar aluman,
orador. Pero hay que subrayar
que entre los tojolabales no hay
la tradicin de oradores. En
raras ocasiones alguien habla o
da algo como un discurso. Lo
que s ocurre es que alguien
aporta un pensar de mucho
valor en una situacin difcil y
problemtica. ste sera un
aluman. Por lo general es el
grupo, el NOSOTROS, que habla en
asambleas y en otras ocasiones.
La tradicin cristiana que
requiere que se presenten
homilas es una importacin de
la sociedad dominante. Hay que
agregar, adems, que el que
habla mucho, jel xkumani es
una persona de ninguna manera
apreciada en el contexto
tojolabal.]
aluman dyos. Profeta, sacerdote,
dicono, catequista.[El trmino
tojolabal y las traducciones se
deben muy probablemente a la
tradicin cristiana, porque no
reflejan la tradicin tojolabal.
Se podra agregar el neologismo
aluman jwawtik, profeta de
nuestro gran padre o del sol,
pero nunca escuchamos esta
expresin
aunque
se
entendiera].
aluni. Decir, ser el que habla. [Segn la
forma es un verbo vivencial, pero

alwani-amplasyon
se porta como un verbo
agencial. Corresponde a los
verbos abuni, akuni].
wa aluni kabi. Me dice.
ja winiki ti jul skujola ja jas
alunubal yuj ja scheumi. El
hombre se acord de lo que le fue
dicho por su esposa.
alwani. Decir, hablar.
mi xkana oj alwanukon. No
quiero hablar.
am. Araa.
lajane sok ja ami. Caminan por
muchos lados.
ama. ma.
oj ama wajkon. Voy a irme?
sbej ama ja iti ba. Esto es
justo, pues?
meran ama jani ja watati. De
veras ste es tu pap?
amam. anan.
amambes. ananbes.
amambi. ananbi.
amano ay. Est cerca, est a mano.
amanoxa ay. Ya est cerca.
amano ay yioj ja juuni. Tiene
el libro a mano.
ambleya. Asamblea. asambleya.
amento (regional). Antojarse.
amento baket. Se le antoja
carne.
amigo. Amigo, amistad [El amigo no
merece la misma confianza que
el ermano, moj o mojaljel. Los
amigos corresponden a
c o n o c i d o s s o b re t o d o e n
l a ciudad o en contextos
diferentes. Los tojolabales
t r a d u c t o re s e x p l i c a n q u e
el
concepto tiene una
connotacin negativa y dicen:
ta amigoex wa xakisawex ja
wawamigoexi. jaxa tuki mi

xakisawex lo que quiere decir,


si ustedes son amigos respetan
a sus amigos y a los dems no
los respetan. Dicho de otro
modo, los ricos son los amigos,
los pobres no. Al traducir la
b i b l i a en S a n t ya g o 2 , 2 3 s e
dice d e A b r n q u e f u e
l l a m a d o amigo de Dios. Los
traductores
dijeron
waj
kuuman yuj ja dyosi que
podemos traducir, iba a ser
obediente a Dios. En un
contexto no bblico el giro se
podra explicar que alguien se
porta conforme al modo de la
comunidad].
ja kamigotik. Nuestro amigos.
ja kamigoaltiki. Nuestra
amistad.
ja kamigoaliltiki. Nuestra
amistad
ayxa yamigoalil snalan yenle.
Ya hay amistad entre ellos.
amigobi. Hacerse amigo.
oj amigobukotik. Vamos a
hacernos amigos.
amigoan. Hacer amigos, captar la
amistad.
oj kamiuk jbajtik. Vamos a
hacernos amigos.
wa xyamigoan sbaje. Se hacen
amigos.
yamigoanon. Capt mi amistad.
amigoaxi. Hacerse amigos
amigoaxiyeta. Ya se hicieron
amigos.
aminaji. aninaji.
amplasyon. Ampliacin. [Fue un trmino
de la ley de reforma agraria].
wa xkanatik yi ti ba agrarya
jun amplasyon. Solicitamos una
ampliacin en la Agraria.
97

an-aplijido
an, anal. Remedio, medicamento,
medicina.
ja kani. Mis remedios.
itule ja takin ja yani sbaj
yena. Aqu el dinero para sus
medicamentos.
wajye oj sman an. Se fueron
para comprar medicamentos.
1.
-an.
[Sufijo
de
verbos
agenciales
para
formar
adjetivos verbales. El sufijo se
agrega a la raz. Por ejemplo:]
jaman. Abierto.
jaman sti. Su boca abierta.
lutan. Cerrado.
lutan sti. Su boca cerrada.
nolan kuj. Lo tengo guardado.
2.
-an. [Sufijo de sustantivos para
formar verbos agenciales. El
sustantivo verbalizado expresa
algo como sustituto. Por ejemplo:]
popan. Usar algo en lugar de
petate. [Derivado de pop,
petate].
oj jpopuktik ja toni ja ba yoj
ja keeni. La roca nos servir de
sustituto del petate en la cueva.
mojan. Querer a alguien como
hermano. [Derivado de moj,
hermano, acompaante].
kala ramiro wa xmojana. Querido
Ramiro, te quiero como hermano.
3.
-an.
[Sufijo
de
verbos
vivenciales para la segunda
persona singular del futuro o
imperativo. Por ejemplo:]
oj atnan. Te baars.
waan. Cme!
ajnan. Corre!
anan. Inclinado, apoyado en algo. [ Una
forma correspondiente y del
mismo sentido es amam con los
derivados amambes, amambi].
98

jelxa anan ja naitsi ojxa


mokuk. La casa est muy
inclinada. Ya se va a caer.
anbes. Inclinar, doblar.
yanbes ja te ja iki. El viento
dobl el rbol.
anbi. Inclinarse, doblarse.
anbita ja tei. El rbol se dobl.
andrejo, andres. Cangrejo. tentex,
yax.
aninaji. Mecerse.
oj och aninajuk ja tei yuj ja
iki. Los rboles van a mecerse
por el viento.
wa xoch aninaji ja tei. El rbol
se mece.
answela. Hachuela, roedora.
answelo. Anzuelo [para la pesca].
antakin. Coa ajlumtakin.
antos, antose. Entonces, pues. ti.
antos oj elkotik ja ba el
kaku. Entonces vamos a salir al
salir el sol.
antyojo. Anteojos, lentes. yilulabil.
snaj antyojo. Estuche de lentes.
antsel. Miedoso, medroso, antseln
[comiteco]. antsil
antselon. Soy miedoso.
antsikel. Saco, bardero, chavuc o shauc
[los dos ltimos conceptos son
del
comiteco].[Sambucus
mexicana Presl.].
antsil. Miedoso, medroso, antsiln
[comiteco]. antsel.
mi antsiluka. No eres miedoso.
antsilaxi. Hacerse miedoso.
mi oj awa antsilaxukon. No me
hagas miedoso
apak. Palmita para hacer sombreros,
escobas, petates [Brahea
prominens Bayley].
aplijido. Apuro.
aplijido ayon. Estoy en apuros.

arado-asambleya
arado. Arado. [El arado es una
herramienta introducida por los
europeos. Los tojolabales no lo
tenan por falta de animales de
tiro].
aradoan. Servir de sustituto del arado.
oj karadouk ja ajlumtakin
anima mi oj makunuk lek.
Con la coa sustituir el arado
aunque no ser muy til.
araweno. Hierbabuena [Mentha
citrata].
arecho. Atrevido, hbil, habilidad, destreza.
jel arecho ja jmoji yuj keta ba
kerem kawu. Mi compaero es
muy atrevido porque mont el
potro.
mi arechoukon mi xnaa
loxnel. No soy hbil para rozar.
yuj ja yarechoil mi yaa ochuk
preso. Por su habilidad no lo
apresaron.
yuj ja yarechoil ja yen mas wa
skuchu ja yijkatsi jel al ja iti.
Por su destreza sabe cargar cargas
ms pesadas.
mi arechouk ja jkabi. Soy
torpe con las manos.
arena, arina. Arena jijkab. [arina
es ms comn, pero jijkab es
tojolabal].
arenaaltik, arinaaltik. Arenal.
arina. Harina. [Suele ser de trigo no
sembrado por los tojolabales o
si lo sembran no lo muelen. El
trigo es un tipo de grano
importado por los espaoles].
arisko. Arisco, no se deja agarrar, prfugo,
hurao.
jel arisko ja skawuji. Su caballo
es muy arisco.
ariskoxa kujtik ja kawuji. El
caballo ya no se deja agarrar por

nosotros.
ariskoxa ja milwanumi. El
asesino est prfugo.
mi xbob oj jmak ja men akix
yuj ja yariskoili. No puedo
cortejar a esa muchacha porque es
muy huraa.
ariskoaxi. Huir.
ariskoaxi yuj ja jwes ja
milwanumi. El asesino huy del
juez.
arquiya. Albarda, arquilla.
arko. Festn.
oj jtojbestik jun arko ba oj
katik ochuk ja ba sti kolonya.
Vamos a hacer un festn para
ponerlo a la entrada de la colonia.
aro. Aro
aroba. Arroba.
aros. Arroz [se acenta ros].
arpa. Arpa.
asabach. Azabache.
asadon. Azadn.
asambleya. Asamblea. ambleya.
[Las asambleas tojolabales son
muy particulares. Se suele reunir
la comunidad o un conjunto
mayor para escuchar el
problema o tema de la asamblea.
A escucharlo todos los
presentes empiezan a hablar
simultneamente. Despus de un
tiempo, menos y menos personas
hablan hasta que se establezca
un silencio. Al pasar un rato
silencioso alguien se levanta, por
lo general una persona de
juicio, y dice, nosotros
pensamos, nosotros decidimos,
nosotros haremos. Slo lo puede
decir, si tiene la capacidad
extraordinaria de haber captado
el pensar y hablar de los
-

99

asan-asonaxi
presentes. Si se aceptan sus
palabras, se ha logrado el
consenso. Si hay oposicin, el
proceso se inicia de nuevo para
que la minora convenza la
mayora o viceversa. Es decir,
no gana la mayora pero s se
respeta a la minora. Tampoco
decide la persona de juicio ni
un concejo de ancianos. Si
n o se logra el acuerdo
consensuado, el problema se
presentar en la prxima
asamblea. Es decir, de esta
manera
los
tojolabales
practican una forma de la
democracia participativa cuyas
races seguramente no se
encuentran en la Grecia
antigua].
asan. Panzudo.
jel asan ja winik jawi. Ese
hombre es muy panzudo.
yasanil. Panza de alguien.
mey kasanil. No tengo panza.
ja yasanil ja wakaxi.La panza del
ganado.
asanaxi. Echar panza.
asanbi. Echar panza.
asanbita yuj ja lumbrisi. Ech
panza por las lombrices.
-aseroton. Obsidiana yaxal ton.
asinaji. Jadear, resollar.
asinajiyon yuj jel ja ajneli. Por
correr mucho jade.
asinajum. Jadeante asmtico.
askal. Panela, piloncillo. [Es una palabra
tojolabalizada, derivada de
azcar. La caa de azcar no
exista ac antes de la llegada
de los europeos].
chakal askal. Azcar morena.
kikil askal. Azcar negra.
100

sakal askal. Azcar blanca.


askalaxi. Hacerse panela.
wa xkaskalaxi ja yalel ja
kaemi. La miel de caa se hace
panela.
askalbes. Hacer panela.
oj kaskalbestik ja kaemi.
Vamos a hacer panela de la caa.
askalbi. Hacerse panela.
askalbita ja yalel ja kaemi.
La miel de caa ya se hizo panela.
ason. Nube, neblina, empaado.
asonaltik. Cmulo de nubes.
wan ajnel ja asoni. Las nubes
estn corriendo.
jel ja asoni. Est muy nublado.
yasonil chawuk. Nubarrn.
yasonil ja. Nubes cargadas de
agua.
wa xkoi ja asoni. Se baja la
neblina.
ja yason wawespejo. Tu espejo
est empaado.
asonaxi. Nublarse, evaporarse,
empaarse, gasificarse, esfumarse,
formarse una nube en el ojo,
desvanecerse.
asonaxita ja ba witsi. Se nubl
en los cerros.
wa xasonaxi ja jai. El agua se
evapora.
asonaxita ja espejo. El vidrio se
empa.
wa xyaa asonaxuk ja ja ja
kakui. El sol evapora el agua.
wa xasonaxi ja gasolina. La
gasolina se gasifica.
asonaxita ja jtakini. Se me
esfum el dinero.
asonaxita ja jsati. Se me form
una nube en el ojo.
asonaxita ja lomani. El valle
desvaneci en las nubes.

asonbi-atulej
asonbi. Descender nubes, desaparecer
en las nubes.
asonbita yoj alaj. Las nubes
descendieron hasta la milpa.
asonbita ele ja witsi. El cerro
desapareci en las nubes.
astajyate. Estafiate, ajenjo del pas,
estagiate (comiteco). [Artemisia
mexicana].
asyado. Aseado, limpio. yasyadoil.
mi asyadouk ja cheneki. Los
frijoles no estn aseados.
jel asyado ja skui. Tiene la ropa
muy limpia.
asyenda, asyendaal. Poblado
ti ba poko asyenda mixa ayuk
swinkil. En el poblado viejo ya no
hay gente.
ja yasyendail ja bajukubi. El
poblado de Bajuc.
ba snalan asyenda. En el centro
del poblado.
asyendabes. Fundar un poblado.
oj kasyendabestik ja ba tinan
kinali. Vamos a fundar un poblado
en la falda del cierro.
asyendabi. Formarse un poblado.
asyendabita ti ba yib wits. Se
form un poblado al pie del cerro.
asyendaaxi. Formarse un pablo, poblarse.
asyendaaxita ja lopani. Ya se
pobl la caada.
1.
at. Oye!, escucha! [Las voces
at y ata parecen ser
exclamaciones siempre referidas
al or y escuchar. Se pueden
combinar con direccionales
koe, etctera o formas verbales
de abi, escuchar] ato
atulej.
at koe. Oye, all abajo.
at kee. Oye, all arriba.
at kote. Oye, por all est!

at oche. Oye, por ah est!


2.
at. yat.
ata. Oye!
ata awabi. Oye!
ata awabil. Oye!
ata awabilex. Oigan!
ata awabyex. Oigan!
atado. Atado de panela, de piloncillo.
atadoaltik. Muchos atados.
ja yatadoil askal. El atado de
panela.
atin. Baarse.
wa xkatin pampa ja. Me bao en
la laguna.
wa xawatin jabon. Te baas con
jabn.
atni. Baarse.
oj atnukotik ja ba niwan ja.
Nos vamos a baar en el ro.
atnita ja keremi. Ya se ba el
joven.
atnub, atnubal. Agua y los utensilio que
sirven para baarse. Por ejemplo,
jabn o amol. yatnub.
atnuban. Baarse en.
wa xyatnuban ja pampa ja ja
untiki. Los nios se baan en la
laguna.
atnubaxi. Haberse usado para el bao.
atnubaxita ja jaboni. El jabn se
ha usado ya.
atnum. Baista.
kela awil ja atnum jumasa ja
ba niwan jai. Mira a los banistas
en el ro.
ato. Oye! at, atulej.
ato ay wajabal. Oye, se toca
el tambor!
atrisani. Estornudar.
atrisaani. Estornudar.
atrisaaniyon. Estornud.
atulej. Escucha!, oye! at, ata, ato,
atulej.
101

atsija-axbum
atsija. Estornudo.
atsijaani (regional). Estornudar.
atsijaaniya. Estornudaste.
atsam. Sal.
mey atsam. No hay sal.
yatsmil wakax. La sal para el
ganado.
atsaman. Comer sal el ganado.
wa xyatsaman ja wakaxi. El
ganado come sal.
atsmilan. Sudar sal.
wa xkatsmilantik ja kentiki
yuj ja jel tsats ja kateltiki. wa
xel ja jtikawtik sok ja atsami.
Nuestro trabajo duro nos hace
sudar sal. El sudor sale con la sal.
awasero. Aguacero tsatsal ja.
awate, awateal . Macana, palo
sembrador. awte. ajwal.
awateaxi awteaxi.
awatsuj, awatsujal. Tecomate para
sembrar awtsuj.
awel. Viejo tatawel. poko, yij.
jel awel ja sbaktel ja keni.
Muy vieja es mi carne [es decir:
ya no puedo engendrar hijos].
awelonxa. Ya soy viejo.
awelaxi. Volverse viejo.
awen. Semilla para la resiembra.
yawenil ixim. Semilla de maz
para la resiembra.
awenta. Resembrar.
oj kawenta ja kiximtiki. Vamos
a resembrar el maz.
wa xkawenta ja kalajtiki.
Resembramos la milpa.
awentanubal ja iximi. El maz
est resembrado.
awentanel. Resiembra.
awentani. Resembrar.
wajtikta awentanel. Ya fuimos a
resembrar.
awentanum. Resembrador.
102

awin awen.
awinta awenta.
awintanel awentanel.
awintani awentani.
awintanum awentanum.
awosto. Agosto.
awte, awteal. Macana, palo para
sembrar. awate.
sni awte. Punta (metlica) de la
macana, cubo.
awtean. Utilizar para macana [es un palo
que sirve de sustituto de la
macana].
oj kawteuk ja bokan te iti.
Voy a usar este palo para macana.
awteaxi. Servir de macana.
awteaxi ja bokan tei. El palo
sirve de macana.
awtsuj, awtsujal. Tecomate, para
sembrar y para recoger caf [a
veces se usa el cuero seco de
armadillo; agits en comiteco]
awatsuj.
awtsujaltik. Muchos tecomates.
awtsujan. Utilizar para tecomate para la
siembra.
wa xkawtsujan ja yal chin balde.
Utilizo la cubeta pequea para
tecomate para sembrar.
ax. Ash, moj. [Brosimum, alicastrum Sw.].
axbani. axubani.
axbi. axwi.
axbum. axwum.
axi. Sufijo para formar verbos
vivenciales. Se agrega a
sustantivos y adjetivos. Vanse
los ejemplos siguientes. Si el
adjetivo o sustantivo termina en
vocal, el sufijo se agrega
mediante un saltillo. Si termina
en consonante, no se emplea el
saltillo. bi.
pokoaxi. Volverse viejo.

axnuk-axwum
-

chinajaxi. Enfadarse, ponerse


delicado.
niwanaxi. Hacerse grande.
winikaxita ja keremi. El joven ya
si hizo hombre.
axnuk (regional). Gallina desplumada en
el pescuezo, gegechudo
(comiteco).
axub, axubal. Sombra. snajkul.
yaxubil te. La sombra del rbol.
[Observa que el prefijo requiere
la forma determinada -axubil.
Para la sombre de personas
snajkul].
axuban. Aprovechar la sombra.
wa xkaxuban ja tei. Aprovecho
la sombra del rbol.
oj yaxubuk ja te ba oj jijluk.
Va a descansar a la sombra del
rbol.
axubani. Estar en la sombra, ir a la
sombra.
wa laaxubantik. Estamos en la
sombra.
mi ma oj axubanuktik. No
vamos a la sombra?
axubanum. Los que estn en la sombra
[Puede referirse al singular y a
cualquier gnero].
axubaxi. Volverse sombreado.
tselanxa ja kakui. wa
xaxubaxi ja ba lopani. El sol
est inclinado. La caada se vuelve
sombreada.
axux, axuxal. Ajo [Allium sativum L.].
[La palabra axux es una
tojolabalizacin de la palabra
ajo en espaol. La j se convirti
en x y as indica probablemente
la pronunciacin suave de la j
en tiempos de la colonia. La x
final se agreg como se
agregraron consonantes terminales

en varias palabras tojolabalizadas.


Por ejemplo, buruj, kawuj].
axuxaltik. Ajar, muchos ajos.
axwi. Aburrirse.
jel axwiyon. Me aburr mucho.
axwum. Aburrido.
axwumon yuj ja mey atel.
Estoy aburrido porque no tengo
trabajo.
ay (1). [Exclamacin].
ay jmula. Qu torpe soy!
ay (2). [Verbo estativo. De los verbos
estativos hay 4: ay, bay, tey, ja.
Las formas bay y tey son
compuesto de ay, es decir. ba
+ ay bay; ti + ay tey.
Todos estos verbos slo tienen el
aspecto incompletivo pero no
emplean el marcador del
aspecto, diferente es el derivado
ajyi. Se citan en la 3 persona
del singular de dicho aspecto].
bay, tey ja.
1.
Estar, sentirse, existir.
lek ayon. Estoy bien.
mi lek ayukon lek. No me siento
bien.
jel gusto aytikon. Estamos muy
contentos.
jastal aya wawuntikili. Cmo
estn tus hijos?
jastal ayaa. Cmo ests?
mini ayuk ja nejkeli wa
xyalawe. mi naben ta wa
snaawe. Dicen que no existe el
cadejo. Pero no se sabe si lo saben.
jalek tito aykon ba jnaji. jel
nike lek. Si estuviera ahora en mi
casa, qu bueno sera.
2.
Haber.
ay waj. Hay tortillas.
mixa ayuk waj. Ya no hay
tortillas.
103

ayin-aywoyo
3.
4.
-

5.
6.
104

ayto mas. Hay ms un, etctera.


aynia yioj lajune tele. Hay los
que tienen diez juntas.
Ser.
jay aytik. Cuntos somos?
Tener, poseer; vivir.
aya ma awuj. Lo tienes? [Poco
usado].
ay jun jnaj. Tengo una casa.
ja ma ay swakax. El que tiene
ganado.
ja keni tito ayon sok ja jtati
yujila kechan keni. ayukto jun
smoj ja kermano elyona ja
kena. mi xbob oj elkon
yujila kechan jtuchil sok ja
jtati. mi xbob oj kan stuchil.
Todava vivo con mi pap, porque
soy el nico [hijo]. Si tuviera un
compaero hermano, habra salido
yo. No puedo salir porque estoy
solo con mi pap. No puede quedar
solo [l].
ayukto takin wajuk ba
estados unidos. Si tuviera
dinero, ira a Estados Unidos.
ayukto jun smoj ja najtil
kijtsini. Si tuviera un hermano
menor.
Hacer.[Temporal].
ayxa lek kaku. Hace mucho
tiempo.
ayxa joe kaku. Hace cinco
das.
[Formas del verbo ay y algunos
ejemplos:
ayon. Estoy.
aya. Ests.
aytik / ayotik. Estamos
jel lek ayotik ja ili. Aqu estamos
muy bien.
aytikon. Estamos, t no.
ayex. Ustedes estn.

aye. Ellos, ellas estn.


mi aykon/mi ayukon. No estoy.
mi ayka/mi ayuka. No ests.
mi ayuk. No est.
mi aykotik(on)/mi ayukotik(on).
No estamos
mi aykex/mi ayukex. No estan
ustedes.
mi ayje/mi ayuke. No estn
ellos/ellas.]
ayin. Lagarto.
ayjado, ayjadoal. Ahijado.
ja mero pagrinoali ojni skolta
ja yayjado ba swokoli. El
verdadero padrino ayuda a su
ahijado en sus dificultades.
ayjadoan. Ahijar, hacer ahijado, apadrinar.
yayjadoanon ja ajwalali. El
patrn mi hizo su ahijado.
wa
xkana
awi
oj
awayjadoukon. Te pido que me
apadrines.
aywoyo. Especie de un rbol no
identificado en espaol. Crece en
la tierra caliente y tiene frutas
parecidas a las uvas.

ektes-eki

e
ektes. Seguir el mal ejemplo; haber tenido
mucha experiencia.
oj yektes ja yakbumi. Seguir
el mal ejemplo del borracho.
yektesjeta ja matik ayxa
skujol. Los de edad han tenido
mucha experiencia. [Slo en el
plural y con referencia al pasado
el verbo tiene este significado].
ebangelista. Evanglico, protestante.
mi ebangelistaukotik. No
somos evanglicos.
ja spensar ja ebangelista. El
pensamiento de los protestantes.
ech, echal. Ua, pezua, raz.
kechtik. Nuestras uas.
chab yech ja yoki. Pezua
partida.
ja yech ja tei. La raz del rbol.
yechte.
yech snej mut. Rabadilla.
yech yok kawu.Casco.
echaxi. Arraigar, prender, pegar.
echaxita ja cheneki mokta ti
ba luum. El frijol que cay en el
suelo arraig ya.
oj ma echaxuk ja yal kuli. Va
a pegar la plantita?.
echbi. Arraigar, prender, pegar.
echbita ja poomi. El jocote
prendi.
echej. Hacha. sakubte,
sxutulabil.
echejaltik. Muchas hachas.
ja kechejtikoni. Nuestra hacha.
yiaj yechej. Trajo su hacha.
echejchan.
Lagartija
venenosa
[Heloderma horridum].
echejchanaltik. Muchas de
estas lagartijas.

echmal, echmalal. Muslo, a veces: tibia.


echmalal sok okal. Pierna
entera.
kechmaltik. Nuestros muslos.
kol kechmaltik. Ingle.
sat kechmaltik. Parte delantera
del muslo.
yib kechmaltik. Parte trasera del
muslo.
egelesya. Iglesia.
ej, ejal. Diente
1.
kejtik koel. Dientes inferiores.
kejtik keel. Dientes superiores.
sat kejtik. Dientes incisivos.
tsi kejtik. Colmillos, dientes
caninos.
wanxa skuxjel ja yeji. Ya est
muriendo. [Quiere decir, ya est
crujiendo sus dientes].
wa xkuxutik ja kejtiki ta jel yaj
lukum wa xkabtik. Crujimos los
dientes si mucho nos duele el
estmago.
2.
Filo, disco.
mey yej ja yatijubi. Las
herramientas no tienen filo.
yej juchuman. Discos del molino.
ejuni. Gruir [el puerco al tener miedo
y luego se pone a correr].
jel wa xejuni ja chitami yuj mi
snaa jbaj. El puerco grue
mucho porque no me conoce.
eke. Ayer.
eketa. Ya ayer.
ja eke yala kabi. Ayer me dijo.
eketa wa staa watii. Desde
ayer te estoy anhelando.
ek. Ek [comiteco, especie de
bromeliceas]
muts ek. Flor espada.
sakal ek. Bromeliceas blancas.
yekil te. Bromeliceas.
eki.
105

ekum bej
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
-

106

Pasar, ocurrir, suceder, adelantarse,


ser del pasado.
ekta. Ya pas.
ekta jun desgrasya. Ocurri un
accidente.
ekta ja najatei. Sucedi hace
tiempo.
ekta bajtan ja ramiroi. Se
adelant Ramiro.
ekta ma ja smosoili. La
servidumbre ya es del pasado?
ekta wayel. Se durmi.
oj ma ekon. - ekan. Con
permiso. Es propio/ pase.
ja jun ixaw eki. Hace un mes.
manto wa xek jun jabil. Hasta
otro ao.
wa xeki ja ixawi. El mes
avanza.
ek lukum. Diarrea
jun ek ele. Una vez. majke.
chab ek ele. Dos veces.
ek sbaj.
wa xek jbajtik ja chameli. Nos
contagia la enfermedad.
wa xek jbajtik ja sak ojobi.
La tuberculosis se nos pega
ek yuj.
jach wa xek kujtikon snajtil
ja jabili sok ja atel jumasa
iti. As pasamos todo el ao con
estos trabajos.
janek wa xek awuj. - ti wa
xek kuja. Cmo la pasas? - As
la estoy pasando.
janek wa xek awuj. - ti wa
xeka. Cmo la pasas? - As la
estoy pasando.
lek wa xek kujtik. Nos va bien.
jel wokol wa xek kujtik.
Pasamos muchas dificultades.
lek ama wa xek yujile. Les
va bien?

8.
9.
-

wa xek ki si. Traigo lea.


ek yi si. Trajo lea.
aa ekuk.
yaa ekuk ja aktobusi. Cedi
el paso al autobs.
10.
eke. [Posicional que indica
repeticin y/o continuidad. El
verbo o la expresin verbal le
precede].
jaman eke ja sti naits. La
puerta de la casa est abierta
[quiere decir que hay gente
adentro].
jipa eke ja pelotai. Rebota la
pelota
mojtayon eke. Acompame.
ja ba tekana eke jun slujmal
mi abajuk. Donde ests parado
no es tierra tuya.
ti tekane eke ba kachinub.
Estn parados en el parque central.
ti wan bejyel eke ti ba sti
sat ja pampa jai. Est pasando a
la orilla de la laguna.
11.
ek [verbo auxiliar, precede al
verbo principal. Corresponde
ms o menos a pasar,
estar].
tixa ek skuts ja slujmal san
mateyo. Entonces est cruzando
la tierra [de la finca] de San
Mateo.
ekum bej. De paso, transitorio, pasajero,
provisional, pasante, interino,
temporal, turista.
mi xkana ekum bej oj kila.
No quiero verte de paso.
ekum bejni ja takini. El dinero
es transitorio.
ekum bej ayon ti ba
luumkinal. Soy pasajero en el
mundo.
ekum bej aytik ja ba

elawal
aktobus. Somos pasajeros en el
autobs.
ekum bejotik ja ba
lomantam. Estamos de paso en
Lomantn.
jel ja ekum bej ti ba tustala.
Hay muchas personas que pasan
por Tuxtla.
mi xnaa sbaj. lajan sok ekum
bej yena. No lo conozco. Parece
ser turista.
kechan ekum bej ja patspooj
yal naits. ayto skana oj
jtojbestik ja jnajtiki. El jacal es
slo temporal. Falta an que
construyamos nuestra casa.
kechan ekum bej yen ay
yatel. El es autoridad interina
solamente.
elawal. Color, tono.
ja kelawtiki. El color de nuestra
piel.
kanxa ja iximi tukbita yelawil.
El maz est amarillo, ya cambi
de tono. yelaw.
ja sbiil ja yelaw jumasai. Los
nombres de los colores:
1.
chak. Rojo, colorado.
kan. Amarillo, grisceo, rubio.
kik. Negro, oscuro.
machin. Negro.
morado. Morado
parda. Gris claro.
sak. Blanco, claro.
xoch. Gris claro.
yaax. Azul, verde.
2.
ta jel tsats ja yelawil wa xoch
jun tike snej lajan sok ja iti. Si
los colores son fuertes a los
nombres se aaden los sufijos
que siguen o se reduplica el nombre
del color:
kankan

3.

4.

mukmuk
tsubtsub
Por ejemplo:
chakmukmuk. Prpura.
kankankan. Amarillisimo, muy
amarillo.
kiktsubtsub. Negrsimo,
muy negro, muy oscuro.
saksak. Blanqusimo, muy blano,
muy claro.
ochta sak ma ochta kik ja ba
yelawil mixa merouk ja yelawil.
tixa wa xoch pilan snej. Se
antepone sak o kik para sealar
una variante de blanco o negro.
Matices de los colores se forman
con los sufijos siguientes:
-jes
-kes
-keskes
-kestik
-mukmuktik
-sujsuj
-tik
-timtim
yaxjes. Verdoso.
yaxkeskes. Celeste.
sakes. Blancuzco.
sakeskes. Rosado.
chakeskes. Rosado.
kikeskes. Gris obscuro.
kiksujsuj. Caf, gris oscuro.
chaksujsuj. Guindo.
kikestik. Gris obscuro.
kankantik. Anaranjado.
kikmukmuktik. Gris oscuro.
kantimtim. Ocre, amarillento.
kiktimtim. Negruzco.
yaxtimtim. Verdoso.
chaktimtim. Rojizo.
kay pejkech. Verdoso.
sokanxa ja yelawi. Colores
mezclados.
107

elawan
5.
-

kolet. De dos colores.


koleto. De colores, pinto.
sokan bukan yelaw. Abigarrado.
kareto. Blanco y negro.
kik yaax. Negro y verde.
yaax kan. Azul con amarillo.
jitsanxa junxta lajan ja yelawil.
Muchas cosas del mismo color.
chajanxta. Muchas cosas del mismo
color.
chakchajchaj. Muchas cosas
coloradas.
kanchajchaj. Muchas cosas
amarillas.
kikchajchaj. Muchas cosas
negras.
sakilanixta. Muchas cosas blancas.
sakkoskos. Muchas cosas
blancas deslumbrantes.
yaxkoskos. Muchas cosas azules
o verdes.

[Comentario sobre los nombres de


los colores y los matices. En
tojolabal y espaol los colores se
perciben de maneras distintas. Por
lo tanto las traducciones al espaol
son aproximaciones. Azul y verde
son un solo color, yaax. Adems,
sak no es solamente blanco. Veamos
los ejemplos siguientes.

sakcholchol. En fila.

sakjachjach. Muchas cosas regadas


y paradas.

Estos ejemplos se pueden


multiplicar. Slo queremos decir,
que los conceptos de los colores
parecen tener significados
diferentes del espaol y no pueden
reducirse a una tabla de colores
que reflejan el pensamiento de

108

occidente. Esta reduccin es una


forma de eurocentrismo.
-

Nos queda decir que los ejemplos


dados no son completos. Se
seala slo el camino como se
forman los matices. A excepcin
de los colores bsicos o simples
que se dan en el nmero 1.,
muchos tojolabales ya no usan
las palabras tojolabales para los
colores matizados, sino que
prefieren las palabras del
espaol. Pero hay que enfatizar
que la lista de los nombres de
colores y sus matices no debemos
a los ancianos sino a personas
jvenes que, obviamente, no se
olvidaron de la multiplicidad de
las palabras en su lengua].

elawan. Teir, colorear, pintar.


oj kelawuk ja sjunai. Voy a teir
su falda.
mi xkanatik oj kelawuktik ja
jnajtiki. No queremos pintar nuestra
casa.
ja sakal naits jani ja smodo ja
swinkilja chonabi. Las casas
pintadas en blanco expresan el
modo de la gente de la ciudad. [Es
decir, los tojolabales no pintan
sus casas. Saben que casas
pintadas
reflejan
un
concepcin cultural ajena.
Solamente
encontramos
edificios pintados si son
proporcionados por el gobierno
como, por ejemplo, escuelas,
casas
ejidales,
etctera.
Diferentes son los murales que
vemos en varias comunidades a
partir de 1994, el levantamiento
zapatista. Estos murales que ser

ele-eli
reflejo de la historia y del
pueblo tojolabales y de pueblos
indios vecinos].
ele. eli 8. y 9..
eli.
1.
Salir, marcharse, fuera!, largarse,
partir, ausentarse, perder la gana,
emigrar, retirarse.
elta smoji. Sali su compaero.
elta yena. Ya se march ella.
elanxa. Fuera!
elanikxa. Lrguense!
jas ora oj eluk. Cundo/a qu
horas va a partir?
elelon. Me he ausentado.
elta sgana. Perdi la gana.
elyeta mixa oj kumxuke.
Emigraron. Ya no van a regresar.
eli ja ba tsomjeli. Se retir de
la junta.
2.
ba wa xel.
ja ba jkomontiki ja ba wa xel
ja kakui teya ja snaj ja
ramoni. La casa de Ramiro est
ubicada en el lado oriente/este de
nuestra comunidad.
[ja ba espitali wa jobxi] ba wa
xel ja juuni ba oj yilotikon
ja loktori. [En el hospital se
pregunta] Dnde nos registran
para que nos vea el mdico?
3.
el ba, el sok.
el ba radyo. Se transmiti por
radio.
mas lek oj elkotik sok ja koel
stsakol ja ba kini. Nos
aprovecharemos de los precios
bajos en la feria.
4.
el yuj.
mi xel kuj ja kastiyai. No me
sale el espaol.
jel xel yuj ja tsebaneli. Sabe
muy bien cantar.

5.
6.
-

7.
-

8.
-

mi xel kujtikon ja atel iti. No


nos resulta este trabajo.
el sbaj.
el abaj. Aprtate!, cuidado!
elta sbaj ja pajchik. Se enferm
de varicela.
elta jbajtik ja sak-ojob. Nos
contagiamos de tuberculosis.
el ajnel. Huir.
el jul. Pasar, ocurrir.
oj eluk ajnel. Se ir corriendo.
mok xiwan mi jas oj el jul iti.
No tengas miedo, no va a pasar
nada.
aa eluk.
yaa elukon. Me hizo salir.
oj ma awa elan. Te excluir.
yaa eluk ja jpisolomi. Me
arrebat el sombrero.
mi oj awa eluk ja juuni. No me
quites el libro.
yaa eluk ja schanlukum ja
chitami. Destrip el puerco.
wa xyaa eluk ja smuli. Le
perdon sus pecados [Es decir, le
sac los pecados de modo que
ya no estn. mul 3..
ele
[Posicional que subraya o enfatiza
el sentido del verbo que le precede.
Este posicional ele sirve para dos
asuntos. Con el futuro y el
imperativo intensifica el sentido del
verbo. Con el completivo expresa
que el asunto ya pas].

ajnan ele. Corre ahorita!

chamta ele. Muri [y no nos


importa].
jama ele. brelo!
sjipa ele. Lo tir.
mok amil ele. No matars!
oj wajan ele. Irs por mucho

109

elkajum-elkalal
tiempo.
ojxa ma waan ele. Vas a
comer ahorita [antes de salir]?
tsikta ele. Todo se quem.
tsik ele ja tantik witsi. Ya pas
el incendio forestal en los cerros.
wayon ele ja ba aktobusi ja
yora ochyon ele ba aktobus.
Ya com en el autobus cuando me
sub..
9.
ek ele. Vez.
jun ek ele. Una vez.
ox ek ele. Tres veces.
elkajum. Explotado
elkajumotik. Somos explotados.
elkalal. Robo, cosa robado.
elkalalaltik. Lleno de robos.
jel ja yelkalal ti ba snaj. Tiene
muchas cosas robadas en su casa.
elkan. Robar, desfalcar, estafar,
explotar. [En una sociedad cuyas
casas no tienen chapas ni
cerraduras en las puertas, el
robo es una realidad no
frecuente. Los ejemplos de las
entradas que siguen lo
atestiguan. El robo es un asunto
que ocurre raras veces y las
cantidades de lo robado no
alcanzan medidas extraordinarias.
La situacin se cambia al
observar el contexto en el cual
los tojolabales viven. Nos
referimos a las relaciones con la
sociedad dominante. Sakkinal
Tajaltik, autor tojolabal,
menciona en su diario los
nombres de los oficiales del
gobierno, las fechas y los
lugares
cuando
dichos
personajes engaaron a las
comunidades con promesas de
arreglar sus problemas de tierra
-

110

sin hacer nada. En tres pginas


a rengln cerrado documenta el
robo de un total de $69,630.00
durante los aos de 1963 al
1973. (El diario de un tojolabal,
Carlos Lenkersdorf, editor,
Mxico, .D.F.: Plaza y Valds, pp.
182-189). Para poder evaluar la
cantidad robada la comparamos
con todos los bienes, casa, ropa,
animales, cosechas de la familia
del autor en el ao de 1975 o
1976. (Ibdem, pp. 174-176). El
total llega a $ 8,420.00 para una
familia de 8 personas. Es decir
el robo equivale a la totalidad
de bienes de ms de 8 familias.
Agregamos la prdida de las
tierras comunales por la
aplicacin de la ley de las manos
muertas durante el liberalismo
del siglo XIX. En ese entonces los
tojolabales perdieron todas sus
tierras y a todos de ellos sin
excepcin los convirtieron en
acasillados. Estos hechos
sealan
realidades
que
ensearon y siguen enseando
a los tojolabales qu quiere decir
robo. Es un problema gravsimo,
pero no lo es al nivel interno del
pueblo tojolabal, sino al nivel de
la relacin del mismo pueblo con
la sociedad dominante. sta se
manifiesta en los hecho referidos
como dominante y represora. Los
tojolabales, en cambio, son las
personas a quienes despojan
durante una historia secular. Y
a los ladrones no ha pasado
nada, no est pasando nada. De
la misma manera, pues, se
cuestiona la justicia oficial que

elkani-ermano
habla del estado de derecho y
del respeto de la ley. Al parecer
las leyes no se han hecho para
que los tojolabales disfrutan de
la proteccin de ley y del
derecho. Al mismo tiempo se
entiende la razn por la cual
mantienen y practican la justicia
tojolabal, que no castiga a los
delincuentes sino que se
esfuerza en recuperarlos e
integrarlos a la comunidad
nostrica. mul].
oj yelkuk ja snan muti. Robar
la gallina.
mi oj kelkuktik ja ba yatel
ja ba snaj ja mandaranumi. No
desfalquemos en el trabajo en la
casa del mandn.
yelkan jun may ja keremi. Rob
un cigarro el joven.
wa xyelkan kitikon. Nos
estafa.
wa xyelkan ja kateltiki. Nos
explotan.
kelkunej. Lo he robado.
mi elkanubaluk No es robado.
elkani. Robar, estafar.
jel xelkani. Roba mucho.
wan elkanel. Est estafando.
elkanelxa. Ya es un robo.
elkanum. Ladrn, estafador, explotador.
mi elkanumuka. No eres
ladrn.
eltani. Salir, perdonarse.
eltaniyonta ja ba snaj ja jtati.
Ya sal de la casa de mi padre.
eltani jitsan ja smulei. Sus
pecados numerosos se (le)
perdonaron [es decir, salieron y
ya no estn].
eltes. Parecerse.
wa xawelteson. Te pareces a m.

wa xaweltesjon. Te pareces a m.
wa xyeltes ja snan ja teresa.
Teresa se parece a su mam.
keltes.
elum. El que sale o va a salir.
elumexa. Los que han salido ya.
emperyal. Esteva, mancera.
en. Cierta planta no identificada, slo
conocida por los ancianos.
eneldo. Eneldo [Anethum graveolens].
enero. Enero.
entonses. Entonces antos, antose, ti.
entoril. jawentorilex, kentoriltik,
yentoril.
enub. Red, red grande [sirve para
cargar
mazorcas],
rede
[comiteco], red para pescar.
nuti.
ja kenubi. Mi red.
enubaltik. Muchas redes.
jipawik koe ja wawenubexi ja
ba stojol skabi ja barkoi.
Bajen su red a la derecha del
barco.
enubaxi. Hacerse una red grande.
oj enubaxuk ja chiji. Se va a
hacer una red grande.
enubi. Hacerse una red grande.
enubita. Ya se hizo una red
grande.
erensya. Herencia. dotyar
yaa ki jun kerensya ja jtati
jani ja scheji. Mi pap me dej
una herencia, es decir su borrego.
ermano. Hermano [no de sangre sino
por afinidad, es decir por ser de
la misma comunidad, de la misma
religin, del mismo compromiso
socio-poltico. El ermano,
adems, se puede referir tanto al
varn como a la mujer, aunque
en tiempos recientes se emplea
tambin el trmino ermana. El
111

ermanoan-esentan

empleo de la palabra ermano


tiene un significado particular.
De la persona que llamamos
ermano no nos separa ninguna
barrera de posicin social ni de
edad. Dicho de otro modo entre
hermanos somos iguales, la
hermandad nos empareja. Pero
con esto no se niega la funcin
social que tiene la otra persona
a la cual llamamos hermano. Por
eso podemos decir y decimos,
por ejemplo, ermano obispo,
hermano obispo, o ermano
loktor, hermano doctor. La voz
ermano, finalmente, tiene otra
particularidad porque excluye el
tratamiento de seor que
corresponde a ajwal o
ajwalal que s subraya la
posicin y diferencia social.
Tojolabales no se llaman entre
s ajwal. Porque ste representa
al patrn, al explotador, a la
persona que no respeta a los
tojolabales e indios en general.
En tojolabal, finalmente, el
trmino correspondiente de
ermano es mojaljel o mojalijel
moj. Para una exposicin ms
amplia Carlos Lenkersdorf
2004, el concepto hermano].
kala ermano. Hermano querido.
kermano. Mi hermano
san kermano chepa. Buenos das
hermana Josefa. [A menudo
ermano se refiere a cualquiera
de los dos gneros].
ermanoan. Hermanar.
oj yermanouk sbaje. Se van
a hermanar.
ermanoaxi. Hermanarse.
mi skana oj ermanoaxuk
112

awujilex. No quiere hermanarse


con ustedes.
ermanobi. Hermanarse.
ermanobita kujtik Se herman
con nosotros.
ermita. Ermita, capilla, iglesia.
ermitaan. Servir de ermita.
oj kermitauktik ja eskwela.
La escuela nos servir de ermita.
ermitaaxi. Construirse una ermita.
ermitabes. Construir una ermita.
ermitabi. Construirse una ermita.
es, esal. Papel de actor, rol de actor,
aparentar. [Este trmino es
instructivo desde la perspectiva
etimolgica. De la palabra se
derivan los voces esentan,
esentani y esentanum. Quiere
decir, el actor que desempea el
papel de otra persona, de hecho,
est robando lo que la otra
persona es y representa.
Mientras esto ocurre en un teatro,
como por ejemplo en el
carnaval, el actor divierte a los
espectadores. Pero si fuera del
teatro o de las bromas alguien
presenta a otra persona, ya no
divierte a los dems, sino que
pretende ser lo que no es. En este
sentido es un engaador. Se
apropia lo que no le pertenece].
ja ba senya wa sjea yes jun
ajwalal ja jmojtiki. En el teatro
nuestro hermano representa el
papel de un finquero.
wa sjea yes jun pobre yujxta
ay stakin. Aparenta ser pobre
pero tiene dinero.
esentan. Ratear, hurtar, escamotear.
oj yesentuk ja tan elkanumi.
Va a ratear el ladrn ese.
mok awesentayonex sok ja

esentani-estado
jtakini. Que no me hurten el
dinero.
yesentane ja stakin ja
chonwanumi. Escamotearon el
dinero al vendedor.
esentani. Ratear, hurtar.
jel yesentaniye ja ba kini.
Ratearon mucho en la feria.
esentanum.
Ratero,
hurtador,
escamoteador.
eskuro. Negro [del color de caballos.
El concepto es una adopcin y
adaptacin
del
espaol
oscuro].
jel arisko ja eskuroi. El caballo
negro no se deja agarrar.
eskwela. Escuela. snajtsil snebjel.
eskwelaan. Servir de escuela.
oj keskwelauktik ja ermita.
La ermita nos servir de escuela.
eskwelaaxi. Construirse una escuela.
eskwelabes. Construir una escuela.
eskwelabi. Construirse una escuela.
eskwelante. Escuelante, alumno de
escuela.
espejo. Espejo, vidrio.
smanata jun yespejo. Compr un
espejo.
espejo kulubal ja yetali. La
botella est hecha de vidrio.
espital. Hospital, clnica, sanatorio,
nosocomio. snajtsil chamum
espitalan. Servir de hospital.
oj espitaluk ja eskwela. La
escuela servir como hospital.
espitalaxi. Construirse un
hospital.
espitalbes. Construir un hospital.
espitalbi. Construirse un
hospital.
jastal oj ochkotik ja ba yoj
espitali ta malo aytik. Cmo
encontramos al hospital si estamos

enfermos.
tilan oj ya ochkotik ja ba
juuni ba oj yilotik ja loktori.
Es necesario que nos registren
para que los doctores nos vean,
examinen y curen.
oj jobtik yi ba wa xeli ja
juuni ba oj yilotik ja loktori.
Vamos a preguntar dnde nos
registren para que nos vean los
doctores.
oj sjob kitik ja loktori. Los
doctores preguntarn.
ba aya yaj xawabi. Dnde te
duele?
jas ora ke awabi ja syajali.
Desde cundo te duele?
jas ora wa xyajbi. Cundo te
duele?
wan ma xyajbi ja wa lawai. Te
duele al comer?
wan ma xyajbi yajni xchak
waani. Te duele despus de la
comida?
wan ma xyajbi ja mito lawai.
Te duele antes de comer?
wan ma xakana oj xejnan. Te
da ganas de vomitar?
mi ma xinini jakujol. Tienes
nauseas?
xinini jkujol. Tengo nauseas.
yaj, yajal.
estado. Estado.
chyapas ja sbiil ja kestadotiki.
Chiapas es el nombre de nuestro
estado, nuestro estado se llama
Chiapas. [En la tradicin y el
vocabulario tojolabales no hay
ningn concepto correspondiente
a estado. Por eso, se emplea
la palabra adoptada del
espaol. La razn es que la
divisin territorial, cuando
-

113

estados unidos-extranjero

estuvo en manos de los


tojolabales, se concibi conforme
a otros criterios, vigentes en el
tiempo
prehispnico.
Lo
explicamos con referencia a la
entrada de kronta. Por ello, no
lo vamos a repetir aqu. De la
misma manera referimos a los
lectores a las entradas de
mandar
y
mandaranum,
gobernar y gobierno, conceptos
ntimamente relacionados con el
del estado].
estados unidos. Estados Unidos de
Amrica. [En tiempos recientes se
est dando, tambin entre los
tojolabales, el fenmeno de la
migracin a Estados Unidos.
No lo hubo o casi no lo hubo
en los setenta y ochenta del
siglo pasado. Se explica por la
poltica antiagraria de importar
productos que producen y
venden los campesinos. Los
productos importados, sin
embargo, se venden a precios
muy reducidos, debajo de los
precios que podran pedir los
campesinos mexicanos. Se
agrega, en muchos lugares, el
agotamiento de la tierra y
problemas relacionados con la
tenencia de la tierra a partir del
cdigo agrario de 1992. Todos
estos fenmenos conducen a la
migracin y la explican.
Mientras tanto no se hace nada
para resolver el problema desde
la raz. Porque oficialmente no
se entiende la adhesin de los
campesinos a la tierra que es
Nuestra Madre Tierra.
Recibir un salario por
114

cualquier trabajo es otra cosa


que labrar y servir a Nuestra
Madre. atel ganar].
estribo. Estribo.
estropa. Estrofa
extranjero. Extranjera. [Especie de
abejas, no del pas sino
importada]. chajnul.

i-iaj

i
i. Y.
-

i antose yajni yila jel chama ja


yal yunini sbaj san bartolo tajki.
Y entonces cuando vio San Bartolo
que muchos de sus hijos murieron,
se enoj.
iaj, ioj. [Se usan las dos formas del
verbo de modo indistinto como
lo muestran los ejemplos
siguientes. En primer lugar
presentaremos la forma iaj y
sus derivados].
iaj. Traer, tomar, agarrar, tener, usar
1.
kiaj ja ani. Traje el remedio.
yiaj atsam. Tom sal.
iaj keni ja takini ba oj atupe
ja jeltiki. Toma la moneda para
que pagues nuestra deuda.
i ja atsami. Ten la sal.
yiaj bwelta. Regres.
yiaj gasolina ja aktobusi. El
autobus usa gasolina.
yiaj gusto. Le gust.
yiaj ja takini ja yen. l lleva la
cuenta.
yiaj smanjeli ja iximi
jujnabei. El ao pasado gast
dinero para comprar maz.
yiaj wokol. Sufri.
ti yiajea ja skui. Agarraron su
ropa.
mi xawiaj akostalex. No tengan/
traigan costales
2.
iaj ik
iaj ik. Aspira!
wanonta yijel ik. Todavia
aspiro/vivo.
yiajto ik.Todava respir.
3.
iaj ja.
mi yikunejuk ja. No le han

4.
5.

6.
7.
8.
-

9.
10.
-

bautizado.
waj yi ja. Fue a que le bauticen.
yaa ki ja. Me bautiz.
yijel ja. Bautismo, bautizo.
iaj kajpe.
iajxa ja kajpei. Toma el caf!
mixa ma xawiaj kajpe. No
aceptas ms caf?
jel wa xawiajex ja ba
wacholexi. Muchos se entregan
uds. al trabajo.
iaj jani.
iaj jan ki ja oxomi. Treme la
olla
i jan ki ja oxomi. Treme la
olla.
i jani. Trelo.
kaax i jani. Anda, trelo.
oj awi jan ki ja juun jumasa
Me traers los libros.
yiaj jani. Lo trajo.
waj yi jan si. Fue a traer lea.
waj ikuj si jani. Fue a traer lea.
waj yi jani chenek. Fue a juntar
el frijol.
jasunka oj awiex jan kitikon.
Qu nos van a traer?
iaj yi.
mas wanxa yiaj yi. Ya lo
entiendes ms.
mini jas yiaj kitik. No nos cobr
nada.
iaj kani lom.
wa xyiaj kani lom ja kateltiki.
Se aprovecha de nuestro trabajo,
agarra nuestro trabajo por nada.
yiaj kan lom ja yipi. Abus de
sus fuerzas.
wa xyiaj majan ja jtitikoni.
Habla por medio de nosotros.
iaj oche. Llevar.
oj yi och si ti ba snaj. Va a
llevar lea a su casa.
115

ioj
-

11.
-

12.
-

116

oj ijanik ja ba sti sat ja niwak


mandaranum Los llevern
delante del gobierno.
mixa tilanuk ba oj yiotik ja
ba chonab. Ya no es necesario
que nos lleven a Comitn
oj ikjuk oche ja ba skab ja
mulanum. Lo van a entregar a los
delincuentes.
iajikxa oche. Llvenlo.
tixa ay ili ja ma oj yion ochi.
Ya est aqu el que me llevar.
Recibir.
iajxa ki ja kaltsili. Recibe mi
corazn!
ja ma wa xyiajex yen wa
xyiajon. ja ma wa xyiajon yen
wa xyiaj ja ma sjekawoni. El
que recibe a ustedes recibe a m, y
el que recibe a m recibe al que me
enva.
mitoni yionejukea ja stsakoli.
kechan yiaje lom kumal.
Todava no recibieron su salario.
Slo recibieron palabras vacas.
oj yione ja ba snajei. Me
recibirn en sus casas.
yiaj ja stsakoli. Percibi su
salario.
mini jun juun yiaj kitik. No
recibi ninguna carta de nosotros.
mini jun takin kiaj awilex. No
acept dinero de ustedes.
iaj spatik
wa xkala awabyex june ja
wenlexi oj awiex jpatiki. Le
digo que uno de ustedes me van a
traicionar. [Noten la sintaxis
diferente. No dice que uno de
uds. me va a traicionar. El
tojolabal considera el grupo
como corresponsable].
ja ma oj yi ja spatiki. El que lo

traicionar.
Arrastrar.
ikubalotikon ja ba mar.
Fuimos arrastrados al mar.
14.
iaj abajex.
oj yi sbaje ja nupanumi. Los
novios van a vivir juntos.
15.
[Formas selectas del verbo iaj]
wa xkiaj. Traigo.
wa xawiaj. Traes.
wan yijel. Est trayendo.
waj ikuj. Fue a traer.
kikunej. Lo que he trado.
mi yikunejuk. No lo ha trado.
i. Trelo.
iaj. Trelo.
iajik.Triganlo.
aa yiaje. Que lo traigan.
tambin las entradas
siguientes: ikben, ikuman,
ikuni, ikwani, ikxi.]
ioj. [Variante de iaj con pocas formas
verbales]
1.
estar enfermo.
jelxa kioj. Estoy muy enfermo.
yen yioj chamel. l est
enfermo.
mey kioj chamel. Disfruto de
salud, no estoy enfermo.
ay jawioj ojob. Tienes catarro.
yioj ek lukum. Cogi diarrea.
jel yioj sak ojob. Tiene grave
tuberculosis.
2.
Tener, retener, gozar.
ayxa yioj derecho. Tiene
derecho [agrario].
mey kiojtik ixim. No tenemos
maz.
ayto yioj ja jluumtiki. Retiene
nuestra tierra.
ay yioj tusan takin yuj ja
schono ja schitami. Tiene algo de
dinero porque vendi su puerco.
13.
-

iban-ibilajel
-

jitsan tele yioj. Tiene muchas


yuntas.
ayxa yioj oxe jabil. Ya tiene
tres aos.
mini jas ay yioj. No tiene nada,
es pobre.
mi jas yioj. No hay de qu!
3.
Estar.
najat yioje jun nole chitam
wani wael. Lejos de all haba una
manada de cerdos que estaba
pastando.
ti mojanxa yioje ja ba chonab.
Ya estaba cerca de Comitn.
4.
[Es un verbo defectivo del cual
existen slo las formas
siguientes:
kioj
jawioj
yioj
kiojtik
jawiojex
yioje]
iban. Enterrado
iban ja mayili. Chilacayote
enterrado.
oj katik ochuk jun kiban
mayil. Vamos a preparar un
chilacayote enterrado.
ibanal. Todo.
kibanaltik. Todos nosotros.
wawibanalex. Todos ustedes.
yibanale. Todos ellos / ellas.
yibanal.
ibe, ibeal. Mata, planta con su raz.
ibealtik. Muchas matas.
ibe ixim. Mata de maz [tiene
cuatro plantas].
ibe kajpe. Cafeto.
jun ibe kul stsunu ja jtati.
Una planta sembr mi pap.
ibe lima. Limero.
ibe naranja. Naranjo.

junta ibeil aytik (regional).


Tenemos los mismos antepasados.
ja kibeiltik (regional). Nuestros
abuelos.
ibeaxi. Macollar.
ibeaxita ja oni. El aguacate
macoll.
ibel. Debajo de.
kibel. Debajo de m.
wawibel. Debajo de ti.
yibel. Debajo de l /ella.
kibel ay ja. Debajo de m est
el agua.
yib.
ibelajel, ibelajelal. Abajo, inferior, bajo,
pueblo, masa. ibilajel
ibelajal aytik. Somos los de
abajo, estamos en la base de la
sociedad.
ibelajel aye yuj ja jnali. Son
los inferiores a causa de los ricos.
ibelajel aye ja ixtalajum
jumasai. Son los explotados son
los de abajo.
ayto skana oj slaj sbaje lek
ja matik ibelajel aye. Falta
an que el pueblo se organice bien.
ja matik ibelajel aye jel ja
yipi yuj ja mas jitsan aye. Las
masas tienen mucha fuerza porque
son la mayora.
ibelanum Proletario.
jelxania ja ibelanum ixa
mutsanuk ja sati. Ya son muchos
los proletarios sus ojos ya no estn
cerrados.
ibelaxi. Ahogarse.
ibelaxita ja keremi. El muchacho se
ahog.
ibilajel. Por los suelos. ibelajel.
kan ibilajel. Est por los suelos.
kantik ibilajel. Estamos por los
suelos.
117

ibjaxi-ijlaban
ibjaxi. Ahogarse, hundirse, anegarse.
wa laibjaxiyon koltayonik. Me
ahogo, aydenme.
ibjaxi ja barkoi. Se hundi el
barco.
mi oj ibjaxuk ja barkoi. El
barco no se va a anegar.
ibjaxum. Ahogado.
iboy.
Armadillo.
[Dasypus
novemcinctus].
ich, ichal. Chile. [Capsicum annum L.].
ichaltik. Chilar, muchos chiles.
chakal ich. Chile rojo.
kanal ich. Chile amarillo.
yaxal ich. Chile verde [no est
maduro an].
yalajil ich. Chilar.
ich ako. Especie de avispas con panal
pequeo.
icham. Retumbo.
wa xawani ja ichami. wa xyaa
norte ja schol. ja ajyii ja ba
saltiyo. ja icham ayto ja ba san
mateyo. yioj yijlab morado
yaax chak. ja ba yixawil julyo
wa xawani. tukxa ja schol ja
chawuki. wa xyaa tsatsal ja. El
retumbo grita. Su tarea es traer el
norte. Antes lo hubo en Saltillo. El
retumbo est todava en San
Mateo. Tiene luz morada, verde y
roja. En el mes de julio grita. Otra
es la tarea del rayo. Trae
aguaceros.
ichan. Comer chile
wa xkichan jun ich. Como un
chile.
wa xkichantik ja lawunixi. En
lugar de chile comemos el rbano.
ichtaj. Ichtaj [comiteco], ocote.[Pinus
oocarpa Scheide]
sakal ichtaj. Otra especie de
ocote sus piones son aovados.
118

ichte. Especie de rbol no identificado en


espaol. El jugo de las hojas arde
en los ojos.
iday. Y de ah, iday [comiteco].
iglesya. egelesya.
ijal. Nieto, nieta.
ijaltik. Muchos nietos.
ja kiji. Mi nieta, mi nieto.
ja kiji ixuk. Mi nieta.
wawiji winik. Tu nieto.
ijan. Tener como nieto.
wa xyijan oxe alats. Tiene
tres nenes como nietos.
ijenyero. Ingeniero. pilaluum.
wa sxeta luum ja ijenyero. El
ingeniero divide la tierra.
ijenyero ba luum. Ingeniero
agronnomo, agrimensor.
ijenyero ba te. Ingeniero de la
forestal o del aserradero.
ijkats. Carga [de hombres o de bestias.
Se carga en las espaldas].
ijkatsani. Cargar en las espaldas.
jel laijkatsani. Cargas mucho.
ijkatsaxi. Cargar en las espaldas.
wan ijkatsaxel ja iximi ja
keremi. El joven est cargando el
maz en las espaldas.
ijkin. Garza. [Casmerodius albus
egretta].
ijkam. Especie de abejas negras y
pequeas.
ijlaban. Ver, encender, dejar ver, iluminar,
alumbrar.
wa xkijlabantik kinal yuj ja
kakui. Vemos gracias al sol.
wa xyijlaban jun nichim.
Enciende una vela.
oj kijlabuktik jun nichim. Una
vela nos dejar ver.
kijlabantik ja yijlab ja jokoi ja
ba beji. La luz del foco nos
ilumin el camino.

ijlabani-ik

oj awijlabuk ja taj ja ba beji.


El ocote te alumbrar el camino.
ijlabani. Dar luz, lucir, iluminar, alumbrar.
wa xijlabani ja nichimi. La vela
da luz.
wan ijlabanel ja kanal
jumasai. Las estrellas estn
luciendo.
yaa ijlabanuk ja jbejtikoni.
Nos ilumin el camino.
yaa ijlabanuk ja skujol ja
ixuk winik jumasai. Alumbr el
corazn de la gente.
ijna. Despreciar, desdear, menospreciar,
tener asco a alguien.
wa xyijnayotik. Nos desprecia.
mi sbejuk oj kijna jbajtik. No
es justo que nos desdeamos.
mi ma oj yijnayotik. No nos va
a menospreciar?
mi awijyayonex anima jel
tuujon yuj ja chameli. No me
tuvieron asco aunque estuvo muy
apestoso por la enfermedad.
ijtixan (regional). Cometer adulterio.
wa xyijtixan ja scheum ja jmoji.
Comete adulterio con la mujer de
mi hermano.
ijtsimal (regional). ijtsimay.
ijtsimay. Heno, pashtle, pashte
[comiteco].
[Tillandsia
usneoides L.]
ijtsinal. Hermano menor, hermanito,
hermanita. tak.
ijtsinaltik. Muchos hermanitos.
ja lita jani ja kijtsini. Margarita
es mi hermanita.
tela wawijtsini. Abraza a tu
hermano menor.
kala ijtsina. Mi hermanito
querido!
najtil ijtsinal. Hermano carnal
menor.

najtil kijtsin. Mi hermano menor


carnal.
aa xkoltanuk ja kala ijtsina.
Saluda a mi hermanita menor [es
decir, saluda a tu esposa. Se
supone que la esposa es ms
joven que la persona que
habla].
ijtsinan. Querer a alguien como a un
hermano menor.
wa xkijtsinana. Te quiere como
a un hermanito.
wa xyijtsinana kala teresa.
Querida Teresa, te quiere como a
su hermanita.
-ik. [Sufijo de plural de algunos
adjetivos. Por ejemplo:]
jelxa tsamalik ja jku jwextiki.
Ya son muy bonitas nuestras
camisas y pantalones.
ika, ikaal. Temascal, bao de vapor. [Se
usa despus del parto por las
madres. Es un remedio
preventivo y curativo contra la
sarna.]
ikaaxi. Hacerse un temascal.
ojxa ikaaxuk yuj ja jel oj
makunuk kujtik. Ya se har un
temascal porque nos sirve mucho.
ikabes. Hacer un temascal.
yikabes ja winik jumasai ba
oj makunuk yuj ja alum ixuki.
Los hombres hicieron el temascal
para que sirva a las parturientas.
ikabi. Hacerse un temascal.
ik. Aire, viento, olor, perfume, aires.
ti ba ik. En el aire.
jel ja iki. Hace mucho viento.
tsamal ik.Olor bonito.
ja yik ja nichimi. El perfume de
las flores.
tup kik. Me desmay.
wa xkiaj ik. Respiro.
119

ik ason-il
-

wa xyiaj ik. Aspira.


mito oj ya eluk ik. No aspire
an.
wa xkab yaj yuj ja iki. Me duele
por tener aires.
[Los aires son dolores que
caminan por todo el cuerpo. Se
dan sobre todo en las
coyunturas. Los aires son tpicos
en toda la regin y fuera de la
misma. Las causas pueden ser
varias.]
ik ason. Espritu. [Se trata de un
neologismo que se propuso para
explicar la particularidad del
espritu de ser parecido al aire y
las nubes. Por supuesto, hay
espritus diferentes, por ejemplo
xiwtanum, xiwtumane, es decir,
fantasmas o espectros]. chikel.
ikaxi. Evaporarse, gasificarse.
ikaxita ja jai. El agua se
evapor.
ikaxita ja alkoli. El alcohol se
gasific.
ikben (regional).
1.
mi ikben.
mi ikben sbej. Malvado.
mi ikbenon. Soy malvado.
mi ikbena. Eres malvado
mi ikben wa weni. Eres
malvado.
mi ikben ja stuujil ja waeli.
El olor de la comida es
desagradable.
2.
ikben sbej.
kikben sbej. Lo he hecho.
wawikben sbej. Lo has hecho.
kikbentik sbej. Lo hemos
hecho.
[Completivo perfectivo del verbo
iaj llevar. El segundo saltillo de
la raz se convirti en k. Las
120

expresiones negativas con sbej


pueden explicarse por no
llevado por su camino, por lo
justo por eso quien lo hace se
vuelve malvado. Los giros
positivos, en cambio, implican
que algo se ha llevado por su
camino, es decir por lo justo y,
en este sentido los autores lo han
hecho.]
ikilal. Olor.
kikilaltik. Nuestro olor.
ikilan. Brillantina.
ikilaxi. Oler bonito.
wa xikilaxi ja nichimi. Las
flores huelen bonito.
ikuman. Traedor [del verbo iaj].
ikuman jpatiktik. Traidor.
ikuni. Llevar algo o a alguien por quererlo,
por ser querido.
wa laikuniyon. Lo llevo.
ti wa xikuniyon. Me llevan all
por quererme.
ikunubala (yuj jel lek
wamodo ma ay wachol). Eres
querido por todas partes.
wa xikuni jpatik. Me traiciona.
ikwani. Llevar pasajeros.
wa xikwani ja aktobusi. El
autobs lleva pasajeros.
ikxi. Arrastrar.
jel wa xikxi ja ba kateli. El
trabajo me arrastra.
il. [Clase de sufijo, lleva saltillo inicial
si le precede una vocal,
skakuil, pagrinoil].
1.
[Indica determinacin]
snajtsil. Casa para un solo uso.
snajtsil ixim. Troje.
skakuil. Da determinado.
ja skakuil ja kini. El da de la
fiesta.
yajwalil. Patrn de una finca

il kote-ila
determinada.
yajwalil san mateyo. Patrn de la
finca San Mateo.
yalajil chenek. Frijolar.
och, pax, pobre.
2.
[Se agrega a adjetivos al
preceder al nombre que se
califica si la raz tiene por vocal
e - i - u.]
lekil luum. Buena tierra.
kikil kawu. Caballo negro.
kutil wex. calzn corto.
Pero tambin:
najatil luwar. Lugar lejano.
najtil luwar. Lugar lejano.
ja ba tojil bej ja jlekilaltiki. El
camino recto hacia la sociedad
justa.
3.
[Sustantivacin].
stsamalil. Belleza.
ja stojolil ja ixuk jumasai. La
rectitud de las mujeres.
4.
[Seala lo que uno va a ser.
ochi 2.]
oj och pagrinoil. Va a ser
padrino.
wa xyaa ochkon atijumil. Me
da un trabajo.
aa paxuk wajil ja ton iti.
Convierte en tortillas estas piedras!
il kote (Regional). All cerca pero todava
no se ve.
il kote ja snaji. All cerca est
su casa.
ili.
ila.
1.
Ver.
wa xkilawa. Te veo.
wa xkila kinal. Veo. [La
capacidad de ver debe agregar
la palabra kinal al verbo ila.
Si no se hace se enuncia que se
ve algo. Por ejemplo, wa xkila,
-

2.
-

3.
-

lo veo, mi xkila, no lo veo. Es


decir, los sentidos de la vista y
del odo estn orientados siempre
hacia algo. Al ver o no ver el
kinal, quiere decir, percibir el
mundo perceptible por los ojos.
De la misma manera se dice wa
xkab kinal, oigo. Al decir, en
cambio, mi xkila kinal se
enuncia que no veo, soy
ciego kinal].
ilan kuj. Lo tengo a la vista.
mi yilunejuk. No lo ha visto.
wan yiljel. Est vindolo.
waj iluj alaj. Fue a ver la milpa.
mi xilxi yuj jel chin juntiro.
No se puede ver porque es
pequesimo.
mi ilji. No fue visto.
jel tsamal ja yiljeli. Qu hermosa
vista.
Solear, observar, tratar, considerar,
inquietar.
slitalaan ja kajpe ba oj yil
kaku. Extendi el caf para
solearlo.
oj kiltik ja smodo ja yajwalil ja
san lampoi. Vamos a observar la
conducta del patrn de la finca San
Caralampio.
oj kiltik oxe punto. Vamos a
tratar tres puntos.
lajan sok tsilel wa xilxi. Es
considerado intil.
jel wa xoch iljuk ja kakixi.
Me inquieta mi nuera [porque
quiere hacer su casa aparte con
mi hijo y ste ya no me va a
ayudar].
ila lek.
wa xyila lek ja chamum ja
loktori. El doctor reconoce/
examina al enfermo.
121

ilben-ilkujolani
-

4.
-

5.
-

6.
-

7.

tilan oj kiltik lek jasyuj pobre


kantik. Hay que exminar porqu
somos pobres.
ila abaj.
ila abaj. Que te vaya bien.
[Forma de despedir a la persona
que salga]
ila wala baj. Que te vaya bien.
[Forma de despedir a la persona
que salga].
ti xyila sbaj. Que se las arregle.
ti xawila abaj. Ah que la veas
t.
jel yaj wa xyila sbaje. Se quieren
mucho. yaj, yajta
lek ila.
lek wa xyila spetsanil wa
xakulan. Toma a bien todo lo que
haces.
mi lek wa xyila wamodoi.
Interpreta mal tu conducta.
mi lek kila yuj ja mi jakya
chabajei. Me extra que no
veniste anteayer.
lek wa xkilawa. Me caes bien.
lek wa xyilawon. Le caigo bien.
menos ila.
mini jun ma menos wa xyila. No
hace ninguna distincin entre una
persona y otra, no hay nadie a quien
desprecia.
menos wa xyilawotik sok ja jnali.
Nos aprecia en menos que a los
ricos. [En otras regiones se dice
... yuj ja jnali.]
xyila dyos. [Se pronuncia xila
dyos. Se usa para confirmar lo
dicho.]
xyila dyos. Que Dios lo vea!, as
es de veras.
xyila ma dyos. Qu Dios lo vea?

ilben.
1.
Visible.
122

ilbenon. Estoy visible, me pueden


ver.
mi ilbenuka. No ests visible, no
te pueden ver.
2.
Debe de verse pero ya no est.
ilben ja beji yuj jel ja lokoki.
El camino debe de verse pero no
se puede porque hay mucho lodo.
ilben ja yalaji. Se milpa est
aplastada.
mi ilbenuk ja beji. El camino
est intransitable.
3.
mi ilben sbej.
mi ilben sbej. Es injusto.
mi ilbenon sbej. No estoy
presentable.
4.
Haberlo visto, tiene que verlo, estar
por ver.
kilben. Lo he visto, lo tengo a la
vista.
yilben. Tiene que verlo.
yilben ja yalaji. Su milpa est por
ver.
ili. Aqu, ac.
la ili. Ven ac.
ja ili ba aytiki. Aqu donde
estamos.
ba ili. Aqu.
il kote ja snaj ja jmojtiki.
[regional] All est la casa de
nuestro compaero.
ilkujol. Envidia.
toj ilkujol ja smodoi. Su
conducta es pura envidia.
ilkujolan. Envidiar.
mi xilkujolan. No le envidio.
oj yilkujoluka. Te va a envidiar.
wa xawilkujolan abajex.
Ustedes se envidian los unos a los
otros.
ilkujolani. Tener envidia, ser envidioso.
mi
xmakuni
ta
oj
ilkujolanukotik. No sirve que

iltalaan-intilal
tengamos envidia.
wa xilkujolani ja tan
pilaluumi. Aquel ingeniero
agrnomo es envidioso.
iltalaan. Ver muchas cosas.
yiltalan ja chamum jumasa ja
loktori. El mdico vio a muchos
enfermos.
ilwani. Ver, hacer de guardia.
mi xilwani ja ba akwali. No
ve en la noche.
wa xilwani ti ba bej. Hace de
guardia en el camino.
ilwanum. Guardia, guardin, velador.
ja ilwanum ti ba snaj
kakanum- La guardia del
cuartel.
wa skana jun ilwanum ja ba
jnaji. Me hace falta un velador en
la casa.
mi oj ochkon ilwanumil. No
voy a ser guardin.
inat. Semilla.
mey inat. No hay semilla.
ja inatil (regional). Nuestros
antepasados.
ja kinatiltik. Nuestro semen.
tsunainat. Sembrador.
inatan. Conseguir semilla.
oj kinatuk. Voy a conseguir
semilla.
inatani. Estar sembrado, sembrarse.
inatanita ja iximi. El maz ya se
sembr
inataxi. Estar sembrado, sembrarse.
mito oj inataxuk. Todava no se
va sembrar.
inatbi Estar sembrado, sembrarse.
ojni inatbuka. Seguramente se
va a sembrar.
indijena. Indgena. [Los distintos
pueblos indgenas suelen
llamarse por el nombre de sus
-

pueblos y no emplean el trmino


de indgenas. Por ejemplo, dicen
tojol
abaloltik,
somos
tojolabales].
indijenaotik. Somos indgenas.
indyo. Indio.
indyo jbiiltik yuj ja jnali. Los
ricos nos llaman indios. [A menudo
ya no hay la aversin contra el
trmino indyo, pero de todos
modos se prefieren los nombres
propios de los pueblos
originarios].
inini -kujol. Tener nauseas. [Es un
verbo terciopersonal. La
referencia a la persona se
expresa por el prefijo de kujol.
Este verbo, adems, se emplea
solamente en el completivo e
incompletivo. En el incompletivo
usa slo el marcador x- y no el
afirmativo wa. Para referirse a
eventos del pasado se puede
emplear el incompletivo con una
referencia al pasado (eke) o, en
su lugar el completivo pero otra
vez se agrega la referencia al
pasado].
xinini jkujol. Tengo nauseas.
xinini skujol. Tiene nauseas.
mi ma xinini jakujol. No tienes
nauseas?
jel xinini jkujol eke. Ayer tuve
muchas nauseas.
inini skujol eke. Ayer tuvo
nauseas.
inip. Ceiba [Ceiba pentandra L.
Gaertn.]
inojo. Hinojo [Foeniculum vulgare L.]
intilal.
Semilla,
descendencia,
descendiente. inat.
yintil ba tekul sok yakil.
Semilla de enredaderas.
123

inyeksyon--ita
-

mi xkanatik oj yab wain ja


kintiltiki. No queremos que
nuestra descendencia tenga
hambre.
yintilotik ja jmexep jtatawelotiki.
Somos los descendientes de
nuestros abuelos.
kintila kunina winik. Eres mi
descendiente, mi hijo.
inyeksyon. Inyeccin. [A veces se
emplea el trmino de
tsistakin].
ip, ipal. Fuerza, fuerte.
jel ja yipi. Tiene mucha fuerza.
mey kip. No tengo fuerza.
oj ki kiptik. Vamos a recobrar
las fuerzas.
jel ja yip ja an iti. Este remedio
es muy fuerte.
ja yip ja yaltsil ja dyosi. El
Espritu Santo. [Por supuesto se
trata de un neologismo para
traducir el trmino cristiano].
ipan.
1.
Apoyarse.
wa xkipan ja akintei ba mi oj
mokon. Me apoyo en la mesa
para no caer.
wa xyipan ja swaeli. Come para
hacer fuerzas.
wa xyipan ja tsakab ja tei. El
palo sostiene el muro.
oj kipuktik. Nos vamos a apoyar
mutuamente.
2.
Soporte [de cualquer clase]
yipan makbal. Soporte del cerco.
yipan teil. Rodrign.
ipaxi. Enfermarse de gravedad, sufrir
mucho.
ipaxiyonta. Me enferm de
gravedad.
jelxa ipaxel juntiro. Est
sufriendo muchsimo.
124

wan wanto wa xipaxi. Cada rato


se enferma mucho.
isak, isakal. Camote [Ipomoea
batatas Lam.].
isakaltik. Camotal.
chakal isak. Camote morado.
sakal isak. Camote blanco.
patsubal isak. Camote pelado.
skoj isak. Rizoma del camote.
isim, isimal. Barba, bigote.
ja kisimi. Mi barba.
sjoxo ja yisimi. Se rasur
yaa eluk ja kisimi. Me afeit.
patsa isim. Barba corrida.
isimte. Cola de caballo [Equisetum sp.]
yisim bajlam, yisim
chibo.
it. Esto, mira!, ah, all, all.
it koe. Ah abajo, all abajo.
it kee. All arriba.
it kote. Ah cerca, ah est.
ja it. Esto (es).
ja jchol ja it wa xkulani. Esta
mi tarea que hago.
it koe ja snaji. Ah abajo est
su casa.
ja kul it mi lekuki. Esta planta
no es buena.
mok amak yi ja stii ja wakax
it wan ateli. No le tapes la boca
a este ganado que est trabajando.
ja it jawioj ja wego mi jauk ja
watatami. Esta persona con la cual
vives ahora no es tu esposo.
oj waj aleex ja it chayel kani.
Ustedes van a buscar esto que se
perdi.
-ita. [Sufijo de significado diferente
para el plural y el singular;
vanse los ejemplos que siguen]
aawik eluk ja wamulexi
wenlexita. Perdnense sus
pecados
entre
ustedes.

itaj-ixaw
[Realmente quiere decir sacar
o eliminar los pecados. aa
eluk mul].
ja ba yoj kentikonita ay
chanwane winike. Entre
nosotros hay cuatro hombres.
yenleita wa smiltalaan sbaje.
Entre ellos se matan a s mismos.
kolta abaj ja wenita. Aydate
a ti mismo. junita, juneita.
mi xnaa sbaj kenita. Yo mismo
no lo conozco.
itaj, itajal. Hortalizas, verduras [de
tamao reducido].
itajaltik. Muchas hortalizas.
[itaj son, por ejemplo, kulix,
lawunix, pix, repoyo. Pueden ser
hortalizas cultivadas o silvestres.
Muchas hortalizas se comen
crudas. Pero no se mezclan en
la comida.]
iti. Este, ste, esta, sta, esto, estos, stos,
estas, stas.
ja winik iti. Este hombre.
ja ton iti. Esta piedra.
ja jmojtik jumasa iti. Estos
compaeros nuestros
ja akixuk iti. Estas muchachas.
ja ba tsomjel oj kiltik ja iti.
Vamos a ver esto en la asamblea.
ja iti mi jauk. Esto no lo es.
ja iti ja tantik mesi. stas son
las escobas.
ja iti jania mi gasolinauk.
sta seguramente es agua y no
gasolina.
ja iti ja ixuki mi xnaatikon
sbaj. sta es la mujer que no
conocemos.
ito. Aqu tenga, por fin.
ito. Aqu tenga.
ito jas ora jak ja. Por fin llueve.
itul, itule/itule.

ix.
1.

2.

itul ja waji. He aqu las tortillas,


srvete de las tortillas.
itule. Aqu est.
itule ja mayi. Srvete de los
cigarros.
itulon. Aqu estoy.
Asqueroso, impureza, ish
[comiteco, expresin de asco o
desprecio].
ix ajyanto. Asqueroso t!, ish!.
wa xyaa ki ix. Me da asco.
oj katik ix. Vamos a dormir.
Prefijo que seala el gnero
femenino. [ Eugenio Maurer
2000: 100 para el tseltal que
emplea slo x. El significado
de ix se explica porque a la
mujer se considera sucia o
impura durante los das de la
menstruacin.

ixaw.
ixawal y vase las otras
entradas que siguen. A veces se
invierte el elemento ix xinan].

ixaw.
1.
Luna. [La palabra ixaw se
compone de dos elementos. Por
un lado est la conocida raz
ix- que se refiere al gnero
femenino, mejor dicho, en
nuestra caso, a la mujer que se
destaca por la terminacin -aw,
derivada de ajwal o ajaw,
forma antigua, es decir, seor,
patrn o una traduccin
correspondiente. El trmino
ixaw, pues, se refiere a la
seora que es la luna. De la
misma manera se estructura
ixawal, que agrega el sufijo-al,
tambin derivado de ajwal. La
ixawal
es
la
patrona.
Obviamente una formacin ms
125

ixawal-ixim

2.

126

reciente que ixaw y, por eso, su


estructura seala segn el habla
actual la derivacin de ix +
ajwal. La luna se llama tambin
Nuestra Madre Luna, jnantik
ixaw. Quiere decir que es una
mam y como tal tiene su esposo
que es el jwawtik, el sol De esta
manera la luna no slo
pertenece al cosmos didico de
los tojolabales, sino que,
adems, comparte el nombre de
todas las santas en el contexto
catlico, igual que ja jnantik
luum, Nuestra Madre Tierra].
chakbi ja ixawi. Eclipse de
luna.
chayta ixaw. Luna nueva.
chayal ja ixawi. Luna nueva.
mixa yijuk ja ixawi. Luna
menguante.
wan yijbel ja ixawi. Luna
menguante.
yawal ixaw. Cuarto creciente.
yaaw ja ixawi. Cuarto creciente.
yij lek ja ixawi. Luna llena.
kulan ixaw. La luna est en el
cenit de su camino.
snan ixaw. Madre luna, luna.
jnantik ixaw. Nuestra Madre
Luna.
wa xkajpuji ja ixawi. La luna
est a mitad del cielo.
Mes. [La palabra se explica por
el ciclo lunar. El mes/ixaw es
una de lasa medidas de tiempo
de los tojolabales que la
naturaleza les proporciona.
Forma parte del grupo de
kaku, akwal, jabil].
ja jujune ixawi wa xsatini. Cada
mes da fruto.
lajune yajtab ixaw aytik.

Estamos el diez del mes.


jas yixawil. Qu ms?
snajtil ja yixawil mayo. Todo el
mes de mayo.
ixaw
ixaw.
Mensual,
mensualmente.
ixawal. Seora. [La forma femenina del
ajwal. Puede corresponder a
seora, mujer que manda o
determina as como la luna lo
hace con el tiempo. Otras
traducciones corresponden a las
lenguas de llegada como, por
ejemplo,
reina,
patrona,
sacerdotisa, etctera. Al ver esta
clase de traducciones en los
diccionarios, no debemos pensar
que la palabra tojolabal
originariamente correspondi a
estos trminos. La traduccin
frecuente de patrona se
explica por la experiencia
histrica del baldiyo].
oj jakuk ja yixawalil ja ba
najtik chonabi. Vendr de la
lejana ciudad la reina.
wawixawal. Tu patrona.
san kixawal. Buenos das,
patrona!
ja yixawalil ja san mateyoi. La
patrona de la finca San Mateo.
ixawalan. Tener por patrona, tratar de
patrona.
wa xkixawalana. Te tengo por
patron.
wa xawixawalanon. Me tratas de
patrona.
oj kixawaluka. Te voy a tener por
patrona.
ixim, iximal. Maz [Zea mays L.].
iximaltik. Maizal, mucho maz.
jel xyab kaku ja yal iximi. El
maizito aguanta mucho sol.
-

iximan-ixlawon
-

1.
2.
-

kulan akan ja iximi. Maz medio


alto.
pojkita ja iximi. El maz revent.
smaxa ja iximi. Lav el maz.
smaxa ja iximi ja ba
chijchinab. Col el maz en el
coladero. [El chijchinab tiene la
forma de una olla de barro
grande con muchos agujeros
para hacer salir el agua. As se
lava el maz, el agua sale y el
maz limpio queda en el
chijchinab].
stsunu ja yixmali. Sembr su
maz.
ja tike ja iximi. Las clases de
maz.
chakwaj ixim. Maz colorado.
chin kanwaj ixim. Maz
amarillo.
kwarentano. Maz amarillo
cuarentano.
kanwaj ixim. Maz amarillo.
kael ixim. Maz de pocos granos
[Es maz de tercera clase].
kikwaj ixim. Maz morado.
pinto ixim. Maz pinto.
saj ixim, sajal ixim. Maz
temprano. saj.
sakwaj ixim. Maz blanco.
schokol. Molcate.
sniwakil ixim. Maz de primera
clase.
takinxa ixim. Maz de un ao.
tsejeb. Tortilla de elote.
tsejeb ajan. Elotes que sirven
para hacer tortillas.
yaxal ixim. Maz tierno.
oj kaltik ja sbiil ja iximal. Las
partes de la planta de maz.
ajan. Elote.
bakal. Olote.
bakane. Mazorca.

jun ibe ixim. Una mata de maz


(tiene cuatro plantas.)
jaben. Hoja
jojoch. Doblador.
ji. Jilote.
kajmal. Tallo.
skajmil. Tallo.
tsutuj. Flor de maz.
yajil ixim. Tallo del maz.
yakan. Canuto.
yakanil ixim. Tallo.
yok ixim. Planta de maz.
3.
ja kateltik ja ba kiximtiki. El
trabajo con el maz.
jachoj. Tapisca.
kanxa ja iximi. El maz ya est
el color de milpa [es decir, la
tapisca se acerca].
schojlal ixim. Surco de maz.
chol ixim. Surco de maz.
ja sniwanili ja choli chan chile.
La distancia de surco a surco es
de cuatro cuartas.
skuchu ixim. Carg maz.
skumba ixim. Dobl maz.
stsunu ixim. Sembr maz.
sjuchu ixim. Moli maz.
snajtsil ixim. Troje.
yawenta ixim. Resembr maz.
oj kaltik jun tsamal kumal ja
ba tsunuj iximi ja ba kalajtiki.
Vamos a bendecir la siembra del
maz en nuestras milpas.
iximan. Comprar el maz en la milpa.
oj kiximuktik. Vamos a comprar
el maz en la milpa.
iximaxi. Formarse mazorcas.
iximaxita ojxa jachtik. Ya se
formaron mazorcas. Vamos a
tapiscar ya.
ixkante.
Taray
[Eysenhardtia
adenostylis Baill.]
ixki lobal. Platno, pltano macho.
127

ixmal-ixtalajel
ixlawon. Encendedor, eslabn. [Es un
trozo de fierro con el cual se
golpea el pedernal para sacar
chispas y encender algn
material inflamable. Ya no existe
esta costumbre].
ixmal. ixim.
ixta, ixtaal. Juguete, figura, imagen,
ttere.
mey yixta ja yunini. Su hijo no
tiene juguete.
ixta wa xyilawotik ja ajwalali.
El patrn nos trata de tteres.
jel tsamal ja yixtail ixuk winik
stojbes ja poko winiki. Los
antepasados hicieron figuras
humanas muy hermosas.
mi xmakuni ja yixtail ja
jwawtiki. No sirven las imgenes
de nuestro gran Padre.
ixtalajel. Explotacin. [El trmino de
ixtalajel y las dems voces
relacionadas o derivadas
representan un concepto no slo
frecuente en tojolabal sino bien
reflexionado. Se deriva del
sustantivo ixta, juguete, del
cual se deriva el verbo
ixtalaan, tratar como juguete.
De all se explican los dems
conceptos relacionados. Si
alguien trata a otros como
juguetes, entonces no los respeta
como iguales, es decir, como
sujetos, sino como objetos
subyugados
a
las
arbitrariedades del sujeto
mandn. Los tojolabales ven la
explotacin en los distintos
niveles de su relacin con la
sociedad dominante. En lo
econmico lo explican muy
exactamente en el contexto del
128

trabajo, mejor dicho en el


trabajo por dinero ganar,
ganaranum, es decir, por el
patrn wa xyaa el kitik ja
kateltiki, nos roba / quita
nuestro trabajo, quiere decir, no
nos paga cabal nuestro trabajo.
En lo cultural, mini ma wa
skana oj sneb kitik, nadie
quiere aprender de nosotros. Es
decir, consideran tontos e
incultos a los tojolabales y
quieren ensearlos sin consultar
a las comunidades. Por la misma
razn los consideran incapaces
de gobernarse a s mismos. En
lo social saben, afirman y
experimentan, ja mandaranum
ba sluumal mejiko ... mini wa
skisawotik ja kentika yuj ja jel
chin wa lailjitiki, el gobierno
de Mxico ... en nada nos respeta
a nosotros, porque a sus ojos
somos
gente
de
poca
importancia. En resumen, no
slo saben lo que quiere decir
explotacin sino que la pueden
explicar razonadamente. De este
modo, colapsa el prejuicio de
que los tojolabales y dems
pueblos originarios no saben
nada y son incultos como lo
subraya el espaol al explicar el
trmino de aldeano segn el
Diccionario de la Real
Academia. El ejemplo actual de
los municipios autnomos en los
caracoles,
es
otra
demostracin de su capacidad
de autogobierno dentro de
Mxico, lo que el gobierno
federal hasta la fecha no quiere
reconocer. En ltima instancia

ixtalajum-ixuk
hay un desconocimiento oficial
y general de los pueblos
originarios que conduce a la
falta de respeto y al desprecio
racista de estos pueblos].
mi xkanatik ja ixtalajeli. No
queremos la explotacin.
ixtalajum. Explotado.
italajumotik. Somos explotados.
ixtalani. Hacer disparates, engaar,
mandar mucho.
wan ixtalanel ja untiki. Los
nios estn haciendo disparates.
jel xixtalani ja chonwanumi. El
comerciante engaa mucho.
wa xixtalani ja ajwalali. El patrn
manda mucho.
ixtalanum. Explotador.
ixtalaan.
1.
Pegar, molestar, explotar,
comprometer.
oj yixtalauka. Te va a pegar.
oj yijtalaukotik. Nos va a
molestar.
mini jun ma oj ixtalajuk. Nadie
ser molestado.
wa xyixtalaanotik ja ajwalali.
Nos explota el patrn.
ja yip ja atijumotik wan
ixtalajel. Nuestra fuerza de
trabajo / trabajadores se est
explotando.
wa xyixtalaanotik ja jmojtiki yuj
ja smodo ja ba mi lekuki.
Nuestro
compaero
nos
compromete con su mala
conducta.
2.
Derrochar, abusar, burlarse, daar,
echar a perder, botar, jugar, arrojar,
despilfarrar, blasfemar.
yixtalaan ele ja stakini.
Derroch su dinero.
yixtalaan ja akixi. Abus de la

muchacha.
yixtalaan ja jmodotiki. Se burl
de nuestras costumbres.
yixtalaan ja juuni. Da el libro.
yixtalaan ja swexi. Ech a perder
su calzn.
yixtalaan ja tsileli. Bot la
basura.
yixtalaan ja xanichi. Jug con las
hormigas.
yixtalaan jun pelota. Arroj una
pelota.
yixtalaan kitik ja jtakintiki.
Despilfarr nuestro dinero.
wa xyixtalaan ja jwawtiki.
Blasfema a nuestro Gran Padre (el
sol).
ixuk. Mujer. [El trmino se compone de
ix que seala lo femenino ix,
y la desinencia uk que
desempea funciones multiples
aunque relacionadas. Seala
posiblidades u opciones y como
tal el futuro, pero tambin sirve
de segunda parte de la
negacin. En nuestro caso
puede negar el ix en cuanto
impureza. Adems hay que notar
que siempre se pone en primer
lugar el gnero femenino. No se
dice hombres y mujeres sino al
revs ixuk winik. Por la misma
razn se dice jnan jtatik,
nuestras madres y padres (=
nuestros paps), jmexep
jtatawelotik, nuestros abuelos,
akix kerem, muchachas y
muchachos, etctera. Es decir, la
mujer siempre tiene precedencia
sobre los hombres. En la praxis,
esta precedencia, no siempre se
hace concreta en mayor
respeto, pero lingsticamente

129

ixukil-iya
observamos el papel prioritario
de la mujer, a diferencia del uso
lingstico en el espaol donde
los hombres tienen precedencia
sobre las mujeres. Pero la
precedencia de las mujeres en la
lengua da un punto de partida
para el cambio de la praxis y la
misma estructura lingstica
seala la presencia de una praxis
diferente en tiempos antiguos que
no podemos fijar. Regresemos a
la precedencia de las mujeres
porque hay un caso excepcional,
otra vez opuesto a la costumbre
de la sociedad dominante. Al
referirse a personas de alta
categora social, en espaol se
dice seoras y seores o
damas y cabelleros. En el
mismo tipo de contexto en
tojolabal se dice ja jnal xinani
ay stakin, los seores y seoras
con dinero. Se emplean palabras
que los tojolabales suelen usar
con referencia a no tojolabales.
Para enfatizar la alta categora
social se dice que son
adinerados. Al preguntar a los
tojolabales si no se debe decir
xinan jnal, es decir, poner las
mujeres en primer lugar,
respondieron de inmediato que
entre esta gente las mujeres no
tienen
precedencia.
La
respuesta,
se
explica
probablemente por la experiencia
larga del baldiyo. Cuando en
el baldiyo todos los tojolabales
vivieron como acasillados y por
generaciones en las fincas o
haciendas, se dieron cuenta del
trato que las mujeres de los
130

patrones recibieron. En nuestros


das surge la respuesta a la
preguntas de la costumbre de dar
precedencia de las mujeres como
el tojolabal lo refleja. Puede
referirse a los tiempos anteriores
al baldiyo, un tiempo no limitado,
puede ser el posclsico o los
inicios de la colonia. Para
terminar, la precedencia de las
mujeres en la lengua es una de
las seales de que el tojolabal
es una lengua incluyente. Vase
tambin Carlos Lenkersdorf
1999-A, pp. 291-331].
ixukaltik. Mujero.
ixukon. Soy mujer.
wen ixuk. T, mujer! [As llama
el esposo a su esposa].
jastal ay ja ixuki. Est
embarazada la mujer.
ixuk manyosa. Prostituta.
lajana sok ja ixuki. Cobarde!.
Literalmente: t, igual a las
mujeres! [Regao tipo machista].
mero ixuka. Eres una verdadera
mujer.
tojol ixuk. Mujer verdadera.
tojol.
jel ja ixuk winik ja ba tsomjeli.
Mucha gente est en la asamblea.
ixukil. Hermanas del hombre [al hablar
ste], hija.
ay kixukil yala ja ramiroi.
Tengo hermanas, dijo Ramiro.
jaye ma wawixukili tata luwardo.
Cuntas hijas tienes, tata
Eduardo?
ixukil lobal. Pltano macho. ixki
lobal.
iya. Ah!
iya jel tsamal. Ah, qu bonito!

obispo-ochi

o
obispo. Obispo.
och. ochi.
oche. ochi.
ochel.
1.
Socio, miembro.
ochelon ja ba koperatiba. Soy
socio de la cooperativa.
ochelotikon ja ba unyoni.
Somos miembros de la unin.
2.
aa wochel.
jasyuj wa xawaawon wochel.
Por qu me juzgas?
oj ajan ochelal. Sers juzgado.
oj ya yochel ja pleto ja jwesi.
El juez va a juzgar el pleito.
wa xawaa wochel ja jmojtikoni.
Juzgas a nuestro hermano.
3.
jas kochela.
jas kochela ja ixtalanumi. Qu
me importa el explotador?
jas awochela ja jmakai. Qu te
importa mi sitio?
jas kocheltikona. Qu nos
importa?
jas awochelexa. Qu les importa
a ustedes?
jas yochelexa. Qu les importa
a ellos?
4.
kochel.
ay ma yochel ja kalajtik ja
pagrei. mi yocheluk. El
sacerdote es responsable de
nuestras milpas? No lo es.
ken kochel ja atel iti. Soy
responsabel de este trabajo.
ken kocheltik ja koperatiba.
Tenemos responsabilidad de la
cooperativa.
mi awocheluk ja kalajtikoni.
Nuestra milpa no te importa nada.

mi kocheluk ja atel sok ja


atel iti. No estoy de acuerdo
con este trabajo.
ja choluman iti mi yaunejuk
yochel sok ja choluman
jumasa. Este consejero no estaba
de acuerdo con los dems
consejeros.
ti kochel kumala yuj ja weni.
Te critico.
ochelan. Importar, interesarse.
mi xyochelan ja jowokoltiki. No
le importa nuestra dificultad.
oj kocheluktikon ja yutsilal ja
jmojtikoni. Nos interesa el
bienestar de nuestro hermanos.
tilan oj kocheluktik ja
kateltiki. Debemos tener inters
en nuestro trabajo.
wa xkochelan ja juun iti. Estoy
interesado en este libro.
wa xkochelana kala ijtsina. Me
hago responsable de ti, querido
hermanito.
wa xyochelane spetsanil. Se
meten en todo.
wa xyochelanon. Me manda.
ochi.
1.
och [Verbo auxiliar, antecede al
verbo principal. Seala el
principio de una accin o un
acontecimiento].
oche
[direccional].
ja ma ay yatel ti och yala. La
autoridad empez a decir.
ti och ke kulan ja ba schati.
Entonces se levant y se sent en
su cama.
wa xoch okuk. Se pone a llorar
ti och ka el jti. Me puse a
preguntar (pero no me
respondieron).
2.
och ... -il
131

ochan-oj
-

oj och ixtalanumil. Se har


explotador.
oj och elkanumil. Llegar a
ser ladrn.
oj och pagrinoil. Va a ser
padrino.
wa xyaa ochkon atijumil Me
da un trabajo.
3.
oche. [Direccional, hacia el
lado lejano del que habla; sigue
al verbo principal].
jujpi jan ili jujpi oche. Volaba
de un lado a otro.
yiaj oche si ja ba snaj. Llev
lea a su casa.
iajxa yi och kajpe ja mejuni.
Llvale caf a la anciana.
oj ki oche ti ba jnaj. Lo voy a
llevar a mi casa.
oj ma awi oche ja ba wanaji.
Lo vas a llevar a tu casa?
4.
at oche. Oye, por all est cerca!
it oche. All, all.
ti oche. All cerca.
5.
ochi. Entrar, participar, caber.
mi oj ochkon. No voy a entrar.
mi oj ochuk ti ba kuanel. No
va a participar en la romera.
mi xoch ba snuti. No cabe en
su red.
och jan kuban. Se acerc.
ochan (1). Entra! [Llamada a la persona
que quiere entrar en la casa y
espera en la reja].
ochan (2). Salud! [Es la respuesta al
brindis tsakatal].
ochi schikjel sbaj. Se junt con
los dems.
ochta skanjeli. Se entreg la
solicitud.
oj ochkotik sok ja takini
mojtik lajan. Como iguales vamos
a juntar el dinero.

132

spetsanil ja ma ochel jachuk


jastal atijum. Todos los socios
somos trabajadores.
yaa ochuk ja tsokobi ti ba
stop ja tsistakin. Enhil la
aguja.
och yi abal sbaje. Se pusieron
de acuerdo.
ochim kak. Nigua. [Sarcopsylla
penetrans].
ochum. El que estrena algo, lo que se
estrena.
ja ba jnaji. Estreno la casa an.
ocochumonto humto ja jkui.
Se estrena mi camisa.
oj. [L a p a r t c u l a o j e s u n a d e
las
palabras
sin
voz
correspondiente en espaol.
Desempea la funcin de
marcador para el aspecto/tiempo
del futuro y de la posibilidad. Las
entradas que siguen muestran la
multiplicidad de empleos. La
partcula puede agregar los
sufijos -xa, -to, -ni. En este
sentido se porta como un
sustantivo sin serlo. Observamos
que la negacin mi puede
agregar los mismos sufijos. En
el 1. se dan los ejemplos de oj +
futuro. En las traducciones al
espaol empleamos el futuro
como se dice tanto en el centro
del pas como en Comitn. Es
decir, en el centro se dice, por
ejemplo, llegar, a diferencia
de voy a llegar que se emplea
en Comitn y en el espaol de
los tojolabales. En el 2. se seala
una particularidad de la
estructura lingstica del
tojolabal. Tambin en el 3. se
indica una idiosincrasia del

oj

1.
-

2.

tojolabal. Se trata de la relacin


entre la frase principal y la
subordinada que se explica en
su lugar. En el 4., finalmente, el
oj desempea otra funcin
a l introducir una frase
subordinada. Lo hace junto con
la preposicin universal ba
que, en este caso, no es
preposicin sino conjuncin de
dos elementos, ba + oj. La
oracin subordinada expresa
una finalidad, emplea el
futuro, pero indica una
posibilidad que, en espaol, se
expresa mediante el subjuntivo.
Los ejemplos de 4. lo aclaran].
oj. [Marcador del futuro].
oj jakuk. Vendr.
oj jman atsam. Voy a comprar
sal.
mi oj skuluk. No lo va a hacer.
ojni. Seguro, seguro que s, con
confianza.
ojni skuluk. Seguro lo har.
oj ma wajan ba chonab. ojni
wajkon. Vas a ir a Comitn?
Seguro voy a ir.
ojni jawala (regional). Que hables
con confianza.
oj ma amane ja junai. ojoj.
Vas a comprar la falda. S.
ojto. Todava, an.
ojto jkuluk Todava voy a
hacerlo.
ojto smane. Va a comprarlo an.
ojxa.Ya.
ojxa wakotik. Ya vamos a
comer.
ojoj. S.[La forma ojoj es una
reduplicacin del marcador oj.
Se emplea exclusivamente en
respuestas a preguntas en

3.

futuro. Por ejemplo, oj ma


jakan. - ojoj, Vendrs? - s. Es
decir, en este caso de respuestas
el ojoj corresponde al si
afirmativo del espaol. La razn
es que en tojolabal, si es bien
hablado, se exige el equilibrio
entre pregunta y respuesta.
Quiere decir, la respuesta tiene
que repetir parte de la pregunta
como se explic en la partcula
interrogativa ma. En el
ejemplo de ojoj el marcador
reduplicado es una respuesta
enftica a la pregunta con oj.
Dicho de otro modo, el equilibrio
en el ejemplo sintctico seala
que la estructura lingstica
refleja la estructura de la
realidad no lingstica. Debe
haber equilibrio, por no decir,
complementariedad entre los
hablantes].
Que. [La partcula oj introduce
la frase subordinada. Se emplea
la forma del futuro, pero ya no
se refiere al futuro. Lo distintivo
es que la frase subordinada
siempre emplea un verbo finito
a diferencia del infinitivo del
espaol si es el mismo sujeto de
la frase principal y de la
subordinada. Si los sujetos son
diferentes, se emplea en espaol
el subjuntivo. Las entradas que
siguen dan una serie de ejemplos
de aspectos y personas
diferentes que explican las
estructura sintctica sealada].
wa xkana oj jakon. Quiero
venir.
wa xkana oj jakan. Quiero que
vengas
133

ojni-oktubre

mi xkana oj ochkon ja ba
chaneli. No quiero participar en
el baile.
skana oj jakuk. Quiso venir.
skana oj jakan. Quiso que
vinieras.
oj jkane oj elkon. Voy a
querer salir.
oj jkane oj eluk. Voy a querer
que salga.
4.
ba oj. Para que, a fin de que.
jmanatik ja juuni ba oj
jnebtik lek ja yajtabajel.
Compramos el libro para que
aprendisemos bien la artimtica.
wantik atel ba mi oj kabtik
wain. Estamos trabajando a fin de
que no tengamos hambre.
ojni. oj.
ojob. Catarro, tos.
ay kojob. Tengo catarro.
mey wawojob. No tienes catarro.
jel kioj ojob. Tengo mucha tos.
jel tsats wa xyaa ja ojobi. La
tos es muy fuerte.
ojob tsujub. Gargajo, flema.
takin ojob. Bronquitis.
jikjik ojob sak ojob.
ojol. kan, kanal ojol.
ojto. oj.
ojxa. oj.
okal. Pie, pierna, pata.
chikan ja yok ja okili. Se ve la
huella (pata) del ocote.
jel tsats ja yoki. La corriente (del
ro) es muy fuerte.
jtoso kok. Me cort la pierna.
mey yok. Es cojo.
sakjel okal. Lavado de pies.
sat koktik. Espinilla.
slukum kokotik. Pantorilla.
snan yal kok. Dedo gordo del pie.
sok ja kok oj wajkon. Voy a pie.
134

stojol koktik. Pie derecho.


stop koktik. Taln.
storniyoil koktik. Tobillo.
surda koktik. Pie izquierdo.
swael koktik. Pie derecho.
ti ba yok wits. Al pie del cerro.
yal koktik. Dedo del pie.
yoj koktik. Planta del pie.
yok ja. Corriente del agua.
yok machit. Mango del machete.
yok molino. Asiento del molino.
yok naits. Fundamento de la
casa.
yok nichim. Raz de la flor.
yok te. Raz del rbol.
yok tsilubwaj. Pata de la mesa
de tortera.
yok wakax. Pata del ganado.
wa xel yok ba bej yuj jel tsats
wa xyaa ja. Se forman arroyos
en el camino porque llueve fuerte.
wa xel yok ba sat ja ta
butelxa. Una corriente sale del
ojo de agua si est lleno.
ja ma oj ya kojchuk koktiki.
El que nos hace tropezar [Es decir,
el que nos hace caer con mala
intencin].
okim, okimal. Mango, agarradero,
asidero.
yokim machit. Mango del
machete.
mey yokimil ja yecheji. Su hacha
no tiene agarradero.
okimaxi. Hacerse un mango.
okimaxita chit. Ya se hizo un
mango del chit.
okimbi. Hacerse un mango.
okimbita ja steil. Ya se hizo un
mango del palo.
okok. Sospo, ococ, ocos (comiteco).
[Bombox ellipticum HBK].
oktubre. Octubre.

oki-olom
oki. Llorar, cantar.
chamyon ja okeli. Llor
amargamente.
jel xok ja akixi. La muchacha
llora mucho.
okta mut. Ya cant el gallo.
pochponi.
wanto kumal ja yajni oki ja
kerem muti. Todava estaba
hablando cuando cant el gallo.
okta senya. Se dio la seal.
okta takin. La campana toc.
smila sbaj okeli. Llor
amargamente.
tsats wa xoki. Es ruidoso, hace
ruido.
wa laokyon yuj ja pantaloni. Se
me antoja el pantaln.
wa xok ja snii yuj skoraja.
Bufa de coraje.
wa xkab okel. Oigo un ruido.
wa xkab wana okel. Oigo que
lloras [pero no te veo].
wa xkab waokel. Oigo que
lloras [pero no te veo].
wa xtima ja jwajabi ba oj ok
tsamal. Afino el tambor para que
suene bonito.
wa xok jkujoltik ja sapatoi.
Ansiamos zapatos.
jas ma yuj wa xok wakujol jel
ja takini. Por qu codicias
mucho dinero?
wa xok ja misi. El gato malla.
wa xoki ja wakaxi. El ganado
grita.
wa xoki ja yalchani. Los pjaros
cantan.
yokel wo. El croar del sapo.
okil. Coyote.
okilaltik. Manada de coyotes.
okim. Cacho pequeo [se usaba en
tiempos pasados para llamar/

convocar a la gente].
mixa xyaa okuk ja okimi. Ya
no tocan el cacho pequeo.
okoch, okochton. Hoyo en una roca
donde se estanca el agua, ococh
(comiteco).
oj ku tun ja ba yal okoch.
Voy a tomar un poco de agua del
ococh.
okujolal. Codicia.
mi stupu ja okujolal ja ba
takin ja ganansyai. La ganancia
no apaga la codicia del dinero.
okum. Llorn.
jel okum ja kijtsini. Mi
hermanito es muy llorn.
olom. Cabeza, cabello, inters.
olomaltik. Muchas cabezas.
jomta kolom. Perd la cabeza,
estoy confundido.
jomta solom. Se atarant.
ja jolomi toj ay lek. No estoy
loco.
mi xjak kolom. No lo recuerdo.
solom tuyal. Bulbo del ajipuerro.
[En comiteco se dice ajopuerro].
solom wits. Cima del cerro.
sbakil olom. Calavera.
sjoxo ja wawolomi. Te cort el
pelo.
skutsu yi ja solomi. Le cort
la cabeza, lo decapit.
specha yi ja solomi. Le trenz
el cabello.
stupu ja sjel sok solom. Pag
la deuda con inters.
stsijbaye kani chab oxe
kumal ba solom ja akintei.
Escribieron algunas palabras arriba,
donde termina la tabla.
ta wa xkulan ba jolom kena
ojni tupjikona yuj ja kateltiki.
Si lo hago como voluntario, me van
-

135

olomal-olom ajtso
a pagar por mi trabajo.
wa xmok jolomtik. Se nos cae
el cabello.
yaj kolom. Tengo dolor de cabeza.
yaa el ki ja kolomi. Me cort
el pelo.
yolom naits. Techo de la casa.
[La palabra olom puede tener
los prefijos tanto voclicos como
consonnticos. Por ejemplo,
kolom y jolom, etc.].
olomal. Dirigente, jefe, encabezado
(comiteco), autoridad, rey.
wa xkani sbiil olomal. wa
xkisji mas yuj ja tuki. Le queda
el nombre de dirigente o jefe y los
dems le hacen ms caso. [As se
habla
de
las
primeras
autoridades de las comunidades
despus de haber salido del
baldo
en
las
fincas.
Establecieron varias costumbres
y continuaron la disciplina
frrea de las fincas. No dio los
resultados deseados y se cambi
ese tipo de institucin].
wen olomala ja ba satkinali.
T eres la cabeza del mundo.
ti kotyea ja olomal agripa
sok ja berenisya ja scheumi ba
oj yaawe yi dyos ja pestoi.
Entonces llegaron el rey Agripa con
Berenice su esposa para saludar a
Festo. [El concepto de REY de por
s no est incluido en el de
olomal. Los traductores
tojolabales optaron por ese
vocablo que, a su juicio,
reflejaba lo que se imaginaban
por un rey que en la historia
recordada de ellos representaba
al olomal, es decir, al que
mandaba
rigurosamente.
-

136

Vase Carlos Lenkersdorf


2001:16,124-125].
olomaxi. Iniciar el turno (del trabajo
poltico).
olomaxi ja ma ay yatel. Las
autoridades iniciaron su turno.
olom ja. Ojo de agua.
olom ajtso. Especie de hongo comestible
no identificado en espaol.
hongos.
1.
on.
Aguacate
[Persea
americana L.].
onaltik. Aguacatal.
2.
-on. Yo. [-on es el sufijo de la
primera persona singular que se
puede agregar a sustantivos,
adjetivos, pronombres y verbos].
winikon. Hombre yo. [La
traduccin acostumbrada al
espaol dice: soy hombre. Es
una aproximacin, porque no
hay el verbo ser en tojolabal].
nikolason. Nicols yo, me llamo
Nicols, soy Nicols.
chinon. Pequeo yo.
julyon. Llegar yo [quiere decir:
(yo) llegu].
teyon. Estoy (yo). [En todos los
ejemplos mencionados el sufijo
-on se refiere a yo en el sentido
que expresa un vivencia o
experiencia pero ningn actor.
Por eso, winikon corresponde
a tengo la vivencia de
hombre. El ejemplo que le
sigue se refiere a tengo la
vivencia de (ser) Nicols, y
chinon quiere decir que tengo
la experiencia de (ser)
pequeo. Por razones de la
lgica espaola agregamos el
verbo ser. Los verbos julyon y
teyon, a su vez, se refieren al

onaxi-ora
mismo yo en el sentido de tener
las vivencias de llegar (aspecto
completivo) o de estar. El
ejemplo siguiente, en cambio,
nos presenta un giro sin igual
en espaol y otras lengua
indoeuropeas o acusativas.
Veremos el ejemplo y ms
adelante lo explicaremos].
skanawon. l me quiere o l me
quiso. [La forma verbal puede
servir de aspecto incompletivo
y completivo. Aqu la diferencia
no nos importa. Literalmente
traducida la frase dice, el
quiere yo. Pero mantenemos la
misma traduccin del sufijo
on. No vemos justificacin
alguna de traducir el sufijo con
el acusativo del pronombre
personal, es decir, me o a m,
para conformarse al texto de la
traduccin].
onaxi. El aguacate da fruto.
onbi. El aguacate da fruto.
ojto onbuk. El aguacate todava
va a dar fruto.
opisina. Oficina. ateltanub. [Esta
alternativa de la palabra
adoptada opisina es un
neologismo posible y seala el
lugar donde se trabaja].
opisyal. Burro semental.
ora. Hora, momento y referencias al
tiempo en general. [Palabra
adoptada del espaol. No hay
palabra tojolabal para medir el
tiempo del da o de la noche. El
tiempo diurno se seala con el
brazo para marcar la posicin
del sol. El tiempo de la noche
se seala por las estrellas y el
canto del gallo]. conceptos:

tiempo, horas del da


orato oj jtojbestik ja wewo.
En seguida lo vamos a arreglar.
orato ja wewo. Enseguida.
oraxa oj kekotik. Ya es
tiempo de levantarnos.
ja ora jawi = ja jutsin jawi. En
ese momento, en esa hora.
ja yora wanto kumaneli ti jak
junea ja ba snaj ja ajwalali.
Cuando estaba hablando an, lleg
alguien de la casa del patrn.
ja yora och jtul tan ja kateli.
En el momento cuando comenz mi
trabajo.
ja yora ochyon tan ja ba
lomantami. En el momento cuando
entr en Lomantn.
jas ora kaatikon ochan ja ba
yoj jnajtikoni. Cundo te
recibimos en nuestras casas?
jach wa xalxi masan ora. As se
dice hasta hoy.
jakta kora oj chamkon. Me lleg
la hora que muriera.
jakta yora stupu ki ja sjeli. Me
pag la deuda en el momento
oportuno.
jas ora. Qu horas son?
jas ora ja yani. Qu da es?
junta ora oj wajtik. En este
momento nos vamos.
junxta ora ti juli ja tatala. A la
misma hora lleg el pap.
koraxa oj chamkon. Me ha
llegado la hora.
man ora oj pojkuki. Desde
antes de su nacimiento.
man ba yoj oxe ora oj wajtik.
Dentro de tres horas nos vamos.
manto jas ora oj jakanik.
Hasta cundo vendrn ustedes?
mito koraukotikon. No nos ha
137

oraaxi-oxe
llegado la hora an.
mito yorailuk ja sati. Todava no
es la temporada que tenga frutas.
mito orauk oj kekotik. No
es la hora an de levantarnos.
mito wake orauk. Todava no
son las seis.
mito xkila ora oj jakuk ja jtati.
No veo la hora de que venga mi
pap.
skanato jun ora oj wajtik.
Falta una hora para irnos.
skanato oxe ora oj wajtik. En
tres horas nos vamos.
wakexa ora. Ya son las seis.
yaata ja man ba oxe ora ba
och kaku. Llovi hasta las tres
horas de la tarde.
yorailxa ja jachoji. Ya es el
tiempo de la tapisca. yora.
oraaxi. Tocarle a uno, sonar la hora.
oraaxita oj wajkotik. Nos toca
ir ya.
yajni oraaxita oj jkolta
jbajtik tini jaka. El lleg cuando
son la ora de ayudarnos los unos
a los otros.
orchila, orchilaal [adoptado del
espaol orchilla]. Pintura.
orchilaaltik. Muchas pinturas.
smulu ja snaji sok kanal orchila
anima mi xyila lek ja scheum
ja yuntikili. Pint su casa con
pintura amarilla aunque no les gust
a su esposa y su hijos e hijas.
mey korchila. No tengo pintura.
orden, ordenal. Orden, ley. [El trmino,
adoptado del espaol, se
distingue del concepto tojolabal
correspondiente de slaja sbaj
ponerse de acuerdo. Por un
lado, estn acuerdos firmados
en papel o leyes escritas versus
-

138

acuerdos orales en grupo. Por


otro, ja ordeni es impositivo y
vertical, es decir, viene de
arriba. Los acuerdos en cuanto
slaja sbaj se hace entre iguales
y, por esta razn, es horizontal.
conceptos: acuerdos].
ordenaltik. Muchas leyes.
mey orden. Est prohibido.
ayxa orden. Est permitido.
yaa orden ja juun ja
mandaranumi. El gobierno firm
el acta.
ordenaxi. Firmarse (un documento).
tilan oj ordenaxuk ja juuni.
El documento debe firmarse.
orno, ornoal. Horno.
ornoaltik. Muchos hornos.
orno ba pan. Horno de pan.
orno de tejas. Horno de tejas.
ja kornotiki. Nuestro horno.
oro. Oro. [En tojolabal para todos los
metales hay un solo trmino,
takin. Porque en t i e m p o s
prehispnicos los metales no
eran muy comunes en la regin
tojolabal. Por eso, el trmino
takin puede servir para
cualquier metal o cualquier
cosa hecha de metal. Para
especificar los metales, se
emplean palabras adoptadas
del espaol].
orolobal. Guineo dominico, pltano
dominico. [El trmino guineo en
lugar de pltano se emplea en
la regin de Chiapas].
orosusyo. Orozuz. Regaliz (una planta
medicinal). [Probablemente:
glyzyrrhiza].
oso. Oso.
oxe.
1.
Tres.

oxeje-oot
-

kechan oxe. Slo tres.


ba oxeita kaku. En tres das.
oxe waj. Tres tortillas.
ox winike/winke. Sesenta, 60.
ox xaane. Mil doscientos, 1,200.
oxexa. Ya tres.
oxeexa. Ya son tres.
chab oxexta kaku ti ayon
amokexa. Slo algunos das estar
(todava) con ustedes.
chab oxe ja wenlexi mi
xamojtayonexi. Algunos de
ustedes no me acompais. [Nota
el cambio de concordancia en
tojolabal. As tambin en el
ejemplo que sigue. Desde la
perspectiva del espaol, es una
falta de concordancia. No es as
en tojolabal, por la fuerte
cohesin grupal que sigue
incluyendo a aquellos que ya no
son del grupo, desde el punto de
vista del espaol].
oj miljanik chab oxe ja
wenlexi. Algunos de ustedes
seris matado.
2.
oxkotane chitam. Tres puercos.
[A los animales cuadrpedos se
aplica el clasificador numeral
kotane].
3.
oxtike. Tres para cada uno.
oxtikwane. Cada tres persona.
4.
oxwane. Tres personas.
oxwanotik. Somos tres.
oxwanex. Ustedes son tres.
oxwane winik. Tres hombres.
koxwaniltik. Nosotros tres.
wawoxwanile. Ustedes tres.
yoxwanile. Ellas tres personas.
chabe, yoxil.
oxeje. Hace tres das.
oxkotane. oxe.
oxlajune. Trece.

oxlajunkotane kawu. Trece


caballos.
oxlajuntike. Cada trece.
oxlajunwane. Trece persona.
oxlajunwanotik. Somos trece.
oxlajun winke. 260.
oxlajune xaane. 5,200.
yoxlajunil.
oxom, oxomal.
oxomaltik. Muchas ollas.
ba ala oxomi. En la ollita.
sxela ja koxomi. Se me raj la
olla.
oxomaxi. Hacerse una olla.
oxomaxita ja lokoki. Ya se hizo
una olla del barro.
oxomchab. Una especie de abejas.
chajnul.
oxtike. oxe.
oxwane. oxe.
oy. Horcn, morillo que soporta las vigas
de la casa.
oyaltik. Muchos horcones.
wa stsunu lek ja oyi. yajni
xjaka jai sok ja iki mi bob
ya mokuk yujni tsunubal
leka. Siembra/cimienta bien los
horcones. Cuando venga la lluvia
y la tormenta no podrn derrumbar
(la casa) porque est bien
sembrada (cimentada). naits.
oyaxi. Hacerse horcones.
oyaxita ja tei. Se hicieron
horcones de los rboles.
oybi. Hacerse horcones.
ojto oybuk ja te iti. Se va a
hacer un horcn de este rbol.
oot, ootal. [Tortilla de la cual se dice
de quin es. Es decir, tiene
prefijos. El concepto waj, en
cambio, nunca tiene prefijos].
koot. Mi tortilla.
ja wala oot. Tu tortillita.
139

ootaxi-ootbi
-

xutu jan wewo wawooti. Pon


luego las tortillas en el comal.
wa skana jun yoot ja wawunini.
Tu hijo quiere una su tortilla.
ootaxi. Hacerse tortillas.
ootaxita ja iximi. Ya se hicieron
tortillas del maz.
ootbi. Hacerse tortillas.
ojxa ma ootbuk. Ya se van a
hacer las tortillas?

140

uaj-uchim

u
uaj. Tomar, beber.
oj kutik pichi. Vamos a tomar
el pozol.
oj yu tun ja. Va a tomar un poco
de agua.
oj yue. Van a tomarlo.
ukuj snichimdyos. Tomar
bebida alcohlica.
mi ma ayuk wanajexi ba oj
waanik ba oj awuex. No
tengan ustedes sus casa para comer
y beber?
mini jas yuaj. No tom nada.
wan yujel trago. Est tomando
trago.
wa xuxi. Se toma el pozol.
wa xyuaj ja ja ja skusulabili.
El trapo absorbe el agua.
yuajta ja kajpei. Bebiel caf.
uajani. Tomar ukani.
uajanuman. Bebedor uuman,
ukanum.
uajtalan. Beber mucho, tomar mucho.
kuajtalaantik lajune garapon.
Tomamos diez garafones.
uuman. Bebedor.
ubal. Sufijo de verbos agenciales
para el participio pasivo. [
Carlos Lenkersdorf 2002, 190191. Veamos algunos ejemplos].
tsijbanubal ja ba juuni. Est
escrito en el libro.
kulubalxa ja xanabi. Los caites
ya se han hecho.
lutubal ja naitsi. La casa est
cerrada.
mito tojbesnubaluk ja oxomi.
La olla no fue hecha an.
uban. Estrecho (de la boca de un
recipiente).

uban ja sti ja chubi. La boca


del cntaro es estrecha
uban ja sti ja nuti. La boca de
la red es estrecha.
ubanaltik ja nutialtiki. Muchas
redes tienen la boca estrecha.
ubtalaan. Meter muchas cosas en la
boca.
yubtalaane ja dulsealtiki.
Metieron muchos dulses en la boca.
ubu. Meter en la boca, beber, tomar.
wa xkubu jun dulse. Meto un
dulce en la boca.
yubunej ja kajpei. Ha tomado
el caf.
[El verbo no tiene futuro].
ubuman. Bebedor.
uchan. Ladeado.
uchan eke ja tei. El rbol est
ladeado.
uchanaltik ja yealtiki . Los
rboles estn ladeados.
uchinaji. Ladearse, correrse.
uchinaji ja yijkats ja buruji. SE
lade la carga del burro.
uchinaji ja jnutii. Se me corri
la red.
uchpiji. Volcarse, desorientarse.
uchpijita ja oxomi. Se volc la
olla.
uchpijita ja yolomi. Su cabeza se
desorient.
uchpin. Desarraigar.
oj kujpuktik ja te iti. Vamos a
desarraigar este rbol.
wa skana oj yuchpukotik ja
ajwalali. El patrn quiere
desaoljarnos.
uchpintalaan. Desarraigar mucho.
yuchpintalaan ja tajaltiki.
Desarraigaron el ocotal.
uchim. Flaco, chaparro, polluelo pequeo
o enfermizo.
141

uchimaxi-ujlan
-

uchimxa ja jmojtiki yuj ja


chameli. Nuestro compaero est
flaco por la enfermedad.
uchimto ja keremi. El
muchacho es chaparro an.
mi xkii lek ja uchimi. Los
polluelos no crecen bien.
uchimaxi. Enflaquecer.
uchimaxita. mixa ayuk ixim.
Ya enflaqueci. Ya no hay maz.
uchimbes. Matar de hambre.
jel tsats ja kateltiki jel koel ja
jwaeltiki. wa xuchimbesotik
ja ajwalali. Nuestro trabao es muy
duro. Muy poca es nuestra comida.
El patrn nos quiere matar de
hambre.
uchimbi. Enflaquecer.
tilan oj uchimbuk ja kojleli.
El gordo tiene que enflaquecer.
uchuni. Caminar rpido con la carga.
uchunum. El que camina rpido con la
carga.
uj, ujal. Collar. sartaujal.
wawuji. Tu collar.
ma sbaj ja ujali. De quin es
el collar?
-uj. [Sufijo del infinitivo de verbos
agenciales].
ja ba wane yamuj chayi. Donde
estn pescando.
mi xnaa jutuj luum. No s arar
la tierra.
wan juchuj ixim. Est moliendo
el maz.
-uj. [Raz de los pronombres de origen y
de la perspectiva kuj,
awuj, yuj].
uj-uni. Gruir (de puercos).
uj-uni ja chitami. El puerco
gru por querer comida.
ujan. Ponerse (alrededor del cuello).
yujan jun yal mojchil: Se puso un
142

pauelo.
ujchum. Tlacuachillo dorado,
tacuats (comiteco) [Caluromys
derbianus].
ujchumaltik. Manada de
tlacuachillos.
2.
ujchum. Paludismo, malaria
ujchumaltik. Epidemia de
paludismo.
syamunejon ja ujchumi. Me
enferm de paludismo, me agarr
el paludismo.
ti ba kixin kiinal ay yiioj jel
ja ujchumi. En la tierra caliente
hay mucho paludismo.
ujchumaxi. Amarillear (ja milpa),
enfermarse de marilleo (el maz).
ujchumaxita ja alaji. La milpa
amarille.
ujchumbi. Amarillear (ja milpa),
enfermarse de marilleo (el maz).
ujchumbita ja iximi. Ek maz
se enferm de amarilleo.
ujchim. uchim.
ujkum (regional). Colorn. ujkun.
ujkun. Colorn, ujcun (comiteco).
[Erythrina
chiapasana
Krukoff].
ujkunaltik. Arboleda de
colorines.
ujki. Inundarse, mojarse.
wa xujki ja ba yoj naits. Se
inunda la casa.
wa xujki ja askali yuj
poxelxa. wan elel ja. Se moja
la panela porque ya est mojada.
Est saliendo el agua.
ujla. Azuzar.
yujla ja tsii ba oj snutse ja
chitam jumasai. Azuz el perro
para que corrieran los puercos.
ujlatalan. Azuzar (muchos perros).
ujlan. Azuzar, hurgar (perros).
1.

ujlani--uk
-

oj kujluktik ja tsi jumasai.


Vamos a azuzar los perros.
yujlan sok tsi ja chitami. Hurg
el perro contra los puercos.
ujlani. Azuzar (al gritar ule ule).
wan ujlanel ja jmoji. Mi hermano
est azuzando (los perros).
ujlantalaan. Azuzar (muchos perros).
yujlantalaan ja tsialtiki. Azuz
la perrera.
ujlanum. Azuzador.
ujlanuman. Azuzador.
1.
ujlub. Ojo sanguinolento, ojo
sangriento.
2.
ujlub. Especie de flor no
identificada en espaol. Se puede
usar para lavar la ropa. Las
palomas la comen.
ujlubaltik. Muchas de estas
flores.
ujma. Correcamino [Geococcyx velox].
ujmaaltik.
Muchos
correcaminos.
ujman. Correcamino [Geococcyx velox].
umanaltik.
Muchos
correcaminos.
ujtsan. Besar.
oj kujtsuka. Te voy a besar.
ujtsajiyon. Me besaron, fui
besado.
ujtsanon. Bsame.
ja weni wa xawujtsan ja yeni
ba oj awi spatik. T, Judas, t
lo besas para traicionarlo.
jel ja yujtsajeli ja ba tsomjeli.
Muchos se besaron en la reunin.
wajumotik oj kutsuk jbajtik.
Somos compaeras, vamos a
darnos un beso.
yujtsanon. Me bes.
yujtsan ja skab ja stat ja
jmojtiki. Nuestro hermano bes la
mano de su padre.

ujtsani. Besarse.
ujtsanikxa. Bsense.
ujtsantalaan. Besuquear.
yujtsantalaan
ja
smoj
jumasai. Besuque a sus
hermanos.
ujtsanum. Persona que da un beso.
ujtsanuman. Persona que da un beso.
ujuni. Gruir (del puerco al querer su
comida). chitam.
ujunum. Puerco grun.
-uk. [Una clase de sufijos de significado
mltiple].
1.
Forma parte de la negacin. [Casi
todos los sustantivos agregan uk al negarse. La mayoria de las
formas verbales no lo hacen. Los
ejemplos que siguen lo
explican].
mi jnajuk. No es mi casa.
mi spetsaniluk jekabanumuk.
No todos son enviados. [Nota que
el sufijo -uk se repite para
enfatizar en enunciado].
mini jas. Nada. [Nota que el
sustantivo jas no recibe el sufijo
-uk. Nunca lo tiene].
wen ama ja ramiroi. mi
jaukon. T eres Ramiro? No
lo soy.
mi kechan kenukon. No slo yo.
mi jachukuk. No es as.
mi jachkuk. No es as.
mini jas yala kabtik. mi ma lom
kumaluk ja sloili. No nos dijo
nada. No son palabras vacas su
cuento?
mi sakal junauk. No es una falda
blanca.
mi oj scheumuk statamuk
sbaje. No toman mujer ni toman
hombre. [El mi oj no se repite,
pero el -uk lo hace].
143

-uk
-

2.
-

3.
4.
-

144

mi smanunejuk. No lo ha
comprado.
mi smanbenuk. No lo tiene
comprado.
mi swinkilukotikon ja ba
chonab. No somos vecinos de
Comitn [de la ciudad].
mi teyuka ja ba wanaji. No est
en tu casa.
mini jun ma yala kabi. Nadie me
habl.
winikon mi ixukukon. Soy
hombre y no mujer.
Futuro.
oj jakuk. Vendr, va a venir.
oj jkuluktik. Lo haremos.
ja naitsi oj ajuk sbiiluk
snajtsil tsomjel. La casa ser
llamada casa de asambleas.
mixa oj bobuk oj ajyan
jmardomoil yala ja yajwalil. Ya
no podrs ser mi mayordomo dijo
su patrn.
yaa sbiiluk siro ja snan stati.
Sus paps lo nombraron (le dieron
el nombre) Ciro.
Gerundio de verbos reduplicados.
wan bulbunuk ja winik jawi.
Ese hombre est hablando mucho.
wan liplunuk ja nichimi. Est
llameando la vela.
Con numerales para sealar el
potencial o el imperativo.
aa kan ki jun ala tajbuk
ixim. Dame una veintena de
mazorquitas.
aa ki majan jun tajbuk
wawooti. Prstame una veintena
de tus tortillas.
aa kitikon oj kulanukotikon
junuk ja ba stojol ja wakabi
jaxa juni ja ba mi stojoluk ja
wakabi. Danos que nos sentemos

5.

6.

uno a tu derecha y el otro a tu


izquierda.
iaj oche junuk ma chabuk ja
wamoji ba jujune abal oj
alxuk ja ba sti sat chab oxuk
jmojtik. Lleva uno o dos
compaeros tuyos para que cada
problema se hable delante de
algunos compaeros.
jun bechuk ja jai. Un poco de
agua en el hueco de la mano. [En
este caso el sufijo -uk en cuanto
potencializador se agrega al
sustantivo y no al numeral]
Posibilidad: potencial u optativo.
[Es de notar que el sufijo uk
no se agrega a los verbos sino a
sustantivos, pronombres o
adverbios segn los ejemplos
que siguen. Es decir, se aade a
las palabras que expresan la
posibilidad].
machunkiluka oj stup-e ja
kontrobusyon. Quin ser que
pague el impuesto?
ama spetsaniluk oj skojchuk
ja yoki yuj ja weni kechan mi
kenukon. Aunque todos
tropezaran por causa tuya, yo no.
ta oj jyam yi ama kechanuk
ja skui ojni tojbukona. Si lo
agarro, aunque sea slo su ropa,
seguro sanar.
oj sijpuk junuk ja ma lutani.
Soltar a uno de los presos. [Se
dice junuk por no sealar
quin].
Si. [Oraciones condicionales de
casos
irreales
o
de
imposibilidad]
ayukto jun smoj ja najtil
kijtsini oj wajkon ja ba
mejiko. Si existiera un su

uk-ulata
compaero de mi hermano menor,
yo ira a Mxico.
ayukto awipex ja wenlexi oj
alik-ex ja te iti. Si tuvieran
fuerza, ustedes levantaran este
rbol.
ja swinkil ja naits wanuk snaa
jas ora oj jakuk ja elkanumi
mi oj ya och jane ja ba snaj.
El dueo de la casa, si supiera a
qu hora vendr el ladrn, no la
hara entrar en su casa.
wanukto xanaa ja kaku iti ja
jastik yioj ja stsamalili kechan
meyuk ja wasat ba oj awil-e.
Si hoy entendieras las cosas que
son de la paz; (pero) no tienes ojos
para que veas.
ja lek wanukto xanaa jbaji
ojni cha ana sbaj ja jnaji. Si me
conocieran, tambin conocieran a
mi familia.
ja lek sakanukto oj yawe
och preso. Si viviera, lo
encarcelaran.
masto lek snochuketo awii.
Habra sido mejor si te hubiran
seguido.
jmojukxta jbajtik oj bob
kanuke jmoktika. Si hubieran
sido hermanos nuestros, se podran
haberse quedado con nosotros.
uk. Piojo.
ukaltik. Piojera.
jel kuk. Tengo muchos piojos.
jel yioj uk wawolomi. Tienes
muchos piojos en el cabello.
yila ki tunuk ja uki. Me
espulg.
ukan. Toma. uaj.
ukani. Tomar, beber. uaj.
ukanik. uaj.
waanik. ukanik. ja jas oj

ajuk awilexi. Coman, beban las


cosas que les ofrezcan a ustedes.
[oj ukanik = oj awuex. Se
recomienda oj awuex].
ukanum. Bebedor.
ukasnichimdyos. Sabadero (comiteco),
alcohlico [persona que gusta
emborracharse].
ukasnichimdyosaxi.
Gustar
emborracharse.
ja ajyii ukasnichimdyosaxita
ja jkomontiki. Antes a nuestra
comunidad le gust emborracharse.
ukatrago. Alcohlico, sabadero
(comiteco).
ukatragoaxi. Gustar emborracharse.
chami yuj ja ukatragoaxi.
Muri porque le gust
emborracharse.
ukte. Especie de rbol con hojas rizadas
no identificado en espaol. Crece
hasta 2 m. de altura.
ukuj. Tomar, beber [infinitivo de uaj].
ukum. Arroyo, zanja de desage
alrededor de la casa.
mokta ukum. Cay en el
arroyo.
ukuman. Bebedor.
ukumbes. Abrir una zanja de desage
alrededor de la casa.
oj ukumbestik ti ba sutanal
naits. Vamos a abrir una zanja
alrededor de la casa.
ul karajo. Exclamacin para azuzar a los
perros.
ula. Visita, visitante.
ja wawulaexi. Los visitantes de
ustedes.
ay kulatik. Tenemos visita.
ulaon. Estoy de visita.
ulata. Visitar.
ulatayonex. Vistenme.
oj wajan awulatayotikon. Nos
145

ulatani--um
vas a visitar.
yulataya. Te visit.
ulatani. Visitar, hacer una visita.
ulatanitikon. Hicimos una visita.
wan bi skana oj waj ulatanel
ja ba jluumtik ja kuntikili.
Nuestro hijo dice que quiere hacer
una visita de nuestra tierra.
ulatanum. Visita, visitante.
ulatanumex. Ustedes estn de
visita.
ulban. Irrigar (con zanjas), regar.
wa xkulban ja kalajtiki.
Irrigamos nuestras milpas.
wa xyulban ja kalajtiki ja niwan
jai. El ro riega nuestras milpas.
ulbani. Irrigar ( con zanjas).
wa laulbanitik ti ba kalajtiki.
Irrigamos las milpas.
ay ulbanel ja ba jkomontik,
Hay irrigacin en nuestras
comunidad.
ulbantalaan. Irrigar mucho.
yulbantalaane ja alajaltiki.
Irrigaron muchas milpas.
ulbanum. Irrigador, regador.
ulbanumon ti ba jkomontik.
Tengo la tarea de irrigador en
nuestra comunidad.
ulbel luum. Tierra de riego.
ulbi. Disolverse.
ta mi xulbi tilan oj juytik. Si
no se disuelve debemos menearlo.
oj ka ulbuk ja kakawi. Voy a
disolver el cacao.
ulbum ja. Zanja de irrigacin.
ule. Resortera, hule, chapopote, suela de
caites/guaraches.
ulealtik. Muchas resorteras.
mey yule. No tiene resortera.
stoko ja yulei. Estir la
resortera.
yule xanabal. Suela de caite.
146

ja sbiil ja ulei: Las partes de


la resortera:
gamosa. Gamuza.
ule. Pedazo de hule.
sete. Horqueta.
spejkul. Chapeta.
spistola. Sostn.
steil. Mango.
ule ule. Ule, ule (comiteco)
[Exclamacin para azuzar los
perros para que persigan un
animal de caza].
ulub. Regado, riego, irrigacin.
ulub luum. Tierra de riego.
ulul. Atole. mats.
oj ajuye ja ululi kala marta.
Martita, vas a menear el atole.
ululaxi. Hacerse atole.
ululaxita ja iximi. Ya se hizo
atole del maz.
-um. [Sufijo para formar sustantivos
derivados
de
verbos
vivenciales].
atijum [de atiji]. Trabajador,
trabajadora, autoridad.
ajnum [de ajni]. Corredor.
corredora.
ajlubanum [de ajlubani]. Foco,
lmpara.
ochumtoni ja akwali [de
ochi]. Entrada la noche
jakum [de jaki]. El/ella que llega.
ja jmojtik jakum. Nuestro
hermano que viene.
ja chayum cheji [de chayi]. La
oveja perdida.
kixwum [de kixwi]. El/ella que
tiene vergenza.
mi spetsaniluk jekabanumuk.
No todos son enviados.
ala yabi ja ba sti sat ja
tsomjelanum jumasai [de
tsomjelani]. Dilo delante de los

uman-untik
reunidos.
wajum [de waji]. El/ella que va.
ja tatali ti wajum bajtan yuj ja
yuntikiltiki. El padre va delante
de sus hijos.
xiwum [de xiwi]. Miedoso,
miedosa.
uman. Cerrado (de boca o flores).
uman ba nichim. Botn de flor.
uman ja stii. Su boca est
cerrada.
uman tseej. Sonrisa.
uman tseni. Sonrer.
uman tseniyon. Sonre.
uman. Sufijo para formar sustantivos
derivados de verbos agenciales.
akuman [de aa]. Dador,
dadora.
uuman. Bebedor, bebedora.
ukuman. Bebedor, bebedora.
chonuman [de chono]. Vendedor,
vendedora.
jeuman. El/ella que meuestra o
ensea algo.
jeuman juun. Maestro, maestra
que ensean a leer y escribir.
koltuman. El que ayuda.
kusuman. Borrador.
kuluman. Hacedor.
kuuman. El/ella que obedece.
manuman.
Comprador,
compradora.
wa xyalawe jun sxiwtumane.
Dicen que es un fantasma.
umtalaan. Meter muchas cosas en la
boca.
yumtalaan ja tsisim jumasai.
Meti los tisim (arriera) en la boca.
umu. Meter en la boca, tapar la boca,
cerrar la boca.
kumu jun tsisim. Met un tisim
en la boca.
jastal oj kumtik ja sti ja okili.
-

Cmo vamos a tapar la boca del


coyote?
yumu ja stii. Cerr la boca.
uma watii. Cierre la boca!.
umum tseej. Sonrisa.
umum tseni. Sonrer.
umum tsenitikon. Sonremos.
unej. Uno de los sufijos de verbos
agenciales para sealar el pasado
perfectivo. [ Carlos Lenkersdorf
2002: 187-188. El otro es ben. Veamos algunos ejemplos].
kilunej ja swakaxi. He visto su
ganado.
mito yilunejuk ja kalajtikoni. No
ha visto an nuestras milpas.
ja keremi ti jul skujoli ja jas
yalunej ja tatjuni. El joven se
acord de las cosas que la ha dicho
el anciano.
uninal. Hijo, hija (del hombre). al.
ja kunin winik pegro. Mi hijo
Pedro.
ja yunin ixuk teresa. Su hija
Teresa.
ja kuntikil. Nuestro hijo.
ja kuntikiltiki. Nuestros hijos.
ja yunin kawu. Entrometido!,
domingo siete! [Regao fuerte
para aquel que deshace un
acuerdo].
uninal chayach. Hijo bastardo.
untik. Nino, nia, hijo. Hija.
untikaltik. Muchsimos nios.
jun untik. Un nio.
jel ja untiki. Muchos nios.
Muchas nias.
jun tatal sok yuntikil ixuke. Un
padre con sus hijas.
wawuntikil. Tus hijos, hijas, nios/
nias.
cho untikil aa xkoltanuk.
Tambin saluda a tus hijos.
147

untikan-utalan
-

wawuntikilexi. Los hijos/hijas, los


nios/nias de ustedes.
[En el plural de unin y untik
las formas son idnticas y, de
hecho, se derivan de untik.
Veremos los ejemplos:
kuntikil nuestro hijo/nio/nia
wawuntikil vuestro hijo/nio/
nia
yuntikil su hijo/nio/nia
kuntikiltiki nuestros hijos, nios,
nias
wawuntikilexi vuestros hijos/
nios/nias
yuntikilei sus hijos/nios/nias.
Por la igualdad de las formas, a
nuestro juicio, ya no se pueden
decir de manera inequvoca si se
trata de hijos/hijas del hombres,
porque son nios que pueden ser
de hombres o de mujeres].
untikan. Engendrar (del varn), querer
como a su hijo/hija. alinta.
ja pegro yuntikan ja ramiroi.
Pedro engendr a Ramiro.
wa xkuntikana. Te quiero como
a mi hija.
untikani. Engendrar.
yuntikan ja pegroi. Pedro
engendr.
untikanil. Engendrador.
unyon. Unin.
ur. Ano.
kur. Mi ano.
urmaax.. Especie de rbol no
identificado
en
espaol
[literalmente, ano del mono].
urmaaxte. El mismo rbol no
identificado en espaol.
us. Mosca.
usaltik. Nube de moscas.
chakal us. Mosca colorada [Esta
mosca pica].
148

usej. Zopilote [Coragyps atratus].


usejaltik. Zopilotada.
usum. Especie de abejas. chajnul.
usyaam. Especie de hongos comestibles.
Es de color caf obscuro. Se
recolecta en junio y julio.
usako. Especie de avisoas negras.
usakoaltik. Enjambre de estas
avispas. chajnul.
utaj. Regaar, hablar.
wa xkutaj. Le regao.
jawutajon. Me regaaste.
cha jachni yutajea ja smojei.
As tambin le regaaron sus
compaeros.
oj yut-on. Te va a regaar.
xkutaj. Le dije.
xawutajotikon. Nos dijiste.
xyutajex. Les dijeron a ustedes.
oj wajkon xyutajon. Me voy me
dijo.
jas oj kut ba. Qu voy a decir,
pues?
wa xyutaj sbaje malo. Hablan
mal los unos de los otros.
wa xyutajon. Me insulta.
wan yutjel. Est regaando.
xutji ja jtati. Se lo dijo a mi pap,
le fue dicho a mi pap.
xutxi. Se dijo.
mok lomuk abal utjel
(regional). No lo regaes.
[Las formas de le dije, etc.
corrresponden a citas anteriores
y no se usan en otro tiempo o
aspecto.].
utajtalan. Regaar a muchos.
wa xyutajtalan sbaje. Se
regaan los unos a los otros.
utalan. Regaar,. decir.
yutalanon. Me rega.
oj kutaluka. Te voy a regaar.
mi oj wajkon kutalan. No me

utani-uxib
voy le dije.
utani. Regaar.
jel xutani. Regaa mucho.
utanelxa. Ya es un regao.
utanum. Regan.
utanum ja kixawali. Mi patrona
es regaona.
uts. Bueno, justo.
1.
jastal aya ja kiximtiki. uts
uts ja jabil iti. Cmo est
nuestro maz?. Justo para este
ao.
2.
kutsilaltik.
ja ba bej iti oj jtatik ja
kutsilaltiki. Por este camino
alcanzaremos el bienestar.
[kutsilaltik es el bien que se
puede alcanzar por un
grupo limitado y aspiraciones
reducidas, por ejemplo una
familia o un grupo que est
contento si tiene comida, casa y
trabajo. Se diferencia de
jlekilaltik que es el bien material,
socio-poltico y cultural. Se
refiere a la sociedad justa].
3.
yutsil. Lo bueno del cual lo malo
queda apartado.
yutsil schokol. El buen molcate.
yutsil akujol oj akolta ja kala
watsa. Con todo corazn vas a
ayudar a tu esposa.
yutsil skujol. Es de buen corazn
[y as no era antes].
yutsil wanto xoch spil sbaje
ti ba snajei. Justamente cada
uno estaba saliendo para su casa.
yutsilxa oj ya ki ja jmajtani yuj
mini oj ajyukona. Justamente me
dar el regalo porque no estar.
4.
yutsilal.
yutsilal ba jun naits. El
bienestar en una casa. Hay

suficiente para comer, la gente


tiene trabajo y vive en paz.
uxib. Guaqueque negro [Desyprocta
mexicana].

149

bado-baldiyo

b
[La letra b no existe en tojolabal,
por lo tanto no hay palabras en
tojolabal que comiencen con b.
Pero hay una gran cantidad de
palabras adoptadas con binicial que muestran distintos
grados de integracin en el
tojolabal y as reflejan un
proceso histrico, en mayor o
en
menor
medida,
de
tojolabalizacin. El uso de
ciertas palabras adoptadas no
necesariamente indica que no
existe una palabra o raz
tojolabal para designar algo,
sino que por algunas razones de
intercambio y de convivencia se
han hecho frecuentes en el habla
de los tojolabales. Cuando
podamos hacemos referencia a
las
palabras
tojolabales
equivalentes.
Sera
una
investigacin particular sealar
los conceptos equivalentes del
tojolabal y explicar, hasta donde
sea posible, la adopcin de
palabras del espaol. El libro de
Oscar Bonifaz 1999 ya inici este
camino para el espaol de
Comitn. El volumen 2 del
diccionario
del
espaoltojolabal, a su vez, proporciona
a
menudo
trminos
correspondientes en tojolabal
para conceptos del espaol].
bado. Vado
baka. Vaca. [Una expresin mucho ms
comn y generalizada a casi
toda el rea maya de Chiapas es
wakax, que tambin es una
150

palabra
adoptada
del
castellano, pero ms antigua y
muestra el proceso histrico de
la tojolabalizacin]. wakax
bakaaltik. Vacada.
bakaaxi. Hacerse vaca.
bakaaxita ja beserai. La ternera
se hizo vaca.
bakuna. Vacuna. [A veces se dice
tsistakin, quiere decir jeringa,
inyeccin].
bala. Bala.
balde. Balde, cubeta.
baldiyano, baldiyanoal. Acasillado, mozo
que no recibe remuneracin alguna
o casi ninguna. [Los tojolabales
lo consideran esclavo. Los
finqueros de antao o de hoy
todava pueden oponerse a esta
interpretacin tojolabal. Pero los
tojolabales lo dicen a base de la
experiencia propia. En la
entrada del baldiyo nos
referiremos nuevamente al tema
y tanto la tradicin oral como la
literatura confirman la posicin
tojolabal y el diccionario se hace
desde la perspectiva de ellos
para que los lectores puedan
percibir la realidad desde la
perspectiva
tojolabal].
baldiyo
baldiyanoaltik. Muchos esclavos,
acasillados.
wa xpax baldiyanoil. Se vuelve
esclavo, acasillado.
baldiyanobi. Llegar a ser esclavo.
baldiyanobita ja jtatawelotiki.
Nuestros abuelos llegaron a ser
esclavos.
baldiyanoaxi. Convertirse en esclavo.
baldiyo, baldiyoal. Baldo (comiteco),
esclavo, acasillado. [La referencia

baldiyoani-balsebi
es al tiempo anterior a la
Reforma Agraria cuando todos
los tojolabales trabajaban como
acasillados sin remuneracin o
casi ningn salario en los fincas.
Viene del trmino comiteco
baldo, que entre los tojolabales
designa el trabajo en las fincas,
en las que los trabajadores no
tenan ningn derecho. El
perodo del baldo constituye un
hecho histrico de suma
importancia histrica para el
pueblo tojolabal. Gran parte de
la narrativa tojolabal y de las
enseanzas que se consideran
importantes para los tojolabales
tienen que ver con saber cmo
fue el trabajo como esclavos y
con poder valorar la actual
libertad en que se encuentran,
ya que durante muchos aos la
totalidad del pueblo tojolabal
viva como mozos acasillados o
esclavos en las fincas de la
regin. El baldo se remonta a
tiempos de la colonia, pero se
extendi a la regin por el
liberalismo del siglo XIX con las
leyes de las manos muertas que
no slo afect a la iglesia sino
igualmente a las comunidades
indgenas porque no se
reconoci
la
propiedad
comunal. De este modo las
comunidades perdieron sus
tierras, adquiridas por los
finqueros. Es un proceso que se
repiti con el cambio de la Ley
Federal de Reforma Agraria en
1992 que termin con la
legislacin ejidal, provoc a los
indgenas y condujo al

levantamiento de 1994.
Antonio Gmez Hernndez y
Mario Ruz 1992 ]. majan,
moso.
baldiyoaltik. Muchos esclavos.
och baldiyoil. Se volvi esclavo.
baldiyoani. Convertirse en esclavo.
baldiyoanum. Mozo, esclavo, acasillado.
baldiyoaxi. Llegar a ser esclavo,
establecerse el baldo.
baldiyobi. Llegar a ser esclavo,
establecerse el baldo.
mixa oj baldiyobuk. Ya no va a
llegar a ser esclavo, ya no se va
establecer el baldo.
balse, balseal. Baile (al bailar en parejas).
[La palabra balse viene del
castellano vals, y, tanto el
trmino como el hecho de bailar
en parejas, son resultados del
contacto con la cultura
dominante, porque muy diferente
es el tojol chanel, con races
profundas en la cultura
tojolabal. En este tipo de bailar
se forman dos filas, una de
hombres y otra de mujeres, a
veces de sexos mezclados. Las
filas se colocan una frente a la
otra. Se acercan y se alejan, se
entrecruzan y regresan pero no
se tocan. Las dos clases de baile,
el balse y el chanel se distinguen
lingstica y socialmente por el
atributo tojol que se agrega
exclusivamente al chanel.
Vemos la razn en el hecho de
que en el chanel se manifiesta
el nosotros comunitario a
diferencia del balse individual].
tojol chanel.
balseani. Bailar en parejas.
balsebi. Bailar en parejas.
151

bambilyo-bena
balsebiyeta. Bailaron en parejas.
bambilyo. Buganbilia [Bougainvillea
glabra Choisy].
bambuj. Bamb [Bambusa vulgaris. Schrad.].
ay sbambujil ja luum iti. Esta
tierra produce bamb.
bambujaltik. Muchos bambes.
bandera.
1.
Bandera.
wa xyaa keuk ja bandera a
jeumani. El maestro manda izar
la bandera.
2.
bandera, platanillo [Canna indica L.].
bandolina. Mandolina, bandola, bandolina.
oj
jtsimbuktik
ja
jbandolinatiki. Vamos a tocar las
mandolinas.
banko. Banco. kaan.
banoso. Vanidoso. (s)toyo sbaj.
banosoxta ay. Es vanidoso
bara, baraal. Vara. [El trmino tojolabal
que se emplea para designar una
vara es te, steil o bokan te a
no ser que se trate de un medida
de longitud. sta corresponde
aproximadamente a algo menos
de un metro].
sbarail chenek. Vara del frijol
de enredo.
barako, barakoal. Semental, caballo
semental, verraco, barraco
(comiteco), macho, mujeriego.
barakoaltik. Muchos sementales
ay sbarakoil ja yewa. Las
yeguas tienen un semental.
barako chej. Carnero o borrego
semental.
barako chibo. Chivo semental.
barako chitam. Verraco.
lajana sok barako kawu. Eres
un mujeriego!
barakobi. Hacerse (caballo) semental.
barakobita ja skawuji. Su
152

caballo se hizo semental.


barakoani. Cubrir, acaballar.
wa xbarakoani yuj ja yewa.
Cubre la yegua.
barba de leyon. Barba de len.
[Steriphoma clara Standl.].
bardero. Saco. [Sambucus mexicana
Presl.]. antsikel.
bareton. Barretn.
barko. Barco, nave, navo, buque, lancha.
barson. Barzn del yugo del arado.
baso, basoal. Taza de peltre con asa para
tomar caf, vaso, copa.
sbasoil atsam. Medida de un
vaso de sal.
bateya, bateyaal. Batea.
bateyaaltik. Muchas bateas.
sbateyail ja. Batea para guardar
agua.
sbateyail chenek. Batea para
guardar frijoles.
bateyabes. Hacer una batea
bateyaaxi. Convertirse en batea
bateyaaxita ja akei. El trozo
se convirti en batea.
batido. Mercocha, batido (comiteco), dulce
hecho con miel de caa (Oscar
Bonifaz 1999: 22).
bayarina. Encaje, puntilla.
bayo. Bayo.
bayunkero. Comerciante ambulante que
en tiempos pasados iba a las fincas
y rancheras; bayunquero
(comiteco).
bejiga. Vejiga.
bejuko, bejukoal. Bejuco.
bejukoaltik. Bejucal.
jel juntiro sbejukoil ja kuli. En
el monte hay muchos bejucos.
bena. Vena, arteria.
ti ba yoj jbenatik wa sutu sbaj
ja jchikeltiki. Por nuestras venas
y arterias circula la sangre.

benda-birinche
benda. Venda.
oj jpotstik ja yajbel sok ja
bendai. Vamos a vendar la
herida.
beneno, benenoal. Veneno, venenoso.
jomwanum.
mi benenouk ja antsikeli. El
saco no es venenoso.
benenoaxi. Hacerse veneno.
benenoaxita. Ya se hizo veneno.
berbekij. Berbiqu, taladro.
sni berbekij. Broca del taladro.
berbena. Verbena. [Loeselia glandulosa
Don].
wa xlebebi ja berbenai. La
verbena es astringente.
bero. Berro. [Nasturtium officinale Br.].
berso, bersoal. Poema, poesa, cancin,
verso. tseboj.
bersoaxi. Hacerse un poema, hacerse
una cancin.
besera. Becerra/becerro o ternera/ternero
de menos de un ao.
biba. viva!
bibo. Vivo, listo. akax.
biboa. Eres listo.
sbibo il. Inteligencia.
yuj ja sbiboil wa sjea kitik
jitsan jastik wa xmakuni kujtik.
Gracias a su inteligencia nos
ensea muchas cosas que nos
sirven.
biboaxi. Hacerse vivo, hacerse listo.
biboaxita ja sonsoi. El tonto se
hizo vivo.
bida. Vida [a menudo en sentido de
sufrimiento].
jel yiaj vida. Sufre mucho.
jel vida. Vida de perros!, est
muy duro!
bigolin. Violn. [Hay algunas artistas
tojolabales que saben hacer
violines].

bigolinaltik. Muchos violines.


skab bigolin. Arco del violn
[Literalmente: el brazo o mano
del violn].
skupulabil bigolin. Arco del
violn [Es decir, con lo que se
corta el violn].
yakil bigolin. Cuerda del violn
[Es decir, lengua o cordel del
violn].
wa xnuknuni ja yakil bigolin.
La cuerda del violn vibra.
ay sbigolinil ba kin. Hay un
violn en la fiesta.
bigolinani. Tocar el violn.
bigolinanum. Violinista.
bigolinaxi. Hacerse un violn.
bigolinaxita ja tei. Ya se hizo un
violn de la madera, la madera ya
se convirti en violn.
bigolinbi. Hacerse un violn.
bigolinbita. Ya se hizo un violn.
bigre, bigreal. Frasco (para remedios o
pomada), delicado. [Se deriva de
vidrio].
bigrealtik. Muchos frascos.
jel bigreotik. Somos muy
delicados.
lajana sok bigre. Eres muy
delicado!
biguda, bigudaal. Viuda.
bigudaaltik. Muchas viudas.
kanta biguda. Qued viuda.
bigudaaxi. Enviudar (de la mujer).
bigudaaxita ja litai. Margarita
enviud.
bigudo, bigudoal. Viudo.
bigudoaltik. Muchos viudos.
kanta bigudo. Qued viudo.
bigudoaxi. Enviudar (del hombre).
bigudoaxita ja pegroi. Pedro
enviud.
birinche birinche.
153

bitamina-buya
bitamina. Vitamina.
bobo. Caprichudo, canijo, cabrn.
jel bobo ja keremi. El muchacho
es muy caprichudo.
jel bobo. Cabrn, es muy cabrn.
yuj sboboil mixa skana ja
yijkats ja kawuji. Por capricho el
caballo ya no quiere la carga.
boboaxi. Encapricharse, entontecerse.
boboaxita ja kawuji. Se
encaprich el caballo.
kolxa boboaxiyon. Casi me
entontec.
bokado. Regalo. chota.
bola. Bola, tumor, esfera. wotan.
ay sbolail ja kooni. El grano
form una bola.
ay yioj oxe bola ti ba yib
slukum. Tiene tres tumores en el
abdomen.
lajan sok bola ja pelotai. La
pelota es como una esfera.
bola wajtik. Caminamos en grupo
sin orden.
bolaaxi. Formarse bolas, ulcerarse.
bolaaxi ja matsi. Se formaron
bolas en el atole.
bolaaxita ja kooni. Se ulcer
el grano.
bolante. Volante del trapiche.
ay sbolanteil ja trapichi. El
trapiche tiene volante.
bolsa. Bolsa, placenta.
mey sbolsa ja wexali. El calzn
no tiene bolsa.
mukubalxa ja sbolsai. La
placenta ya est enterrada.
bolteyo. Volteo.
boluntad. Iniciativa.
jboluntad
jakelon
mi
sjekunejukon ja komoni. Llegu
por iniciativa ma, no me mand la
comunidad.
154

bomba. Bomba, copla, verso.


jel snaa ja tsamal bomba ja
pegroi ti ba kin. Pedro sabe
hacer coplas bonitas en las fiestas.
bonko. Sin punta, mocho, trunco.
bonkoxa ja lapisi. El lpiz ya est
mocho.
borselana, borselanaal. Cazuelita de
barro, borcelana (comiteco).
borselanaaltik.
Muchas
cazuelitas.
sborselanail chenek. Una
cazuelita de frijoles [sirve de
medida en la venta].
bota. Bota.
jel xtubi ja botai. Las botas
apestan mucho.
brasada, brasadaal. Brazada, braza.
wa xoch ba brasadail ja te iti.
Este palo sirve de medida para
brazadas.
brasada ja skol jun bara ja
schaanil chab bara. Una
brazada tiene una vara de ancho y
dos varas de alto.
brazadaaxi. Servir de medida para
brazadas.
brasadaaxita ja te jawi. Este
palo sirvi de medida para
brazadas.
brinko. Salto, brinco. tsijtel.
wa xyaa brinko. Da un salto.
brinkoani. Brincar, saltar.
brincoanita ja keremi. El
muchacho brinc.
brincoanum. Saltador.
bulto. Bulto.
bultoaltik. Muchos bultos.
jun sbultoil ja yetal iti. En este
costal cabe un bulto.
buraka. Pico de oro (especie de ave
cantadora).
buya. Alboroto, bulla, gritera.

bwelta-byes
ayxa buya. Ya hay gritera.
bwelta. Vuelta, vez, rodeo, bofetada.
vez: majke, ek ele
baa xyaa bwelta. Dnde da
vuelta?
oxe bwelta. Tres veces.
jel la bwelta. Muchos rodeos.
yaa ki bwelta ja jchoji. Me peg
una bofetada.
oj jtuxpuka bwelta. Te voy a
pegar. wejchun.
oj tumtsuk awi bwelta. Te voy
a pegar.
wan bwelta ja tyempoi. El tiempo
se mueve en ciclos. sututi.
bweltaaxi. Hacer una curva.
bweltaaxi ja beji. El camino hizo
una curva.
bwelto. Vuelto, vuelta, cambio.
mey kioj bwelto xyutajotikon
ja chonwanumi. No tengo cambio
nos dijo el vendedor.
byejo, byejoal. Viejo. poko, yij.
byejoaltik. Muchos viejos.
ayxa sbyejoil ti ba jwakax. Ya
hay ganado viejo entre los mos.
byejoaxi. Envejecer. pokoaxi.
wanon byejoaxel. Estoy
envejeciendo.
byen. [poco usado y as en todos los
ejemplos que siguen]. Bien,
favor, beneficio. lek,slekil,
stsakatal.
ja jbyen kentik. El bien de
nosotros.
oj makunuk ba sbyenil ja
spetsanile. Servir para el bien
de todos.
aa kitik jun byen. Haznos un
favor.
ba jbyen kentik. En nuestro
favor.
ba sbyen yenle wa sjea yile.

Les ensea para el beneficio de


ellos.
byernes. Viernes.
byes. Bis.

155

ba

b
ba. [Esta es una palabra de significados
mltiples en el tojolabal. Puede
servir de preposicin de
acepciones variadas, por no
decir que es algo como la
preposicin nica y universal del
idioma como las entradas
siguientes los ensean. Por lo
dems sirve de interrogativo,
locativo, conjuncin, etc. Desde
la perspectiva de la traduccin,
en sta ms que en otras palabras
no es ms que una aproximacin.
No es necesario repetir lo que las
entradas indican].
1.
En, donde.
ti ba naits. En la casa.
ja kalajtikon ba jtsunutikon.
Nuestra milpa donde sembramos.
ti ba xiwel. Relativo al miedo,
teniendo miedo (estando en el
miedo).
mi ba wa xkilatik ja jastal iti.
En ningn lugar hemos visto algo
parecido [ es decir: lo que es
como esto].
2.
A, de, adonde, a lo largo de, donde,
de donde, de cualquier lugar.
oj wajkon ba chonab. Ir a
Comitn (a la ciudad).
ba kulan kaku. Al medio da.
ti ba sti ja. A la orilla del agua.
ja ba sti ja niwan pampa ja. A
lo largo de la orilla del lago.
och ba preso ja jmojtiki.
Metieron a la crcel a nuestro
hermano.
spaka ajnel ba watimala. Huy
a Guatemala.
ba pilanxa ma oj ya kan yi ja
156

3.
4.
-

alaj ja yajwalil. A otros el patrn


les dar la milpa.. [Es decir, a
diferentes quienes les dar ...].
ti jakta ba lomantam. Lleg de
Lomantn.
ja jastik wa xkabi ja ba sbaj
yeni. Las cosas que o de l.
ja luwar ba oj wajkon. El lugar
adonde voy.
ja ba jakeloni meyuk tojol
abal. No hay tojolabales de donde
vengo.
chikan baatik sbajea. Vengan
de donde vinieron.
chikan baa sbaj. Venga de
donde viniere.
ti jakele chikan baatik
sluwarea. Han llegado de
cualquier lugar.
Adnde?, dnde?, de dnde?,
cmo no?
baa. Adnde?
ba oj wajana. Adnde vas?
ba aya. Dnde est?
ba ayaa. Dnde ests?
ba jatalnaa ja yal alatsi. Dnde
cuidaste al nene?
baaxa ay eka ja winik jawi.
Dnde est ese hombre?
ba xkotana. De dnde vienes?
ba jula ja smoji. De dnde viene
su compaero?
wa xnaatik baani jakela.
Sabemos de dnde viene.
ba miyuka. Cmo no?
ba sbaja ja ma wa xataa. De
dnde eran los que encontraste?
koye ba witsi. Bajaron del
cerro.
Dentro, en el tiempo y el espacio.
ba jun ixaw oj anebe jitsan.
Dentro de un mes aprenders
mucho, de aqu a un mes

ba-baal

5.
-

6.
-

7.
-

aprenders mucho.
ba yoj oxe jabil. En el espacio
de tres aos.
ba yojol ja oxomi. El espacio de
una olla.
Desde.
ja sjekuman ja ma ay yatel ti
ko jani ja ba witsi. El enviado
de la autoridad baj desde el cerro.
ja matik koye koe ja ba snaj
ja ba witsi. Los que bajaron desde
la casa en el cerro.
Pues.
lek ba. Est bien, pues.
wajtik ba. Vmonos, pues.
la ba. Ven, pues.
alawik ba. Dganlo, pues.
kumananik ba. Hablen, pues.
jas ba oj tojbestik. Qu
vamos a hacer, pues?
mey ba. Ser que no lo habr?
jasunka ba ja oj ajuk
kitikoni. Qu pues nos ser
dado?
- Para, en, para que, a fin de que.
mi xmakuni ba atel. No sirve
para el trabajo.
ba jlekilal kentik. En nuestro
favor.
mas lek ba wena. Es mejor para
ti.
mas mi wokoluk oj ek jun
xanich ba oj och jun chej.
Ms fcil entrar una hormiga que
un borrego.
ja mooch iti ba jun kwartiya.
En este canasto cabe una cuartilla,
este canasto es para una cuartilla.
sba koral wakax. Para el corral
del ganado. [De manera
excepcional el ba a veces lleva
prefijos y de este modo parece
acercarse a -baj. No sabemos si

se trata de una confusin].


ba oj jnebtik. Para que
aprendamos.
ba mi oj kabtik wain. A fin de
que no tengamos hambre.
ba sgusto ja nanali. Segn el
gusto de la mam.
ba jachuk nakul oj kanuk ja
smajtan ja wamexepi. Para que
as quede en secreto el regalo para
tu abuela. majtan.
baal. Fruto, producto, contenido, ndice.
ja sbaal ja alaji. Los frutos de
la milpa.
jaxa alajanumi tilan oj atijuk
tsats lek yen bajtan wa
xyaban ja sbaali ja yalaji. Al
milpero que debe esforzarse le
corresponde que primero disfruta
de los productos de la milpa.
sbaal enub. El contenido de la
red grande.
sbaal naits. El contenido de la
casa [lo que est adentro].
sbaal snajtsil chonwanel. Las
mercancas de la tienda.
sbaal chub. El agua en el
cntaro, el contenido del cntaro.
oj ma bob oj awuex ja sbaal
ja bis ja wanon yujeli. Podrn
ustedes tomar la copa la que estoy
tomando? [En tojolabal se debe
agregar el contenido de la copa
lo que sobra en espaol].
ja sbaal jun juun. El contenido/
ndice de un libro.
sbaal kul. Plantas del monte,
animales silvestres, fieras [lo que
hay monte adentro].
sbaal wits. Plantas del monte,
animales silvestres, fieras [lo que
hay en los cerros].
yorail sbaal ja alaji. El tiempo
-

157

baalani-baj
de la tapisca. sat.
baalani. Producir, tener cabida, entrar,
rendir, estar sembrado, llenarse,
quedar abandonado.
mi xbaalani lek ja alaji. La
milpa no produce bien.
jel xbaalani ja oxomi. La olla
tiene mucha cabida.
mi xbaalani ja oxomi. En la olla
entra poco.
jitsan wa xbaalani ja kalajtiki.
La milpa nos rinde mucho.
wa sbaalani ja jmakai. Mi sitio
est sembrado.
oj baalanuk ja kenubtiki.
Nuestra red se va a llenar.
baalanita ja luum iti. Esta
tierra qued abandonada [despus
de haber producido].
baan. Acostado, echado, colocado o
puesto en el suelo (de personas o
cosas), tronco del rbol talado.
baan eke ti ba schat. Est
acostado en la cama.
wa xnaatik baani jakela.
Sabemos que llegaste acostado.
mi oj skoke ja iximi ja it
baanxa eke yuj ja iki. No
quebrar el maz aplastado por el
ventarrn.
baan eke ja koxtali. El costal
lleno est echado en el suelo.
kanta baan. Est colocado en el
suelo, qued en el suelo.
sbaanal si. Trozo de lea rajada.
sbaanal te. Tronco del rbol
talado. balan.
baani. Acostarse, echarse en la cama.
balani.
baanita. Ya est acostada.
baaniyon ti ba jchat. Me ech
en mi cama, estoy acostado en la
cama.
158

baante. Trozo (de madera) rajado, (rbol


acostado).
baanum. El que est acostado.
bachbuni. Caminar sin carga, ir
despreocupado a pesar de las
obligaciones.
oj bachbunukon. Caminar sin
carga.
bachbuni ba chonab ti kan
tekan ja yateli. Despreocupado
fue a Comitn y dej su trabajo
parado.
baj. jbaj jbajtik abaj
abajex sbaj sbaje
bajan.
[Este es un pronombre que
aclara una aspecto de la
cosmovisin tojolabal. El
significado se explica por una
derivacin del trmino, el verbo
bajan, apropiar. De ah se
explica el giro ken jbaj, es mo,
quiere decir que yo soy el que se
apropia o se apropi algo. Por
ejemplo, ma sbaj ja wexi. ken
jbaj,. De quin es el calzn?
Es mo. En otros giros, el
pronombre hace las veces del
pronombre personal. Por
ejemplo, majla abajik, esperen
ustedes. Se puede explicar
tambin, esperen lo suyo. La
expresin ms expresiva se
construye con el verbo naa.
La frase dice, wa snaa jbaj que
corresponde a me conoce. A
partir del tojolabal, sin embargo,
quiere decir, es sabe yo me
apropio de su saber. Por lo
tanto, el acto cognoscitivo se
realiza entre dos sujetos que se
conocen mutuamente. No hay un
objeto por conocer frente a un

baj-bajan

sujeto conocedor que sujeta al


objeto.
Sino
que
todo
acontecimiento cognoscitivo
ocurre entre dos sujetos. Dicho
de otro modo, el acto
epistemolgico es intersubjetivo
y cada sujeto tiene que darse
cuenta de que su presencia al
otro por conocer modifica la
relacin entre los dos y no hay
un conocimiento de un objeto
aislado de un objeto de su
contexto vital. Por eso el
conocimiento no sucede entre un
sujeto vivo y un objeto muerto,
puesto bajo el microscopio, por
ejemplo, sino que dos sujetos
vivos se conocen mutuamente.
De esta manera en el
acontecimiento epistemolgico
se hace realidad el NOSOTROS
comunitario de extensin
csmica. Por todo lo que
conocemos y queremos conocer
se encuentra a nuestro lado o a
distancia estelar. El NOSOTROS
csmico lo abarca todo.
Las traducciones de las formas
mltiples de -baj pueden ser
muchas y las variantes se
manifiestan por los ejemplos que
siguen. El pronombre puede
servir, por ejemplo, de
pronombre personal, reflexivo,
posesivo desde la perspectiva de
la gramtica del espaol].
ila wala baj. Que te vaya bien
(vea lo tuyo) [despedida que se
dice a la persona que sale].
ila wala bajex. Que les vaya bien
(vean lo de ustedes) [despedida
que se dice a la persona que
sale].

ila kan abaj. Que te quedes bien


[Despedida que se dice a la
persona que se queda o no
sale].
ti skuman kan sbajea. Los
despidi.
butelxa sbaj ja skaelalil. l
estaba lleno de podredumbre/
llagas.
majla abajik. Esperen ustedes!
(para que caminemos juntos).
ja ixuk winiki tixa waj joyan
sbaj ja chamumi. La mujeres y
hombres que le rodean al enfermo.
ja keremi ti swaychin sbaja. El
joven, entonces, el soaba.
ja ma wa skulan sbaj chinili.
El que se hace pequeo a s mismo.
ja jastik junuki ja it wa xek
jbaj. Las cosas que me suceden
a m.
ja yenlei yalawe mi yen
sbajuk ja sjastik sbajei. Ellos
decan que no son suyas las cosas
que tenan.
ajyiye jukwane smojalejel
sbaje. Hubo siete hermanos los
unos con los otros.
jultania abajex ja juun iti.
Lleg para ustedes esta carta.
ken taton sbaj ja ramiroi sbaj
ja teresai sbaj ja martai. Soy
padre de Ramiro, de Teresa y de
Marta.
bajan. Apropiarse, apoderarse, aduearse,
hacer algo lo suyo propio, quitar,
ganar, conquistar, casarse. baj, bajin.
wa xbajan ja wakaxi. Me apropio
del ganado.
sbajan ja jnaji. Se apoder de mi
casa.
oj bajuktik ja luum iti. Nos
159

bajbi-bakal
vamos a aduear de este terreno.
mi oj jbajtik ja stakini. No le
quitaremos su dinero.
oj ma sbajuk takin ti ba
yateli. mini oj sbajuka. Va a
ganar dinero con su trabajo? No va
a ganar nada.
mi ma oj skeb kitik ja
jlekilaltiki. tilan oj jbajuktik.
Nadie nos regala la sociedad justa,
tenemos que conquistarla.
sbajan jun winik. Se cas con
un hombre.
sbajan jun ixuk. Se cas con
una mujer.
bajbi. Vestirse bonito.
bajbita ja bigudo. wa skana oj
nupanuk. El viudo se visti bonito,
quiere casarse.
bajin. Apropiarse, aduearse, casarse.
sbajin jun ixuk. Se cas con
una mujer. baj, bajan.
bajlam. Tigrillo, ocelote [Felis pardalis].
niwan bajlam. Jaguar.
bajtan. Primero, cabeza, preceder, antes,
delante de.
bajtan wa suk ja seki. Primero
lava el cajete.
ja bajtan yujile. El primero de
ellos.
ja ba sbajtanil. Lo primero.
bajtan bej ja litoi. Margarito
camina primero.
ja ba kole bajtan bej oj
bejyukotik. Vamos a ponernos a
la cabeza del grupo.
bajtan bej kujtik ja wajabali.
Nos precede el tambor.
ja mas bajtani ti yilawe ja ba
chonab ja samwel sok ja
smojalijel rutilo. Era que antes
haban visto por Comitn a Samuel
con su hermano Rutilo.
-

160

bajtan kotye yuj ja yenlei.


Llegaron antes que ellos.
oj wajkon bajtan ja ba sti
jasatex ja ba kixin kinal. Ir
delante de ustedes a la tierra
caliente.
ja bajtan witsi. ja ba schabil
witsi. El primer cerro. El segundo
cerro.
bajte. Especie de hormigas negras y
grandes que hacen sus nidos en
rboles podridos. tojnib.
bajti. Brincar.
wa xbajti ja chichi. El conejo
brinca.
bajwani. Ser apropiado, ser casado.
bajwani yuj ja teresa ja
ramiroi. Ramiro fue casado por
Teresa (Ramiro se cas con
Teresa). bajan.
bak, sbakel. Hueso [Notemos que bak
no emplea prefijos. Estos se
afijan slo a bakel. Vase
tambien chik, chikel y yaj,
yajal. mich bakel].
jbakeltik. Esqueleto.
sbakel choj sti satik. Pmulo.
sbakel jtejlubtik. Omplato,
paletilla, escpula.
sbakil olom. Crneo, calavera.
sbakel stsajkanil yal kab.
Nudillo.
sbakel stseel choj snan
koktik. Juanete.
sbakel jnuktik. Hueso de la
nuca.
bakel pooj. Especie de planta
medicinal que sirve para curar
heridas.
bakal. Olote, zuro. tebakal.
bakaltik. Muchos olotes.
ti kan sbakanil ja iximi. Qued
el olote del maz.

bakalaxi-baktel
bakalaxi. Quedar el olote, hacerse olote.
bakalaxita ja iximi. Qued el
olote del maz.
bakalnich. Espliego, lavndula, alhucema
[Salvia lavanduloides Benth.],
bacalnich (comiteco).
bakan. Al hombro (slo de cosas no
pesadas).
bakan ja schompa juli. Lleg con
la camisola al hombro.
oj ka bakan ja jkui ti ba jun
yakil. Voy a tender la camisa en
un mecate.
bakbel. Tortilla recalentada, seco.
mixa ayuk bakbel. Ya no hay
tortillas recalentadas.
jel bakbel ja aki. El zacate est
muy seco.
bakbel chay. Pescado asado.
bakbes. Dorar, secar.
sbakbes ja chui. Dor la
ardilla.
jbakbestik baket. Asamos
carne.
bakbi. Dorarse, asarse.
bakbita ja chui. Ya se dor la
ardilla.
baknej. Cantil. [Vbora acutica
venenosa de hasta dos metros de
largo y de color negro. La
mordedura produce la muerte
despus de cuatro horas].
bak. Testculo, hueso o semilla de frutos,
globo del ojo. bek.
snutiil jbaktik. Escroto.
steil jbaktik. Pene.
stojnil jbaktik. Testculos.
yaa el sbak ja kawuji. Cap
el caballo.
mey sbak ja tekuli. La fruta
no tiene hueso.
sbak satik. Globo del ojo.
bakane. Mazorca.

jaxa sbakanali chab winike


ja jun kaku. Se pagan 40
mazorcas por un da de trabajo.
baket, baketal. Carne (para comer),
pulpa, todo lo que acompaa las
tortillas en la comida, carnoso.
baket chej. Carne de borrego o
venado.
baket chitam. Carne de puerco.
baket mut. Carne de pollo.
baket wakax. Carne de res.
ay jitsan sbaketil ja men
wakaxi. La vaca tiene mucha
carne.
baket on. Pulpa del aguacate.
ay jitsan sbaketil ja kewexi.
La anona es muy carnosa.
baket nichim. Especie de planta
trepadora con flores rojas, no
identificada.
baket pooj. Especie de planta
medicinal no identificada.
baketan. baktelan.
ba kin. mi ba kin.
bakmayil. Semilla de chilacayote, pipin,
saquil (comiteco; semilla de
calabaza molida con chile, jitomate,
cilantro y sal, Oscar Bonifaz 1999:
61).
baktel. Carne (del cuerpo humano vivo
o de animales vivos).
jbakteltik. Nuestro cuerpo.
oj kaltik ja sbiil ja
jbakteltiki. Vamos a decir los
nombres de las partes de nuestro
cuerpo. [Esta oracin tiene dos
particularidades tpicas. Las
partes del cuerpo como se
suele decir en espaol sustituye
las partes por sus nombres,
sbiil. Las dos entradas
siguientes emplea en su lugar el
trmino xen literalmente
161

baktelan-balan
pedazo, pero en el sentido de
miembro. parte. La otra
particularidad es el hablar de
nuestro cuerpo en lugar de la
expresin
abstracta
de
cuerpo o cuerpo humano.
Nuevamente encontramos, pues,
la expresin del NOSOTROS ,
porque, desde la perspectiva
tojolabal, los cuerpos igual que
los humanos no se encuentran
aislada o separadamente.
Siempre estamos en un contexto
plural, mejor dicho nostrico.
La misma observacin hacemos
en las entradas que siguen con
referencias a pies, brazos,
lbulos, labios. Siempre son de
NOSOTROS].
xen jbakteltik. Miembro. [La
acepcin de xen como miembro
es excepcional y no se explica
por el origen etimolgico del
concepto parte, xetan].
ja jkoktik ja jkabtik jani xen
jbakteltiki. Los pies y los brazos
son miembros de nuestro cuerpo.
sbaktel jchikintik. Lbulos,
nuestros lbulos.
sbaktel jtitik. Labios, nuestros
labios.
baktelan (regional). Comer para hacer
carne, engordar, parecerse.
oj jbakteluktik ja jwaeltiki.
Vamos a comer nuestra comida
para hacer carne.
wa sbaktelan ja yuntikili.
Engorda a sus hijas e hijos.
wa sbaktelan sbaj ja santo ti
ba yoj snicho (regional). El santo
en el nicho se parece. [Slo se
refiere a figuras o esculturas].
wa sbaktelan sbaj ja jtati ti
162

ba ixtaal. Mi pap se parece a


la escultura.
baktsol. Semilla de calabaza. tsol.
bakum. Semilla de calabaza- kum.
bak-on. Hueso de aguacate.
bala. Torcer los hilos al hacer mecates,
enrollar, devanar, pintar. peta.
wa xbala ak. Hago un mecate.
wa sbala ja chiji. Tuerce el ixtle.
sbala ja spopi. Enroll su petate.
sbala ja tsokobi. Devan el
hilo.
balubal ak. Mecate.
oj abal yi sok mes ja snajtsil
mut. Vas a pintar el gallinero con
brocha.
wa sbala sbaj. Se mueve de un
lado a otro sin salir del lugar, se
enreda a s mismo [juego; as lo
hacen las gallinas].
jbalbentik. El acabado de
nuestro mecate.
oj abal utjel (regional).
Regaars, enredars tu regao.
balali. Rodar.
oj balaluk ja tei. El rbol va a
rodar.
balan. baan.
1.
Acostado (slo de animales),
colocado, escarpado, subida, cuesta
arriba, pendiente.
balan kani ba akinte ja
chitami. El puerco (matado) est
acostado en la tabla.
yaa balan ba akinte ja
chitami. Coloc el puerco
(matado) en una tabla.
jel balan ja witsi. El cerro es muy
escarpado.
balanaltik. Pura subida.
yib balan. Al pie de la subida.
sbalanal luum. Cuesta arriba.
jel balan ja luumi. El terreno

balani-bamas
tiene mucha pendiente.
balan wawolomi. Tu cabello no
est trenzado.
balan bechan ja smodoi. Su
conducta es chueca.
balan bechan ja yaltsil ja winik
jawi. Es un hombre sospechoso,
este hombre tiene el corazn
torcido.
balan sutan ay ja smodoi. Su
conducta es vacilante o revuelta.
balan sutan ay ja jsakaniltiki.
Los vaivenes de nuestra vida,
nuestra vida tiene vaivenes.
[Nuevamente est el NOSOTROS
jbakteltik]2.
Rollo, rollo de hojas de guineo,
ovillo.
balan alambre. Rollo de
alambre, alambre enrollado.
balan juun. Rollo de papel, papel
enrollado.
balan tsokob. Ovillo de hilo.
balani. Acostarse. baani.
balanita ja chitami. Ya se acost
el puerco.
baljus. Chamuscado, socarrado.
baljus kani ja ajani. El elote
qued chamuscado.
baljusaxi. Chamuscarse, socarrarse.
baljusaxita ja ajani. El elote se
socarr ya.
baltalaan. Hacer muchos mecates,
enrollar muchas cosas.
baltsuji. Volcarse.
baltsujiyon ti ba wits. Me
volqu en el cerro.
baltsujubxta. Ya hay mucho esputo en
el suelo.
baltsun. Hacer rodar, apalancar.
sbaltsun ja akei. Hizo rodar el
trozo.
baluch. Cuada, cuado.
-

mey jbaluch. No tengo cuada.


baluchan. Tener por cuada o cuado.
wa xbaluchan ja ramiro yuj
nupaniyon sok ja swatsi. Tengo
a Ramiro por cuado porque me
cas con su hermana mayor.
baluchani (regional). Hacerse cuada/
cuado.
baluchanita ja nikolasai.
Nicolasa se hizo cuada [este
verbo slo se usa en tercera
persona].
baluchaxi. Hacerse cuada/cuado.
baluchtalaan. Llamar cuado a muchos.
wa sbaluchtalaan ja smojei.
Llama cuados a sus compaeros.
baluman. Cordelero.
balune. Nueve.
ayxa balune. Ya son nueve.
sbalunil te. Nueve rboles.
ja ba sbalunil. Noveno.
balun winke. 180.
balun xane. 3,600.
balunwane. Nueve personas.
balunwanotik. Somos nueve
(personas).
ochkotik jbalunwaniltiki.
Entremos nosotros nueve.
balunkotane tsi. Nueve
perros.
baluntike. Cada nueve, nueve
para cada uno. chabe.
mojan ba balune ora ba
sakbel. Cerca de las nueve horas
de la maana.
balunlajune. Diecinueve.
balunlajun winke. 380.
balunlajun xane. 7,600.
ja
ba
sbalunlajunil.
Decimonoveno. jolajune.
bamas.
1.
Especie de abejas o la miel de
estas abejas.
163

ban-batalaan
2.
Termitas, comejn.
ban. Hermano mayor. [Es la forma
abreviada de bankil].
ja sban ja ramiroi. El hermano
mayor de Ramiro.
banak. Crin, crines (del caballo).
banak chawuk. Especie de
cactceas que crece sobre los
rboles.
bankil, bankilal. Hermano mayor (del
varn). [El trmino bankil o
bankilal no slo se utiliza para
designar a los hermanos mayores
carnales, sino que se aplica a
todos los varones mayores que
uno, pero que no son lo
suficientemente mayores como
para llamarles jtatik. Mediante
el apelativo de respeto bankil,
se les reconoce como mayores
que uno y por lo tanto con mayor
experiencia].
jbankil. Mi hermano mayor.
bankilalon. Soy el hermano
mayor.
najtil jbankil. Mi hermano carnal
mayor.
najtil bankilal. Hermano carnal
mayor.
ja sbankilal ja niwak
mandaranum. El mayor de los
gobernantes.
bankilan. Querer como a un hermano
mayor, tener por hermano mayor.
wa xabankilanon. Me quieres
como a un hermano mayor.
oj jbankiluka. Te voy a tener por
hermano mayor.
bankilaxi. Hacerse hermano mayor.
bankilaxita ja pegroi yuj ja
pojki ja yijtsini. Pedro se hizo
hermano mayor porque naci su
hermanita / hermanito.
164

bas, basal. Verruga.


ay sbasal ja jtsujmili. Tengo
verrugas, mi piel tiene sus
verrugas.
basan. Desnudo, desnudez, calvo.
basarin, baskarin.
basanon. Estoy desnudo.
sbasanilxa ayon yuj wanonxa
atnel. Ya estoy desnudo porque
me estoy baando.
ja sbasanil ja keni. Mi
desnudez.
ti slapa jutsin ja skui yuj ja
lom basan ajyi. Luego se puso
la ropa porque estuvo desnudo.
basan olom. Calvo.
basan solom. Est calvo.
basani. Desnudarse, descubrirse.
basanan. Desndate!
basananik. Desvstanse!
basani ba oj yile ja loktori. Se
descubri para que el mdico lo
viera.
basanuk. Desplumado en el pescuezo,
gegechudo (comiteco).
basarin. Desnudo. basan, baskarin.
basarinaxi. Desnudarse.
baskarin. Desnudo. basan, basarin.
bat. Granizo.
bata. Pisar, pisotear, enojarse.
sbata ja luumi. Pis la tierra.
wa sbata ja snan mut ja swaw
muti. El gallo pisa a la gallina.
wa sbatawotik. Nos pisotea.
sbata ja swinkil ja wakaxi
ochta ti ba yalaj ja smoji. Se
enoj el dueo porque su ganado
entr en la milpa de su compaero.
batalaan. Pisar con los dos pies, pisotear,
atropellar.
tolabida wa sbatalaanon.
Continuamente me pisotea.
mi
xkanatik
oj

batan-bay
sbatalaukotik. No queremos
que nos atropellen.
batan. Pisado.
batan kujtik ja luumi ti ba yoj
jnajtik. Tenemos la tierra pisada
en la casa.
batbuni. Patalear.
batbuni yuj tajki jel juntiro.
Patale porque se enoj
muchsimo.
batilim. Especie de bejuco de la tierra
caliente que no tiene flores, no
identificado.
batji. Ser pisado.
batjiyon yuj ja mandaranumi.
Fui pisado por el mandn.
batwani. Pisar, pisotear, oprimir, reprimir.
mi skana oj batwanuk ja swaw
muti. El gallo no quiere pisar.
jel skana ja batwanel kujtik ja
ajwalali. Al patrn le gusta mucho
pisotearnos.
mi xkanatik ja batwanel
kujtik. No queremos la opresin,
no queremos ser pisoteados por
nosotros, no queremos pisotearnos
entre nosotros.
batwanum. Represor, pisoteador.
mero batwanum ja tan ajwalali.
Este patrn es un verdadero
represor.
batxi. Pisarse.
ayto skana oj batxuk ja luum
ja ba yoj jnajtiki. Falta todava
que se pise la tierra dentro de
nuestra casa.
batsa. Desenroscar, enroscar, atornillar,
desatornillar, [representa la
accin de dar vueltas a algo, se
puede traducir como] dar vuelta.
sbatsa ja berbekiji. Dio vuelta
al taladro.
batsaxa ja yetal an.

Desenrosca ya el frasco de
medicina!
jbatsa ja lapisero. Enrosqu el
lapicero.
oj abats ja torniyoi. Vas a
atornillar el tornillo.
bats. Saraguato, mono rugidor, mono
aullador, bats (comiteco).
[Alouatta villosa. El saraguato
emite un aullido o rugido muy
potente, con el que pide agua en
tiempo de sequa, al llegar las
lluvias deja de aullar].
batsaltik.
Manada
de
saraguatos.
batsa. [Representa la accin de frotar,
de pasar algo sobre otra cosa.
Segn el contexto puede querer
decir:] untar, ungir, sobar, pintar,
enjabonar. bitsa.
oj jbatstik ba jkabtik.
Vamos a untar manos.
sbatsa ja alatsi. Ungi al nene.
sbatsa ja oxomi. Sob la olla.
sbatsa ja akintei sok yelaw.
Pint la tabla.
sbatsa sok jabon ja alatsi.
Enjabon al nene.
jbatsa jbaj sok jabon. Me
enjabon.
batsan. Manchado.
batsanonxta yalel chenek.
Estoy manchado de frijoles.
bax. Cuarzo, cristal de roca. [El cuarzo
se muele para preparar la mezcla
de la cual se hacen ollas].
baxiltik. Mucho cuarzo.
wa xmakuni ba sjuchjel bax
ja setulai. El disco de piedra sirve
para moler el cuarzo.
bay. [Verbo estativo que se compone con
ba y ay. Se conjuga igual que
el verbo estativo ay; ba,
165

bayte-becha

166

tey].
bayon mi teyuka. En donde estoy
yo no ests t.
ja bayoni mi oj bob kotanik
ja wenlexi. Donde estoy no
podrn llegar ustedes,
baya ja jtatiki. Dnde est
nuestro pap? [A la forma verbal
bay de la 3 persona del
singular se agrega el sufijo -a
porque
la
oracin
es
interrogativa. Lo mismo se da en
las dos oraciones que siguen].
baya ja yajwalil ja karibe
jumasa. Dnde est el patrn de
los lacandones?
teya ja mejuni ja ba bay yabi
ja loil ja poko winiki. La anciana
est donde escuch la historia de
los hombres antiguos.
mito lakeyon ja ba witsi ja ba
bay ja tatali. Todava no subo al
cerro donde est el pap.
ta oj elkotikon ja baytikoni.
Si vamos a salirnos de donde
estamos.
ti wajyea ja ba bayei ja niwan
jai. Entonces se fueron a donde
est el ro.
wajta ma baya ja atati. Se fue a
donde est tu pap?
yajni xkei ja ba luwar ja ba
bayon ja ajyii. Cuando sube al
lugar donde yo estuve antes.
ja ba bayi ja kalajtiki. En donde
est nuestra milpa. [La mencin
a la milpa se hace siempre o casi
siempre en la primera persona
del plural. De este modo se
expresa implcitamente que la
milpa es NOSTRICA y no es
propiedad privada. Mejor dicho
la tierra de la milpa es de

Nuestra Madre Tierrak, ja


jnantik luumi. Lo nuestro, pues,
es el fruto de nuestro trabajo, el
maz y dems plantas que
sembramos].
[Formas del verbo y algunos
ejemplos:
bayon. Donde estoy.
baya. Donde ests.
bayaa ja weni. Dnde est
t?
baytik / bayotik. Donde
estamos
baytikon. Donde estamos, t no.
bayex. Donde ustedes estn.
baye. Donde ellos, ellas estn.
mi bayukon. Donde no estoy.
mi bayuka. Donde no ests.
mi bayuk. Donde no est.
mi aykotik(on)/mi ayukotik(on).
No estamos
mi aykex/mi ayukex. No estan
ustedes.
mi ayje/mi ayuke. No estn
ellos/ellas].
bayte. Hierba del zorro [es un rbol de
3 a 5 metros de altura con
espinas en las ramas y por
debajo de las hojas, crece en la
col. Veracruz, municipio de Las
Margaritas. Un rbol fue trado
a la colonia Lomantn, del
mismo municipio. Las hojas se
usan para baos medicinales, se
usa junto con el bakalnich en
baos contra la hinchazn].
becha. Ahuecar la mano, hacer el hueco
de la mano.
sbecha skabi. Ahuec la mano.
oj jbechtik ja. Vamos a sacar
agua en el hueco de la mano.
[Como de costumbre en tojolabal
se emplea la 1 persona del

bechan-bechan
plural. Segn la costumbre en
espaol no usamos el nosotros,
nuestra mano. El uso del
nosotros corresponde al carcter
NOSTRIC del tojolabal].
sok skabe oj sbech-a eke.
Te llevarn en sus manos.
bechan. Puado, cncavo, ahuecado,
hueco de la mano. luban,
lube. [El bechan o beche son
medidas tpicas de los
tojolabales, al parecer no
adoptadas del espaol o de la
sociedad
dominante.
No
representan medidas inventadas
matemticamente
como
kilogramos, litros, kilmetros,
horas, etc. Es decir, medidas que
los hombres inventan y aplican
a la realidad. Todo lo contrario
los tojolabales. Emplean
medidas proporcionadas por la
naturaleza. Por lo tanto, sta no
est a disposicin de los
humanos y sus actividades, sino
que la naturaleza pone a la
disposicin del humanos una
multiplicidad de medidas. De esta
manera tenemos no slo
bechan, beche, puado o
luban, lube, dos puados,
chile , cuarta, palma slijkul,
distancia de mata a mata en la
milpa; kaku, akwal, da y
noche, ixaw, mes, luna, jabil,
ao solar kaku Las horas
del da; Otras medidas s se
adoptaron del espaol y que
reflejan la misma ida, Por
ejemplo, el almul, almud,
adoptado del espaol, es la
cantidad de semillas de maz
suficientes para sembrar una

extensin determinada de la
tierra, que vara segn la
cualidad del suelo. De la misma
manera se hacen canastos cuyo
volumen tiene la cabida para
tanto maz. Se ve, pues, que en
la antigedad los espaoles
tambin tuvieron este tipo de
medidas que se estn perdiendo,
pero que siguen usndose en los
mercados de la regin].
bechanxa ja spoljel ja akinte.
La tabla sali cncava.
ta bechan ja jkabtiki wa xoch
jun lube. Un puado cabe en la
mano ahuecada. beche.
bechben (regional). El que hace el hueco
de la mano.
beche. Puado, cncavo, hueco de la
mano, lo que cabe en el hueco de
la mano. bechan, luban,
lube.
jun bechuk iximi. Un puado de
maz, el maz que cabe en el hueco
de la mano.
jun bechuk ja jai. Un poco de
agua en el hueco de la mano, el
agua que cabe en el hueco de la
mano.
bechtalaan. Ahuecar la mano muchas
veces.
bechwani. Llevar en los brazos.
oj bechwanukon yuj ja alatsi.
Voy a llevar en los brazos al nene.
becha. Torcer, hacer mecates (con las
dos manos), envolver (al nene).
sbechulabil.
wa xbecha koki. Tuerzo el pie.
sbecha ja yakili. Hizo el
mecate.
oj jbech ja alatsi. Voy a
envolver al nene.
bechan. Atado (del preso), rosca.
167

bechben-bej
-

bechanon. Estoy atado en un


rbol, no estoy libre.
mi bechanukon. Estoy libre, no
estoy amarrado.
bechan yaman ay ja torniyoi.
El tornillo tiene rosca.
bechben. El que tiene hecho mecates.
bechelji. Hacer eses, tambalear,
zigzaguear.
wa xbechelji ja yakbumi. El
borracho se tambalea.
wan
becheljuk.
Est
zigzagueando.
bechi. Torcerse. bejtsi.
bechta ja yej ja jmachiti yuj jel
tsats ja tei. ja yuj tilan oj
jnetik sok spatik machit. Se me
torci el filo del machete porque
est muy duro el rbol, por eso
debemos sujetarlo/componerlo con
el lomo del machete.
bechtalaan. Torcer mucho, hacer
muchos mecates, envolver (a
muchos nenes). becha.
bechuman. Cordelero.
bej, bejal. sbejil, bejka.
1.
Camino [bej quiere decir camino
en varios sentidos, puede ser el
camino geogrfico para llegar
a algn lado, pero tambin se
refiere al curso o desarrollo de
las cosas, de un discurso, de un
accionar, etc. es decir, tambin
es el camino conceptual].
sbejil sbejlal.
bejaltik. Muchos caminos.
ba snalan bej. A medio camino.
bej alaj. Camino de la milpa.
bej kawu. Camino de bestias,
camino de herradura.
bej wakax. Camino del ganado,
trilla.
chin bej. Vereda, senda, atajo.
168

2.

ja sbej ja niwan jai. El curso del


ro.
ja sbej ja jai. La veta de la
madera.
juli ba tuk bej. Lleg por otro
lado.
niwan bej. Camino real,
carretera.
tojol bej. Camino directo.
tukxa ja sbej ja jujune
aktobus. Cada autobs tiene su
propia ruta.
sbej chee ba kul chaan. Va
lctea.
ja sbejlal ja chonabi. El camino
a la ciudad.
Camino en sentido conceptual,
desarrollo, accionar, modo de ser,
juicio, entendimiento.
jas sbej. Qu pasa?
jas sbej ja waloilexi. De qu
se trata?, [quiere decir: cul es
el camino de lo que dicen?].
mi snaa sbej jastal oj skuluk.
No sabe cmo hacerlo.
mi xyab sbej. No entiende la
cosa, no lo entiende.
wa sjea kitik ja smesa ja
jwawtiki oj jak ja jachni ja
sbeji. El halo del sol es que nos
indica que va a llover.
jastal sbej ja ixtalajeli. Cmo
es el principio de la explotacin?,
cmo funciona la explotacin?
sbej lek. Es justo.
sbej lek aytik. Nos va bien
(estamos en buen camino).
mi sbejuk. Es injusto, no es justo.
sbejxani ja keremi. El joven ya
tiene juicio.
sbejxani ja spensar ja jwesi. La
equidad del juez.
mas lek oj awabyex sbej ja

bejan-bejyi
kumal iti wa xkala awabyexi.
Mejor que entiendan este dicho que
les digo.
ja ba tojil bej ja komonaltik.
El correcto accionar de las
comunidades, el camino recto de
las comunidades.
abyik sbej. Entindanlo.
ja sbej ja senya iti. La
explicacin de esta historia.
ja wenlexi sbejxani oj
awabyexa. Ustedes ya tienen el
conocimiento para entenderlo.
mito ma xanaawex sbej.
Todava no entienden?
tixa yabye sbeja. Entonces s
entendieron.
mini jas wa xyab sbej. No
entiende nada.
jachni ay ja sbej ja jmojtik iti.
Esa es la manera de ser de ese
compaero (as es el camino de ese
compaero).
jaxa winik jawi ti ke
kumanuk ja ba mi sbejuki.
Pero aquel hombre empez a
hablar lo que no fue justo.
bejan. Aprovechar algo para cruzar el
agua. bejin.
oj jbejuktik jun te ti ba
ukum ba oj jkutstik ja jai.
Vamos a aprovechar un rbol en el
arrollo para cruzar el agua.
bejaxi. Hacerse un camino.
bejaxita. Ya se hizo un camino.
bejbi. Hacerse un camino.
oj bejbuk. Se va a hacer un
camino.
bejin. Cruzar (puentes). bejan.
oj bejukotik ja katei. Vamos
a cruzar el puente.
bejka. Senda, vereda, caminito.
ja bejka jawi. Aquella senda.

bejta. Observar al caminar, patrullar.


wa sbejtaye lek ti ba yoj kul.
Observan bien en el monte.
wa xbejtaya. Te observo cmo
ests.
oj sbejtaye ti ba chonab. Van
a patrullar la ciudad.
bejtalaan. Observar mucho al caminar,
ir de turista, viajar.
wa sbejtalaan ja alaji ba mi
oj ochuk ja chantei. Al caminar
observa mucho la milpa para que
no entren los animales.
oj bejtalauk ja mejiko. Va de
turista a Mxico.
wa sbejtalaan jitsan luwar.
Viaja a muchos lugares.
bejtalajel. Pasear, ir de paseo.
jel xkanatik ja bejtalajeli ba
oj kiltik ja luumkinali ja it mi
xkanatik sbaj. Queremos
mucho ir a pasear para ver el
mundo que no conocemos.
bejtalanum. Turista, paseador, patrullero.
mi bejtalanumukon yuj mito
kilunejuk ja luumkinali. No
soy paseador todava porque no he
visto el mundo.
ay bejtalanum ti ba sti
chonab. Hay patrulleros a la
entrada de la ciudad.
bejtsi. Torcerse (un miembro).
becha, bechi
bejtsita ja koki. Se me torci
un pie.
bejtsel. Torcedura, desconcertadura
(comiteco).
bejyi.
1.
Caminar, andar, funcionar, fluir, ir
a cazar [es la verbalizacin de
bej].
bejyiyon snajtil ja kakuil.
(Yo) caminaba todo el da.
169

bejyub-beljumaxi
-

mi xbejyi. No anda.
jel ja bejyeli. Es mucho caminar.
mi xbejyi ja srelojoi. Su reloj
no funciona.
ta mi xbejyi ja jai ojni kauka.
Si el agua se estanca se va a pudrir.
ja ba wane ek bejyeli. Se
estn paseando.
jel xiwelajel sbaj ja bejyeli sok
ja barkoi. Muy peligrosa se puso
la navegacin.
2.
bejyel.
wa xkanxi yuj ja bejyeli. Le
gustan las caminatas.
wajta bejyel ti ba yoj kul. Se
fue a cazar al monte.
bejyelxa ja beji. El camino ya
es transitable.
mito bejyeluk ja beji. El camino
no est hecho an.
wa slea jun bejyel. Se pasa de
generoso.
bejyub. Puente pequeo (un trozo
pequeo de madera que se pone
sobre un arrollo para cruzarlo).
kate.
bejyum. Caminantes, vehculo, peatones.
bejyuma. Eres un caminante y
has caminado mucho.
jun tike bejyum jani ja
aktobus. El autobus es una clase
de vehculo.
pilan tike bejyum wa xwaji ja
ba sat ja. sbiil barko. Otro tipo
de vehculo va en la superficie del
agua. Se llama barco.
bejyum ak. Grama.
bejyum te. Rodillo de madera.
bekan (regional). Enroscado (mecate o
serpiente alrededor de un rbol).
betsan.
beke. Perla sarta. [A diferencia de
sarta, adoptado del espaol, bek
170

es la palabra cortrespondiente
del tojolabal y se refiere a cosas
en forma de globo o de esfera.
As se emplea tambin en
tzotzil, R. Laughlin 1975: 80
bek(1)].
bel. Guacal de barro.
belaltik. Muchos guacales.
wa xyije jujune bel ja jujune
ixuk. A cada mujer le traen
sendos guacales.
belan. Utilizar como guacal.
wa xbelan jun pumpo. Utilizo un
pumpo como guacal.
belani. Hacerse un guacal.
belanita. Ya se hizo un guacal.
belaxi. Hacerse un guacal.
belbi. Hacerse un guacal.
oj belbuk. Se va a hacer un
guacal.
beljum, beljumal. Guacal (hecho de
calabaza), tol (comiteco).
beljumaltik. Muchos guacales.
beljumaxi. Hacerse un guacal o tol.
beljumaxita. Ya se hizo un guacal.
ben. Uno de los sufijos de verbos
agenciales para sealar el pasado
perfectivo. El otro es -unej.
Veamos algunos ejemplos y sus
equivalentes dentro del tojolabal y
presentados por algunos tojolabales.
[ Carlos Lenkersdorf 2002:
189 s.].
jmanben. Lo que tengo comprado.
manben = jun jas manjita. Una
cosa (que fue) comprada.
mi oj jchone jmanbenxa. No lo
vender, lo tengo comprado ya.
schonben = ja ma/jun jas wa
xchonji. Alguien/una cosa (que es)
comprada.
bes. Uno de los sufijos
verbalizadores ms comunes. [Se

besan-biil
agrega a adjetivos y sustantivos
para formar verbos agenciales
que realizan la accin que se
puede derivar del adjetivo o
sustantivo. Por ejemplo,
lekbes, mejorar, corregir;
tukbes, cambiar, transformar;
mandaranumbes, hacer un
mandn, clonar un mandn. El
sufijo proporciona muchas
posibilidades
de
formar
neologismos, y de este modo
manifiesta el hecho de que el
tojolabal es un idioma vivo
como cualquier otra lengua. No
hay que preguntar si
estos n e o l o g i s m o s s e h a n
universalizado. El sufijo de
por s representa un elemento
lingstico de significado
generalizable y, por eso, los
hablantes de la lengua
entienden el neologismo. El
contexto decide sobre la
comprensin del neologismo en
su lugar].
besan. Roncha.
jel ja jbesani yuj ja xeneni.
Tengo muchas ronchas por los
zancudos.
besanaxi. Hincharse la roncha.
besanaxita kuj. Ya se me hinch
la roncha.
beto (regional). Hueso del chayote.
bets. Becerro, becerra o ternero, ternera
recin nacidos.
betsaltik. Manada de becerros,
becerras.
betsan. Enroscada, enroscado.
bekan.
betsan eke ja chani. La
serpiente est enroscada.
bi. Dice, dicen, dijo, dijeron. [Es muy

comn que ciertas narraciones


emplean esa palabra: ja bi...
que refiere a lo que alguien dijo,
a un saber popular, comunitario,
tambin es una forma de validar
lo que se va a contar.].
jastal bi. Cmo dijo?
jel bi yioj kak. Dicen que tiene
mucha calentura.
laik bi. Vengan! Dijo.
ti bi. Dijo que all est.
ti yalaa ja winiki. jastal bi. ti
yalawea ja smojei ... Entonces
dijo el hombre, cmo dicen?.
Entonces dijeron sus acompaantes
ja ba yoj kentikonita ay
chanwane winike. ay bi
yioje jun kuanel. Entre
nosotros hay cuatro hombres.
Tienen que cumplir una promesa/
voto, (segn) dicen.
bi. Uno de los sufijos ms
comunes para formar verbos
vivenciales. Se agrega al
sustantivo o adjetivo. Veamos
alguos ejemplos. -axi.
bejbi. Hacerse un camino
chinbita. Se hizo pequeo.
oj pajbuk. Se va a volver agrio.
sakbita. Ya amaneci.
bia. Estirar.
wa sbia ja yulei. Estira la
resortera.
wa xbia jbaj yuj yajtikon. Me
estiro porque me fatigu.
bixi. Estirarse.
bixita ja jxanabi. Ya se me
estir el caite.
biil, biilal. Nombre, llamarse, apellido,
apodo, insultar, a favor, partes.
[Hay que recordar que hoy da
ya no hay nombres ni apellidos
en tojolabal. Antes de la llegada
171

biilan

172

de los espaoles, los tojolabales


tuvieron nombres calendricos,
obviamente conforme al da de su
nacimiento. Esto excluye la
presencia de linajes y, por ello, la
ausencia de familias de nobleza que
suelen insistir en su linaje ancestral.
Al llegar los espaoles, los
dominicos siguieron a los
conquistadores a unos veinte aos
ms tarde y empezaron a servir a
la regin de Comitn ms tarde
aun. Se confirma por el libro de
bautizos que existe hasta la fecha
y que se inicia en 1557. Los pimeros
nombres-apellidos siguieron ser
calendricos. Pero pronto se
cambiaron, se introdujeron
apellidos
patronmicos
y
nombres. Es decir los frailes
evangelizadores rechazaron los
nombres calendricos y, en efecto,
introduceron los linajes, porque lo
hijos recibieron los apellidos de sus
padres. El rechazo, se explica,
probablemente, por su compromiso
anti-idoltrico. De todos modos,
esta imposcin de los frailes
manifiesta parte de la destruccin
de la cultura que encontraron y la
falta de respeto de la cultura y
costumbres de la poblacin
originaria].
ayto ma jun biilal ba tojol
abal. Todava hay nombres
tojolabales?
ramiro ja jbiili. Me llamo
Ramiro.
jastal wabiili. Cmo te llamas?
jas ja abiil. Cmo te llamas?
yuj ja sbiil ja jwawtiki. En el
nombre de Dios.
yaa yi ja sbiil teresa. Le

pusieron el nombre de Teresa.


jas ramon wabiili. Cul es tu
apellido, Ramn?
wa xaji sbiiluk yal loj. Se le
dio el apodo pequeo gemelo.
jujun jujun wa spaya ja sbiili.
A cada uno llama por su nombre.
yala kabi ba sbiil ba mi
sbiiluk. Me insult.
wa xtaa ti ja sbiil ja jmoji. Me
declaro a favor de mi compaero.
ja sbiil ja jbakteltiki. Los
nombres de las partes de nuestro
cuerpo. [Notemos nuevamente
que no se emplea la palabra
correspondiente a partes,
porque no la hay en tojolabal.
Hay xetan que corresponde a
pedazo lo que presupone
despedazar un todo, por no decir,
matarlo para conocerlo. Pero
por la influencia del espaol, se
empieza a hablar de xetan o
xen al referirse a artculos de
leyes. Desde la perspectiva
tojolabal, sin embargo, no
conocemos ni nombramos el
todo a partir de su partes o al
analizarlo que tambin
presupone empezar a conocer
algo a partir de las partes de un
todo. El conocimiento tojolabal,
pues, entiende los conjuntos o las
cosas
en
su
totalidad
organsmica
a
cuyos
componentes se les pueden
asignar los nombres sin
separarlos del todo. Dicho de
otro modo, conoce a los otros,
personas, animales, plantas y
dems cosas como entidades o
unidades vivas]. jbakteltik.
biilan. Llamar.
-

bitalaan-bikitaxi
-

ja itaj iti wa xbiilantik kulix.


Llamamos a esta verdura achicoria.
oj jbiiluk kanelo ja jtsii. Voy
a llamar a mi perro Canelo.
ja bajtani ja matilde ja it wa
sbiilan mati. El primero es
Matilde al cual llaman Mati.
bitalaan. Estirar muchas veces.
sbitalaan sbaj yuj jel yajtik.
Se estir muchas veces porque se
fatig mucho.
biuman. El que estira.
biwani. Estirar, ser flexible.
wan biwanel. Est estirando.
jel sbiwani ja yulei. Su
resortera es muy flexible.
biwanum. El que estira.
bicha. Darle vuelta al hilo para reforzarlo
(con una sola mano), hilar, amasar.
wan sbichjel ja yakil oj ya yip.
Est dando vueltas al hilo para
reforzarlo.
wanon bichulej. Estoy hilando.
sbicha ja iximi. Amasa el maz.
bichben. El que tiene algo hilado.
jbichben ja yakili. Tengo la
cuerda reforzada.
sbichben ja iximi. Tiene el maz
amasado.
ma sbichben. Quin lo tiene
amasado?
bichtalaan. Hilar mucho.
bichuman. La persona que hila, la persona
que amasa.
bichan. Delgado (del cuerpo humano o
animal), flaco, angosto (de ropa).
yokel.
jel bichan ja tan winik. Este
hombre es muy flaco.
bichan ja jpantaloni. Tengo el
pantaln ajustado.
bichanaxi. Enflaquecer, adelgazar.
yokelaxi.

bichanaxita ja jtati. Mi pap ya


enflaqueci.
bichanbi. Enflaquecer, adelgazar.
yokelbi.
bichanbita ja snani. Su mam
ya adelgaz.
bija. Quebrar. koko.
jbija ja lapisi. Quebr el lpiz.
biji. Quebrarse. koki.
bijta slapis. Ya se quebr su
lpiz.
bijta ja sbakel ja koki. Se me
quebr el hueso del pie (o de la
pierna).
bijtalaan. Quebrar muchas cosas.
koktalaan.
bijuman. Quebrador. kokuman.
bijwani. Quebrar.
jel xbijwani. Quiebra mucho
bijwanum. Quebrador.
bikij. Especie de rbol espinoso no
identificado en espaol.
bika. Tragar, comer vorazmente.
buka.
sbika ja yal chitam ja
torochani. La masacuata se trag
al puerquito.
bikan kechan an yena.
Toma!, es slo un remedio.
bikit. Delgado (de cosas redondas),
agudo.
bikit te. rbol delgado.
bikit ja. Chorro delgado de
agua.
bikit tsokob. Hilo delgado.
bikit ja snuki. Su voz es aguda.
bikitaxi. Enflaquecer, desengrosarse,
hacerse ms delgado.
bichanaxi, yokelaxi
bikitaxita ja jnani. Ya
enflaqueci mi mam.
bikitaxita ja tei. Se desengros
el rbol.
173

bikitbes-bisa
bikitbes (regional). Hacer ms delgado.
tilan oj abikitbes ja tei.
Debes hacer el rbol ms delgado.
bikitbestalaan. Hacer muchas cosas
ms delgadas.
bikitbi (regional). Hacerse ms delgado.
bikitbita ja yakili. El mecate
se hizo ms delgado.
biktalaan. Tragar mucho.
bikuman. El que traga mucho.
bikwani. Tragar.
jel xbikwani. Traga mucho.
bikwanum. El que traga.
bila. Dar masaje, frotar con un dedo (por
ejemplo una bola en la piel),
restregar.
jbilben ja yok ja luwisi. He
dado masaje a la pierna de Luis.
ti sbilawe sok ja skabei ja
sat ja trigoi ba oj skuxe.
Restregaron con las manos el trigo
para comerlo.
bilits. Resbaladizo, resbaladera, liso,
resbaladero.
jel bilits ja beji. El camino est
muy resbaladizo.
ja sbilitsil ja toni. La
resbaladera de la roca o lo
resbaloso de la roca.
bilits ja akintei. Tabla lisa.
bilitsaltik ja beji. El camino es
un resbaladero.
bilitsaxi. Hacerse resbaladizo.
bilitsaxita ja beji. El camino ya
se hizo resbaladizo.
bilitsbes. Alisar, hacer algo resbaloso.
oj jbilitsbes ja akintei. Voy
a alisar la tabla.
bilitsbi. Volverse resbaladizo.
bilitsbita ja beji. El camino ya
se volvi resbaladizo.
wa xbilitsbi kani ja beji yuj
ekta jel ja ixuk winiki. El
174

camino qued resbaladizo porque


ya pas mucha gente.
biltalaan. Dar mucho masaje.
snajtil ja kaku sbitalaan ja
koki. Todo el da me dio masaje
en las piernas.
biluman. Masajista.
bilwanel. Masaje.
bilwani. Dar masaje.
oj bilwanukon. Voy a dar
masaje.
bilwanum. Masajista.
birinche. Pozol seco [se prepara para
viajes largos o romeras que
duran muchos das].
bis, bisal. Medida de una copita, copa.
bisol, sbisulabil.
mey bisal ba oj jbistik ja
nichimdyosi. No hay copita
alguna para medir el aguardiente.
ja bis wa xyaa ki ja jtati mi
xkana oj ku. La copa que me
da mi pap no quiero tomar.
cha jachni ja bisi tsaanto yuj
ja waelali. As tambin la copa
despus de la comida.
suku bajtan ja yojol ja bisi.
jachni sak oj kanuk ja ba
spatiki. Limpia primero el interior
de la copa. Y as limpio quedar el
exterior.
ja ma skumanoni ay yioj jun
sbisulabil jani jastal jun
kaem kulubal sok takin. El
que me hablaba tena un medidor
como una caa hecha de metal.
bisulul. Desperdicio del atole.
lajana sok bisulul. Eres un
bribn! [Eres igual que el
desperdicio del atole].
bisa. Medir, pesar, persignarse,
santiguarse.
sbisa ja smakai. Midi el sitio.

bisben-bobi
-

oj jbise kalal. Me voy a pesar.


sbisa sbaj. Se persign.
oj jbis jbajtik. Nos vamos a
santiguar.
sbisa jun panta. Tom una fanta
con un popote, reparti una fanta
en una copita..
bisben. Medida.
bisji. Ser medido.
bisjita ja jluumtik yuj ja
pilaluumi. Nuestra tierra ya fue
medida por el ingeniero agrnomo.
bisol. Medida de capacidad. bis,
bisal.
sbisol ja iximi. Medida de una
cuartilla de maz.
bistalaan. Medir muchas cosas.
sbistalaantik ja kalajtiki.
Medimos las milpas.
bisuman. Medidor.
biswani. Tomar las medidas.
biswanum. Medidor.
bisxi. Medirse.
mi xbob oj bisxuk ja niwan
jai. No se puede medir el mar.
bitbit. Larva de mosquitos.
bitbuni. Nadar (peces).
wa xbitbuni ja chayi ti ba yoj
ja. Los peces nadan en el agua.
bitus, bitusal. Torbellino, tornado,
remolino, tromba.
bitusaltik. Muchos torbellinos.
bitanbanel. Dolor por el cual uno quiere
estirarse [este dolor va del
estmago hasta la garganta].
bitanbani. Estirarse por el dolor.
bitanbanita ja chamumi. El
enfermo se estir por el dolor.
bitsa. Menear la cola, rabear.
wa sbitsa ja snej ja tsii. El
perro menea la cola.
bitsa. Untar, ungir, pegar, peinar.
batsa.

sbitsa ja skabi. Unt la mano.


sbitsa tsuum ja kawuji. Le
peg al caballo con el chicote.
bits abaj sok ikilan. Pinate
con brillantina [broma].
bitsan. Estirado en la tierra (por ejemplo
una serpiente o un mecate).
bitsan eke ja chani. La
serpiente est estirada.
bitsilji. Arrastrarse (de muchos).
wa xbitsilji ja chani. Las
serpientes se arrastran.
bitsitsi. Arrastrarse [muchas veces el
tojolabal utiliza la repeticin de
alguna slaba para hacer nfasis
en algo, por ejemplo aqu hace
nfasis en el arrastre].
wa xbitsitsi ja wakaxi ta kojlel
lek. El ganado se arrastra de tan
gordo.
bitstalaan. Untar muchos, pegar a
muchos con el chicote.
bitsuman. El que unta, el que pega con
el chicote.
bitswani. Untar, pegar con el chicote.
wan bitswanel. Est untando.
bitswanum. El que unta, el que pega con
el chicote
bixixi. Chorrear de un chorro pequeo.
wa xbixixi ja jai. El agua
chorrea.
bobi.
1.
Poder, ser posible.
wa xbobi. Se puede (hacer).
wa xbobi ja ateli. El trabajo es
posible.
mi xbobi ja ateli. El trabajo es
imposible.
oj bobuk. Se va a poder.
wa xbob kuj. Puedo [es posible
por m o por mi causa].
wa xbob awuj. Puedes.
wa xbob yujile. Ellos, ellas
175

bobi

2.

3.
-

176

pueden.
oj bob kuj takal takal. Lo podr
hacer poco a poco.
[Verbo auxiliar que precede al
verbo principal que se pone en
futuro. El verbo auxiliar seala
aspecto o tiempo].
mi xbob yuj oj stojbes ja
jluumtiki. No est en su poder
arreglar los problemas que tenemos
con la tenencia de la tierra
wa xbob (oj) tsebanukotik.
Podemos cantar.
mi xbob (oj) elkon. No puedo
salir.
ja tike pukuj iti mi xbob
nutsxuk. Esta clase de demonios
no se puede ahuyentar.
mi bob yile yuj ja jel jitsan
ixuk winik. No pudieron verlo
porque haba mucha gente.
mi oj bob oj wajkon. No ser
posible que yo vaya.
mi oj bob yujile oj smojta ja
yamigoi. No podrn acompaar
a su amigo.
mi oj bob kuj oj jmojtaya. Yo
no te voy a poder acompaar.
mi xbob kekon. No puedo
subir.
ja ma mi oj smojtayon mi
xbob och jnebumanil. El que
no me acompaa no puede llegar a
ser mi alumno.
se permite. [Sigue el verbo
auxiliar].
wa xbob oj tajnukotik. Se
permite que juguemos
wa xbob oj jijlukotik. Se
permite que descansemos.
mi xbob oj kabtik may. Se
prohibe fumar, se prohibe que
fuemos.

4.
-

5.
-

6.

mi xbob oj ajnukotik ti ba
kate. Est prohibido que
corramos en el puente.
mixa xbob oj akuuk ja
pukuji. Ya no debes creer en el
demonio, ya no debes obedecer al
demonio.
bobta.
bobta. Tal vez.
bobta ojoj. Tal vez s. [Referido
a un acontecimiento futuro o que
es probable].
bobta mixa oj ajyuk ja. Quiz
ya no llueva.
bobta oj kotan jechel. Acaso
llegues maana, tal vez vas a llegar
maana.
bobta miyuk. Parece que no.
bobta ba balune ora. Ms o
menos a las nueve.
bobel.
bobelxa ja naitsi. La casa est
hecha.
jasunka bobelxa sok ja
wanaji. De qu est hecha tu
casa?
ayxa bobel kuj. Ya lo tengo
hecho.
bobelxa kuj ja naitsi. Ya tengo
hecha la casa.
mito bobeluk. No est hecho
an.
bobelxa ja ateli. El trabajo es
posible.
mi bobeluk ja smodoi. Su
conducta es imposible.
chak bob. [chak es verbo
auxiliar, chak, cuyo
significado corresponde a todo].
oj chak bob kujil. Voy a hacer
todo, (voy a terminar poder
hacerlo).
chakta bob kujil. Pude hacer

bojboni-bolmal
todo.
bojboni, bojbuni. Sonar (el hacha), dar
golpes.
wa xbojboni ja ba te ja
echeji. Suena el hacha sobre la
madera.
bojo. Anudar, acoplar.
wa xbojo ja kuchpat ba oj och
ja yoki. Anudo el cushpat
(mecapal) con el mecate.
bojobal. Nudo (al anudar cosas).
bojubal. mochan, kolmoch.
bojtalaan. Anudar muchas cosas.
bojti. Tronar, estallar, reventar, quemar
(cohetes), nacer (agua), tener
adolorido, castaear.
wa xbojti ja chawuki. Truena el
relmpago.
wan bojtel. Est tronando.
wa xbojti ja kitkini. El temblor
truena.
wa xbojti ja tei. El rbol truena
(al caer).
wa xbojti ja balai. La bala
estalla.
wa xbojti ja kooni. El postema
revienta.
wa xbojti jun sibak ba yoj
skab. Un cohete estalla en su
mano.
oj katik bojtuk sibak jechel.
Maana vamos a quemar cohetes.
ti wa xbojti ja. Ah nace una
fuente de agua.
wa xbojti ja kechmaltiki. Tengo
los muslos adoloridos.
wa xbojti ja jkabi. Castaeteo
los dedos.
bojubal. Nudo (al anudar cosas).
bojobal.
bojwani. Anudar.
mi snaa ja bojwaneli. No sabe
anudar.

bokan. Redondo (palos y cosas


parecidas).
bokan yal te. Palo pequeo y
redondo.
bokan si. Palo de lea
(redondo).
yal bokan mayte. Palo del
tabacn [que se usa para hacer
paredes].
sbokanal te. Palo redondo.
bokanaxi. Redondearse.
bokanbi. Redondearse.
bokanbita ja tei. Se redonde
el rbol.
bokos. Flor en botn del guineo o pltano.
bokosaltik. Muchas flores del
guineo.
sbokosilxa kani. El guineo ya
est en flor.
bokosaxi. Florecer del guineo.
bokosbi. Florecer del guineo.
bokosbita. Ya floreci el
guineo.
bolmal, bolmalal. Mercanca, artculos,
trueque, trocar. [bolmal y todos
los derivados de este sustantivo
se refieren sobre todo a
mercancas que se truecan sin
intermediacin del dinero. As el
trueque no slo es de tiempos
antiguos cuando se trocaban
mercancas y no se usaba dinero,
sino que en la actualidad las
comunidades de tierras altas y
fras truecan sus productos en
tierras ms bajas y templadas y,
si se puede, en tierras bajas y
calientes. Seguramente ya no es
una actividad tan comn como
en tiempos pasados, pero existe
cuando y donde se pueda. Por
otro lado, hay un renacimiento
del trueque en Argentina y el
177

bolmalani-bolox

178

Uruguay por la situacin


econmica en bancarrota para
gran parte de la poblacin. Se
redescubre lo que el capitalismo
quiso hacer olvidar. Ahora bien
y para regresar con los mayas,
el vocablo existe tambin en
tzeltal polmalil y chonpolmail
pero no en tzotzil donde se
expresa de otra manera. Para el
tzeltal DOMINGO DE ARA
1986: 367 y 270. El uso continuo
del trueque no slo seala una
costumbre antigua en tiempos sin
dinero, es decir, antes de la
llegada de los espaoles, sino
tambin una concepcin de la
vida diaria independiente de la
comercializacin. El dinero,
obviamente no ha sido capaz de
arraigarse firmemente en la vida
de los tojolabales. As como el
atel, el trabajo por la vida,
no necesita de dinero ni tampoco
se hace por dinero, as tambin
para la vida de intercambio de
productos el dinero no hace
falta. Es de subrayar que de esta
manera se vive y se acta por
500 aos a pesar de la presencia
de formas diferentes del
capitalismo. En la crisis actual y
a nivel global el trueque abre
perspectivas que se desconocan
y que se estn redescubriendo.
Los tojolabales y otros pueblos
originarios sealan un camino.
El truque se realiza, por lo
general, sin dinero que
cuantifica las cosas trocadas. El
valor del cambio del trueque se
llama yilbal].
bolmalaltik. Muchas mercancas.

wa schonowe jel jitsan juntiro


ja sbolmale ja chapini. Los
chapines venden muchsimos
artculos.
ja yuj snajtil ja jabili wa xyaa
yile ixim ja sbolmali ba tuk
luwar. Por eso todo el ao el
trueque en otros lugares les
proporciona maz.
waj bolmal (regional). Fue a
trocar mercancas.
bolmalani (regional). Trocar mercancas,
canjear mercancas.
waj bolmalanel. Fue a trocar
mercancas.
wan bolmalanel. Est trocando
mercancas.
bolmalaxi. Invertirse en mercancas.
bolmalaxita ja takini. El dinero
se invirti en mercancas.
bolmalbi. Invertirse en mercancas.
bolmalbita ja wakaxi. El ganado
se invirti en mercancas.
bolmalanum. Comerciante, inversionista.
bolmum [Verbo defectivo]. Cambiar
mercancas.
wa xbolmum ja ixuki. La mujer
est cambiando mercancas. [La
forma wa xbolmum no se usa
para otras personas ni para
otros tiempos o aspectos].
bolmunani (regional). Trocar mercancas,
canjear mercancas.
wa labolmunaniyon. Troco
mercancas.
oj bolmunanukon. Voy a trocar
mercancas.
wan
bolmunanel.
Est
cambiando mercancas.
ganansyaanita
ti
ba
bolmunanel. Gan en el cambio.
bolox. Chamuscado.
bolox kani ja ajani. El elote

boloxaxi-boyo
qued chamuscado.
boloxaxi. Chamuscarse.
boloxbi. Chamuscarse.
boloxbita ja ajani. El elote se
chamusc.
boman, bome. Manojo, ramillete,
vinculado.
kaa boman ja nichimi. Hice un
manojo de flores.
boman ja nichimi. Ramillete.
boman aytik lek. Estamos bien
vinculados.
boman ja yolomi. Cola de caballo
(tipo de peinado).
bomakumal. Diccionario
(ramillete de palabras).
bomo. Agarrar un manojo, amanojar.
sbomo ja nichimi. Amanoj las
flores.
bomtalaan. Amanojar muchas cosas.
bomuman. La persona que hace o agarra
manojos.
bomuman nichim. Ramilletero,
ramilletera.
bonkol, bonkolin, bonkolino. Zanate
menor.
boni. Pintar, dibujar.
wan bonel sok yelaw. Est
pintando (de color).
bono. Pintar, dibujar.
sbono sok yelaw ja sat naitsi.
Pint la fachada de la casa.
mi xnaa jastal oj jbone ja
splanta jun winik. No s dibujar
la figura de un hombre.
bonuman. Pintor, dibujante.
borori (regional). Colgar (la red en un
hombro).
wa xborori yuj ja snutii. La red
le cuelga en el hombro.
bosi. Soltarse.
bosi ja yakili. Se solt el mecate.
botan, botanal. Tumor, nudoso.

boton, wotan.
ay sbotan ti ba yechmal. Tiene
un tumor en el muslo.
jel botan yaman ja tei. La
madera est muy nudosa.
botanaxi. Formarse un tumor.
botanaxita. Ya se form un
tumor.
botanbi. Formarse un tumor.
botanbi kuj ti ba kok. Se me
form un tumor en el pie.
botil, botilal. Botil [Phaseolus
coccineus L.].
botilaltik. Botilar.
botolji. Tronar fuerte.
botolji ja chawuki. El relmpago
tron fuerte.
xbotoljixta ja ajani. El elote
truena (al dorarlo).
jel xbotoliji. Truena mucho.
boton. Nudo de madera, botn [adopcin
de la palabra castellana botn].
botan.
ay sbotonal ja tei. La madera
tiene un nudo.
botsan. Apiado.
botsanxta ja ixuk winik ti ba
kin. La gente est apiada en la
fiesta.
botsanxta ja nichimi ti ba
altar. Las flores estn apiadas en
el altar.
box. Especie de planta trepadora no
identificada en espaol cuyos
frutos son parecidos al maz pero
no se comen.
boybuni. Buscar por todos lados.
boybuniyon. Busqu por todos
lados.
boyo. Limpiar, excavar, ahondar,
profundizar.
boyoj ja. Limpiar el pozo.
oj jboytik ja jokomi. Vamos a
-

179

boytalaan-bulbulni
limpiar y ahondar el pozo.
sboyo ja luumi ba skejnal
lobal. Excav la tierra para hacer
un hoyo donde plantar un guineo/
platanero.
sboyo ja luumi ba ukum.
Excav la tierra para hacer una
zanja.
sboyo ja sat jai yuj tupta.
Profundiz el ojo de agua porque
se sec.
boytalaan. Excavar mucho.
boyuman. Excavador.
bua. Cubrir por completo.
buanxa. Est cubierto por
completo.
buu. Cubrir por completo.
wa xbuu jbaj kotanal sok
chamara. Me cubro por completo
con una cobija.
buus. Giba (del ganado vacuno).
busan.
ja sbuusil ja wakaxi. La giba del
ganado. busan.
buch (regional). Buche, buch (comiteco).
ay sakal sbuch ja muti. La
gallina tiene un buche blanco.
bujal. Especie de flor anaranjada no
identificada en espaol. Es
parastica y crece sobre los robles.
bujan. Ms alto, no plano, arco frontal,
montn, montculo.
bujan ja iti. Esto es ms alto.
bujan ja luumi. Tierra no plana.
bujan ja patani. Arco frontal.
bujanxa ja cheneki. Ya es un
montn de frijoles.
ay sbujanal ja luumi. Hay
montculos de tierra por todas
partes.
bujanaltik. Muchas colinas.
bujlich, bujlichin. Golondrina.
bujlichaltik.
Muchas
-

180

golondrinas.
wan lichiljuk ja bujlichini. La
golondrina est volando en crculos.
buka. Tragar, comer vorazmente,
memorizar, renunciar. buku.
bukanxa. Trgalo!
bukanxa kuj. Lo tengo
memorizado.
ti wa xkan bukan ba yaltsil ja
kini. Renuncia a la fiesta.
bika, buku.
buktalaan. Tragar mucho.
buku. Tragar, comer vorazmente,
devorar. bika buka.
wa sbukuwotik sakan ja
ayini. El lagarto nos traga vivos.
bukuman. Tragn.
bukwani. Tragar.
jel xbukwani. Traga mucho.
bul, bulal. Montn.
bulaltik. Muchos montones.
bul ixim. Calce de maz.
sbulil ixim. Calce de maz.
bul jokox. Nido de arrieras,
buljocosh (comiteco).
bul tsisim. Nido de tisim
(comiteco, tipo de arrieras).
bul xanich. Hormiguero.
bulan. Montn de tierra.
wa xko bulan ja luumi. Se
amontona la tierra.
bulbes. Amontonar.
sbulbes ja iximi. Amonton el
maz.
bulbi. Amontonarse.
bulbita ja cheneki. Se
amonton el frijol.
bulbulni. Hablar mucho, ser hablador,
cantinflear, bulbuluquear (comiteco.
Oscar Bonifaz 1999: 24).
jel xbulbulni. Habla muchsimo.
mok bulbulnan. No seas
hablador.
-

bulchan-butxi
-

kechan wan bulbulnuk. Slo


est cantinfleando.
bulchan. Especie de serpiente no
venenosa aunque se parece a la
nauyaca. [Esta serpiente tiene la
costumbre de amontonar la
tierra].
bunkus. Bola, sombrero del hongo, obeso,
muy gordo.
bunkus ja yunini yuj ja chameli.
Su hijo est obeso por la
enfermedad.
bunkuste. Especie de hongo comestible
no identificada en espaol.
burbuni. Hacer glogl.
wa xburbuni ja chubi. El agua
hace glogl en el cntaro.
buruj. Burro, asno [Equus asinus].
[Palabra
adoptada
del
castellano burro].
burujaltik. Burrada, asnera.
mey sburujil ba oj skuche ja
iximi. No hay burro para cargar
el maz.
kerem buruj. Burro macho.
snan buruj. Burra.
ja tiwi ti oj ataex jun snan
buruj sok ja yali. tukuwik jan
ki. Ah encontrarn una burra con
su burrito. Sultenlos y
triganmelos.
swaw buruj. Burro semental.
busan. Giba del ganado vacuno.
buus.
busu. Atizar.
sbusu ja kaki. Atiz el fuego.
butaj. Mocochtaj [Pinus pseudostrobus
Lindl.].
mas chok ja spowil ja butaji.
Las hojas del mocochtaj son ms
finas.
butan. Columpinado, colimpinado.
butan kani ja men wakaxi. La

vaca est columpinada. [Cay en


una zanja con las patas
delanteras pero las traseras
quedaron fuera].
butin. Pequeo (se refiere a la cola de los
animales).
butin ja snej ja chichi. La cola
del conejo es pequea.
butu. Moler (en el molcajete), batir.
sbutu ja ichi. Moli el chile.
butub. Mano del molcajete.
butub ich. Chilero.
butub ich sek. Molcajete para
moler chile.
butulji. Hozar (un rebao de puercos).
wan butuljuk ja chitami. Los
puercos estn hozando.
butuman. La persona que muele con
molcajete.
butan. Lleno (estmago).
jel butan ja jlukumi. Mi
estmago est lleno.
butel. Lleno, satisfecho, harto.
butelon. Estoy llena, estoy lleno.
butel lek ja moochi. El canasto
est bien lleno.
ti ajyi jun winik ti butel sbaja
yuj ja leprai. All estaba un
hombre lleno de lepra.
buti. Llenarse, estar satisfecho.
butyon lek. Me llen.
butyata ma. Ests satisfecha?,
ests satisfecho?
butja. Crecida, inundacin, diluvio.
yuj ja butjai mi xbob oj
jkuts ja niwan jai. No puedo
cruzar el ro por la crecida.
butu. Llenar, inundar. lesanbes.
sbutu ja koxtali. Llen el costal.
sbutu ja satkinali. Inund el
mundo.
butxi. Nivelarse, bachearse, rellenarse.
wa xbutxi ja luum ti ba yoj
181

buxan-buyxi

naits. Se nivela la tierra dentro de


la casa.
tilan oj butxuk ja beji. El
camino tiene que bachearse.
butxita luum yuj ochta
sbutulabil. Ya se nivel el
terreno porque se puso relleno.

buxan.
1.
Chichn, roncha.
wa ske buxan ti ba kolomtik
yuj skuxu chajnul ako. Se
forma una roncha en la cabeza por
la picadura de una avispa.
chin buxan. Esquina del hueso
frontal.
yal buxan. Esquina del hueso
frontal.
2.
Tomar el sol.
oj wajtik buxan. Vamos a tomar
el sol. buxu.
buxna. Bushna. [Spathiphyllum
Friedrichsthalii Schott].
buxu. Tomar el sol.
oj jbuxtik kaku. Vamos a
tomar el sol.
buyi. Mallugarse.
buyelxa ja lobali. El guineo est
magullado.
buyu. Magullar, triturar, machacar,
estrujar.
sbuyu ja lobali. Magull el
guineo.
sbuyu ja sat iximi. Tritur el
maz.
sbuyu ja sbak oni. Machac
el hueso del aguacate.
sbuyu ja juuni. Estruj el papel.
buyxi.
Magullarse.
Triturarse,
machacarse, estrujarse.

182

cha-chaan

ch
cha.
1.
-

2.
-

Tambin, tampoco.
ja kentikon wa xcha kilatikon.
Nosotros tambin lo vemos.
ja ajwalali wa xcha sjeka pilan
smoso. El patrn tambin enva a
otro de sus mozos.
wa xcha jkana jun jmachit.
Tambin quiero un machete.
wa lacha julyon ja keni ja ba
wakomonexi. Tambin llego yo a
la comunidad de ustedes. [En
otras comunidades se dice: wa
xcha lajulyon].
ojto cha kiltik. Tambin, todava
lo vamos a ver.
oj cha jkane wael. Tambin
voy a querer comida.
ja wenlexi nebumanex cha
jeumanex ja ba spetsanil ja
jastik iti. Ustedes son educandos
y educadores de todas estas cosas.
cha jachni ja keni oj job
awilex jun kumal. As tambin
yo les preguntar un asunto / una
palabra.
mi xcha skana. Tampoco lo
quiere.
mi xcha jtaa. Tampoco lo
encontr.
mok cha chamuk akujolex.
Tampoco se preocupen.
Tambin puede corresponder a
cada uno.
bajtan wa xcha yaa wauk ja
ma wa xwaj ateli. ja ma kan
ba naits oj wauk mas tsaan.
Primero le da de comer a cada uno
de los que van al trabajo. El que
queda en casa comer ms tarde.

wa xcha yaa sok atel ja ixim


jun kwartiya ja jun kaku. A
cada uno le da una cuartilla de maz
por cada da de trabajo.
wa xcha yaa schol jasunka oj
skuluki. A cada uno le da la tarea
que va a hacer.
3.
Tambin puede corresponder a
hasta.
cha yalani kani ojni skoltayotik.
Hasta nos asegur que s nos va a
ayudar.
cha, chaal. Piedra de moler, metate.
jun alal cha. Una piedra pesada.
chaaltik. Muchas piedras de
moler.
saka ja chai. Lav el metate.
skab cha. La mano del metate.
scha mut. Molleja. [Es decir, el
estmago de las gallinas hace el
trabajo de una piedra de moler
o de un metate].
chaam, chaamal. Muela.
jchaamtik. Nuestras muelas o
muelas. [En tojolabal la manera
de mencionar lo equivalente a
un miembro u rgano del cuerpo
siempre se hace en primera
persona del plural, es decir, si
uno pregunta cmo se dice
muelas en tojolabal, se responde
jchaamtik, es decir, nuestras
muelas].
yaj jchaamtik. Dolor de muelas.
chaan. Alto, profundo, agudo, tapanco,
fuerte (sequa), granero.
schaanil.
chaanil wits. Cerro alto.
jun chaan wits. Un cerro alto.
jel chaan. Muy alto.
ja asoni ja ba nalan chaani.
Las nubes en el cielo. [La
expresin nalan chaan igual
183

chaanan-chabaje
que kul chaan corresponden
a satkinal, es decir, el cielo.
Posiblemente se trata de
expresiones ms antiguas De
todos modos, nalan chaan
corresponde a en medio de lo
alto o simplementea arriba
como lo seala la entrada que
sigue. El kul chaan, en cambio,
se refiere al monte de o en lo
alto, es decir, a la regin no
cultivada. Por ello, la referencia
es a la regin de lo alto donde
no hay hombres cultivadores.
kul].
ba nalan chaan ba solom
yaawe ochuk ja sbiil ja
smuli. Arriba de su cabeza
pusieron el nombre de su delito.
chaan lek ja niwan jai. El ro/
laguna es bien profundo.
chaan wa xoki ja ajmayi. La
flauta tiene un tono agudo
ayto skana ja chaan ti ba
naits. Falta an el tapanco/cielo
de la casa.
chaan ja kwaresma. Sequa
fuerte.
schaan ixim. Granero de maz.
ja schaanil chab chile. Su
altura es de dos cuartas.
chaanan. Poner algo encima de un estante,
hacer un gallinero, poner algo a
mayor altura.
schaanan ja oxomi. Puso las
ollas encima de un estante.
wa xchaanan ja muti. Hago un
gallinero, levanto un gallinero.
chaanaxi. Erigirse.
chaanaxita ja naitsi. Ya se erigi
la casa.
chaanbi. Crecer (gente o plantas).
chaanbita ja iximi. El maz
184

creci.
chaaxi. Hacerse un metate.
chaaxita ja toni. Ya se hizo un
metate de la piedra.
chabi. Hacerse un metate.
oj ma chabuk ja ton iti. Se
va a hacer un metate de esa
piedra?
chani. Bailar.
chanita. Bail.
oj chanukotik ba balse. Vamos
a bailar en parejas.
ti och chanuka. Empez a
bailar.
tojol chanel. Baile verdadero
[Este es el baile tradicional
tojolabal, no sabemos si se hizo
desde antes de la llegada de los
espaoles. Se baila en filas
paralelas, una de hombres y la
otra de mujeres, a veces de sexos
mezclados. El baile se acompaa
por la marimba o instrumentos
de cuerda, es decir, guitarra,
mandolina o violn. Carlos
Lenkersdorf 2004].
chanum. Bailador, bailarn, varn que baila.
chanum ixuk. Bailarina, mujer
que baila..
chatike. chabe.
chawane. chabe.
chab. Abeja, miel. chajnul.
chabaltik. Enjambre de abejas,
mucha miel.
chab ek. Cera.
chab ek luum. Barro, arcilla.
chajnul chab. Abeja.
snaj yal chab. Panal de abejas,
colmena.
yal chab kaem. Miel de caa.
chabaje. Anteayer.
chabaje akwal. Anteanoche,
antenoche.

chabaxi a skujol-chabe
chabaxi a skujol. Entristecerse.
chabaxi skujol. Se entristeci.
chabe.
1.
Dos, algunos.
kechan chabe. Slo dos.
chab kujol. Triste.
chab naits. Dos casas.
chab sat. Hipcrita.
chab winike. Dos hombres.
chab xaane. 800, ochocientos.
ayxa chab kole. Ya hay divisin
(ya hay dos grupos).
chabe. Pasado maana.
chabe chabe. Cada tercer da.
chab ek ele. Dos veces.
jun chabe ja yenlei
janutsuwexi. Algunos de ellos
ustedes los corrieron.
ti kan chab kaku sok chab
akwal sok ja smojei. Qued
dos das y dos noches con sus
hermanos.
iaj oche junuk ma chabuk ja
wamoji. Lleva contigo dos o tres
hermanos tuyos.
[El numeral chabe, dos, en
sentido figurado, enuncia
divisin que puede ser de modos
diferentes. Si en una comunidad
o cualquier conjunto hay dos
grupos, chab kole, quiere
decir, que la comunidad est
dividida, no hay unidad. Una
expresin equivalente dice pilan
pilan aytik, estamos divididos o
separados. Si, en cambio, no hay
divisin se habla de jun jkujoltik
aytik, estamos de un corazn, o
se dice, lajan lajan aytik,
estamos emparejados o iguales.
El mismo numeral con referencia
al corazn, enuncia tristeza.
Quiere decir, que si tenemos dos

2.
-

corazones, chab kujol, entonces


predomina en nuestro interior la
tristeza. La expresin se explica
por el giro ya mencionado de jun
kujol, de un corazn, que
equivale al estar contento. Esta
expresin puede emplearse con
referencia a individuos como
grupos.
Si, finalmente, el dos se emplea
con el sat, la cara o el ojo, la
referencia es al hipcrita. Es
decir, no se muestra una sola
cara en la cual se puede tener
confianza, porque se mantiene
constante, la cara duplicada
manifiesta al mentiroso o
hipcrita.
Son estos ejemplos que
sealan aspectos diferentes y
complementarios del NOSOTROS,
kentik. ste representa la unidad
o unin comunitaria, no limitada
a la comunidad local sino que
es de extensin csmica. Implica
la diversidad y pluralidad de
todos sus componentes, pero
excluye
la
divisin,
la
duplicidad. El mismo numeral
con referencia al corazn,
enuncia tristeza. Quiere decir,
que si tenemos dos corazones,
chab kujol, entonces predomina
en nuestro interior la tristeza. La
expresin se explica por el giro
ya mencionado de jun kujol, de
un corazn, que equivale al
estar contento. Esta expresin
puede emplearse con referencia
a individuos como grupos.
Carlos Lenkersdorf 2004].
chab oxe.
kila chab oxe naits. Vi algunas
185

chabeji-chajanxta

3.
4.
186

casas.
chab oxe ja wenlexi. Algunos
de ustedes.
chab oxe taj. Uno que otro
ocote.
chab oxe ton. Varias piedras.
oj kal awabyex chab oxe
kumal. Les voy a decir dos o tres
palabras.
jobotik yi chab oxe winkil.
Preguntamos a diversas personas.
jun tajbe sok chab oxe. Veinte
y pico.
jun xaane sok chab oxe.
Cuatrocientos y pico.
ba jujune abal oj alxuk ja ba
sti sat chab oxuk jmojtik.
Sobre cada problema se hable
delante de dos o tres hermanos
nuestros.
june
ja
wenlexi
mi
xawilawonexi. Uno de ustedes ya
no me vern ustedes. [A
diferencia del espaol no se usa
la
tercera
persona
en
concordancia con june, sino la
segunda del plural, porque el
grupo prevalece en tojolabal].
chab oxexta kaku ti ayon
amokexa. Ya estoy dos o tres das
con ustedes.
schabil.
ja schabil naits. Las dos casas.
ja schabil juna. Ambas faldas.
ja ba schabil. Segundo.
jachni ja schabili cha oj
smak-e. As al segundo tambin
lo golpearon.
ja ba schabil kole. Ambos
grupos.
ja ba schabil kaku. El da
siguiente.
chakotane. Dos cuadrpedos.

chakotane chitam waji ba


kuli. Dos puercos se fueron al
monte.
5.
chatike. Dos para cada uno, de
dos en dos, cada dos.
chatike waj. Dos tortillas para
cada uno.
chatike wajye. Se fueron de dos
en dos.
chatikwane. Cada dos personas.
chatik winik. Cada cuarenta.
6.
chawane. Dos personas.
chawanotik. Somos dos
(personas).
chawanex. Ustedes son dos
(personas).
chawane. Dos personas.
jchawaniltik. Nosotros dos.
wachawanex. Ustedes dos.
cha winike. Cuarenta, 40.
chab winike kotan
kujol.
chabeji. Pasado maana.
ba oj wajana chabeji. Adnde
vas pasado maana?
chachalaka, chachaleka. Chachalaca
[Ortalis vetula].
chachawate. Fajilla de vaqueros para
montar potros, chachaguate
(comiteco).
chaja. Majar, pegar (de broma).
wa xchajatik ja cheneki.
Majamos los frijoles.
wa xchaja yi yujxta kechan
istaloil. Le pego pero es slo de
broma.
chajan. Demasiada agua para el maz que
se cueza.
jel chajan ja iximi. En la olla hay
demasiada agua para cocer el maz.
chajanxta. Muchas cosas del mismo color.
chajanxta ja sakal nichimi.
Muchas flores blancas.

chajchaj-chajnul chab
-

chajanxta ja iximi. La milpa tiene


mucho maz (del mismo color).
chajchaj. Sufijo referente a los colores, se
usa para decir que muchas cosas
son del mismo color.
chakchajchaj. Muchas cosas
coloradas.
kanchajchaj. Muchas cosas
amarillas.
kikchajchaj. Muchas cosas
negras.
chajkil (regional). Tambin, igualmente,
tampoco.

chamajkil,
chomajkil.
wajta chajkil. Se fue tambin.
oj jkuluk chajkil. Igualmente lo
voy a hacer.
chajkil mi oj wajkon yuj jel ja
kateli. Tampoco voy a ir porque
tengo mucho trabajo.
chajlib.
1.
Guaje de Castilla, chajlib
(comiteco), [Leucaena glauca
Benth.].
2.
Nombre de un cerro entre Comitn
y Altamirano, ms exacto al sur de
la comunidad Mendoza y al norte
de la comunidad La Ilusin.
chajnul. Gusano, animalito.
ay ja schajnulil ja yajbeli. Los
gusanos en la herida.
ja schajnul ja jai. Los vivientes
del mar, los animales que viven en
el mar.
chajnul chab. Abeja.
Especies de abejas
ajwuchab. Abeja real [Melipona
sp.], abeja de miel virgen. [Hacen
sus panales en los huecos de los
rboles. No pican. Los
tojolabales cortan parte del
rbol con el panal y la ponen en
su sitio y cosechan la miel].

bamas. ?
ijkam. ?
oxomchab. ?
usum. ?
extranjero. Extranjera. [Se
refiere a un tipo de abejas
importadas desde Europa en el
siglo XIX . Son muy bravas a
diferencia de los ajwuchab].
bamas. ?
chakam. Chacam (comiteco),
abeja pequea.
kajkam. ? Especie de abejas
que no pican.
kantsit. Seorita.
kikwinik. ?
kik ajaw. ?
koxchab. ?
limonchab. ?
meemchab. ?
sukchab. ?
sunul. ?
yaxjol. ?
Especies de avispas sociales
us ako. ?
chajnul ako. ?
chajnul mub. ?
chakan ako. Chacanaca.
ich ako. Avispa de alas blancas
y cuerpo negro.
jubiko (regional). Avispa negra
que tiene un panal pequeo.
kanjoom. ?
kansajkay. ?
luum ako. ?
mub. Muc (comiteo) [Abispa
negra muy brava].
pejkech, pejteech. Avispa
panalera.
sak ako. ?
tutsko (regional). Igual a
jubiko.
tsijbum (regional). Igual al
187

chajnulan-chakbes
tsisbum.
tsisbum. ?
ti ba chab kechan wa xlootik
ja schabili lajan sok ja yaleli.
wa xjipatik kani ja yali. De las
abejas comemos solamente la miel
como si fuera su jugo. Tiramos las
larvas.
ti ba ako kechan wa xkanatik
ja yali mey schabil. De las
avispas queremos slo las larvas
que estn muy sabrosas. No
producen miel las avispas.
ti ba sak ako, ich ako, luum
ako, ay schabil pe mi jitsanuk
tey ba slam ja spat snaji. Las
sak ako, ich ako y luum ako
tienen miel pero no mucha, es una
capa delgada al fondo de su panal.
chajnulan. Agusanar.
wa schajnulan ja chitam ja
yaljai. El puerco se agusana.
chajnulaxi. Agusanarse (llegar a estar
agusanado).
chajnulaxita ja yajbeli. La herida
se agusan.
chak, chakal.
1.
rojo,
colorado,
enrojecimiento, rojez, morado.
jel chak ja smojchili. Su pauelo
es muy rojo.
ja schakalil ja jsati. Tengo el ojo
sanguinolento (el enrojecimiento de
mi ojo).
jun chakal nichim. Una flor
colorada.
ja schakalil ja nichimaltik. La
rojez de la floresta.
chakal lobal. Guineo morado.
chakal
am.
Capulina,
casampulga, cajcam (comiteco),
[Latrodectus curassaviensis].
chakal chej, chak chej. Venado
-

188

cabrito [Mazama americana].


chakal kux. Orn.
chakal kak. Brasas (fuego rojo).
chakal lokok. Lodo rojo.
chakal pante. Especie de hongo
comestible.
chakal pix. Jitomate.
chakal pumus. Especie de
paloma.
chakal te. Especie de hongo
comestible.
2.
granos.
ay jchakal. Tengo granos.
chakaj. Palo mulato, chacaj (comiteco)
[Bursera simaruba Sarg.].
chakajaltik. Muchos palos
mulatos.
chakam. Chacam (comiteco), especie de
abejas. chajnul.
chakanak, chakan ako. Chacanaca
(comiteco), especie de avispas
[tienen alas amarillas y cuerpo
negro. Hacen sus panales
grandes en los rboles y pican
muy fuerte, ms que todas las
dems avispas]. chajnul.
chakaxi. Enrojecerse.
chakaxita ja kooni. El tumor se
enrojeci.
chakaxok, chakaxokal. Especie de
insecto cuya picadura produce un
grano.
chakaxokaltik. Muchos de estos
insectos.
chakbel takin. Orn del hierro, xido del
metal.
wanxa chakbel ja takini. Ya se
forma orn en el hierro/metal.
chakbes. Enrojecer, pintar de colorado,
abrir camino.
oj chakbes ja jmachiti ti ba
yoj kak. Voy a enrojecer mi
machete al fuego.
-

chakbi-chamchikaxi
-

schakbes ja snaji. Pint de


colorado su casa.
oj jchakbestik jun bej. Vamos
a abrir un camino.
chakbi. ruborizarse, enrojecerse,
sonrojarse, ponerse morado de
coraje, ponerse rojo de fiebre,
colorearse, oxidarse, arrebolarse,
ponerse triste.
chakbiyon. Me ruboric.
chakbita wasati. Te enrojeciste
(se enrojeci tu cara).
chakbita ja jmojtik. Ya se
enrojeci nuestro compaero.
chakbita ti ba pleto. En la ria
se puso morado.
chakbita yuj ja schameli. Se
puso rojo de fiebre.
chakbita ich. El chile colore.
chakbita takin. El hierro se
oxid.
chakbi ja satkinali. El cielo se
arrebol.
ta mi xyaa ja wa xchakbi ja
iximi. Si no llueve, el maz se pone
triste.
chakeskes. Color de rosa, rosado.
chakjinjin. Rojo vivo.
chakjinjinxta ja kaki. El fuego
est al rojo vivo.
chakjoljol. Candente.
chakjoljolxta ja takin ti ba yoj
kak. El metal est candente en
el fuego.
chaklak, chaklakal. Chichilasa, especie
de hormiga roja. [Come los
granos de maz sembrado y pica
(muerde) muy fuerte].
chaklakaltik. Muchas chichilasas.
chakmukmuk. Prpura, rojo prpura, rojo
vivo.
chakniknik. Rojo vivo.
chakniknikxta ja kaki. El fuego

est al rojo vivo.


chaksujsuj. Guindo.
chaktimtim. Rojizo.
chaktop. Colon, recto, intestino grueso,
chactop (comiteco).
chakwaj ixim. Maz colorado. ixim.
chaka. Derribar frutas de un rbol.
wa schaka ja limai sok jun te.
Derrib las limas con un palo.
chakinaji. Golpear.
wa xchakinaji ja yetali. Los
frascos golpean.
chakuman. La persona que derriba frutas
del rbol con un palo.
chalan. Agujereado, perforado, poroso.
chalan ja nutii. La red est
agujereada.
chalan kani ja juuni yuj jitsanxa
ja sjotoli. El papel est perforado
porque son ya muchos sus agujeros.
chalan ja jtsujmiltki yuj ti ba
sjotoli wa xel ja jtikawtiki.
Nuestra piel es porosa porque por
los poros sale el sudor.
chamajkil (regional). Tambin, tampoco.
chajkil, chomajkil.
chamajkil oj wajkon. Me voy
tambin.
mi waji chamajkil. Tampoco se
fue.
chamara. Cobija, frazada, chamarra
(comiteco).

chejal,
sbuulabil
slajmil chamara (regional).
Sbana.
chamaro (regional). Cobija, frazada,
chamarra (comiteco). chejal,
sbuulabil.
chamchik, chamchikal. Contusin,
moretn.
ay schamchik. Tiene un
moretn.
chamchikaxi. Formarse un moretn,
189

chamchikbi-chami
contundirse.
chamchikaxita jsat. Se me
contundi el ojo.
chamchikbi. Formarse un moretn,
contundirse.
oj chamchikbuk. Se va a
formar un moretn.
chamel.
1.
Enfermedad, enfermarse, enfermo,
cruda.
jitsan tike chamel. Muchas
clases de enfermedades.
jel jodido ja chameli. La
enfermedad es horrible.
tolabida chamel ay. Enfermedad
crnica.
kota chamel. Se enferm.
wa lakoyon chamel. Cada rato
me enfermo.
mi tsatsuk ja jchameli. Estoy un
poco enfermo, no es fuerte mi
enfermedad.
wa xkab chamel. Estoy enfermo.
syamawon jun chamel. Me
enferm, me agarr una
enfermedad.
kioj chamel. Estoy enfermo.
mey kioj chamel. Disfruto de
salud.
chamel sakan. Medio muerto.
cham sakan
schamelil trago. Cruda (la
enfermedad del trago).
2.
Morir, muerte.
akuman chamel. (La) Muerte.
lajan sok chamelxa kani. jitsan
yalawe chamtania yujxta mi
meranuk. Qued como si
estuviera muerto. Muchos dijeron
que haba muerto. Pero no fue
cierto.
ja ba schabil kaku chameli.
A los dos das de muerto.

190

3.
-

yuj ja wamojalejel ja it
chamelxa ajyi. sakwita jani.
chayelxani ajyia. tajitani jana.
Porque ste tu hermano estuvo
muerto y resucit. Estuvo perdido
y fue encontrado.
wanon chamel. Estoy muriendo.
mi chameluk ja winiki. kechan
wan wayel. El hombre no est
muerto, slo duerme.
loktor ja lek ti ojto aya mini
chameluka ja jmojalijeli.
Doctor, si hubieras estado aqu no
habra muerto mi hermano!
ja ba chamel chakel. La muerte
definitiva, la muerte terminal.
ojni staotik ja chamel
chakela. La muerte nos alcanzar
seguramente.
chamel winik. Hombre muerto,
difunto [de cualquier sexo].
chamil winik (regional). Hombre
muerto, difunto. [de cualquier
sexo].
chamel ixuk. Mujer muerta,
difunta. [No se suele decir, porque
para los muertos de cualquier
sexo se dice chamel winik].
wa xyalawe ta chamelxa.
Pensaron que estuvo muerto pero
no fue as.
niwak chamel. Menstruacin,
regla, perodo.
ayxa sok niwak chamel. Ya est
menstruando.
wa xyila ja niwak chamel. Tiene
su regla.
schamel ixuk. Menstruacin.

chami.
1.
morir, fallecer.
chamta jtati. Mi pap muri.
wa xcham wain. Se muere de
hambre.

chamkujol-chamwinik
-

chamta. Falleci.
cham sakan. Medio muerto
(muerto vivo) chamel sakan
ja cham smojalejeli. Su hermano
difunto.
2.
chamta poots kok. Se me
entumi la pierna.
3.
cham abi.
cham kabi. Me admir.
cham wa xawabi. Te admiras.
cham oj kabtik. Nos vamos a
admirar.
cham yab yuj akwalto keyon.
Se sorprendi de que me levantara
de noche.
chamto kabi yuj ochta jun tsek
ti ba jwexi. Estoy inquieto porque
un alacrn se me meti en el
calzn.
cham yabye. jel xiwye. wa
xyalawe ta jun xiwtanumuk. Se
asustaron. Tuvieron mucho miedo.
Pensaron si no fuera un fantasma.
4.
chami ja okeli. Llor
amargamente.
5.
yaa cham ba krus. Lo
crucificaron.
6.
cham skujol.
mi xcham akujol. No te
preocupes. [Que no se enfermemuera tu corazn].
wa xcham ja jkujoli. Tengo
penas.
chamkujol. Pena, pesadumbre.
wa xkab chamkujol. Siento
pena.
jaxa wachamkujolexi ojni
tukbuk ba tsamalxani oj
ajyuk. La pena de ustedes se
cambiar en alegra.
chamkujolani. Afligirse, entristecerse.
chamkujolaniyon. Me entristec.
chamkujolaxi. Afligirse entristecerse.

chamkujolaxita ja chamumi. El
enfermo se afligi.
chamkujolbi. Afligirse, entristecerse.
mi oj chamkujolbuk. No se
afligir.
chamum. Enfermo.
chamum lek. Enfermo crnico.
jel ja chamumi. Muchos
enfermos.
chamum ixuk. Enferma. [El
trmino chamum no se refiere
nicamente a enfermos varones,
la expresin chamum ixuk se
utiliza para enfatizar el gnero
de la enferma].
chamumon. Estoy enferma.
wa xyajna ja chamum ixuk
winik jumasa ja ajananumi. El
mdico cura los enfermos, mujeres
y hombres.
snajtsil chamum. Hospital,
nosocomio, clnica.
chamtselaw. Relmpago. [Esta palabra
vara mucho en cada regin].
sanselaw tsantsewal.
chamwinik. Muerto, cadaver [de ambos
sexos], chamel winik.
smuku ja chamwiniki. Enterraron
al muerto.
staa jun chamwinik ti ba bej.
Encontr un cadaver en el camino.
oj mukjuk ja chamwiniki
kechani ja yala bigudai. Ser
sepultado el hijo nico de la
pequea viuda. [El texto del
muerto refiere a ste al hijo
nico de la viuda. La palabra
kechani lo explica tambin.
Podra referirse tambin a la hija
nica.].
ti ba snalan ja chamwiniki. En
medio de los muertos. [chamwinik
puede referirse tambin al
191

chamal-chanlajune
plural].
chamal. Podrido (del maz), chamal
(comiteco).
- ja chamal ixim. El maz
podrido.
chan. Serpiente, vbora, culebra. [A veces
la palabra chan se usa para otro
tipo de animales. yal chan
chante ja ajwuchani.
smilunej ja chani. Mat la
serpiente.
jomwanum chan. Vbora
(serpiente venenosa).
wa skontraanotik ja mal chani.
Las fieras nos atacan.
yal chan. Ave, pjaro, animal
pequeo.
chante. Animal grande de cuatro
patas, cuadrpedo. [A veces
se emplea la forma irregular
de chanste] .
spetsanil tike chante jumasa
sok ja yal chani sok ja
ajwuchani sok ja chayi. Toda
clase de animales con las aves y
los crtalos y los peces.
chan abi (regional). Admirarse, asustarse.
chami (cham abi).
chanal. Chanal. [Mpio. de un grupo
tzeltal que colinda con la zona
tojolabal al occidente de sta].
chanalero. Chanalero, tzeltal del Mpio.
Chanal.
chane. Cuatro, 4.
1.
chane. Cuatro.
chane oxom. Cuatro ollas.
chan winike. Ochenta, 80.
chan xaane. Mil seiscientos,
1,600 (cuatro zontes, cuatro veces
cuatrocientos).
2.
schanil. Cuatro, cuarto.
ja schanil naitsi. Las cuatro
casas.
192

ja ba schanil. Cuatro, en cuarto


lugar.
ja ba loili ja ba schanili juli ja
chichi. En el cuento, en cuarto
lugar lleg el conejo.
3.
chankotane. Cuatro, referido a
animales de cuatro patas.
chankotane tsi. Cuatro perros.
4.
chantike. Cuatro para cada uno,
de cuatro en cuatro, cada cuatro.
chantike waj. Cuatro tortillas para
cada uno.
chantike wajye. Se fueron de
cuatro en cuatro.
chantikwane. Cada cuatro
personas.
5.
chanwane. Cuatro personas.
chanwanotik. Somos cuatro
(personas).
chanwanex. Ustedes son cuatro.
jchanwaniltik. Nosotros cuatro.
chaneje. Hace cuatro das.
chanlajune. Catorce, 14.
1.
chanlajune. Catorce.
chanlajun waj. Catorce tortillas.
chanlajun oxom. Catorce ollas.
chanlajun winike. Doscientos
ochenta, 280 (catorce veintenas).
chanlajun xaane. Cinco mil
seiscientos, 5,600 (catorce zontes,
catorce veces cuatrocientos).
2.
schanlajunil. Catorce.
ja schanlajunil waj. Las catorce
tortillas.
ja ba schanlajunil. El dcimocuarto,
catorceavo.
3.
chanlajunkotane. Catorce,
referido a animales de cuatro
patas.
chanlajunkotane kawu. Catorce
caballos.
chanlajunkotane
chitam.
Catorce puercos.

chanlukum-charari
4.

chanlajuntike. Catorce para cada


uno, cada catorce, de catorce en
catorce.
chanlajuntike. Catorce para cada
uno.
chanlajuntike wajye. Se fueron
de catorce en catorce.
chanlajuntikotane tsi. Cada
catorce perros.
5.
chanlajunwane.
Catorce
personas.
chanlajunwanotik.
Somos
catorce (personas).
chanlukum, chanlukumal. Intestino
delgado, tripa.
chanste. chante.
chante. Animal (grande), bestia.
chantealtik. Muchos nimales.
ayxa chanste. Ya tiene muchos
animales.
chakta chamuk ja wakaxi sok
ja chante ja ba mas kojleli. Ya
se mat el ganado con los animales
ms gordos.
chapa.
1.
preparar, arreglar, prevenir, poner
en orden, asear, estar listo, alistar.
wa xchapatik jastal oj jkultik.
Preparamos cmo vamos a
hacerlo.
schapawe ja kini. Arreglaron la
fiesta.
ba
wa
xakanaa
oj
jchaptikona. Dnde quieres que
lo preparemos?
oj jchap jbajtik ti ba jwokoltik.
Vamos a prevenirnos para las
dificultades.
oj jchap ja jnutitik ja ba
bejyeli. Vamos a prevenir las
redes para la caminata.
schapa ja snaji. Puso en orden su
casa.

schapa ja snaj mut. Ase el


gallinero.
chapxita. Ya est listo.
schapa sbaj ba oj waj bejyel.
Se alist para la caza.
2.
chapa yabalil. Intrigar, tramar.
schapa yabalil ba oj smile ja
jmojtiki. Intrigaron para matar a
nuestro compaero.
3.
chapan. Listo, en orden.
chapanonxa. Ya estoy listo.
chapan lek ja makai. El sitio est
bien en orden.
chapanxa ja jnutii. Mi red est
preparada.
ja yuj ja wenlexi chapania
abajex. Por eso estn preparados.
ajyanik chapan ba oj awiex yabi
jasunka yatele oj skuluke.
Estn preparados para explicarles
cul es el trabajo que tendrn que
hacer.
chapin.
Chapn,
guatemalteco,
guatemalteca.
mi chapinukon. No soy chapn.
chapina. Eres guatemalteco o
guatemalteca.
chaporyal. Limpiar la milpa (con azadn o
coa). [Viene del mexicano
chaporrear]. akin.
oj wajtik chaporyal. Vamos a
limpiar la milpa.
chaptalaan. Preparar muchas cosas.
wanxa schaptalauk spetsanil ja
yani. Ya prepara todos sus
remedios.
charari. Golpear (machete o piedra al caer
en el suelo), ronquear, estar ronco
[referido al sonido que se
produce].
wa xcharari ja machiti. Mi
machete golpea al caerse.
wa xcharari ja snuki. Ronquea.
193

charchoni-chay
-

wa xcharari jas jnuki. Estoy


ronco.
charchoni. Rechinar (tambor).
wa xcharchoni ja wajabali yuj
yoan kani ja tsisbal sti
wajabal. El tambor rechina
porque el mecate para ajustar el
cuero est flojo.
chawan. Volcado. [Se dice de rboles
cados cuyas ramas apuntan
hacia arriba o de personas o
animales acostados o tirados con
las piernas y patas arriba].
chawanon. Me he cado con las
piernas arriba.
kan chawan ja aktobusi. El
autobs qued volcado en el
camino (con las rudeas hacia
arriba).
chawani. Volcarse.
chawani ja kawuji. El caballo se
volc.
chawinaji. Dar golpes en el aire.
kechan wa xchawinaji ja ma mi
xkanxi yuj ja ateli. El que no
tiene ganas de trabajar slo da
golpes en el aire.
chawuk. Rayo, relmpago, trueno, hombrerayo, aguacero, tormenta.
kela awil ja chawuki. Mira, el
rayo!
ato ja chawuki. Oye, el trueno!
jel tsats ja chawuk ja. El
aguacero est muy fuerte
tsatsal ja.
mi chawukukon. No soy hombrerayo. [La explicacin que sigue
refiere el relato de un comunero:
el hombre-rayo vivifica el frijol
y todas las dems cosas que se
siembran en una comunidad,
porque todas esas cosas tienen
corazn ( altsil). Slo el
194

hombre-rayo percibe el corazn


de lo que sembramos. Si no hay
hombre-rayo en una comunidad,
ya no producen bien nuestras
milpas. El hombre-rayo no dice
que l es el rayo, no se sabe si
todava hay hombres-rayo, tal
vez ya no los hay porque
cosechamos poco. El hombrerayo cuida la vida de la
comunidad, si muere, la
comunidad est abandonada.
Hay dos clases de hombres-rayo,
uno rojo y uno verde, el hombrerayo verde es aqul que
reverdece las plantas, los rboles
y que es principio de vida; el
hombre-rayo rojo mata lo que
toca, es la clase de rayos que al
caer sobre los rboles los
queman y matan. Aqu termina el
relato del comunero. No se puede
generalizar el relato, porque
la presencia del corazn
vivificador no se limita a las
plantas sembradas en una
comunidad sino que se extiende
por todo el cosmos segn
testimonios
de
otras
comunidades].
chay. Pez, pescado.
chayaltik. Banco de peces,
muchos pescados.
jel ja chayi ti ba yoj niwan ja.
Hay muchos peces en el ro.
jel xajbani ja chayi. El pescado
est muy sabroso.
ja yamachay jumasa elele ele
ja ba sbarkoei. waj ele ele
schukjel ja yenubei. Los
pescadores haban salido de sus
barcos para lavar sus redes.
wane yamuj chayi. Estn

chebes-cheum
pescando.
aa ochuk ba yoj ja ja
waslukbal chayi. Echa en el agua
tu anzuelo de pescar.
chebes. Enfriar.
oj jchebes ja kajpei. Voy a
enfriar el caf.
chebi. Enfriarse.
chebita ja kajpei. Ya se enfri
el caf.
ba mi oj chebuk ja skanjel
kujtik tilan oj wajtik ba
agrarya jitsan majke. Para que
no se enfre nuestra solicitud
tenemos que ir a la Agraria Mixta
muchas veces.
chee.
1.
fro, invierno.
jel ja chee. Hace mucho fro.
mi cheejuk ja jai. El agua no
est fra.
wa xkab chee. Tengo fro
jel xyab chee. Tiene mucho fro
jel chee xyabi. Tiene mucho fro
mi cheuk xkabtik. No tenemos
fro.
mi ma cheuk xawabi. No
tienes fro?
nuts abaj ba oj jakan amok
bajtan yuj ja cheei. Aprate
para que vengas conmigo antes del
invierno.
2.
ayxa chee ja kajpei. El caf ya
est para tomar.
mito cheuk ja kajpei. El caf
no est para tomar an.
3.
templado, impotente.
chee ja an iti. Este remedio es
templado.
chee ja sbaktel. Es impotente
(su cuerpo es templado).
4.
rescatar, provocar.
wa xko chee ba och kaku.
-

Por la tarde siempre se refresca.


snikawon chee. Me provoc.
chee mut. Clueca (gallina fra).
[Las gallinas o cualquier animal
del sexo femenino que no puede
concebir se considera fro].
cheexa ja snan muti. La gallina
est empollando y los polluelos
estn a punto de salir.
cheel. Fro, fresco, frescura, enfriado,
pasmado.
cheel kinal. Tierra fra.
cheel ja. Agua fresca, agua fra.
ja scheelil ja jai. La frescura del
agua.
ja scheelil ja muti. Gallina
pasmada, gallina enfriada.
cheelan. Enfriar.
mi ma oj acheeluk ja kajpei.
No vas a enfriar el caf?
cheni. Moler en la piedra.
wan chenel ti ba cha ja ixuki.
La mujer muele en la piedra.
chenita. Ya moli.
chenum. Molinera, molinero.
chenum akinte. Mesa de moler. [Es
una tabla gruesa y ancha donde
se muele el maz en la piedra o
con molino. Siempre est en la
cocina].
cheum, cheumal. Esposa. [Al hablar a
otros a menudo no se usa esta
palabra. Los lazos de parentesco
o relacin familiar rara vez se
enuncian directamente, es decir,
se suele usar otro tipo de
relaciones que no impliquen a
ninguno de los presentes. Por
ejemplo, en lugar de decir mi
esposo se dice, el pap de
Ramn que, por supuesto, es
tambin el hijo de la mujer que
habla. Vanse los ejemplos que
5.

195

cheuman-chenek
siguen. Es decir, se presentan
una serie de palabras que se
refieren a la esposa sin usar este
trmino].
cheumaltik. Muchas esposas.
mey scheum. No tiene esposa.
jastal aya ja kala watsa. Cmo
est tu esposa? [Pero no se habla
as, sino que de dicha esposa se
habla de mi hermana mayor
si tiene ms aos que yo, se
podra traducir cmo est mi
querida hermana mayor?].
jastal aya ja kala ijtsina.
Cmo est tu esposa? [Si tiene
menos aos que yo, se podra
traducir cmo est mi querida
hermanita?].
yala kabi wakumare. Me dijo mi
esposa. [Si hablo con mi
compadre, se puede traducir
como: me dijo tu comadre].
oj sjip sbaj sok ja scheumi.
Se divorcia de su esposa.
wa sjipa kani ja scheumi.
Abandona a su esposa.
ja ramiroi ja scheum ja
teresai yuntikan ja robertoi.
Teresa es la esposa de Ramiro que
engendr a Roberto.
cheuman. Tomar mujer, casarse (de parte
del hombre).
scheuman ja kichoi. Francisco
tom mujer.
ojxa acheumuk. Ya vas a tomar
mujer.
oj jcheumuka. Me voy a casar
contigo.
wa scheum stataman sbaje.
Se casan los dos [Es decir,
hombre y mujer]
cheumaxi. Casarse (de parte de la mujer),
llegar a ser esposa.
196

cheumaxita ja litai. Margarita


se cas.
checha. Arrear, cargar.
wa xchecha ja kawuji. Arreo el
caballo.
wa xchechatik ja yakbumi.
Cargamos al borracho.
chechwani. Arrear.
wanon chechwanel. Estoy
arreando.
chechwanum. Arriero.
chej, chejal. Carnero, borrego, cordero,
venado.
chejaltik. Rebao de carneros,
borregada.
alakil chej. Carnero.
machin chej. Carnero negro.
stsootsil chej. Piel de borrego,
piel de venado.
sku chej. Piel de borrego, piel de
venado [la piel del carnero a
menudo sirve de zalea].
aa ki yi swael ja yal jchej
jumasai. Dales comida a mis
ovejas.
yal chej. Oveja.
ja chayum cheji. La oveja
perdida.
talna abajex yuj ja lolanumi. ja
skui lajani sok ja cheji. jaxa
yojol lajan sok ja choji. Cudense
de los engaadores. Su piel es
como de ovejas, pero adentro son
como leones.
wa skana jun talnachej. Hace
falta un pastor de borregos.
chejal. Cobija, frazada.
chekan. Una cuartilla de frijoles, maz u
otra cosa embolsada.
chenek. Frijol, chenec (comiteco).
[Phaseolus vulgaris L.].
luum chenek. Frijol de suelo.
telak chenek. Frijol de enredo.

chenekan-chia
yawal chenek. Ejote.
chenekan. Comer algo en lugar de frijoles.
wa xchenekan ja pixi. Como
tomate en lugar de frijoles, como
el tomate como si fuera frijoles.
chenekmut. Planta silvestre no
identificada en espaol con flores
moradas parecida al chcharo.
chenekte. Planta silvestre no identificada
en espaol con hojas parecidas al
frijol. Se usa de remedio contra la
disentera.
chenkulwaj. Tortilla con frijoles (tipo
tamal), chinculguaj (comiteco).
chenkulwajaxi. Hacerse tortillas con
frijoles.
wa xchenkulwajaxi ti ba
jachoj. En la tapisca se hacen
tortillas con frijoles.
chento. Presumido, vanidoso, chento
(comiteco).
chepan. Echado, tirado.
chepan kani. Est tirado, qued
tirado.
wa xkaatik chepan ja nutii ti
ba luum. Echamos la red en el
suelo.
chewchuni. Desbordarse.
chewchunita ja niwan jai. Se
desbord el ro.
chi.
1.
Decir, pensar.
jas lachi. Qu dices?, Qu
piensas?
jas xchi wakujoli. Qu dice tu
corazn?, qu piensas?
bobta oj skane xchi ja jmoji.
Tal vez lo quiere, dijo mi
compaero.
bobta ayto skana. mi bi
xchi. Tal vez hace falta an. Dijo
que no.
mi xkana oj chiuk. No quiero,

2.
-

dir.
oj kal awabyexi jas xchi ja
jkujoli. Les voy a decir lo que
pienso, les voy a decir lo que dice
mi corazn. [Entre los
tojolabales la sede del intelecto,
espritu, alma o como se le
quiera llamar no es la cabeza o
el cerebro como lo es para el
mundo occidental, entre los
tojolabales el corazn es el
centro del ser humano y por lo
tanto
los
pensamientos,
emociones, el habla, etc. tienen
una fuerte relacin con l.
kujol].
lachiyon. Digo [este verbo
nunca se usa con el afirmativo
wa sino slo con los marcadores
de aspecto la- x- oj].
lachi. Dices.
xchi. Dice.
lachitik. Decimos.
lachitikon. Decimos (t no).
lachiyex. Ustedes dicen.
xchiye. Dicen (ellas o ellos).
oj chikon. Dir.
oj chian. Dirs.
oj chiuk. Dir.
oj chikotik. Diremos.
oj chikotikon. Diremos (t no).
oj chianik. Ustedes dirn.
oj chiuke. Dirn (ellas o ellos).
Dulce, salado, bien sazonado.
jel chi ja kajpei. El caf est
muy dulce.
chi ja jai. Agua salada.
chi ama ja cheneki. Los
frijoles estn sazonados?

chia.
1.
Cernir, colar, rascar (regional).
chijel mats. La coladura del
atole.
197

chibi-chija
2.
Chia [Salvia hispanica L.]
chibi.
Endulzarse,
sazonarse,
condimentarse.
mi oj chibuk ja kajpei. No se
endulzar el caf.
chibita ja cheneki. Se
sazonaron los frijoles.
chibita ja waeli. Se condiment
la carne.
chipich. Sabor de sal con azcar, sabor
de bicarbonato.
chibo. Chivo, cabra.
chiboaltik. Cabro, rebao de
cabras / chivos.
chich.
1.
Conejo.
chichaltik. Muchos conejos.
2.
Alimentos de fiesta (por ejemplo
galletas, dulces, aguardiente),
banquete, comida de fiesta,
bocado.
ja chich ja jwawtiki. Los alimentos
que comeremos en la fiesta de
nuestro gran padre.
oj ek schichil yal alats. Se van
a repartir bocados por el
nacimiento del nene (van a salir los
alimentos de la fiesta del nene).
ja schichil ja ma wa xyiaj ja.
Banquete bautismal.
oj ek schichil trapich. Se van
a repartir los bocados por el trabajo
en el trapiche.
kaax chich ja kakini. Vamos a
tomar un bocado y seguimos con
la limpia.
ja schichil ja nupaneli. La
celebracin de la boda.
chicha (regional). Chicha [bebida
conocida por los tzeltales en La
Laguna, Mpio. de Altamirano,
los tojolabales vecinos la
conocen pero no la preparan].
198

chichaxi. Serivir de comida festiva.


chichaxita ja matsi. El atole
sirvi de comida festiva.
chichbi. Servir de comida festiva.
oj chichbuk ja matsi. El atole
servir de comida festiva.
chichiwa. Nodriza, nana, chichigua
(comiteco).
chichini (regional). Celebrar, festejar.
oj chichinuk ja alatsi. Se va a
festejar el nacimiento del nene.
wa xchichini ja kalajtiki.
Celebramos las milpas. [Entre los
tojolabales como entre muchos
de los pueblos originarios las
fiestas de la milpa son de las ms
importantes; a veces hay rituales
donde se da de comer a la tierra.
Se festeja al sembrar y se festeja
al tapiscar].
chichol. Chicharrn.
chicholan. Achicharrar, achicharronar.
oj chicholuktik ja chitami.
Vamos a achicharronar el puerco.
chicholaxi. Achicharrarse, carbonizarse
(hombres y animales).
oj chicholaxukotik. Nos vamos
a achicharrar.
chij.
1.
Maguey, ixtle, cabuya. [Agave
sp.].
skab chij. Penca del maguey.
2.
Gegecho, papada de algunos
pjaros machos si son de edad.
ayxa xchij ja ajtso. El guajolote
ya tiene gegecho.
chija. Cerner (cosas gruesas), colar.
wa schija ja matsi ti ba
chijchinab. Cierne el atole en el
coladero.
chijel mats. El colar del atole,
colar atole.
wa xchijxi ja matsi. El atole se

chijchij-chikan
cuela.
chijchij, chijchijal. Sonaja, chishchil
(comiteco) chirchil (comiteco).
chijchijaltik. Muchas sonajas.
chijchinab. Coladero (de barro para el
maz), chichina o chichim
(comiteco).
smasa ja iximi ti ba
chijchinab. Col el maz en el
coladero.
chijkaji. Aparecer, dejarse ver, parecer,
manifestarse. chikan.
mito xchijkaji ja snaji. Todava
no aparece su casa.
mi xchijkaji kaku. El sol no se
deja ver.
chikan ja ma oj yu pichi yen
oj skane. A quien le parece
tomar pozol, l lo va a pedir.
wa xyaa chijkajuk ja xiweli.
Manifiesta su miedo.
chijnak, chijnakal. Cerebro, seso.
mey schijnak. No tiene cerebro.
jel tusan ja jchijnak. Me faltan
sesos, muy pocos son mis sesos.
chijtalaan. Colar muchas cosas.
chijwet. Chifuet [Agave sisalana Perr.].
chikan.
1.
se entiende, parece, manifiesto,
tanto, cuanto, al parecer,
apariencia. [A veces se emplea
para designar cosas que
pertenecen a otro mundo, al
kikinal, mundo de abajo,
inframundo, por ejemplo,
cuando los seres del kikinal
visitan o deambulan por el
luumkinal, el mundo en el que
caminamos y sembramos y los
humanos los pueden ver, pero
slo en apariencia].
chikan. Se entiende.
chikan ama. Se entiende?

2.
-

3.
-

4.
5.
-

chikan oj jak ja. Parece que va


a llover.
mi chikanuk ja sloili. Su relato
no se entiende.
chikanxa ja kumali. El problema
ya est manifiesto, el asunto ya se
entiende.
yaa awi ja takin chikan
jakana yi. Te dio tanto dinero
como pediste.
chikan jel lek ja smodoi. Al
parecer se porta muy bien.
spetsanil ja kostumbre iti
chikan komon aytik yujxta mi
xbob jtatik sok ja jlekilaltiki.
Todas estas costumbres tienen la
apariencia de ser comunes a
nosotros, pero con ellas no pudimos
lograr la sociedad justa.
chikan ba.
wan wajel jmok chikan ba wa
lawajyon. Va conmigo a
dondequiera que vaya. ba.
chikan baa wa xalxi ja loil
iti. Dondequiera que se diga este
relato.
chikan chikan
chikan chikan oj jakuk. Uno que
otro vendr.
chikan chikan ma oj ya sbaj
ja winiki. No cualquier hombre se
comprometer.
chikan ja ma. Cualquiera.
chikan ja ma oj snebe.
Cualquiera lo aprender.
chikan ja ma ja wenlexi.
Cualquiera de ustedes.
chikan jas. Cualquier.
chikan jas wa xakana. Cualquier
cosa que quieras.
chikan jas ixuk. Cualquier mujer.
chikan jas tike an. Cualquier
clase de remedios.
199

chikero-chiknaji
6.
-

chikan. Segn.
chikan jastik oj jtojbestik.
Segn las cosas que vamos a
hacer.
7.
chikan jastal. Segn, el que sea.
oj skuluk chikan jastal. Lo har
segn le parece.
chikan jastal yala kabtikon.
Segn nos dijo.
chikan jastal ja smodoi. Sea cual
fuere su comportamiento.
oj spuk sbaje chikan jastal ja
stilan yujilei. Lo reparten entre
s segn sus necesidades.
chikan jastal wa latujmaniyex
jachni oj tujmajananik ja
wenlexi. Segn ustedes (los)
critican, as sern criticados.
8.
chikan lek. Parecerse.
chikan lek wenania ja retrato.
Te pareces a ti en la foto.
chikero. Chiquero.
chikil, chikilal. Cosquilloso, cosquillosa,
cosquilla.
jel chikil ja keni. Soy muy
cosquillosa o cosquilloso.
meyuk ja chikil ja weni. No eres
cosquilloso o cosquillosa.
ja schikilil ja ramiroi. Ramiro
siente cosquillas.
jel chikil ja ramiroi. Ramiro es
muy cosquilloso.
chikilaxi. Sentir cosquillas.
chikilaxita ja litai. Margarita
sinti cosquillas.
chikilta. Hacer cosquillas.
jas yuj wa xachikiltayon. Por
qu me haces cosquillas?
chikiltalaan. Hacer muchas cosquillas.
mi xkana oj achikiltalaukon.
No quiero que me hagas muchas
cosquillas.
chikin, chikinal. Odo, chiqun (comiteco),

200

oreja, anguloso, lbulo, esquina, asa.


mey schikin. No tiene odo.
sti jchikintik. Oreja.
chikin ay ja tei. La madera es
angulosa.
yal yibel ja jchikintiki. Lbulo.
schikin kinal. Esquina del
mundo.
ba schanil schikin ja
luumkinali. En las cuatro
esquinas del mundo.
schikin naits. Esquina de la casa.
schikin chub. Asa del cntaro.
schikin kaldera. Asa de la
caldera.
schikin te. Hongo que crece en
los rboles (las orejas del rbol).
chikintaj.
chikinib, chikinibal. Chiquinib.
[Quercus acatenangensis Trell].
[Chikinib es un compuesto de
chikin, oreja, y posiblemente de
ibe, planta, ibelajel algo
que brota desde abajo o de
iboy, armadillo. El concepto,
pues, puede significar algo
como la oreja de abajo, o
planta de oreja, vase tambin
tojnib, u oreja del armadillo
segn la explicacin de Robert
M. Laughlin 1975: 119 referente
al tzotzil].
chikinibaltik. Arboleda de
chikinib.
chikinsote. Especie de hongo comestible.
chikintaj. Chiquintaj (comiteco), hongo
poliporceo. [Crece sobre el
tronco de ocotes tumbados].
schikin te.
chikle. Chicle.
chiknaji. Verse, verse un poco, oirse un
poco, divisarse.
mi xchiknaji ja snaji. No se ve
-

chikote-chikel
su casa.
wa xchiknaji ja snaji. Su casa se
ve un poco.
wa xchiknaji ja wojwaneli. Se
oye un poco el ladrido.
wanxa xchiknaji ja naitsaltiki.
Ya se divisa el casero.
chikote. Chicote. tsuum.
chik, chikal. Sangre. [La referencia es
a la sangre cuando est fuera del
cuerpo y como tal no lleva
prefijos. El sufijo -il, en cambio,
que sirve de determinativo, s se
puede agregar a chik como lo
muestra el ejemplo que sigue.].
chikel.
pax chikil ja yoxil lame ja jai.
La tercera parte del agua se
convirti en sangre.
chikaltik. Mucha sangre.
chik ni. Hemorragia nasal.
ja stikawi wa xtujpiji jastal chik
ja ba luumi. Su sudor gote al
suelo como sangre.
ja tojol chik it pekubal ba
luum man ba ja schikel ajyi
ja sbaj ja abel it toj lek ayi.
La sangre inocente derramada
sobre la tierra hasta la sangre de
Abel que estuvo bien justo.
chika. Remojar (pan, tortilla), cucharear.
[ Ojo, no confundir con
chika].
wa xchika sok waj. Remojo la
tortilla.
wa schika wael sok waj.
Cucharea la comida con la tortilla.
chikbat (regional). Chichn.
chiknite.
chikel. Sangre, pulso, presentir, escalofro,
juntarse, percibir/sentir gracias a la
sangre. [La referencia es a la
sangre que est dentro del
-

cuerpo y, por lo tanto, es de una


persona viva o de un viviente].
chik pitachik bak,
bakel, yaj, yajal.
ja jchikeltiki. Nuestra sangre,
sangre.
jel wa xel ja schiki. Sangra
mucho.
mi xel ja schikeli. No sangra.
wa xkujkuni ja schikeli. Su
pulso late.
wa xyab schikel. Presiente.
[Desde la perspectiva tojolabal
en un contexto cristiano, se dice:
su sangre siente/percibe.
Marcos 2,8. En los textos
correspondientes de griego y
espaol, sin embargo, se dice
conocer en el espritu. Por
ello, en tojolabal es la sangre/
pulso que tiene la capacidad de
entender, percibir y conocer lo
que otros piensan o dicen en su
corazn. En la sangre/pulso,
pues, se ubica un sentido que,
en el contexto espaol e
indoeuropeo, se asigna al
espritu. Al comparar el nico
texto parecido, ubicado en
Marcos 5,30, se dice en griego
que conoci en s mismo. Es
decir es un conocer del hombre
asignado al espritu humano. Los
tojolabales traducen, conoce
su corazn. Otra vez sucede
que el conocimiento, a diferencia
del griego, se realiza por el
cuerpo y no se asigna a la mente.
Esta capacidad del cuerpo se
combina con otra, la de
hermanarse como se menciona
ms abajo. De esta manera y a
nuestro juicio, se manifiesta una
201

chikelan-chiknite
concepcin del hombre por su
capacidad corprea de conocer
y hermanarse. El cuerpo, pues,
tiene una capacidad de sentir no
presente en el contexto
occidental. En el mismo sentido
se afirma wa xyabi jmuxuktik
ta wa xkabtik xiwel. Si tenemos
miedo lo siente nuestro
ombligo. kixwel, muxuk].
yab jchikel. Present [siente/
percibe mi sangre/pulso].
mi ma xyab wachikel oj jakuk
jun xiwel. No presientes que va
a venir un peligro?
waj ja jchikeli. Me dio escalofros
[Literalmente: se fue mi sangre].
mi ochi schikel sbaj. No se
junt con los dems.
mi xmojxi schikel sbaj. No se
hace hermano de los dems. [No
se hermana su sangre. Entra otro
aspecto de la sangre/pulso.
Puede hermanar a las personas.
Como tal la sangre tiene la
capacidad
de
establecer
relaciones sociales o nostricas
en el sentido de que la sangre
establece el NOSOTROS entre
personas. No ser por esta
razn que los tojolabales no
quieren que se les saca la sangre
por razones medicinales o de
salud, porque los despoja de su
capacidad de hermanarse y de
conocer por un sentido
particular?].
jaaxita ja jchikeltiki. La sangre
se nos agu. [Es decir, la sangre
cambi de color y parece agua].
chikelan. Producir sangre.
ta oj jkutik jitsan ja oj
jchikeluktik. Si tomamos mucha
202

agua, producimos sangre.


chikelaxi. Producirse sangre.
oj chamkotik ta mi xchikelaxi
ti ba kojoltik. Si no se produce
sangre en el cuerpo vamos a morir.
chikin. Quiebramuela, ponchilhuits
[Asclepias curassavica L.]
chikinal, chinkinal. Razonable, es de
razn. [Las traducciones son
asimilaciones al espaol. La
palabra puede derivarse de
chik, sangre, y no de razn que
se suele traducir por altsil,
kujol y pensar. Pero la
etimologa es dudosa. La
etimologa puede ser otra, es
decir que se deriva de chikin +
kinal, es decir, el odo del mundo
o el or del mundo. Es decir
posiblemente: lo que se entiende
del mundo y de ah se explica la
tradiccin razonable o es de
razn. El trmino chikinal/
chinkinal asigna, pues, una
capacidad al odo, uno de los
sentidos, que en occidente se
asigna a la razn o el cerebro.
Otra vez es el cuerpo que, desde
la perspectiva tojolabal tiene
capacidades que en espaol se
ubican en la cabeza o el espritu.
chikel].
chikinalxa yuj wanxa snaa
kinal mixa alatsuk. Ya es
razonable porque ya conoce el
mundo, ya no es un nene.
mi chikinal ayuk yuj mito
snaa kinal chinto yena. No es
de razn porque todava no conoce
el mundo. Es un nio an.
mi chikinal ayukon. Soy
ingenuo.
chiknite. Chichn. [Posiblemente

chilan-chinkul
Calliadra/Calliandra houstoniana
(Mill.) Standl.].
chilan, chilane. Desollado, desolladura.
chilan ja koki. Tengo los pies
desollados.
chilan lek ja skabi. Tiene una
desolladura en la mano.
chilanaxi. Desollarse.
moki ti ba ton. jel tsats
chilanaxita. Cay en la roca, se
desoll mucho.
chilka. Chilca [Senecio salignus dc.]
[Las hojas se usan de remedio
contra el dolor de pies].
chima.
1.
Tocar (un poco), acercarse,
apuntar.
wa xchimawa sok jun te. Te
toc con un palo.
wa schima sbaje ja jmakatiki.
Nuestros sitios se tocan.
chimawon. Acrcate a m.
mi oj schim yi ja yal chani sok
jtujkanub. No apuntar al pjaro
con el rifle.
2.
Encender (la rozadura).
schima kak ja taji. Encendi el
ocote.
chimisklan (arcaico). Trago, aguardiente,
bebida alcohlica. [Segn el
Pequeo Larousse Ilustrado de
1976, en Costa Rica el
aguardiente de caa se llama
chimiscol].
chimuman. El que toca, lo que colinda.
chinchibul. Chinchibul (comiteco), ave
canora [Thryothorus sp.]
ojxa ya ja wanxa tajnel ja
chinchibul. Ya va a llover, los
chinchibules estn jugando.
chinga. Insensatez, babosada.
ti wa xjak wachingaexi. Ah
vienen ustedes con su insensatez.

lom chinga wa skulan. Hace


puras babosadas.
chingado. Chihuahua!
ja chingado ja beji. Chihuahua!
El camino es muy largo.
chingar. Amolar, rozar, apretar, afligir,
apenar, fastidiar, desbaratar un
proyecto [Viene de la palabra
castellana chingar, pero su uso
no es igual como lo muestran los
ejemplos que siguen. No implica
la connotacin sexual].
jas yuj wa xakulanotikon
chingar mey jmultikon. Por qu
nos amuelas/molestas? No
cometimos ningn delito.
wa skulanon chingar ja jwexi.
El pantaln me roza.
wa skulanon chingar ja
jxanabi. El caite me aprieta.
wa skulanotikon chingar ja
chameli. La enfermedad nos
aflige.
wa skulanon chingar ja
desgrasyai. El accidente me
apena.
wa skulanon chingar ja jmachiti
yuj kokta yok. El machete me
fastidia porque se le rompi el
mango.
ti ba koperatiba wa skana oj
skulukotik chingar ba mi oj
keuk. Quiere desbaratarnos el
proyecto de la cooperativa para que
no la haya.
wa skulanon chingar ja
ajwalali. El patrn me friega.
wa skulanon chingar ja
jpisolomi. El sombrero me
chinga (comiteco).
chingo (regional). Sesos de animales.
chinkul. Eczema, pstulas.
chinkul wa xel ja kooni. Se
203

chinkultik-chitaman -baj
forman pstulas.
chinkultik. Chincultic, nombre propio de
una pirmide y dems edificios de
tiempos prehispnicos cerca de las
lagunas de Montebello.
chinkulton. Pedregal.
chinkinal. chikinal.
chipan.
1.
Puntas de la estacada.
2.
Junto de dos cosas que as deben
estar.
chipan ja sbak ja kawuji. Los
testculos del caballo estn juntos.
chira. Canica.
wa stsaa ja chira. Juega con
canicas.
wa xjipa ja chira. Juego con
canicas.
chitam, chitamal. Puerco, cerdo. [Sus
scropha]. [La palabra chitam no
tiene la connotacin despectiva
que tiene la palabra puerco o
cerdo en espaol, es decir, no es
un insulto o regao].
chitamaltik. Manada de puercos.
ja schitamil ja pegroi. El cerdo
de Pedro.
ja nole chitam. Manada de
cerdos.
***
ja smodo ja chitami jach wa
xyala ja tojolabali As son los
puercos segn dicen los
tojolabales
mi skuman sbaj ja chitam. ta gusto
aye wan ajnel. wan tsenel ja
chitami. Los puercos no platican
entre s, si estn a gusto estn
corriendo. Los puercos saben rer.
wa xbutulji ja chitami. Los
puercos estn hozando.
chab yech ja yok ja chitami. El
204

puerco tiene la pezua partida.


cheleli ja chitami. El puerco grit
fuerte cuando lo agarraron.
chilili ja yal chitami. El puerquito
grit cuando lo agarraron.
wa xejuni ja chitami. El puerco
grue un poco de miedo (luego se
pone a correr).
jorori ja chitami. El puerco ronc.
kejkuni ja chitami. El puerco
gru.
loploni ja chitami. El puerco
comi rpido su comida (lquida).
pechan ja sni ja chitami. El
puerco tiene una nariz trompuda.
pichulani ja chitami. El puerco
hoz.
wa spicha sbaje sok sni. Se
trompearon.
tejtuni ja chitami. El puerco
rebudi.
tejtunum. Puerco grun.
tsawan ja stsootsil ja chitami.
La cerda del puerco est erizada
(porque se enoj).
ujuni ja chitami. El puerco
gru por querer comida.
swespun ja chitami. El puerco
escarb la tierra.
yatnub chitam. Charco de
puercos. schitamil.
***
chitamaxi. Emporcarse.
chitamaxita ja keremi. Ya se
emporc el muchacho.
chitambi. Emporcarse.
chitambiyonta ti ba lokoki. Me
emporqu en el lodo.
chitam choj. Arrogante, gargantn.
chitam choo. Rata del campo. [Rattus
rattus frugivorus].
chitaman -baj. Ser tacao, ser avaro, ser
codo, ser egosta.
-

chitamte-chojchan
-

jel schitaman sbaj sok ja


swaeli. Es muy tacao con su
comida.
jel schitaman sbaj ja yibanal
sbaj. Es muy avaro con todas sus
cosas.
jel schitaman sbaj mi spuku ja
swaeli. Es muy egosta, no reparte
su comida.
chitamte. Chitamt. [Siparuna
nicaragensis Hemsl.].
chiwan. Estacado.
chiwan kani ja tsaptei. Las
horquetas estn estacadas.
chiwan kanal. Cruz del sur.
[Quiere decir estacadas
estrellas].
chiwoj. Yerba, araa velluda [Eurypelma
sp. A menudo se le llama
tarntula. El nombre de la araa
se deriva de chiwte- porque
tiene sus piernas extendidas
como estacas].
chiwte, chiwteal. Percha, colgadero, palo
estacado. [Se usa en la cocina
para colgar vasos y otros
trastes].
chiwtealtik. Muchas perchas.
cho (regional). Tambin, tampoco. cha
chajkil chomajkil.
wa xcho kila. Tambin lo veo.
wa xcho yila. Tambin lo ve.
wa xcho yala jachni oj
ekuka. Tambin dice (que) as
va a pasar.
wa xcho jkana oj chanukon.
Tambin quiero bailar.
oj cho awile. Tambin lo vers.
oj cho awil-ex. Ustedes tambin
lo vern.
mini cho waji. Tampoco se fue.
cho. chotik.
chotik. Queridos. [Se usa slo en el

plural, es decir, cuando el sujeto


querido es plural. En singular se
usa ala, querido, pequeo.
kala ijtsina, mi hermanito
querido. A veces se usa en la
forma abreviada cho. Ambas
expresiones, chotik y cho se
usan siempre en formas de
despedida].
chotik kuntikil. Mis hijos
queridos.
chotik jmutik. Nuestras gallinas
queridas.
chotik jwakaxtik. Mi querido
ganado.
cho untikil aa xkoltanuk.
Saluda a tus hijos queridos.
choo. Ratn [Mus musculus].
snan choo. Ratona.
chobak. Malla de una red, punto (de
tejidos).
chobakani. Mallar.
chobakanum. El que malla.
choban. Sentado en el aire.
chobo. Sentarse en cuclillas, encoger
(brazo, pierna).
schobo ja yoki yuj mey kaan.
Se sent en cuclillas porque no
hubo banco.
choboxa wakoki. Encoge las
piernas!
choj, chojal.
1.
Len
chojaltik. Manada de leones.
snan choj. Leona.
2.
Mejilla.
sitsta jchoj. Se me hinch la
mejilla.
yaa ki bwelta ja jchoji. Me peg
una bofetada.
chojtop. Nalga. [Es decir, mejilla
del trasero].
chojchan (regional). [Literalmente: len
205

chojchoy-chol
serpiente, serpiente leonina].
Especie de serpiente parecida al
cascabel.
2.
Especie de estrgida. Dicen que los
de habla castellana llaman a esta
ave nocturna sarrado.
3.
Especie de mamfero parecido al
tapir.
chojchoy. rbol cacho, ishcanal. [Acacia
collinsii Saff.]
choj pooj. choy pooj.
chojtop. 2. choj.
choko, chokoal. Tuerto, choco
(comiteco).
chokoaltik. Muchos tuertos.
ay schokolil ti ba tsomjel. Hay
tuertos en la junta.
chokoaxi. Entortarse.
chokoaxiyon. Me entort.
chok, chokal. Molido fino, fino.
chokaltik ja ixim. Mucho maz
molido fino.
kan chok ja kajpei. El caf est
molido fino.
ay schokil ja iximi. En parte,
el maz est molido fino.
jel chok ja spowil ja butaji. Las
hojas del mocochtaj son muy finas.
chokaxi. Molerse fino.
chokaxita ja kajpei. El caf se
moli fino.
chokbel. Masa (para tortillas).
mi xchonxi ja chokbeli. La
masa no se vende.
chokbel kajpe. Caf molido
fino.
chokbelaxi. Molerse fino, convertirse en
algo molido fino.
chokbelaxita ja iximi. El maz
se moli fino, el maz se convirti
en masa para tortillas.
chokbes. Moler fino, remoler (la masa),
rumiar, hacer que el maz se
1.

206

convierta en masa.
schokbesta ja kajpei. Moli
fino el caf.
wa schokbes ja swael ja
wakaxi. El ganado rumia la
comida.
chokbi. Molerse fino, remolerse.
chokbita yixim. Su maz se
remoli.
choko (regional). Moler fino, hacer
pedazos.
schoko xetan. Lo hizo pedazos.
chokol, chokolal. Hgado.
wa xkab yaj jchokol. Me duele
el hgado.
chol, cholal. cholo schojlal.
1.
Surco, raya, columna, lnea recta,
bien ordenado. [Por lo quebrado
de mucho terreno tojolabal, los
surcos, rayas y lneas no son tan
rectas como lectores del contexto
occidental se imaginan. En
muchas partes, tampoco se
puede arar y los surcos no se
trazan con el arado sino que los
sembradores
tienen
que
adaptarlos al terreno escabroso
con muchas piedras y rocas. No
conviene quitar stas, porque
conservan la humedad y evitan
que la milpa se convierte en
desierto. El chol, por lo tanto, no
se caracteriza tanto por lo recto
y lineal, sino por la
correspondencia entre el
trazador y el terreno. Es esta
reciprocidad entre trazador y
trazado que debemos recordar
en todos los ejemplos y
derivados de chol. Dicha
correlacin representa una
comunidad en la cual hay las
distintas clases de surcos y las
-

chol

2.
-

3.
4.
-

lneas proyectadas. El chol


finalmente seala una meta
hacia la cual se orienta. De ah
se explica el sentido de
responsabilidad, cargo, etc. Es
decir, personas determinadas
tienen por chol un encargo que
les obligue a cumplir con ciertos
deberes].
jun chol ixim. Un surco de maz.
cholaltik. Muchos surcos.
wa skana jun chin chol. Falta
una rayita, hace falta una raya
pequea.
stsijba koel chol. Escribi una
columna, escribi en un orden que
baja.
stsijba katan chol. Escribi una
lnea recta, escribi en una lnea
horizontal.
stsijba chol lek. Escribi bien
ordenado. [Por supuesto segn el
papel en el cual se escribe y las
circunstancias del escrbir].
Uno por uno, tendida (ropa).
chol oj wajtik. Vamos uno por
uno.
chol yalawe kabtikon. Uno por
uno nos lo dijeron.
chol libe ja kuutsi ti ba
yakil. La ropa est tendida en la
tendedera.
Turno, tocar el turno.
chol aytik. Tomamos turnos.
ayxa schol. Ya es su turno.
ken wa xko jchol. Me toca el
turno.
wen ko wachol. Te toc el turno.
yen oj ko schol. Le tocar el
turno.
Tarea, autoridad, deber, obligacin,
cargo, obra, carga, papel.
ma schol. Quin tiene esta

5.
-

6.
-

tarea? De quin es esta tarea?


ja ma ay schol. Los que/ el que
tiene autoridad, los que/el que tiene
trabajo o tareas.
ay schol. Tiene su deber/tarea.
ba jujune mi junukxta ja
scholei. Cada uno no tiene la
misma tarea.
chay skujol ja scholi. Se olvid
de su obligacin.
ja jcholi oj jtalna ja cheji. Mi
cargo es pastorear los carneros.
yen wa xyaa schol jasunka oj
skuluke. El asigna las tareas que
van a hacer.
ayxa schol ja ma ay yatel. La
autoridad ya tiene su cargo.
jel xkanxi awuj wacholi. Te
afanas mucho en tu papel.
ay jcholtik ba oj jkeltik ja
ma ay yatel kujtik. Debemos
exigirlo de nuestras autoridades.
[Afirmacin tpica de los
tojolabales en el sentido de que
las autoridades elegidas tienen
la tarea o responsabilidad de
ejecutar
los
consensos
acordados de las asambleas
comunitarias o populares. De
este modo se realiza una
democracia participativa y no
representativa. mandar].
Preocupacin.
kechan schol. Su nica
preocupacin.
kechan schole ja waeli. Slo se
preocupan de la comida.
mi kechanuk jchol ja waeli. No
soy goloso (no me preocupo slo
por la comida).
waj chol eke.
oj wajkon chol eke. Voy a
decirle en pblico. schojlal
207

cholan-cholo
scholalil scholil.
cholan.
1.
En fila (sin caminar).
cholan ay ja tei. Los rboles
estn en fila.
cholan aytik. Estamos formados.
cholan abajex. Frmense!
2.
Designar para un cargo.
wa xcholantik ja matik ay
yatel kujtik. Designamos a
nuestras autoridades.
cholani. Responsabilizarse, asumir la
responsabilidad,
hacerse
responsable.
cholantik sok ja akini. Nos
responsabilizamos de la limpia de
la milpa.
oj cholanukon sok ja schonjel
ja jbolmaltiki. Asumir la
responsabilidad de la venta/trueque
de nuestras mercancas.
cholani sok ja sjejel juun. Se
hizo responsable de la
alfabetizacin. cholo.
cholanum. Responsable. choluman.
cholanum oj wajkon akin. Soy
responsable de la limpia.
cholcholbej. Bejn, pedo de lobo,
cholcholb/chojcholb (comiteco).
[Hongo venenoso].
cholenko. Cojo, renco [se usa slo como
apodo].
cholo.
1.
Ponerse en fila, poner en fila,
alinear, colocar, poner, ponerse de
acuerdo.
cholo abajex. Pnganse en fila!
wa scholowotik. Nos pone en fila.
scholo ja tei. Aline los rboles.
scholo ton ba oj keuk ja
tsakabi. Coloc las piedras para
levantar la barda / el muro.
scholo sbaje ti ba tsomjel. Se
208

2.
-

-3.

pusieron de acuerdo en la junta.


Dirigir, predicar, ensear, orientar.
scholo ja ateli. Dirigi el trabajo.
scholo ja yabal ja dyosi. Predic
la palabra de Dios. [A veces se usa
slo el verbo cholo en el sentido
de predicar, anunciar. Ya no se
menciona ja yabal ja dyosi].
scholo ja kwentai. Ense
aritmtica.
scholo jastal ay ja jkomontiki.
Orient la comunidad.
cholo sbej. Explicar, aclarar,
orientar. [El trmino cholo explica
bastante bien la manera de
educar en las comunidades
tojolabales, es decir, la
educacin tradicional que se da
en espacios informales y que
es la que le permite a un ser
humano formar parte de una
colectividad o comunidad. Es
decir, se forma un chol entre el
choluman y todos los miembros
o componentes del chol. Dicho
de otro modo, la educacin
produce comunidad en la cual
los educandos y educadores
participan y forman un NOSOTROS,
el chol que los abarca a todos.
En este NOSOTROS se integran
tambin los conocimientos por
pertenecer al mismo NOSOTROS. As
es que el aprendizaje se
realiza comunitaria y no
competitivamente.
Juntos
aprendemos no para manifestar
al mejor sino para resolver
problemas autnticos y no
artificiales, propuestos y
trazados por el maestro. De este
modo la realidad se conoce no
en forma linear sino conforme a

cholpin-chonab
las condiciones contextuales,
segn los lineamientos del chol
y de nuestras capacidades que
se complementan. As se
desarrolla la aptitud de cada uno
que se sabe retado por el
NOSOTROS. En este sentido se habla
ms adelante del mero choluman
ja jeuman juun iti].
scholo sbej. Lo explic.
oj schol kabtik lek sbej ti ba
leyi. Nos va a aclarar la ley.
scholo kabtik lek sbej ti ba
problema. Nos puso en claro el
problema.
scholo kabtik lek sbej ti ba
jkomontik. Nos orienta en la
comunidad.
ti scholo yabyea spetsanil ja
jastik junuki. Entonces les explic
toda las cosas.
4.
cholo ta.
cholo ta kena. Demustrame si
fui yo.
mi xbob oj schol ta wena ja
elkanumi. No puede probar si
tu fuiste el ladrn.
5.
wa xacholowon. Hablas de m.
6.
ta mi oj jchol jbajtik ja
kateltiki mi oj jlaj jbajtik lek.
Si no repartimos nuestros trabajos
no vamos a organizarnos bien.
cholpin. Bajar el pantaln, quitar el calzn.
wa xcholpin ja jwexi. Me bajo el
pantaln.
scholpin ja swexi. Se quit el
calzn.
oj cholpijuk ja jwexi. Se me va
a quitar el calzn.
choltalaan. Poner en fila muchas cosas,
explicar mucho a muchos.
oj jcholtalauktik ja tsaptei.
Pondremos en fila los postes.

scholtalaan kitik ba oj
kabtik lek sbej. Nos lo explic
mucho para que lo entendiramos.
choluman. Orientador, educador,
pedagogo, concejal [en textos
bblicos].
cholumanotik.
Somos
orientadores.
ojni ijanik oche ja ba sti sat
ja choluman. Los van a llevar
delante de los concejales.
mero choluman ja jeuman juun
iti. Este maestro es un verdadero
educador, es un verdadero
orientador este enseador de
libros/escritura).
chomajkil. Tambin, asimismo, tapoco.
cha, cho, chamajkil.
wajta chomajkil. Se fue tambin.
tilan oj jakan chomajkil. Es
asimismo necesario que vengas.
mi skana chomajkil. Tampoco lo
quiere.
chompa. Camisola, chamarra.
chonab, chonabal. Comitn, lugar de
vender/lugar de mercado, ciudad,
pueblo, nacin, reino. [El trmino
tojolabal de chonab tiene una
pluralidad de significados entre los
cuales predomina el concepto de
ciudad, desde la perspectiva de
lectores occidentales. Este trmino,
sin embargo, no se deriva de una
palabra que corresponda a las
voces civis, civitas del latn,
conceptos de los cuales se deriva
la palabra ciudad en muchos
idiomas europeos. Es la pluralidad
de civis o conciudadanos que
produce o crea la ciudad/civitas.
En otros casos es la polis de los
griegos de la cual se derivan los
polites, los ciudadanos. Es decir,
209

chonab
la institucin de la polis/ciudad
tiene precedencia a los
ciudadanos/polites. En ambos
casos, del latn y del griego, se
trata de relaciones entre ciudad
y ciudadanos/conciudadanos (
Emile Benveniste II, 1987: 274
ss.). Tanto la civitas como la polis
se distinguen del pagus (latn)
como aldea y regin rural; y de
all se derivan los paganos, es
decir la poblacin rural y,
posteriormente, en el contexto de
la iglesia, los paganos que
equivalen hasta la fecha a los no
creyentes o idlatras. Dicho de
otro modo, el cristianismo se
extendi como movimiento en las
ciudades que poco incluy a la
poblacin campesina. (Karl Ernst
Georges 1918: 1437 s. & Adolf
Harnack 1902: 409 s. Otra
explicacin de paganos la
encontramos en Adolf Harnack
1962: 416-418. Identifica a los
cristianos con los paganos en
cuanto soldados de Cristo segn
documentos de la poca, pero con
esto no se puede negar que desde
San Pablo el cristianismo se
extendi sobre todo de ciudad en
ciudad y poco o nada se interes
en las regiones rurales).
Muy diferente es el desarrollo del
concepto en tojolabal. La razn
fundamental depende de que el
trmino chonab no se deriva de
conceptos parecidos a civis y
civitas, tan representativos para
muchos idiomas europeos. El
concepto de ciudad nos puede
confundir al entender chonab
como ciudad. El trmino chonab
210

es un derivado del verbo chono,


vender, a cuya raz se agrega el
sufijo -ab. Es un sufijo comn
que suele sealar el instrumento
con el cual se ejecuta la accin
del verbo, por ejemplo, jixab,
peine, de jixa, peinar. En otras
ocasiones completa la accin de
un verbo, por ejemplo, tsakab,
barda, de tsakba, prolongar, o
de tsakaban, cercar con muro.
Pero tambin puede presentar un
sustantivo sin sealar la palabra
de la cual se deriva, por ejemplo,
xanab, caite, guarache, kajlab,
spero, escabroso. Nos parece
probable que chonab se refiera
al lugar donde se vende, donde
se realiza el trueque, una de las
formas predilectas de adquirir y
vender mercancas. En este
sentido se le llama chonab a
Comitn porque es uno de los
lugares de vender/trocar o donde
hay mercado. De la misma
manera se le puede llamar a la
cabecera municipal de Las
Margaritas, porque tambin all
hay un lugar de intercambiar
productos. La Ciudad de Mxico
tambin es un chonab por la
msima razn. De todos modos, el
trmino seala una actividad
importante para traspasar los
productos de los climas variados
de las regiones habitadas por las
naciones mayas prehispnicas en
las tierras altas de lo que iba a
ser Chiapas kronta. La misma
situacin encontramos entre los
mayas de los Cuchumatanes,
Guatemala. En este sentido los
chonab
tojolabales
no

chonab
desempeaban
funciones
regidoras. De chonab, pues, no
se pueden derivar conceptos que
correspondan a civis, civitas y
trminos adicionales, es decir,
civilizacin y civilizado. El
chonab no es el centro de
civilizacin, concepto que,
adems, no existe en tojolabal.
El chonab tampoco representa el
modelo para el comportamiento.
Lo mismo hay que decir con
referencia
a
urbanidad,
derivado de urbs, ciudad. Por
ello, no hay los derivados
correspondientes a civilizacin y
urbanidad. Para el chonab,
finalmente, no importaba el
nmero de personas que all
habitaba ni el oficio que ejerca.
Es muy probable que los
habitantes de los chonab
siguieron siendo alajanum,
campesinos o milperos, igual que
los moradores de otros centros
de poblacin sin lugares de
vender/trocar. En fin, los
chonab deben entenderse a
partir del significado de la
palabra que sigue vlido hasta
el da de hoy. Es, adems, esta
actividad que no slo caracteriza
esta clase de centros de
poblacin, sino que manifiesta
un tipo de organizacin social,
poltica y econmica de
importancia hasta la fecha. En
los prrafos siguientes lo
trataremos de sealar.
En la actualidad los tojolabales
siguen yendo a la chonab con
el propsito primario de vender
algunos de su productos. La

venta no se hace con la finalidad


principal de obtener dinero, sino
el dinero obtenido se emplea
para conseguir otros productos
que les hacen falta. Pueden ser
medicinas, herramientas, ropa o
algo por el estilo. Lo buscado se
puede obtener sin o con la
intermediacin del dinero. Es
decir, se pueden adquirir por
trueque o compra. De todos
modos el cambio o intercambio
que ocurre empieza con un
producto y termina con otro
producto. Ah no hay posibilidad
de enriquecimiento. Es decir
desde la perspectiva tojolabal de
chonab no se trata de un
mercado en el sentido moderno
como regulador de oferta y
demanda y as el regulador de
la economa, lugar de la
competitividad donde los
productores
ofrecen
sus
productos para sacar ganancias.
Los tojolabales no sacan
ganancias del chonab sino que
ste complementa la produccin
casera, as como los tolabales
complementan con sus productos
las necesidades alimenticias de
chonab. De esta manera
chonab y las tierras aledaas se
complementan mutuamente. En
la actualidad, sin embargo, por
la baja de los precios de los
productos
agrcolas,
los
tojolabales ya no pueden
conseguir lo que necesitan en el
chonab, porque ste perdi su
funcin de intercambio de
productos equivalentes. Con esto
nos acercamos a la funcin
211

chonab
bsica del chonab.
El intercambio de productos
realiza un papel fundamental. La
regin se alimenta y se sostiene a
s misma por la produccin local,
quiere decir las producciones de
la zona rural y del chonab se
complementan. No es necesario
el acarreo de productos por miles
de kilmetros desde la capital del
pas o del extranjero con el
consumo adicional de toneladas
de energticos que contaminan el
pas y las ciudades. En este
sentido es importante referirnos
al Comitn/chonab hace medio
siglo, antes de la llegada de
la carretera panamericana.
Comitn/chonab viva como
centro autnomo de una regin
que se mantena a s misma con
algo de intercambio con
centros vecinos, por ejemplo,
Huehuetenango en Guatemala.
El chonab tena la propia
produccin hidroelctrica, una
pequea fbrica de jabn, la
produccin floreciente de
talabartera y zapatos y tantos
productores ms. De la regin
rural de los alrededores chonab
reciba los productos agrcolas
que
complementaban
la
produccin chonabera. De este
modo, exista una regin
autnoma que se sostena a s
misma, proporcionaba trabajo a
la poblacin de la zona y se
mantena en gran parte
independiente de productos
forneos.
Tampoco
hubo
migracin de importancia, pero
s hubo trabajo, escuelas y
212

otras instituciones de educacin.


Por lo dems, haba poca
intervencin de las instancias y
autoridades centrales del pas. Se
debe afirmar que exista mucho
provincialismo cerrado como lo
describen los libros de Rosario
Castellanos. Tanto la educacin
escolar como la posicin de las
mujeres dejaron mucho por
desear. En este sentido el chonab
fue el reflejo de la poca, sobre
todo en Chiapas donde la
revolucin lleg tarde. Las
comunidades tojolabales en
aquel entonces empezaban a
recibir tierras y a formar ejidos,
producto de la reforma agraria.
Porque todos los tojolabales
vivieron antes como acasillados
en las fincas. Pero conservaban
lengua y cultura que en nuestros
das han comenzado a florecer en
la produccin de libros,
poesa, canciones y muchas
manifestaciones adicionales de
su cultura. De todos modos,
l a Carretera Panamericana
produjo la muerte del centro
productor regional Comitn junto
con la zonas rurales donde la
poblacin comiteca y rural se
sostena a s misma. Hoy da en
Comitn se consiguen y venden
los
productos
que
la
globalizacin propaga a nivel
mundial. Con la muerte de
chonab se inici tambin el
despoblamiento de las zonas
rurales. El comienzo de la
migracin hacia las ciudades y a
Estados Unidos. El chonab se
convirti en ciudad.

chonabanel-chonatujkanub

Para terminar, la realidad del


chonab y la regin aledaa
nos hacen ver una posibilidad
no globalizadora sino de
complementariedad a nivel local,
dispuesto al enlace con entidades
vecinas que producan lo que se
necesitaba. A esto se agrega la
capacidad de los tojolabales de
ejercer su capacidad de creacin
artstica e intelectual. En este
sentido el chonab representa un
antiproyecto a la ideologa del
desarrollo de ciudades cada vez
ms grandes, menos gobernables
y ms contaminadas. El Plan
Puebla Panam no es un camino
prometedor porque lo que
propone es la instalacin de
zonas tursticas de lujo, la
industrializacin con presas
gigantescas que inundan las
tierras agrcolas y, finalmente, la
urbanizacin. Con todo esto, la
poblacin se puede convertir en
mozos, meseros, choferes de taxis,
vendedores en los speres y otros
trabajadores subalternos. Por
eso, en la tradicin maya y
preindustrial tenemos un camino
que s alimenta el pueblo, lo
protege contra el despoblamiento
de las zonas rurales y sabe crear
obras de cultura del espritu].
chonabaltik. Muchas ciudades.
wajta ba chonab. Se fue a
Comitn.
swinkil chonab. Comiteco,
citadino.
ja schonabil ja jnali. La ciudad
de los ladinos.
jujune schonabile. Cada una de
las ciudades.

ja schonabil ja mejiko. El pueblo


de Mxiko.
ama chonabuk ama
naitsaltuk ama yoj jobuk.
Fueran ciudades, caseros o
campos.
ja niwak chonab jumasa
yenleita wa smiltalaan sbaje.
Las grandes naciones se matan las
unas a las otras.
oj abxuk ja swinkil spetsanil
ja chonabi. Lo oirn las gentes
de todas las naciones/los reinos.
chonabanel. Viaje a Comitn, visita a
Comitn o cualquier ciudad.
chonabanelotikon. Hemos
hecho una visita a Comitn.
chonabani. Ir a Comitn, viajar a Comitn,
visitar Comitn u otra ciudad
oj chonabanukon. Voy a viajar
a Tuxtla.
chonabanum. El que va a Comitn u otra
ciudad.
mito xjuli ja chonabanumi.
Todava no llegan los que fueron a
Comitn.
chonabaxi. Formarse una ciudad.
mi chonabaxita ti ba slechanal
jluumtik. No se form ciudad
alguna en nuestra regin.
chonabero. Citadino, comiteco gente de
una ciudad.
mi snaa sbaj ja jkolonyatik ja
chonaberoi. Los comitecos no
conocen nuestro ejido.
chonajastik. Vendedor, comerciante.
chonakuuts. Vendedor de telas,
comerciante en telas.
chonapan. Panadero, vendedor de pan.
chonarelojo. Relojero, vendedor de relojes.
chonatrago. Cantinero, vendedor de trago.
chonatujkanub. Armero, vendedor de
armas.
213

chonaaan-chorchoni
chonaaan. Boticario, vendedor de
remedios.
chonaujal. Joyero, vendedor de joyas.
chonben. Mercanca.
mi chonbenuk ja kalajtiki.
Nuestras milpas no son mercanca.
mi chonbenuk ja naitsi. La
casa no se vende.
chonben ja wakaxi. El ganado se
vende.
chonjel. Nacimiento. chono.
ja
jchonjeltiki.
Nuestro
nacimiento.
yajni jul jchonjel. Cuando he
nacido, cuando lleg mi nacimiento.
chono.
1.
Vender, traspasar, liquidar, tratar en,
puesto en el mercado.
schono ja schitami. Vendi su
puerco.
schono spetsanil ja sbolmali
ba koel ja stsakoli. Liquid su
mercanca.
wa schono wexal. Trata en
calzones.
ba wa schonxi ti ba merkado.
Puesto en el mercado.
ja ajwalali yiaj oche ba oj
chonjuk ja smosoi. El patrn lo
llev a su mozo para que sea
vendido.
2.
chono abal. [Literalmente:
vender la palabra. Con respecto
al verbo chono hay que distinguir
entre abal y las formas
prefijadas y sufijadas de abal
es decir kabalil, etc. Al mentir
la palabra (abal) se convierte
en mercanca. Al acusar, en
cambio, la palabra del acusado
est tergiversada por el
acusador].
chonuj abal. Mentir.
214

schonowon kabalil. Me acus


[literalmente:
vendi
mi
palabra].
schonowa wawabali. Te acus
[literalmente:
vendi
tu
palabra].
waj chonjuk yabalil. Fue a
acusarle.
3.
chono abaj. Venderse, dejarse
sobornar.
mi xchono jbaj. No me vendo.
wa schono sbaj. Se deja
sobornar.
4.
chonji. Nacer. [Es comn
referirse al nacimiento con el
verbo mana, comprar o chono,
vender, a manera de eufemismo
para evitar el verbo pojki, que
quiere decir reventar. Por eso es
ms usual decir por ejemplo
chonjiyon o manxiyon, nac o fui
comprado/vendido. As tambin
se habla en Comitn. Se dice se
me compr en lugar de
nac].
chonjiyon. Nac.
chonulabil. Mercanca, cosa que se
vende, esclavo, mejor
schonulabil.
mi chonulabilukotikon. No
somos esclavos.
chonwani. Vender.
wan chonwanel ti ba
koperatiba. Est vendiendo en la
cooperativa.
chonwanum. Vendedor, tendero.
chopan. Ancho (de cosas suaves).
chopan ja wexi. Calzn ancho.
schopanal ja stopil jpantaloni.
Los fondillos de mi pantaln estn
anchos, lo ancho de los fondillos de
mi pantaln.
chorchoni. Murmurar (aguas).

choriso-chuni
churchuni, chururi.
wa xchorchoni ja ukumi. El
arroyo murmura.
choriso. Chorizo.
choro. Chorro.
choro wan ja jai. Llueve a
cntaros.
choroani. Formar un chorro.
choroanita. Ya se form un
chorro.
choroaxi. Formar un chorro.
choroaxita ja jai. El agua form
un chorro.
chorori. Chorrear.
wa xchorori ja jai. El agua
chorrea.
chotan. En cuclillas, parado. chuban
chuman.
chotanon eke. Estoy sentado en
cuclillas.
chotan eke ja aktobusi. El
autobs est parado.
chotani. Levantarse (los soportes de la
casa y otras cosas).
wa xchotani ja yojyali. Se
levantan los soportes de la casa.
wa xkaatik chotan jun naits.
Levantamos el armazn de una
casa.
wa xkaa chotan jun mesa.
Levanto el armazn de una mesa.
chotchoni. Ondear, serpentar, brincar,
saltar.
wa xchotchoni ja kuutsi ti ba
ik. La tela ondea con el viento.
wa xchotchoni ja yakili. El
mecate serpentea.
wa xchotchoni ja chichi. El conejo
brinca.
chotchonita ja chui. La ardilla
salt.
chototi. Formarse un torrente (de agua).
wa xchototi ja jai ba wa sjipa
-

sbaj. En el salto de agua se forma


un torrente.
choy pooj. Choyispoj (comiteco). [Es una
hierba medicinal, hay dos clases
que se usan en el parto chin
choy pooj y niwan choy pooj].
choj pooj (regional). Choyispoj.
choyoj pooj(regional). Choyispoj.
chin choy pooj. Choyispoj chico.
niwak choy pooj. Choyispoj
grande.
choyej. Cenzonte, cenzontle, sinsonte,
zentsontle [Mimus gilvus].
choyejaltik. Bandada de
sinsontes.
chu. Ardilla [Sciurus].
chualtik. Manada de ardillas.
chakal chu. Ardilla roja.
pejpen chu. Ardilla voladora.
[Literalmente:
ardillamariposa].
yaxal chu. Ardilla verde.
chuan. Mamar, amamantar.
wan schuan ja smix ja snan ja
alatsi. La nena mama el pecho de
su mam.
chuanxa. Mama!
oj schuuk ja smixi. Va a mamar
el pecho.
wa xyaa schuuk ja yalats ja
nanali. La mam amamanta al
nene.
chuantalaan. Mamar mucho.
chuin. Mamar, amamantar.
wa schuin ja smixi. Mama el
pecho.
yaa schuuk. Le amamant.
chuni. Mamar.
chunita alats. Ya mam el nene.
mi skana oj chunuk. No quiere
mamar.
yaa chunikon. Me dio de
mamar.
215

chunum-chulni
chunum. Lactante, mamador.
chuup. Tzcumo (comiteco). [Especie de
oruga velluda venenosa. Se
notan fcilmente en los msperos/
nsperos, se ven bonitas, pero si
no quieren enfermarse nunca las
toquen por bonito que les
parezcan].
chuupaltik. Un montn de
tzcumos.
chuban. En cuclillas. chotan
chuman.
chubanon eke. Estoy sentado
en cuclillas.
ti chuban ek jun chu ja ba
yoj maka. Una ardilla est sentada
en el sitio.
chubani. Acurrucarse. chumani.
chubaniyon. Me acurruqu
chubkinaji. Correr despacio.
chubkinaji eke ja chichi. El
conejo corri despacio.
chubtalaan. Encoger [piernas o brazos
de mucha gente al sentarse].
chubu. Encoger [brazo o pierna],
sentarse en cuclillas.
schubu ja skabi. Encogi el
brazo.
schubu ja yoki yuj mey kaan.
Se sent en cuclillas porque no
hubo banco.
chuchum. Baqueta [Chaetoptelea
mexicana Liebm. Uno de los
rboles ms altos de Mxico].
chuchumaltik. Arboleda de
baquetas. surun.
chuj. Nombre de otro pueblo maya que vive
a ambos lados de la frontera
Guatemala-Mxico. En Chiapas se
trata de la regin de los lagos de
Montebello que se extiende hacia
Guatemala, en los alrededores de
San Mateo Ixtatn.
216

chuktalaan. Derribar muchas frutas con


un palo.
chuku. Derribar frutas con un palo.
schuku ja peluli. Derrib la
granadilla con un palo.
chukub. Molinillo, palo para menear el
nixtamal, chucub (comiteco).
chuku. Sacudir, menear, lavar.
schuku ba steil. Sacudi el
tronco.
schuku ja cheneki. Mene los
frijoles.
schuku ja swexi. Lav su calzn.
wa schuku sbaj stuchil. Lava
las cosas a solas.
wanon schukjel ja junai. Estoy
lavando la falda.
chukulani. Lavar.
oj chukulanukon. Voy a lavar.
oj wajuk chukulanel. Ir a
lavar.
koltayon chukulej. Aydame a
lavar.
chukulanum. Lavandero, lavandera.
chukuman. Lavandero, lavandera.
chul, chulal. Orina, orines.
ay syajal ti ba schuli. Le duele
al orinar.
chulaxi. Humedecerse con orines.
chulaxita ja luumi. La tierra se
humedeci con orines.
chulchul. Grillo.
chulin. Orinar a alguien, orinarse.
jel schulinon ja kijtsini ta oj
jkuche. Me orina mucho mi
hermanito si lo cargo.
wa schulin sbaj ti ba swexi. Se
orina en el calzn.
wa schulin sbaj ti ba schat. Se
orina en la cama.
chulinum. El/ella que orina.
chulni. Orinar, hacer aguas.
mi xbob oj chulnuk. No puede

chulnum-chuyu
orinar.
oj chulnikon. Voy a orinar.
chulnum. El, ella que orina.
chulul. perdis
1.
Perdiz, tinamucanelo. [Crypturellus
cinnamomeus].
2.
Chulul (comiteco). [Platymiscium
yucatanum].
chuman. En cuclillas, encogido (brazo,
pierna). chuban chotan.
chuman bejyi. Brinc en
cuclillas.
chumanon eke. Estoy sentado
en cuclillas.
chuman koki. Tengo la pierna
encogida.
chumani. Acurrucarse, sentarse en
cuclillas. chubani.
chumanita yuj jel ja chee. Se
acurruc porque hizo mucho fro.
chumu. Encoger (brazos, piernas).
schumu ja yoki. Encogi las
piernas.
chuptalaan. Meter muchas cosas en la
camisa.
chupu. Meter en la camisa.
jchupu ja mayi ti ba jku. Met
los cigarros en la camisa. [Las
cosas se meten dentro de la
camisa, porque el traje tpico
tojolabal no tiene bolsas].
churchuni. Murmurar (aguas).
chorchoni churchuri.
wan churchunuk ja yok jai. La
corriente del agua est murmurando.
chururi. Murmurar (aguas) chorchoni,
churchuni.
wa xchururi ja ukumi. El arroyo
murmura.
chuyan. Atado.
chuyanxa ja nutii. La red ya est
atada.
chuyu. Atar, atar pies y manos, apealar.

schuyu ja nutii. At la red.


chuyuwik ja tan winik. Aten los
pies y manos de ese hombre.
schuyu ja wakaxi. Apeal el
ganado.

217

chaljixta-chajtulte

ch
chaljixta. Ladridos de muchos perros.
chaba (regional). Calmar, acallar,
silenciar.
schaba ja kumali.Calm la
discusin.
schaba ja untiki. Acall a los
nios/nias.
schaba ja ixuk winik jumasai.
Silenci a la gente.
schaba sbaj. Se call.
ti chabji juntiroa. Se quedaron
callados.
chababi. Callarse, calmarse.
chababiyon. Me call
chababi ja iki. Se calm el
viento.
ja iki sok ja jai chababijxta
waji. El viento y el mar se
calmaron.
chaban.
1.
kan chaban. Silencioso, tranquilo
en secreto.
kan chabab ja akwali. Lo
noche queda silenciosa.
kan chaban ja chamumi. El
enfermo est tranquilo pero sin
mejora.
kan chaban ja chonabi. La
ciudad est desierta.
kan chaban ja jluumtiki. El
problema de la tenencia de nuestra
tierra est en trmite.
kan chaban ja kakal winiki. El
hombre bravo qued acallado.
kan chaban ja kumali. El
problema sigue latente.
ti spaya chaban ja kintanumi.
En secreto llama a los adivinos.
2.
chaban ti abal. En secreto,
secretamente.
218

chaban ti abal elta. En


secreto sali
wa skana ajyi oj sjip kani
chaban ti abal. Quiso
abandonarla secretamente.
chabani. Callarse.
mi xchabani. No se calla.
chabananik. Cllense!,Silencio!
chabtalaan. (regional). Acallar a
muchos.
oj schabtalaan spetsanil ja
ixuk winik jumasai. Va a acallar
a toda la gente.
chacha. Masticar, mascar.
tilan oj achache ja an iti.
Tienes que masticar este remedio.
chachimani. Rumiar.
wan chachimanel ja wakaxi. El
ganado est rumiando.
chachinaji. Masticar, mascar.
wa lachachinajiyon sok chikle.
Mastico chicle.
chachuman. Masticador, mascador.
chajbaji. Callarse, calmarse.
chajbajiyon. Me call.
ta chajbajiye ja yenlei ja ton
jumasa ojni awanukea. Si se
callan ellos, las piedras gritarn.
chajbaji ja iki. Se calm el
viento.
chajkub. Guacal pequeo hecho de
calabaza.
chajkub olom (regional).
Completamente calvo.
chajtilte, chajtilteal. Camilla, andas.
skuchuwe ja iximi ti ba
schajtilteil. Cargaron el maz en
andas.
oj yae kouk ja schajtiltei ja
chamumi. Bajarn la camilla del
enfermo.
chajtulte, chajtulteal. Camilla.
ja schajtulteil ja chamumi. La

chajtulteaxi-chak-abalani
camilla de la enferma.
chajtulteaxi. Hacerse una camilla.
chajtulteaxita ja akintei. Se
hizo una camilla de la tabla.
chajtultebi. Hacerse una camilla.
oj chajtultebuk ja sbokanal
te jumasai. Se va a hacer una
camilla de los palos.
chak. [Verbo auxiliar]. Acabar, terminar,
derrochar, despilfarrar. [El nfasis
est en la totalidad expresada
por el verbo principal que sigue
a chak. A menudo dicha
totalidad se subraya por
agregar spetsanil. El verbo
principal suele estar en futuro,
chak en cambio seala
e l aspecto o tiempo del
acontecimiento]. chaki,
chaka.
oj chak jkuluk ja kateli.
Terminar todo el trabajo
chak sle sluware ay ba jo
winke ay ba slajunil ox
winke. Todos encontraron su
sitio, algunos de cien, otros de
cincuenta.
chak wauke spetsanile.
Comieron y se saciaron todos.
ja ba yoxil kaku oj chak
jkuluk. El tercer da terminar
de hacerlo.
ja yajni chak tsebanukei.
Cuando terminaron de cantar.
mi lekuk waj yujil ja sbajtanili
yujxta oj chak skuluk
yajkachil. No le sali buen la
primera vez, pero lo va a hacer de
nuevo por completo.
mi chak jipjuk ja snaji kechan
jun snalan ajyi. No le tiraron la
casa por completo, sino slo la
mitad.

chakta jkuluk ja kumali.


Liquid el problema.
chakta maloaxukon. Acabo de
enfermarme.
chakta
wakotik
oj
chonabanukotik. Despus de la
comida vamos a la ciudad.
jitsan majke smochoweta sok
kadena. jaxa yeni wani xchak
skuts ela. Muchas veces lo
amararon con cadenas. Pero l
acaba de romperlas.
ti waja chak schon spetsanil ja
sjastik sbaji. Entonces se fue a
vender todos sus bienes.
wa xchak kile. Veo todas las
cosas.
yajni chak sbut ja ichi tixa
slecha ja cheneki. Cuando
acaba de batir el chile reparte los
frijoles.
yibanal oj chak jomuk. Todo
ser destruido.
spetsanile chak kanuke
jakan. Todos se quedaron
admirados.
ti chak schak ela ja sjastik
sbaji. Entonces acab de
derrochar sus bienes.
ja yajni xchak akulukex ja
jastik iti. Cuando ustedes acaban
de hacer estas cosas.
chak-abal, chak-abala. Boda. [Por
lo general no se refiere a la boda
celebrada en o por la iglesia].
stojbes yi ja schak-abal ja
yunini. Le arregl a su hijo la boda.
chak-abalani. Hacerse la boda, casarse.
[Es decir, segn la costumbre y
no conforme a los ritos de la
iglesia]. nupani.
chak-abalanita. Ya se hizo la
boda, ya se casaron.
219

chak-abalanum-chakwanum
chak-abalanum. Convidado a la boda,
invitado a la boda.
jel jitsan ja chak-abalanumi.
Hay muchos invitados a la boda.
chak-abalanumotik. Somos los
invitados a la boda.
chak-ipil, chak-ipilal. Anemia, palidez
anmica.
ay schak-ipil ja jmoji. Mi
hermano tiene anemia.
chaka. Acabar, terminar, derrochar,
despilfarrar. tsutsu.
schaka ja stsunjeli. Acab la
siembra.
oj jchak ja kateltiki. Vamos a
terminar el trabajo.
jchaka ki lom kikinal ja
jtakini.Derroch mi dinero.
schaka yi lom kikinal ja
sjastik sbaji. Despilfarr sus
bienes.
jaxa ja wawunin iti ja it
schaka ele ja watakini. Pero
este hijo tuyo que gast tu dinero.
ja smardomo wa xchaka lom ja
sjastik sbaj ja yajwalili. El
mayordomo termina con los bienes
de su patrn.
chakel. Fin (del mundo), ocaso.
ojni ajyuk ba jun kaku ja
chakeli. Un da habr el fin (del
mundo).
ja chamel chakeli. La muerte
definitiva. [Mencionada junto
con la resurreccin en el ltimo
da].
ja chakel ja yip ja ajwalal
jumasai. El ocaso del poderi de
los patrones.
chaki. Acabar, acabarse, terminar, tras,
consumarse, al final de, finalmente.
chaki
chakya ma. Ya acabaste?
220

chaki. Se acab.
ti chaka. Ah termin.
chak ja jai ojxa lemxuk. Tras
la lluvia va a despejarse.
chakta kateltik. Nuestro trabajo
se ha consumado.
ba wa xchak jujune schojlal. Al
final de cada surco.
jel chak kak ja jbakteli ti ba
kixin kinal. Me deshidrat en la
tierra caliente, (el calor acab con
el cuerpo en la tierra caliente).
oj ya chakuk ja styendai. Va
a clausurar su tienda.
chaktalaan. Acabar muchas cosas,
terminar muchas cosas.
chakum. La persona que termina algo, las
personas que terminan algo.
chakuman. El/ella que termina algo, los
que terminan algo.
ay schakuman wael. Hay los
que terminan la comida.
ay schakuman atel. Hay
muchos trabajadores que
terminaron el trabajo.
chakwanel. Aniquilacin, aniquilamiento.
chakwani. Asesinar, aniquilar.
kechan
wa
snaa
oj
chakwanuk. Slo sabe asesinar.
skana oj chakwanuk kujtik.
Quiso aniquilarnos.
chakwanum (regional).
1.
Destructor. [Algunos dicen que
es una clase de brujo que
destruye a la gente. Es ms que
un asesino].
2.
Aniquilador. [Otros dicen que es
como un grupo de soldados que
aniquila a sus enemigos. Pero
hay otros que dicen que la
palabra no se usa en ningn
sentido y que en su lugar se debe
usar la palabra milwanum].

chalam-chaxib
chalam. Telaraa.
wa stojbes ja schalami ja ami.
La araa teje la telaraa.
chalamaxi. Hacerse/tejerse una telaraa.
chala. Tejer de gancho.
schala ja snujkili. Teji de
gancho el cuello.
chalna. Hilar.
schalna ja tenoki sok spetet.
Hil el algodn con rueca.
chalnatalaan. Hilar mucho.
chalni. Hilar.
jel xkanxi yuj ja chanel ja
jmexepi. Mucho le gusta hilar a
mi abuela.
chalnum. Hilandero, hilandera.
chalnuman. Hilandero, hilandera.
chalwani. Hilar.
mixa xmakuni oj chalwanumotik.
Ya no nos conviene hilar.
chalwanum. Hilandero, hilandera.
chanan. Cllate!
chananik. Cllense! [Slo hay
estas dos formas del verbo].
chat, chatal. Cama.
mey schat. No tiene cama.
oj ma nujxuk ba jun yib chat
ja nichimi. mi ma tilanuk oj
ajyuk kajan ba jun slujchayub.
Acaso se pondr la vela debajo
de una cama? No es necesario
que se ponga sobre el candelero?
baan eke ja ba schat ja
chamum ixuki. Queda acostada
en su cama la enferma.
chatan. Usar una cama, usar como cama.
wa schatan ja jchati ja misi.
Usa mi cama el gato.
oj jchatuk ja akintei. Voy a
usar la tabla como cama.
schatan ja toni. La roca le
sustituy la cama.
chatat. Especie de verdura silvestre no

identificada en espaol. [Es un


tubrculo parecido a la cuesa. Se
encuentra en las milpas. Es una
planta de enredo con guas
delgadas y alcanza la altura de
un metro].
chataltik. Muchas de estas
plantas.
chataxi. Hacerse una cama
chataxita ja tei. Ya se hizo una
cama de la madera.
chatbes. Hacer una cama, fabricar una
cama, producir una cama.
oj jchatbestikon ba oj wayan
lek. Vamos a hacer una cama para
que duermas bien.
wa xchatbesxi jitsan chat ja
ba snajtsil stojbesjel jawi. Se
producen muchas camas en esa
casa de produccin / fbrica.
chatbi. Hacerse una cama.
ja yani mi oj chatbuk. Hoy no
se va a hacer ninguna cama.
chawchuni. Ladrar. [Es de perros, por
ejemplo al perseguir un
tepezcuintle. Es decir, los perros
ladran de maneras diferentes
segn el animal al cual estn
cazando. Se exige, por supuesto,
que sepamos distinguir los
modos desiguales de ladrar].
maklayik ja jastal wa
xchawchuni ja tsii. ojxa stae
ja jalawi. Fjense como ladra el
perro, seguro ya va a alcanzar el
tepezcuintle.
chaxib. Chashib y shashib (comiteco).
[Es una especie de culebra
pequea y no venenosa. Es de
color ocre y vive en el agua y
lugares hmedos. Oscar Bonifaz
1999: 34 dice que es de color
verde].
221

chaya-chayi
chaya. Perder, disipar, atormentar, destruir.
schaya ja kechan swakaxi.
Perdi su nico ganado.
ti schaya ja stakin ja stati.
Entonces disip el dinero de su
padre.
mi xmakuni kujtik jun swinkil
lekxa ay lek ja ba luumi
yentania schaya sbaja. Nos es
intil un hombre al cual le va bien
aqu en la tierra y se pierde a s
mismo.
wa xkana awi mokto achayon
tani. Te pido que no me
atormentes.
ti waj slaj sbaje jastal oj
schaye snajel ja winik iti.
Entonces fueron a ponerse de
acuerdo cmo asesinaran a este
hombre.
wa xchapji yabalil jastal oj
chayjuk. Preparan un pretexto
para destruirlo.
chayach. Bastardo
uninal chayach. Hijo bastardo.
chayan. Apartado, despoblado,
desconocido, desierto, soledad,
melancola. tukil.
ja ba chayan kinal. En el
desierto, en la regin despoblada.
ja ba chayan luwar. En un lugar
apartado.
chayan
winik.
Hombre
desconocido.
ja schayanil jun jmojtik ja ba
niwan chonab. La soledad de un
hermano nuestro en la gran ciudad.
ja schayanil ja yaltsil ja jmojtiki.
La melancola de nuestro hermano.
chaychuni. Apenarse, entristecerse.
jel oj chaychunuk ta mi ka
oj katelta ja jkomontiki. Se va
a apenar mucho si no serviremos a
222

la comunidad.
oj chaychunuk jkujol. Me voy
a entristecer.
chaychuni
skujol.
Se
entristeci.
chayelal. Perdicin, delito, maldad,
prdigo.
ja niwan bej wa xyiajotik ba
jchayelaltika. ja latsan bej
jani wa xyiajotik ja ba
jlekilaltiki. El camino ancho nos
lleva a la perdicin. El camino
angosto nos lleva al bienestar/ a la
sociedad justa de hermanos y
hermanas.
wachayelalex. La maldad de
ustedes.
ja schayelal ja winki jawi. La
perdicin de ese hombre.
ja chayelal kunin. Mi hijo
prdigo.
chayi. Perderse, estar perdido.
ba mi oj chay snajel ja ixuk
jawi. Para que no se pierda la
memoria de esa mujer.
chay akujol jmok. Te olvidaste
de m.
ta mi ka xatukbes ja
wamodoexi jachni oj cha
chayuk anajelexa japetsanilex.
Si ustedes no cambian su modo de
ser as tambin sern matados
todos ustedes.
koltayotikon ojxa chaykotikon.
Aydanos, ya nos perderemos.
jun chay kujol. Un instante, un
abrir y cerrar los ojos.
jak skolta ja matik chayel
ayei. Vino a ayudar a los que
andaban perdidos.
ja sat takin it chayel ajyii. La
moneda que se haba perdido.
ja
wenlexi
chayelni
-

chayila-chet
jakujolexa. Ustedes estn
equivocados/confundidos.
chayila, chayilal. Prdida.
jel chayilal. Qu prdida!
schayilal ja takin chay yujil. Es
una prdida de dinero que perdi.
chayji. Ser condonado
chayji ki ja jeli. Se me condon
la deuda.
oj ka chayjuk ja sjeli. Le voy
a condonar la deuda.
chayum. Perdido.
jtaata ja chayum takini.
Encontr el dinero perdido.
chaywani. Ahuyentarse, espantarse, dar
botes (caballos, mulas, burros).
chaywani yuj ja skeum kawuji.
El caballo se ahuyent por el jinete.
chaywani yuj ja yijkats ja
buruji. El burro se espant por la
carga.
chaywani ja mulai. La mula dio
botes.
chelji. Lamentarse, llorar mucho.
cheljiyexta. Se lamentaron.
chelji okel. Llor mucho.
cheba. Levantar (piernas, patas), dar un
brinco.
jcheba yi ja yok ja wakaxi ba
oj jpatse. Levant las patas del
ganado para desollarlas.
scheba ja yoki ti ba tajnel. Dio
un brinco al jugar.
cheban. Colgado por los pies de un animal
para quitarle el pellejo.
chebani. Caer de espaldas.
chebaniyon. Ca de espaldas.
chebtalaan. Levantar muchas veces
(piernas y patas).
chechuni. Chillar (aves al estar
agarradas). cheleli, chilili.
wan chechunuk ja yal muti. El
pollito est chillando.

chechunum. Chilln (de aves).


chekeka. Probablemente una ave del
gnero de las penelopinas, un tipo
de las aves gallinceas. Parece que
en Comitn algunos la llaman
Pajuil que, sin embargo no se
puede documentar en ninguno de
los diccionarios. Posiblemente la
referencia cientfica es la que
sigue: [Penelopina nigra].
chekekaaltik. Una bandada de
este tipo de aves.
chel. Perico. [Aratinga canicularis].
chelaltik. Bandada de pericos.
wa xwerinaji ja cheli. Cantan los
pericos.
cheleli. Chillar (nene), gritar fuerte (de
personas y tambin de puercos o
ganado al estar agarrados).
chechuni, chilili.
wa xcheleli ja alatsi yuj ja wa
xyab wain. El nene est chillando
porque tiene hambre.
mi oj keuk kumal mi oj
cheleluk kumal mi oj
abxukja skumali ja ba yoj kol
maka. No causar pleitos, ni
gritar, ni tampoco se oirn sus
discursos en las calles.
chelelum. Chilln, gritn.
cheman. Chueco.
cheman ay ja stop ja tsoyoli.
La parte ancha del chayote es
chueca.
cheman kani ja slutulabil ja
sti naits. La puerta de la casa
est chueca.
chet. Erizado, greudo.
chet ja stsootsil ja chitami. La
cerda del puerco est erizada.
chet ja kolomi yuj ja wajyon
noxel. Tengo el cabello greudo
porque fui a nadar.
223

chetaxi-chika
chetaxi. Desarreglarse (el peinado),
despeinarse.
chetaxita kolom. Se me
desarregl el peinado.
chetan. Despeinado, no aplanado.
schetanal ja yolomi. Est
despeinado.
putsan ja tsakab kan chetan.
La barda est tapada con hojas y
ramas no aplanadas.
chetbi. Desarreglarse (el peinado),
despeinarse.
chetbita ja yolom ja keremi. El
muchacho est despeinado.
chewan. Chueco, descompuesto.
chewan ay ja stii. Su boca est
chueca.
kanta chewan ja makai. El
cerco qued descompuesto [se
cayeron algunos postes y otros
estn chuecos].
chewan koi. Cay.
chia. Desgarrar, rasgar, romper (tejidos).
schia ja kuutsi. Desgarr la
tela.
jachiata wakui. Rompiste la
camisa.
chixi ja jwexi. Se me rasg el
calzn.
ti och schie ja skui. Entonces
rasg su camisa/ropa.
chii. Desgarrarse, romperse (tejidos),
partirse (piel).
chita ja jkui. Se me rompi la
camisa.
wan chiel ja koki. Se me est
partiendo la piel del pie.
chiilji. Piar, pipiar (pollitos).
chichuni.
mixa xchiilji ja yal muti. Los
pollitos ya no pan.
chitalaan. Desgarrar muchas cosas,
cardar.
224

schitalaan ja stootsil chej.


Card la lana.
chiuman. Rompedor (de ropa).
chixi. Henderse, rajarse.
wa xchixi ja tei yajni wa xjak
ja sbeji. La madera se hiende al
seguir la veta.
mi xchixi ta wa slama sbaj ja
tei. La madera no se raja si se
tuerce la veta.
chib.
Quiba
[Chamaedorea
graminifolia Wendl.].
chibaltik. Palmar de quibas.
chibtik. Nombre de un ejido
tojolabal del Municipio Autnomo
Vicente Guerrero. El nombre
completo es de san migel
chibtik/ San Miguel Chiptic.
chiban. Colgado.
chiban kani ja jkui ti ba tei.
Mi camisa est colgada en el rbol.
chichuni. Piar, pipiar (de pollitos).
chiilji.
wane chichunuk ja yal chin
muti. Los pollitos estn piando.
chijbinil. spero. kajlab.
chijbinil te. spero de la
superficie de un rbol rajado.
chika. Meter, pasar, meterse, ser metiche,
retacar (comiteco).
ja ma oj schik jmok lajan ja
jwaeltiki yenani oj yi ki
jpatika. El que mete conmigo (la
mano) en nuestra comida, ste me
traicionar.
schika ja juun ti ba yoj yetal.
Meti el libro en el recipiente.
wan chikuj kaem. Est
pasando bagazo.
mi xchika jbaj ja ba abal
kumal. No me meto en el pleito.
jel schika sbaj ja pilaluumi. El
ingeniero agrnomo es muy

chikan ay sok-chin
metiche.
mi xkana oj chikjukon jti. No
quiero que me retaquen.
[Nota. Si el verbo significa
meter algo en algo, se refiere
a meter cosas en un recipiente
horizontal. Slo a veces no se
respeta la regla. Para meter
cosas en recipientes verticales se
emplea el verbo muku].
chikan ay sok. Participar, ser
corresponsable.
chikanon sok ja yateli.
Participo en su trabajo.
chikan aya sok ja smuli. Eres
corresponsable de su delito.
chiktalaan. Meter muchas cosas.
chikuni sti (regional). Drselo en la boca,
atracar, hartar.
wa xchikuni sti ja swael ja yal
alatsi. Se lo da en la boca la
comida al nene.
mi xkana oj chikunuk jti. No
quiero que me atraquen.
tolabida chikuni sti ja statami.
Continuamente hartaba a su
esposo.
chila. Medir con cuartas, medir con
palmos.
schila ja akintei. Midi la tabla
con palmos.
chile. Cuarta, palmo.
chan chile. Cuatro cuartas [son
la distancia de surco a surco al
sembrar maz].
chilili. Chillar (nene, pollitos, puerquitos),
relinchar (caballo). chechuni,
cheleli.
jel chilili ja yal chitami. Mucho
chill el puerco pequeo.
chililita ja kawuji. El caballo
relinch.
chililum. Chilln.
-

chilwani. Medir con cuartas o con palmos.


wan chilwanel. Est midiendo con
cuartas.
chilwanum.
1.
Medidor con palmos.
2.
Especie de orugas [al moverse se
contrae y se extiende formando
un arco en cada movimiento. De
esta manera se le parece al medir
con palmos].
chin. Pequeo, chico, menor, joven,
humilde, diminuto, fino, breve,
muchachito, persona delicada,
humillar.
chin naits. Casa pequea.
mas chin. Menor, ms pequeo.
jel chin. Muy chico.
chin inat. Semillas menudas.
yal chin. Diminuto.
chin kerem. Muchachito.
chinonto. Soy joven an.
chin yal kab. Meique.
jel chin wa stsijbani. Escribe
muy fino.
kabtik sbej ja chin sloili.
Entendimos su breve pltica.
chin kujol. Persona delicada [no
se le puede hacer nada, siempre
se incomoda].
chin oj ya wajkon. Me
humillar.
ja mandaranumi mini wa
skisawotik ja kentika yuj ja jel
chin wa xiljitiki. El gobierno en
nada nos respeta a nosotros, poco
a sus ojos somos gente de poca
importancia.
kenon ja mas chinoni yuj
spetsanil ja jmojaljeltik. Soy el
ms pequeo entre todos mis
hermanos.
ja ma wa skulan sbaj chinili.
El que se haga pequeo/humilde.
225

chinaj-chinkujolani
[El sufijo -il no sirve aqu de
determinativo sino que seala el
punto de llegada. los giros
con el verbo pax].
tsebananik
japetsanilex
anima chinukex anima
niwanukex. Que todos ustedes
canten, pequeos y grandes.
ja jmojalejeli ja it jel chiniki.
Mis hermanos que son muy
pequeos/humildes. [Nota el
plural chinik].
jkulan jbaj chinil ba oj
ajyanik niwakil. Mi hice pequeo
para que ustedes se vuelvan
grandes.
man jchinila. Desde mi niez/
juventud.
chinaj. Delicado, enojoso, nervioso, chinaj
(comiteco).
chinaj winik. Hombre delicado.
chinaj wakax. Ganado enojoso.
chinaj yena mixa skana yaljel
yabjel. Est nervioso, ya no quiere
ni hablar ni escuchar.
ja schinajil ja yeni. Su
delizadeza.
mi chinajuk anima wa
xawabaltan. Es generoso/noble
aunque te burlas de l.
chinajaxi. Chillar, disgustarse, enfadarse.
chinajaxita ja yal keremi yuj ja
kota chamel. El muchachito chilla
porque se enferm.
mok chinajaxan. No sea que te
disgustes.
jasyuj wana chinajaxel ta wa
xkisawatikon. Por qu te ests
enfadando si te hacemos caso?
chinajbi. Chillar, disgustarse, enfadarse.
mi oj chinajbuk ja alatsi. No
va a chillar el nene.
oj chinajbukotik ta mi oj jpuk
226

jbajtik lek ja kiximtiki. Nos


vamos a disgustar si no repartimos
bien el maz.
jas yuj wana chinajbel kechan
lom kumal wa xyalawe. Por
qu te enfadas? Slo dicen palabras
vacas.
chinaxi. Disminuir, empequeecerse,
hacerse ms pequeo, menguar.
chinaxita ja ukumi. El arroyo
disminuy.
mito chinaxi ja yaljeli anima
tatjunuk. A pesar de ser anciano
no mengu su pensamiento.
chinbes.
Achicar,
disminuir,
empequeecer, estrechar, hacer
ms pequeo, reducir, abreviar.
schinbes ja jtsakoltiki. Nos
disminuy el salario.
schinbes ja skui yuj ja
yokelxa. Estrech su ropa porque
ya est flaca.
wa skanawe oj schinbes ja
kalajtiki. Quieren reducir nuestra
milpa.
schinbes ja sloili. Abrevi su
cuento.
chinbi. Disminuir, empequeecerse,
hacerse ms pequeo, menguar,
atribularse.
chinbita ja yipi. Su fuerza
disminuy.
oj chinbuk ja wexali. El calzn
se va a hacer ms pequeo.
chinbita ja skujoli. Se atribul,
se le encogi el corazn.
chin jaas. Chicozapote, zapote chico
[Achras zapota L.]
chinkujolani. Atribularse, encojerse el
corazn.
mi oj chinkujolanukotik ojni
jta kiptika. Que no nos
atribulemos. Seguro vamos a

chinwex-chota
cobrar fuerza.
chinwex. Calzoncillo, trusa.
ja
wachinwexexi.
Los
calzoncillos de ustedes.
chipan. Recto y alto, agudo y largo,
clavado.
chipan lek ja taji. El ocote es
recto y alto.
chipan lek ja stsistakin ja
loktori. La jeringa del mdico es
aguda y larga.
chipan eke jun kiix ti ba
kok. Una espina est clavada en
mi pie.
yaawe chipan ja skabei ba
oj sjip skujol sok ja smoji.
Levantaron las manos a favor de
su compaero.
chirchoni. Chirriar, cantar (de grillos).
wa
xoch
akwal
wa
xchirchoni ja chulchuli. Al
entrar la noche cantan los grillos.
chirchonum. Grillo cantor.
chit. Chit [Eugenia sp.]
chitaltik. Arboleda de chits.
chita. Peinar y trenzar, peinar (mujeres),
trenzar.
mi achitunejuk ja wawolomi. No
has peinado y trenzado el cabello.
chita wawolomi. Penate.
chitubal ja solomi sok
schitulabil. Cabello trenzado con
listones.
ojto jchit ja kolomi. Me voy a
peinar todava.
chitalaan. Peinar y trenzar mucho o de
muchas personas.
schitalaan yi ja yolom ja yal
akixuki. Pein y trenz el cabello
de las muchachitas.
chitimech. Pestaas onduladas.
mech.
chixa. Agarrar algo encendido, encender

para ver, dar luz, estar encendido.


schixa ja taji. Agarr el ocote
encendido.
jchixa ja taji ba oj awile ja
beji. Encend el ocote para que
vieras el camino.
schixa ja sjokoi. Encendi su
foco para ver.
jchixa awi ja taji. Encend el
ocote para que vieras.
wan xchixjel ja taji. El ocote da
luz.
wan xchixjel ja nichimi. La vela
est encendida.
chixkil. Jejn, chaquiste.
chixkilaltik. Enjambre de
jejenes, nube de chaquistes.
chixkirin. Chiquirn, tziskirin (comiteco:
abejorro que aparece en la
primavera, Oscar Bonifz 1999:
68).
chixkirinaltik. Enjambre de
chiquirines.
chixtalaan (regional). Encender.
wa xchixtalaan ja kaki sok
chin yal taj. Enciendo el fuego
con pedazos de ocote.
chota. Pedir la mano. pat kumanel.
wa xchotayatikon. Te pedimos
waj schota ja akixi ja snan
stati. Los paps del joven fuerona
pedir a la muchacha.
manto wa stsikwi ox majke
chotajel. Hace que se cumplan
tres pedidas.
[Nota: La costumbre es que tres
veces se debe pedir la mano de
una muchacha, una pedida cada
ao. Con la tercera pedida, al
cumplirse dos aos, se llega al
acuerdo
definitivo
del
casamiento. Nunca es el novio
que hace las pedidas. En cada
-

227

chotajel-chopji
pedida hay que entregar ciertos
regalos, cigarros, pan y trago.
Si los que piden vienen de otra
comunidad primero tienen que
obtener el permiso de la
comunidad de la muchacha
antes de hablar con los paps
de ella. En este caso se dan
tambin regalos a la comunidad
segn sta determina. A menudo
es trago que hace las veces de
un documento escrito y firmado.
En aos recientes estas
costumbres se estn cambiando
y, se insiste en que es la
muchacha la que decide y
responde al joven en lugar del
acuerdo entre los paps de los
dos].
chotajel, chotanel. Pedida.
jlaja jbajtik lek yuj ja
chotaneli. wa slaja sbaje ja
ixuk sok ja keremi. tsaanxa
wa xyala yabye ja snan statei.
yuj ja yabal ja ixuki kanta
lajubal lek oj ya sbaje.
kechan oj kan chab ek ele
ja chotaneli. chak schak ja
schabili ojxa ajyuk ja chak
abali. Por las pedidas de las
mujeres qued el acuerdo mejor. Se
toma la palabra de la mujer y del
muchacho y luego se pasa con su
pap y su mam. El acuerdo
depende de la palabra de la mujer.
Slo dos pedidas quedan y la ltima
es el matrimonio.
chotani. Pedir la mano.
waj chotanel. Fue a pedir la
mano.
chotanum. El que pide la mano.
chotuman. La mujer cuya mano se pide.
chotwani. Pedir la mano.
228

wajyon chotwanel. Fui a pedir


la mano.
chotwanum. El que pide la mano.
chobo. Horadar, agujerear (con formn,
hacer agujeros grandes), perforar.
schobi ja akintei. Agujere la
tabla. chubu, joto.
chobtalaan. Horadar mucho, perforar
mucho.
chobuman. Horadador, taladrador.
chobwani. Horadar, agujerear.
wan
chobwanel.
Est
horadando.
chojla. Picotear, punzar.
wa schojla ja te ja chojotei.
El picamaderos picotea los rboles.
schojlayon ja pechi. El pato me
punz.
chojlanum. El que picotea [por ejemplo
el picamaderos].
chojo. Cascar, estrellar, raspar, apedrear.
oj jchoje ja xochi sok jun yal
machit. Voy a cascar el caracol
con un cuchillo.
schojo jun xoch sok ja juni.
Estrell un caracol con el otro.
oj jchojtik ja taji ba oj eluk
ja kataji. Vamos a raspar el ocote
para que salga la resina.
wa skanawe oj schoja ton.
Quieren apedrearte.
ja ma mey smuli aa schoj ja
bajtan toni. El que no tenga
ningn delito que tire la primera
piedra.
chojote. Pjaro carpintero, picamaderos,
chojot (comiteco) [Melanerpes
formicivorus].
chojuman. Hachero, leador.
chokchoni (regional). Cloquear.
wa xchokchoni ja snan muti. La
gallina cloquea.
chopji. Avergonzar.

chopo-chumix
-

ti chopji lek jsati ja ba sti sat


komon. Me avergonzaron delante
de la comunidad.
chopo. Sacar algo de algo, mezclar con
agua.
schopo ja spichii ja ba jmoral.
Sac su pozol de mi morral.
jchopo ja jwaeli. Saqu la carne
del caldo para comerla.
jchopo ja jpichii ti ba yoj
tsima. Mezcl el pozol con agua
en la guacal.
chorori. Cantar (de grillos), croar.
wan chororuk ja chulchuli. Los
grillos estn cantando.
wa xoch chororuk ja chuchi
ja woi. Las ranas y sapos
empiezan a croar.
choto. Pellizcar.
jel
xchotowatikon.
Te
pellizcamos mucho. [Tambin se
dice xchotowotikon].
chotwani. Pellizcar con las uas.
wan chotwanel. Est pellizcando
con las uas.
chotwanum. Pellizcador.
chox. Planta trepadora no identificada en
espaol, parecida al quiebracajete
pero ms fuerte.
chuuy. Duro, correoso, tenaz, terco,
dureza.
jel chuuy mixa kunuk. Est
muy duro ya no suave.
chuuyil baket. Carne
correosa.
chuuyil ixuk. Mujer tenaz.
chuuyil kataj. Resina viscosa.
jel chuuy ja luumi. La tierra
est muy dura.
chuuy winik. Hombre terco.
chuuyil winkil. Persona terca.
ja schuuyil ja yaltsili. La dureza
de su corazn.

chuuyaxi. Endurecerse, obstinarse,


hacerse pegajoso.
mi xmakuni ta oj chuuyaxan
ja ba sti sat jkomontik. No
conviene que te endurezcas delante
de nuestra comunidad.
chuuyaxita ja lokoki. El lodo se
hizo pegajoso ya.
chuuybi. Endurecerse, obstinarse.
oj chuuybuk ja skujol ja
ajwalali ta oj jkantik yi oj ya
keuk ja jtsakoltiki. El corazn
del patrn se va a endurecer, si le
pedimos que nos aumente el
salario.
chuuybita ja yaltsili yuj ja mi
skana oj smojtayotikon ja ba
tsomani. Se obstin porque no
quiso acompaarnos en la
organizacin.
chub. Cntaro
chubaltik. Muchos cntaros.
chubi. Horadarse, agujerearse.
wan
chubel.
Se
est
horadndose.
chubu. Horadar, agujerear (agujeros
pequeos hecho con formn), picar
chobo, joto.
schubu te. Horad la madera.
jak schub-on jun tsek. Me pic
un alacrn.
chuch. Rana.
chuchaltik. Muchas ranas.
chuch pooj. Pianona [Monstera
deliciosa Liebm.]
chuj. Nopal, tuna [Nopalea sp., Opuntia
sp.] [Las espinas del chuj son
ms pequeas que las del
pejtak].
chulkaku. Insecto palo [Autolyca sp.].
chutukau.
chumix. Higoamate, chumitz o chumish
(comiteco). [Ficus padifolia
229

chumu-chuyan
HBK.].
chumixaltik. Arboleda de
higoamates.
chumu. Enrollar, regazar, hacer muecas.
jchumu ak. Enroll la cuerda.
jchumu ja kolomi. Enroll las
trenzas arriba de la cabeza.
jchumu ja junai. Regac la falda.
schumu sti. Hizo muecas.
chupak. Amol, amole [Cylanthera
langaei L.]. [El amole se usa en
lugar de jabn para lavar la
ropa, es decir cuando escasea el
dinero parffa comprar jabn].
chupakchej. Higuerilla, ricino [Ricinus
communis].
chupakchejaltik.
Muchas
higuerillas.
churubi. Cortapicos [Forficula
auricularia]
chururi. Gruir, cloquear suavemente.
wa xchururi ja jlukumi. Mi
estmago grue.
ba och akwal wa xchurur ja
muti. Las gallinas cloquean
suavemente al anochecer.
chutalaan. Sealar con el dedo muchas
cosas, asestar armas de fuego
contra muchos.
schutalaan ja naitsaltiki.
Seal con el dedo el casero.
schutalaan ja chich jumasa
sok stujkanub. Asest el rifle
contra los conejos.
chute. Jeme.
chutu. Sealar con el dedo, apuntar,
asestar.
schutuwon. Me seal con el
dedo.
schutu ba aya ja akoi. Seal
el panal.
schutu ja cheji sok stujkanub.
Apunt el rifle al venado.
-

230

schutuwa ja stujkanub. Asest


el rifle contra ti.
chutukau, chutukaw (regional). Insecto
palo
[Autolyca
sp.]
chulkaku
chuxuw. Tendn, tendinoso, chicloso.
schuxuwil yoki. Tendn del pie.
jel chuxuw ja baketi. La carne
es muy tendinosa.
ja schuxuwil ja chiklei. Lo
chicloso del chicle.
chuyan. Pico de una jarra, fruncido.
ja schuyanil ja xaluji. El pico de
la jarra.
chuyan ja sati. Sus cejas
fruncidas.
wa xyaa chuyan ja stii. Frunce
la boca.

delantado-derecho

d
[La d es otra de las letras que
no pertenecen al tojolabal. Las
palabras siguientes que se
inician con esa letra son
adoptadas del espaol. As lo
son las voces que tienen la d
en medio de la palabra,
por ejemplo, biguda, viuda,
mandaranum,
gobierno
mexicano, etctera. Algunas de
estos vocablos no tienen
equivalentes en tojolabal y, de
este modo, llenan huecos del
idioma. Otros se aceptaron por
la coexistencia de los dos
idiomas. En estos casos
sealamos las expresiones que,
en tojolabal, corresponden a los
trminos adoptados. De todos
modos se muestra un proceso
que ocurre en ambas direcciones,
del espaol al tojolabal y
viceversa, es decir, con referencia
al espaol de Comitn, tema que,
en parte, enfoca Oscar Bonifaz
1999. Estas palabras, adoptadas
por lo tojolabales, las sealamos
a lo largo del diccionario.
Explicaremos los conceptos que
tienen palabras que ms o menos
corresponden a expresiones en
tojolabal, porque sealan las
influencias ideolgicas y
lingsticas a las cuales los
tojolabales han sido expuestas
a partir de la conquista.]
delantado. Por adelantado.
delantadoxa ayon sok ja
stupjeli. Pague por adelantado.
delikado. Frgil, delicado, enfermizo,

sensible chinaj, jutsin oj


jomuk.
jel delikado ja sek jawi. Ese
cajete es muy frgil.
jel delikado ja relojoi. El reloj
es muy delicado.
jel delikado ja yunini. wa xko
chamel tikantikan. Su hijo es
muy enfermizo. A menudo se
enferma.
jel delikado yena. mi skana oj
kaltik yabi ja jastal oj
slekbes sbaj. l es muy
sensible. No quiere que le digamos
como se mejore. sdelikadoil.
delikadoaxi. Hacerse delicado, volverse
delicado.
mok delikadoaxan. No te
vuelvas delicado.
delikadobi. Hacerse delicado, volverse
delicado.
delikadobita yuj ja chameli. Se
hizo delicado por la enfermedad.
derecho, derechoal. derecho del
ejidatario, derecho sobre el uso de
la tierra, autorizado.
derechoaltik. Los derechos de
muchos ejidatarios.
mey yioj derecho. No tiene
derecho (agrario).
ay kiojtik derecho oj jtsuntik
ja luum iti. Nos pertenece el
derecho sobre el uso de esta tierra
para sembrarla.
oj jkistik ja derecho jawi.
Vamos a respetar aquel derecho
sobre la tierra.
ay jderecho oj katelta ja luum
iti. Estoy autorizado para trabajar
esta tierra.[No hay concepto
correspondiente en tojolabal
para el trmino de derecho,
relacionado con leyes escritas y
231

derecho
con los reclamos de lo que se le
debe a alguien. Porque en lugar
del derecho y de las leyes para
los tojolabales las relaciones
sociales, polticas, econmicas,
de salud y educacin no suelen
fijarse en escrito. Y, adems, las
mismas relaciones se validan por
los consensos comunales o
nostricos que implican lo que
en las sociedades dominantes se
llaman derechos. Se dice, pues,
oj jlaj jbajtik nos ponemos de
acuerdo o lajubalxa ya est
acordado/consensuado. Lo
acordado se refiere a acuerdos
hechos por el nosotros comunal
y hace las veces de leyes y
derechos escritos. Por lo dems,
los mismos acuerdos garantizan
lo que se le debe a todos y
dentro de todos a cada uno. Es
decir, el punto de partida es el
todos de nosotros al cual cada
uno se debe. En esos consensos,
adems, se manifiesta lo recto
ntimamente relacionado con el
concepto del derecho. En
tojolabal lo tojol se refiere
tambin a lo recto en el sentido
literal y figurado. Lo tojol en
cuanto lo recto es, a la vez,
aquello como algo debe ser
segn su vocacin. Por eso, tojol
pueden ser hombres y mujeres,
milperos y curanderos, pero
tambin tortillas que estn a su
punto. En el contexto del
derecho, se explican las
expresiones sbej lek y mi
sbejuk, es decir lo que va
conforme al buen camino o a lo
que no se hace. Por todo
232

l o explicado, el derecho
tojolabal es restitutorio al
esforzarse a reintegrar al
delincuente en la comunidad
nostrica, al encaminarlo por el
sbej lek. Es esta concepcin que
distingue el pensar y actuar
tojolabal de la del derecho en el
contexto occidental. El derecho
se refiere al individuo para
proteger SUS derechos que le
corresponden
en
cuanto
individuo. Para la concepcin
tojolabal por el concepto clave
del NOSOTROS , el nfasis se
encuentra en la realidad grupal
o social del NOSOTROS. Mantenerla
exige la preservacin de los
acuerdos comunitarios dentro de
los cuales todos y cada uno est
respetado. No lo es por la
insistencia en sus derechos
individuales, sino por la vigencia
de los acuerdos del todo. Por lo
dicho se explica la ausencia de
un concepto tojolabal que
corresponda al del derecho.
-

Ahora bien, el uso de la palabra


adoptada derecho en todos los
ejemplos se explica por la
sociedad tojolabal netamente
agraria, quiere decir, se trata del
derecho del derechoanum,
derechohabiente. Son los
derechos impuestos por el
gobierno mexicano para regular
la vida campesina de los
tojolabales y del campesinado
mexicano. Nos referimos a la LEY
AGRARIA, sucesor de LA LEY
FEDERAL DE REFORMA
AGRARIA que habl del
derechohabiente en el contexto

derechoan-donseyaaxi
ejidal, ya no presente en la LEY
AGRARIA. Ambos cdigos
contienen las leyes y los derechos
que explican las relaciones
legales con la tierra, para los
tojolabales Nuestra Madre
Tierra. atel, trabajo. Es la
concepcin de la tierra como
NUESTRA MADRE TIERRA que
seala y explica la diferencia
fundamental. La tierra, por ser
nuestra madre, no es propiedad
de nadie y, por ende, no hay
derecho de nadie sobre la tierra.
La legislacin ejidal, sin
embargo, respet la tierra del
ejidatario, porque no se trat de
una mercanca vendible. Al
convertirla en mercanca en la
LEY AGRARIA de 1992, el
derecho agrario se perdi. Con
respecto a otros derechos, el
concepto tiene que ampliarse
desde la perspectiva tojolabal,
porque requiere la insistencia en
derechos individuales y los
tojolabales
conciben
los
derechos correspondientes de
modo colectivo, mejor dicho
nostrico. En esta direccin, por
ejemplo, estn enfocando la
posicin de las mujeres para
liberarlas de la opresin
heredada, probablemente del
baldo].
derechoan. Obtener legalmente.
oj jderechouktik ja luum iti
yuj ja jbaj kentiknia.
Obtendremos esta tierra legalmente
porque de todos modos es nuestra.
derechoanum. Derechohabiente [del
derecho agrario sobre terrenos
determinados].

derechobi. Obtener el derecho sobre un


terreno.
mito derechobitik anima
wantik smajlajel lajune jabil. No
obtuvimos nuestro derecho sobre
la tierra a pesar de haber esperado
diez aos.
desbiyo. Desvo. skab bej.
desde ora. Desde antes.
desde ora oj pojkuki. Desde
antes de su nacimiento.
desgrasya. Accidente. wokol.
ayxa desgrasya. stoso ja yok
ja pegroi sok ja smachiti. Hay
un accidente. Pedro se hiri el pie
con el machete.
staa jun desgrasya. Se
accident.
deskrusado (regional). Letrina, excusado,
sanitario. snaj konel.
dipterya. Diftera.
disyembre. Diciembre.
doktrina. Doctrina de catecismo, clase de
catecismo, adoctrinamiento.
domingo. Domingo.
don. Don.
don ramiro. Don Ramiro. [Slo
a los ladinos acomodados de la
ciudad o del campo se les trata
de don. Entre los tojolabales no
se emplea este trato. Es decir el
don no es un ermano,
tampoco jmojtik].
donseya. Un hombre disfrazado con ropa
de mujer en el carnaval. taan
koy.
donseyaan. Disfrazar a un hombre con
ropa de mujer en el carnaval.
oj jdonseyauktik ja jmojtiki.
Vamos a disfrazar con ropa de
mujer a nuestro hermano.
donseyaaxi. Disfrazarse un hombre con
ropa de mujer en el carnaval.
233

dote-dyos
-

donseyaaxiyonta. Me disfrac
de mujer para el carnaval.
dote. Dote (lo que aporta la mujer al
matrimonio), herencia.
yaa ki jun jdote ja jtati. Mi pap
me dej una herencia.
dotyar. Dotar a alguien, dejar herencia.
erensya.
skulan ki dotyar jun chibo ja
jtati. Mi pap me dot con un chivo.
kanta lajubal yuj ja nupaneli. oj
ajuk yi kechan ja sjastik baj
ja ixukei wa xmakuni yuj. Se
tom el acuerdo por el matrimonio.
Se le dan slo las cosas de las
mujeres que les sirven a ella.
[La forma verbal de dotyar
parece indicar que la adopcin
del vocablo ocurri recientemente.
Lingsticamente corresponde al
giro, skulan entender,una
tojolabalizacin a medias,
parecida al texmex. La historia
parece confirmarlo, porque
durante el baldo los padres
tenan poca cosa o nada para
heredar a su hijas fuera de sus
deudas. Un giro tojolabal
posible sera yaa ki jun jmajtan
jani jun chibo ja jtat ja ba chak
abali. Mi pap me regal un
chivo para la boda. De todos
modos no hay trminos
especficos para dotar y heredar
en tojolabal. A nuestro juicio es
muy probable que ambos
fenmenos tampoco existan en
el posclsico, porque no hubo
animales domsticos que se
pudieran heredar. Cada familia
construa su casa. Los muebles
y la ropa fueron mnimos si se
heredasen. La tierra, en cambio,

234

no present propiedad que se


pudiera heredar. La oracin que
sigue es instructiva. kanta
lajubal yuj ja nupaneli. oj ajuk
yi kechan ja sjastik baj ja
ixukei wa xmakuni yuj. Se
tom el acuerdo por el
matrimonio. Se le dan slo las
cosas de las mujeres que les
sirven a ella. Se trata de un
acuerdo reciente, tomado por
una comunidad tojolabal para
acordar entre todos ellos la
costumbre de lo que se da, o lo
que sea el dote, para la novia.
Notemos que no se emplea la
palabra dote. No negamos el
hecho de que en otras zonas de
la regin maya se documenta la
presencia de la herencia, pero,
a todo parecer, se trata de
costumbres introducidas y
exigidas por los espaoles de la
colonia].
dulse. Dulce.
ja ba jkomontik mey tyenda oj
jmantik jun dulse. En nuestra
comunidad no hay tienda para
comprar un dulce.
durasno. Durazno [Prunus persica (L.)
Stokes].
dyeska. Yesca. [Material seco que arde
con facilidad. En tiempos
pasados se usaba para prender
el fuego].
dyos. Dios. [El trmino Dios no tiene
palabra correspondiente en
tojolabal. Por eso se adopt la
palabra y se habla de dyos. Una
palabra, que posiblemente
corresponde al trmino, es la de
jwawtik que se refiere al sol y
quiere decir algo como nuestro

dyos
gran anciano o gran padre. La
palabra se explica as. El waw
es un hombre de edad que, a
veces,
puede
emplearse
despectivamente. Pero en la voz
wawal representa un ser que
merece sumo respeto. Por eso, los
tojolabales tradujeron santo,
santo, santo con las palabras:
wen wawal, wen wawal, wen
wawal. Es decir, transformaron
el triple santo en algo como, t
venerable anciano que, por
supuesto es una traduccin
aproximada. Parece que nos
falta una palabra para un
anciano que sea anciansimo.
Ahora bien, la expresin de
jwawtik tambin seala el
profundo respeto, rendido al sol
en cuanto nuestro padre que
se nos acerca en el sol. El
jwawtik, representante masculino,
tiene, por supuesto, su pareja
femenina, ja jnantik ixaw,
nuestra madre luna. En este
sentido sol y luna estn
integrados en el cosmos didico
de tantos padres y madres
nuestros que hoy da, en el
contexto catlico, representan el
mundo de los santos y santas que
todos, desde la perspectiva
tojolabal, son nuestros padres
y madres, jtatik y jnantik,
incluso Nuestra Madre Tierra,
jnantik luum, que tiene la
particularidad de vivir en medio
de nosotros, a diferencia de los
otros padres y madres,
considerados histricos o del
pasado. Dicho de otro modo y a
nuestro jucio, no se trata de una

concepcin sincrtica, sino que


los tojolabales, al vivir en un
mundo pluralista, integraron a
santos y santas juntos en el
cosmos pluralista de muchos
padres y madres con muchos
hijos e hijas, desde la
Guadalupana hasta el sol, la
luna y la tierra. Es decir,
inculturaron el cristianismo
monista en una concepcin de
pluralismo y diversidad. De
todos modos, todos esos padres
y madres son una pluralidad
diversa dentro de la cual se
hacen consultas, se toman
decisiones y acuerdos, hay
equivocaciones y rectificaciones
como las podemos ver en el relato
de la creacin en el Popol Wuj.
Ahora bien las entradas
mayoritarias
que
siguen
expresan la influencia de la
doctrina cristiana que, sin
embargo, no pudo desterrar el
antimonismo tojolabal que
entiende y vive el cristianismo en
el
contexto
antimonista,
pluralista y nostrico. Por lo
tanto, se pueden escuchar dudas
serias en cuanto a la creacin
del mundo por uno solo. Es decir,
en la cosmovisin tojolabal la
diversidad pluralista en lo social
se extiende tambin al mundo de
nuestros padres y madres
terrenales y celestiales. No es
una concepcin exclusivista sino
incluyente. Lo que cuenta es que
todos y cada uno nos
comportamos como hermanos y
hermanas
aunque
no
conozcamos bien los ritos y sus
235

dyos

1.
236

palabras.
Hay que subrayar, adems, que
el desarrollo histrico-religioso
entre los mayas-tojolabales va
en direccin opuesta al
desarrollo correspondiente del
mundo occidental. Para ste, se
empez con el pluralismo en
forma de politesmo que, al
desarrollarse desemboc en el
monismo
en
forma
del
monotesmo. Todo lo contrario
entre los tojolabales. En el
clsico jerrquico prevaleca el
monismo
en
forma
del
monotesmo, aunque fuera
diferente para cada nacin.
En el posclsico, en cambio, y
hasta la fecha en la conciencia
de
muchos
tojolabales,
prevalece el pluralismo en forma
del politesmo. En este sentido
coment una mujer joven.
Ahora nos quieren ensear que
todo el mundo fue hecho por uno
solo. Quin puede creer tal
cuento? Al hablar del
politesmo y monotesmo en
formas de pluralismo y monismo,
queremos enfatizar que se hacen
presentes las formas referidas en
lo social, lo poltico, lo cultural
y lo religioso. Dichas formas,
pues, no se encuentran
exclusivamente en el contexto
religioso. Al explicar, finalmente,
la entrada relijyon,
a g re g a re m o s
testimonios
adicionales de concepciones
distintas del fenmeno religioso.
relijyon, kulubal dyos.].
Testimonios catlicos cristianos:
mok ma skan ja dyosi. Ni Dios

lo mande.
oj jkantik yi ja dyosi. Dios
quiera.
skanto dyos. Gracias a Dios.
ja ba tojil bej ja dyosi. El
camino recto de Dios.
ja yani schonabilex ja dyosi.
Ahora ustedes son el pueblo de
Dios.
ja dyosi mi yocheluk ja wakaxi.
A Dios no le importa el ganado.
mi oj awa pax dyosil ja takini.
No deifiques el dinero. takin.
yaa och dyosil ja tragoi. Ador
el trago.
kulubal dyos. dolo, fetiche. [La
palabra de kulubal dyos, un
dios hecho o fabricado a mano,
se refiere, obviamente, a un dios
no autntico y, por ello,
denominado dolo. Es decir, el
trmino refleja el pensamiento
cristiano que parte de la
conviccin de que el dios
cristiano es el nico y verdadero.
Todos los dems que se llaman
dioses o algo parecido, no
pueden ser Dios, con mayscula,
y, por lo tanto, tienen que ser
dolos, dioses hechos o dioses
falsos que, en los tiempos de la
invasin, conquista y colonia se
destruyeron. El trmino cristiano
d e D i o s , p u e s , re p re s e n t a
el monismo exclusivo,
la intolerancia, el no
reconocimiento necesario del
pluralismo y, en ltima instancia,
la destruccin de todos los
dolos y de toda la idolatra.
En la conciencia cristiana del
monotesmo no surgi la idea
de que los llamados dolos

dyos
representaron otras culturas
y otras cosmovisiones,
atestiguadas en expresiones de
arte, de comportamientos
sociales,
de
principios
organizativos y de testimonios
escritos. Los tiempos de la
colonia confirman el afn
destructor de todos estos
testimonio variados. No negamos
que hubo algunos religiosos que
defendieron a los indios frente a
los conquistadores. Pero aun
estos religiosos estuvieron
convencidos de que los
testimonios religiosos, escritos y
escultricos fueron idoltricos,
merecedores de la destruccin.
Por eso escribe Fray Bartolom
de Las Casas, Dstos libros
vieron
algunos
nuestros
religiosos, y an yo vide parte,
los cuales se han quemado por
parecer de los frailes,
parecindoles, por lo que tocaba
a la religin, en este tiempo y
principio de su conversin quiz
no les hiciese dao. (Edmundo
OGorman, ed. 1967: 504 s.).
Pero, en ltima instancia, la
destruccin de los dolos y todo
lo que les pareca idolatra
equivala a la destruccin de
otras culturas, otros pases, otros
pueblos en nombre del
cristianismo. Dicho de otro
modo, occidente se impuso
violentamente al no occidente.
Esto se produjo en toda la
e x p a n s i n e u ro p e a s o b re
el
mundo
no
europeo.
Desafortunadamente hay que
decir que dentro de nuestro pas

acadmicos, eclesisticos y
mucha gente en general repiten
la idea y siguen hablando de los
dolos sin pensar sobre las
palabras que estn usando. Es
decir, no se trata de un asunto
del pasado, sino que fuera del
lenguaje vemos nuevamente la
actitud expansionista europea
en nuestros das en la invasin,
conquista y colonizacin del Irak
por Estados Unidos de Amrica.
Es decir, la referencia a los
dolos o kulubal dyos no se
refiere a un tema marginal de la
religin, sino que es un tema
fundamental de la historia, de
las culturas occidentales y no
occidentales. La etapa de la
historia, llamada tiempos
modernos, se inician justamente
con
la
subyugacin
y
destruccin del mundo no
occidental por parte de pases
occidentales y cristianos.
Nosotros nos esforzamos en
mostrar la presencia de la
cultura y organizacin socio
poltica de los tojolabales, uno
de los pueblos subyugados.
Sigue presente pero tolerado de
mala gana y no admitido como
igual en la realidad multicultural
y multitnica del pas. Para
terminar, el empleo del trmino
de kulubal dyos, en singular
o
plural,
significa
la
identificacin con el afn
destructor de conquistadores,
llmense
evangelizadores,
civilizadores, liberadores u otros.
Todo esto lo decimos a base de
una sola palabra, dolo o
237

dyosan-dyosaxi

2.
-

238

kulubal dyos, porque es esta


palabra que expresa el
desprecio hacia las creaciones
culturales y artsticas de otras
culturas.]. takin.
ja ma wa stoyo ja kulubal
dyosi. Idlatra, fetichista.
stoyjel ja kulubal dyos.
Idolatra, fetichismo.
ja takin jani kulubal dyos. El
dinero es un fetiche.
yajni och akumukex ja dyosi.
Cuando le hablen a Dios (recen).
yixtalaan ja dyosi. Blasfem.
baldiyanoexnia ja ba matik
mi dyosuk. Ustedes fueron
esclavos de aquellos que no son
dioses.
yuj ja stsakatal ja dyosi chikan
jastalon. Por la gracias de Dios soy
lo que soy.
ja sjuunil ja dyosi. El libro de
Dios.
june ja jtatikoni jani ja dyosi
jachuk alji kabtik yuj ja
padresi. Uno es nuestro padre,
ste es Dios. As nos fue dicho por
los padres.
ja iti wa xyala ja wawal dyos.
Esto dice el anciano Dios [en
griego se emplea el trmino
correspondiente a Santo
Apocalipsis 3,7].
aluman dyos. Profeta.
lolanum aluman dyos.
Pseudoprofeta, profesta falso.
sjekuman dyos. ngel
ja yip ja yaltsil ja dyosi. El espritu
de Dios [= Espritu Santo].
Voz alterna
ajyi jitsan dyos. ochi jun dyos
santo. Antes, muchos dioses.
Despus, un dios santo.

ja yani wa xyala kabtik kechan


june skulan yibanal ja
satkinali. machunka oj
skuuk ja tan loili. Ahora nos
dicen que uno solo hizo todo el
mundo. Quin creer el cuento
ese?
dyosan. Adorar, deificar, endiosar.
ayni wa sdyosan ja takini. Hay
aquellos que deifican el dinero.
dyosaxi. Hacerse Dios.
wa skana oj dyosaxuk ja tan
ajwalali. El patrn ese quiere
hacerse Dios.

gabacha-ganar

g
[La g es otra de las letras que,
originariamente, no pertenecan
al tojolabal. Las palabras
siguientes que se inician con esa
letra son adoptadas del espaol.
As lo son las voces que tienen
la g en medio de la palabra.
Por ejemplo, wego, luego, pegor,
peor y otros. Algunos de estos
vocablos no tienen expresiones
correspondientes en tojolabal y,
de este modo, llenan huecos
del idioma. Otros se aceptaron
por la coexistencia de los dos
idiomas. Muestran un proceso de
intercambio de palabras que
ocurre en ambas direcciones, del
espaol al tojolabal y viceversa,
en particular al espaol de
Comitn. Estas palabras
sealamos a lo largo del
diccionario. Explicaremos los
conceptos que tienen palabras
que ms o menos corresponden
a expresiones en tojolabal,
porque sealan las influencias
ideolgicas a las cuales los
tojolabales han sido expuestas
a partir de la conquista.]
gabacha. Delantal, bata, gabacha
(comiteco), mandil.
gabachaan. Hacer un delantal.
sgabachaanxita ja kuutsi. Ya
se hizo un delantal de la tela.
galera. Galera, cobertizo del trapiche.
gamoso. Gamuza
gana. Gana xkanxi kuj.
mi el sgana. No perdi la gana.
elta jgana. Me aplan.
ganansya. Ganancia.

ganansyaan. Obtener ganancia.


wa xganansyaan ja nolobi.
Obtengo ganancia de los huevos.
ganansyaani. Sacar ganancia, ganar.
jel juntiro wa sgansyaani ja
swinikil ja aktobusi. El dueo
del autobs saca muchsima
ganancia.
wan ganansyaanel. Est
ganando.
mi ganansyaaniyon ja ba
bolmali. Perd en el trueque.
ganansyaaxi. Sacar ganancia, ganar,
prosperar.
mi xganansyaaxi yuj ja ba
pinkai. No gan nada en la finca.
gansyaaxita ja snegosyoi. Su
negocio prosper.
ganar.
1.
Ganar, trabajo (asalariado). atel.
waj ganar ja ba pinka ja
jmojtiki. Nuestros hermanos
fueron a trabajar (ganar) en la
finca.
oj jletik ja ganar ja ba ajwalal.
Vamos a buscar trabajo con el
patrn.
2.
Ganar dinero
skulan ganar jitsan takin. Gan
mucho dinero.
3.
Vencer.
jkulantikon ganar ja ba tajneli.
Ganamos el juego.
jkulajiyotik ganar ja ba tajneli.
Nos vencieron en el juego. [El
primer significado del concepto
ganar es instructivo. El trabajo en
las fincas, representativo del
trabajo asalariado para los
tojolabales, no suele llamarse
trabajo sino ganar. La razn es
que el trabajo en la milpa no es
trabajo asalariado, tampoco se
239

ganaranum-gastoaxi
cuantifica econmicamente y no
se hace al destajo. Todas estas
calificaciones del trabajo
pagado, desde la perspectiva
tojolabal, no se consideran
trabajo sino ganar. Con esto no
se niega que el trabajo
asalariado en las fincas es muy
duro, va de sol a sol y es mal
pagado. Pero la pobreza o el
agotamiento del suelo y las
polticas oficiales con respecto
al agro obligan a muchos
tojolabales a ir a ganar.
El segundo grupo del concepto
adopta
el
significado
acostumbrado del concepto en
espaol.
Otra cosa es el tercer significado
del concepto. Es de adopcin
reciente cuando la juventud en
las comunidades comenz a
jugar baloncesto o basket.
Poco a poco se introducan
competencias
entre
las
comunidades y se empleaba la
palabra ganar en este contexto,
alejado del significado anterior].
ganaranum. Asalariado. [Se refiere a
aquellos que trabajan, por lo
general temporalmente, fuera de
la comunidad. Van a las fincas
en la tierra caliente, al
Soconusco y otros lugares. Es
diferente de los que emigran al
norte, fenmeno reciente. De
todos modos y en ltima instancia
tambin estos ltimos son
ganaranum. El fenmeno se
explica por la poltica oficial
referente al comercio, la
240

competitividad y de no apoyo al
campesinado y sus productos].
garabato. Garabato.
garnil. Garniel, guarniel, bolsa de cuero.
garote. Garrote, porra. tsuum.
garote kaatikon yi. Le
garroteamos.
garote yaa ki. Me dio porra.
Gas (regional). Caspa sul.
gastar. Sacrificarse
wa skulan sbaje gastar yuj ja
smojei. Se sacrifican por sus
hermanos.
gasto. Gasto, autoconsumo, consumo,
abasto, economa del hogar, gasto
(comiteco).
jel ja jgastotiki. Tenemos muchos
gastos.
botil ba gasto. Botil para el
autoconsumo.
mi xyaa lek ba gasto ja
kiximtiki. El maz es deficiente
para nuestro consumo.
wan ma xyaa ba gasto ja
kiximtiki. Nuestro maz da
abasto?
jel tusan wa xkiajtik smanjel
ba gasto. Poco gastamos para la
economa del hogar.
ixim ba gasto. Maz para el
gasto.
gastoan. gastar, consumir.
wa sgastoan ja stakini. Gasta
su dinero.
jel sgastoan ja gasolina ja
aktobusi. El autobs consume
mucha gasolina.
gastoani. Gastarse, consumirse.
gastoanita ja takini. Se gast el
dinero
oj gastoanuk ja kiximtiki. Se
va a consumir el maz.
gastoaxi. Gastarse, consumirse

gayeta-grupo
-

gastoaxita yibanal. Todo se


gast.
gayeta. Galleta.
gayo.
1.
Gallo. mut.
2.
Pendoln. naits.
gitara. Guitarra.
oj ma katik junuk ja ba gitara.
Vamos a tocar la guitarra?
gobernador. Gobernador. mandaranum.
[Los conceptos de gobernador
y derivados de gobernar en
el contexto tojolabal se refieren
siempre al gobierno de Mxico,
federal, estatal y municipal. En
tojolabal se emplean en el
mismo sentido la palabra
tojolabalizada
de

mandaranum.
Las
dos
expresiones son equivalentes y
tienen
una
connotacin
negativa en el sentido de que el
gobierno y los responsables del
gobierno en Mxico,
no
respetan a los tojolabales y
dems pueblos originarios. En
el mismo sentido es instructivo
que la autoridades internas de
los tojolabales, es decir, el
gobierno de ellos se llama de
otra manera. Es ja ma ay
yatel kujtiki, los que tienen su
autoridad por nosotros, es decir,
los que elegimos nosotros].
jach
yala
ja
senyor
gobernadori. As dijo el Seor
Gobernador.
mi xkisawotik ja senyor
gobernadori. No nos respeta el
gobierno.
gobyerno. mandaranum.
1.
Presidente de Mxico, presidente
de la Repblica.

senyor gobyerno. El Presidente


de Mxico.
2.
Gobierno
wa xyaa kulan ja ley ja
gobyernoi. El gobierno establece
las leyes. [ atel 4.: ja ma ay
yatel para el gobierno tojolabal
interno].
gobyernobi. Formar parte del gobierno,
entrar al gobierno.
mito gobyernobi mini jun
jmojtik. Ningn hermano nuestro
form parte del gobierno.
gobyernoan. Elegir (para gobernar).
oj gobyernouk ja ma ay yatel
kujtik. Elegiremos a las
autoridades que elegimos.
gobyernoaxi. Formar parte del gobierno,
entrar al gobierno.
ojto ma gobyernoaxukotiki.
Vamos a formar parte del
gobierno?
golpe. Golpe. maka.
golpe yaa yi. Le dieron golpes.
goma. Cruda, goma (guatemalteco).
mito xeki ja sgomai. No ha
pasado su cruda.
gomaan -baj. Hacerse la cruda.
sgomaan sbaj. Se hizo la cruda.
gomaaxi. Hacerse la cruda.
gomaaxita ja smoji. Su hermano
se hizo la cruda.
gora. Gorra. snaj olomal.
grabyel. Gabriel.
grampa. Desgranador (una tablita con
grapas).
grasya. Alivio, mejora tsakatal.
mey grasya. No hay alivio.
wa xyaa grasya ja chamumi. El
enfermo se alivi.
mi xyaa grasya. No hay mejora.
grupo. Grupo kole.
ayxa chab grupo. Ya hay
241

gusto-gustoaxi
divisin. pilan pilan ay.
[Vase conceptos chabe]
gusto. Gusto, contento, alegre. kujol,
jan jkujol, jun jkujol.
jel sgusto wa skoltaya. Con
mucho gusto te ayudar.
1.
gusto ay
gusto ayon. Estoy a gusto.
gusto aytik. Estamos contentos.
ba gusto oj ajyukotik. Para que
estemos alegres.
wa xyaa kitik an ba gusto oj
ajyukotik. Nos da medicina para
complacernos. lankuman.
wa xyaa kitik trago ba gusto
oj ajyukotik. Nos da trago para
contentarnos.
2.
ab gusto
wa xkab jel gusto ja yal untiki.
Noto la alegra de los nios.
wa xkabtik jun gusto yuj ja
kini. Gozamos la msica.
3.
aa yi gusto
wa xyaa kitikon gusto ja
wawatelexi. El trabajo de ustedes
nos hace contentos.
jel xyaa ki gusto. Me da mucho
gusto.
gustoaxi. Estar a gusto.
oj gustoaxan. Estars a gusto.

242

j
j (1).

[Prefijo agencial. Sobre la


problemtica de que el mismo
prefijo puede desempaar
funciones diferentes tambin
la entrada y-. El prefijo j- se
emplea exclusivamente con
palabras que se inician con
consonante. Palabras que se
inician, en cambio, con vocales
en lugar de la j- se emplea el
prefijo k-. La excepcin
representa el sustantivo olom
que puede emplearse con ambas
prefijos. Por ejemplo, jolom =
kolom, mi cabeza. El problema
es que el mismo prefijo, sea j- o
k-, parece desempear papeles
diferentes, si se usa con
sustantivos o verbos. La
diferencia se hace notable en la
traduccin. Por ejemplo, jkana
corresponde a yo quiero, pero
jwex corresponde a mi calzn.
Es decir, con verbos agenciales
el prefijo corresponde al
pronombre personal que es el
actor cuya accin ejecuta el
verbo. Con sustantivos, en
cambio, el mismo prefijo
corresponde al posesivo. As
lo exige la traduccin. Hay que
preguntar, se justifica emplear
las categoras de la lengua de
traduccin, la lengua de llegada,
a la lengua que se traduce o la
lengua de salida? Nosotros
decimos que no, para no caer en
eurocentrismo. Se agrega otro
argumento. El tojolabal carece
de trminos para poseer,

posesin, poseedor. Este hecho,


afirmamos,
hace
ms
p ro b l e m t i c a l a re f e re n c i a
al posesivo aunque en
lingstica se sigue empleando el
trmino. Desde la perspectiva
tojolabal, nos parece, que la
distincin semntica entre los
usos con verbos o con
sustantivos
carece
de
fundamento. En ambos casos es
el actor con referencia tanto al
verbo como al sustantivo. Por
ejemplo, al decir jluum,
traducimos, mi tierra, pero la
tierra nunca es ma, porque es
Nuestra Madre Tierra. Pero al
trabajarla yo, se me proporciona
el fruto de trabajo, la cosecha,
otra vez gracias a Nuestra
Madre. En espaol y otras
lenguas indoeuropeas se expresa
otra concepcin de la tierra. Es
posesin de dominio y una
mercanca. En ambas lenguas, el
tojolabal y el espaol, se expresa
la relacin ntima entre lengua y
cultura. Dicho de otro modo,
lengua y cultura no significan
re a l i d a d e s
separadas
y
autnomas, sino todo lo
contrario, estn relacionadas y
se explican mutuamente. La
separacin de las dos puede
hacerse temporalmente por
razones de investigaciones
parciales, pero, en ltima
instancia, forman una unidad
organsmica y complementaria.
Por lo tanto, no nos parece
justificado, explicar una lengua
a partir de las categoras
explicativas de otra. Es, en
243

j-ja

1.
2.
-

3.
-

4.
244

conclusin , la relacin sealada


entre lengua y cultura que nos
conduce a la finalidad de toda
lingstica, segn Guillermo von
Humboldt, de encontrar las
cosmovisines de las lenguas
que representan Guillermo
von Humboldt 1994: 19-20. La
pluralidad de cosmovisiones,
finalmente, nos ensean que la
verdad no es una ni es universal,
sino que pertenece a las culturas
y lenguas correspondientes en su
multiplicidad. La insistencia en
categoras nicas y universales
resulta una imposicin que
violenta la diversidad].
Yo.
jkana. Yo quise.
jkolta ja jtati. Ayud a mi pap.
Nosotros, nosotras
ja kentiki jkanatik oj wajtik
ja ba margarita. Nosotros
quisimos ir a Las Margaritas.
ja kentikoni oj jkoltatikoni ja
ba yalaj ja bigudai. Nosotros (t
no) ayudaremos en la milpa de la
viuda
Nuestro, nuestra, nuestros,
nuestras.
ja jwakaxtiki. Nuestro ganado.
ja jnajtiki. Nuestra casa, nuestras
casas.
ja ba jnajtikoni jun kaltsiltikoni
ja jpetsaniltikoni. En nuestra
comunidad (no la tuya) todos
nosotros estamos de un corazn.
Mi, mis.
ja jwexi. Mi calzn.
ja jwex jumasai. Mis calzones
ja junai. Mi falda.
jun juna. Una falda [El prefijo
j- se suprime si la palabra se

inicia con j ].
[Prefijo reducido a j- del
elemento radical ajw y
formas parecidas. Seala el
gnero masculino o fenmenos
tpicos de la regin. En tzeltal as
se suele prefijar a los nombres
personales de los hombres. Para
mujeres ix, xi- Vase
Eugenio Maurer 2000: 100.
Pero tambin hay una costumbre
parecida. Por ejemplo,
ixawal, seora, esposa o
sustituto del ajwalal, y xinan,
ladina. jnal, ladino, extranjero].
kechan ma ja jnal iti kumxi ba
oj skoltayotik ja ba kateltiki.
Slo este extanjero regres para
ayudarnos en el trabajo.
ja. El, la, los, las, el que, quien.[Es el artculo
determinado o definido].
ja wakaxi. El ganado.
ja men wakax. La vaca.
ja chitam jumasa. Los puercos.
ja ixukei. Las mujeres,
juli ja teresai. Teresa lleg.
ja jwexi. Mi calzn.
ja ma mi xkanxi yuj ja ateli.
El que no quiere el trabajo.
ja
matik
tsamal
wa
xtebanukei. Las que cantan
bonito.
mi xiwi ja kala tati. Mi querido
pap no tiene miedo.
ja keni. Yo.
ja kentiki ja ixukei. Nosotras
las mujeres.
jun yunin waji. ja juni chami.
jaxa ja juni tito sok ja stati. Un
de sus hijos se fue. El otro muri.
El tercero todava est con su pap.
tojbinia ja jastal ja jun skabi.
Qued sano como el otro brazo.
j (2).

ja
1.
-

yuj ja. Porque.


mi xeli yuj ja jel jai. No sali
porque llovi mucho.
mi skana oj och ja ba snaj ja
ajwalali yuj ja jel xiwi. No quiso
entrar en la casa del patrn porque
tuvo mucho miedo.
ja (1). Agua y conceptos conectados.
1.
Agua, lluvia.
tojbel ja. Agua bendita.
aa ki tun ja oj jsak ja
jkabtiki. Dame un poquito de
agua para que me lave las manos.
jel ja jai. Mucha lluvia.
yaa waj ja ja chooi. Ahog el
ratn.
2.
Llover
ojxa jak ja. Ya va a llover.
wa xko ja. Llueve.
wa xyaa ja. Llueve.
jel wan ja jai. Est lloviendo
mucho.
wan jai. Est lloviendo.
jelxa tolan ja jai wan koel jani.
Est lloviendo a cntaros.
3.
Fuente, comida, bautismo.
ba wa xbojti ja. Donde nace la
fuente/el manantial/el agua.
ojxa kutik ja. Vamos a comer.
yijel ja. Bautismo, bautizo.
4.
Ro, ojo de agua, laguna.
niwan ja. Ro.
wantik bejyel ek ja ba sti
niwan ja. Estamos caminando por
la orilla de la laguna.
teya ja ba pampa ja ja ixuke
wan schukjel ja kuali. All en
la laguna estn las mujeres lavando
la ropa.
olom ja. Ojo de agua, manantial.
sat ja. Ojo de agua.
ja yal ja wa xel kona. El arroyo
viene de arriba.

yoj chub ja (regional). Goteo en


una cueva.
jel tsats ja yok jai. La corriente
del ro est muy fuerte.
ja (2) [Verbo estativo que introduce
informacin nueva, afirma lo
preguntado, cuando].
1.
ja. [Las formas verbales a
solas].
yen ma ja ramiroi. - jai. l es
Ramiro? - l es.
jasunka ja waj akelexi. Qu
fue lo que fueron a ver ustedes?
jasunka ba ja oj ajuk
kitikoni. Qu pues es lo que se
nos dar?
jas yuj ja lom cham wa
xawabyexi. jas yuj ja lom wan
kumal ja wakujolexi. Por qu
es que se inquietan ustedes? Por
qu estn dudando sus corazones?
jas yuj ja lom tekanex eke ja
ili snajtil ja kakui. Por qu
es que en balde estn parados aqu
todo el da?
ja ayxa kaku. Es que desde
hace tiempo.
jas ma yuj ja lom sjipa kani ja
perjumei. Por qu es que en
balde tir el perfume?
ja ma wa xkumani ja yab lek
sbej. El que lee (en voz alta) es l
que entiende bien. [Se tiene la
costumbre de leer en voz alta.
kumani. Es decir, la lectura es
un evento social, hay un lector y
los oyentes].
ti och watswunuk ja yaltsili ja
wa skelawe ja yajwalei.
Entonces empez a murmurar su
corazn cuando vieron al patrn.
spetsanil ja winikei jato ja
jmexep jtatawelotiki sok
245

ja
spetsanil ja smojei mas
tsaanto yalawe ojni taxuk ja
jlekilaltiki. Todos los hombres
desde nuestros abuelos con todos
sus hermanos ms tarde dijeron
que se alcanzar la sociedad justa.
-

2.
-

3.

246

[Algunas formas escogidas del


verbo estativo ja. mi jaukon.
No lo soy jato. Lo es todava,
desde. jaonto. Lo soy todava.
jania. Seguramente lo es. ja
bi. Seguro lo es, dijo. mi ma
jaukto mas ja wenlexi. No
valen ustedes ms (que ellos)
jaon. Lo soy. jaa. Lo eres. ja,
jai. Lo es, esto es. jaotik. Lo
somos. jaotikon. Lo somos (t
no). jaex. Ustedes lo son.
jae. Lo son. jaon ajyi. Lo era
yo. jaon oj ajyukon. Lo ser.
mi jauka. No lo eres].
ja jastal. Como. jastal 2..
anima jeluk ja sjas sbaji mi
snupin ja jastal ja nichim jawi.
Aunque tena muchas cosas no poda
vestirse tan bonito como esas flores.
masto pegor waji ja winik jawi
yuj ja jastal ajyii. A ese hombre
le fue peor que como estaba antes.
mi ba wa xkilatik ja jastal iti
ja ba slechanal jluumtiki. Por
ningn lado vimos algo como esto
en toda nuestra regin.
jachuk pojki ja alatsi ja jastal
yala ja loil iti. As naci el nene
como dice este relato.
ja lek. [ja lek introduce
oraciones condicionales de dos
tipos. Las entradas de [C 1] se
refieren a la relacin imposible,
es decir, la prtasis o clusula
condicionante enuncia un hecho

3.1.

3.2.

consumado y se pone en el
aspecto completivo. La apdosis
se pone en futuro.
Las entradas de [C2] se refieren
a la relacin potencial, es decir,
la
prtasis
o
clasula
condicionante enuncia una
condicin posible. La prtasis se
pone en futuro o aspecto
incompletivo. La apdosis est
en futuro].
ja lek jawaato och ba banko
ja jtakini. ja yajni lakumxiyoni
oj awa ki ja jbaji sok ja
yolomi. Si hubieras metido en el
banco mi dinero, (entonces) cuando
regresara me lo habras dado con
intereses.
ja kijtsni mixa teyuka ja ba
jnajtikoni. ja lek ayukto ja ba
snaj ja jtatikoni ojni
skoltayotikona. Mi hermanito ya
no est en nuestra casa. Si
estuviera en la casa de nuestro
pap seguro nos ayudara.
ja lek mi nupaniyon oj wajkon
ba tustala. Si no me hubiera
casado, ira a Tuxtla.
ja lek mi jijliya oj kotan ba
chonab. Si no hubieras
descansado, habras llegado a
Comitn.
ja lek sakanukto oj ya och
preso. Si viviera, le encarcelaran.
ja lek tito ayukon ja ba jnaji
ojni jkoltayon ja jtati. Si
estuviera an en mi casa, ayuadara
a mi pap.
ja lek mokto jamana ja chitami
mi oj achay watakini. Si no
hubieras comprado el puerco, no
habras perdido tu dinero.
ja lek ja ojto snae ja swinkil

ja

4.
-

ja naitsi jas ora oj jakuk ja


elkanumi ojni ajyuk sakana
ba mi oj jotjuk ja snaji. Si
supiera el dueno de la casa a qu
hora vendr el ladrn, seguro
estara despierto para que no se
metiera (nadie) en su casa.
ja lek mi lajijli oj kotan ba
chonab. Si no descansaras,
llegaras a Comitn.
ja lek mokto ayuki ojni kal
awabyexa. Si no fuera as, se les
dira.
ja lek yuninukexto ja tata luwisi
jani oj akulukex ja yatel ja
yeni. Si estuvieran los hijos de tata
Luis, seguro haran las obras que
l hizo.
ja lek wanto xmakuni kujtik ja
kastiyai ba oj katik eluk ja
jpobresailtiki ojni jnebtika. Si
sirviera el espaol para superar
nuestra pobresa, lo aprenderamos.
ja lek mokto ochanto ja ba
jnaji mini oj jtukbes jbaja. Si
no hubieras entrado en mi casa, no
me habra cambiado.
jani. [Enftico con traducciones
variadas]; janike jelnike.
jani wa skanawe oj sbiiluk
ja sbiil ja stati. Seguro quieren
que se llamar con el nombre de
su pap.
ja ramoni jani ja statei. Ramn
seguro es el padre de ellos.
ja iti jani mero jwakaxi. Este
de veras es mi ganado.
mi jauk ja jastal wa xkana ja
keni. jani jastal wa xakana ja
weni, kala tati. No sea como lo
quiero yo. Seguro ser como t
quieres, querido padre.
ja lek tito ayukon ba mejiko

5.

6.
-

ja wewo janike lek. Si todava


estuviera en Mxico ahora, que
bueno sera. [janike = jelnike
que se compone de jel mucho,
sufijo -ni enftico y que del
espaol].
jaxa. [Adversativo, a menudo se
traduce por] pero; en cuanto a,
por parte de, cando.
jaxa ja cheji wa snaawe sbaj
ja stalnacheji. Pero los borregos
conocen a su pastor.
jaxa yeni mas tsats och
awanuk. Pero l empez a gritar
ms fuerte.
jaxa iti mi naben. En cuanto a
esto no se sabe.
jaxa ma waj sle wakax wa
xyiaj jun stsuum. Y el que fue
a buscar el ganado llev el chicote.
jaxa wen janek wa xek awuj.
Y t, cmo ests?
jaxa ken, akwerdo ayon. Por
parte ma estoy de acuerdo.
jaxa ora oj wajan ja ba
chonab. Cundo vas a ir a
Comitn?
ja yajni. Cuando. yajni.
ta ayto skana, oj jtup awi ja
yajni lakumxiyoni. Si todava falta,
te lo pagar cuando regrese.
ja yajni xmoki ja naitsi jelni
tsats oj pumuljuka. Cuando se
derumba la casa hace un ruido muy
fuerte.
alawik lek ja yajni leki. alawik
miyuk ja yajni miyuki. Digan,
est bien cuando es as. Digan, no
lo es, cuando no lo es. [Notemos
que se evitan las respuestas
escuetas de simplemente s o de
puro no. En tojolabal las
respuestas responden de alguna
247

jaas-jabil
manera a la pregunta o a la
clusula que le corresponda. As
el lek corresponde al lek y el
miyuk al miyuk. De este modo
se mantiene el equilibrio entre
pregunta y respuesta. Es el mismo
equilibrio que se observa al nivel
social y aqu al nivel lingstico].
7.
ja yuj. Por eso. yuj.
ja yuj kaawa kani ja ba tustala
ba oj akolta ja jmojtiki ja ba
chonab jawi. Por eso te dej en
Tuxtla para que ayudes a nuestros
hermanos en aquella ciudad.
junta jkomontik ja yuj junita
kaltsiltik. Somos un comunidad
unida, por eso somos de un
corazn.
jaas. Zapote [Pouteria mammosa (L.)
Cronq.?]
jaasaltik. Zapotal.
ibe jaas. Zapotero.
jaaxi. Aguarse, licuarse, derretirse,
fundirse, desaparecer, esfumarse.
ta jel tsats ja teewi wa xtonbi
ja jai. tsaanto wa xjaaxi ti ba
kaku. Con la helada fuerte el
agua se congela. Ms tarde con el
sol se lica.
wa xjaaxi ja bati. El granizo se
derrite.
wa xyaaxi ja takini ja ba yoj
kak. El metal se funda en el
fuego.
jaaxita ja jtakini. Mi dinero
desapareci.
jaaxita ja jwexi. Mi calzn se
esfum.
jaaxita ja jchikeltiki. Mi sangre
se agu [parece agua y cambi
de color].
janike = jelnike lek. Cunto! Qu
bueno!
248

janike wa xkanatik ja luum


iti, yujxta mi xkana ja
mandaranum oj ya kitiki.
Cunto queremos esta tierra! Pero
el gobierno no quiere drnosla.
ja lek tito ayukon ba mejiko
ja wewo. jelnike lek. Si todava
estuviera en Mxico, qu bueno
sera! [jelnike se compone de jel
mucho + ni enftico + ke del
espaol que].
jayal (regional). Raleza (del monte).
jayal.
jabon. Jabn. [En tojolabal el acento cae
en la penltima slaba].
jabonsiyo. Jaboncillo [Cestrum sp.]. [Las
bayas amarillas se usan para
hacer jabn].
jabonsiyoaltik. Arboleda de
jaboncillo.
jaben, jabenal. Hoja de maz.
jabenaltik. Muchas hojas de
maz.
jabenaxi. Formarse hojas de maz.
jabenaxita. Ya se formaron hojas
de maz.
jabil. Ao. [Una de las tres o cuatro
medidas siderales del tiempo
kaku, ixaw, akwal].
ja jabil iti. Este ao.
snajtil ja jabili. Todo el ao.
jabil jabil. Anual, anualmente,
ao tras ao.
ayxa oxe jabil wa lajakyon.
Suelo llegar por tres aos seguidos.
xyila sbaj jabil jabil. Le lleva
un ao.
ay yioj jitsan jabil ja yioj ja
schameli. Ya tiene muchos aos
que lleva esta enfermedad.
jun jabil mi ka ma skoko ja
skabi. (jach wa xyala ja winiki
sbaj ja tei stsunu ti ba yoj

jacha-jachuk

maka). Dentro de un ao nadie le


va a quebrar una rama. (As dice
el hombre que plant un rbol en
su sitio).
jun jabil mi ka ma skutsu
skiilal. (jach wa xyala ja tatali
sbaj yunini). Dentro de un ao
nadie se le enfrentar. (As dice el
pap de su hijo).
jun jabil mi ka yixtalaan. (jach
wa xyala ja swinkil bets).
Dentro de un ao nadie se le va a
acercar. (As dice el dueo del
becerro).
[Las tres entradas que preceden
son proverbios con el empleo
particular de ka que aqu seala
una posibilidad negada y la
hace enftica].
jacha. Apalancar, levantar por un lado.
sjachulabil.
oj jachtik ja toni. Vamos a
apalancar la roca.
sjachawe
ja
moriyoi.
Levantaron por un lado la viga.
sjacha ja sati. Alz los ojos.
jachachi. Enderezarse, levantarse.
jachachi ti ba schat. Se
enderez en la cama.
ti xjachachixta ke tekan. Se
levant.
jachalji. Enderezarse (de muchos).
jachalji ti ba schat. Se
enderezaron en las camas.
jachaljixta chak keuke.
Habindose enderezado se
levantaron.
jachan. Cobertizo, pequea cueva [Es una
roca levantada por un lado
debajo de la cual uno se puede
refugiar].
kean jachan. Enderzate.
ti jachan eke ja oxomi. As

est la olla. [Si son muchas cosas


sak jachjach].
jachan yaman. Muchas cosas
paradas.
yaa jachan ja spisolomi ba oj
ya san. Se quit el sombrero para
saludar.
yaa jachan ja spisolomi ba oj
yil lek. Se levant el sombrero para
ver bien.
jachtalaan. Levantar muchas cosas por
un lado.
oj jachtalauktik ja iximi ja ba
sen alaj. Vamos a levantar el maz
en la milpa aplastada.
sjachtalaan ja juuni ti ba
tapesko. Pusieron los libros en el
estante.
jachuman. El que ayuda a otro a levantar
la carga a hombros.
jachwani. Ayudar a otro a levantar la carga
a hombros.
jachana. As.
jachka. As.
jachuk jachka ja ba jnajtikoni.
As, as es en nuestra familia.
jachuk. As, de este modo, tal, haber de,
condicin.
mi jachukuk. No es as.
jachuk wa xyala ja kaltsili. As
es mi opinin [dice mi corazn].
jachuk wa xyala ja skujoli. Tal
es su pensamiento.
jachuk jastal iti. As como esto.
jachuk jastal iti mi oj wajkon.
Segn esto no ir.
mok ek jachuk ja iti. Qu no
ocurra de este modo!
spetsanil ja ma ochel jachuk
jastal atijum mi ajwalaluk.
Todos los que se asocian han de
ser trabajadores y no capitalistas.
jachuk jastal ay ja tratoi mi
249

jach-jaki
xmakuni kujtik. Las condiciones
del contrato no nos convienen.
jach. As, amn, precisamente, modo.
jach oj jnebe. As voy a
aprender.
jachni oj jak koloma. As seguro
entrar en mi cabeza.
jachnia. As es, amn.
jach mero. Precisamente!
pojki ja alats jumasai jach
jastal iti. Los nios nacen de este
modo.
jacha. tapiscar.
jas ora oj jachtik ja iximi.
Cundo vamos a tapiscar el maz?
jachben. Especie de aves no identificada
en espaol. Se comen.
jachoj. Tapisca.
oj ma wajtik jachoj. Vamos a
la tapisca?
mito xchaki ja jachoji. No
termina la tapisca an.
yorailxa ja jachoji. En el tiempo
de la tapisca.
jachojani. Tapiscar.
wantikon jachojanel. Estamos
tapiscando.
jachtalaan. Tapiscar muchas veces.
sjachtalaan ja iximaltiki.
Tapiscaron mucho maz.
jachub. Cuchillo hecho de hueso para
tapiscar el maz, juchub (comiteco),
piscador.
jachulani. Tapiscar.
jas ora oj jachulanukotik.
Cundo vamos a tapiscar?
jachulanum. Tapiscador.
jachulanumotik.
Somos
tapiscadores.
jachulum. Muchos tapiscadores.
jachuman. Tapiscador.
jajba. Soplar, carraspear.
sjajbayon. Me sopl en la cara.
250

jel sjajba sbaj. Carraspea


mucho.
jajsea. Quiz, quizs.
oj ma wajan ba chonab. jajsea. Irs a Comitn? - Quizs.
jakal. Jacal. pats pooj yal naits.
jakan. Estar a la mira, reservado, vigilar,
estar despierto.
jakan eke. Est la mira.
jakan jakan ay ja jmoji. Mi
hermano est reservado.
kelan jakan. Est a la mira.
kelan jakan ajyi ti ba sti ja
komoni. Estaba vigilando a la
entrada de la comunidad.
kelan jakan oj ajyukotik ba
mi oj smil ja mut ja okili.
Vamos a estar despiertos para que
el coyote no mate las gallinas.
jaki. Llegar, venir, caer, regresar, ocurrirse,
arrepentirse, estar, ser. [El verbo
se refiere al llegar al lugar donde
est la persona que habla].
juli, koti.
jakelon. He llegado.
jakela. - jakelon. Llegaste. Llegu. [Frmula usual de
saludarse].
jak atijitikon. Llegamos a
trabajar.
jakta. Ya vino.
ja ixaw wan jakel. El mes que
viene.
wa xjaki ti ba tustala. Viene de
Tuxtla.
wa xjak ja ti ba nalan chaan.
La lluvia cae del cielo.
ojxa jakon. Ya voy a regresar.
ba jakela. Dnde est su tierra?
ba jakelaa. De dnde eres?
wa xjak jkujol. Se me ocurre.
mas tsaan ti jak skujol. Ms
tarde se arrepinti

jakum-jaluman
-

aa jak akujol ja yeni.


Acurdate de ella.
aa jak skujol ja skakuil ja
kini. Qu se acuerde del da de la
fiesta.
kaax. xalea wamojexi. ti lajaka.
ti lalolanukotika. Vete, busca a
tus hermanos, vente y platicaremos.
ja lek mokto jakoni, mini oj
jkumukea ja yenlei, mini jas
oj kal yabye. Si no hubiera
venido, ni les hubiera hablado, no
les dira nada.
jakum. El que viene, lo que viene.
ayto jakum june mas ay yip yuj
ja keni. Todava hay uno que
viene que tiene ms fuerza que yo.
ja jabil jakum. El ao que viene.
jaka. Resonar. sjakulabil.
1.
Llegar el eco.
wa sjaka jani. Hasta aqu llega el
eco.
2.
Responder, contestar, replicar.
mi sjak awi. No te respondi.
oj ma sjak ki. Me va a
contestar?
mey
sjakjel.
No
hay
contestacin.
wa skana oj sjake. Falta su
respuesta.
jaka yi ja jwesi. Repliqu al juez.
3.
jaka sti.
jel sjaka sti. Es muy respondn
mok ajak jti. No seas respondn.
mok ajak sti ja watati. No
contradigas a tu pap.
sjakawe sti ja yajwalil ja
atijum
jumasai.
Los
trabajadores se rebelaron contra el
patrn.
4.
jaka ik.
wa xjaka ik. Respiro.
wa xjakatik ik. Jadeamos.

jakan. Admirado, asombrado, estupefacto,


atnito
kanyon jakan. Me qued atnito.
kantik jakan yuj ja loili. Nos
quedamos asombrados por la
historia.
pan jakanon. Estoy afligido.
ti kan jakan yuj ja sjejel ja
ixuki. Quedaron atnitos por la
enseanza de la mujer.
jakum. El que responde, el que contesta.
jakuman. El que responde, el que contesta.
jakwani. Participar en un intercambio o
una cancin.
jakwaniye spetsanil ja swinkili
ja ba tsomjeli. Participaron todos
los vecinos al hacer propuestas en
la asamblea.
jala. Hacer redes, tejer canastos. [Suele
ser trabajo de hombres a
diferencia de la alfarera de la
cual se encargan las mujeres].
wa xajala ja yal nutii. Haces una
red.
waj jaluj enub. Fue a hacer una
red grande.
wa sjala mooch. Teje canastos.
jalabte, jalabteal. Peine del telar, palo
para apretar las mallas al tejer
morrales.
jalaw. Tepezcuintle [Cuniculus paca].
jalbani. Tejer redes.
oj jalbanukon. Voy a tejer redes.
jalbanum. Tejedor de redes y canastas.
jalon. Jaln, golpe, al contado. jun ek
ele.
ba jun jalon. De un golpe.
stupu ba jun jalon ja stsakol
ja pinkai. Pag al contado la
finca.
smana ba jun jalon ja bolmali.
Compr de un jaln la mercanca.
jaluman. Tejedor de redes y canastas.
251

jama-jan
jama.
1.
Abrir, destapar, operar.
jamuman sjamulabil.
sjama ja sati. Abri los ojos.
oj jamtik ja beji. Vamos a abrir
camino.
oj jam kani ja korali. Voy a abrir
el corral.
sjama ja oxomi. Destap la olla.
mi xjamxi ja yetali. No se abre
la botella.
sjamawon ja loktor ja ba
espitali. Me oper el mdico en
el hospital.
mito oj jamxuk. Todava no se
va a operar.
2.
jama wawaltsili.
sjama ki ja yaltsili. Me confi su
pensamiento.
oj jam awi ja kaltsili. Te digo en
confianza
sjama ki ja yaltsili sjapunej ki
ja jtakini. Me confes haberme
robado el dinero.
sjama ja yaltsili snaunej sbaj
ja milwanumi. Reconoci haber
conocido al asesino.
jaman.
1.
Abierto, afuera, hospitalario,
anchura.
jaman kani ja slutulabil sti ja
naitsi. La puerta de la casa est
abierta.
wajtik ba jaman kinal. Vamos
afuera.
jaman wa xyaa ja snaj ja
pegroi. Pedro es hospitalario.
ja sjamanil ja lopani. La anchura
del valle.
ti el ele ja ba jamani. Entonces
sali afuera.
jaman yok skab. Con las manos
vacas.
252

2.
-

jaman ja sti, jaman ja yaltsil.


jaman ja sti ja teresai. Teresa
habla sinceramente.
jaman ja yaltsil jmok. Es
generoso conmigo.
jaman ja kaltsiltiki. Hablamos
con franqueza.
ja sjamanil ja yaltsili. La
franqueza de su corazn.
ja ma. El que, la que.
ja ma wa xwaj atel. El que va
al trabajo.
ja ma ay snu. La que tiene un
hermano mayor.
ja matik. Los que, las que.
chamta ja matik wa skana oj
smile ajyi ja alatsi. Haban
muerto los que quisieron matar al
nene.
ja matik wa snutsuwotik ja
ajyii. Los que nos perseguan.
ja matik waj chukulanel ja ba
niwan ja. Las que fueron a lavar
en el ro.
jamtalaan. Abrir muchas cosas, operar a
muchos o muchas veces.
oj sjamtalauk jitsan ja chamum
ja loktori. El doctor va a operar a
muchos enfermos.
jamuman. Abridor, portero, cirujano.
kuranbesuman.
ay sjamuman ti ba snaj ja
ajwalali. El finquero tiene un
portero en su casa.
jamxub. Quirfano, lugar donde su abre
algo, donde se opera.
wa xatiji ja ba jamxub ja
jamuman ja ba yoj espitali. El
cirujano trabaja en el quirfano
dentro del hospital.
jan, jani. Hacia la persona que habla [no
se suele traducir al espaol].
jasunka oj awiex jan kitikon.

janek-jarinaji
Qu nos van a traer?
nutsu jan abaj. Aprate (a venir
ac).
waj ikuj jan si. Fue a traer lea.
kaax iaj jani ja juuni. Trae el
libro! [Ms literal, vete, trae ac
el libro!].
yiaj jan ki. Me lo trajo.
mok mokan jani. No te caigas!
[Giro acostumbrado al despedir
a alguien. En este caso el
direccional no se refiere a la
persona que habla sino a la otra
a la cual se dirige la palabra].
jujpi jan ili jujpi oche. Volaba
de un lado a otro.
lekxa ay lek kumxi jani ja
chayel cheji. Ya est bien,
regres bien el borrego perdido por
ac.
ti waj stule jana ja chamwiniki.
Fueron a recoger el cadver.
janek. Cmo?, cuanto, cunto?.
janek wa xek awuj. Cmo
ests? [Cmo la pasas?]
waj atel janek mi ko chamel.
Fueron a trabajar cuantos no se
enfermaron.
janek oj tajbanuk. Cunto va
a cobrar?
janekto skana ba 99 man 100.
Cunto falta de 99 hasta 100?
laik jmok japetsanilex ja janek
wanex ateli. Vengan conmigo
todos ustedes cuantos estn
trabajando.
japa. Robar, despojar, privar, quitar.
sjapa kitik ja jluumtiki. Nos
robaron la tierra.
sjapunej ja jderechotik ja
ajwalali. El finquero nos despojo
de nuestro derecho agrario.
mi oj jap yi ja smakai. No le
-

voy a quitar el sitio.


wa sjapa ele ja jas tsunan. Les
quita lo sembrado.
japan tuchan. Cachivaches [cosas
desigualmente repartidas].
japan tuchanotik. Agarramos
una cosa entre muchas otras.
japetsanilex. Todos ustedes. jpetsanil,
-petsanil, spetsanil.
mi ma oj atsom abajex
japetsanilex. No se van a juntar
todos ustedes?
japetsanilex ja wenlexi
jamojalejel abajex. mi
mandaranumukex Todos ustedes
son hermanos los unos con los
otros. No son mandones.
japtik. Aliento.
japuman. Ladrn, bandido.
japwani. Robar.
wan japwanel ti ba slechanal
jluumtik. Est robando en todo
nuestra regin.
japwanum. Ladrn, bandido.
jaragan, jaraganal. Haragn, flojo
pujuolom, wasum.
mi jaraganuka. No eres flojo.
jel jaragane. Muchos haraganes.
jaraganaxi. Volverse haragn.
pujuolomaxi.
jaraganum. Muchos flojos.
jarinaji. Rechinar (sierra o machete), gritar
por gusto, estar ronco.
wa xjarinaji ja smachit yuj ja
mey yech. Su machete rechina
porque no est afilado.
jarinajiya yuj gusto. mey wamoji
lajan sok lom awanel. Gritaste
por gusto. No tuviste compaero.
Fue puro gritar por nada.
wa xjarinaji yuj ja jel tsats ja
yojobi. Est ronco porque tiene
un catarro fuerte.
-

253

jarinajum-jas
jarinajum. El que grita por gusto, ronco.
jas, jastik (1). Cosa, lo que, pertenencias,
posesiones.
1.
oj ka awi chikan jas wa
xakana. Te dar cualquier cosa
que quieras.
abanik ja jas wa xyala ja
jeumani. Entiendan lo que dice el
maestro.
oj kal awabyex jas xchi ja
jkujoli. Les voy a decir lo que
pienso.
jel lek jastik kabi ba wayoni.
Me gustaron mucho las cosas que
com all.
jastik jun jawi. Aquellas cosas.
jel wokol chak kanuk ja jastik
jun kilatikta. Todas las cosas que
vimos son muy difciles.
mi lekuk lek ja jas wa
skulanei. No son buenas las
cosas que hacen.
pilan jastik jas oj jnebtik.
Otras (son las) cosas las que
aprenderemos.
kulanik ja jastik junuki ja jas
wa xmakuni yuj ja jkomontiki.
Hagan las cosas que son tiles para
nuestra comunidad.
jitsan ja jas junuki aji ki yuj
ja jkomontiki. Muchas cosas se
me dieron por nuestra comunidad.
2.
jas sbaj.
ja jas jbajtiki. Nuestras cosas
ja sjastik sbaj. Sus pertenencias.
jun swinkil jel ja sjastik sbaji.
Un rico.
wa xkalatik. mi yen sbajuk ja
sjastik sbajei. Decimos que no
son de ellos las cosas.
ja ajastik abaj. Tus posesiones.
3.
mi jas
mini jas wa xnaatikon jach
254

yalawe kabi. No sabemos nada


as me lo dijeron.
mi jas ay. No hay nada
mi jas yioj. De nada!
mi jas yioj ja bigudai. La viuda
no tiene nada. [Quiere decir que
es pobre].
mini jasa. Nada.
mini ma jas oj awale. No dirs
nada?
mi oj jtatik mi jas. No vamos a
lograr nada.
ja ma mi jas yioj. El que es
pobre, el que no tiene nada.
wa stsomo sbaje ja matik mi
jas yioje. Los pobres se
organizan.
jas, jastik (2). Qu?, cundo?, cmo?,
cul?, para qu?, ni modo.
1.
jas yelaw. Qu color?
jastik yelaw,. Qu colores?
jas tike te. Qu clase de rbol?
jas ora. Qu horas son?
jas ora oj jakuk. Cundo
llegar?
jas abiil. Cmo te llamas?, cul
es t nombre?
jas oxom. Cul olla?
jas yatel ja iti. Para qu sirve
esto?
jas yatel jakya. Para qu
llegaste?
jas yatelta awuj ja iximi. Para
qu quieres el maz?
jas oj jkultik. Qu podemos
hacer?, ni modo!
jas lom jajipawon kani. Por qu
me abandonaste (sin ms ni ms)?
jas junka jasunka.
2.
jas yuj, jas yujil. Por qu
jas yuj wana okel. Por qu
ests llorando?
jas ma yuj ja lom cham wa

jasa-jaw
xawabyexi. yuj ja lom cham wa
xkabtik. jas wawochela.Por
qu es que se asustan tanto?
Porque nos asustamos. Qu te
importa? [El interrogativo jas yuj,
para intensificar la pregunta,
intercala
la
partcula
interrogativa ma sin cambio
de sentido].
jasa. Cmo?
jasam. Jasam [Mariscus jamaicensis
Britt].
jasam tuyal. Especie de ajopuerro. [Se
siembre en la tierra fra en el
tiempo de Todos los Santos. El
bulbo es blanco y mide 3 cm de
dimetro].
jasaya. Qu?.
jaska junka. Qu?
jasta jastal.
jastal.
1.
Cmo?, cul?, qu?
jastal ayaa. Cmo ests?
jastal aya ja kalajtiki. Cmo
est nuestra milpa?
jastal aya ja spensari. Cul es
su opinin?
jastal aya ja stsakoli. Cul es
el precio?, cunto cuesta?.
jastal wa xawila. Qu te parece?
jastal miyuka. Cmo no?
2.
Como, forma, regla, significado.
kela awilex jastal skulan ja
jeumani. Miran!, como lo hizo el
maestro.
jastal jun chub. Como un
cntaro.
jastal ja skeljel jun tsuj. La
forma de un tecomate.
jastal oj ka jbajtik ba
koperatiba. Las reglas de nuestra
coperativa.
jastal ja yijel ja. El significado

del bautismo.
[Nota. En todos los ejemplo de 2.
se puede decir ja jastal en lugar
de simplemente jastal].
jasunka. Qu?
jasunka ja iti. Qu es esto?
jasto junkila oj kale. Qu ms
voy a decir an? [El sufijo
temporal -to seala parte de la
composicin de jasunka. Vase
tambin arriba jas junuk bajo
jas, jastik 1..
jasunkiluk. Cul?
tilan oj awal kabtikon
jasunkiluk ja jcholtikoni. Tienes
que decirnos cules son nuestras
obligaciones.
jasua. Qu?
jasua wa xalea sok ja wala
bolmali. Qu buscas con tu
mercanca [de trueque]?
jatisani. Estornudar.
jatisaniyonta. Estornud.
jatisanum. La persona que estornuda.
jatisaani. Estornudar.
jatsatsi. Rechinar. jechelji
jechjechi.
oj jatsatsuk ja ejali. Los
dientes rechinarn.
jatsinaji. Rechinar, chirriar.
wa xjatsinaji ja schati. Su cama
rechina.
wa xjatsinaji ja slutulabil sti
naits. La puerta chirra.
jaw, jawi. Ese, aquel. [La forma ms
comn es jawi que siempre se
pospone a la palabra a la cual
se refiere. Parece regional el uso
de jaw que tambin se pospone].
tiwi.
ja akix jawi. Esa muchacha.
ja jawi mi lekuk. Eso no est
bien.
255

jawan-jaxpun
-

ja wakax jawi. Aquel ganado.


man skakuil jawa mixani jun
ma skana ojto sjob yia.
Desde aquel da nadie quiso
preguntarle an.
jawan. Acostado boca arriba.
jawanon eke. Estoy acostado
boca arriba.
jawan kani ja jmoji. Mi hermano
qued tirado.
sakjawjaw.
jawanbi. Acostarse boca arriba.
jawanbiyonta. Me acost boca
arriba.
jawani. Acostarse boca arriba.
jawanan. Acustate boca arriba!
jawentorilex, jawentorilex. Todos
ustedes. [Muy probablemente
adoptado de la palabra
espaola entero. Hay dos
pronunciaciones, con y sin
saltillo. La pronunciacin con
saltillo muestra el proceso de
tojolabalizacin al derivar
el trmino del pronombre
independientes wen.].
kentoriltik,
yentorile.
Tambin estas formas existen con
y sin cierre glotal.
jawtsuji. Caer tirado.
yakbel lek jawtsuji ja winiki.
Muy borracho, el hombre cay
tirado.
jawtsun. Doblar hacia atrs, poner de
espaldas.
sjawtsun ja solomi. Dobl la
cabeza hacia atrs.
sjawtsunon ti ba tajnel. Me
puso de espaldas al jugar.
sjawtsun sbaj tseej. Se
carcaje
jaxa. Arrancar, sacar, rociar, untarse,
golpear fuertemente.
256

wa xjaxatik ja spowil ja
cheneki. Arrancamos las hojas
del frijol.
sxaja smachit ja alajanumi. El
milpero saco su machete.
jaxubalxa ja naitsi. La casa ya
est rociada.
jaxa jbaj ja ikilani. Me unt con
brillantina.
jaxubalxta ja akini yuj mi
kubanuk. Otra vez creci el
zacate, porque no se cort a ras
del suelo.
ti sjaxawe tea. Le molieron a
palos.
oj ajax utjel. Le regaars.
jaxan. A ras, planchado, lijado.
mi jaxanuk. No est a ras [quiere
decir que resulta una mala
medida].
jaxan ay ja iximi ti ba mooch.
El maz est a ras del canasto.
jaxan ay ja jwexi. Tengo el calzn
planchado.
jaxan ay ja sat ja akintei. La
mesa est lijada.
jaxaxi. Arrastrarse, rugir, tener mucha
corriente [del ro].
wa xjaxaxi ja chan jumasai. Las
serpientes se arrastran.
wa xjaxaxi ja jai ba wa sjipa
sbaj. El salto de agua ruge.
junta wan jaxaxuk ja jai ti ba
chaan. El ro tiene mucha
corriente donde est profundo.
jaxpuji. Patinar, resbalar.
jel xjaxpuji ja jxanabi. Patino
mucho
con
los
caites.
[Literalmente, mis caites
patinan].
jaxpuji ja koki. Resbal [es decir,
resbal mi pie].
jaxpun. Llenar hasta el borde, cepillar, afilar,

jaxtalaan-jaybi
planchar.
sjaxpun lek ja iximi ti ba
moochi. Llen el canasto hasta
el borde con maz.
oj sjaxpuk ja sat ja akintei
sok kusubte. Va a cepillar la tabla
con cepillo.
sjaxpun yi ja smachiti ti ba
juux. Afil su machete con la
piedra de afilar.
sjaxpun ja sat ja kuutsi.
Planch la tela.
jaxtalaan. Arrancar hojas muchas veces,
rociar muchas veces, untar muchas
veces jaxa.
jay (1). Delgado, ralo, claro, afilado.
jel jay ja kuuts iti. Esta tela es
muy delgada.
jel jay ja tajaltiki. El ocotal es
muy ralo.
jel jay ja iximaltiki. El maizal es
muy claro.
jel jay ja sni ja machiti. El filo
del machete est muy afilado.
jay (2). jaye. Cunto?
jay majke. Cuntes veces?
jay ek ele Cuntas veces?
jaye ek ele Cuntas veces?
jay aytik. Cuntos estamos?
jaywanotik. Cuntos somos?
jaywanex. Cuntos son ustedes?
jaye wakax ay yioj. Cunto
ganado tiene?
jayexa jabil wajel. Cuntos aos
hace que se fue?
jaye wajabili. Cuntos aos
tienes.
jaye stsakol. Cunto cuesta?
jaykotane tsi. Cuntos perros
son?
oj yateltaye ja atijumi chikan
jaye kaku oj albuk jani ja ba
najtil chonab jawi ja ajwalali.
-

Que los trabajadores trabajen


cuantos das que el patrn dilatara
en aquella ciudad lejana.
ti butel ja enubi spetsanil ja
jaytike chaye. Est llena la red
con toda clase de peces cuantos
haya.
jaya. Medir con brazadas.
wa sjaya jun yakil. Mide un lazo
para ver cuntas brazadas tiene.
jayal. Raleza (del monte). [Algunos
escriben jayal].
mi lajanuk ja sjayal ja kuli. El
monte por rozar no se corta en
todos los lugares con la misma
facilidad [por lo ralo o tupido del
monte. La traduccin dice ms
que el texto tojolabal que
presupone lo que traduccin
expresa].
jayaxi. Adelgazarse, afilarse.
jayaxita ja akintei. La tabla se
adelgaz.
jayaxita ja yej ja machiti. El filo
del machete se afil.
jaybes. Adelgazar, afilar.
sjaybes ja waj ja akixi. La
muchacha adelgaz las tortillas.
oj jaybestik ja yej ja kuchiloi.
Vamos a afilar el filo del cuchillo.
jaybesuman. Afilador, adelgazadora.
jaybi. Adelgazarse, afilarse.
mi xnaa jastal oj jaybuk ja yej
ja machiti. No s cmo se afila el
filo del machete.
oj sjaybuk ja yej ja machit ja
ba juux. El filo del machte se afila
con la piedra de afilar.
1.
jaye. jay, jaye.
2.
jaye. Braza, brazada.
ja skutil ja smaka kechan ay
yioj jo jaye. Lo ancho de su sitio
mide slo cinco brazadas.
257

jaytalaan-jbajtik
jaytalaan. Medir muchas distancias con
brazadas.
jayuman. El que mide con brazadas.
jaywane. Cuntas personas?
jaywanotik. Cuntos somos?
jaywani. Medir con brazadas.
wan jaywanel. Est midiendo con
brazadas.
jbaj. -baj abaj abajex
sbaj sbaje. [Se mencionan
las distintas formas del
pronombre de apropiacin que
se deriva del verbo bajan,
apropiarse que, seguramente es
una traduccin aproximada.
Para una explicacin detallada
-baj].
1.
Mo, de m, para m.
jbaj kena ja naitsi. La casa es
ma.
ken jbaj ja cheji. El borrego es
mo.
mi jbajuk ja chitam iti. Este
puerco no es mo.
oj atupe ja jbaj keni sok ja
wabaj weni. Pagars lo mo y lo
tuyo.
mi oj stup ki ja jbaji. No me
pagar lo que es de m.
jul jbaj ja juuni. Lleg la carta
para m.
2.
Me, de m.
wa xkolta jbaj. Me aguanto, me
ayudo a m mismo.
mi oj jmil jbaj. No me suicidar.
mi snaa jbaj. No me conoce
ek jbaj ja ojobi. Me contagi
de catarro.
mi xyab jbaj. No me entiende.
yajni kab jbaj. Cuando me
despert.
ja jastik junuki ja it wa xek
jbaj. Las cosas que me suceden.
258

ti skuman kan jbaja. Se


despidi de m.
oj sak jbaj bajtan. Primero me
voy a lavar.
mi oj jpil jbaj ja ba
jkomontiki. No me separar de
nuestra comunidad.
chami ja kechan kunin winiki jel
ajulal jbaji. Muri mi nico hijo,
pobre de m.
ti syatsa jbaj ja kaltsili. Se me
angusti el corazn.

jbajtik
1.
Nuestra, nuestro, de nosotros, de
nosotras, para nosotros, -as.
jbaj kentik ja wakax jumasa
iti. Este ganado es de nosotros.
ken jbajtik ja chitam jumasa
iti. Estos puercos son nuestros.
ken jbajtikon ja chej jumasa.
Los borregos son nuestros y no
tuyos.
jbajtik ajyi ja wakax iti. El
ganado era nuestro.
jul jbajtik ja juuni. Lleg el
documento para nosotros.
2.
Nosotros, nos. [ los ejemplos
de jbaj].
tilan oj ka jbajtik sok ja
jmojalijeltik anima ti
lachamtika. Nosotros debemos
entregarnos con nuestros hermanos
aunque nos cueste la vida.
talna jyaulabil jbajtikon.
Cuda[nos en] nuestra miseria.
oj jlaj jbajtik. Vamos a ponernos
de acuerdo.
oj jkolta jbajtik ixuk
winikotik. Vamos a ayudarnos,
hombres y mujeres.
ti jkum jbajtika. Nos hablamos
[forma de despedirse].
ti jkum jbajtikika. Nos

jea-jecha

jea.
1.
2.
-

3.

platicamos [otra forma de


despedirse, ms cordial].
mi snaa jbajtik. No nos conoce.
wa xek jbajtik ja sak ojobi.
La tuberculosis nos contagia.
Mostrar
sjea kitik ja beji. Nos mostr
el camino.
oj je yi ja oxomi. Le voy a
mostrar la olla.
Ensear, instruir
sjea awi. Te lo ense.
sjea ki ja yajtabajeli. Me
ense aritmtica.
ti sjea ek ja ba snajtsil
tsomjel. Ense en la casa de
juntas.
ayto skana oj sje ki. Falta an
que me instruya.
wa sjea yile ja untik jumasa
ja komoni. La comunidad educa
a los nios.
ja yora ke jejuk ki. Cuando
empezaron a ensermelo.
yaata ja wa sjea kitik ja poxel
luumi. Llovi. Nos lo demuestra
la tierra mojada.
sjea kitik ja jderechotiki. Nos
enter de nuestros derechos
agrarios.
sjea kitik juun. Nos alfabetiz.
ja juun iti wa sjea kitik ja
smodo ja chapini. Este libro trata
de la manera de ser de los
Guatemaltecos.
wa sjea yes jun ajwalal.
Representa el papel de un finquero.
sjea ja skabei. Levantaron las
manos.
sjea ja skabi yuj koraja.
Sacudi la mano por coraje.
jea abaj.

sjea sbaj yi ja swayjeli ba oj


sna sbaj. jach yala kabtikon
ja keremi Se le apareci el nagual
para que lo conozca. As nos dijo
el joven.
sjea sbaj kitikon ja jastal ay
ja yaltsili. Se nos manifest su
corazn.
wa sjea sbaj lajan sok jnal. Se
da aires de un ladino.
jeajuun. Maestro, alfabetizador,
instructor, profesor jeuman
juun.
ti ke tekana jun jeajuun.
Entonces se par un maestro.
jetalaan. Mostrar muchas cosas o muchas
veces.
sjetalaan ja naitsaltiki.
Mostraron las casas.
sjetalaan ja skabei yuj gusto.
Muchas veces levantaban las
manos por gusto.
jeuman. La persona que muestra algo,
maestro, maestra, educador,
educadora instructor, instructora,
profesor, profesora.
jeuman juun. Maestro (de
escuela), alfabetizador
jeajuun.
jebrero. Febrero.
jeba. Echar lquidos.
jeba ja kajpe ti ba kaldera.
Ech el caf que estuvo en la
caldera.
jeba ki jun baso kajpe. chame
una taza de caf.
jebtalaan. Echar mucho lquido, echar
muchas veces.
jebuman. El que echa lquidos.
jebwani. Echar lquidos
jebwanum. La persona que echa lquidos.
jecha. Abrir [dedos, piernas], arrancar,
desgajar.
259

jechejechel-jekab
-

jecha wakabi. Abre los dedos!


sjecha jun lobal. Arranc un
guineo (pltano). [En comiteco se
habla de guineos y no de
pltanos].
sjecha jun skab te. Desgaj una
rama.
jechejechel. Diario.
jechel. Maana,
jechel oj wajkon. Maana me
voy.
ja yan kaku sok ja jecheli.
Hoy y maana.
jechel man yoj waxake kaku.
Maana en ocho das.
jechel ba sakbel. Maana en la
maana.
jechel chabe. Pronto.
manto jechel. Hasta maana!
[Forma de despedida].
jechi. Estar colgando.
jechi ja jkabi yuj kokta. Mi
brazo estaba colgando porque se
fractur.
jechtalaan. Arrancar muchas cosas.
wa xjechtalaantik ja iximi.
Arrancamos las mazorcas [y las
amontonamos].
jechwani. Meterse en la raja o hendidura.
jechwani ja pala sok ja
smakulabil. La cua se meti en
la raja por el mazo.
jecha. Entornar, partir en dos.
sjecha ja slutulabil ja sti
naits. Entorn la puerta de la casa.
oj jechtik ja tei. Partiremos en
dos el rbol.
jechan kani. Est entornado.
jechelji. Rechinar (dientes) jatsatsi.
wa xjechelji ja kejtiki. Me
rechinan los dientes.
jechjechi. Rechinar (dientes).
oj jechjechuk ja yeji. Le
260

rechinarn los dientes.


jeja. Aj! [La palabra tojolabal tiene
acento grave].
jeja jmojaljela. Aj hermano!.
jeka.
1.
Mandar, enviar, expedir, despacher,
remitir.
sjeka ki ja ani. Me mand la
medicina.
sjeka ja bolmali. Envi la
mercanca.
oj jektik jun juun. Vamos a
despachar un escrito.
jekji kan ki jun juun. Me
mandaron una carta.
tixa jekjia ba chonab. Ya lo
enviaron a Comitn.
jekjiyon. Me mandaron.
sjekunejon koni ja ba lopani.
Me han enviado abajo a la caada.
sjekawon ja ma ay yatel yala
ja keremi. Me envi la autoridad
dijo el joven.
2.
jeka payjel.
sjeka jpayjel ja jwesi. Mi cit el
juez.
sjeka apayjel. Te cit.
sjeka spayjel ja jmoji ja ma ay
yatel. La autoridad cit a mi
hermano.
3.
jeka rason.
sjeka rason ba radyo. Transmiti
el aviso por radio.
sjeka kitik rason. Nos avis.
sjeka ki rason. Me pas un
recado.
4.
jeka spatulabil.
ja komonal ba yal kanal wa
sjeka spatulabil akujol ja
weni. La comunidad de Yal Kanal
te manda saludos cordiales.
jekab. Mandado.
oj wajkon jekab. Voy al

jekaban-jelal
mandado.
jekaban. Mandar/enviar a alguien.
sjekabanon. Me envi.
jekabani. Ser mandadero, ser un enviado,
ser recadero.
jekabani ja kunin winik. Mi hijo
fue mandadero.
jekabanum. Enviado, miembro de un
comisin, mandadero, recadero,
mensajero, apstol, ngel. [Los dos
ltimos conceptos reflejan la
traduccin
del
Nuevo
Testamento al tojolabal
Introduccin].
ja loil ja jastal och
jekabanumil ja keremi. La
historia como el joven lleg a ser
mensajero.
ja sjekabanum ja kajwaltiki. El
ngel de Nuestro Seor.
jektalaan. Enviar muchas veces, enviar
a muchos mensajeros.
sjektalaan jpayel ja keni ja ba
opisina ja ba tustala. Me citaron
muchas veces por la oficina de
Tuxtla.
jekuman. Enviado, mensajero.
jekwani. Ser mensajero, ser mandadero.
jekwanum. Mensajero, enviado, recadero.
jel (1). Mucho, muy, tan. jelxi.
jel ja lokoki. Hay mucho lodo.
jel ja toni. Hay muchas piedras.
jel niwan. Muy grande.
jel tsamal. Tan bello, muy
hermoso.
jel juntiro ja ixuk winik
jumasa. Muchsima gente.
jel vida. Qu dura vida!
jel ja kateltikoni ba oj wajan
tajnel. Hartos trabajos tenemos
para que vayas a jugar.
mi jeluk xmakuni kujtik. No nos
sirve mucho.

jel xyajtaya. Te respeta mucho.


jel ajyi abal kumal sok ja lito
sok ja ramiro ti slajawea yuj ja
loil abal iti. Hubo mucha
discusin de Margarito y
Ramiro [con los dems] y
finalmente se pusieron
d e acuerdo sobre el problema.
jel (2). Debe, deudas, deber, prestado.
mey sjel. No tiene debe.
ay sjel. Tiene deudas.
ay wajel kuj. Me debes.
oj ka awi jel ja kiximi. Te voy
a dar prestado el maz.
ay sjel kuj. Me debe.
ay sjel awuj. Te debe.
ay sjel yuj. Le debe.
ay wajel kuj. Me debes.
ay wajel yuj. Le debes.
ay jel awuj. Te debo.
ay jeltik awuj. Te debemos
mey jel awuj. No te debo nada.
jela. Prestar, dar prestado, dar fiado, pedir
prestado.
jela ki ja iximi. Prstame el
maz.
wa xjela awi ja kiximi. Te doy
prestado el maz.
mi sjela ki ja cheneki. No me
da fiado el frijol.
jelji ki ja iximi. Me prestaron
el maz.
wa xjela awi wawiximi. Te pido
que me prestaras el maz.
jelan takin. Crdito.
[El verbo jela, al devolver el
prstamo, no exige que se
devuelva la misma cosa
prestada sino la misma
cantidad]. loko maja.
jelal. Principal, capital no pagado.
tilan oj tupxuk ja jelali mi
kechanuk ja solomi. jach yala
261

jelani-jemwani
ja ajwalali. Hay que pagar el
principal y no slo los intereses. As
dice al patrn.
jelani. Dar prestado.
jelatakin. Prestamista.
jelini. Pedir prestado.
mi skana oj jelinuk. No quiere
pedir prestado.
jeltalaan. Prestar muchas veces.
jeltes. Cambiar.
wa sjeltes ja solom ja snaji.
Cambia el techo de su casa.
sjeltes ja alatsi. Cambia los
paales del nene.
oxtike jabil wa sjeltes sbaj ja
ma ay yateli ja ba luwar jawi.
Las autoridades cambian cada tres
aos en aquel lugar.
jeltesji ja jkawuji. Me cambiaron
el caballo.
sjeltes kani ja kawuji. Cambi de
lugar el caballo.
jeltestalaan. Intercambiar, trocar.
sjeltestalaan ja swakaxei.
Intercambiaron su ganado.
oj jeltestalauk ja jbolmaltiki.
Vamos a trocar nuestras
mercancas.
jeltesuman. La persona que cambia algo.
jeluman. Deudor, deudora.
mi jelumanukon. No soy deudor.
jelwi. Cambiar, hacerse nuevo.
jelwita ja skui. Cambi de
camisa.
jelwita ja kelwanumi. Cambi el
presidente/supervisor
jelwita ja snaji. Su casa se hizo
nueva.
wa xawaa jelwikon. Me cambias.
jelxi.
1.
Excederse, exhibirse, ser muy ...,
ser el colmo, desbordarse, ser
demasiado, pasarse, propasarse.
262

jelxiyon. Me exced.
mi xmakuni oj jelxuk. No
conviene exhibirse.
jelxita slekilal. Es muy generoso.
jelxita smodo. Confunde a los
dems por imponerse con su
manera de ser.
jelxita smul. Es el colmo de su
delito.
jelxita mulal. Se desbord el
delito.
jelxa jelxita. Es demasiado.
jelxa jelxi ja tsunuj ixim. Se
pas mucho al sembrar el maz.
mi sbejuk oj jelxuk ja winik
jawi. No es justo que aquel hombre
se propase.
2.
jelxi sok.
wa skana oj jelxuk sok ja
yolomi. Quiere lucir el cabello.
jelxita sok ja smodoi. Se propas
con su manera de ser.
mi jelxi sok ja sbakteli. Se
domin a s mismo.
jema. Derrumbar, causar dao jini.
sjema ja snaji. Derrumb su casa.
mi jemawatikonex. No les
causamos ningn dao a ustedes.
jemel. Derrumbe.
jemi. Derrumbarse, desplomarse.
wan jemel ja luumi. Se derrumb
la tierra.
mi oj katik jemuk ja luum ja
ba kalajtiki. No derrumbaremos
la tierra en nuestra milpa.
jemtalaan. Ensanchar.
oj jemtalauktik ja beji.
Vamosa ensanchar el camino.
jemuman. El que derrumba, el que causa
daos.
jemwani. Derrumbar.
wane
jemwanel.
Estn
derrumbando.

jemwanum-jijlub
jemwanum. El que derrumba, el que causa
daos.
jepa. Qu sabroso! [La palabra tojolabal
es grave].
jepe. Jefe olomal. [La palabra
tojolabal es grave].
jera (regional). Prestar jela.
jeranyo. Geranio [Geranium seemannii
Peyr.].
jerinaji. Croar.
wa xjerinaji ja woi. Estn
croando los sapos.
jeringa. Jeringa tsistakin.
wa xyaa kitik inyeksyon sok
ja jeringai. Nos da una inyeccin
con la jeringa.
jetan. A horcajadas.
jetan ja yoki ba pat kawu. Est
montado a horcajadas.
jetani. Ahorcajarse.
jetaniyon ti ba skabte. Me
ahorcaj en una rama.
jetbun. Pasar por encima de, montar.
kajan kawu.
wa xjetbun ja tei. Paso por
encima del rbol.
oj jetbuk ja kawuji. Voy a
montar en el caballo.
ti sjetbuna ja kawu ja jtati. Mi
pap mont en el caballo.
sjetbunejni jun kawu ja winiki.
El hombre estuvo montado en un
caballo.
jete. Paso.
lajan sok bejyi jun xete ba
slekilal ja jnan jtatiki. Lo que
dieron nuestros paps es como un
paso a la sociedad justa.
jewan. Horqueteado, ahorcajado, angulado.
jewa kani ja koki. Tengo la
piernas ahorcajadas.
jewan eke ja akintei. Las
tablas estn anguladas.

jewani. Rajarse.
jewani ja tei. La maderas se raj.
jex. Queisque [Cyanocorax yncas].
ji. Jilote.
jialtik. Muchos jilotes.
ayxa ji. Ya hay jilotes.
jia. Lavar, sacar manchas.
wa sjia ja cheneki. Lava los
frijoles.
sjia ja skui. Sac las manchas
de la camisa.
mi xjixi. No sale la mancha en el
lavado.
jian. Esparcido
jian kani ja waji ja ba akintei.
Las tortillas estn esparcidas sobre
la mesa.
jiaxi. Jilotear.
jiaxita ja kalajtiki. Nuestraa
milpas ya estn jiloteando.
jibi. Jilotear.
jitalan. Lavar muchas veces, sacar
muchas manchas. jia.
jite. Cuajilote [Parmentiera edulis DC.].
jigante. Eucalipto [Eucalyptus].
jijkab. Arena.
jijkabaltik. Arenal.
ja jastal ja jijkabi ja ba sti ja.
mi ajtabenuk. Como la arena en
la orilla del mar. No se puede
contar.
jijkaji. Atragantarse, ahogarse. jika.
jijli. Descansar, alojar, dar posada.
laxa jijlukotik. Venganse a
descansar.
ja skakuil ja kini jijliye. El
da de la fiesta descansaron.
oj ya jijlukotikon ti ba snaj.
Nos alojar en su casa.
yaa jijlukotik. Nos dio posada.
jijlub. Posada, albergue, hospedaje, lugar
de descanso.
mok aleex jajijlubex tuktukil
263

jikaranda-jimtalaan
naits ta yaata awilex. No
busquen posada en otra casa si ya
se les dieron.
mini yaawe sjijluba yuj ja jel
chuuy ja yaltsili. Ni les dieron
hospedaje por lo duro de su
corazn.
mi xtaxi jijlub. No se encuentra
posada.
jikaranda. Jacaranda [Jacarand,
palabra del guaran, es un rbol
de
la
familia
de
las
bignoniceas].
jika. Ahogarse, ahogar. jijkaji.
sjika ja jai. Se ahog en el agua.
sjika ja kajpei. Se ahog con el
caf.
sjika ba noxel. Se ahog al
nodar.
oj sjike. Se va a ahogar.
yaa sjka ja. Le ahog.
jikiki. Gritar [animales en celo].
wa xjikiki ja swaw chitam ta
wa slea scheum. El verraco
suele gritar al buscar la hembra.
jikjik ojob. Tosferina.
jikjik ojobaltik. Epidemia de
tosferina.
jilan. Colgado, colgadero, colgante.
jilan kani ja wenexi ti ba
kalajtiki. El espantapjaros est
colgado en nuestra milpa.
jilan nichim. Flor colgante.
jiljelnichim. jiljilnichim.
jiljilnichim. Barba de viejo, tecolmate
[Tillandsia violacea Baker].
jiljilnichimaltik.
Muchos
tecolmates.
jima. Hacer oscilar, cabecear, colgar,
arrojar, tirar.
sjima ja plomoi. Hizo oscilar el
plomo.
wa xjima ja jolomi. Cabeceo [en
264

seal de negacin].
wa sjima ja yoki. Cuelga los pies.
oj sjime ja yakili. Va a arrojar
el lazo.
wa xjima ja jimichi. Tiro con la
honda.
wa xjimxi ja plomoi. Oscila el
plomo.
jiman. Colgado, tendido, dislocado,
colgando.
kan jiman ja koki ja ba chaan
siya. Mis pies quedan colgados en
la silla alta.
jiman eke ja skui. Su ropa est
tendida.
jimanxa ek ja skabi. Tiene el
brazo dislocado.
jimanxa ek ja skabtei. La
rama est colgando.
jimani. Colgar.
jimaniyon eke ba jchat ja ba
snaj chamum ba oj tojbuk ja
steil jpatiktik. Estaba colgando
en la cama en el hospital para que
se me compusieras la espina
dorsal.
jimba. Columpio.
jimich, jimichal. Honda.
mey sjimich. No tiene honda.
jimichaltik. Muchas hondas.
jimichaxi. Hacerse una honda.
jimichaxita kuj. Me hice una
honda.
jimichbi. Hacerse una honda.
mi xnaa jastal oj jimichbuk.
No s como se hace una honda.
jimichtan. Impeler con la honda.
sjimichtan ja wakaxi. Impelieron
el ganado con la honda.
jimtalaan. Arrojar muchas veces, muchas
cosas jima.
sjimtalaan ja yakili. Arroj el
lazo muchas veces.

jimuman-jis
jimuman. La persona que arroja, que deja
oscilar.
jimwani. Oscilar, arrojar.
wan jimwanel. Est arrojando.
jimwanum. La persona que arroja, que deja
oscilar.
jini (regional). Derrumbar jema.
jipa.
1.
Echar, precipitar, tirar, talar, arrojar,
proyectar, abandonar.
jipa jani. chalo por ac.
sjipa ki ja jwexi. Me tir mi
calzn.
sjipa eke ja pelotai. Rebot la
pelota.
sjipa ele ja sjastik sbaji. Tir
sus pertenencias.
ti sjipa koa ba luum ja smesa
ja chonwanumi. Entonces derrib
las mesas de los vendedores.
ti sjipawe ela ja chamel winiki
ja ba sti ja alaji. Tiraron al
muerto al borde de la milpa.
sjipawon koe. Me precipit.
sjipawe ja jnaji. Tiraron mi casa.
jipji ki ja jnaji. Me tiraron la casa.
sjipa ja tei. Tal el rbol.
sjipa ja ton ja jimichi. La honda
proyect la piedra.
sjipa staanil ja iximi. Ech cal
al maz.
sjipawon ja kawuji. El caballo me
tir.
sjipawotikon. Nos abandon.
wa sjipa yijlab ja kakui. El sol
emite luz.
2.
jipa abaj.
jipa ko abaj man ili. Trate abajo
desde aqu.
ba wa sjipa sbaj ja jai. Salto de
agua.
3.
jip akujol.
oj jip jkujol sok ja jmojtiki.

Seguir a mis hermanos contra


viento y marea [ms literal: tiro
mi corazn junto con mis
hermanos].
sjipa skujol sokj ja statami. Se
comprometi incondicionalmente
con su esposo.
sjipa skujol sok ja chamumi. Se
sacrific por el enfermo.
4.
jipa kani.
jas yuj jajipawon kani. Por qu
me abandonaste?
jipjiyon
kani.
Qued
desamparado.
jipubal kani ja ixuki. Mujer
divorciada.
jipubal kani ja luumi. Tierra
ociosa.
mi oj jipa kani. No te dejar
desamparado.
sjipawotikon kani. Nos dej
abandonados.
sjipa kani ja stakini. Bot su
dinero.
sjipa kani ja scheumi. Divorci
a a su esposa.
5.
ton jipa.
ton sjipawe yi. Le apedrearon.
jiptalaan. Tirar muchas veces.
jipuman. Talador, tirador.
jipwani. Tirar, talar.
wan jipwanel ti ba yoj kul. Est
talando en el monte.
jipwanum. Talador, tirador.
jis. Gis, tiza.
wan tsijbanel sok ja jisi ja ba
pisaroni. Est escribiendo con gis
en el pizarrn.
[De la raz jis se forman 10
palabras. Puede ser que jis se
adoptara del espaol, pero
tambin puede ser que ambas
palabras jis y gis por
265

jisa-jispuntalaan
casualidad coinciden. Nos
parece probable porque no
parece que los tojolabales hayan
tenido muchas oportunidades de
observar a personas que
escribieron
con
gis
en
pizarrones, dada la escasz de
escuelas y de enseanza de la
escritura a mediados del siglo XX
y mucho ms en tiempos
anteriores. Sea como fuera, jis
es aquello con el cual se raya
una superficie al escribir o
garrapatear. Independientemente
de la dependencia o no
dependencia del espaol, todos
los conceptos que se forman se
derivan de la misma raz jis de
tres elementos radicales. El
jispun, a nuestro juicio,
representa un intensificador
de j i s a . L o s d e r i v a d o s ,
seguramente representan un
nmero considerable que no se
da con frecuencia. Son,
finalmente: jisa, rayar, jisan,
cicatriz, jisi, partirse, jispun,
raspar, jispuntalaan, raspar
muchas veces, jistalaan, rayar
muchas veces, jisuman, persona
que hace rayas, jiswani, hacer
rayas, jiswanum, persona
que hace rayas, sjisulabil,
herramienta con que se hacen
rayas, jisub (neologismo
posible), taller para los
rayadores en cuanto escribanos,
los que hacen rayados. Con eso
llegamos a nuestro hiptesis de
que que el jisa y el jis se remontan
a los tiempos que se escriba al
rayar piedras, piezas de barro
cocido y otros materiales
266

idneos. Lo interesante es que el


tojolabal aparte del verbo
tsijba conserva el jisa, y que
ambos se refieren al hecho de
escribir de modos diferentes. El
hecho de que, hasta la fecha, no
se encontraron documentos
escritos en tojolabal, no
contradice la hiptesis, porque
el fanatismo religioso motiv a
los evangelizadores a quemar
todos los documentos que
encontraron. Testigos son los
obispos Landa y Nnez de la
Vega lo mismo que los dominicos,
segn el testimonio de Frau
Bartolom. Atestiguan la triste
costumbre de quemar los libros
por parte de los cristianos desde
los tiempos de San Pablo en
feso (Hechos 19, 17-20)].
jisa. Rayar.
sjisa ja juuni. Ray el papel.
sjisa ja kumal iti. Tach esta
palabra.
sjisata kiix ja jkabi. Una
espina me rasgu la mano.
jisan. Cicatriz.
kan jisan ja yajbeli. De la herida
qued una cicatriz.
jisi. Partirse.
jiselxa ja jkabi. Se me parti la
piel de la mano.
jispun. Raspar, encender (cerillos), cerrar
(con cierre), razar.
sjispun ja seriyo. Rasp el cerillo.
oj jispuk ja seriyo. Voy a
encender el cerillo.
sjispun ja sti swex. Cerr la
bragueta.
sjispunon ja balai. Me rasp la
bala.
jispuntalaan. Raspar muchas veces.

jistalaan-jitsi
jistalaan. Rayar muchas veces, hacer
muchas rayas, garrapatear.
jisuman. La persona que hace rayas.
jiswani. Hacer rayas.
jiswani ja lapisero ti ba
akintei. Hicieron rayas con
lapicero en la tabla.
jiswanum. La persona o la cosa que hace
rayas.
jitimo (palabra esdrjula). Legtimo,
autntico.
mi jitimouk ja juun iti yuj ja
mey sbiil ja mandaranumi. Este
documento no es legtimo porque
falta el nombre del gobierno/
oficina.
jita. Poner en fila, poner en hilera.
wa xjita ja untik ja jeuman
juun. El maestro pone en fila a
los nios.
oj jitik ja mayili. Vamos a poner
en hilera los chilacayotes.
jitan. Fila, hilera.
jitanxta eke ja ixuk winik
jumasai. La gente est formada
en fila.
jitanxta eke ja oxomi. Las
ollas estn en hilera.
jititi xjititi.
jitsa. Apartar, alejar, poner en otro lugar,
mudar, acercar.
sjitsa jun nolob. Apart un
huevo.
sjitsa sbaj. Se apart un poco.
sjitsa ja tsimai. Alej la jcara.
sjitsa ja schati. Puso su cama en
otro lugar.
sjitsawone ja ba tuk kolonya.
Me mudaron a otra colonia.
sjitsa jani ja kaani. Acerc el
banco.
tixa jits ela. Se retir.
skana yi ba oj sjits och

tusan ba yoj ja. Le pidi que se


metiera un poco la laguna adentro.
jitsan. Mucho, muchos.
jitsan ixuk winik jumasai.
Mucha gente.
jel jitsan ja ixuk winik jumasai.
Muchsima gente.
jitsan tele yioj. Tiene muchas
yuntas.
jitsan ja yipi. Mucha es su fuerza.
jel jitsan juntiro ja schitami.
Tiene muchsimos puercos.
jitsan majke. Muchas veces.
jitsan atel masni jitsan ja
stsakoli. Cuanto ms trabajo,
tanto ms el costo.
jitsan wa xatiji. Trabaja mucho.
ja sjitsanil ja jkomontiki. La
mayora de nuestra comunidad.
jel jitsan wa sleawe ja smuli.
Buscan mucho (cul es) su delito.
jitsan tike chamel. Muchas
clases de enfermedades.
jitsanaxi. Llegar a ser muchos, llenarse (de
comida), multiplicarse. jitsanbi.
jitsanaxitik. Llegamos a ser
muchos.
jitsanaxiyon. Me llen bien.
jitsanaxita ja muti. Se
multiplicaron las gallinas.
jitsanbes. Multiplicar.
tilan oj jitsanbestik ja sbaal
ja kalajtiki. Tenemos que
multiplicar el producto de nuestras
milpas.
jitsanbi. Llegar a ser muchos, llenarse (de
comida), multiplicarse.
jitsanaxi.
jitsanbiyeta. Llegaron a ser
muchos.
oj katik jitsanbuk ja muti.
Vamos a aumentar las gallinas.
jitsi. Cambiar de lugar, alejarse, acercarse.
267

jitstalaan-jnal
-

jitsyon. Cambi de lugar.


jitsanxa. Sintate en otro lugar!
jits jmoktik ja ramiroi. Ramiro
se alej de nosotros.
jitsanxa tusan. Aljate un poco!
jitsanik jani. Acrquense!
jitstalaan. Apartar muchas cosas, mudar
muchas veces.
jitsuman. La persona que muda cosas, el
que aparta cosas.
jitsawani. Mudar, apartar.
jel xjitswani. Aparta muchas
cosas.
jitswanum. La persona que muda cosas,
el que aparta cosas.
jitsirapa. Palanqueo.
oj jkultik jitsirapa. Vamos a
palanquearnos.
jixa. Peinar (hombres).
wa xjixa ja kolomi. Me peino.
wa sjixa ja sbanak kawu. Peina
los crines.
mi jixubaluk ja keremi. El joven
est despeinado.
jixab, jixabal. Peine.
mey sjixab. No tiene peine.
ma sbaj ja jixabali. De quin
es el peine?
jixpuji. Resbalar, resbalarse.
jixpuji ja yoki. Resbal el pie.
jixpujiyon. Me resbal.
jixtalaan. Peinar muchas vecres
(hombres). jixa.
jixulani. El peine pasa de uno a otro,
peinarse.
jixulanita. El peine pas de uno a
otro.
jixulanum. El que se peina.
jixwani. Peinarse.
oj jixwanukon. Me voy a peinar.
jmok, jmoktik -mok (2).
jnal. Ladino, rico, opulento, cashln
(comiteco), extranjero. xinan.
268

niwan jnal. Un rico que tiene una


tienda o una finca.
mero niwan jnal. Opulento,
acomodado.
pilan kole kechan jnalaltik. Un
grupo aparte de puros mandones.
kechan ma ja jnal iti kumxi ba
oj ya kitikon tsakatal. Slo
el extranjero regres para darnos
las gracias?
ja jnal xinani ay stakini. Los
seores ladinos y ladinas que
tienen dinero.
wa skana oj but sok ja
stsubili ja tan jnali ja it wan
mokel ba luumi. Quiso llenarse
con las migajas que cayeron a la
tierra del rico ese.
[La palabra jnal se compone del
prefijo j- que seala el masculino
y la raz -nal cuya etimologa
desconocemos hasta la fecha. El
trmino se refiere, ante todo, a
los no tojolabales desde la
perspectiva tojolabal. La
diferencia de las dos clases de
personas, sin embargo, no se
refiere a la lengua, el espaol,
sino al modo de ser de la gente.
A los campesinos que hablan
espaol se les llama kastiyano.
Los jnal, en cambio, representan
a la sociedad dominante que no
aprecia a los tojolabales sino
que suele despreciarlos y no los
respeta. En este sentido el
concepto de jnal expresa el
racismo abierto o latente de la
sociedad dominante que los
tojolabales han experimentado
por cinco siglos. Por lo general
se refiere, pues, a la gente
acomodada, rica y relacionada

jnalaxi-jnantik
con todos aquellos en cuyas
manos est el poder. En este
sentido se explica la entrada que
traduce Lucas 16,21. El texto
habla del rico en griego. Los
tojolabales lo traducen por jnal
y agregan el calificativo
negativo de tan. Ahora bien, el
concepto y la realidad
vivenciada por los tojolabales,
adems. explican porqu se
habla del gobierno como
mandaranum,
es
decir
mandn que no respeta a los
tojolabales o los indios en
general. Evidentemente existe
una ligazn entre los jnal y el
mandaranum.
Hay
que
subrayar, finalmente, que tanto
el concepto de jnal como el de
tojol abal no son conceptos
biolgicos. Nadie es ni jnal ni
tojol abal por nacimiento, es
decir, por ser hijo o hija de una
familia determinada. Somos lo
uno o lo otro por el compromiso
de cada uno de identificarnos
con los jnal o con los tojol abal.
De este modo se explican los
verbos jnalaxi ladinizarse,
destojolabalizarse en el sentido
de llegar a ser como los jnal o
de tojol abalaxi tojolabalizarse.
D i c h o d e o t ro m o d o , u n o
puede desindianizarse o de
indianizarse. En ambos casos
se trata de salir de las ligas que
nos atan a nuesttro pasado. La
puerta est abierta para todos,
es decir, para los tojolabales y
para los miembros de la
sociedad dominante. El lugar de
nacimiento no nos determina. El

concepto ladino, por todo lo


dicho y por referirse a la lengua
que alguien habla, ya no expresa
la carga ideolgica y, a la vez,
histrica del concepto desde la
perspectiva tojolabal. Al usarlo
debemos ser conscientes del
significado que tiene el concepto
jnal desde la perspectiva
tojolabal. xinan].
jnalaxi. Ladinizarse, hacerse antiindio,
destojolablizarse (desindianizarse
de hombres). xinanaxi.
mi jnalaxiyon. No me hago
antiindio.
jnalbes. Ladinizar, hacer a alguien
antiindio (hombres).
wa skanawe oj jnalbeson.
Quieren hacerme antiindio.
jnalbesuman. Ladinizador (hombre).
jnalbesuman ja mayestroi. El
maestro es un ladinizador.
jnalbi. Ladinizarse (hombres).
jnalbita ja kichoi. Francisco se
ladiniz.
jnalbum. Ladinizado (hombre).
mi jnalbumukon. No soy
ladinizado.
jnantik. Nuestra madre/mam. La
referencia particular es a las
Santas.
ja jnantik luum. Nuestra Madre
Tierra.
ja jnantik ixaw. Nuestra Madre
Luna. [La pareja didica del
jwawtik].
ja jnantik walalupe. Nuestra
Madre
Guadalupe.
[La
Guadalupana].
ja jnantik margarita. Nuestra
Madre Margarita. [La santa local
de la cabecera del municipio de
Las Margaritas. Observamos que
269

joe

270

Nuestra Madre Tierra se titula de


la misma manera que las dems
santas tambin jtatik. Por la
influencia del espaol, las santas
catlicas a menudo se llaman
santas por los tojolabales,
pero al reflexionar con ellos
sobre las santas se llega a la
conclusin de que todas son
nuestras madres con el
comentario particular sobre ja
jnantik luum: pero ella vive.
Est en medio de nosotros. Es
decir, que nos est mucho ms
cerca que todas las dems santas
o santos, localizadas en el
pasado. Por lo dems hay que
agregar que todas estas madres
no se llaman vrgenes, akix.
Desde la perspectiva tojolabal
personas no casadas no son
completas. Sean mujeres u
hombres. Por eso, las madres no
pueden ser vrgenes. Para
ilustrar el caso contamos una
experiencia. Al regresar con
carro a Comitn nos acmpao
un tojolabal. Empez el dilogo
que sigue con el tojolabal, vamos
a darle el nombre Lampo y
nosotros somos Carlos. El
dilogo, por supuesto tuvo lugar
en tojolabal.
Lampo, el padre Xavier tiene
por mujer a la madre Trini?
Carlos, no hermano, los padres
no se casan, no tienen mujer,
tampoco la madre Trini es la
mujer del padre Xavier.
Lampo, ah, ya entiendo. El padre
Xavier toma pastillas.
E l d i l o g o n o re q u i e re
comomentarios, pero s subraya

la conviccin del hermano y de


muchos hermanos y hermanas
ms, un hombre adulto vive, por
supuesto como hombre casado y
tiene vida sexual. Con esto
terminamos la exposicin de que
las santas son madres. Los santos
son padres e incluyen al padre
Jess, y todas las madres y
padres estn en el mismo nivel
que Nuestra Madre Tierra,
aunque sta convive con
nosotros todos los das].
joe.
1.
-

2.
3.
4.
5.
-

Cinco.
kechan joe. Slo cinco.
jo waj / joe waj. Cinco tortillas.
aa och jouk chanuk sat ich
ba ala oxom. Echa cinco o
cuatro chilitos en la ollita!
jo winike / jo winke. Cien, 100.
jo xaane. Dos mil, 2,000.
sjoil.
ja sjoil naits. Las cinco casas.
sjoil jo winke. Ochenta y cinco,
85.
ja ba sjoil. Quinto.
[Clasificador numrico de
cuadrpedos]
jokotane chitam. Cinco
puercos.
jokotane kawu. Cinco caballos.
[Numerales distributivos]
jotike. Cinco para cada uno.
jotike waj. Cinco tortillas para
cada uno.
jotikwane.
Cada
cinco
personas.
[Clasificador numrico de
personas].
jowane. Cinco personas.
jowanotik. Somos cinco.
jowaniltik. Nosotros cinco.
chabe.

jolajune-jodido
jolajune. Quince, 15.
jolajuntike. Quincenal
jolajunwane. Qince personas.
jolajunwanotik. Somos quince.
jolajun winke. Trescientos, 300.
jolajun xaane. Seis mil, 6,000.
ja slolajunil waj. Las quince
tortillas.
ja ba slolajunil. Dcimoquinto,
quinceavo.
joox. Achiote [Bixa orellana L.]
jooxaltik. Achiotal.
job. Calva en el bosque, calvero, claro en
el bosque, prado.
jobaltik. Calvero extenso,
calverizo.
ama chonabuk ama
naitsaltuk ama yoj jobuk.
Sean ciudades, caseros o campos.
jobaxi. Limpiarse un terreno (de todos los
rboles y de toda maleza), ralear.
jobaxita ja jluwartiki. Se limpi
el terreno de nuestro poblado.
jobaxita ja kuli. El monte rale.
jobe. Pregunta.
ta ayto ma jun jobe
jobowikxa. Si todava hay una
pregunta, pregntenla.
jobo. Preguntar, interrogar.
sjobo ki. Me pregunt.
sjobo yi ja jwesi. El juez le
interrog.
ti jobji yia. Entonces se le
pregunt.
cha jachni ja keni oj job
awilex jun kumal. As tambin
yo les voy a preguntar una cosa
(palabra).
mini june ja wenlexi oj ajobex ki ba oj wajkona. Ni uno
de ustedes me preguntan adnde
ir yo. [Nota que en tojolabal se
mantiene el grupo y se dice ni

uno de ustedes me preguntan en


lugar ni uno me pregunta].
ta ay ka jun jas wa xakanawex
oj ajob-ex jobowikxa. Si
quieren preguntar algo, pregntenlo
ya.
ti ke sjobe jujune jujune.
Entonces uno por uno empez a
preguntar.
jobtalaan. Preguntar muchas cosas a
mucha gente.
jobtalaan
sbaje.
Se
preguntaron a s mismos.
jochan.
1.
Desocupado, sin dueo.
jun luum jochan mey swinkil.
Un terreno desocupado sin dueo.
2.
inflado por el viento [por ejemplo
la ropa tendida].
jochan ja kuali yuj ja jel ja iki.
La camisa est inflada porque hace
mucho viento.
jochjuni. Crujir.
wa xjochjuni ja jojochi. El
doblador cruje.
jodido. Doloroso, agotador, agobiante,
defraudado, ay!. [Obviamente es
una palabra adoptada del
espaol. Para una palabra
correspondiente en tojolabal
ajulal].
jel jodido ja chameli. La
enfermedad es muy dolorosa.
jel jodido ja ateli ti ba pinka.
El trabajo en la finca es agotador.
jel jodido ja bejyeli. El caminar
es agobiante.
jel jodido aytik sok ja
jluumtiki. lom wits ay kiojtik.
Estamos defraudados con la tierra.
Tenemos puro cerro.
jel jodido mey kiximtik. Ay de
nosotros, no hay maz!
271

jogon-jokwanum
jogon. Fogn, hogar, brasero. [Otra palabra
adoptada del espaol. Para una
palabra correspondiente en
tojolabal kak].
katnan ja ba jogon. Calintate
en el hogar.
oj jtojbestik ja jogoni ti ba
luum. Vamos a hacer el fogn en
el suelo. [En la tierra fra levantar
el fogn, como algunos
extencionistas recomiendan, ha
producido enfermedades porque
pies y piernas se enfran].
joj (1). Cuervo [Corvus corax].
joj (2). Escarabajo [de la familia de las
cerambcidas]
jojma. Hueco.
jojma ay ja wajabali. El tambor
es hueco.
jojma te. rbol hueco [de un
hueco parcial]. jopan.
jojmaaxi. Ahuecarse.
jojmaaxita ja tei. El rbol se
ahuec.
jojoch. Doblador, farfolla.
jojoch sbutubal ja chui. La
ardilla disecada se rellen con
doblador.
jokan tasan. Irregular.
jokan tasan ja jsitikoni. Nuestra
lea es muy irregular [hay
pedazos cortos y otros largos].
joko (1). Jalar, arrastrar, raptar (a una
mujer, otra persona o cosa).
sjoko ja tei. Jal el rbol.
sjokowotikon. Nos arrastr.
jokaixuk. Raptor de una mujer.
[Es una costumbre castigada
por las comunidades. El rapto de
una mujer evita el largo proceso
de las pedidas. Se castiga el
rapto, pero no se exige que la
mujer regrese a su casa. Es decir,
272

el matrimonio se considera
consumado. El castigo consiste
en una multa segn pide el pap
de la muchacha y/o determina la
comunidad].
jokachej. Ladrn de borregos.
jokawinik. Secuestrador.
jokaalats. Robachicos.
joko (2) (acento grave, cae en la penltima
slaba). Foco. eletricidad, luz
elctrica.
jokoman. Trabajador ejemplar que arrastra
a los dems en el trabajo.
jokox. Zompopo, arriera (comiteco) [Atta
sp.].
jokoxaltik. Muchas arrieras.
bul jokox. Nido de arrieras [Se
llama bul porque las arrieras
hacen un tmulo a veces de
tamao extraordinario].
joktalaan. Arrastrar muchas veces o a
mucha gente.
jokwani. Arrastrar con el buen ejemplo a
los dems trabajadores en el
trabajo.
jel xjokwani ja pegroi. Con su
buen ejemplo Pedro arrastra
mucho a los dems en el trabajo.
joko. Cavar, excavar.
sjoko ja skejnal ja chamwiniki.
Cav el sepulcro del muerto.
ojxa joke ja luumi. Ya voy a
excavar la tierra.
jokom, jokomal. Pozo (excavado).
tupta ja jokom iti. Se sec este
pozo.
jokoman. Cavador, excavador.
joktalaan. Excavar mucho.
jokwani. Cavar, excavar.
wan jokwanel ja ramiro. Ramiro
est excavando.
jokwanum. Cavador, excavador.
mi jokwanumuk ja ixukei.

jolan-jomo
Las mujeres no son excavadoras.
jolan. Destapado.
jolan kani ja litoi yuj mokta ja
schejali. Margarito qued
destapado porque cay su cobija.
jolanaxi. Desabrigarse.
mok jolanaxan yuj jel ja chee.
No te desabrigues porque hace
mucho fro.
jolanbi. Desabrigarse.
jolo. Quitar, levantar.
sjolo ki ja jchejali. Me quit la
cobija.
oj jole ja smusulabil ti ba
mooch. Voy a quitar el trapo del
canasto.
sjolo ja sku ja nanali ba oj ya
yi smix ja yalatsi. La mam
levant su blusa para darle el
pecho al nene.
joluman. La persona que quita, que levanta.
jolwani. Quitar, levantar.
wan jolwanel. Est quitando.
jolwanum. La persona que quita, que
levanta.
jomasnaj. Destructor de su casa.
[La formacin de compuestos es
parte de la formacin de
palabras, tema expuesto en la
Introduccin. Agregamos unas
muestras en el curso del
desarrollo del diccionario para
evocar la presencia de
compuestos y as, a la vez, la
constante
formacin
de
neologismos que ampla el lxico
del idioma y manifiesta la
capacidad creadora de los
hablantes y, simultneamente, de
la lengua. En el ejemplo dado la
nueva palabra se debe a una
regla determinada: a un verbo
agencial, jomo, cuya vocal

temtica se cambia de -o en -a,


se agrega un sujeto vivencial
snaj, su casa, que podra ser
simplemente naits/naj, casa.
Segn la misma regla se forman
todo el tiempo nuevas palabras
segn la imaginacin de los
hablantes y la necesidad de los
dilogos].
jomi.
1.

Descomponerse, destruirse,
degenerar, atarantarse, confundirse.
arruinarse.
jomta. Ya se descompuso.
oj jomuk ja naitsi. Se destruir
la casa.
jomta jolom. Me atarant.
lokoaxi, lokobi, lokochami.
jomi ja loili. Degener la pltica.
jomta snaj. Se arruin su casa.
2.
jomi yuj.
jomta kujil. Se me descompuso.
jomi yuj ja snichimdyosi. El
alcohol le hizo dao.
3.
jomel
jomel solom. Es loco. loko.
jomelni ja waolomi. Te
confundiste
mi jomeluk ja jolomi. No estoy
loco.
jel jomel kolom. Estoy
confundido.
jel jomel ja skujoli. Est muy
atarantado.
jomelxa jitsan jabil. Ya es de
mucha edad.
jomelxa wakumare. Mi esposa
est embarazada.
ajnel jomel ayon. Me vuelvo
loco.
jomo. Destruir, devorar, batir, corromper,
atarantar, confundir, contradecirse.
sjomo ja naitsi. Destruy la casa.
273

jomtalaan-joso
-

sjomo ja jnaj ja kaki. El fuego


devor mi casa.
sjomo ja makbali. Bati el cerco.
skana
oj
sjome
ja
jkostumbretiki ja mayestroi.
Los maestros quisieron corromper
nuestras costumbres.
sjomo kolomtik. Nos atarant.
sjomo ki ja jolomi. Me
trastorn.
ti wa sjom yabalea. Se
contradicen.
jomtalaan. Tachar, asolar.
sjomtalaan ja sbiilei ti ba
juun. Tach los nombres en la
lista.
sjomtalaan ja naits jumasa ja
kitkini. El temblor asol las
casas.
jomuman. Destructor, asesino, veneno.
ja kakanum jomumania yuj ja
mi skisa ja jkomontiki. Los
soldados son destructores porque
no respetan nuestras comunidades.
wajta ja jomumani. Se fue el
asesino.
jomuman ja tragoi. El
aguardiente es veneno.
jomwani. Ser nocivo, ser daino.
wa xjomwani ja snichimdyosi. El
trago es nocivo.
wa xjomwani ja kael baketi.
La carne podrida es daina.
jomwanum. Destructor, asesino, veneno,
delincuente.
mi jomwanuk ja antsikeli. El
saco no es veneno.
ala yabi ja jomwanumi ti ba sti
sat ja tsomjelanumi. Dile al
delincuente delante de los
asamblestas.
jononi. Zumbar, batir las alas.
wa xjononi ja jonoxi. Zumba el
274

abejorro.
wa xjononi ja schajnul chab.
Las abejas zumban.
wa xjononi ja tsunuli. El colibri
bate las alas.
jononum. Zumbador.
jonox. Abejn, abejorro, jonosh (comiteco).
jonoxaltik. Enjambre de abejones.
jopan. Hueco jojma.
jopan ay ja wajabali. El tambor
es hueco.
jopan te. Tronco hueco por
completo.
jorinaji (regional). Roncar.
jorori. Roncar, resoplar.
jel xjorori ja jbankili. Mi
hermano mayor ronca mucho.
wan jororuk ja kawuji yuj ja mi
skana oj jyamtik. El caballo est
resoplando, porque no quiere que
lo agarremos.
josjoni. Molestar, incomodar, embarazar,
estar inquieto, estar nervioso,
hartar, josjon (comiteco). juna.
mi xkana oj josjonukon amok.
No quiero incomodarte.
mok elan mi oj josjonan
jmoktikon. No salgas porque no
nos embarazas.
jasyuj wa lajosjoni. kulananxa.
Por qu ests inquieto? Sintate!
josjoniyon yuj ja mito jaki ja
loktori. Estaba nervisoso porque
todava no vino el mdico.
wa xjosjoni jmok ja tan winik
sok ja sbolmalei. Me harta ese
hombre con sus mercancas.
josjonum. Molestoso.
josjonuma. Eres un molestoso.
jel josjonum ja jtsii. Mi perro
es muy molestoso.
joso. Raspar, sacar punta.
sjoso ja chiji ba oj sjale ja nuti.
-

josobluum-jotol
Rasp el ixtle para tejer la red.
sjoso ja spatik ja tei. Rasp la
corteza del rbol.
sjoso ja sni ja lapisi. Sac la
punta del lpiz.
josobluum. Limpiabarros, jusulum
(comiteco). [Es una tira de hierro
o de otro material para quitar la
tierra del azadn o de la coa].
[Formacin de compuestos:
Aadimos otro ejemplo al
anterior de jomasnaj. La raz
de un verbo agencial se amplia
por el sufijo sustantivador -b, ob u -ub que indica un
instrumento o una herramienta.
Se agrega, adems, un sujeto
vivencial que seala la cosa a
la cual el instrumento se aplica.
Segn la misma regla se forman
otros neologismos como, por
ejemplo, el siguiente que se
explicar ms adelante: jotobte.
Con verbos cuya vocal temtica
es diferente se forman los
siguientes neologismos: kusubte
cepillo de kusu, frotar, sakubte
hacha de saka, lavar, arreglar,
etc.].
jostalaan. Raspar muchas veces.
sjostalaan ja steil naits. Rasp
todas las vigas y los horcones para
la construccin de la casa.
josuman. Raspador. [Puede ser persona
o cosa y, segn el ejemplo de
josobluum, puede referirse a
limpiador, quitador y conceptos
parecidos].
joswani. Raspar, limpiar, quitar, etc.
wan joswanel. Est raspando.
joswanum. Raspador. [Puede ser persona
o cosa y, segn el ejemplo de
josobluum, puede referirse a
-

limpiador, quitador y conceptos


parecidos].
jotan. Vaco.
jotan ja chubi. El cntaro est
vacio.
jotana. Nombre de un ejido tojolabal al
norte de Comitn. Se llama tambin
Plan de Ayala.
jotanaxi. Vaciarse.
jotanaxita. Ya se vaci.
joti. Perforarse, agujerearse, horadarse,
animarse.
joti ja chubi. Se perfor el
cntaro.
joti ja jwexi. Se me agujere el
calzn.
joti ja akintei. Se horad la
tabla.
jotyon ba oj wajkon amok. Me
anim para acompaarte.
joto. Agujerear, horadar, perforar, hincar,
excavar.
sjoto ja swexi. Agujere el calzn.
joto ja akintei. Horad la tabla.
sjoto ja juuni. Perfor el papel.
jel pim oj jotik ja oyi. Vamos a
hincar
el
horcn
muy
profundamente.
wa sjotowe ja sluwar jun naits.
Excavan el lugar para una casa.
jotobte. Formn, perforador, horador
[Otro ejemplo para la formacin
de compuestos. Para la regla
segn la cual se forma este
compuesto josobluum. Es de
notar que para el taladro, a
pesar de su funcin parecida, se
suele emplear otro trmino
schobolabil].
jotol. Hueco, agujero, perforacin, ojo de
la aguja.
ay sjotol ja sat naitsi. La
fachada de la casa tiene un hueco.
275

jotuman-joxo
-

ayxa sjotol ja jwexi. Mi calzn


ya tiene un agujero.
jel ja jotoli ti ba juun. El papel
tiene muchas perforaciones.
sjotol tsistakin. Ojo de la aguja.
sjotol yal wajabal. Agujero del
tambor pequeo. [Est a la mitad
del cilindro del tambor. Tiene
forma rectangular. Probablemente
mejora la resonancia del sonido
y mantiene el estado de la madera,
es decir, la sequedad y
humedad].
jotuman. Taladrador, perforador.
wan atel sok ja sjotulabil ja
jotumani. El taladrador est
trabajando con el perfodar.
jotwani. Hacer agujeros.
wa lajotwaniyon. Hago agujeros.
jotwanum. Taladrador.
jotan. Acurrucado, en cuclillas.
jotanon eke. Estoy sentado en
cuclillas.
jotani. Acurrucarse, sentarse en cuclillas
(al defecar).
jotaniyon. Me acurruqu.
jotso. Arrancar, desarraigar, tirar de.
sjotsowe ja kuli ja ba mi
lekuki. Arrancaron la mala hierba.
mok ajots-ex ja kul it mi
lekuki ba mi oj ajots-ex ja
ixim sok ja kuli. No arranquen
esta mala hierba para que no
arranquen el maz junto con la
hierba.
mi oj jotstik ja itaji. No vamos
a desarraigar las hortalizas.
sjotso ja kolom ja mayestroi.
El maestro me tir del cabello.
jotstalaan. Arrancar.
sjotstalaan wakui. Te arranc
la camisa.
jotsuman. Arrancador, el que tira del
276

cabello a otros.
jotswani (poco usado). Arrancar.
wanon
jotswanel.
Estoy
arrancando.
jotso. Sacar con las manos o con
herramientas (el barro).
oj sjotse ja chab ek luum
ba oj jkuluk oxom yala ja
nanali. La mam dice que va a
sacar el barro para hacer ollas. [La
alfarera suele ser trabajo de las
mujeres].
sjotso ja lokoki ba jokom.
ayto ja anima tusanxta. Sac
el lodo del pozo. Todava tiene un
poco de agua.
jotstalaan. Sacar mucho barro o lodo.
sjotstalaan jel ja lokoki ti ba
jokom. Sac muchsimo lodo del
pozo.
jotsuman. La persona que saca barro o
lodo.
jotswani. Sacar barro o lodo.
joxaolomal. Peluquero. [Palabra
compuesta conforme a la regla
de jomasnaj]. joxulanum.
joxo. Cortar el pelo, pelar, rasurar, afeitar,
esquilar, trasquilar.
oj jox wawolomi. Te voy a cortar
el pelo.
sjoxo ja kolomi. Me cort el pelo.
oj joxjuk ja kolomi. Se me va a
cortar el pelo.
oj joxuk yile ja solomei. Les
cortarn el pelo a ellos.
oj joxe ja wawisimi. Te voy a
rasurar.
oj joxe ja kisimi. Me voy a
afeitar.
sjoxota ja cheji. Esquil los
carneros.
ojxa sjoxe ja cheji. Ya va a
trasquilar los carneros.

joxtalaan-jpaletatik
joxtalaan. Esquilar mucho.
sjoxtalaan ja chej jumasai.
Esquil muchos carneros.
joxulani. Cortarse el pelo.
tilan oj joxulanukon. Tengo que
cortarme el pelo.
joxulanum. Peluquero. joxaolom.
joxwani (poco usado). Cortar el pelo o la
lana.
wa lajoxwaniyon. Corto el pelo.
joxwanum. Esquilador, trasquilador.
joxolom. Peln. [Palabra compuesta,
diferente de joxo y olomal
porque el verbo se entiende en
el sentido de que ya se le cort
todo el pelo].
joy. Vuelta, rodeo, desviacin, tortuoso.
jel ja joy ja ba beji. El camino
da muchas vueltas.
jel ja joy. Muchos rodeos.
mas joy ja bej iti. Este camino
hace una desviacin.
jel ja joy ja ba ukumi. El arroyo
es muy tortuoso.
joyan. Reunido (en forma de crculo).
joyanotik ba mesa. Estamos
reunidos alrededor de la mesa.
ja ixuk winiki tixa waj joyan
sbaj ja chamumi. La gente se
reuni alrededor del enfermo.
joyaxi. Desviarse.
joyaxita ja beji. El camino se
desvi.
joyba. Sitiar, cercar, rodear, esquivar,
juzgar por la apariencia, respetar,
isla.
sjoybaye ja jkolonyatik ja
kakanum jumasai. Los
soldados sitiaron nuestra colonia.
sjoybaye ja elkanum ja ixuk
winkik jumasai. La gente cerc
al ladrn.
sjoybayon. Me esquiv.

mi sjoybayotik ja ba chonabi.
No nos respetan en la ciudad.
mi joybayatikon. No te juzgamos
por la apariencia.
jun xen luum joybanubal yuj
ja. Isla (un pedazo de tierra
rodeado por agua).
ja luum joybanubal yuj ja jai.
La tierra rodeada por el agua/mar,
isla.
joybani. Desviarse.
joybani ja ba beji. Se desvi del
camino.
joybanum. Sitiador.
snolkaban ja chonab ja
joybanum jumasai. Los
sitadores atacaron la ciudad por
todos los lados.
joybi. Desviarse.
joybita ja beji. El camino se
desvi.
joye. Patio, pedazo de tierra cercado por
todos lados y de tamao de una
huerta pequea. yojten, ten.
ja jmoji kulan eke ja ba yoj
joye ba sti naits. Mi hermanos
estaba sentado dentro del patio
frente a la casa.
joyo. Hurgar, extender (brasas).
joyo ja kaki. Hurgu la lumbre.
sjoyo ja kaki ba oj skixna ja
waji. Extendi las brasas para
calentar las tortillas.
joyxi. Marearse.
joyxi ja jolomi. Me mare
joyxi ja jsati ti ba yoj ja. Me
mare en el agua.
jpaletatik. Omplato, escpula, paletilla,
costado. [En algunos lugares
jpaletatik es el omplato, en otros
el costado].
jpatiktik. Espalda. pat, patikal.
ti kan ba jpatiktik. Est a
277

jpatiktik-juun
nuestra espalda.
wa xkab yaj ja ba jpatiktik. Me
duele la espalda.
jpetsaniltik. Todos nosotros.
ja jpensar ja jpetsaniltikon. El
pensamiento de todos nosotros (no
el tuyo). apetsanilex,
spetsanile.
jtatik. Nuestro padre/pap tat
jnantik nan [La referencia
particular es a los santos dentro
de los cuales se incluyen a jtatik
jesus, jtatik pagre eterno, jtatik
tomas, etctera. Obviamente se
trata de la presencia del
antimonismo tojolabal que se
refiere tambin al mundo
religioso. Las explicaciones
bajo jnantik].
jua juu.
juti. Mentn, barbilla.
jutitik. Nuestro mentn.
ja sjutii. Su barbilla.
juu (1). Soplar, avivar, afollar, abanicar,
tocar. juui.
sjuu ba mi oj tupuk ja kaki.
Sopl para que no se apagara el
fuego.
juaxa ja kaki. Aviva la lumbre!
sjuu ja kaki sok juubkak
ja kulamachiti. El herrero afoll
con fuelle el fuego.
sjuu sbaj sok ja spisolomi. Se
abanic con el sombrero.
sjuu ja ajmayi. Toc la flauta.
juu (2). No!
juui. Soplar. juu.
wanxta juuuk ja iki. El viento
est soplando.
wanxta juuuk ja jai. La
corriente del agua est haciendo
ruido.
juub kak. Fuelle, abanico (para afollar
-

278

el fuego).
juulji. Hacer ruido (ro), resoplar.
wa xjuulji ja niwan jai. El ro
hace ruido.
juuljiyon yuj ja syajal ich.
Resopl por el chile picante.
juuljum. La persona o animal que resopla.
juuman. Soplador.
ja yatel ja juumani oj skuluk
ja espejo kulubal yetal. El
oficio del soplador es el hacer
botellas de vidrio.
juun, juunal. [El trmino juun tiene
muchos significados que muestran
las numerosas entradas que
siguen. Una acepcin destacada
es el de libro. Los pueblos mayas
tuvieron libros al llegar los
invasores espaoles. Y no se
trata slo de los mayas en las
tierras bajas, sino tambin los
tenan los pueblos en las tierras
altas. Fray Bartolom los vio y
tambin fue testigo de que la
gente supo leer y escribir y tom
notas de las clases que los
dominicos
les
d i e ro n
(OGORMAN, EDMUNDO 1967:
504 s., tomo 2). Hasta la fecha
no se ha encontr ningn
testimonio de la escritura de las
tierras altas de Chiapas, porque
tanto los dominicos como el
obispo de Chiapas, Nez de la
Vega, quemaron los libros como
lo hicieron otros obispos y
frailes en otras regiones de los
mayas. Dicho de otro modo,
los pueblos invadidos y
conquistados tuvieron un alto
grado de cultura y anotaron sus
conocimientos en libros. Adems,
segn sabemos, estos libros no

juunaxi-juunbi

1.
-

2.
-

fueron crnicas de la nobleza,


como en el clsico, sino
testimonios de las vivencias del
pueblo: temporales, hambres,
temblores y acontecimientos
parecidos. Lo anotamos todo
esto, porque en los tiempos de la
colonia no slo se olvidaron los
conocimientos que los primeros
europeos
observaron
y
admiraron, sino que se
minimizaron los conocimientos
de los pueblos conquistados.
Esta falta de conocimientos sigue
vigente hasta la fecha].
Papel, libro, oficio, escritura,
transcrito, Biblia, matemticas.
mey juun. No hay papel.
oj jman jun juun. Comprar un
libro.
jak jun juun ti ba agrarya.
Lleg un oficio de la Agraria.
mey sjuunil ja skumali jach wa
xyala ja jnali. Su idioma no tiene
escritura, as dicen los ricos.
ay sjuunil ja jkumaltiki.
Nuestro idioma est transcrito.
ajyi sjuunil ja jkumaltik yujxta
tsikji ja juuni yuj ja jnali. Hubo
escritura de nuestro idioma pero
los libros fueron quemados por los
espaoles.
mey sjuunil ja sluumei. No
tienen la escritura de sus terrenos.
ja sjuunil ja jtatik dyosi. La
Biblia.
ja sjuunil ja matik ek paxta
kujtik jel lek ajyii. Las
matemticas
de
nuestros
antepasados salieron muy buenas.
jeka juun.
sjeka ki jun juun. Me mand
una carta.

oj jek awi jun juun. Te voy a


mandar un aviso.
3.
jea juun.
sjea kitik juun. Nos alfabetiz.
4.
kuman juun.
skuman ja juuni. Ley el libro
(en voz alta). [La lectura suele
hacerse en voz alta. Es un evento
social. Hay lectores y hay
oyentes].
chaban skuman ja juuni. Ley
el libro silenciosamente. [La
lectura silenciosa no es la
costumbre].
skuman ki ja juuni. Me ley
el libro.
5.
naa juun.
mi xnaa juun. No s leer y
escribir.
mi xnaatikon juun. Somos
analfabetos.
ja matik wa snaa juun. Los
alfabetizados.
mi snaa juun yujxta lek wa
snaa kinal. No sabe leer y
escribir pero conoce bien el mundo.
6.
neba juun.
oj jnebtik juun. Vamos a
alfabetizarnos.
sneba kitik juun. De nosotros
aprendi a leer y escribir [no le
dimos clases].
sneba kujtik juun. Por nosotros
aprendi a leer y escribir [porque
le dimos clases].
juunaxi. Fabricarse papel.
juunaxita ja tajaltiki. Se fabric
papel del ocotal.
juunbes. Fabricar papel.
oj chakuk ja tealtiki yuj ja
sjuunbes. Se acaban los bosques
porque fabrican papel.
juunbi. Fabricarse papel.
279

juunte-jujpi
-

juunbita yuj ja matik ek


paxta kujtiki. makuni yuj ja
juuntei. Se fabric papel por
nuestros antepasados. Les sirvi el
amate.
juunte. Amate [Ficus glabrata HBK.].
[El nombre de juunte quiere
decir, rbol-papel, porque de
este rbol se hizo papel en
tiempos prehispnicosy sigue
hacindose hasta la fecha. No se
emplea solamente el amate, sino
distintos rboles y se fabrica en
diversas regiones del pas. Lo
saban hacer los pueblos mayas
as como los nahuas, porque
amatli se refiere al mismo rbol
en nahua y corresponde a papel.
El papel serva para la
produccin copiosa de libros y
otros escritos en tiempos
prehispnicos. Hans Lenz
1973; Walter Krickeberg y Gerdt
Kutscher 1975: 269].
juux. Piedra de afilar.
juuxton. Piedra de afilar.
juux
olom
(regional).
Completamente calvo.
juwani. Soplar, abanicar.
wana juwanel. Ests soplando
juwanum. Soplador. juuman.
jubiko. Especiede avispas negras.
tutsko, chajnul.
jubu (regional). Plantar con palo en tierra
suave. [El palo sirve para hacer
el hoyo en el cual se va a poner
la planta].
juchan. Ampolla, sin filo. jujchel, jujchi.
jel kojlel ja juchani. La ampolla
est muy hinchada.
wa xke juchan ja jkabi. Se me
ampolla la mano.
jel juchan ja smachiti. Su machete
280

no tiene filo.
juchuch. Flor de mayo, juchuch (comiteco)
[Plumeria rubra L.].
juchtalaan. Moler mucho. juchu.
juchu. Moler, despulpar, atropellar
mortalmente. [La molienda del
maz suele ser trabajo de las
mujeres, la despulpa suelen
hacer los holmbres].
sjuchu ja atsami. Moli la sal.
wan juchuj ixim. Est moliendo
maz.
chawane ixuk wane sjuchjel
ixim. Dos mujeres estn moliendo
maz.
sjuchu ja kajpei. Despulp el
caf.
juchjita jun kerem. Se lo
atropell mortalemte a un joven.
juchuman. Molinero, molinera.
juchuman molino. Cigenal del
molino.
juchwani. Moler.
wanon juchwanel. Estoy
moliendo.
juchwanum. Molinera, molinero.
jujchel. Ampollado. juchan.
jujchelxa ja jkabi. Mi mano est
ampollada.
jujchi. Ampollarse. juchan.
jujchi ja koki. Se me ampoll el
pie.
jujchitalaan. Causar muchas ampollas.
sjujchitalaan ja ba jkab ja
kaki. El fuego me caus muchas
ampollas en la mano.
jujman. Tapacamino [Caprimulgus
ridgwayi].
jujnab. El ao que viene.
manto jujnab. Hasta otro ao.
jujnabe. El ao pasado.
jujpi. Volar. lupupi.
jujpi jani ili jujpi oche. Volaba

jujpum-juke
de un lado a otro.
ja yal chani wa xjujpi ja ba
satkinali. Los pjaros vuelan en
el cielo.
jujpum. Volador, avin.
jujune. Cada uno.
1.
Cada, individual, sendos, cada vez,
jujune ixaw. Cada mes.
ja jlekilal ja jpetsaniltiki jel lek
yuj ja ba jujune. El bien comn
es bueno desde la perspectiva
individual.
wa xyiaje jujune bel jujune
ixuk. Las mujeres reciben sendos
guacales.
wa xyaa tupjel ja swakaxi jujune
kaku atel. Alquila su ganado
por cada da de trabajo.
jujune tajbe. Cada veinte.
ja jujune ja yenlei ti yabye ja
sloili. Cada uno de ellos oyeron
el cuento. [Por la coherencia del
grupo en tojolabal se dice
oyeron en lugar de oy].
jujune chonab ma naits ta pilan
pilan ka ay ojni jomuka. Cada
pueblo o familia, si est dividido se
descompondr.
jujune ja yenlei aji yile
chikan jastal wa xatiji. A cada
uno se les recompensar segn
trabaja.
ti ke sjobe jujune jujune.
Empez a preguntarle uno por uno.
2.
jujuneotik. Cada uno de
nosotros.
jujuneotik jbaj kentik tukxa
ja jkomontiki. De cada uno de
nosotros, otra es nuestra
comunidad. [Otra vez se nota que
prevalece el grupo, representado
por el nosotros, sobre el
individuo, por eso se dice
-

nuestra y no su comunidad].
ba jujuneex ja wenlexi aawik
kani ja bej ba mi lekuki. Cada
uno de ustedes dejen el camino
malo.
jujuntik. Algunos, algunas, uno por uno.
jujuntikini. Algunos pocos.
jujuntik ja yenlei ti wajye.
Algunos de ellos entonces se
fueron.
ti och eluke jujuntika.
Empezaron a salir uno por uno.
jukan.Cono recto. jukutop.
jukan wits. Volcn.
bojti ja jukan witsi. Erupcin
volcnica.
jukanaxi ja witsi. Formarse un volcn.
wanxa jukanaxel ja witsi. Ya est
formndose un volcn.
juke.
1.
Siete, 7.
kechan juke. Slo siete.
juke ora sok snalan. Son las
siete y media.
juk winike/juk winke. Ciento
cuarenta, 140.
juk xaane. Dos mil ochocientos,
2,800.
juke lewa ja snajtil ja man ba
lomantam. Son siete leguas (el
camino)
completo
hasta
Lomantn.
2.
sjukil.
ja sjukil naits. Las siete casas.
ja ba sjukil taj. El sptimo ocote.
3.
jukotane kawu. Siete caballos.
jukotane chitam. Siete puercos.
4.
juktike. Siete para cada uno, cada
siete.
juktikwane.
Cada
siete
personas.
5.
jukwane. Son siete personas.
jukwanex. Ustedes son siete
-

281

juklajune-jumasa
personas.
jukwanotik. Somos siete
personas.
jukwaniltik. Nosotros siete.
chabe.
juklajune. Diecisiete, 17.
juklajunkotane kawu. Diecisiete
caballos.
juklajuntike. Cada diecisiete.
juklajunwane. Son diecisiete
personas.
juklajunwanotik.
Somos
diecisiete personas.
ja sjuklajunil waj. Las diecisiete
tortillas.
ja ba sjuklajunil taj. El decimo
sptimo ocote.
jukutop. Cono invertido. jukan.
[Instructiva es la formacin de
esta palabra compuesta. Los dos
componentes son jukan, cono, y
top, parte trasera y posterior.
Entonces la parte posterior del
cono produce el cono invertido].
julbes. Recordar, aconsejar.
sjulbesotikon ba oj kitik yi
oche ja iximi. Nos record que
le trajramos el maz.
sjulbeson. Me aconsej.
julbesnubal awuj koti ja ba
chonabi. Aconsejado por ti lleg
a Comitn. [Otra forma posible
es julbesbal].
juli. Llegar, venir, acordarse, entrar en
razn. jaki [El llegar se refiere
al lugar de la persona que
habla. Para llegar a otro lugar
koti].
julelon. He llegado. [Respuesta al
saludo de bienvenida julela,
llegaste].
mey xjuli. Todava no lleg.
mi xjul jkujol. No me acuerdo.
-

282

taban skujol.
wa xyaa jul akujol. Te hace
entrar en razn. [La traduccin
obviamente es una adaptacin al
p e n s a m i e n t ro o c c i d e n t a l .
Literalmente la frase dice que te
hace llegar a tu corazn. El
tojolabal no le concede tanta
importancia a la razn, olom,
sino que es el corazn que
capacita a las personas a que
tengan juicio o tal vez mejor
dicho, sabidura, pero sabidura
del corazn y no mentalizada].
jul abaj jun juun. Lleg para ti
una carta.
juluche. Once, 11.
kechan juluche. Slo once.
juluch
winike/winke.
Doscientos veinte, 220.
juluch xaane. Cuatro mil
cuatrocientos, 4,400.
ja sjuluchil oxom. Las once
ollas.
ja ba sjuluchil. Onceavo.
juluchkotane tsi. Once perros.
juluchtike waj yaa kitik. Nos
dio once tortillas para cada uno.
juluchwanotik. Somos once
personas.
julum. La persona que acaba de llegar.
julumonto. Acabo de llegar.
julyo. Julio.
jumasa. pluralizador mundo.
ja chat jumasa. Las camas.
ja kerem jumasa. Los
muchachos.
jmojaljel jumasa. Hermanos!
ja ixuk winik jumasa iti. Esta
gente.
mini jas yaba ja kaku jumasa
jawi. No comi nada durante esos
das.
-

jumjuni-june
-

ja jnal jumasa. Los ricos, el


mundo de los ricos.
ja tojol abal jumasa. Los
tjolabales, el mundo de los
tojolabales.
mi oj chakuk ja loil jumasa.
No se terminarn los cuentos.
jumjuni. Tascar (maz).
wa xjumjuni sok ja iximi ja
kawuji. El caballo tasca el maz.
jumjunum. Animal que tasca el maz.
junita, juneita. june 6..
juna, junaal. Falda.
junaaltik. Muchas faldas.
kechan june ja sjunai. Slo tiene
una falda.
wa xjosjoni yuj jun juna ja
keremi. El muchacho est
inquieto por una muchacha.
junaan. Tomar prestada una falda.
oj junauk tani wajunai. Voy a
tomar prestada tu falda.
junaaxi. Hacerse una falda.
junaaxita ja kuutsi. Ya se hizo
una falda de la tela.
junabes. Hacer una falda.
sjunabes ki. Me hizo una falda.
june. Uno, una, algn, alguna.
1.
jun, june, jun jalon, junta.
kechan june. Slo uno.
june waj ba chonab. Alguien se
fue a Comitn.
jun winik. Un hombre.
jun mut. Una gallina.
june ja smojei. Uno de sus
hermanos.
ay jun amoj jumasa.Uno de tus
acompaantes.
kila jun ixuk. Vi a alguna mujer.
jun ma ay stakin. Alguien que
tiene dinero.
stupu ba jun jalon. Le pag de
una vez.

2.
3.
-

4.
-

5.
-

ba jun yoj naits nanal tatal


tilan jun planyason. Dentro de
una familia es necesario que los
padres ordenasen la vida en la
casa.
junta 1. Uno, juntamente. junta
2. [sustantivo].
junta jkujoltik. Estamos de un
corazn.
junta ora wa lawajtik. En este
momento nos vamos.
junta ora snolkontraanotik.
Juntamente nos atacaron.
jun ... ja jun. Uno ... otro, una ...
otra.
tojbinia ja skabi ja jastal ja
jun skabi. Qued sano su brazo
como el otro.
jun yunin winik waj yil alaj. ja
juni waj sle wakax. jaxa juni
waj yi jan si. Un hijo fue a ver la
milpa. Otro fue a buscar el ganado.
El tercero fue a traer lea.
wa xkala yab ja juni. kaax. wani
xwaja. jaxa juni ti wa xkala
yaba. laxa. wani xjaka. jach
yala ja ajwalali. Le digo a uno,
vete y se va. A otro le digo, vente
y viene. As dice el patrn.
sjunil. Uno, una, primero, primera.
ay chab snaj. ja sjunil jel niwan
jaxa juni kaelxa. Tiene dos
casas. La una es muy grande, la
otra ya est arruinada.
ja ba sjunil taj. El primer ocote.
june + plural. Uno de ...
june ja yenlei ja ixukei. Una
de ellas, las mujeres.
june ja kentiki jtaatik jmul.
Uno de nosotros cometimos un
delito. [Nota el uso del plural del
verbo en lugar del singular en
espaol. Es decir, la cohesin
283

junta-jururi
grupal o del NOSOTROS es ms
fuerte que el individuo].
conceptos: justicia, delito, mul
6.
junita/juneita. Uno, unido,
mismo. -ita.
ba junita oj ajyuke spetsanil
ja swinkil komon. Que todos los
comuneros estn unidos.
ja ba junita yoj naitsi. En la
misma familia/casa.
juneitani aytik ja ba
jkomontiki. Estamos unidos/
organizados en nuestra comunidad.
oj ajyukotik junita kole.
junita kaltsiltik. Que seamos un
grupo y de un corazn.
junta tsomanotik ja yuj junita
kaltsiltik. La misma es nuestra
organizacin, por eso somos de un
corazn.
junita ora chak ja srikesaili.
En un solo momento/mismo
momento se acab su riqueza.
7.
junxta, junukxta. Uno, lo mismo.
oj jtsijba awilex ja junxta
yabal ja jastik junuki. Les
escribir las misma cosas.
kechan june ja jbakteltiki. jel
jitsan ja jas yioji. ba jujune mi
junukxta ja scholei. Uno solo es
nuestro cuerpo. Muchos miembros
tiene. Cada uno no tiene la misma
responsabilidad/tarea.
junxta kabaltik. Estamos unidos.
junxta jkujoltik. Estamos unidos.
lajan junxta. Significa lo mismo,
es la misma cosa.
junxta ja smodo sok ja tuki. Su
conducta es igual a la de todos los
dems.
junta [2, sustantivo]. Junta, asamblea. [El
acento es grave, cae en la
penltima slaba].
284

wajyeta ba junta. Se fueron a la


junta.
juntaani. Asistir a la junta, a la asamblea
oj juntaanukotik Vamos a asistir
a el asamblea.
juntaanum. Paticipante en una junta/
asamblea.
jel ja juntaanumi. Muchos
asamblestas.
juntiro. Muchsimo, demasiado, -simo, de
una vez.
jel juntiro ja jai. Estl loviendo
muchsimo.
jelxa albiye juntiro. Se
dilataron demasiado.
mi ma jel juntiro ja dyosi.
jachnia. yuj ja kela awilex ja
jnantik walalupe ja jnantik
luum, ja jtatik jesus, ja jtatik
pagre eterno ja jtatik kajwaltik
sok ja jitsanto. No hay
muchsimos dioses? As es. Porque
miren Nuestra Madre Guadalupe,
Nuestra Madre Tierra, Nuestro
Padre Jess, Nuestro Padre
Eterno, Nuestro Padre Seor, con
muchos ms.
jel niwan juntiro ja witsi. El cerro
es enorme.
jel tsamal juntiro ja satkinali.
El cielo es bellsimo.
lamxi juntiro ja chamumi. De una
vez se calm el enfermo.
junxta june 7.
junyo. Junio.
jururi. Batir las alas al echarse a volar,
pasar zumbando. tsiriri.
wa xjururi ja yal chani. Los
pjaros baten las alas al echarse a
volar.
wa xjururi ja yal jujpumi. El
pequeo avin pasa zumbando.
wan jururuk ja aktobusi. El

jururum-jutsin
autobis pasa zumbando.
jururum. Zumbador.
mixa jururumuk ja yal chani yuj
ja mokta ja ba yoj pampa jai.
El pjaro ya no es un zumbador
porque cay en la laguna.
jus. Chamuscado, socarrado. baljus.
justalaan. Dorar (muchos elotes,
chamuscar mucho.
jusu. Dorar (elotes con el doblador),
chamuscar, socarrar.
sjusu jun ajan. Dor un elote.
oj justik ja chitami. Vamos a
chamuscar el puerco.
sjusu jun iboy. Socarr un
armadillo.
jususi. Silbar xua.
wa xjususi ja iki. El viento silba.
wan jususuk ja sibaki. El cohete
est silbando.
juswani. Chamuscar, dorar.
wanon
juswanel.
Estoy
chamuscando.
jutalaan. Arar mucho. jutu.
sjutalaantik ja alajaltiki.
Aramos muchas milpas.
jutbin. Empujar, dar un empujn.
oj jutbuktik ja aktobusi.
Vamos a empujar el autobs.
wa xjutbintik. Solemos
empujarlo.
jutbijiyon. Me empujaron.
sjutbinon. Me dio un empujn.
ti chak sjutbuk koa ja jastik
wa schonowe. Derrib todas las
cosas que venden.
jutbinanum. La persona que da
empujones, empujador, empujadora,
martillo piln.
jutbini. Dar empujones.
oj jutbinuk. Dar empujones.
jutbintalaan. Dar muchos empujones,
empujar muchas veces/cosas.

sjutbintalaan sbaje ba oj
yile ja ajnanumi. Se apiaron
para ver al curador.
jutu. Arar, revolver la tierra.
wajyon oj jut ja luum. Fui a arar
la tierra.
koltayon ja ba sjutjel ja luumi.
Aydame a arar la tierra.
oj jutik ja luumi sok asadon.
Vamos a remover la tierra con
azadn.
mi xnaa jutuj luum. No s arar
la tierra.
jutuman. Arador, aradora.
jutus. Cempaschil, cempoal, juts
(comiteco) [Tagetes erecta L.].
jututi. Chispear.
wa xjututi ja kaki yuj yaaxta
ja skajkali. El fuego chispea
porque la lea est verde. [Se
entiende como una seal que
vendr una visita o que entr
una serpiente en la milpa].
jutwani. Arar.
oj jutwanukon amok. Voy a arar
contigo.
jutsila. Al instante, ahora mismo,
inmediatamente.
majla jutsila oj jkoltaya.
Esprate, al instante te ayudar!
kaax jutsila. Vete ahora
mismo!
ochan
jutsila.
Entre
inmediatamente!
jutsin. Luego, ahorita, un instante, rpido,
a buen paso.
ba jun jutsin. En un instante.
ba jutsin jakulan chinil yuj ja
swinkil ja jkomontiki. Por un
momento lo hiciste pequeo desde
la perspectiva de los vecinos de
nuestra comunidad. [Nota que no
se emplea el comparativo de
285

jux-jwerenyo
desigualdad: mas chinil, ms
pequeo]. Comparacin
comparativo.
ti slapa jutsin ja skui yuj ja
lom basan ajyi. Luego se puso
la camisa porque estuvo desnudo.
jutsin oj wauk. Ahorita comer.
jutsin altiro. En un instante.
kaax jutsinxa. Vete rpido.
jutsinxa oj bejyukotik. Vamos
a caminar a buen paso.
jux. Cebo, jush [comiteco, segn Oscar
Bonifaz 1999: 46 nixtamal
desabrido, sin cal segn].
jux chitam. Cebo para puercos.
juytalaan. Menear mucho para disolver
cosas, disolver muchas cosas.
juyu.
juyu. Menear para disolver.
sjuyu ja ululi. Mene el atole para
disolverlo.
sjuyu ja kakawi. Disolvi el
cacao.
jwawtik. Sol, nuestro gran padre, [en el
contexto cristiano puede
referirse a Dios, a lo santo y
sagrado. El jwawtik tiene su
compaera didica: ja
jnantik ixaw, la luna. La
presencia de la dada al nivel de
entidades veneradas es una de
las muestras de la ausencia del
monismo en la cosmovisin
tojolabal].
elta jwawtik. Se levant el sol.
ja jwawtiki. Nuestro Dios.
wa xwaj taxuk jwawtik. Se
fueron a encontrar al santo.
[Durante el curso del ao varios
imgenes de santos van de
colonia en colonia segn el
acuerdo de cada comunidad.
Para encontrar al santo, se
286

manda una delegacin de la


comunidad vecina. De sta se
recibe el santo por la delegacin
de otra comunidad. Acompaada
de tambores y flauta y muchos
comuneros, la delegacin
regresa a su comunidad con el
santo. Los hombres toman turnos
para cargarlo. El santo se queda
en cada comunidad ms o menos
una semana. Hay comunidades
que ya no participan en esta
costumbre. Uno de estos santos
es el Padre Eterno cuyo original
siempre est en Zapaluta/
Trinitaria a 16 kilmetros al sur
de Comitn. Pero hay varios
dobles que van de colonia en
colonia. Recientemente cayeron
en desuso las romeras y
costumbres parecidas como
acabamos de mencionarlas. Pero
algunas comunidades se dieron
cuenta de que esas costumbres
les dieron la oportunidad de
encontrarse
con
las
comunidades vecinas. Por eso se
establecieron festejos peridicos
en los que las comnidades se
visitan mutuamente].
jun krus sbaj jwawtik. Una cruz
sagrada. [En cada comunidad hay
cruces en los lugares donde
recogen el agua. Estas cruces
suelen
llamarse
tambin
jwawtik].
jwebes. Jueves.
jwera. Fuera!
jwerenyo (regional). Afuereo, forneo.
swinkilon tililte. ja swinkil
chakal ja jani jwerenyo. Soy
de Tililte. Las gentes de Chacalj
son afuereos. [Notemos que la

jwes
palabra se refiere a toda la
gente que no vive en colonias
vecinas].
jwes. Juez kepuman, keluman. [La
institucin de jueces la
importaron los espaoles con la
colonizacin en la segunda
mitad del siglo XVI en forma de
los jueces los alcaldes mayores.
Adems, en los poblados de los
Pueblos de Indios la
justicia se hizo presente
mediante la crcel, el cepo y los
grillos. Al congregar a la
poblacin indgena en los
llamados Pueblos de Indios la
Cdula Real despachada en
Valladolid el 9 de octubre de
1549 dice,
... que tambin tuviese crcel en
cada
pueblo
para
los
malhechores. (AGI, Audiencia
de Guatemala, legajo 402,
Libro 3)
Las ordenanzas del oidor
Cristbal de Axcoeta de 1573,
a su vez, dicen.
E asimismo les mando buena
crcel en el dicho pueblo con
cepos y grillos, de manera que
los delincuentes no se vayan de
ella...( AGI, Audiencia de
Guatemala, legajo 56, foja
169v. Las ordenanzas fueron
dadas en Comitn, el 24 de enero
de 1573). Dicho de otro modo, se
import un concepto de justicia
castigadora, muy particular. Los
jueces, pues, representan una
institucin inexistente entre los
tojolabales. Es decir, en todo el
procedimiento de la jurisdiccin no
entra en escena ningn juez porque

no lo hay, ni siquiera
lingsticamente. Simplemente
falta el vocablo y con esto la idea
o necesidad de tal instancia para
juzgar el delito. justicia (2).
ja schol ja jwesi oj stojbes ja
pletoi. La tarea del juez es que
juzgue los pleitos.
ja ba sti sat ja jwesi. Delante
del juez.

287

k-kaax

k
k.

1.
2.
3.
288

[La letra k desempea la funcin


de prefijo personal al inicio de
verbos agenciales que empiezan
con vocal precedida por saltillo.
En estos casos seala al actor
de la primera persona, es decir,
corresponde en el singular a YO
y en el plural a NOSOTROS . Por
ejemplo, del verbo ila, ver, la
primera persona es kila, vi, o
kilatik, vimos, kilatikon, vimos (t
no). El prefijo, destierra, por
decirlo as, el saltillo. Por eso
hablamos de verbos voclicos.
Con sustantivos voclicos, en
cambio, el mismo prefijo
corresponde, en la traduccin al
espaol, al posesivo. Sobre
esta problemtica las
entradas j- y y-. Repetimos que
el prefijo k- se emplea
exclusivamente con palabras
que se inician con vocales, es
decir, con saltillo que el prefijo
suprime. Palabras que se inician
con consonantes emplean el
prefijo j- sin cambio semntico.].
Yo, nosotros.
kala. Dije.
kilatik ja witsi. Vimos el cerro.
Mi, mis.
ja kalaji. Mi milpa.
ja koxom jumasai. Mis ollas.
ja kala oxomi. Mi ollita.
mey kaaltik. No tenemos agua.
Nuestro, nuestros.
ja kalajtiki. Nuestras milpas.
ja kalajtikoni. Nuestras milpas
(no la tuya).
ja kuntikili. Nuestro hijo.

ja kuntikiltiki. Nuestros hijos.


kaaltik. Fontanela, mollera. aal (2).
kaax. Vete! [La expresin s es un
imperativo pero no tiene la
connotacin negativa como si
hablara un mandn. El trmino
solamente da precisin a lo que
har la persona con la cual se
habla. Las entradas confirman
nuestra explicacin].
kaax ila abaj. Vete!, que te
vaya bien [forma de despedida].
kaax ila wala baj. Vete! Que
te vaya bien [Forma de
despida ms amable. Ambas
formas, literalmente dicen,
aproximadamente, vete, mira
lo tuyo y mira lo querido
t u y o . S i o n e x p re s i o n e s q u e
difcilmente se traducen].
kaax kala mojaljela, ila wala
baj. Vete, muy querido hermano,
que te vaya muy bien.
kaax, ja ba jnajtik tey ba
jchay, tey ja juuni. iaj jani ja
juuni ba oj jnebtik
tsomanotik. Vete a nuestra casa,
ah sobre mi cama est el libro.
Trae el libro para ac para que
aprendamos juntos! [Esta entrada
explica la precisin con la cual
se suele hablar. Son formas del
habla que diferencian el
tojolabal del espaol].
kaax lea. Vete y busca!
kaax leanik. Vyanse y
busquen!
kaax kan jpatik. Da marcha
atrs!
kaaxa. Vete ya!
kaaxik. Vyanse!
kaaxik ja ba yoj chonab.
Vyanse a la ciudad.

kaoba-kajan
-

kaax alawik yabi ja tan winik


jawi. Vyanse y digan al hombre
ese.
wa xkala yab ja juni. kaax. wani
xwaja. jaxa juni ti wa xkala
yaba. laxa. wani xjaka. Digo a
uno, vete y se va. A otro le digo.
Vente y viene.
kaoba. Caoba [Swietenia macrophylla
King].
kabayete. Caballete, tirante horizontal
[usado en la construccin de
casas] naits.
kabesa de indyo. Cabeza de indio. [Clase
de tela corriente].
kabresto. Cabestro.
kacho. Cacho, cuerno. [El cuerno o
cacho se toca por las
autoridades ejidales para llamar
a asamblea, tambin se toca
para avisar que un familiar
muri].
spayawotik sok ja skachoi. Nos
llam con el cacho.
skacho chej. Cuernos del venado.
kacha. Abrir mucho la boca.
skacha ja stii. Abri mucho la
boca.
kachkachtian (regional). Bostezar.
kachkantiani (regional). Bostezar.
kachkantianiyon. Bostec.
kada. Cada. [La palabra kada es
obviamente
una
palabra
adoptada del espaol, el trmino
usado en tojolabal es jujune].
kada ixuk. Cada mujer.
kadena. Cadena.
yal kadena. Brazalete.
kaj. mul.
1.
Carga en la cabeza.
mi xbob kuj oj jkoltaya ay
jkaj. No puedo ayudarte, traigo
carga en la cabeza.

2.

(regional). A causa de, resultado,


efecto.
mey kiximtik ja skaj ja kechan
wits ay kiojtik. No tenemos
maz a causa de tener pura tierra
cerril.
ja jpobresailtiki ja skaj ja
ixtalajel. Nuestra pobreza es el
resultado de la explotacin.
mey kiptik ja skaj ja pilanpilan
aytik. Nuestra debilidad es efecto
de nuestro individualismo.
kaja. Caja.
kajan. Colocado sobre algo plano, poner
encima de. [Cuando el objeto
colocado es plano o delgado no
se usa kajan sino lichan].
1.
kajan solom ja chubi. Tiene el
cntaro en la cabeza.
kajan wits. Cima del cerro.
kan kajan ba sat ja ba swolo
sbaje ja stsii. Su perro qued
arriba en la lucha.
kechan jun kajan kani ba
ateli. Slo qued una tarea del
trabajo [que todava no se ha
hecho].
skajanal ja witsi. En la punta del
cerro.
2.
aa kajan.
keta jun choo ja ba wa xaxi
kajan ja sakal askali. Un ratn
subi donde se guarda el azcar.
yaa kajan ba mesa. Se acod
sobre la mesa.
yaa kajan ja skab ja ba solom
ja alatsi. Puso la mano en la
cabeza del nene.
laxa oj awa kajan yi ja
wakabi. Vente ya para que le
impongas la mano.
3.
kajan sbaj, kajan skujol.
kajan jbaj. Todo lo hago, me toca
289

kajani-kakaw
todo.
kajan abaj. Te importa.
kajan sbaj ajyi. Le import, le
toc.
kajan jbaj ja ateli mixa
tilanuk oj waj awi jan si.
Puesto que me toca el trabajo, ya
no tienes que traer lea.
kajan sbaj ja ajwalali jel wokol
wa xek kujtik. A causa del
fiquero somos desdichados.
kan kajan sbaj ja schol ja ma
ay yatel. Qued responsable del
trabajo la autoridad.
kechan kajan skujol ja stakini.
Slo le importa su dinero.
4.
kajan kawu.
kajanxa skawu ja jtati. Mi pap
ya est montado a caballo.
oj wajan kajan kawu. Irs a lomo
de caballo.
kajani. Estar montado a caballo, cabalgar.
kajaniyon ti ba kawu. Estuve
montando a caballo.
oj kajanuk ja ba kawu. Va a
cabalgar a caballo.
kajanum. Jinete, caballero.
kajayub. Carga en la cabeza [si ya la hay,
carga en la espalda].
kaje. Capa hilada [ms gruesa que
lame. Por ejemplo en el tejido
de canastos], piso. kajkajil.
ay yioj chab kaje ja snaji. Su
casa tiene dos pisos.
kajeta. Cajeta.
kajin. Llevar en la cabeza.
oj jkajuk ja moochi. Voy a llevar
el canasto en la cabeza.
kajkajil. Muchas capas o hiladas de un
tejido. kaje.
ekye skajkajile. Uno tras otro
pas.
kajlab. Agrietado, spero.
-

290

kajlab ja spatik ja taji. La


corteza del ocote est agrietada.
kajlab ja solom ja kolkoi. La
cabeza del guajolote es spera.
skajlabil. Escamas.
kajpe. Caf [Coffea arabica L.].
wa xyaa kouk yaskalil
skajpeil. Echa panela al caf.
[Literalmente, da/hace bajar su
panela a su caf. La frase es otro
ejemplo de la precisin que suele
emplearse al hablar el
tojolabal].
kajpealtik. Cafetal, mucho caf.
ibe kajpe. Cafeto.
kajpuji. Llegar a la cima.
ojxa kajpujukotik kote man
ba solom wits. Ya vamos a llegar
a la cima del cerro.
wa xkajpuji ja ixawi. La luna est
a mitad del cielo.
kajwaj. Chalupa.
kakapooj.
Epazote,
pazote.
[Chenopodium ambrosiodes L.].
kakapojte. Especie de rbol no
identificada en espaol [crece
hasta tres metros de altura, las
flores son blancas y pequeas,
los frutos son parecidos a la uva
del monte pero de color blanco.
No se comen. Crece en la col.
Puebla Vieja, Mpio. Autnomo
Vicente Guerrero].
kakaw, kakawal. Cacao. [Theobroma
cacao L.]. [En tiempos
prehispnicos el kakaw a veces
sirvi de dinero si el trueque
exiga algo para cumplir con la
equivalencias de los productos
trocados. El cacao, por
supuesto, no puede equipararse
al dinero metlico, porque no
pudo acumularse puesto que se

kakaxte-kanchenek
pudre dentro de un ao. Por lo
tanto, no pudo producir la
acumulacin de riquezas y, por
la misma razn no pudo
engendrar una sociedad de ricos
y pobres. Para una explicacin
ms detallada takin].
kakawaltik. Cacaotal.
kakaxte (el acento cae en le penltima
slaba) . Cacaste, cacaxtle,
cacashte (comiteco), jaula.
kakaxtemut. Lugar donde se libr una
batalla entre villistas y carrancistas
durante la Revolucin. [El lugar
queda cerca del ejido Justo
Sierra, Mpio. de Las Margaritas.
Pero no se pudo identificar con
exactitud].
kalab (regional). spero, morrooso,
escabroso.
kalab ton. Piedra morroosa.
kalab ay ja keeni yuj jel ja
mixtoni. La cueva es escabrosa
porque hay muchas estalagmitas.
skalabil ja keeni. La
escabrosidad de la cueva.
kalambre. Calambre.
wa xyaa ki kalambre. Me da
calambres.
kalax. Malcriado, malcriada, calash
(comiteco).
kalaxa. Eres malcriada.
kalax yena yuj jel smaka ja
smojei. Es un malcriado porque
pega mucho a sus compaeros.
skalaxil. Malcriadeza.
kalaxaxi. Volverse malcriado.
kalaxaxita. Ya se volvi
malcriado.
kalaxbi. Volverse malcriado.
mi oj kalaxban. No te vuelvas
malcriada.
kaldera. Caldera. [Las calderas se venden

en Comitn, son latas de aceite


reacondicionadas con asa. Las
ms comunes son de un litro.
Sirven para hacer caf, hervir
el agua, etc.].
kaldo. Caldo.
kalendaryo. Calendario.
kaltse. Tibio (de huevos). koltsan.
kaltseto ja nolobi. Huevos
tibios.
kamaronte. Especie de planta no
identificada en espaol. [Su altura
es de 40 cm., no se come, no tiene
flores. La forma de las hojas es
parecida a la cola de la
golondrina].
kambalach (regional). Derrochador,
despilfarrador, malgastador. jipa
ele.
jel kambalach sok ja stakini. Es
muy derrochador con su dinero.
mi kambalachuk ja teresai sok
ja stakini. Teresa no es
malgastadora con su dinero.
kambalachaxi (regional). Derrocharse,
despilfarrarse, malgastarse;
cambalachear (comiteco) en el
sentido de cambiar, trocar.
kambalachaxita ja takini. Se despilfarr
el dinero.
wa xkambalachaxi sok ja sjastik sbaj
ja kichoi. Francisco derrocha sus
cosas.
kamixal (regional). Camisa (del ladino).
kamotiyo. Papa [Solanum tuberosum L.].
isak.
kampusanto. Camposanto, cementerio,
panten.
kamyon. Camin.
kanchenek. Cacahuate, man [Arachys
hypogaea L.].
ibe kanchenek. Mata de
cacahuate.
291

kandeleryo-kani
kandeleryo. Candelero. pachnichim,
pachub nichim.
kandrejo (regional). Cangrejo. tentex,
yax.
kane. kani.
kangrejo (regional). Cangrejo.
tentex, yax.
kani.
1.
Quedar, durar.
kanta tekan ja ateli. El trabajo
qued sin acabar.
mi jas kan. No qued nada.
mi xkan lek ja iximi yuj mi
xyaa ja. El maz no dura porque
no llueve.
ta wan ka laochyex ba jun
naits tixa lakanyexa. Si entran
en una casa ah qudense.
2.
kan skujol. Aprender (quedarse
en el corazn).
kanta ma tusan ba akujol.
Aprendiste algo?
3.
kan jule.
mi ma kanya jule ba ili. No te
quedas ac?
4.
kan kota.
ti ma oj kanan kota. Te vas a
quedar all?
ti oj kan kota. Se va a quedar
all.
5.
kan senya. Queda una cicatriz.
kanta senya ba jkabi. Se me
qued una cicatriz en el brazo.
6.
kan snalan. Queda sobra [de la
comida, literalmente: queda la
mitad].
7.
[Con otros verbos, es decir kan/
kani/kane sirve de posicional y
siempre sigue al verbo principal.
Enfatiza el verbo principal en el
sentido de que as permanece el
asunto].
ja matik och yatel bajtani
292

kajyi kani ja mandaraneli. Las


primeras autoridades definitivamente
se acostumbraron a mandar. [La
referencia es al tiempo de las
primeras comunidades cuando
los tojolabales salieron de las
fincas donde estuvieron como
acasillados o mozos. Esto
empez a partir de la Reforma
Agraria bajo el presidente
Lzaro Crdenas en los aos 30
del siglo XX y se extendi durante
todo el siglo. De hecho, no todos
los acasillados pudieron salir de
las fincas].
aktayik kani ja ixuki. Dejen en
paz a la mujer.
jipjiyon kani. Me abandonaron
definitivamente.
chamelxa kani ja winiki. El
hombre qued muerto.
wa skana ajyi oj sjip kani ja
scheumi. Quera abandonar a su
esposa.
kaawa kani ja ba tustala. Te
dej en Tuxtla.
ti skuman kani ja ixuki.
Entonces despidi a la mujer.
ti skuman kan sbajea. Los
despidi / se despidi de ellos.
mini wa xtojbi kan. Nada qued
resuelto.
oj jam kani. Voy a abrirlo (y
dejarlo abierto).
jaman kani ja sti naits. La
puerta qued abierta [y la gente
sali, ya no hay nadie en la casa
para cerrarla].
yaa kane ja sderecho. Renunci
a su derecho. (Es decir, su derecho
a la tierra dentro del ejido. Ya no ser
derechoanum, derechohabiente].
oj ka kane ja jderecho. Voy a

kanlukum-karsel
renunciar a mi derecho.
kanlukum. Empacho, asiento. [El
empacho es un tipo de mala
digestin y puede manifestarse
por diarrea o constipacin. Es
una enfermedad poco o no
reconocida por la medicina
occidental. Para informacin
ms completa Roberto
Campos Navarro 1997: 127142].
kanlukumaxi. Ahitarse, empacharse,
indigestarse.
kanlukumaxita yuj ja swaeli. Se
ahit de la comida.
mi oj kanlukumaxan yuj ja
waeli. Que no te empaches con
la comida.
kanlukumaxiyon yuj ja jwaeli.
Se me indigest la comida.
kanoga. Artesa, canoa, canal, canaln,
pesebre.
wa snolowe ja jai ti ba kanoga.
Recogen el agua en una artesa.
wa stsomxi ba kanoga ja jai.
El agua se junta en la canoa.
ta butelxa ja satjai wa xel ba
kanoga ja jai. Si el ojo de agua
est lleno, el agua sale por el canal.
ja jai wa xjak ti ba solom
naits wa xwaji ti ba kanoga
man luum. El agua del techo va
por el canaln hasta el suelo.
skanoga chante. Pesebre.
skanogail.
kanto. Canto (religioso). tseboj.
kanwaj. Chalupa.
kapar. Capar, castrar. aa el sbak.
oj skul kapar ja chitami. Va a
castrar el puerco.
kapisanto. Camposanto. campusanto.
kapitan. Capitana, azucena roja
[Hippeastrum sp.].

sakal kapitan. Lirio, azucena


[Hippeastrum solandriflorum].
kapon. Capn [slo animales].
kaporal. Caporal, capataz, jefe de una
pandiya. [Puesto en las fincas
para controlar a los labradores
acasillados].
kapulinte. rbol no identificado [Tiene
corteza blanca, las hojas son
parecidas a las del jaboncillo.
No se sabe si tiene frutos].
karajo. Caramba!, Caray!
karaka. Mandbula, quijada.
karansa. Rata [Rattus rattus].
karansa choo. Rata [Rattus
rattus].
karansya choo. Rata [Rattus
rattus].
karbonato. Bicarbonato.
karera. Prisa[Palabra adoptada del
espaol carrera].
mey karera. No hay prisa.
kareta. Carreta [Palabra adoptada del
espaol carreta, el cambio
fontico se explica porque en
tojolabal no existe el sonido rr].
kareto. Careto, blanco y negro. [Palabra
adoptada del espaol careto].
karon. Lugar donde lastima una carga.
och karon. La carga comienza a
lastimar al que la lleva.
karpa. Carpa, tienda de campaa.
[Palabra adoptada del espaol
carpa].
karpaaltik. Campamento.
ti kan ba karpa ja xutumani.
Los taladores estn en la carpa.
karsel. Crcel, prisin, penitenciara. [La
palabra se adopta del espaol
porque el modo de hacer justicia
entre los tojolabales no precisa
de crceles, ya que no se
sustenta en el escarmiento de
293

kaso-kawu
quien cometi un delito, sino en
la reinsercin de ste en la
comunidad, es decir, es
reintegrativa, no punitiva. Hoy
da, por la influencia de la
sociedad
dominante,
las
comunidades suelen tener
crceles snajtsil slutjel,
snajtsil lutwanel. kastigo.].
kaso. Acaso, caso [se utiliza
frecuentemente como negacin].
kaso oj skoltayotik. Acaso nos
ayuda?, no nos ayuda.
mokni lom oj awa kaso. No le
hagas caso de ninguna manera.
kastigo. Castigo, juicio, sancin, sentencia.
[Es de notar que el tojolabal no
tiene palabra correspondiente
para castigo. Por eso adopta la
palabra del espaol. La ausencia
de un trmino correspondiente se
explica histricamente. Desde los
tiempos de la conquista y colonia
la justicia espaola estableci
crceles, castigos, grillos y
cepos. Vanse AGI, Audiencia de
Guatemala, legajo 402, Libro 3;
y AGI, Audiencia de Guatemala,
legajo 56, foja 169v.].
wa xyaa kouk kastigo ja jwesi.
El juez pronuncia la sentencia.
ja skastigoil ja smuli. La
sancin de su delito.
kastiya. Castellano, espaol, castilla
(comiteco).
wa sjea kitik ja kastiyai. Nos
ensea el castellano, nos
castellaniza.
kastiyano. El que habla espaol.
katesismo. Catecismo, catequesis,
catequismo.
katekista. Catequista. [El trabajo de los
catequistas a menudo no se limita
294

a lo religioso, sino que tienen


responsabilidades para en
bienestar de la comunidad. El
libro: EL DIARIO DE UN TOJOLABAL de
Sakkinal Tajaltik = Javier
Morales Aguilar, editado por
Carlos Lenkersdorf es un
testimonio elocuente de este tipo
de trabajo].
kawa. Abrir mucho la boca.
wa xakawa wati. Abres mucho la
boca.
kawan. Boca abierta.
kawan ja sti yuj wa xok skujol
chikan jas. Su boca esta abierta
porque ansa alguna cosa [no por
sorpresa].
kawinaji. Abrirse, rajarse.
kawinajita ja yajbeli. La herida
se abri.
kawinajita ja akintei. La tabla
se raj.
kawkantiani. Bostezar.
ojxa kawkantianukon. Ya voy
a bostezar.
kawkawtiani (regional). Bostezar.
kawu, kawuj. Caballo. [Equus caballus].
[La palabra kawu se deriva de
la voz caballo del espaol.
Obviamente la integracin de la
palabra al tojolabal se refleja en
la forma de la palabra bastante
tojolabalizada a diferencia de
otras palabras adoptadas
recientemente. Ya en el siglo XVI
se documenta el uso de caballos
por parte de tojolabales y otros
pueblos originarios. El estudio de
la adopcin de palabras de la
sociedad dominante representa
un tema hasta la fecha poco
investigado. Puede mostrar
algunos aspectos del desarrollo

kawuan-kaxlan

del idioma del cual poco


sabemos
por
falta
de
documentos escritos ya que
fueron destruidos por obispos y
frailes].
kawualtik. Caballada.
ja yunin kawu. Entrometido!,
domingo siete! [Es un regao
fuerte. Se dice a aquel que
deshace un acuerdo entre
muchos].
kerem kawu. Caballo semental.
men kawu. Yegua.
mentik kawu. Yeguas.
men yal kawu. Potra.
snan kawu. Yegua.
stat kawu. Caballo semental.
swaw kawu. Caballo semental.
tan yal kawu. Potro.
ja smodo ja kawuji. El caballo.
[La manera de ser o estar de los
caballos].
petan kani yuj maloxa ay ja
kawuji. El caballo est acostado
porque est enfermo.
tekan wa xwayi ja kawuji. El
caballo duerme parado.
wa xbejyi ja kawuji. El caballo
camina.
wa xchilili ja kawuji. El caballo
relincha. wa stsakini ja
kawuji.
wa xjorori ja kawuji yuj mi
skana oj jyamtik. El caballo
resopla porque no quiere que lo
agarremos.
wa xlibibi ja kawuji. El caballo
galopa.
wa xlojloni ja kawuji. El caballo
trota.
wa stojo ja men kawu ja stat
kawuji. El semental cubre la
yegua.

wa stsakini ja kawuji (regional).


El caballo relincha. wa xchilili
ja kawuji.
kawuan. Convertir en caballo para el
carnaval.
oj
jkawuukatikon.
Te
convertiremos en caballo para el
carnaval.
kaxkanpatik waji. Andar para atrs, ir en
reversa.
kaxkanpatik waji yuj lom tajnel.
Anduvo para atrs porque slo
estuvo jugando.
kaxkanpatik wa xwaj ja
aktobusi. El autobs va en
reversa.
kaxkaxtop waji. Andar para atrs
agachndose, echarse atrs.
kaxkaxtop waji ti ba trato. Se
ech para atrs con el contrato.
kaxlan. Ladino, cashln (comiteco),
persona acomodada. [Notamos
que los compuestos con kaxlan
se refieren a plantas y animales
que estn lejos del mundo ladino
e igualmente de los tojolabales.
Se trata se plantas y animales
silvestres ya no integrados a uno
de los dos tipos de sociedad. Por
decirlo as, salieron de
sociedades estructuradas para
convertirse en insumisos
porque prefirieron su libertad
como lo hicieron los indios de los
tiempo de la colonia al
refugiarse en la selva y zonas
que los espaoles consideraron
inhspitas, insalubres o no las
pudieron conquistar. En tiempos
de la colonia, sobre todo los
siglos XVI y XVII, la frontera que
divida la tierra de los insumisos
de la del dominio espaol, fue
295

kayan-ken
de Comitn a Ocosingo]. jnal.
kaxlan aj. Especie de carrizo.
kaxlan chitam. Puerco cimarrn.
kaxlan chej. Carnero salvaje.
kaxlan chibo. Chivo salvaje.
kaxlan kulix. Achicoria silvestre (?).
kaxlan mis. Gato salvaje.
kaxlan tsi. Perro callejero, perro
salvaje.
kayan. Flotando en el agua.
kayan ja tsileli. La basura est
flotando en el agua.
kan kayan jun winik. Un hombre
flota en el agua.
kaye. Calle. bej, skol maka, skol
naits.
kayjon. Brecha, mojonera. pojan.
ke. Que. [Obviamente el ke atestigua la
influencia del espaol en el habla
del tojolabal. En los tres ejemplos
que siguen el ke sobra desde la
sintaxis tojolabal. En las primeras
dos oraciones agregamos en
segundo lugar traducciones que
no reflejan el ke].
wa xkab ke yaj. Siento que tengo
dolor, siento dolor.
wa xkab ke ay kip. Siento que
tengo fuerza, me siento fuerte.
chikan ke wa skolta ja ajwalali.
Parece que ayuda al patrn.
keek. Oscuro (del habla), mudo,
balbucear.
keek wa xkumani. Habla
oscuro.
ayni wa xyalawe keek ja tsii.
Algunos dicen que el perro es
mudo. [Porque no entienden su
manera de hablar. Los tojolabales,
en cambio, entienden muy bien y
a larga distancia los distintos
modos del ladrar de los perros y
saben lo que dicen].
-

296

keek wa xkumani ja yakbumi.


El borracho balbucea.
keekbi. Hablar poco claro.
wa lakeekbi ba tojol abal.
Hablas poco claro el tojolabal.
keekudo. Tartajoso, tartamudo.
kekuni. Tartajear, tartamudear.
ken, kentik. Yo, nosotros. [Es el
pronombre personal independiente
que, adems, tiene formas
alternativas

kejkan,
kejkantik, kejkantikon. stas,
sin embargo, no se diferencian
semnticamente. Porque en el 1.
observamos
que
algunas
oraciones se inician con el
singular ken y continan en el
plural, por ejemplo kiojtik. La
razn es que se evita la
repeticin del sufijo -tik.
Mencionarlo una vez es
suficiente. Usamos, finalmente,
los nmeros para separar las
diferencias morfolgicas.
tambin kejkan (regional) yo,
kejkantik (regional) nosotros.
Se agregan formas correspondientes
para las personas independientes
de la segunda y tercera persona
wejkan, wejkanex, yejkan,
yejkane. Aparte de las
particularidades morfolgicas,
hay que agregar otro distintivo
del tojolabal. El trmino kentik
es una voz clave del tojolabal
que se expresa por el sufijo -tik,
nosotros. Es la voz ms frecuente
de la lengua porque seala una
concepcin de la realidad
conformada por el -tik de
dimensin csmica. Es el mismo
-tik que representa el principio
regulador segn el cual, desde

ken
la perspectiva tojolabal, se
estructura la sociedad humana,
la conviveneia con todo lo dems
que vive y que no conoce
limitaciones por su extensin
csmica. Carlos Lenkersdorf
2002-A; tambin moj. Es el
hecho de que el sufijo tik, que
se agrega a pronombres, verbos
y sustantivo, representa no
solamente la palabra ms usada
en cuanto principio regulador
que se manifiesta a los niveles
social, poltico, lingstico,
cultural y otros, sino que seala
otra idiosincrasia de la lengua
y cultura tojolabal. El nosotros
indica una particularidad
fundamental diferente de la
sociedad
dominante.
La
sociedad se organiza alrededor
del nosotros y no del yo. Y el
mismo nosotros no slo se refiere
a la sociedad tojolabal o humana
sino al cosmos que vive y dentro
del cual los humanos representan
una especie entre muchas. De ah
se modifican las interrelaciones
con las dems especies y el
hombre no tiene el mundo a su
disposicin.
Esta comunidad csmica y, a la
vez, nostrica no quiere decir
que no hay conflictos entre los
tojolabales. De hecho, desde los
tiempos de la conquista hasta la
fecha ha habido y sigue
habiendo esfuerzos militares,
financieros y otros con el
propsito de minar el conjunto
nostrico. Al darse estas
divisiones debemos cobrar
conciencia de que el principio

1.
-

regulador en sociedad y lengua


tiene una historia ms antigua y,
hasta la fecha, siempre logr
prevalecer nuevamente. Para
entender la amplitud del
concepto de kentik vanse los
varios aspectos de la realidad
tojolabal: educacin, justicia,
asambleas, etc. como se hace en
el concepto kronta].
ken.
ken kioj. Yo lo tengo.
ken staton sbaj ja ramiroi. Yo
su pap soy yo de Ramiro. [Soy el
pap de Ramiro].
kena ja karlosoni. Yo soy
Carlos. [Esta oracin y la
anterior muestran que ken y
kena desempean la misma
funcin sintctica y coinciden
semnticamente]
ma skulan ja iti. mi ken
jkulan. Quin hizo esto? Yo no
lo hice.
mi ken jkulantikon. Nosotros
no lo hicimos.
ma smana ja atsami. mi ken
jmana. Quin compr la sal? Yo
no la compr.
ma smana ja ichi. mi ken
jmanatikon. Quin compr el
chile? Nosotros no lo compramos.
wen ma ja sbankili. kenon.
Eres t su hermano? Lo soy.
kenoni ja martinoni. Yo soy
Martn.
ja loil wa xkala awabyexi mi
kenita wa xkala. Las historias
que les platico no me las invento.
kenita wa xmaka jbaj. Yo me
pego a m mismo.
kenta wa xmaka jbaj. Yo me
pego a m mismo. [kenita
297

kentoriltik-kechan

2.
3.
-

4.

298

equivale a kenta].
kena. [Vase arriba ken]
ma smana ja atsami. kena.
Quin compr la sal? Yo.
chikan lek kenania ja retrato.
Me parezco a m en la foto.
ma sbaj ja juna iti. jbaj kena.
De quin es esta falda? Es ma.
ta wa xkulan ba jolom kena
ojni tupjikona. Si lo hago por
iniciativa propia, me pagarn.
ja keni.
ma skulan ja iti. ja keni.
Quin hizo esto? Yo.
talna kabjulabil ja keni. Ten
compasin
conmigo.
[Literalmente: cuida la miseria
que yo sufro en el sentido de,
cudame en la miseria que
sufro].
jun lekil atel skulan ki ja
keni. Me hizo un favor a m.
mok nebawik yuj ja keni.
nebawik yuj ja wenlexi. No
aprendan por m. Aprendan para
ustedes.
mi kenuk. [El sufijo -uk no se
emplea exclusivamente con la
negacin mi sino tambin en
oraciones que correspondan a
formas del subjuntivo. -uk].
wen ma ja sbankili. mi kenuk.
T eres su hermano mayor? No
lo soy.
wen ma ja yijtsini. mi
kenukon. T eres su hermanito?
No lo soy.
anima kenuk. anima
yenuke. jachni jpetsaniltik wa
xkumantik eka jachni wa
xatsomo abajex. Sea yo o sean
ellos. As todos nosotros hablamos
y as se organizan ustedes.

5.
-

kentik.
kentik wajtik atel. Nosotros
vamos al trabajo.
ixukotik ja kentiki. Nosotras
somos mujeres.
ja kentik ixtalajumotik.
Nosotros somos explotados.
ja kentik tojol abal. Nosotros
somos tojolabales.
mi kenuktik ja swinkil ja
chonabi. No somos nosotros los
vecinos de Comitn.
6.
kentikon. [Es una manera de
referirse al nosotros sin incluir
al interlocutor. Se trata del as
llamado exclusivo que no es
discriminatorio sino que quiere
expresar respeto hacia la
persona con la cual se habla].
ma smana ja askali. kentikon.
Quin compr la panela
(piloncillo)? Nosotros (t no).
ma skulan ja iti. ja kentikoni.
Quin hizo esto? Nosotros (t no).
mi ma jaukex ja kulapani. mi
keunukotikon.No son ustedes
los panaderos? No lo somos
nosotros.
ja kentikoni mi jas xnaatikon.
Nosotros no sabemos nada (t s).
ja ba yoj kentikonita ay
chanwane winike. Entre
nosotros hay cuatro hombres.
kentoriltik. kentoriltik.
keb. Eructo.
kebani. Eructar.
wa xkanxi yuj ja kebaneli. Le
gusta eructar.
kebanum. El que eructa.
kechan. Slo, solo, a solas, excepto,
especficamente, sobre todo, puro,
especialmente, antes, solamente.
kechan aj mi kaemuk. Es slo

kechankulix-kerem
carrizo, no es caa.
ja kechan ixukei. Las mujeres
a solas.
ja kechan yunin. Su nico hijo.
kechan kani ja keremi. Qued
solo el joven.
ta oj jyam ja skui anima
kechanuk ja skui ojni yaba
ja skujoli. Si agarro su camisa
aunque sea slo su camisa, l se
dar cuenta.
jultikon ja jpetsaniltikon kechan
mi yenuk. Todos llegamos
excepto l.
meran ama ja kechan tusani oj
wajuke ja ba kini. Es verdad
que slo pocos irn a la fiesta?
kechan ja iti wa xkanatik.
Especficamente esto queremos.
kechan jkulantikon yuj wa
xkanawatikon. Sobre todo lo
hicimos porque te quermos.
kechan loil. Pura palabrera.
kechan wa xkanatik oj
jnebtik
ja
kastiyai.
Especialmente queremos aprender
el espaol.
kechanxta jaman ja kaku iti
ojxa wajan jechel. El da antes
de tu salida.
kechanxta jun kaku. Queda
solamente un da.
mi kechanuk ja iti. No slo esto.
kechanxta kan sok ja keremi.
Se qued solo con el joven.
kechankulix (regional). Achicoria
silvestre.
kechmaltik. echmalal.
kejkoni. Cacarear (gallina al poner un
huevo), carcajearse, rerse a
carcajadas, gruir. kojkoni.
wa xkejkoni ja snan muti. La
gallina cacarea.
-

kejkonita ja ixuki. La mujer se


carcaje.
kejkonitikon yuj ja ixtaloili.
Nos remos a carcajadas por el
chiste.
kejkonita ja chitami. El puerco
gru.
kejkan (regional). Yo. ken.
kejkantik (regional). Nosotros.
kentik.
kekuni (regional). Ser respondn.
wa xkekuni ja keremi. El jven
es respondn.
keltes. Parecerse a alguien.
oj skeltesotik ja kuntikiltiki.
Nuestros hijos se van a parecer a
nosotros [tambin se dice oj
skeltesjotik]. eltes.
kena. Morder, prensar, aplastar.
skena ja kok ja chani. La
serpiente me mordi en el pi.
skena ja jkab ja toni. La roca
me prens la mano.
skena ja toni. La roca lo aplast.
kentoriltik, kentoriltik. Todos nosotros.
[Probablemente adaptado de
entero del espaol. Existen
dos
pronunciaciones
y
ortografas. En la forma de
kentoriltik se nota el proceso de
tojolabalizacin al derivar la
primera slaba del pronombre
independiente].

jawentorilex, yentorile.
kentoriltikon. Todos nosotros
(menos t).
kere. Hombre!, oh!, chispas!
kerem. Joven, muchacho, adolescente,
hombre no casado an, varn,
quern (comiteco), chamaco, hijo.
keremaltik.
Muchachera,
muchos jvenes.
keremato. Eres joven todava.
299

keremaxi-kitik
-

keremonto ochyon ba mosoil.


En mi juventud era mozo. [Desde
la perspectiva tojolabal se
explica de haber sido esclavo en
las fincas].
keremto waj ganar ti ba
ajwalal. En su adolescencia se
gan la vida en la finca. ganar,
atel.
ja tatali cho smojo ja jun
skeremi. El pap tambin se
acerc al otro hijo.
ja keremtiki wajye atel. Los
jvenes fueron a trabajar.
ja chayel keremi. El hijo/joven
prdigo.
kerem buruj. Burro macho.
kerem chitam. Verraco.
kerem kawu. Caballo macho.
kerem mut. Gallo.
kerem tsi. Perro macho.
keremaxi. Llegar a ser un adolescente.
keremaxita ja kijtsini. mixa
untikuk. Mi hermanito lleg a ser
un adolescente, ya no es un nio.
kerembi. Llegar a ser un adolescente.
mito oj kerembukon. Todava
no llego a ser un adolescente.
keremil. Adolescencia, juventud (de ms
o menos 10 aos hasta llegar a ser
adulto o hasta la boda).
jutsin wa xeki ja keremil.
Rpido pasa la adolescencia.
tixa wa xoch keremil. Ya va a
ser un adolescente.
kerkuni. Piar (chachalacas).
kesal. Quetzal [Pharomachrus mocinno
mocinno De la Llave]. kuk.
keso. Queso.
ketan. Cmelo, aunque no te guste!
ketanxa ja lobali. Cmete el
guineo, aunque no te guste!
ketsan. Ms abajo (de un lado).
300

kantikta ketsan. keta ba wits


ja jmojtik. Nos quedamos ms
abajo, nuestros hermanos subieron
al cerro.
kantikta ketsan yuj ja mi jas
kiojtik. Somos los de abajo
porque somos pobres.
ketsan ja swexi. Su pantaln
est torcido.
ketsanaxi. Torcerse (pantaln).
ketsanaxita ja jwexi. Se me
torci el pantaln.
ki. Me, a m, de m.
wa sjea ki. Me lo ensea.
yaa ki. Lo dio a m, me lo di.
ja weni mok asak ki ja koki.
T no me laves los pies.
jun lekil atel skulan ki ja
keni. Me hizo un favor a m.
snebata ki. Lo aprendi de m.
[Es decir, le serv de modelo,
pero no le di clases ni le ense].
kuj.
aa ki yi swael ja yal jchej
jumasai. Dales la comida a mis
ovejas.
mini june ja wenlexi oj ajobex ki ba oj wajkona. Nadie de
ustedes me preguntan adnde ir.
[En espaol se dice me
pregunta, porque se piensa en
uno solo. En tojolabal, el grupo
prevalece sobre el individuo y se
mantiene el plural].
yenani oj yi ki jpatika. l me
traicionar.
jeawik ki jun sat takin.
Mustrenme una moneda.
yajni lajaki iaj jan ki. Cuando
vengas tremelo ac.
kitik, kitikon. Nos, a nosotros, de
nosotros.
wa sjea kitik. Nos ensea.

kicha-kisa
-

wa xawaa kitikon. Lo das a


nosotros, nos lo das.
mi yaa kitik ja oni. No nos dio
los aguacates.
snebata kitik ja jkumaltiki.
Aprendi de nosotros nuestro
idioma [sin que le hubiramos
enseado]. kujtik.
kicha. Arrastrar, jalar, remolcar. joko,
kixa, tasa.
skicha jani ja akei. Arrastr el
trozo hasta ac.
skichawa ja ba sti sat jwes. Te
arrastr frente al juez.
wa skicha ja chin karo ja
aktobusi. El autobs remolca el
carro.
kichan. Jalado.
kichan awuj. Lo has jalado.
kichichi. Andar arrastrando. kixixi.
wa xkichichi ja yoki. Anda
arrastrando los pies.
kichkintop. Culada, sentn.
wajta kichkintop. Se dio una
culada.
kichtalaan. Arrastrar mucho.
kichtalaan parte. Litigar, quejarse.
mi oj kichtalauk parte awuj.
No voy a litigar contigo.
jas yuj wa xakichtalaan abajex
parte. Por qu se quejan ustedes
los unos de los otros?
kichuman. El que arrastra, el que remolca.
kichwani. Arrastrar, remolcar.
wan kichwanel. Est remolcando.
kichwanum. El que arrastra, el que
remolca, obrero que arrastra a los
dems.
kikbel. He trado.
kikbel ja jmoji. He trado a mi
compaero.
yikbel. Lo ha trado. iaj.
kikben. ikben.

kilan. Colgando.
kilan eke ja nutii ja ba klabo.
La red est colgando del clavo.
kile. Valor de dos mazorcas.
chono ki chab kile kajpe.
Vndeme caf por el valor de
cuatro mazorcas.
kilinaji. Esquilarse (carneros).
wa xkilinaji ja stsootsil ja cheji.
Se esquila la lana de los carneros.
kilo. Kilo.
kinke. Quinqu.
kintal. Quintal.
kisa. Hacerle caso a uno, reconocer,
aceptar, atender, tratar bien,
respetar, tomar en consideracin.

skisulabil.
[kisa
comportamiento
tojolabal.
Sociedades
suelen
tener
comportamientos distintivos que
expresan la cosmovisin de ellas
y, por eso, hablamos tambin de
su cosmovivencia que pone en
prctica
la
cosmovisin
correspondiente. Dicho de otro
modo,
cosmovisin
y
cosmovivencia manifiestan el
mismo principio organizativo de
una sociedad determinada, pero
lo hacen en niveles diferentes. La
cosmovivencia lo hace al nivel
del
comportamiento,
la
cosmovisin lo hace al nivel de
la perspectiva segn la cual la
misma sociedad percibe la
realidad. Para la cosmovivencia
del respeto, distintivo de los
tojolabales en conceptos:
respeto]. kistalaan, kiswani,
kiswanum.
oj skisa. Te va a hacer caso, te
va a respetar.
mi skana oj skisotik yuj ja mi
301

kistal-kistalbes

302

jas kiojtik. No quiere


reconocernos porque somos
pobres.
skisa ja jpensartiki. Acept
nuestras ideas.
skisawon ja chonwanumi. El
vendedor me atendi.
skisawotikon lek ti ba espital.
Nos trataron bien en el hospital.
skisa sbaje. Se respetaron los
unos a los otros.
ta mi xyab kujtik mi
skisawotik. Si no nos entienden
no nos toman en consideracin.
wa xkanatik oj kisjukotik.
Pedimos justicia.
kisa abajex wenlexita.
Resptense los unos a los otros.
tilan oj jkistik ja jnantik luumi
yuj ja jnantiknia. Debemos
respetar a Nuestra Madre Tierra,
porque es nuestra mam. [El
respeto a Nuestra Madre Tierra
implica no slo que respetemos
a ella, sino a todos sus hijos, es
decir, la milpa, las plantas, toda
la naturaleza, todo lo que hemos
hecho porque lo producimos con
lo que Nuestra Madre Tierra nos
proporciona. Este respeto
implica el reconocimiento de la
dignidad de todo lo que nos
encuentra y que encontramos en
nuestra vida. Este respeto es uno
de los principios organizativos
( ley) que nos gua y segn el
cual vivimos. Dicho de otro
modo, el respeto exigido se
explica
porque
estamos
eslabonados con todo lo dems
por el NOSOTROS csmico
kentik. A la vez notamos que en
la sociedad dominante poco se

conoce y poco se practica ese


respeto por no conocer el
NOSOTROS csmico ni a Nuestra
Madre Tierra. La explicacin
dada del verbo kisa, respetar,
quiere decir que, en ltima
instancia, el respeto se refiere al
comportamiento caracterstico
de los tojolabales, porque el
respeto se realiza con referencia
a todo lo que vive y cuya vida
tiene su morada en el corazn
de cada uno, humano, animal,
planta y todas las dems
componentes del cosmos].
kistal. Feo.
1.
kistal.
kistal wexal yuj jel kux yena.
El calzn es feo porque est muy
sucio.
kistal ja stii. Tiene una boca
grosera.
kistal kumal. Palabra obscena.
kistalxa ja skui. Su camisa est
desgastada.
2.
skistalil.
ja skistalil ja seki. La suciedad
del cajete.
ja skistalil ja smodoi. La
grosera de su conducta.
ja skistalil ja jomel snaji. La
fealdad de su casa en ruinas.
kistalaan. Respetar a muchos. kisa.
wa xkistalaantik ja matik
ayxa skujol. Respetamos a la
gente que tiene juicio.
kistalaxi. Ensuciarse, afearse.
kistalaxita ja jwexi. Se me
ensuci el calzn.
kistalbes. Ensuciar, afear, pervertir,
envilecer, viciar, corromper.
skistalbes ja swexi. Ensuci su
calzn.

kistalbi-klabija
-

skistalbes ja smodoi. Pervirti


su conducta.
skistalbes ja sloili. Envileci su
habla.
skistalbes ja jkomontiki.
Corrompi nuestra comunidad.
mi
oj
akistalbes
ja
jkostumbretiki. No vicies
nuestras costumbres.
kistalbi. Ensuciarse, afearse, pervertirse,
envilecerse, viciarse, corromperse.
kistalbita ja loili. Se envileci
la pltica.
kisuman. Respetuoso.[Puede referirse a
personas y cosas].
mi kisumanuk. No es respetuoso.
mero kisuman ja martn. Martn
de veras es una persona
respetuosa.
kiswani. Guardar respeto.
tilan oj kiswanan. Tienes que
guardar respeto.
kiswanum. Respetuoso.
jel kiswanuma. Eres muy
respetuoso.
kitan. Menos. [Se deriva del verbo
espaol quitar. Se emplea en la
aritmtica. Es una palabra
grave, el acento cae en la
penltima slaba]. a eluk.
joe kitan oxe kan chabe.
Cinco menos tres quedan dos.
kitsa. Remover, sacar.
skitsa ja kaani. Removi el
banco.
skitsa ja oxomi ti ba kak.
Sac la olla del fuego.
skitsa jani ja kaani. Acerc el
banco.
kits abaj. Aljate un poco.
skitsunejon man tuk kolonya.
Me han mudado a otra colonia.
kitsi. Alejarse.

kitsyonta. Me alej.
kitsan jani. Arrmate.
kitsanik jani. Acrquense.
kitstalaan. Alejar muchas cosas.
kitsum. El que se aleja.
kitsuman. El que aleja.
kitswani. Acercarse.
kitswaniyon ti ba kaan. Me
acerqu en el banco.
kitswanum. El que se acerca.
kitsa.
1.
kitsa. Tocar (el violn), cerrar (el
cierre).
skitsa ja sbigolini. Toc el violn.
skitsa ja spantaloni. Cerr el
cierre de su pantaln.
2.
kitsa (regional). Respetar, querer.
oj kitsjuk yuj ja akix ja
kuntikili. Nuestro hijo ser
querido por la muchacha [As
hablan entre s los paps del
joven que quieren que su hijo se
case con una muchacha
determinada. En tiempos
recientes la costumbre se est
cambiando. El casarse depende
de la voluntad de los jvenes,
muchacha y muchacho, y ya no
de los padres. chota].
kixa (regional). Arrastrar, andar
arrastrando. joko, tasa, kicha.
skixa ja akei. Arrastr el trozo.
wa xkixa ja koki. Ando
arrastrando el pie. kichichi.
kixixi (regional). Andar arrastrando.
kichichi.
wa xkixixi ja yoki. Anda
arrastrando el pie.
klabija. Clavija.
wa xoch ba stimon ja arado ja
klabijai ba mi oj bosuk ja
barsoni. La clavija se mete en el
timn del arado para que no se
303

klabo-koi
suelte el barzn.
klabo. Clavo. [La palabra se adopt del
espaol. Originalmente los
tojolabales no tuvieron clavos.
La construccin de la casa
naits se hizo sin clavo alguno].
klase. Clase, leccin, enseanza.
ochkotik ba klase. Entremos en
la clase.
wa xyaa kitik klase ja
jeumani. El maestro nos da una
leccin.
mi tsamaluk ja klase iti. Esta
enseanza no es bonita.
kleyente (regional). Protestante. [Del
espaol: creyente].
ko, koe, kon, kona, kone, koni
[Direccional en sus formas
variadas. Es un derivado del
verbo koi, bajar. Seala de
modos distintos la direccin
desde arriba, hacia abajo.
Siempre sigue al verbo para
orientar al oyente en la direccin
indicada. En espaol a menudo
no se expresa, porque est
implcito en el verbo. En otras
ocasiones se explica por una
expresin adverbial que se
agrega].
ja yal ja wa xel kona. El arroyo
viene desde arriba.
konta koni ja kanali. Las
estrellas fugaces cayeron.
kanal.
mokta kone jelxa takan ja
limai. La lima cay, ya estaba
muy madura.
at koe. Escucha ah abajo1
it koe. All abajo [est lejos
todava].
ti koe. All abajo [est cerca
pero todava no se ve].
304

oj kitik kone ja seki. Vamos


a traer los cajetes.
sjipa koni. Lo arroj hacia abajo.
jipa ko abaj man ili. Arrjate
abajo de aqu.
wa sjeka kone ja ba kalajtik.
Nos manda la lluvia para las milpas.
ti ko ba yibel kaan. Est
debajo del banco.
ti ko yib mesa. Est debajo de
la mesa.
koa. Coa. ajlumtakin.
koe. abajo. ko.
koel. Bajo, torpe, abajo, inferior, mal,
chaparro, estar por los suelos, tonto,
haber bajado.
koelto ja buruji. El burro es bajo
todava.
koel ja spensari. Torpe.
koel ja stsakoli. A bajo precio.
koel kinal. Cuesta abajo.
koel stsujmil jtitik. Labio
inferior.
koel wa xiljiya. Te tratan mal.
koel winik. Hombre chaparro.
jel koel ja stsakol ja cheneki.
El precio del frijol est por los
suelos.
jel koel ja yeni. El es muy tonto.
ja keni koelon ja ba lopani.
Yo he bajado a la caada.
koelan. Ms pequeo.
koelan kani ja wakaxi. El
ganado qued ms pequeo.
koi.
1.
bajar, bajarse, nevar.
ti koi ba lopan. Baj a la
caada.
kota ja stsakoli. El precio baj.
kota ti ba kawu. Se baj del
caballo.
tixa koya jan ila. Te bajaste para
llegar ac.

kole-kol
-

wa xko luum sakal kinal. Est


nevando.
oj kouk ja waini. Va a haber
hambre.
2.
ko chamel, ko malo.
maloaxi.
koyon chamel. Me enferm.
ja eke ko malo ja stati. Ayer su
pap se enferm.
3.
aa kouk.
oj ka kouk ja waji. Voy a hacer
tortilas.
yaa kouk ja yalaji. Hizo la milpa.
yaa kouk jun pelul. Derrib una
granadilla.
kole. Hachazo, chicotazo.
kechan jujune kole. Slo un
hachazo.
kon, kona, kone, koni. ko
[direccional].
kosan. Cuesa. [Raz tuberosa del
chayote. Se come como papas].
[Sechium edule Sw.].
kosante. Cosant, marquesote.
[Bernoullia flammea Oliv.]
kotspin. Bajar (el pantaln). [kospin,
subir el pantaln/calzn].
jkotspin ja jwexi. Me baj el
calzn.
koum. El que baja.
koum jani ja ba lopani ja ba
bay ja naitsaltiki. El que baj a
la caada donde est el casero.
kochan. Mal humor, malhumorado.
kochanxta ja sati. Su cara se puso
de mal humor.
kochanaxi. Malhumorarse, ponerse de mal
humor.
kochanaxita. Se puso de mal
humor.
kochanbi. Malhumorarse, ponerse de mal
humor.
kojkoni. Cacarear, cloquear. kejkoni,

kojolji.
wan kojkonuk ja muti. La gallina
est cacareando.
kojlel. Gordo, fuerte.
jel kojlel ja smoji. Su compaero
es muy gordo.
kojlel lek ja wakaxi. El ganado
est bien fuerte.
chakta chamuk ja wakaxi sok
ja chante ja ba mas kojleli.
Hizo matar el res con los animales
ms gordos.
kojlelon. Soy gordo.
kojlelan. Engordar, cebar.
mi skana oj skojleluk ja
schitami. No quiere engordar sus
puercos.
skojlelan ja skolkoi. Ceb sus
guajolotes.
kojli. Engordar.
jel xkojli ja schitami. Sus puercos
engordan mucho.
oj ka kojluk ja jchitami. Voy a
engordar mis puercos.
kojolji. Cacarear. kejkoni, kojkoni.
[Slo se usa de la siguiente
forma].
xkojoljixta ja muti. Muchas
gallinas estn cacareando.
kojtakin. Ganado que se mata y se
reparte en la comunidad segn la
paga de cada uno.
kojtom. Tejn. [Nasua narica].
kojtomaltik. Muchos tejones.
kol. Espacio intermedio.
kol kechmaltik. Ingle.
kol maka. Paso entre dos cercos,
calle en las colonias.
kolxa mokyon. Casi ca.
kolxa chamuk. yuj ja lekil
jamuman mi chami. Cas muri.
Por el buen cirujano no muri.
[kolxa requiere el futuro aunque
-

305

kolan-kolon
la referencia es al pasado. La
razn es que kolxa seala una
posibilidad que no se realiz].
kolxa jun xaane. Cerca de 400.
skolxa $100. Alrededor de $100.
skol maka. Paso entre dos
cercas.
skol naits. Calle en la ciudad.
skol tsapte. Espacio entre dos
horquetas.
skol wits. Paso entre los cerros.
brasada ja skol jun bara ja
schaanil chab bara. Una
brazada tiene una vara de ancho y
dos varas de alto. bara.
wa snaka sbaj ja pochi ti ba
skol. Las chinches se esconden en
las rendijas. kolkolil.
kolan. A todo lo largo que es.
wa sko kolan ja yakbumi. El
borracho cae a todo lo largo que
es.
kolet (regional). De dos colores, bicolor.
elawal.
koleto (regional). De colores, pinto.
toj koleto ja skui. Su camisa es
de muchos colores.
kolko. Jolote, guajolote, pavo [Meleagris
gallopavo] [De todos los
animales domsticos el guajolote
se considera el que tiene mejor
vista, porque se fija en sus
alrededores aun al comer]
ajtso.
1.
kolkoaltik. Muchos jolotes.
snan kolko. Pava.
yal kolko. Pavipollo.
2.
(Sentido figurado).
ay skolko ja elkanumi. El
ladrn tiene una cosa robada.
mi kolkoukon. No soy un
borrego.
kolkoan. Dar atole con el dedo,
306

entontecer.
mi oj akolkoukon. No me des
atole con el dedo.
wa skolkoana. Te entontece.
kolkolil. Espaciado, alternado, rendija.
kol.
kolkolil ay ja ibe kajpe. Los
cafetos estn espaciados.
kolkolil ay poom sok ja oni ti
ba cholani. Una fila de jocotes y
aguacates alternando.
oj jmak ja skolkolil. Voy a tapar
la rendija.
skolkolil ton. Rendija de la roca.
kolkolton. Regado de piedras.
kolkolton ja alaji. La milpa est
regada de piedras.
kolo. Escoger.
skolo ja baketi. Escogi la
carne [por ser melindroso con la
comida].
kolob. Camiseta sin mangas.
koloch. Rizado, crespo, chino, colocho
(comiteco), murush (comiteco).
tsunkul.
koloch ja yolomi. Tiene el cabello
rizado.
mi kolochuk ja kolomi. No tengo
el pelo crespo.
koloch wawolomi. Tienes el
cabello chino.
kolochaxi. Rizarse, ensortijarse.
kolochaxita ja kolomi. Se me
ensortij el cabello.
kolochbes. Rizar, encrespar, ensortijar.
jkolochbes ja yolomi. Le ric el
cabello.
skolochbes ja kolomi. Me
encresp el pelo.
kolochbi. Ensortijarse, rizarse.
mi oj kolochbuk ja kolomi. No
se me ensortijar el cabello.
kolon. Autobs de primera clase [por la
-

kolonya-koltuman
lnea de autobuses Cristbal
Coln que va de Comitn a
Mxico].
kolonya. Ejido, colonia.
kolonyero. Ejidatario.
kolonyerootikon
mi
ajwalalukotikon.
Somos
ejidatarios, no patrones.
kolta.
1.
Ayudar, socorrer, liberar, defender,
salvar.
jkoltayatikon. Te ayudamos.
koltaji yuj jitsan winik. Muchos
hombres le ayudaron.
koltayon. Socorro!, aydame!
koltayonik. Aydenme!
koltayotikon. Aydanos!
koltayotikonik. Aydenos!
mima oj skoltayotik ta mi jkolta
jbajtik. Nadie nos liberar si no
nos liberamos a nosotros mismos.
ja jkakanum jumasai mi oj
skoltayone. Los soldados no me
defendern.
oj jkoltaya ta oj smak-a. Te
defender si te pega.
skoltaya ti ba wawokoli. Te
socorri en las dificultades.
skoltayon ja tsii yuj kolxa
ibjaxiyon. El perro me salv
porque casi me ahogaba.
ja
kechan
tusani
oj
koltajukei. Se les ayudar slo
a pocos.
koltaji ja ma ixtanubal yuj ja
pukuji ajyi. Fue ayudado el que
haba sido hechizado por el
demonio.
ja jamumani jak skolta ja matik
kota chamel. El cirujano vino a
ayudar a los que se haban
enfermado.
2.
kolta abaj.

kolta abaj. Aguntate!


mi lomxa kolta abaj. No tengas
miedo.
wa xkolta jbaj. Me defiendo.
wa xbob oj akolta abaj. T
puedes ayudarte.
kolta abaj ja wenita. Aydate
a ti mismo!
kolta abaj sok ja ixtalanumi.
Ten cuidado con los explotadores.
koltalaan. Ayudar muchas veces.
koltani. Ayudar, saludar.
wanon koltanel. Estoy ayudando.
aa xkoltanuk ja kala watsa.
Saluda a tu esposa! [Fjense que
no se dice wacheumi. ja kala
watsa, quiere decir, mi querida
hermana mayor].
yaa xkoltanuk ja wakumare. Tu
comadre te saluda.
koltanum. Ayudante, dicono [contexto
cristiano].
ti jak ja ja jkoltanumtiki. Ah
viene nuestro ayudante
ay jkoltanum ja ba jkomontiki.
Tenemos un dicomo en nuestra
comunidad.
koltuman. Ayudante, defensor, liberador,
salvador [contexto cristiano].
ja koltuman ja ma ay yatel. El
ayudante de las autoridades.
oj ma ajyuk koltuman ja pobre
jumasai. Los pobres tendrn un
defensor?
ja kijtsin ja koltuman sbaj ja
jnani. Mi hermanita es la ayudante
de mi mam.
machunka ja koltuman ja
indyoi. oj skolta sbaje ja
yenleita. Quin ser el
liberador de los indios? Ellos
mismos se liberarn.
ja koltuman jani ja jtatik
307

koltsan-komo
jesukristo. ja yuj milji yuj ja
niwak pagre yuj ja gobierno ja
ajyi. El salvador es Jesucristo, por
eso le mataron los sumosacerdotes
y el gobierno de aquel entonces.
[contexto cristiano].
ja kaku jawi pojkita ja
jkoltanumtiki. Aquel da naci
nuestro salvador. [contexto
cristiano].
koltsan (regional). Tibio (de huevos).
kaltse.
koltsan ja nolobi. Huevos tibios,
los huevos estn tibios.
koltsanaxi (regional). Hacerse huevos
tibios.
oj koltsanaxuk ja nolobi. Se
van a hacer huevos tibios.
koltsanbes (regional). Hacer huevos
tibios.
oj koltsanbes ja nolobi. Voy
a hacer huevos tibios.
koltsanbi (regional). Hacerse huevos
tibios.
koltsanbita ja nolobi. Se
hicieron huevos tibios.
kom. Corto, de corta duracin, peln.
jel kom ja chinwexi. La trusa es
muy corta.
jel kom ja jwexi. Tengo el calzn
muy corto.
jel kom ja yolomi. Es muy peln.
jelxa kom yok ja kakui ti ba
nobyembre. En noviembre los
das son de corta duracin.
ja skomil ja jwexi. Lo corto de
mi calzn [no se dice komol wex
ni kom wex].
komagre. Comadre. kumare,
kumpare.
kombes. Acortar.
jkombes ja jwexi. Me acort el
calzn.
308

kombi. Acortarse.
mi xkana oj kombuk ja jwexi.
No quiero que se me acorte el
calzn.
wa xyaa kombuk ja swexi.
Acorta su calzn, hace que su
calzn se acorte.
yaa kombuk ja sloili. Platic
brevemente.
komen. Flor de maguey, comn
(comiteco).
komersyante. Comerciante. negosyoanum.
komisaryado. Presidente del comisariado.
komisyon. Comisin, cada uno de los
miembros de una comisin.
wajye oxe komisyon ja ba
tustala. Se fue una comisin de tres
personas a Tuxtla.
komkompaxyal. Pasearse.
ti wane komkompaxyal ja ba
kachnubi. Se estn paseando en
el parque.
komo. komtikan, komuman,
komwani.
1.
Acallar, reprender, ordenar, prohibir,
silenciar, impedir, ayunar.
skomo ja buyai. Acall la bulla.
skomo ja ik ja kintanumi.
Reprendi el viento el adivino.
skomowa ba mi oj jijlan. Te
orden que no descansaras.
skomowa mi oj wajan ba
chonab. Te prohibi que fueras a
Comitn.
mok lomuk akomex oj
tajnuke ja untiki. No les
prohiben a los nios que jueguen.
skomowon ba mi oj kale mini.
Me silenci para que no dijera
nada.
skomowon ba oj atijukon. Me
impidi que trabajara.
tilan oj skome ja swaeli. Tiene

komon-komtikan
que ayunar.
mi komubaluk ja kuaneli. Las
romeras son lcitas.
mi xyab komjel. No acatan la
prohibicin.
2.
komo abaj.
wa xkomo jbaj. Me siento
desilusionado.
wa xkomo jbajtik ba mixa oj
jkumanukotik. Nos abstenemos
de hablar.
3.
wa xjak skome.
wa xjak akomotikon. Nos
estorbas.
wa xjak skomon ja xanich ti ba
katel. Las hormigas me son un
estorbo en el trabajo.
komon. Comunidad, comunal, comn,
colectivo.

tsoman,
tsomjelanum.
oj jtojbestik lek ja jkomontiki.
Vamos a mejorar nuestra
comunidad.
jun alaj sbaj komon. Una milpa
comunal.
komon kajpe. Cafetal comn.
komon
kalajtik.
Milpas
colectivas.
komon luum. Tierra comunal.
komon atel. Trabajo colectivo.
[El trabajo colectivo es una de
las seales distintivas de muchas
comunidades indgenas y
campesinas en Mxico. Puede
ser de tipos diferentes. (1) El
trabajo colectivo de los
comuneros en un proyecto
particular de la comunidad, por
ejemplo, la construccin de una
escuela. (2) El trabajo de
familiares y vecinos en la milpa
de uno de ellos. As se ayudan
mutuamente, uno tras otro.
-

(3) El trabajo colectivo de


los comuneros que han
colectivizado sus milpas y, de
este modo y a la vez, se
preocupan por el bienestar de
todos y cada uno de sus socios.
Los tres tipos de trabajo
colectivo se distinguen entre s
cualitativamente( Sakkinal
Tajaltik en Carlos Lenkersdorf,
ed. 2001: 6.3.-9.), pero en los
tres tipos el bienestar social de
la comunidad o de un grupo de
la misma se antepone al bienestar
individual. conceptos:
trabajo colectivo].
komonal. Comunidad.
ja komonal ja ba chit ja wa
sjeka spatulabil akujol ja
weni. La comunidad de Chit te
manda saludos cordiales.
komonan. Colectivizar, compartir.
oj komonuktik ja kalajtiki.
Vamos a colectivizar nuestras
milpas.
wa xkomonantik ja jwaeltik ja
ba jachoji. Compartiremos
nuestra comida en la tapisca.
komonero. Comunero, social.
komoneroon. Soy comunero.
jel komonero ja ramiroi.
Ramiro es muy social.
kompagre. Compadre. kumpare,
kumare.
kompanyia. Placenta.
elta
ma
spetsanil
ja
kompanyiai. Ya sali toda la
placenta?
komtalaan. Prohibir muchas veces.
komo.
komtikan. Reducir. komo. [El verbo es
un compuesto, probablemente de
komo y tikan. Es decir,
309

komtikani-koralbi
impedir/reducir llegar a la
meta].
wa xkomtikan ja kateli.
Reduzco el trabajo.
komtikani. Reducirse.
wa xkomtikani ja ateli. El
trabajo se reduce.
komuman. Autoridad, mandn.
ja schol ja komumani oj
stsiktes ja yakwerdo ja
jkomontiki. La obligacin de la
autoridad es que cumpla los
acuerdos de la comunidad.
komwani. Ordenar, dar rdenes, prohibir.
jel xkanxi yuj ja komwaneli.
Tiene muchas ganas de dar
rdenes.
komwanum. Autoridad, mandn.
mero komwanum yena mi
skisa ja jkomontiki. El es un
verdadero mandn, no respeta la
comunidad.
konbento (regional). Casa junto a la
ermita.[Sirve para reuniones
pequeas y de pasada para
visitantes de la comunidad. La
palabra se usa slo en el
municipio de Altamirano].
kondra. Enemigo. kronta koraja.
kondra wa xyil abaj. Te odia, es
tu enemigo.
mini oj bob awil abajex
kondra. Ustedes no pueden
odiarse.
kondraan. kontraan.
konser. Aunque, a pesar de, pese a.
anima.
mi xyaa ja konser jel ja asoni.
No llueve aunque est muy
nublado.
mi oj jnalban konser oj alape
ja pantaloni. No vas a ser ladino,
a pesar de que vistas pantaln.
310

kontimas. Tras no basta, contims


(comiteco).
kontra. Enemigo. kondra. kronta.
kontraan. Atacar, acometer. [Este verbo
se usa si el que ataca es uno o
pocos, si son muchos se usa
nolkontraan].
stuchil oj skontraukotik. A
solas nos va a atacar.
skontraan ja maka ja swaw
wakaxi. El toro acometi contra la
cerca.
kontrobusyon. Impuesto predial,
contribucin [de impuestos].
kopalchij. Copalchi. [Croton guatemalensis
Lotsy]. [La corteza sirve de remedio
contra el dolor de la barriga].
koperasyon. Cooperacin.
oj jtuptik oxtike peso ba
koperasyon jujuneotik. Cada
uno de nosotros va a dar $3.00
pesos de cooperacin.
koperatiba. Cooperativa.
kopre. Cofre.
koraja. Coraje.
keta skoraja. Le dio coraje.
koraja wa xyila jbaj. Me odia.
kondra.
koraja wa xyilawon. Me odia.
koraja wa xilji. Lo odian.
korajaan. Odiar, detestar.
wa skorajaana. Te odia.
jasyuj
wa
xawala
wa
xkorajaana. Por qu dices que
te detesto?
koral. Corral.
koralaxi. Hacerse un corral.
koralaxita. Ya se hizo un corral.
koralbes. Hacer un corral.
oj koralbestik ja te iti. Vamos
a hacer un corral de esta madera.
koralbi. Hacerse un corral.
koralbita ja tei. Ya se hizo un

korales-kotolji
corral de los rboles.
korales. Coralillo [Micrurus browni].
koreyo. Aviso con mensajero, mensaje
[palabra adoptada del espaol:
correo].
oj jektik koreyo. Vamos a
mandar un aviso con mensajero.
koreyoani. Ir de mensajero.
koreyoaniyon ba pusila. Fui de
mensajero a Pusil.
koreyoanum. Mensajero. [En varias
comunidades es uno de los
primeros cargos para los
jvenes].
korkoni (regional). Piar de los ppilos,
cantar de guajolotes.
korneta. Trompeta.
kosake. koske.
kosina. Cosina. [Dentro de los sitios de
los tojolabales hay, por lo
general, dos casas, una es la
cocina y la otra el dormitorio].
koske. Para que.
kuajta ja ani koske mi oj
chamkon. Tom la medicina para
no morirme.
kospin. Subirse [el pantaln/calzn]. [
kotspin, bajar el calzn/
pantaln].
jkospin ja jwexi. Me sub el
calzn.
kostumbre. Costumbre. [El termino de
ja kostumbe suele referirse a los
asuntos de la tradicin entre los
tojolabales. Por ejemplo,
caminar con sombrero, respetar
a los ancianos de ambos
gneros, las costrumbres
alrededor del casarse, etctera.
Algunas comunidades han
empezado a revisar sus
costumbres peridicamente para
ponerlas al tanto y para que

correspondan a la cosmovisin
nostrica de los tojolabales. En
este contexto por ejemplo se
estn reconociendo los derechos
de las mujeres].
wa xkisatik ja jkostumbretiki.
Respetamos nuestras costumbres.

kotan.
1.
Arco, arcadas, agachado, todo el
cuerpo.
ay kotan ti ba sti ermita
nichim kulubal yena. Hay un
arco de flores en la entrada de la
ermita.
ja kotanaltik ti ba skachinub
chonab. Las arcadas en el parque
de Comitn
kotan eke ja untiki. Los nios
estn agachados.
oj atnikotik kotanaltik. Vamos
a lavarnos todo el cuerpo.
2.
Animales cuadrpedos. [Los
cuadrpedos son kotan porque
sus patas y brazos forman un
arco, as formamos un arco al
lavarnos todo el cuerpo. En esate
sentido kotane es un de los
clasificadores numricos,
wane].
jun chante kotan. Un
cuadrpedo.
kotan eke ja misi. El gato est
parado.
oxkotane tsi. Tres perros.
kotani. Pararse (cuadrpedos), agacharse
(gente).
kotanita ja tsi yuj chakta ja
wayeli. El perro se par porque ya
no tiene sueo.
wa lakotanitik ja ba atneli. Nos
agachamos al baarnos.
kotolji. Gatear, andar a gatas.
wa xkotolji ja alatsi. El nene
311

kotonal-krus
anda a gatas.
kotonal. Jorongo.
kotonchuj. Jorongo, cotn, cotn chuj
(ambas expresiones son del
comiteco).
koxtal. Costal.
koxtalaxi. Hacerse un costal.
koxtalbi. Hacerse un costal.
koxtalbita ja kuutsi. Ya se hizo
un costal de la tela.
koyaj. Tortilla sancochada.
koyin. Machete pequeo [por el nombre
de la fbrica Collin].
krioyo. Natural de un lugar, criollo.
krioyoa ti ba chonab. Eres
natural de Comitn.
krioyo ixim. Maz criollo.
mi krioyouk. Extranjero.
kristo. Cristo.
kristyano. Persona, gente, hombre,
cristiano, humanidad. [Por la
evangelizacin se ha formado la
costumbre de llamar cristianos
a las personas. Pero si se quiere
hablar de cristianos en el sentido
religioso se usa el mismo trmino
como lo muestra la ltima
entrada. Para evitar la
ambigedad del trmino es
recomendable hablar de ixuk
winik al referirse a personas en
plural. En el singular se puede
usar ixuk o winik. Este ltimo,
a veces, se refiere a persona en
general]
kristyanoa. Eres una persona.
jel ja kristyanoi. Mucha gente.
kristyanoaltik.
Muchos
hombres.
kristyanoaltik. La humanidad.
kristyanootik yuj ja wa xyajta
jbajtik. Somos cristianos porque
nos amamos los unos a los otros.
312

kronta. Enemigo. kondra, kontra.


kronta. Enemigo. kondra,
kontra. [Es de notar que el
tojolabal no tiene palabra
propia para referirse a enemigos.
Por eso, hay que corregir las
impresiones anteriores del
diccionario que usa los vocablos
de kexan, nechan, nexan para
referirse a enemigo y
expresiones relacionadas. Vase
la explicacin que se da en la
entrada de kexan en esta
edicin. La ausencia del
concepto, sin embargo, exige
consideraciones adicionales que
se exponen en conceptos:
enemigo kronta].
ja jkrontatiki. Nuestro enemigo.
kronta ay yena ba oj
tojbestik lek ja jkomonaltik. El
es opuesto a que mejoremos
nuestra comunidad.
kronta ay ja jpensartiki.
Tenemos ideas opuestas.
krontaan. kontraan.
krus. Cruz.
tini aya jun krus ba satja. Hay
una cruz en el ojo de agua. [La krus
parece referirse a la cruz del
Nazareno. Casi todas las
comunidades tienen cruces en las
entradas a las comunidades y
junto a los ojos de agua. Al
preguntar a los hermanos de
manera casual con referencia a
una cruz la respuesta puede ser
jani jun jwawtik sta es (una
representacin del) Padre
Grande. jwawtik. Pero la
referencia a la cruz cristiana
hace surgir dudas. Una
comunidad construy una nueva

krusado-kuchani
ermita a principios de los aos
noventa del siglo prximo
pasado. Sobre el techo, arriba
de la entrada a la hermita,
pusieron una cruz muy
particular porque tiene una base
de la cual salen las races de un
rbol. La cruz de la muerte del
nazareno se convirti en rbol
de la vida].
krusado. Cruzado, en cruz.
wa xoch krusado ja aradoi. Se
ara en cruz.
kubo. Cubo, punta de la macana.
kub, kubal. Flanco, lonja, cadera.
sitsta skubi. Se le hinch el
flanco.
kuchan. Cargado, responsable, tener la
culpa, acostumbrado, ancho.
kuchan awuj ja alatsi. Traes
cargado al nene.
kuchan kuj oj jtalna ja chitami.
Soy responsable de cuidar los
puercos.
kuchan yuj ja jwokoltiki. El tiene
la culpa de nuestra desdicha.
kuchan yuj ja ateli. Se ha
acostumbrado al trabajo.
jelxa kuchan ja jwexi yuj jelxa
yokelon. El pantaln me viene ya
muy ancho porque adelgac
mucho.
kuchara. Cuchara. [No se suele comer
con cuchara. La tortilla hace las
veces de la cuchara. Con
pedazos de la tortilla se
cucharean los frijoles o el
caldo].
kuchbakal. Desgranador del maz
[hecho
de
un
olote
chamuscado],
cuchbacal
(comiteco). kutub-ixim.
kuchilu. Cuchillo.

kuchiya. Tringulo.
kuchpat. Mecapal, cushpat (comiteco).
kuchu.
1.
Cargar, dar un aventn, hacerse
responsable, durar.
jkuchu jan ja sii. Cargu ac la
lea.
wajta kuchuj ixim. Fue a cargar
maz.
skuchuwon lom jun make. Me
dio un aventn.
stsakatal ja jnantik luumi
yenani skuchuneja cha yeni wa
smaklayotik. Gracias a Nuestra
Madre Tierra. Ell nos ha cargado
y tambin ella nos mantiene.
ti xkuchu ja kentikona. Nos
hacemos responsables.
wa skuchu chab jabil ja scholi.
Su turno dura dos aos.
2.
kuchu akujol.
oj jkuch jkujoltik ja wokoli.
Vamos a apechugar con las
dificultades.
3.
oj skuch yujil. Va a seguir firme.
wa xakuchu awujil ja wokoli.
Perseveras en las dificultades.
kuchuman. Cargador, camin.
kuchwani. Cargar.
jel xkuchwani. Carga mucho.
kuchwanum. Cargador.
kuchwi. Cargar, soportar, aguantar.
ta wa xkuchwi awujilex oj
ataex walekilalexi. Si aguantan
ustedes llegarn a la sociedad justa.
mi oj bob kuchwuk awujilex.
No lo aguantarn/entendern
ustedes.
kuchan. Sentado.
kuchana. Ests sentado.
kuchani. Sentarse. [kuchani es mejor
hablado que kulani].
kuchanan. Sintate.
313

kuchlobal-kujlaji
-

julyata
ma
kuchanan.
Llegaste? Sintate! [es una
forma de saludo de bienvenida].
kuchlobal. Especie de guineo.
kuj, kujil. kujtik kujtikil; . awuj
yuj [Es el pronombre que
seala con quin o con qu se
origina un acontecimiento.
Comparemos las dos oraciones
que siguen. (1) snebawe kuj ja
tojol abali y (2) snebawe ki
ja tojol abali. (1) Aprendieron
por m el tojolabal, es decir,
recibieron clases que les di y as
fui el origen de su conocimiento
o aprendizaje. (2) Aprendieron
de m el tojolabal, es decir, lo
aprendieron tomando a m como
modelo pero no les di ninguna
clase ni nada de instruccin.
Slo se apropiaron de mi idioma
sin que hiciera nada yo. El kuj y
las formas de flexin que se
derivan de este pronombre (
awuj, yuj, kujtik, kujtikon,
awujilex, yujile) sealan pues el
origen o la causa de algo. Segn
el contexto las traducciones
varan y no siempre indican con
claridad la funcin del
pronombre en tojolabal, porque
en espaol no hay pronombre
que corresponda a este tipo. Las
entradas siguientes lo sealan
porque se dan conforme a las
taducciones y no segn el
tojolabal.. Por lo tanto, slo al
reflexionar sobre los giros en
tojolabal se nos muestra el
origen de los acontecimientos
referidos].
1.
Me.
mi xmakuni kuj. No me sirve.
314

mi xel kuj ja kastiyai. No me


sale el espaol.
chay kujil ja takini. Se me perdi
el dinero.
mini jas wa skana kuj. Nada me
hace falta.
lek wa xek kujil. Me va bien.
2.
Por m
nolan kuj ja iximi. El maz est
guardado por m.
3.
Yo
wa xkuchu kujil. Yo sigo firme.
mi oj bob kuj oj jmojtaya. No
voy a poder acompaarte.
mi xbob kuj. No puedo.
4.
A m.
mandar ay kuj. Est subordinado
a m.
5.
Mo, ma.
ja ma ay yatel kuj. La
autoridad elegida por mi, la
autoridad ma.
ja skanjel kuj. Mi solicitud.
kujchil, kujchilal. Chal, lienzo o rebozo
para cargar a un nio, cujchil
(comiteco). [El trmino se deriva
del verbo kuchu, cargar. Se
ha intercalado la j- y el sufijo
de determinacin il que seala
esta tela tiene un uso particular].
ja skujchil ja alatsi. El chal para
cargar al nio.
ja skujchilal ba alats. El chal
para cargar a un nio.
kujlaban (verbo agencial). Sentarse,
tomar algo como asiento.
kuchani, kujlaji, kulani.
skujlaban ja kaani. Se sent en
el banco. Tom el banco para
sentarse.
oj akujlabuk ja popi. Te vas a
sentar en el petate.
kujlaji.

kujlan tsi-kujtik
1.
-

Asentarse.
ayxa kujlajuk. Ya se asent el
acuerdo.
ja ba najate kujlaji satkinal.
Hace mucho tiempo se hizo el
mundo.
ja man kujlaji ja satkinali.
Desde que se hizo el mundo.
manto wa stsikwi ox majke
chotajel tixa wa xkujlajia.
Hasta que se cumplan tres pedidas
llegan al acuerdo. [Se trata de la
costumbre antigua que explica el
procedimiento para llegar al
casamiento. En tiempos recientes
y en varias comunidades se est
cambiando la costumbre.
chota].
ojxa kujlajuk ja kakui. Ya va
a ser medioda.
takaltakal wa xkujlaji ja naitsi.
La casa se hace poco a poco.
2.
aa kujlajuk.
kentik wa xkaatik kujlajuk.
Nosotros hacemos un contrato.
yaa kujlajuk ja jkujoli. Me
consol, me calm el corazn
inquieto.
3.
kujlaji. Estar perseguido (por un
perro azuzado).
kujlajiyon
tsi.
Estuve
perseguido por un perro, azuzado
por su dueo.
kujlan tsi. Perro azuzado.
kujlayub. Asiento, silln, fuerza, cimiento,
carrocera.
mixa ayuk skujlayub ja ba yoj
aktobusi. Ya no hay asiento en
el autobs.
ja skujlayub ja mandaranumi. El
silln del gobernador.
mixa ayuk skujlayub kechan
kanta lom kumal. Ya no tiene

fuerza slo queden palabras vacas.


skulan ja skujlayub ja ba
yateli. Se esforzaron en su trabajo.
ja niwan ton jumasa jani ja
skujlayub ja niwan snaj ja
ajwalali. Las piedras grandes son
el cimiento de la gran casa del
finquero.
ja skujlayub ja aktobusi. La
carrocera del autobs.
kujtik, kujtikil. kuj. [ kujtik, por
supuesto, es el plural del
pronombre kuj. Las
indicaciones
hechas
con
referencia al singular sirven
tambin para el plural].
1.
Por nosotros
ja ma ay yatel kujtiki mandar
ay kujtik. Las autoridades
elegidas por nosotros son
mandadas por nosotros. [Es decir,
segn la concepcin tojolabal,
las autoridades elegidas tienen
la tarea de ejecutar los acuerdos
consensados por las asambleas.
La eleccin no les da el poder
de tomar decisiones a su parecer.
La autoridad queda en manos
del NOSOTROS popular o
comunitario. El poder, pues est
repartido en todos NOSOTROS, y no
concentrado en manos de la o
las autoridades que pretenden
saber ms. Dicho de otro modo,
el procedimiento sealado es la
democracia participativa de los
tojolabales].
snebata kujtik ja jkumaltiki.
Aprendi por nosotros nuestro
idioma. [Es decir le dimos clases].
2.
Nos.
mi xmakuni kujtik. No nos sirve.
mi xel kujtikon ja kastiyai. No
-

315

kulan
nos sale el espaol.
Nosotros.
wa xkuch kujtik ja wokoli.
Nosotros perseveramos en las
dificultades.
4.
De nosotros, nuestro.
ay ma skulan kujtikil. Alguien
de nosotros lo hizo.
ja skanjel kujtik. Nuestra
solicitud.
kulan. Sentado, estar.
1.
kulanon. Estoy sentado.
tey jun ixuk yab yabalil ja
tatjuni ti kulan ek ja ba snaj
ja ma ay yateli. Una mujer oy
que el anciano est en la casa de
la autoridad.
ti kulan ek ja pegroi ja ba wa
xek ja chapini. Pedro est
donde pasan los chapines.
ti kulane eka jitsan ixuk
winik. Ah est mucha gente.
ja ma wa skana oj ya keuk
jun naitsi mi ma bajtan wa
xoch kulan ba oj yi kwenta
ta oj lajxuk yuj ja stsakoli. El
que quiere construir una casa, no
se va a sentar primero para hacer
las cuentas si le alcanzan para
pagar el precio?
ti och kulana. ti och
kumanuk. Ah se sent (y)
empez a hablar.
kulan akwal. Medianoche. [Es
decir, la noche est sentada].
kulan eke ja oxomi. La olla
est boca arriba.
kulan kaku. Medioda.
kulan yuj ja kastigoi. Est
conforme con el castigo.
kulan yuj ja ateli. Est de
acuerdo con el trabajo.
kulan yuj sok ja scheumi. Est
3.
-

316

2.
-

3.
-

a gusto con su esposa.


Vivir, estar asentado, estar fijo.
kulanon ti ba chonab. Tengo mi
casa en Comitn, vivo en Comitn
tixa waj kulan ja ba chonabi.
Ah se fue a vivir en la ciudad.
ba kulanaa. Dnde vives?
lajune yajtab enero kulan
kujtikon wa stsunutikon ja
kiximtikoni. Solemos sembrar el
maz el 10 de enero.
mi kulanuk kaku. No es un da
fijo.
wan ma xajyi ja iximi ja ba
kulanai. Se da el maz donde
vives?
kulan kujtikon mi laatijitikon
ti ba kin. En las fiestas
acostumbramos no trabajar.
aa kulan.
ja jrelijyontiki yen mero wa
xyaa kulan kujoltik. La religin
nos endroga.
sok ja tragoi wa xyaa kulan
jkujoltik ba mi oj kiltik jastal
wa xyixtalaanotik. Con el
aguardiente nos dora la pldora para
que no veamos cmo nos explotan.
[Es decir, tanto la religin como
el aguardiente hacen sentarse a
nuestro corazn en el sentido de
no preocuparse de nada ni de
inquietarse por nada. En este
sentido los dos nos hacen dormir.
Son afirmaciones de tojolabales
que se explican por las
experiencia de ellos].
mi skana oj ya kulan ja muti.
No quiere tener gallinas.
wa xkaatik kulan oj jbajtik ja
sluum ja ajwalali. Les
aseguramos a los finqueros que su
tierra ser nuestra.

kulandriyo-kumxi
-

wa skana oj ya kulan ja
stsakol ja atsami. Quiere tasar
la sal.
yaa kulan ja stsakol ja chitam
ja
jkomontiki.
Nuestra
comunidad fij el precio de los
puercos.
yajni yaawe kulan ja kolonya
jumasai. Cuando fundaron las
colonias.
kulandriyo. Culantrillo [Adiantum
tenerum SW]. [Se usa como
remedio contra la fiebre al
baarse en el agua con las hojas
de culantrillo hervidas].
kulani. Sentarse. kuchani, kujlaban.
kulanan. Sintate!
kulananik. Sintense!
kulantu. Cilantro [Coriandrum sativum L.].
kulanum. Sentado, habitante.
kulanumon eke. Estoy sentado.
kulanum ti ba chonab. Es
habitante de Comitn.
kule kak. Lumbre.
kulix. Achicoria [Sonchus oleraceus L.].
kaxlan kulix. Variante de la
achicoria.
kechan kulix. Variante de la
achicoria.
kulix pooj. Variante de la
achicoria. akino.
kululi. Pasar zumbando, pasar haciendo
bulla, retumbar, difundirse.
wan kululuk ja aktobusi. El
autobs pasa zumbando.
wan kululuk ja untiki. Los nios
pasan haciendo bulla.
wan kululuk jun winik. Un
hombre pasa zumbando.
wa xkululi ja chawuk ja ba witsi.
El trueno retumba en las montaas.
ja jkumali lajan sok wan
kululuk jastal yok niwan ja. Su

voz es como el ruido tremendo


como la corriente de un ro.
xkululi ja loili. El cuento se
difunde.
kumare. Comadre.
ka kumare. Buenos das,
comadre.
kumarean. Hacer a alguien su comadre.
oj jkumareuka. Te voy a hacer
mi comadre.
kumba. doblar (slo maz).
skumba ja iximi. Dobl el maz.
kumbani. Doblar maz.
wan kumbanel. Est doblando
maz.
kumbanum. El que dobla maz.
kumpare. Compadre.
ka kumpare. Buenos das,
compadre.
kumparean. Hacer a alguien su
compadre.
oj skumpareukon. Me va a
hacer su compadre.
kumtsin. Doblar.
oj jkumtsuk ja jkabi. Voy a
doblar el brazo.
skumtsin ja skab tei. Dobl
la rama.
kumtsinbes. Doblar (ropa, lazo).
skumtsinbes ja skui. Dobl
la ropa.
kumxi. Regresar, volver, ser caprichoso,
retornar, devolver.
jasto ora oj kumxan. A qu
horas/cundo vas a regresar
jechel oj kumxikon. Maana
volver.
mi oj kumxuk awuj ja makina.
Que no se te regrese la mquina
(de coser).
mi xkumxi ja ba spatiki. Es
caprichoso.
tsaanto kumxi ja ba spatik ba
317

kunya-kusu
oj och jmojtik. Ms tarde dej
de ser caprichoso para asociarse
con nosotros.
mi kumxiyon ba jpatik ba oj
kal awabyex ja smeranili. No
me raj/retract para decirles la
verdad.
wa xkumxi kuj ja makinai. La
mquina se me retorna.
yaa kumxuk ja wakaxi. Hizo
regresar el ganado.
yaa ki kumxuk. Me lo devolvi.
kunya. Cua.
ay yioj chab kunya ja aradoi.
El arado tiene dos cuas.
kup yik. Se sofoc.
kup kik. Me sofoqu.
kup wawik. Te sofocaste [no se
usan otras formas].
kuptalaan. Cortar mucho, aserrar mucho.
kupu. Aserrar, cortar, serrar.
kupuj te. Aserrar madera.
skupu baket. Cort carne.
skupu ja tei. Serr la madera.
wan kupjel sok syera. Se corta
con sierra.
kupubte. Sierra.
kupate, kupute. Carpintero. [Hay las
dos formas].
kupwani. Aserrar, cortar.
wana kupwanel. Ests cortando.
kurarina. Curarina [Cissampelos pareira L.].
[Sirve de remedio contra la
tuberculosis].
kurik. Repugnante, feo del vestido de los
hombres.
kurikaltik. Gente fea o
repugnante.
jel kurik ja yoj snaji. Su casa est
muy desordenada.
ja skurikil ja smodoi. La
repugnancia de su conducta.
ja skurikil ja smoji. La suciedad
318

de su compaero.
kurikaxi. Afearse, desordenarse.
kurikaxita ja skui yuj chamta
ja yunini. Se afe su ropa porque
su hijo muri.
kurikbi. Afearse, desordenarse.
kurikbita ja yoj snaji yuj ko
chamel. Se desorden su casa
porque se enferm.
kurso. Curso.
oj ochkotik ba kurso ba oj
jnebtik lek. Ingresaremos al
curso para aprender bien.
klase.
kursoanum. Participante de un curso,
cursillista.
kusan. Bajo.
jel kusan ja chati. La cama es
muy baja.
jel kusan ja snaji. Su casa es muy
baja.
kuskin lobal. Especie de guineo.
kustalaan. Frotar muchas veces, limpiar
muchas veces.
kusu. Frotar, limpiar, borrar, secar, baar,
cepillar, trapear.
oj jkus jbaj lek sok ja
jkusulabili. Me voy a frotar bien
con la toalla.
skusu ja pisaroni. Limpi el
pizarrn, borr el pizarrn.
skusu ja tsijbojnubal ti ba
pisaroni. Borr lo escrito en el
pizarrn.
skusu ja seki. Sec los trastes.
skusu ja alatsi. Ba al nene.
skusu ja stopi. Se limpi el
trasero.
wa skusu ja akintei ta
sakubalxa. Cepilla la tabla si ya
est alisada con hacha.
skusu ja sbatulabil yoj naits.
Trape el piso.

kusubte-kwenta
kusubte. Cepillo.
mey kusubte oj jkuse ja
akintei. kechan ay kioj
sakubte ba oj jsake. No hay
cepillo para que cepille la tabla.
Tengo slo el hacha para alisarla.
-kusulabil. Toalla.
mey jkusulabil. No tengo toalla.
kusuman. Borrador.
mey kusuman oj jkustik ja
pisaroni. No hay borrador para
limpiar el pizarrn.
kut. Corto, cuto (comiteco).
kutil juna. Una falda corta.
jel kut ja swexi. Su calzn es muy
corto. skutil.
kutbes. Acortar.
jkutbes ja jwexi. Me acort el
calzn.
kutbi. Acortarse.
kutbita ja sjunai. Se acort su
falda.
kux. Sucio, mugriento, cosh (comiteco)
[kux no es regao].
kuxil juna. Falda sucia.
kuxil wex. Pantaln mugriento.
wa staa kux. Se ensucia.
ja skuxilil ja ba jwexi. La
suciedad de mi calzn.
ja kuxil pukuji. El demonio sucio.
kuxaxi. Ensuciarse, enmugrecerse.
kuxaxita jwex. Se me ensuci el
calzn.
kuxaxita waku. Se te
enmugreci la camisa.
kuxbes. Ensuciar, enmugrecer.
jkuxbes ja jwexi. Me ensuci el
calzn.
kuxbi. Ensuciarse, enmugrecerse.
kuxbiyon. Me ensuci.
kuxtop. Trasero sucio, cushtop (comiteco).
[As se les llama a los nios
pequeos si no usan calzn,

tampoco pantaln.]
kwaderno. Cuaderno. juun.
kwadrado. Cuadrado.
50 metro kwadrado. 50 metros
al cuadrado.
kwagriya. Pareja.
kwagriyaotikon ba kateltikon
ja pablo sok ja keni. Pablo y yo
formamos una pareja en el trabajo.
kwagriyaan. Formar una pareja.
oj
jkwagriyauktik
ja
jchawaniltiki. Nosotros dos
vamos a formar una pareja.
kwalkyer. Cualquier. chikan ja ma.
kwarentano. Maz cuarentano.
kwaresma. Cuaresma, seca [El tiempo de
seca es aproximadamente de
febrero hasta mayo o junio].
chaan ja kwaresma. Seca fuerte,
cancula.
yaata ja ti ba kwaresma. Llovi
en tiempo de seca.
kwarta. Un cuarto de litro, botella de un
cuarto de litro.
kwartiya. Cuartilla. [La cuartilla se mide
por el tamao del canasto. Se
requiere un canasto con
horcones que miden el ancho de
una mano ms dos cuartas.
mooch].
jun cuartilla ixim. Una cuartilla
de maz.
kwartiyaan. Producir algo que sirva de
medida para una cuartilla.
wa xkwartiyaan jun mooch.
Produzco un canasto que sirva de
medida para una cuartilla.
kwenta. Contar con alguien, contar, cuenta,
aritmtica, sumar, nmero, juzgar,
por ejemplo, menstruacin, regla,
fichado.
kwentaxa aya. Contamos contigo.
kwentaxa ayon. Cuentan
319

kwerpo
conmigo.
mi kwentauk. No cuenta.
mi xoch ba kwenta. No entra en
cuenta.
mi xoch ba skwenta ja gasto ja
moraxi. La zarzamora no
representa nada en la economa del
hogar.
mi xyaa kwenta. No rinde
cuentas.
oj jnebtik kwenta. Vamos a
aprender aritmtica.
oj katik kwenta. Vamos a sumar.
oj sje awi kwenta. Te voy a
ensear los nmeros/la aritmtica.
oj yi kwenta ja jmul ja jwesi. El
juez me va a juzgar.
por kwenta. Por ejemplo.
skwenta ixuk. Menstruacin.
wa xyaa kwenta ja takini. Lleva
las cuentas.
wa xyila ja skwenta. Tiene su
regla.
wanxa sleawe modo oj slola
ja jmojtik ba jel pobrei ma
kwentaxa aye. Ya buscan la
forma de engaar a nuestros
compaeros pobres que tienen
fichados.
yaa ki ja jkwentai. Me di la
cuenta.
kwerpo. Cuerpo. baktel, jbakteltik.
-

320

ka-kael

k
1.
-

2.
-

3.

ka. [Forma de saludar a los


compadres].
ka kumpare. Buenos das
compadre.
ka kumare. Buenas tardes
comadre. [Las traducciones
buenos das y buenas tardes no
son equivalentes de ka sino que
corresponden al uso de saludar.
Desconocemos la etimologa de
ka].
[Partcula condicional]
och ka alaj ja wakaxi oj
tajkuk ja swinkili. Si el ganado
entra/se mete a la milpa, se enojar
el dueo [de la milpa].
ta ay ka ma june oj waj
chonab. Si hay alguien que va a
Comitn. [Las particulas
condicionales ta y ka pueden
usarse en la misma oracin sin
cambio de sentido].
mi ka xanuts abaj mi oj
anebe. Si no te apuras no
aprenders.
wa xalxi oj jakuk. ta mixa ka
oj wajkon. Se dice que vendr.
Si ya no me ir.
ta oj ka awa elkotikon ja
baytikoni jekawotikon ja ba
nole chitam chi bi ja ma jomel
solom. Si nos hars salir de donde
estamos, mndanos en esa manada
de puercos, dijo el loco.
[Partcula de posibilidad
negada, usada en proverbios. Ya
no se trata de oraciones
condicionales.
Pero
las
oraciones se pueden explicar de
otro modo. Los tres proverbios se

inician con jun jabil mi, en un


ao no, tal vez mejor, ya no, la
segunda clusula afirma, si uno
quiebra su rama. Ambas
clusulas, pues, dicen, si alguien
lo hace, dentro de una ao ya
no podr. Es una posibilidad de
explicacin].
jun jabil mi ka ma skoko ja
skabi. (jach wa xyala ja winiki
sbaj ja tei stsunu ti ba yoj
maka). Dentro de un ao nadie le
va a quebrar una rama. (As dice
el hombre que plant un rbol en
su sitio).
jun jabil mi ka ma skutsu
skiilal. (jach wa xyala ja tatali
sbaj yunin winiki). Dentro de un
ao nadie se le enfrentar. (As
dice el pap de su hijo).
jun jabil mi ka yixtalaan. (jach
wa xyala ja swinkil bets).
Dentro de un ao nadie se le va a
acercar. (As dice el dueo del
becerro).
kaan. Banco [hecho a mano y muy bajo.
Es un mueble comn en todas las
casas], asiento.
xux kaan. Asa del banco.
butelxa ja naitsi man ba
stsaanil kaan. La casa est
llena hasta el ltimo asiento.
kaaw. Sanate, quiscal [Quiscalus].
kael. Podrido, pasado, corrompido,
descompuesto, humus, cultivado.
kai skaelal.
ba tan kael naits. Por aquella
casa podrida.
kaelxa ja tekuli. La fruta ya
est podrida.
kaelxa ja jai. El agua ya est
corrompida.
kael kual. Harapo.
321

kaem-kab
-

spetsanil ja kael jas junuki.


Todas las cosas podridas.
kael luum. Humus.
kaelxa ja luumi. La tierra ya
est cultivada.
kaem. Caa de azcar [Saccharum
officinale L.]. kajmal
kajmil.
kaemaltik. Caaveral, caal.
jojma kaem. Caa hueca. yojol
kaem.
ni kaem. Punta de caa verde.
skaemil kaem. Caa de maz.
ja iki skoko ja kaemi ja it
baanxa eke. La tempestad
quebr la caa aplastada.
sojo kaem. Punta de caa seca.
takan kaem. Caa madura.
wan chikuj kaem. Est
pasando bagazo [en el trapiche].
wa stsilxi ba orno ja kaemi
oj ajyuk mas chi. La caa se
dora en el horno para que se vuelva
ms dulce.
yal chab kaem. Miel de caa.
yal kaem. Agua de caa.
yojol kaem. Caa hueca. jojma
kaem.
kai. Podrirse, pudrirse, corromperse,
cultivarse.
oj kakotik ja jpetsaniltiki.
Todos nos podriremos.
kaata. Ya se pudri.
mito oj kauk. No se va a podrir
an.
mito lakayon. No me pudro an.
wa xyaa kauk ja jai ja skoy
chantei. El excremento animal
corrompe el agua.
ta mi xbejyi ja jai ojni
kauka. El agua que no corre/
estancada se corrompe.
wa xkaatik kauk ja luumi.
322

Cultivamos la tierra, hacemos


composta de la tierra.
kataj. Resina.
jel chuuy ja kataji. ta wanxa
stsatsbi tonchuxa. La resina es
muy viscosa. Si se solidifica se
vuelve mastique.
katajaxi. Hacerse pegajoso, volverse
viscoso.
katajaxita ja jkabi yuj ja
chabi. Tengo las manos pegajosas
por la miel.
katajbi. Hacerse pegajoso, volverse
viscoso.
katajbita ja iximi yuj mi jtsila
ja waji. La masa del maz se volvi
viscosa porque no hice tortillas.
kate. Puente.
katean. Usar para un puente.
wa xkateantik jun te.
Usamos un rbol para el puente.
kateaxi. Servir de puente.
kateaxi ja tei. El rbol sirvi
de puente.
kati. Lengua algodonosa.
ay kioj kati. Tengo la lengua
algodonosa.
chakal kati. Postemilla en la
boca, en la enca o en los labios.
[Para remedio chiknite].
kau. kaku.
kab, kabal. Mano, brazo. skabil.
chin yal jkabtik. Meique.
snan yal jkabtik. Pulgar.
snuk jkabtik. Mueca.
spatik jkabtik. Dorso de la
mano.
xujxep yal jkabtik. Pulgar.
yal jkabtik. Dedo.
yoj jkabtik. Palma de la mano.
[En todos los ejemplos dados se
habla siempre de nuestra
mano o nuestras manos, la

kab

2.

diferencia entre singular y plural


no se seala. La razn de la
referencia a lo nuestro se
de r i v a d e u n a s p e c t o d e la
idiosincrasia cosmovisional
tojolabal. Cualquier mano u otro
miembro del cuerpo vivo
pertenece a alguien a no ser que
se trate de un miembro cortado
y as ya no en contacto con el
cuerpo de un viviente. Esta
referencia, adems, no seala a
un individuo singular, sino al
plural de nosotros porque somos
todos nosotros los que
representamos en nuestra
corporalidad la unidad de la
humanidad. Dedos, dorso,
mueca tenemos en comn todos
nosotros que tenemos manos].
koki ja jkabi. Se me frasctur
el brazo.
ti sjea yile ja skabi sok ja
yoki, Entonces les mostr sus
manos y pies. [En tojolabal no
se exige el plural].
ja skabi tojbinia ja jastal ja
jun kabi. Su mano qued sana
como la otra mano.
wa xkaa awi ja jkabi. Te
estrecho la mano.
jun kab. Cinco, 5 [Por los cinco
dedos as como veinte est
representado por una persona
(winik) ya que tiene cuatro
manos o veinte dedos].
Rama, cruz, a mano, manco, desvo,
mano de metate, mano derecha,
mano izquierda, estrechar la mano,
imponer la mano.
jun skabte. Una rama [el brazo
de un rbol].
skab te. Rama, ramo.

skab tealtik. Ramaje.


chami ba jun te ba skab.
Muri en una cruz [es decir, en la
rama de un rbol].
aa awi ke lokan ba skab
krus.
Crucifcalo!
[Literalmente: hazlo subir
colgado en el brazo/rama de la
cruz].
skab bigolin. Arco del violn.
skupulabil bigolin.
skab bej. Ramal.
skab chij. Penca del maguey.
skab xaan. Ramas de palmas.
kulubal sok kabal. Hecho a
mano.
mey jun skab. Manco.
skab cha. Mano del metate.
mi stojoluk jkabtik. Mano
izquierda.
mi swaeluk jkabtik. Mano
izquierda.
stojol jkabtik. Mano derecha,
a la derecha. swael jkabtik.
[Las entradas que siguen
muestran que hay dos conceptos
para la derecha/mano derecha y
la izquierda/mano izquierda. Los
dos conceptos son difciles de
aprender, porque para los zurdos
la mano con la cual se come
n o e s s w a e l j k a b t i k n i
stojol jkabtik. En trminos
generales, difcilmente se
entiende que la derecha es la
mano verdadera, stojol. De este
modo se entiende la razn por
la cual los conceptos son pocos
usados y causan dificultades de
comprensin, porque el hablante
debe saber cual de sus manos es
la derecha y la izquierda. Los
conceptos no se pueden
323

kab

324

generalizar, porque para la


persona que tengo en frente
tiene la mano derecha donde
tengo la izquierda y viceversa.
Dicho de otro modo, los dos
conceptos, tanto en tojolabal
como en espaol se explican a
partir de yo que habla. El
mundo, en cambio, no est
ordenado en derecha e
izquierda. Lourdes de Len
Pasquel 2001: 99-124 hace
observaciones correspondientes
entre los nios tzotziles en el
proceso de aprendizaje del
idioma. Las orientaciones que se
aprenden son este y oeste,
direcciones universalizables que
corresponden a arriba y abajo
conforme al terreno donde viven.
Para los tojolabales son la
salida y la metida del sol, ba wa
xeli y ba wa xmukxi ja
kakui, en palabras sencillas
elta/ ochta ja kakui sali/
entr el sol. No hay confusin
con respecto a las dos
direcciones. Pero s sobresale
que tanto los nios tzotziles como
los tojolabales en general, no
parten del yo individual para
orientarse en la realidad sino de
la orientacin de la tierra en
relacin con el sol. Por eso
Lourdes Len habla del
geocentrismo en lugar del
egocentrismo, lo que se confirma
entre los tojolabales. Ms abajo
kaku, horas del da].
mi stojoluk jkabtik. Mano
izquierda, a la izquierda.
mi swaeluk jkabtik. Mano
izquierda, a la izquierda

3.
-

4.
5.
-

stojol skab. Lado derecho.


jun ba stojol akab jun ba mi
stojoluk ja wakabi. Uno a tu
mano derecha y otro a tu mano
izquierda.
surdero jkabtik. Mano
izquierda, a la izquierda.
swael jkabtik. Mano derecha,
a la derecha.
wa xkaa yi ja jkabi. Le
estrecho la mano.
wa xyama wakabi. Te doy la
mano.
wa xyama jkabtik. Nos damos
la mano.
wa xyaa skab ja alatsi. Le
impone la mano a la nena. [Es la
manera de saludar a los nios
que no hablan an].
skabil. Mango.
skabil kual. Manga de la
camisa.
aa yi ba skab.
kaa kan ba skab ja jwakaxi.
Le encargu mi ganado.
yaa ki ba jkab ja atel iti.
Me dio autoridad sobre este
trabajo.
yaa yi ba skab ja yeni ba
oj stojbes ja jluumtiki. Le
autorizaron para que arreglara los
problemas de la tenencia de
nuestra tierra.
telan skab.
telan skab ja stati. Su pap es
bondadoso.
telan yok skab eli. Sali con
las mano vacas.
telan kok jkab wajyon. Me fui
con las manos vacas.
yib skab, yib kabal.
oj ka awi yib jkab. Me vales
guango! [comiteco. Se dice

kaban-kajkal
cuando no se tiene temor a
alguien o algo].
mi yaa sbaj ja ba yib kabal
ja ma ay yatel. No se someti a
la autoridad.
tilan oj ya sbaje ja ba yib
kabal ja ajwalali. Tienen que
subordinarse al patrn.
yib kabal ay kujtik ja
jmosotiki. Los mozos nuestros
estn bajo nuestro poder.
kaban. Guardar.
wa xkaban ja stsakol ja
jmojtiki. Guardo el salario de mis
hermanos
oj skabuk ja smay ja
jpetsanilitiki. Guardar los
cigarros de todos nosotros.
kabil kab top kabile
mooch.
kachan. Apoyado, engarbado. kalan.
kachan kani ja akinte ja ba
sat naits. La tabla qued apoyada
en la pared.
kachanon eke ti ba tei. Estoy
apoyado en el rbol.
oj ka kachan ja jmachit ja ba
toni. Voy a apoyar mi machete en
la roca.
ti kan kachana ja xutubal tei
yuj ja jel pim ja tealtiki. El rbol
talado qued engarbado porque el
bosque es muy tupido.
kachan sbaj ja jmoji. Apoyado
qued al lado de su hermano
kachani. Apoyarse. kalani.
kachaniyon ti ba maka. Me
apoy en el cerco.
kachinub. Parque central kachnub.
ti tekane eke ba kachinub.
Estaban parados en el parque [sin
hacer nada por falta de trabajo.
Se agrega esta explicacin por

eke].
kachkani. Apoyarse.
kachkani ja tei ja ba niwan
ton. El rbol se apoy en la roca.
[kachani se considera mejor
hablado].
kachnub. Parque (central), zcalo, centro
de la finca frente a la casa grande.
stsomo
sbaje
ja
ba
skachnub chonab. Se reunieron
en el parque central de Comitn.
kaj. Amargo, bilis, vescula biliar. skajil
skajlabil.
jel kaj. Muy amargo.
wa slaka ja chokolal ja kaji. La
vescula biliar toca el hgado.
kajben chenek. Caizo [una especie
de frijol de enredo].
kajbi. Volverse amargo.
kajbita ja jai yuj ja astajyate.
El agua se volvi amarga por el
estafiate.
kajchi. Demasiado salado, ya est pasado
[por la sal], se pas de azcar,
demasiado dulce, de mal sabor.
kajchi trago [lajan sok trago sok
yalel kajte]. Bebida alcohlica de
mal sabor [como una bebida
alcohlica mezclada con el jugo
de la hierba del perro].
kajchuban (regional). Tropezar.
mi oj kajchubuk ja tsaptei.
No voy a tropezar contra la
horqueta.
kajkal. Brasa, calor, coraje, batera, pila.
tupta kajkal. Se apagaron la
brasas.
wa xkab skajkal kak. Siento
el calor del fuego.
oj ya ke jkajkaltik. Nos van
a quemar.
keta ja skajkali. Le dio coraje.
mey yioj skajkal ja jokoi. La
325

kajkalan-kak
lmpara no tiene batera/pila.
kajkalan. Quemar (algo) para calentarse.
wa xkajkalan ja wejkeli.
Quemo piones para calentarme.
kajkam. Especie de abejas que no pican.
chajnul.
kajmal (regional). Caa, tallo de plantas
como el maz o el carrizo.
kaem.
skajmal ixim. Caa de maz. [Se
usa para construir las paredes
de las casas en lugar de tablas].
kajmil (regional). Caa, tallo. kaem.
skajmil ixim. Caa de maz.
kajte. Hierba del perro [?. Calea
urticifolia (Mill.) DC].
kajtes. Aconsejar, dar un consejo,
adiestrar, amansar.
jakajteson. Me aconsejaste.
skajtesa. Te dio un consejo.
oj jkajtes ja kawuji. Voy a
adiestrar el caballo.
oj kajtesxuk ja kawuji. El
caballo se va amansar.
oj waj jkajtes jun tele wakax.
Voy a amansar una mancuerna de
bueyes. [Es de notar que el
mismo verbo kajtes se emplea
para aconsejar a personas y
a entrenar animales. Es
probable que no se est domando
a los animales a la fuerza sino
que se establezcan relaciones de
entendimiento entre entrenador
y animal. Por eso, los tojolabales
hablan con los animales, por
ejemplo antes de iniciar trabajos
duros como el arar la milpa.
Tambin entienden el habla de
ellos, por ejemplo a los perros
que ladran al perseguir un
animal del caza. Lo pueden
escuchar y entender a largas
326

distancias.
Los
ejemplos
muestran una relacin particular
con los animales. Por un lado
manifiestan el respeto que
merecen todos los vivientes. Y al
respetarlos ensean que los
animales son hermanos nuestros
con quienes convivimos y que
conviven con nosotros. Es decir,
pertenecemos todos a la familia
csmica del NOSOTROS . El
adiestramiento, kajtes, de los
animales es la misma palabra que
se emplea para aconsejar o
d a r c o n s e j o s a p e r s o n a s.
Obviamente el aconsejar no se
realiza con golpes y gritos sino
en forma de dilogo, porque
no se propone domar ni
domesticar al otro, persona o
animal, sino a ayudarle con
respeto. En este contexto se
recomienda el libro de Monty
Roberts 1997, que aprendi la
lengua de caballos y el venado].
kajyi. Acostumbrarse, tener la costumbre,
ser manso, controlar la lengua.
mi xkana oj awa kajyukon
yujel. No quiero que me
acostumbres a tomar.
mi kajyelukotikon oj wajtik
atel ja domingoi. No tenemos
la costumbre de ir a trabajar los
domingos.
kajyelxa ja kawuji. El caballo ya
es manso.
oj katik kajyuk ja jtitik ja ba
leki. Vamos a controlar la lengua.
kak. Pulga, Cac (comiteco). [Pulex
irritans].
kak, kakal. Fuego, fogn jogon.
[Los significados diferentes y
muchos de los derivados de kak

kakanel

1.
-

2.
-

3.
4.
-

sealan un comportamiento
particular de las personas. Nos
referimos
a
bravo,
impaciente, guerrero y
belicoso,
etctera.
Los
referimos junto kakanel].
Calentura, caliente, agruras.
ayxa yioj kak. Ya tiene
calentura.
kakni ja dulse jumasaa. Los
dulces son calientes. lukum.
jel kak ja kajpei. El caf est
muy caliente.
kak snuk. Agruras.
kakal wakax. Ganado bravo.
kan tun kak oj jtsan may.
Dame un poco de fuego para que
encienda el cigarro.
skulan kak. Encendi el fuego.
yaa ke kak. Encendi la
lumbre.
mokta ba yoj kak. Ya cay en
el fuego.
wan ajlel ja yat kak ja ba sii.
Est ardiendo la lea con llamas.
Infierno [Contexto cristiano]
wa xakulanexi ja winik jawi ba
oj ajyuk yunin kak chab ek
ele yuj ja wenlexi. Ustedes
convierten a ese hombre en hijo del
infierno, dos veces peor que
ustedes.
kakal. Bravo.
kakal chitam. Tamborcillo
[Tayassu pecari].
kakal ajwalal. Patrn bravo,
impaciente, belicoso.
skakalil. Calor.
ja skakalil ja kakui. El calor
del sol.
juntani ja skakalil ja tan
wakaxi. La bravura del toro sigue
igual.

kakanel. Guerra, conflicto armado.


tiro. [El verbo es uno de los
derivados de kak, fuego, calor.
Es la raz del sustantivo de la
cual se derivan varios grupos de
palabras que vamos a sealar
brevemente. (1) kak, kajkal
fuego, brasas, calentura y
trminos del contexto de
enfermedades; (2) kaku, sol,
da (de 12 horas, de sol a sol),
calor; (3) kak, bravo,
comportamiento impaciente,
etctera. Con esto se enlazan
kakaxi, kakbes, kakbi,
embravecer(se). kakanel
guerra, kakanum, soldado,
kakla reprender, kakles,
insultar, skaklesjel, insulto,
regao. Estos tres grupos cubren
aproximadamente todos los
derivados
y
significados
principales de la raz kak. El
grupo tres muestra variantes
importantes que sealan la
evaluacin negativa del trmino.
El comportamiento de kak,
bravo, y verbos relacionados en
el lenguaje y contexto tojolabal
se refieren a una experiencia
histrica que, como enseanza
fundamental, se transmite hasta
la fecha entre los tojolabales. La
referencia es al llamado
baldiyo, la poca anterior a la
Reforma Agraria]. conceptos:
guerra - kakanel.
oj ajyuk kakanel. Va a haber
guerra.
jas yuj ay kakanel sok abal
kumal ja wenlexita. Por qu
hay conflictos y pleitos entre
ustedes?
327

kakanum-kaku
kakanum. Soldado, guerrero, militar.
kakanel.
spetsanil ja kakanum ja ba
mejiko. Las fuerzas armadas
mexicanos, el ejrcito de Mxico.
kakaxi. Encolerizarse, enfurecerse,
ponerse bravo.
kakaxita ja ajwalali yuj ja mi
skuan ja smosoi. El patrn se
encoleriz porque el pen no le
obedeci.
ojni kakaxuk ja tatali ta oj
ajoke ja yunin akixi. El pap se
va a enfurecer, si vas a robar a su
hija.
kakaxita ja tan wakaxi. El toro
ya se puso bravo.
kakbes. Enojar, encolerizar, enfurecer.
skakbeson ja tan lolanumi.
El mentiroso ese me enoj.
kakbi. Enojarse, arder, calentarse, arder
de coraje.
kakbita. Ya se enoj.
wa xkakbi ja sii. La lea arde.
jas yuj wana kakbel. Por qu
ests ardiendo de coraje?
oj kakbukon ti ba kajkali.
Me voy a calentar junto a las
brasas.
kakchan. Ciempis [de la clase de los
myriapoda].
kakchoj, kakcho. Cajchoj (comiteco).
[Literalmente, len de fuego. Es
una bola de fuego que se ve en
las noches movindose o
rodando. Se dice que no hace
ningn mal. En el ejido de Nuevo
Vergel, Mpio. de Las Margaritas,
dicen que hace muchos aos que
no la vieron. Oscar Bonifaz lo
explica como ser fantstico,
maligno 1999: 26].
kakla. Insultar por parte de varios,
328

provocar por parte de varios,


reprender.
jas yuj wa xakaklawonex ja
wenlexi. Por qu me insultan
ustedes?
mi oj jkakla ja jnebumani yuj
ja wa xyalawe ja smeranili
anima mi xakanawex oj
awabyex. No reprender a mis
alumnos porque dicen la verdad
aunque no lo quieren escuchar.
kakles. Insultar, provocar.
skakleson yuj ja ochi ja
jwakaxi ja ba yalaji. Me insult
porque mi ganado se meti en su
milpa.
mok akakles wawunin akixi
mey smul yena. No provoques a
tu hija. No cometo ningn delito.
kaku. Sol da. skakuil.
1.
Tiempo, poniente, oriente, calor,
jornada.
ayxa lek kaku. Hace mucho
tiempo.
ja kaku jumasa jawi. En
aquellos das, en aquel tiempo.
ja ba stsaanil kaku. El ltimo
da [en el contexto cristiano,
referido al da del juicio].
ja ba schabil kaku. El segundo
da, quiere decir, el da siguiente.
ba wa xmukxi ja kakui.
Poniente [Literalmente, donde se
pone el sol].
ba wa xeli ja kakui. Oriente
[Literalmente, donde se levanta
el sol].
yajni el jani ja kakuji. Cuando
se levant el sol.
wanto elel keni ja kakui.
Apenas se estaba levantando el
sol.
ja ba kulan kaku. Al medio da.

kaku

[Esta expresin es ms comn


que la siguiente].
ja ba nalan kaku. Al medio da.
jas kakuji. Qu da?
jel ja kakui. Hace mucho calor
(por el sol).
jel xyab kaku. Aguanta mucho
sol.
jelxa kom yok ja kaku ti ba
disyembre. Los das son muyu
cortos en diciembre.
najat yok kaku. Los das son
largos.
jujune kaku atel. Cada
jornada.
kaku akwal. Da y noche. [El
da va de sol a sol. No es de 24
horas. Para un da de 24 horas
hay que decir jun kaku sok jun
akwal, es decir, un da y una
noche abajo horas del da
ora]. Por eso se dice:
chab kaku sok chab akwal.
Dos das y dos noches
[corresponde a 48 horas].
chab oxexta kaku. Pocos das,
poco tiempo.
kaku kaku. Todos los das,
diario.
ja ba sat kaku oj
atijukotikon. Trabajaremos
durante el da/las horas del da.
mini jas yala ja kaku jumasa
jawi. No dijo nada en aquellos das.
swaw kaku. Padre del da, es
decir, el sol [contexto religioso
maya].
wan chakel kaku. Eclipse del
sol [literalmente, se est
acabando el sol].
wanukto xanaa ja kaku iti ja
jastik yioj ja stsamalili. Ojal
supieras este da las cosas que

2.

traen la paz.
tselanxa kaku. La tarde
[literalmente, el sol est
inclinado ya].
xel kaku. Da siguiente.
yajni wa xoch ja kakui.
Cuando se mete el sol.
Las horas del da. [En lugar de
las horas que tambin se usan,
mencionamos en lo siguiente las
expresiones correspondientes sin
usar el trmino ora, palabra
adoptada del espaol. La hora
es una medida impuesta al
tiempo por los hombres. No hay
medida de tiempo aplicada al da
o la noche que los dividiera en
secciones iguales. Puesto que las
otras medidas temporales,
usados por los tojolabales,
se derivan de lo que la naturaleza
p ro p o rc i o n a ,
la
misma
naturaleza no proporciona tales
medidas a los tojolabales. Al
imponer medidas al tiempo,
surge la impresin de que el
tiempo
est
a
nuestra
disposicin, idea radicalmente
opuesta a la cosmovisin
tojolabal. Los tojolabales, si no
emplean el reloj, disponen de
otra manera para sealar las
estaciones del da. Por
ejemplo, si preguntamos, a qu
hora nos reuniremos, la respuesta
es que el preguntado levanta el
brazo para sealar la posicin
del sol. Es decir, se espacializa
el tiempo al indicar el lugar del
sol en un tiempo determinado. La
espacializacin se ampla al
referirse al este y oeste. El este
selocaliza donde sali el sol,
329

kaku
elta kaku y el oeste donde se
meti el sol, ochta kaku. Las
entradas que siguen amplan la
espacializacin del tiempo que,
en palabras metafricas se
mueve como los caballitos,
quiere decir, como un carrusel en
las ferias. Al explicarlo se dice
wa suchi ja yal kawuji, los
caballitos dan vuelta, y as,
evidentemente, se entiende el
movimiento del tiempo. Otra vez
observamos la espacializacin
del tiempo que se explica por el
movimiento cclico. El espacio
temporal, si se permite la
palabra se extiende de modo
multidireccional, de ciclo
veintenal a ciclo veintenal y no
de modo unidireccional como se
extienden los sistemas temporal
y nmerico en la sociedad
dominante. La espacializacin
del tiempo, finalmente, orientan
a los tojolabales en la realidad
local que viven. Siempre saben
dnde estn ubicados. Las
direcciones de este y oeste se
aprenden, por la salida y metida
del sol. El aprendizaje de derecha
e izquierda, en cambio, es ms
complicado. Si se dice swael
jkabtik, mano derecho, es decir,
la mano con la cual se come, los
surderos se confunden. Por lo
tanto, Lourdes de Len (2001:
99-124) afirma que los nios
tzotziles de Zinacantn hablan y
se orientan de modo geocntrico
a diferencia de los nios
europeos que, al aprender
primero derecha e izquierda,
hablan y se orientan de modo
330

egocntrico.Se contraponen,
pues, la tierra versus el yo como
punto de partida para orientarse
en la realidad. La espacialidad
tojolabal, sin embargo, tiene una
especificacin adicional a lo
geocntrico. Porque al referirse
de modo particular a otros habla
de al frente de alguien, no de
m. Se dice ja ba sti sat, quiere
decir, a la boca de su ojo. En
este caso, no es el ego o yo, ni
solamente el mundo orientador
este-oeste, sino que es el mundo
del NOSOTROS kentik, donde
estamos los unos frente a otros.
En este sentido y a nuestro jucio,
la orientacin nos parece, si se
permite la palabra, nosotrocntrico. Al enfatizar el NOSOTROS,
subrayamos que el mismo
NOSOTROS no se refiere slo a los
humanos sino a todo lo que viva
en el cosmos. Nos parece que
esta orientacin, finalmente, est
presente tambin al sealar la
estacin del da con el brazo.
Es la estacin que vale para
todos nosotros].
ojxa eluk ja kakui. Ya va a
salir el sol.
wanxa elel ja kakui. Ya est
saliendo el sol.
elta kaku. Sali el sol.
chaanxa ay ja kakui. El sol
ya est alto. [Con el brazo se
seala la altura para cualquier
hora del da].
ojxa kujlajuk ja kakui. Ya va
a ser medioda, ya se va a sentar
el sol.
kulan kaku. Medio da.
tselanxa kaku. Ya est

kakuaxi-kana
inclinado el sol.
ochta kaku manto jechel oj
eluk. Ya se meti el sol. Saldr
maana.
kakuaxi. Amanecer.
kakubi. Amanecer.
kakubita. Ya amaneci.
kal. Paal.
oj sbech sok skala ja yalatsi.
Envolvi a su nene en paales.
kala. Acercarse y tocar cuerpo a cuerpo.
kalani.
kalajil. Tallo.
skalajil pix. Tallo del tomate.
kalan. Al lado, apoyarse. kachan.
jel kalan ay sbaj. Est al lado.
kalan ayon awuj. Estoy a tu lado.
wajyon kalan ti ba sti naits.
Me apoy en la puerta.
kalanon eke ja ba te ba oj
kile ja chakal chej. Me apoy en
el rbol para ver el venado cabrito.
kalani. Tocarse (cuerpo a cuerpo),
apoyarse. kachani
kalaniyon awuj. Te toqu, me
apoy en ti.
kan, kanal. Amarillo, rubio, color de
milpa.
mi kanuk. No es amarillo.
kanal nichim. Flor amarilla.
kan ja yolomi. Su cabello es
rubio.
kanxa ja iximi. El miz ya est
de color de milpa. [Es decir, la
tapisca se acerca].
skanal nolob. Yema de huevo.
kanal lukum. Especie de
serpiente
no
venenosa.
[Literalmente, panza amarilla].
kanal ojol. Hueso amarillo de
una clase de duraznos.
kana.
1.
Faltar, querer, amar.
-

2.
-

ayto skana. Todava falta.


jkan mok jkantikon. Queramos
o no queramos.
kechan skana ja kajpei. Slo
falta el caf.
mi skanawon ja akixi. No me
ama la muchacha.
skanato jun ora ba jwaeltik.
Una hora antes de la comida.
skanto dyos. Gracias a Dios.
wan ma xakana oj jijlan.
Quieres descansar?
wa xkanawa. Te quiero.
wa skana oj yale. Quiere decir.
wa skana jun may. Echa de
menos un cigarro.
wa skana oj ochuk ja ba
koperatiba. Es su voluntad
ingresar en la cooperativa.
chamta ja matik wa skana oj
smil-e ajyi. Murieron los que
quisieron matarlo.
wa skana ajyi oj sjip kani
chaban ti abal ja scheumi.
Quera abandonar a su esposa en
secreto.
mi xkana jmajtan. No quiero
regalos. [El texto tojolabal dice
mis regalos, porque el regalo
es de la persona que lo recibe y
no de la persona que lo regala.
Se despoja, pues, al donante de
lo que regala y as nunca tiene
razn de presumir a base de su
donativo].
kana spatulabil akujol abajex
ja apetsanilex. Saldense todos
ustedes los unos a los otros.
kana yi.
jel jkana yi. Le ped mucho.
jkanatik jkanatik yi ba oj ya
kitik ja sluum ja pinkai.
Exigimos que nos dieran la tierra
331

kanakontrobusyon-kanal

3.
332

de la finca. [La repeticin de


jkanatik se hace por razones de
nfasis. De ah se traduce
exigimos].
oj jkanatik yi ja dyosi. Dios
quiera!
wa xkana awi oj anuke ja
kecheji. Te ruego que me afiles el
hacha.
wa xkanatik yi ja agrarya ja
jluumtiki. Solicitamos nuestra
tierra de la Agraria.
wa xkanji ki tsakatal. Me
ruegan.
yajni laochyex ja ba yoj naitsi
kanawik yile ja sakanilei.
Cuando entren en una casa piden
la vida para ellos [es decir,
saldenlos. As se dice saludar
en el texto griego que aqu se
traduce. En tojolabal el saludar
se explicita en el sentido de
desearles la vida].
oj akan ki jtsakatal. Me
pedirs un favor, me adorars.
[Contexto cristiano. Literalmente,
me pediras mi gracia].
oj jkantikon yi stsakatal ja
dyosi. Vamos a adorarlo, darle
gracias a dios, bendecirlo.
[Contexto cristiano].
yaa kajan ja skabi ba oj
skan yi stsakatal. Les impuso
las manos para bendecirlos.
[Contexto cristiano].
ti skana yi stsakatal ja dyosi.
Le pidi la gracia de Dios (sobre
la comida), bendijo (la comida).
[Contexto cristiano].
wa xkana awi tsakatal mi oj
bob kuj oj jmojtaya. Te pido
disculpas, no podr acompaarte.
kanxi kuj

ja jastik wa xkanxi yujil. Las


cosas que quiere.
mi xkanxi kuj. No tengo ganas.
mi ma xkanxi awuj. No tienes
ganas?
ja skanjel kujtik. Nuestra
solicitud.
ta mi lawatik mini jas wa skana
kujtik. ta wan ka lawatik mi oj
pojxuk kujtik. Si no comemos,
nada nos hace falta. Si comemos,
nada nos sobrar.
4.
kanta kila.
kanta kila mi kila.No le hice
caso.
kanta awila mi awila. No le
hiciste caso.
kanta yila mi yila. No le hizo
caso.
5.
kanta yabi mi yabi. No le
contest nada.
kanakontrobusyon. Colector de
impuestos, recaudador.
kanakoyte. Especie de rbol no
identificado. [Crece en la tierra
caliente. Al parecer no es el
canacoit (Bravaisia integerrima
Standl, Acantceas) segn la
descripcin dada por Faustino
Miranda, vol 1 1975: 197. El
rbol tiene flores amarillas, es
alto y las races estn dentro de
la tierra. El rbol no tiene uso
alguno].
kanal. Estrella.
kanalaltik. Constelacin.
wa xkonkoni ja kanali. Las
estrellas caen.
skoy kanal. Estrella fugaz.
[Estas estrellas tambin se
identifican
con
pedazos
pequeos de piedras negras
espejadas, obsidiana]. koy

kanalani-kanipil tsol
skoy skoy kanal.
ja sbiil chab oxe kanal. Los
nombres de algunas estrellas.
chiwan kanal. Cruz del Sur.
ixaw. Luna.
jwawtik. Sol. [Nombre antiguo y
religioso. Puede traducirse como
nuestro gran padre].
ayxa smesa ja jwawtiki. El sol
tiene aureola. [Se entiende como
seal de que va a llover sin saber
cundo].
kaku. Sol.
niwan kanal. Venus. Lucero del
Alba.
sat chej ba kul chaan. Ojo de
Venado. [Constelacin estelar no
identificada].
sbej chee. Va lctea.
xanab kanal. Siete Cabrillas,
plyades.
kanalani. Estar en sazn. [Literalmente,
estar amarillo porque ste es el
color del maz que se va a
tapiscar pronto. Es de observar
que se deriva de kan, kanal
amarillo. La forma larga de
kanal es idntica con kanal,
estrella. Porque sta tambin se
deriva del color kan. De este
modo se explican las entradas
que siguen que se derivan de
kan, kanal el color o de kanal
estrella].
kanalani oche chenek. Los
frijoles estuvieron en sazn.
kanalanum. El que va a las estrellas,
astronauta. [Es un neologismo
formado segn la reglas de la
formacin de palabras. El punto
de partida es kanal, estrella,
probablemente compuesto de
kan, amarillo, al cual se agrega
-

el sufijo generalizador -al.


kanal se puede referir a
cualquier estrella o planeta. Con
el afijo verbalizador -ani quiere
decir ir al lugar sealado por
el sustantivo, en este caso el
kanal. De la misma manera se
forma, por ejemplo, chonabani,
ir a chonab/ciudad/Comitn.
Del verbo sealado se forma un
sustantivo al aadir el sufijo um. Por eso, el chonabanum es
la persona que va a chonab/
ciudad, y, por consiguiente, el
kanalanum es la persona que
va a una estrella, es decir, el
astronauta].
kanalnichte. Especie de bejuco no
identificado. Tiene flores amarillas.
Crece en el Mpio. de Altamirano.
kanatakin. Limosnero. [La persona que
pide dinero].
kanaxi. Amarillear, ponerse amarillo,
pintarse de amarillo.
wa xkanaxi ja limai. La lima
amarillea.
kanaxita ja snaj ja ajwalali. La
casa del patrn se pint de amarilla.
kanbes. Pintar de amarillo.
skanbes ja schati. Pint de
amarillo su cama.
kanbi. Ponerse amarillo, estar en sazn.
kanbi ja jmoji yuj ja chameli.
Mi hermano se puso amarillo por
la enfermedad.
wanxa xkanbi ja iximi. El maz
ya est en sazn.
kanchajchaj. Amarillo de muchas cosas.
elawal.
kanchay. Especie de hongos comestilibles.
kanchayaltik. Muchos de estos
hongos.
kanipil tsol. Flor de calabaza, canip/
333

kanjoom-kapa
canipe (comiteco).
kanjoom. Especie de avispas ako.
kankankan. Amarillsimo, muy amarillo.
elawal.
kankantik. Anaranjado. elawal.
kankoni. Codiciar.
jel xkankoni ja jkujoltiki.
Nuestro corazn codicia mucho.
kankoskos. Amarillo de muchas cosas.
elawal.
kansajkay. Especie de avispas. ako.
kantaj. Cantaj (comiteco). [Pinus
tenuifolia Benth.].
kantalaan. Querer muchas veces,
solicitar muchas veces.
jkantalaantik yile ja
jluumtiki. mito xyaawe kitik.
Muchas veces solicitamos nuestras
tierras. Todava no nos las dan.
kante. Yema de huevo [nombre de
rbol: Mahonia chiapensis
Lundell].
kantimtim. Ocre, trigueo. elawal.
kantselaw (regional). Relmpago
sansewal tsantselaw.
kantsewal (regional). Relmpago
sansewal tsantselaw.
kantsit. Especie de abejas, en tojolabal
seorita. chajnul.
kantsuj. Cantzu (comiteco), especie de
hongos comestibles de color
amarillo.
kanuman. El que pide una cooperacin
de cada uno en la comunidad para
algo de inters comn, peticionario,
peticionaria, petiocionante,
solicitador, solicitadora.
kanwaj ixim. Maz amarillo.
kanwanel. Pedida.
ja oxe kanwaneli oxe bokado.
Las tres pedidas requieren tres
regalos chota.
kanwani. Pedir la mano. chota.
334

kanwanum. El que pide la mano


chota.
kanxi. Interesarse, tener gana, afanarse,
gustar,estar harto.
jas ma yuj mixa xkanxi awuj.
Por qu ya no te interesa?
jel xkanxi yuj ja tsebaneli.
Tiene mucha gana de cantar.
wa xkanxi kujtik ja jlekilaltiki.
Nos afanamos por la sociedad
justa.
xkanxi yuj ja chaneli. Le gusta
bailar.
mixa
xkanxi
kuj
ja
chonabaneli. Estoy harto de ir a
Comitn. [La forma kanxi se
deriva del verbo kana y
representa la voz vivencialimpersonal. Es decir, corresponde
a se quiere y el sujeto se
expresa por el pronombre kuj,
awuj, yuj etc., que seala el
origen del querer].
kanajaw. Oriol, oropndola, canajau
(comiteco) [Oriolus galbula. Es
un pjaro pequeo de color de
oro]..
kapa. Ofrecer, comprometerse, sugerir,
proponer, prometer.
skapa nolob ba oj schone.
Ofreci huevos para venderlos.
jkapata jbajtik ba yateltajel
ja jkomontiki. Nos comprometimos
para servir a nuestra comunidad.
oj skape chikan jastal xchi ja
skujoli. Va a sugerir segn dice
su corazn. [Quiere decir: va a
sugerir lo que piensa].
oj jkaptik jun bej. Vamos a
proponer un camino.
jel lek wa xyala. wa skapa
kitik jel ja jastiki sok kumal
yujxta lom kumalnia. Habla

kaptalaan-kax
bonito. Nos promete muchas cosas
con palabras pero son palabras
vacas.
kaptalaan. Ofrecer muchas cosas.
skaptalaan ja sbolmalei.
Ofreci sus mercancas de
trueque.
kapuman. Oferente, ofrecedor,
ofrecedora.
kapwani. Ofrecer.
kapwanum. Oferente, ofrecedor.
kasak. Una clase de piedra medicinal.
[Es blanca, liviana y de buen
sabor. Se utiliza contra las
agruras. Se come entero. loo,
es decir, como comer frutas o
cosas suaves) o se roe, nesa. Se
considera templada].
kasakan. Comer kasak.
kasan. Grande (de testtulos).
kasan ja sbak ja swaw chitami.
Los tsticulos grandes del verraco.
kasanaxi. Desarrollarse (de los
testculos).
mi xkasanaxi ja sbaki. No se
desarrollan sus testculos.
basanbi. Desarrollarse (de los
trestculos).
kaskayat. Tipo de avispas del gnero de
los pomplidos[Pepsis sp.]
wa smila am ja kaskayati. Esta
avispa mata araas [es decir la
araa velluda o yerba].
kaskayate kaskayat.
katan. Horizontal, plano, recto, alba.
katan ay ja choli. La lnea es
horizontal.
katan chol. Surco corto que
forma un nglo recto con el surco
largo.
katan eke. Est en posicin
horizontal.
katan ay ja luumi. El terreno

es plano.
katanxa (regional). Alba, aurora.
katanxta jlea ja jwakaxi. Por
todos lados busqu el ganado mo.
katantela. Tomar en los brazos.
skatantela ja alats ja ixuki. La
mujer tom en los brazos a la nena.
katni. Calentarse.
katnan. Calintate.
ja ba sti kak wan katnel ja
ixuk winik jumasai. Delante del
fuego est calentndose la gente.
katpujel (regional). Alba, aurora.
wanxa katpujel. Ya es el alba.
katpuji. Clarear.
katpujita ja satkinali. ojxa
kekotik. El cielo clare ya.
Vamos a levantarnos.
katpujil (regional). Alba, aurora.
katpuk (regional). Es el alba.
katsan. Cabal.
katskuni. Carcomerse, estar adolorido.
katskunita ja kaani. El banco
ya se carcome.
wa lakatskuniyon yuj ja
bejyeli. Estoy adolorido por el
caminar.
kau. Da kaku kau.
kawa (regional). Moler (caf).
skawa ja kajpei. Moli el caf.
kawel. Traer agua. kuchu ja.
oj wajtik kawel. Vamos a traer
agua.
kawelani. Traer agua.
kawelaniyon. Traje agua.
kawelanum. Cargador de agua, aguador.
kawkuni. Ronzar, ronchar.
wa xkawkuni ja koxoxi. La
tostada ronza.
wa xkawkuni ja gayetai. Las
galletas ronchan.
kax. Lado opuesto, allende, cash
[comiteco. As se llama un
-

335

ke-keen
poblado al este de Comitn, al
otro lado del ro].
kax ja. Lado opuesto del ro.
kax lado ba niwan ja. Allende
el rio.
kax kolonya ja wanaji. Tu casa
est en el lado opuesto de la
colonia.
skax chonab ja snaji. Su caso
est en el lado opuesto de Comitn.
kaxukum. Cashujum (comiteco),
de aquel lado de la zanja. [Oscar
Bonifaz 1999: 27].
ke (1). Empieza. [Verbo auxiliar,
antecede al verbo principal.
Tiene funcin incoativa].
kei.
ti ke ochuk ja cham skujoli.
Empez a preocuparse.
tixa ke snuts ela ja
chonajastiki. Entonces empieza a
correr a los vendedores.
ja kaku it ke jnebtikon ja
tojol abali. Hoy vamos a
empezar a aprender el tojolabal.
jakta skakuil ke jtsomtik ja
kiptiki ke jletik jas chi ja
jkujoltiki yuj ja mini oj
skoltayotik ja mandaramuma
mini cho ja niwak kepumana..
Lleg el tiempo que empecemos a
juntar nuestras fuerzas a buscar
qu pensamos porque el gobierno
no nos ayuda en nada, tampoco los
jueces de la suprema corte.
ti ke stul yabaltajel eke ja
chonab jumasa. Entonces
comenz a criticar a los poblados.
ja yenlei ke skane yi. Ellos
empezaron a pedirle.
yuj ja wamojtayonex eke ja
yora ke jtule ja kateli. Porque
me acompaaron desde que
336

empec mi trabajo [es decir, desde


el principio].
ojxa cha ke jtule. Tambin voy
a seguir.
tixa ke ke. Ya subi
ke (2). Hacia arriba. [Posicional, sigue
al verbo principal]. kei.
ti skela kee ja satkinali. Mir
arriba al cielo.
yajni el keni ja iximi. Cuando
creci (hacia arriba) el maz.
kee. Arriba
at kee. Escucha, all arriba!
it kee. All arriba (est lejos,
pero ya se ve).
tey kee. Ah arriba est.
ti kee. Ah arriba (est cerca,
pero no se ve an).
keel. Arriba, caro, costoso, regateo,
superior.
keel kinal. Cuesta arriba.
keel ja stsakol ja bolmali. La
mercanca es cara.
oj katik keel koel. Vamos a
regatear.
skulane
keel
koel.
Regatearon.
mi keeluk ja stsakol ja
wexali. El calzn no es costoso.
keel stsujmil jtitik. Labio
superior.
ti kan keel. Est arriba.
keen. Cueva, hoyo, tumba, guarida.
skejnal.
keen chawal. Cueva chawal.
[Es el nombre de una cueva
arriba de la colonia chibtik,
mpio. autnomo Vicente Guerrero].
ja keeni ba wa xoch ja oyi.
Los hoyos donde se meten los
horcones.
skeen chamwinik. Tumba de un
muerto.

keenaxi-kena
-

ja skeen ja iboyi. La guarida


del armadillo.
keenaxi. Excavarse.
keenaxita ja luumi. Ya se
excav la tierra.
keenbi. Excavarse.
ojto keenbuk. Se va a
excavar an.
kei. Subir, erigir, al principio, comenzar,
madrugar, sollozar, aumentar,
armarse, montar, incorporarse,
levantarse, subir el doble, tener,
seguir, incrementar.
kei ba wits. Subi al cerro.
wa xyaa keuk ja snaji. Erige
su casa.
ba wa xkei jujune cholal. Al
principio de cada surco, donde
empieza cada surco.
oj kekotik sok ja kateltiki.
Empecemos con nuestro trabajo.
jel xkei ja stsakol ja iximi.
El precio del maz subi mucho.
kei ja stsakol ja askali. El
precio de la panela aument.
kei sajto lek. Madrug, se
levant bien temprano.
ke sni skujol. Solloz.
keta pleto. Se arm una ria.
keya ba kawu. Montaste a
caballo.
keyon tekan. Me levant.
mi xbob kekon. No puedo
levantarme.
keyonta kulan. Ya me
incorpor.
keta mas snalan ja stsakoli.
El precio subi el doble.
keta stul bejyel. Empez a
caminar.
oj keuk ja jeltiki. Vamos a
tener debe.
ojxa keuk ja yateltajel ja

kalajtiki. Ya comenzaremos a
trabajar nuestra milpa.
tixa kea. Ya subi.
yajni xkeye jani. Cuando se
levantan.
yaa keuk ja stsakol ja
smosoi. Increment el salario de
su pen.
ti keye jun kumala
yenleitaa. Entonces empezaron
a platicar entre ellos.
ojni keuk ba mixa oj waj
yujkesjuk. Seguro se levantar
para que ya no le molesten.
mi oj keuk kumal mi oj
cheleluk kumal. No pelear
tampoco gritar.
ken. Para ac. [El lugar del que habla
es ms alto. Por lo tanto, la
palabra puede significar hacia
arriba o desde abajo. En
espaol no se suele traducir].
jipa keni. Arrjalo (para ac).
jul ken awuj. Llegaste (ac
desde abajo).
kaaxa iaj keni ja jai. Vete,
trae el agua (ac desde abajo hacia
arriba donde estoy).
lika keni. Levntalo.
wa xel keni ja kawuji ti ba
maka. El caballo brinca sobre el
cerco.
xchi ken ja ramiroi. Dijo
Ramiro.
xchi keni. Dijo.
iaj keni. Trelo ac.
yajni el keni ja iximi. Cuando
sale (hacia arriba) el maz.
wanto elel keni ja kakui.
Cuando apenas estaba saliendo
(hacia arriba) el sol.
kena. Despreciar, chiflar.
wa skenayotik. Nos desprecia.
337

kenani-kela
-

skenaye ja pilaluumi.
Chiflaron al ingeniero agronmo.
kenani. Burlarse, mofarse.
jas ma yuj wa lakenani kuj.
Por qu te burlas de m?
kenanum. Burln, cnico, mordaz.
keub. Escalera.
keuban kejluban.
keum. La persona que sube.
ti keum ja ba niwan wits.
Entonce sube al cerro grande.
keum kawu. Jinete, el que est
montado a caballo.
keba. Regalar, sacrificar.
skeba yi ja junai. Le regal la
falda.
skeba ja stakini ba oj ya
elkotik preso.Sacrific su dinero
para sacarnos de la ccrcel
kebtalaan. Regalar muchas cosas.
kebubal. Regalado, gratis, de baldekebubal ja waeli. La comida
es gratis.
mi kebubaluk ja jijlubi. La
posada no es de balde.
mi kebubaluk ja jlekilaltiki.
tilan oj jbajtik. La sociedad
justa no se nos regala. Tenemos que
conquistarla.
kebwani. Regalar.
wa xkanxi yuj ja kebwaneli.
Le gusta regalar.
kebwanum. Regalador, regaladora,
dadivoso, dadivosa.
kecha. Cargar (en el hombro).
skecha ba tejlub jun te. Carga
un rbol en el hombro.
kechtalaan. Cargar en los hombros
muchas cosas/muchas veces.
kechuman. Cargador (de rboles o tubos).
kechwani. Cargar (en el hombro).
wan kechwanel. Est cargando
kechwanum. Cargador (de rboles o
338

tubos).
kejlub. Escalera.
kejluban. Probar un rbol(para ver si
sirve de escalera).
skejluban ja tei. Probaron el
rbol (para ver si sirve de
escalera).
kejlub te. Escalera.
kejnal. Sepulcro, tumba, hoyo.
skejnal chamel winik. Tumba
del difunto.
wa xyalawe. ta oj wajuk okel
ja ba skejnali ja chamel winiki.
Pensaron que iba a llorar en el
sepulcro del muerto.
skejnal lobal. Hoyo para
plantar un guineo (pltano).
kejnalan. Cavar.
skejnalan ja luumi ba
smukulabil. Cavaron la tierra
para una tumba.
kela. Mirar, cuidado, fijarse, observar,
supervisar, juzgar.
kela. Mira!
kechan skela kan lek. Slo lo
mir y lo dej.
kela abaj. Cuidado.
kela awil. julyata. Mira,
llegaste!
kela awil = kela awile. Mira!
[Siempre se refiere al singular].
kela awilex jitsanex ja
wenlexi. Miren, ustedes son
muchos!
kela awilex. Fjense!
skela ke ba satkinal. Mir
arriba al cielo.
jasunka ja waj akelexi. Qu
fueron a mirar ustedes?
la jkeltik. Miremos.
mi xkela jbajtik lek. Chocamos
(porque no nos fijamos).
oj jkeltik ja stakin ja

kelan-kepa
jkoperatibatiki. Controlaremos el
dinero de nuestra cooperativa.
oj jkeltik lek ja elkanumi. No
vamos a perder de vista al ladrn.
skela kuban. Mir de cerca.
wa xkela jbajtik lek. Nos
entendemos bien.
ja mardomo wa skela ja ateli.
Supervisa el trabajo el mayordomo.
oj skele ja matik lek aye sok
ja matik mi lekuk aye. Juzgar
a los buenos y a los malos.
mok ma akel yi ja sati. No
tomas en consideracin la posicin
de nadie. [En el sentido de que
no haces acuerdos de cpula.
Es del contexto cristiano].
kelan. Desesperado, mira, esperar con
ansia.
kan kelan. Est desesperado.
kelan jakanon. Estoy a la mira.
kelanon jsat ja wakumarei.
Espero con ansia a mi esposa.
kelan jsatikon ja jmojtikoni.
Esperamos con ansia a nuestros
hermanos.
kelkelpatik ay. Mirar atrs.
kelkelpatik ayon yuj wanon
xiwel. wa xkela jas ora oj el
jule ja ma wa snutsuwon. Miro
atrs por miedo. Miro cundo
vendr el que me persigue.
kelsatin. Mirar a alguien sin decirle lo que
uno piensa.
wa skelsationon. Me mira sin
decirme lo que piensa.
wa xkelsatin jbajtik. Nos
miramos sin decirnos lo que
pensamos.
keltalaan. Mirar por todos lados.
skeltalaan jun swakax. Mir
por todos lados dnde se fue uno
de su ganado.

keltes. Mirar a alguien sin decirle lo que


uno piensa.
wa xkeltesa. Te miro sin decirte
lo que pienso.
kelub satali. Espejo.
keluman. Supervisor, presidente, juez.
kepuman, jwes.
ja keluman ja atijum jumasai.
El supervisor de los trabajadores.
yuj ja yeni ja keluman ja ba
toj leki ja ba spetsanil. jach wa
xyala yujxta mi xkilatik ja
kentiki. l es el juez justo para
todos. As piensa l, pero no lo
vemos nosotros.
ja ba jkomontik jumasa ja
keluman kujtiki mandar ay
kujtik. En nuestras comunidades
nuestros presidentes son mandados
por nosotros.
kelwani. Mirar, supervisar kela.
kechan wan kelwanel. Slo est
mirando.
oj ma kelwanuk ja mardomoi.
Va a supervisar el mayordomo?
kelwanum. Supervisor, presidente, juez.
keluman.
oj jtsatik jun kelwanum ba
oj jlaj jbajtik lek ja ba komon
ateli. Elegiremos a un presidente
para que nos organicemos bien en
el trabajo colectivo.
oj ma makunuk kujtik ja
kelwanumi ta oj jlaj jbajtik
lek. Nos es til un supervisor si
nos ponemos bien de acuerdo?
jun lekil kelwanum tilan oj
skis ja indyo jumasai. Un buen
juez tiene que respetar a los indios.
kepa. Repartir. [Es decir, cosas divisibles
como la tierra, el maz, frutas],
dividir, distribuir, partir. puku.
skepa ja luum ja pilaluumi. El
339

keptalan-kexan
ingeniero agrnomo reparti la
tierra.
lajan lajan oj jkeptik ja
kiximtiki. Repartimos parejo
nuestro maz.
oj jkep jbajktik ja limai.
Vamos a repartir las limas entre
nosotros.
oj jkep jbajtikon snalantik ja
jastik sbaji ja chamel winiki.
Vamos a partir entre nosotros y de
modo parejo los bienes del difunto.
keptalan. Repartir muchas cosas.
kepuman. Repartidor, repartidora,
partidor, partidora, juez, jueza.
kepuman ja sjuunil ja
mandaranum jani ja ramiroi.
Ramiro es el repartidor de los
papeles del gobierno.
machunka skulunejoni ba oj
ajyukon kepumanil jastal un
jwes amokex. Quin me ha
hecho partidor [de la herencia]
como un juez entre ustedes?
kepwani. Repartir, partir, dividir.
mi snaa kepwanel sbej lek ja
kepumani. Este juez no sabe
partir de modo justo.
keta. Surgir, comenzar, voltear, dar vuelta.
keta jun niwan abal yuj
yenleita. Surgi una gran disputa
entre ellos.
sketa ja yolomi. Volte la
cabeza.
sketa ja skabi. Dio vuelta a la
mano.
ketalaan. Dar muchas vuelta, voltear
muchas veces.
sketalaan ja yolomi. Volte
muchas veces la cabeza.
sketalaan jitsan abal kumal
ja ba jkomontiki ja tan
mayestroi. Ese maestro comenz
340

con muchos problemas en nuestra


comunidad.
ketan. Volteada al lado (la cabeza).
ketan kani ja yolomi. Su cabeza
est volteada al lado.
ketani. Voltearse, dar vuelta al lado.
ketaniyon. Me volte.
kewal. Ganglios hinchados, queshil
(comiteco).
kewex. Anona [Annona scleroderma
Saff.].
kexan (regional). Disgustado con alguien
nechan nexan. [En
ediciones
anteriores
del
diccionario la palabra se
tradujo enemistado como lo
hicimos con los trminos nechan
y nexan. Los tres vocablos se
califican de (regionales), porque
el significado comn de nexan
es el de a punto de caer,
precipicio, etc. Los setenta
traductores
del
Nuevo
Testamento no usaron ninguno
de los tres trminos regionales
para referirse al enemigo y
conceptos relacionados. Siempre
emplearon al respecto el
concepto adoptado del espaol
kondra o kronta. La razn
parece ser, como ya lo dijo
Rigoberta Mench con respecto
al
quich,
su
idioma,
Empezamos a emplear el
trmino enemigos. Porque en
nuestra cultura no existe un
enemigo [Elisabeth Burgos
1985: 149]. Nos parece que por
la misma razn los traductores
emplearon la palabra adoptada.
Las traducciones para kexan,
nechan y nexan en cuanto
regionales se acercan al sentido

kexwi-kikchajchaj
de disgustado con alguien y
como lo indica el verbo kexwi
enfadarse que por la raz est
relacionado con kexan].
kexan ayon yuj ja smodo ja
winiki pilan pilan ay. Estoy
disgustado por la manera de ser del
hombre individualista.
kexwi (regional). Enfadarse.
kexwi yuj ja yujel trago. Se
enfad por tomar trago.
kexwi yuj ja ramiroi. Se enfad
con Ramiro.
kii. Crecer.
wa xkii jastal jun te. Crece
como un rbol.
ojto kiuk. Todavia va a crecer
ti waji ja ba yaxte ja sbiil ja
komoni yuj ja eli ja ba kii. Se
traslad a Encino, el nombre de la
comunidad, porque sali del lugar
donde se habia criado.
kiis. Sabino, ahuehuete [Taxodium
mucranatum Ten.].
kiix.
1.
Espina, palillo del tambor.
ayxa skiixil. Le da carne de
gallina.
ochta kiix ti ba yok. Se le
meti una espina en el pie.
yajni el keni ja kiixi. Cuando
crecen las espinas.
2.
Espino, quebracho, quijish
(comiteco) [Acacia millenaria
Standl.].
kiix ujchum. Puerco espn [Coendou
mexicanus].
kik, kikil. Negro, obscuro, color del
caf, malicioso, obscuridad,
moreno.
jel kik ja yolomi. Su cabello es
muy negro.
kikxa ja akwali. La noche ya

est obscura.
kikni ja yelaw ja kajpea. El
color del caf es negro, por
supuesto.
kikil keen. Cueva obscura.
kikyaax. Negro con azul o
verde.
kik ay ja yaltsili. Es malicioso.
[El sentido figurado de kik,
malicioso, puede explicarse por
la influencia cristiana u
occidental. Porque al hablar de
s mismos dicen kik ja
kelawtiki, somos morenos/
negros, del color de la tierra].
ja skikilil ja akwali. La
obscuridad de la noche.
kik ja kelawtiki. Somos morenos, del
elawal sat.
color de la tierra.
kikaxi. Anochecer, obscurecerse.
kikaxita. Ya anocheci.
kikaxi ja satkinali. Se
obscureci el cielo.
kikbel. Obscuro.
kikbelxa. Ya est obscuro.
kikbes. Pintar de negro.
kikbi. Ponerse negro, ennegrecerse,
obscurecerse, llegar la noche,
anochecer, apagarse, extinguirse.
kikbi ja tsitsi. El aguacate se
puso negro.
kikbi ja chamel winiki. Se
ennegreci el muerto.
kikbi ja ba yoj keen. Se
obscureci en la cueva.
kikbi kinal. Lleg la noche.
kikbita kak. Se apag el
fuego.
mok wa kikbuk ja naitsi mas
lek jamaxa ja sti naits. No
obscurezcas la casa. Mejor abre la
puerta.
kikchajchaj. Negro de muchas cosas.
-

341

kikinal-kin
elawal.
kikinal. Obscuridad. kinal,
luumkinal, satkinal.
mokta ba kikinal. Cay en
la obscuridad.
jchaka ki lom kikinal ja
jtakini. Derroch mi dinero.
jas yuj mi xawila yuj ma
kikinal aya. Por qu no ves,
eres ciego?
lajana sok kikinal aya. Eres
como si tuvieras telaraas en los
ojos.
lajan sok kikinal ayon. Estoy
en las tinieblas.
kaax jipawik kani ja ba stseel
ja ba kikinali. Vyanse,
chenlo fuera a las tinieblas
[contexto cristiano].
mok lom ale yi smul kikinal
ja wamojalejel jumasa. No le
busques a tus hermanos pecados
de la obscuridad. [La frase es la
traduccin de un texto griego.
Este dice no des falso
testiomonio.
Contexto
cristiano].
tey ja ba yoj kikinal. Est en
el infierno. [Contexto cristiano].
kikinalaxi. Anochecer.
kikinalb i. Anochecer
Matices del color kik. [En
algunos casos la traduccin de
matices diferentes coinciden en
el mismo trmino en espaol. Tal
vez nos faltan las palabras
acertadas diferenciadas o,
nuestros conocimientos de los
matices en espaol son insuficientes.
Vanse, por ejemplo, kikmukmuk,
negrsimo, y kiktsubtsub,
negrsimo].
kikeskes. Gris obscuro. elawal.
342

kikestik. Gris obscuro. elawal.


kikmukmuk. Negrsimo. elawal.
kikmukmuktik. Gris obscuro, color
caf, obscuro, hosco. elawal.
kikoskos. Negro de muchas cosas.
elawal.
kiksujsuj. Gris obscuro. elawal.
kiktimtim. Negruzco. elawal.
kiktsubtsub. Negrsimo. elawal.
kikwaj ixim. Maz morado. ixim.
kikwinik. Especie de abejas. chajnul.
kikwinikte. Especie de rbol no
identificado. [Crece muy alto].
kik-ajaw. Especie de abejas chajnul.
kila. Dorar, tostar (caf, semillas).
skila ja kajpei. Dor el caf.
ayto skana oj jkiltik ja
baktsol. Todava falta que
tostemos las semillas de calabaza.
kiltalaan. Dorar/tostar mucho.
kilub kajpe. Comal para tostar el caf.
kiluman. Dorador, doradora, tostador,
tostadora.
kilwani. Dorar, tostar (caf o semillas)
ja kilwaneli. La tostadura.
kilwanum. Dorador, doradora, tostador,
tostadora.
kilwet. Quilete [Lycianthes heteroclito
Bitt.]
kilwet kawu. Margarita rosada [especie
de una flor no identificada].
kin. Fiesta, msica, marimba. [Hay varias
fiestas que se celebran cada ao
en las comunidades, por ejemplo
kin santo, fiesta de los muertos,
la fiesta del Santo Patrn local,
encuentros intercomunitarios
que, a veces, suplen las romeras
de tiempos pasados, el da de las
mujeres, trabajos comunales
extraordinarios, por ejemplo, la
construccin de un puente. As
hay muchas fiestas variadas. Para

kinal
una explicacin pormenorizada
conceptos: kin].
ayxa kin. Ya hay fiesta.
skakuil kin. Da de la fiesta.
oj ya okuk ja kini. Ya va a
tocar/sonar la msica.
wanxa okel ja kini. Ya se est
tocando la marimba.
kin krus. Fiesta/Da de la Santa
Cruz. [La comunidad se junta y
se hacen rezos en todos los
lugares donde se recoge el agua.
Hay una cruz en cada uno de
estos lugares. Este da se celebra
el 3 de mayo. Al terminar los
rezos puede haber bailes,
comida y alegra].
kin ninyo. Fiesta de Navidad, da
la fiesta de Navidad. [No se
celebra en muchas comunidades].
kin santo. Todos Santos,
quinsanto (comiteco), da de Todos
Santos.. [Fiesta principal del ao
que se celebra en la regin. Se
convive con los muertos. Se
arreglan los camposantos. En
esta fiesta se come carne, algo
muy especial, casi la nica vez
del ao. Se celebra la semana del
1 de noviembre. Las entradas a
fiestas especficas muestran otra
acepcin de kin. Es un da
particular, pero s es un da. En
este significado que tiene es de
importancia entender el trmino
de kinal].
kinal. Mundo, realidad sensible.
kikinal luumkinal
satkinal. [La palabra kinal es
un derivado de kin que,
segn observamos, se refiere a
das especficos. El sufijo -al se
explica
como
en
otros

sustantivos, por ejemplo, wex,


calzn, jwex, mi calzn, pero
wexal, calzn en general sin
sealar a quien se refiere. As
existe la expresin syal kinal
que corresponde a semana
santa. En este caso ya no es un
da especfico en singular, sino
que la referencia es a todo un
tiempo particular, la semana
santa o, el tiempo del dolor del
kinal. La generalizacin, a
nuestro juicio, se seala por la
pluralizacin. Ya no es el da
especfico sino la extensin de
un conjunto de das o,
sencillamente, un tiempo. En el
concepto ya no entra la
referencia a fiesta y msica, sino
que,al parecer, predomina al
concepcin temporal o de un
conjunto de tiempo. Para una
explicacin pormenorizada :
Mundo kinal
Ahora bien, a partir de esta
concepcin del derivado,
tratamos de profundizar la
comprensin de este trmino de
kinal, uno de los vocablos muy
multifacticos del tojolabal. Las
entradas sealan la variedad de
significados que en lo siguiente
ordenaremos. Para acercarnos a
la acepcin que nos parece
originaria, nos referimos a las
entradas siguientes con verbos
2.: wa xkab kinal, oigo, wa
xkila kinal, veo. Las oraciones
nos muestran que para que los
sentidos del oir y de ver las
acciones de los solos verbos no
son suficientes. Por eso, mi xkila
kinal corresponde a no veo
343

kinal
o soy ciego. Los sentidos son
orientados, pues, hacia una
realidad percepctible llamada
kinal. Podemos llamarla mundo
audible y visible. En cuanto
mundo visible podemos pensar
en el espacio que, sin embargo,
se ampla a incluir la realidad
audible. Posiblemente, desde la
perspectiva tojolabal, el espacio
visible comprende la realidad
audible. Pero la percepcin del
abi es ms amplia aun y se
refiere a los sentidos del
saborear y olfatear. De esta
manera podemos llegar a la
primera conclusin, el kinal
representa la realidad o el
mundo perceptible con los
sentidos. Notamos que la
referencia temporal no aparece,
a no ser que lo temporal se
espacializa al referirse tanto a
lo visible como lo audible. La
espacializacin de lo temporal
observamos ya en el contexto de
kaku. Pero no hemos
agotado la amplitud de lo que
expresa el kinal. Se agrega un
giro ms: wa snaa kinal, conoce
el mundo, est experimentado en
el mundo, tiene un juicio
fundado. Es decir, el kinal no
se refiere solamente a aquello
que los sentidos pueden abarcar,
sino que se abre tambin a la
comprensin epistemolgica que
representa un conocer mutuo o
intersubjetivo del conocedor y
aqul que se quiere conocer
naa. Dicho de otro modo, no
slo estamos en el kinal, sino
que el mismo kinal nos incluye.
344

La expresin snaa kinal tiene


otra particularidad. Es un giro
comn y frecuente entre los
tojolabales que, seguramente,
para conocer el mundo no se
han convertido en viajeros por
los cinco continentes.- El
conocer el mundo no nos hace
turistas, sino que presupone una
comprensin
del
mundo
alcanzado por analfabetos y
gentes que sepan leer y escribir.
Requiere la sabidura de
entender y saber explicar la
realidad que vivimos, que nos
hace vivir y nos hace sufrir. Es
una sabidura que no nace entre
turistas del mundo sino entre
sabios que ven y entienden lo
que otros no ven ni perciben. Es
la sabidura de los que se saben
hijos de Nuestra Madre Tierra y
no del mundo comercializado.
Saben que no nos hacen falta
changarros de autoempleo, sino
cultivadores de la Madre que nos
sostiene.
Dentro de la realidad sensible
se explican algunas de las
entradas que siguen en 1. Por
ejemplo, kixin kinal, tierra
caliente, katan kinal, terreno
plano,
kikbita
kinal,
anocheci, etctera. Este ltimo
ejemplo ejemplifica nuevamente
que la concepcin de la
temporalidad est presente y,
por la misma razn se dice,
sakxa kinal ya amaneci.
Otra dimensin se abre por
l o s compuestos siguientes:
kikinal, luumkinal, y
satkinal. A primera vista

kinal
parecen representar el mundo de
la antigedad, dividido en tres
pisos: el inframundo, la tierra y
el cielo. La influencia de la
evangelizacin cristiana inculc
esta acepcin por razones
doctrinales, pero no bien
fundada en los trminos
mismos. Sin meternos en
l a s particularidades de la
mitologa cristiana, podemos
afirmar que el kikinal puede
representar simplemente la
oscuridad, las tinieblas. La
expresin kikbita kinal, el
kinal
oscureci,
parece
confirmar nuestra afirmacin.
Recordamos la acostumbrada
referencia al Xibalb, del
P o p o l Wu j , t r a d u c i d o p o r
Infierno por Ximnez (Albertina
Saravia 1992: X L V ). De ah
muchos intrpretes posteriores
entendan y explicaban el
Xibalb como infierno o
inframundo. Pero en la
experiencia tojolabal, en el
kikinal estn ambulando la
pajkintaj, el somberon, el nejkel
y otros vivientes parecidos que
fcilmente asignamos al mundo
mtico, irreal y, por supuesto,
acientfico. Pero subrayamos
que desde la perspectiva
tojolabal, los seres mencionados
nos encuentran en la realidad
diaria que estamos viviendo
aunque a menudo aparecen de
noche. Pero la noche forma
parte de la realidad que vivimos
y las ocurrencias nocturnas, por
horripilantes que sean, como por
ejemplo
los
bombardeos

1.
-

nocturnos y recientes de Bagdad


por los invasores anglosajones,
no los asignamos al inframundo.
Al avanzar al luumkinal que
solemos traducir con la tierra
tenemos
que
hacer
un
concesin. El sol pertenece
tanto al luumkinal como al
satkinal. No hay pues, tierra
sin sol ni sol sin tierra. Dicho
de otro modo, el universo de tres
pisos est colapsando por la
concepcin muy particular de
los tojolabales. El mundo, el
kinal se puede enfocar desde
aspectos diferentes, desde la
oscuridad, la tierra que pisamos
y el sol que nos ilumina. Para
los enfoques distintos no
salimos de la realidad que
vemos y que nos envuelve. Hay
que conceder, sin embargo, que
en cuentos recogidos y contados
por los tojolabales se hace
referencia al inframundo. Se
explica por la influencia de la
sociedad dominante y por los
cuentos recogidos de otras
culturas. Mara Rosa Palazn
y otros, 1999].
cheel kinal. Tierra fra.
chayan kinal. Tierra despoblada,
desierto.
koel kinal. Tierra baja, hacia
abajo, bajada.
jaman kinal. Al aire libre.
kakal kinal. Tierra caliente.
katan kinal. Tierra horizontal,
terreno plano.
keel kinal. Tierra alta, subida,
hacia arriba.
kikbi ja kinali. Lleg la noche.
kikbita kinal. Ya anocheci.
345

kinani-kita
-

kixin kinal. Tierra caliente.


lajan kinal. Llano, planada.
machachi kinal. Es el
crepsculo de la tarde.
sak kinal. Luz del da.
sakxa kinal. Ya amaneci.
ja ba sakbel kinal jawi ti
yiaje oche ja winiki ja man ba
snaji ja kelumani. En aquella
maana temprano llevaron al
hombre a la casa del juez.
syal kinal. Semana Santa. [Se
dice que viene de syajal kinal
yajal].
takin kinal. Desierto.
tristexa ay ja kinali. El mundo
ya est triste.
2.
abi kinal.
wa xkab kinal. Oigo [Tener la
capacidad de oir].
wa xkila kinal. Veo [Tengo la
capacidad de ver].
mi xyila kinal. Es invidente, es
ciego.
wa snaa kinal. Tiene muchos
conocimientos, conoce el mundo,
tiene juicio y es sabio.
ti snaawe kinala yuj ay jas
yila. Entonces supieron que tuvo
una visin.
wa xyaa jnatik kinal. Nos
inquieta, nos hace entenderlo.
kinani. Tocar msica, celebrar, festejar.
wanxa xkinani. Ya se toca la
msica.
wa xkinani ja skakuil ja san
bartoloi. Se celebra el da.
oj kinanuk kin santo. Todos
Santos se va a celebrar.
oj katik kinanuk. Vamos a
celebrarlo.
kinanum. Msico de fiestas, marimbero.
kinbi. Tocar msisca.
346

wanxa kinbel. Ya est tocando


la msica.
kinta. Adivinar. [Surge la pregunta como
este derivado de kin se explica.
Notamos en primer lugar que la
misma relacin con la raz kin y el
verbo kinta, adivinar, existe en el
tzotzil colonial [Robert M. Laughlin
1988: 232]. Probablemente el
significado se explica por la
concepcin temporal, es decir, el
adivino explica quin le caus
algn dao a su paciente y, a la
vez, puede anunciar lo que tendr
que hacer en los dis y el tiempo
por venir].
skinta machunka yelkan ja
wakaxi. Adivin quin rob el
ganado.
kintani. Adivinar.
wan kintanel ja pitwanumi. El
pulseador est adivinando.
kintanum. Adivinador.
wan ma snaa lek ja schol ja
kintanumi. El adivinador conoce
bien su oficio?
waj yile chab oxe kintanum.
Fueron a verlo algunos adivinos.
kintes. Adivinar.
oj skintes machunka yelkan.
Adivinar quin lo rob.
kintum. Arcoiris.
nakalji ja yijlab ti ba kintumi.
La luz se descompone en el
arcoiris.
kita. Mover los huevos al empollar las
aves, escarbar. koto.
skita ja snolob ja snan muti.
La gallina movi los huevos.
skita ja luumi ba oj sle
swael ja muti. Las gallinas
escarban la tierra para buscar su
comida.

kitalaan-kixwel
kitalaan. Mover los huveos muchas
veces, escarbar mucho.
kitkin. Temblor, terremoto.
ja yajni yilawe ja kitkini sok
ja jastik eki jelni xiwyea.
Cuando vieron el temblor y las
dems cosas que sucedieron
tuvieron mucho miedo.
kitkuni. Temblar.
kitkuni ja luumi. La tierra tembl.
kitkuniyon yuj ja jel ja chee.
Tembl de mucho fro.
wa xkitkuni yuj ja skoraja.
Tiembla de coraje.
mok xiwan mok kitkunan. No
tengas miedo ni tiembles.
kitulani. Escarbar [la tierra por la
gallina y aves].
wan kitulanel ja muti. Los pollos
estn escarbando.
kituman. Gallina, pollo
kitwani. Mover los huveos el empollar,
escarbar.
wan kitwanel ja snan muti. La
gallina est moviendo los huevos.
kitwanum. Gallina, pollo.
kitsak (regional). Arriera jokox. [Atta
sp.].
kixin. Caliente, calor.
kixin ja. Agua caliente.
kixin kinal. Tierra caliente.
jel xlikiki ja kixinali. Lo caliente
es muy agradable.
ja skixinil ja jai. El calor del
agua.
ja skixinil ja kakui. El calor
del da.
kixinaxi. Calentarse.
kixinaxita ja jai. El agua se
calent ya.
kixinbes. Calentar.
skixinbes ja kajpei. Calent el
caf.

kixinbi. Calentarse.
kixna. Calentar.
wa xkixna ja waji. Caliento las
tortillas.
kixnal. Calor [del sol].
wa xkab skixnal kaku.
Tengo calor [por el sol].
kixnala. Calentar.
kixnala ja waji. Calienta las
tortillas!
kixol. Deshonra, aprobio, vergenza. [Por
ejemplo de un mujer que no tiene
hijos. Es decir, sola ser la
costumbre si una mujer no tiene
hijos ni hijas es culpa de ella.
Tal vez este prejuicio est
cambindose kixwel].
kixwel. Vergenza, complejo. [En el
contexto tojolabal se trata de
una enfermedad no contagiosa.
Al tenerla le duele el ombligo al
enfermo o la enferma. A veces le
da erisipela igual a disipela en
comiteco].
wa xyabi jmuxuktik ta wa
xkabtik kixwel. Si tenemos
vergenza lo siente nuestro
ombligo. chikel
yijonxa ti yaa eluk ja kixweli
ja ba sti sat ja ixuk winik
jumasai. [Contexto cristiano, Lk
1,24]. Ya soy vieja entonce me
quit la vergenza delante de las
mujeres y hombres. [Tal vez por
influencia cristiana tal vez por
la tradicin maya la concepcin
de esta clase de vergenza se da
en las dos corrientes. La falta de
hijos e hijas se le echaba a la
mujer. kixol].
lom wa xkaa kixwel jbaj. Me
esfuerzo por algo sin alcanzarlo.
kixwelal sbaj. Es una
347

kixwelan-kocho
vergenza.
mi kixwelaluk sbaj. No es
ninguna vergenza.
ay kixwel sbaj. Tiene un
complejo.
mey kixwel sbaj. Siente orgullo.
ja ma jel stoyo sbaj, sok
kixwel oj ya kulan man ba
stsaanil kaan. El que presume
mucho lo van a sentar con
vergenza en el ltimo banco.
kixwelan. Tener vergenza delante de
alguien.
wa xkixwelana. Tengo vergenza
delante de ti.
jas yuj wa xakixwelanon. Por
qu te da vergenza delante de m?
kixwi. Tener vergenza, avergonzarse, no
tener confianza en s mismo, estar
acomplejado. xiwi.
jas ma yuj wa xkixwiye ja
akixuki. lajan sok mi
kisubaluk lek yuj ja winik
jumasai. Por qu las solteras
tienen vergenza? Tal vez porque
los hombres no las respetan.
ta ay ka ma wa xkixwi yuj ja
tojol wexi lajan sok mi xmakuni
lek ja ba yoj jnalantiki. Si hay
alguien que se avergenza del
verdadero calzn no muy sirve en
medio de nosotros.
wa lakixwiyon ja yuj mi oj
kumanukon ja ba tsomjeli. No
tengo confianza en m mismo por
eso no voy a hablar en la asamblea.
wa lakixwitik yuj ja jnali.
Estamos acomplejados a causa de
los ladinos.
jas yuj wa la kixwi kuj. Por qu
te da vergenza delante de m.
ko. Molusco del caracol.
koon. Grano, roncha, lcera.
-

348

koonaltik. Muchos granos.


jel xkuxwani ja koni. Los
granos dan mucha comezn.
niwan koon. Viruela.
koonaxi. Formarse granos.
koonbi. Formarse granos.
koonbita ja kechmali. Se me
formaron granos en los muslos.
koonchamel. Dermatosis.
koban (1). Especie de caracol.
koban (2). Junta (en la cual todos estn
parados y muy cerca los unos de
los otros).
ochyon ba koban. Me met en
la junta.
koch. Doblado, encogido (piernas).
oj ka awi koch wawoki. Te
doblar las piernas (ests acostado
boca arriba).
kochan. Doblado, encogido (piernas),
agotado.
kochan kani. Tiene las piernas
encogidas y est acostado boca
arriba.
oj wajkon kochan. Me voy a
acostar porque estoy agotado.
kochbi. Doblarse.
kochbita ja koki. Se me
doblaron las piernas.
kochbin (regional). Doblar.
oj kochbuktik ja alambrei.
Vamos a doblar el alambre.
kochkoni. Caminar jorobado.
wa xkochkoni yuj ja ayxa
skujol. Camina jorobado porque
ya es de edad.
kocho. Encoger (brazo, pierna), agarrar
y encoger piernas o brazos de
personas o animales, doblar.
kujan, kuchan, kuchkuni.
skocho ja yoki. Encogi las
piernas.
skocho ja yok ja tan wakaxi.

koj-kokxi
Agarr las patas del toro echado.
skocho ja jkabi. Me dobl el
brazo.
koj. Rizoma.
skoj isak. Tubrculo del
camote.
kojchin. Tropezar.
talna wawoki mok akojchuk.
Cuida el pie para que no tropieces.
jkojchinta kok ba jun ton.
Tropec en una piedra.
jel ajulal sbaj ja ma oj ya
skojchuk ja yoki june
wamojexi. Pobre de aqul que
hace tropezar a uno de sus
hermanos.
kojkoni. Sonar (madera).
wa xkojkoni ti ba te. El rbol
suena.
kojlimchan. Gallina ciega, gusano blanco.
kolonchan.
kojol. kujol.
kojolji. Tamborear.
wa xkojolji ja wajabali. El
tambor tamborea.
ja ba solom naits wa xkojolji
ja bati. El granizo tamborea sobre
el techo de la casa.
kojtsin. Tocar, golpear (madera u otras
cosas duras), tantear (ollas).
skojtsin ja oxomi. Tante la olla
[para ver si est rajada].
ja ramiro wanxtani skojtsijela
ja niwan pwerta. Ramiro sigue
tocando en la puerta grande.
koka. koko.
kokel. Rotura, fractura.
kokel ja koki. Tengo una
fractura de la pierna.
koki. Fracturarse, quebrarse. biji.
kokta ja lapisi. Se quebr el lpiz.
kokta ja tsistakini. Se quebr
la aguja.
-

koki ja jkabi. Se me fractur


el brazo.
koko. Quebrar, zacatear, transgedir,
romper, infraccin. bija.
jkoko ja tsistakini. Quebr la
aguja.
mi oj skoke ja kaemi ja it
baanxa eke yuj ja iki. No
quebrar la caa aplanada por el
temporal.
oj jkok ak. Voy a zacatear.
ja wen mandaranum tukbes ja
leyi ja it mi sbejuk ba mi oj
jkoktik. T, gobierno, cambia la
ley injusta para que no cometamos
transgresiones.
ta ay skokjel ja ordeni tilan
oj stupe. jach wa xyala ja
ajwalali. Si hay infraccin tiene
que pagar. As dice el patrn.
kokuman. Quebrador. bijuman.
koktalaan. Despedazar, hacer aicos.
bijtalaan
skoktalaane
la
caa.
Despedazaron la caa.
skoktalaan ja jnajtik jumasa
ja kakanumi. Los soldasdos
hicieron aicos nuestras casas.
kokxi. Frenar, ceder, cambiar de actitud,
arrepentirse, rendirse.
mi xbob oj ya kokxuk ja
aktobusi. No puede frenar el
autobs.
ta mi oj kokxukotik mi oj jlaj
jbajtik sok ja yenlei. Si no
cedemos no vamos a ponernos de
acuerdo con ellos.
ta mi oj kokxuke mi oj
taxuk ja jlekilaltik. Si no
cambien de actitud no se alcanzar
la sociedad justa.
ta mi ka oj kokxuk mi oj
katik ochuk ja ba jkomontiki.
349

kola-kololi
Si no se arrepiente, no lo
admitiremos en la comunidad.
wa lakokxiyon awuj. Me rindo a
ti.
wa xkokxi kujtik. Se rinde a
nosotros.
kola kolo.
kolan. Bola, grupo, esfera, algo redondo.
kolanxa. Ya se form una bola.
lajan sok kolan ja pelotai. La
pelota es como una esfera.
aawik kulan slajunil oxwinke
kolan kolan. Hagan que se
sienten en grupos de cincuenta.
kolanto. Todava falta mucho.
kolanto ja ateli. Todava falta
mucho trabajo.
kolankolanxta. Dividido en grupos.
kolankolanxta aye. Estn
divididos en grupos.
kole. Grupo.
kechan jun kole. Slo un grupo.
jun kole tajnum. Un equipo de
jugadores.
ayxa chab kole ja ba
jkomontiki. Ya hay dos facciones
en nuestra comunidad.
ay lajunwane ba jujune kole.
Hay diez personas en cada grupo.
oj ajyuk junita kole. junita
kaltsiltik. Que habr un grupo y
que seamos de un corazn.
ja kole ma wa spila sbaj. El
grupo que se aparta.
ja ba schabil kole. Los dos
grupos.
ayto pilan kole mi xbob
atijuke yuj ja ko chamel.
Todava hay otro grupo que no
puede trabajar porque se enferm.
kolkoni. Trotar, trotear. [Personas que
caminan rpido con pasos
pequeos y suelen tener una
350

carga], culebrear. lojloni.


wa xkolkoni ja kuchwanumi.
El cargador trotea.
wa xkolkoni ja untiki yuj ja
mito xajni lek. Los nios
culebrean porque todava no corren
bien.
kolkoxte. Colcosht (comiteco).
[Phyllanthus glaucescens HBK.
o Phyllanthus grandifolius L.].
kolmoch. Amarradijo.
kolo. Hacer una bola, correr, cruzar las
piernas, repollar.
skolo tun jpichitik. Hizo una
bola de nuestro pozol.
wa xkolo jbaj. Corro.
wa skolo ja yoki. Cruza las
piernas.
kolubal ixim. Masa de maz en
forma de bola. [Se lleva para el
pozol que se come al medio da
al trabajar en la milpa].
wa skolo sbaj ja repoyoi. El
repollo repolla.
kol awip. Aprate.
wa skolo och sbaj. Trotea con
carga.
kolol. Chicharro [Quercus skinnerii
Benth.].
kololsan. Especie de chalum. 2. san.
kololte. Cololt (comiteco). [Especie de
rbol parecido a la yuca. No
tiene frutos ni flores. De las
hojas sale un lquido parecido
al pus. Sirve de remedio contra
dolores de odo].
kololxajkal. Especie de guaje.
kololi. Rodar (de rocas), desplomarse,
despearse.
kololita ja toni. Se despe la
roca.
wan kololuk ja toni. La roca est
rodando.
-

kolonchan-kosan
kolonchan (regional). Gallina ciega,
gusano blano. kojlimchan
kolotop. Trasero desnudo, colotop
(comiteco: sin cola, rabn). [As se
llama a nios pequeos, vestidos
slo con una camisa].
koloolom. Descubierto, sin sombrero,
cololn (comiteco).
koltalaan. Hacer muchas bolas.
skoltalaan ja pichii. Hizo
muchas bolas de pozol.
koltsin. Hacer rodar, despear.
oj jkoltsuk jun ton. Va a hacer
rodar una roca.
skoltsin. Lo despe.
koltsinuman. El que hace rodar, rodador.
koluman. El/ella que hace bolas (por
ejemplo de pozol).
kolwani. Repollar, hacer una bola.
kolwanita ja repoyoi. El repollo
repoll.
wan kolwanel. Esta haciendo una
bola.
kolwanum. El/ella que hace bolas (por
ejemplo de pozol o de panela).
komo. Morder, mordiscar, mordisquear.
skomo jun durasno. Mord un
pedazo de durazno.
wa sxomo jun poom.
Mordisqueo un jocote.
komuman. Mordedor, moredeln.
komwani. Morder, mordisquear.
wan komwanel. Est mordiendo.
komwanum. Mordedor, mordeln.
ay stsi jel komwanum. Tiene
un perro muy mordeln.
koni. Defecar, obrar, cagar [no bien
hablado], caer. koy
oj konkon. Voy a defecar.
mi xbob oj konuk. No puede
obrar.
konta ja alatsi. El nene ya
defec.

konta koni ja kanali. Las


estrellas fugaces cayeron.
kanal skoy kanal.
konkoni. Caer [slo de estrellas
fugaces].
wan konkonuk ja kanali. Las
estrellas fugaces estn cayendo.
koroch.
1.
Sombrero [a menudo se refiere a
sombreros viejos].
mey skoroch. No tiene sombrero.
2.
Especie de hongo comestible.
kuruch.
3.
Falta una o dos orejas, moroch
(comiteco)
korocha. Sos moroch.
4.
Coroch [comiteco: oreja gacha
de un animal. Oscar Bonifaz
1999: 29].
korochbes. Hacer un sombrero.
korochbi. Hacerse un sombrero.
korori (regional). Picotear (pjaro
carpintero).
wa xkorori ja chojotei. El
pjaro carpintero picotea.
koros. Anillo.
koroxoch. Caracol del monte.
korwaton. Caracol de concha colorada.
kos. Coscorrn.
oj ka awi jun kosuk. Te voy a
dar un coscorrn.
kosan. Pedregal, pedregoso, redondo,
calvo.
lom kosan ja kalajtiki. Nuestra
milpa es puro pedregal.
kosan ja solom ja kumi. La
cabeza del cum es redonda y calva.
[El cum es un tipo de calabaza.
kum].
mi kosanuk ja jwani. Juan no es
calvo.
kosan ek ja kumi. Hay
muchos cumes.
351

koskoron-kotskoni
koskoron. Coscorrones. kos.
-koskos. Sufijo para sealar muchas
cosas del mismo color. elawal.
kososi (regional). Caminar sin sombrero,
sonrer, pelar los dientes, traer.
kososiyon eke. Camin sin
sombrero.
kososi eke yuj ja ixta loili.
Sonri por el chiste.
xkososi ja yeji yuj ja jachni ja
smodoi. Pela los dientes porque
as es su modo.
skososi jani ja tuyali (regional).
Trae los ajopuerros en la espalda.
kote. Ah, all, all. [Direccional].
at kote. Oye, por ah est!
il kote (regional). All cerca
(todava no se ve).
ti kote. All cerca (todava no se
ve).
ti el kote ba spat naits.
Entonces sali hacia detrs de la
casa.
mi el kote ja sbisjeli. No sale
la medida [al medir la tela para
la costura].
man ochyon kote. Desde que
entr.
ba oj jmojtik kote ja jmexep
jtatawelotiki. Para que lleguemos
donde nuestros antepasados.
koti.
1.
Llegar (all), venir [al lugar
donde no est el que habla],
cumplirse.
ti kota ja nanali ja ba snaj ja
swawxepi. Lleg la mam a la
casa de sus consuegros.
kotyonta ba chonab ja kaku
jawi. Aquel da llegu a Comitn.
ojxa kotkotik ja ba kini. Ya
vamos a llegar a la fiesta.
kot schikin. Lleg a sus odos.
352

kot wasat. Lleg a tus ojos.


ojto kotuk ja yora oj jta
jlekilaltik. Se va a cumplir el
tiempo cuando lograremos la
sociedad justa.
ojxani kotuk smeranila ja
swayich jumasai. Se van a
cumplir los sueos.
mi oj bob kotuke ja yenlei
yuj ja mey sjuunil. No podrn
llegar all porque no tienen sus
papeles/pasaporte.
bajtan kotye yuj ja yenlei ja
ba pilan chonab. Llegaron antes
que ellos al otro pueblo.
ti kot nochan ja karlosi.
Despus lleg Carlos.
2.
ba xkotana.
ba xkotana. Adnde fuiste?
ba xkotanika. Adnde fueron
ustedes?
ba xkotuka. Adnde fue?
ba xkotukea. Adnde fueron?
3.
kan kota.
ti ma oj kan kota. Se va a
quedar all?
ti ma oj kanan kota. Te vas a
quedar all?
koto. Escarbar. kita.
wa skoto ja luum ja muti. Las
gallinas escarban la tierra.
kotolani. Escarbar.
wan kotolanel ja muti. Las
gallinas estn escarbando.
kotsan. Amontonado, monton revuelto de
animales.
kotsan eke ja yaljai. Los
gusanos estn amontonados.
kotskoni. Respirar con dificultad (por
amgdalas hinchadas).
kotskoniyon yuj sits jnuk.
Respir con dificultad por las
amgdalas hinchadas.

kox-kuaabal
kox. Hijo menor, hijo ltimo, cosh
(comiteco).
koxon. Soy el hijo menor.
koxan. Querer a alguien como al hijo
menor.
wa xkoxuka. Te quiero como a
mi hijo menor.
koxbes. Hacer tostadas.
oj jkoxbes ja waji. Voy a tostar
las tortillas.
koxbi. Tostarse.
wa xkoxbi jun waj ti ba
sameti. Se tuesta una tortilla en el
comal.
koxchab. Especie de abejas. chajnul.
koxox. Tostada.
koxoxaltik. Muchas tostadas.
koxoxte. Coshosht (comiteco) [Clethra
lanata Mart. et Gal.].
koy, koyal. Cualquier producto que sale
de otra fuente. Por ejemplo, sobras,
excremento, polen, legaa,
etctera. [Por la multiplicidad de
los significados es una
equivocacin de pensar que el
koy se refiere, principlamente,
al excremento. Las entradas que
siguen corroboran nuestra
explicacin].
koyaltik. Muchos excrementos.
skoy pejkech (regional).
Verdoso.
skoy chab. Polen [recolectado
por las abejas y transformado en
una masa que se come. Algunas
especies de abejas no producen
miel sino slo esta masa de
polen].
skoy chante. Estircol.
skoy ijkam. Polen recolectado
por esta especie de abejas.
skoy jsatik. Legaa, lagaa.
skoy kajpe. Sobras de caf,

chincaste (comiteco: residuo seca


de algunas bebidas, Oscar Bonifaz
1999: 29).
skoy kanal. Estrella fugaz.
skoy kanal.
skoy pichi. Posos del pozol.
skoy wael. Sobras de la comida.
skoyil jchikin. Cerilla, cerumen.
skoyil jni. Moco.
skoyil jsatik. Lagaa, legaa.
koyin. Esuciarse, cagarse [no bien
hablado].
skoyin ja swexi yuj ja
eklukumi. Se ensuco por la
diarra.
ku, kual. Camisa, blusa, ropa.
kualtik. Muchas camisas,
mucha ropa.
ja waku wawexi. Las camisas y
calzones de ustedes.
mey sku. Desnudo.
lapubalxa ja skui. Su ropa ya
est desgastada.
satalajel kual. Camisa externa.
satilajel kual. Camisa externa.
yojol kual. Camisa interior,
camiseta.
ja jkutiki. Nuestra ropa.
skabil. Manga.
snujkil. Cuello.
snuk skabil. Puo.
spatikil ku. E s p a l d a d e
l a camisa.
stejlebil ku. H o m b r o d e
la camisa.
yakil ku. Faldn.
pechero. Pechera.
[ku puede usarse sin prefijo.
Por ejemplo, ja jmoj ba sakal
ku. Mi hermano con la camisa
blanca].
kuaabal. Sumiso, obediente
ja ixukei oj snebe takal
353

kuan -kuux
takal kuaabal. Que las mujeres
aprendan con paciencia y sumisin
[contexto bblico, 1 Timoteyo
2,11] kuan, kuan abal,
kuanum abal.
kuan (1). Abrigarse, taparse.
kuanxa. Abrgate.
wa xkuan sok chamara. Me
abrigo con la cobija.
wa xkuan ja chejali. Me tapo
con la frazada.
kuan (2). Obedecer, observar, creer
(contexto cristiano), confiar,
cumplir.
wa xkuan awi. Te obedezco.
wa xkuan awuj. Te obedezco.
wa xkuana. Te obedezco.[De
las tres formas la ms usada se
considera wa xkuan awuj].
mi skuan ja pukuji. No cree en
el demonio.
oj jkuuktik ja ordeni.
Observaremos la ley.
wa xkuantik mi oj kutsxuk
ja yakili. Confiamos en que no se
rompa el mecate.
wa skuan abal ja keremi. El
joven es sumiso.
ja ba matik mi skuan ja
dyosi. Los que no creen en Dios.
spetsanil ja iti wa xkuan
jasunka ayto skana oj
jkuuki. Todas estas cosas he
observado. Qu falta todava que
debo cumplir/obedecer.
kuani. Ir en romera, peregrinar.
ay bi yioje jun kuanel.
Tienen que cumplir una promesa
(de romera).
mixa oj wajtik kuanel. Ya no
vamos en romera.
kuanum. Peregrino, romero, obediente.
mi kuanumukon. No soy
354

romero.
kuanum abal oj ajyan sok
ja tatjun jumasa. S obediente a
los ancianos.
kuaxi. Hacerse una blusa o camisa.
kuaxita ja kuutsi. Ya se hizo
una blusa de la tela.
kubes. Hacer una blusa o camisa.
skubes ki ja kuutsi. Me hizo
una camisa de la tela.
kutaji. Vestirse.
oj kutajukon. Me voy a vestir.
kutes. Proveer de ropa.
wa skutesotikon ja jnantikoni.
Nuestra mam nos provee de ropa.
wa xkutes jbaj yuj ja mixa
keremukon. Me proveo de ropa
porque ya no soy muchacho.
kuuman. Obediente, creyente, fiel.
mi kuumanuka. No eres
obediente.
stsomo sbaje ja kuuman ja
ba yoj ermita. Los fieles se
juntan en la ermita.
kuuts, kuutsal. Tela, pao.
kuutsaltik. Mucha tela.
sakal kuuts. Servilleta [para
envolver las tortillas o la masa
de pozol si uno va a trabajar
todo el da en la milpa].
kuutsaxi. Fabricarse tela, tejer.
mixa xkuutsaxi ti ba slechanal
jluumtik. Ya no se teje en nuestra
regin.
kuutsbes. Tejer tela.
skuutsbes ja tsokob ja
mejunai. La anciana teji tela del
hilo.
kuutsbi. Fabricarse tela.
jel xkuutsbi ti ba watimala yuj
ja indyoi. En Guatemala se
fabrica mucha tela por los indios.
kuuxi. Obedecer.
-

kuban-kujol
-

tilan oj kuxuk. Hay que


obedecer.
ja wewo mixa xkuuxi ja
pukuji. meran ama ma miyuk.
Ahora ya no se cree en el demonio.
De veras o no?
kuban. De cerca, a ras de.
oj jkeltik kuban. Vamos a
verlo de cerca.
skumanon kuban. Me habl de
cerca.
oj jkutstik kuban. Vamos a
cortar (el zacate) a ras de la tierra.
och kuban. Se acerc.
kubas (regional). Recogedor.
kubu [verbo defectivo]. Acercarse.
jkubunejtik. Nos hemos
acercado.
kuchan. Jorobado, inclinado. kujan.
kuchanxa ja tatjuni. El anciano
ya est jorobado.
kuchan ja tei. El rbol est
inclinado (a punto de caer).
kuchkuni. Caminar jorobado.
kuchkuni wan bejyel. Estaba
caminando jorobado.
kuchpiji. Tumbarse.
wanxa kuchpijuk ja tei yuj
kolxa xutubal. El rbol est a
punto de tumbarse, porque casi est
talado.
kuchuchi. Estar jorobado, agobiarse.
wa lakuchuchiyon yuj ja
kijkatsi. Estoy jorobado por la
carga.
wa xyaa kuchuchukon ja
kijkatsi. Me agobia la carga.
kujan. Jorobado. kujojpatik,
kochkoni,
kuchan,
kuchuchi, tsinini.
kujkuni. Palpitar, latir. kujol.
wa xkujkuni ja kaltsili. Palpita
mi corazn.

xkujkuni ja schikeli. Su pulso


late.
kujlal. Vegetacin, de animales y plantas
silvestres. [La vegetacin
referida es silvestre, de tierra no
cultivada]. kul.
mey skujlal ja ba takin kinal.
No hay vegetacin en el desierto.
kujlal chej. Venado, carnero
salvaje.
kujlal chitam. Jabal de collar
[Tayassu tajacu].
snan kujlal chitam. Jabalina.
kujlal pataj. Guayaba silvestre.
kujlalaxi. Enmalecerse, enyerbarse.
kujlalaxita ja kalajtiki. ojxa
wajtik akin. Nuestra milpa se
enmaleci, vamos a limpiarla.
kujlalbi. Enmalecerse, enyerbarse.
kujlalbita ja jmakai. Mi sitio se
enmaleci.
kujlalbita ja jmakai. Se me
enyerb el sitio.
kujlub. Langosta.
kujlubaltik. Nube de langostas.
yaa chakuk ja kalajtik ja
kujlubi. Las langostas acabaron
con nuestras milpas.
kujojpatik. Jorobado. kochkoni,
kuchan, kuchuchi, kujan,
tsinini.
wan bejyel kujojpatik. Camina
jorobado.
kujol, kujolal. Corazn.
jel lek skujol. Tiene un corazn
humano/generoso.
mixa lekuk ja skujoli. Ya no es
humano.
1.
ala wakujol. [Los ejemplois que
siguen hablan de lo que el
corazn le dice a la persona. Las
expresiones corresponden a
varias
posibilidades
de
355

kujol

2.
-

3.
-

4.
356

traduccin como las entradas las


muestran, pero desde la
perspectiva tojolabal siempre es
el corazn que nos dice algo.
Dicho de otro modo, el corazn
es la fuente del pensamiento y no
lo es el cerebro. As es que del
corazn surge el juicio y la
sabidura.Estas consideraciones
valen para las entradas que
siguen. Las traducciones
variadas son esfuerzos de
adaptacin al espaol, pero
desde la perspectiva tojolabal la
referencia sigue siendo al
corazn].
xyala
skujol.
Piensa,
reflexiona.[Literalmente, dice su
corazn].
yala skujol. Su voz interior dijo.
[Literalmente, dijo su corazn].
wa xyala skujole mini jas wa
xnaatik. Segn su juicio no
sabemos nada.
ay skujol, ayxa skujol.
ay skujol. Tiene razn.
meyuk skujol. No tiene razn.
ayxa skujol. Tiene juicio, tiene
experiencia.
ayxa jkujoltik. Somos de edad
(por eso tenemos experiencia y
capacidad de juicio).
ama ayukxa skujol. Aunque
ya tenga mucha edad.
ba ayxa skujol mixa tilanuk
ba jel tsats ja aateli. En la vejez
el trabajo muy duro ya no es
necesario.
aa jakujol.
kaa jkujol ja nutii jach yala
ja jalbanumi. Me fije en la red
as dijo el tejedor de redes.
ek skujol.

5.
-

6.
-

ek jkujol yuj ja jmoji. Mi


hermano me decepcion.
mi xek akujol yuj ja keni. No
te desilusiones de m.
wan ekel jkujol ta mi oj jul
meran. Estoy dudando si llegar
de veras.
ok skujol.
wa xok jkujoltik ja
jlekilaltiki. Anhelamos la
sociedad justa.
jel xok jkujoltik ja pantaloni.
Codiciamos pantalones [y ya no
calzones tpicos].
chab skujol, chabaxi skujol,
cham skujol, xchi skujol.
chab jkujoltik. Estamos tristes.
chabaxi skujol yuj jel tsats ay
ja yaltsilei. Se entristeci porque
muy duros fueron sus corazones.
chamkujol. Preocupacin
cham jkujol. Estuve preocupado.
mi xcham akujolex yuj ja jun
jkujoltik. No se preocupen
porque estamos unidos.
wa xcham jkujol. Tengo
escrpulos.
mi xcham akujol. No te
preocupes.
mok chamuk jakujolex. No se
preocupen.
jel cham skujol ja kaltsili.
Mucho se preocup su corazn.
ti ke ochuk ja cham skujoli.
ti syatsa sbaj ja yaltsili.
Entonces empez a preocuparse/
entristecerse y se le encogi su
corazn.
wa xyab chamkujol. Sufre
melancola [a cause de afliccin
por otra persona. Es una
enfermedad].
oj kal awabyex jas xchi ja

kujol

7.
-

8.

jkujoli. Les voy a decir lo que dice


mi corazn.
yab skujol. Se dio cuenta, sinti,
supo. [Es decir, se sabe con el
cuerpo as como se sabe con la
sangre chikel].
chay skujol, chin skujol.
chay jkujol. Se me olvid.
[Literalmente: mi corazn se
perdi].
wa xkana mi oj chay jkujol.
Quiero recordarlo.
chay jakujol june. Te
equivocaste en una cosa.
chay skujol chab majke ja ba
yajtabajel. Cometi dos errores
en la cuenta.
chay jkujol oj ya ki jun
jmajtan. Me sorprendi que me dio
un regalo. majtan.
jun chay kujol. Un instante, un
momento, de repente.
mok achayon akujoli. No te
sientas desilusionado de m.
chin skujol yena. Es una
persona delicada. niwan
skujol.
jak skujol, jan skujol, jul
skujol, jun kujol, junxta
kujol.
jak jkujol. Se me ocurri.
mi xjak jkujol. No lo recuerdo.
yaa jak jkujol ja jeli. Me record
mi deuda.
mas tsaan ti jak skujol. Ms
tarde se arrepinti.
atijananik jan jkujol. Trabajen
contentos/con gusto.
mi xawaa jan jakujol. No te
procupes.
jan akujol ala kabi. Tenme
confianza.
jan jkujol oj kal awabi. Te digo

9.
10.
-

en confianza.
jan jkujol ayon ja keni.
Camino despacio.
jan skujol oj wajuk. Ir lleno de
confianza.
jan akujol wajumex yujxta jel
lom. Ustedes tienen mucha fe pero
no sirve.
stujmayon ba oj jul jkujol. Me
critic/reprendi para que me
arrepentiera.
jul jkujol. Se me ocurri.
oj ya jul skujol ja ma ayxa
skujol. Los que ya tienen juicio
los harn entrar en razn.
jun jkujol wajyon. Me fui
contento.
jun jkujoltik oj bejyukotik.
Caminemos unidos. [jan skujol,
a menudo, es igual a jun skujol.
El prefijo de kujol es optativo.
Se puede decir jan skujol o jan
kujol].
junxta akujolex laajyiyex. Que
ustedes sean de un corazn.
kan skujol.
jasunka kan akujol. Qu
recuerdas?
mi kan jkujol. No me acuerdo.
kana yi skujol, kot skujol,
kumani skujol, kux kujol.
jkana skujol. Ped su consejo.
jakana ki jkujol. Pediste mi
consejo.
wa xkana awi wakujol. Dime
qu traes conmigo.
wa xkot jkujol. Estoy contento.
wan kumal wakujoli. Tienes
desconfianza.
wan kumal ja jkujoli oj jkuts
ja niwanjai. Desconfo de cruzar
el ro, no me atrevo a cruzar el ro.
xkumani skujol. Piensa.
357

kujol
-

11.
-

12.
-

13.
-

358

ti och kumanuk ja skujolei.


ti och watswunuk ja yaltsili.
Empezaron a pensar y a murmurar
en su corazn.
kumani wakujoli. Guardaste el
secreto.
lom wa xkumani ja jkujoli. Lo
dudo.
kux kujol ay. Est celoso.
kux kujol ayon. Estoy celoso.
nika skujol, niwan skujol.
snika jkujol. Me inquiet.
niwan skujol ja ajwalali. El
patrn es indiferente.
yaa ki niwan jkujol. Me
consol. [El corazn por su
tamao se hace indiferente con
respecto a cosas que preocupan
a otros. Por la misma razn al
hacerme grande el corazn ya
no me preocupo de asuntos que
antes me inquietaban. As me
consuela].
slekil skujol.
ja slekil skujol ja jnan jtatiki.
La generosidad/bondad de nuestros
paps.
wa xyabyei sok slekil
skujole. Saben escuchar bien.
slekil skujol. Evangelio
(contexto cristiano).
slekilal skujol ja dyosi.
Evangelio de Dios (contexto
cristiano).
spata akujol, spatulabil
akujol.
wa xpata skujol. Le ruego.
kana spatulabil akujol abajex
ja apetsanilex. Saldense todos
ustedes los unos a los otros.
ja komonal wa sjeka spatulabil
akujol ja weni. La comunidad
te manda saludos.

14.
-

15.
16.
17.
18.
-

sakan skujol, sika skujol,


sutan ja skujol.
sakan jkujoltik. Estamos
sobrios.
wa sika jkujol. Suspiro.
tixa sutan ja skujol oj wajuk
sok ja stati. Resueltamente ir con
su pap.
taban jkujol ajyi. Dud.
stsijba jkujoltik. Pensamos.
waj skujol.
kechanxta wajel skujol ja
elkaneli. Slo se proponen robar.
wa xwaj skujol ja ateli. Se
aplica al trabajo.
yaubi skujol, yaj skujol.
wa xyaubi jkujol. Gimo.
yaj jkujol yuj ja mi jmojtaya. Lo
siento no haberte acompaado.
yaa syajal skujol. Sinti
compasin.
[kujol / altsil. Ambas palabras
se traducen con corazn.
Cul es la diferencia entre las
dos? A veces ambas expresiones
son idnticas. Por ejemplo
chabaxi jkujol yuj jel tsats ay
ja yaltsilei se me entristeci el
corazn porque muy duros son
sus corazones. Tanto la tristeza
como la dureza del corazn se
refieren a -kujol y a -altsil.
E s decir, se trata de
comportamientos del corazn
que producen tristeza o dureza
de las personas. Diferente es el
giro que sigue. jel cham skujol
ja kaltsili se preocup el
corazn de mi corazn. Dicho
de otro modo, se preocup mi
vida/alma. En este giro se nota
una diferencia que se expresa
con ms claridad en las

kujolan lek-kul
combinaciones con el verbo
chayi. Por ejemplo, chay
skujol se perdi mi corazn/
skujol corresponde a se me
olvid. Pero chay ja yaltsili se
perdi su corazn/yaltsil
corresponde a se muri. El
cambio de la persona no importa
y tampoco, a nuestro juicio, el
uso del artculo en el segundo
giro. Segn estos dos ejemplos
la diferencia entre los dos
corazones es que el -kujol
correponde, por lo general, a las
motivaciones que surgen del
interior nuestro y de nuestros
sentimientos. El corazn -altsil,
en cambio, se refiere a la vida,
al alma de las personas. En este
sentido, la diferencia de los dos
conceptos es muy clara, pero la
distincin no se mantiene
constantemente. Porque en otras
ocasiones los dos trminos se
acercan
mutuamente.
Observemos, por ejemplo, los
dos giros que siguen, xchi ja
jkujoli
dice/piensa
mi
corazn, yala ja kaltsili dijo/
pens mi corazn. En otras
ocasiones, kujol representa los
sentimientos,
deseos
e
intenciones de los hombres, el
altsil, en cambio, el principio de
vida o el alma que da vida a
hombres, animales, plantas y
todas las cosas al morar en ellas,
porque no hay nada que no
tenga corazn/que no tenga
vida. En este sentido los muertos
se llaman altsilal, es decir, al
corazn-vida se le agrega el
sufijo
generalizador
y

desindividualizador al. Los


muertos son, pues, corazones
que viven en sentido general.
Nos encontramos, pues, en un
cosmos que tiene corazn y que
vive. Por ello, se exige que
aprendamos a respetarlo, a
convivir con el mismo cosmos y
a abrir nuestra perspectiva para
darnos cuenta de que la vida es
ms amplia que nuestros ojos nos
hacen creer y aceptar].
wa xyaa jul akujol. Te hace
entrar en la razn.
kujolan lek. Fijarse, guardar, vigilar,
querer, animarse.
kujolanik lek. Fjense!
skujolan lek ja snaji. Guard su
casa.
wa xkujolana lek. Te quiero.
tsatsal kujolan abaj. Anmate!
tsatsalan, tsatsalkujolan.
ti stsatsalan skujolan sbajea.
Entonces se fortalecieron y
animaron. tsatsalkujolan.
kujolani. niwankujolani.
kujolaxi. Fijarse.
jas yuj mi kujolaxiyata. Por qu
no te fijaste.
kujuji. Caminar jorobado. kochkoni.
kujujpatik. Jorobado. kujan.
kujul. kujol.
kuk (regional). Quetzal. kesal.
kukmil. Pluma.
kukum. Pluma.
kul. Monte, planta, planta silvestre,
naturaleza no trabajada por los
hombres. kujlal.
kuliltik. Monte.
kul chaan (arcaico). Cielo.
satkinal, nalan chaan.
jel ja kuli. Mucha hierba.
ba yaax kul. En la selva, en el
359

kulaan-kulan
bosque, en el monte.
yal kul. Planta, verduras que se
recogen de plantas grandes o de
rboles (por ejemplo el chatat).
yijel kul. Selva.
ba yoj kul. En el monte.
ibe kul. Planta, mata.
mok ajotsex ja kul it mi
lekuki ba mi oj ajotsex ja
ixim sok ja kuli. No arranquen
esta mala hierba para que no
arranquen el maz junto con la
hierba.
kulaan. Farmacutico, botiquero.
kulaoxom. Alfarera. [La alfarera est
en manos de las mujeres].
kulan. Hacer.
1.
nuts abaj. kulanxa ja ateli.
Aprate, haz el trabajo ya!
kulanikxa. Hganlo!
chamta. jas oj jkultik. Ya muri.
Qu podemos hacer?
ayto skana june ja mey
xakulani. Todava falta una cosa
que no hiciste an.
jel niwan wa skulan ja yalaji.
Hace su milpa muy grande.
jel tsamal kulubal ja naits iti.
Esta casa est hecha muy bonita.
yuj ja mi lekuk ja jas wa
skulanei. Porque no son buenas
las cosas que hacen.
mito kulubaluk. Todavoa no
est hecho.
oj chak jkuluk yajkachil. Voy
a repetirlo, voy a hacerlo de nuevo.
skulane jitsan jastik. Crearon
muchas cosas..
skulan kak. Hizo fuego.
ton kulubal. Hecho de piedras.
kulubal sok te. Hecho de
madera.
kulubal dyos. dolo, fetiche.
-

360

2.
-

3.
-

4.
-

dyos, kulubal dyos, takin.


kulubal yuj ja ixuki. Hecho por
la mujer.
skulan yip. Se esforz.
mi xnaa ajyi ja jas wa xkulan
ajyi. No saba las cosas que haca.
mok kulaxuk ja jas wa xkana
ja keni. No se haga lo que quiero
yo.
ta wa xkulan ba jolom kena
ojni tupjikona. ta mi ka ti wa
xel ba jolom tilan oj jkuluk.
Si lo hago porque quiero, me lo
pagarn. Si no lo quiero (hacer),
tendr que hacerlo por (obligacin).
skulan sbaj.
skulan sbaj winik. Se hizo
hombre.
skulan sbaj jun jnal. Se da aires
de ladino.
jel niwan wa skulan sbaj.
Presume mucho.
kulan abajik chin ja ba sti
sat ja jkomontiki. Hganse
pequeos delante de nuestra
comunidad.
kulan
abajik
tsamal
wenlexita. Hganse agradables
los unos con los otros.
wani xakulan abaj ajawalila.
Te ests haciendo patrn.
skulan yi.
wa skulan kitik. Nos tratan mal.
wa skulan kitik ja smodoi. Su
conducta nos perjudica.
jun lekil atel skulan ki ja
keni. A mi me hizo un favor.
spetsanil ja lekil jas jakulanex
yile. Todas las cosas buenas que
ustedes les hicieron a ellos
kulan con palabras en espaol.
kulajiyon ganar. Me vencieron.
kulan perdon. Perdname.

kulanaits-kumaj
-

kulan pwersa. Esfurzate.


mi xkulan entender. No lo
entiendo.
skulan bendisyar. Lo bendijo.
skulan ganar. Lo gan.
skulan ki ja spabori. Me hizo el
favor.
skulan pensar. Lo pens.
skulan probar. Lo prob.
skulan tanto. Lo tante.
skulan tiro ja kakanumi sok
ja swinkili. Los soldados se
pelearon con los vecinos.
5.
kulaben.
kulaben yi ja sluum ja
ajwalali. La tierra del finquero es
afectable [segn la antigua Ley
Federal de Reforma Agraria,
artculos 203, 204. kulaben se
deriva del verbo kulan. Es
el aspecto del perfectivo II.
Indica posibilidad.].
kulanaits. Albail, constructor,
arquitecto.
ja wen kulasnaj. T,
constructor de casas.
kulantalaan. Haecr muchas cosas.
skulantalaan oxomaltik ja
ixuki. La mujer hizo muchas ollas.
kulapan. Panadero.[Esta palabra y las
siguientes representan una
forma comn y frecuente de
compuestos. Se inician con la
raz de un verbo agencial a la
cual se agrega la vocal a
seguida por un sustantivo. Por
ejemplo, jomanaits, destructor de
casas, del verbo jomo, destruir;
nutsawinik, perseguidor de
hombres, del verbo nutsu,
perseguir. La vocal a sirve de
enlace entre la forma verbal y el
sustantivo. ste, a su vez,

desempea el papel el sujeto


vivencial. Es decir, tiene la
vivencia de ser hecha, de ser
destruida o perseguida. Dicho
de otro modo, esta clase de
compuestos representan estructuras
de enlaces de sujetos, un actor
con un vivenciador].
kulasnujkiltik. Compositor, productor
de tonadas.
kulatseboj. Poeta, compositor [No hay
poema que no sea cancin].
kulaxanabal. Zapatero.
kulakunbes tsuum. Curtidor.
kuluman. Hacedor, productor, artesano.
ojto ma ayuk kuluman wa
snaa chalnel. Todava hay
artesanos/artesanas que sepan
hilar?
kulwani. Hacer.
kulwanum. Productor, artesano, hacedor.
ja ba pinka mi sbajuk ja
kulwanumi ja luumi. En las
fincas la tierra no es de los
productores.
kulxi dibidir. Dividirse.
oj kulxuk dibidir 8 ba 2. oj
kiltik jaytike majke wa xoch ja
2 ba 8. wa xoch chantike. Se
va a dividir 8 entre dos. Vamos a
ver cuntas veces 2 entra en 8.
Entra 4 veces.
kum. Cum (comiteco), un tipo de calabaza
medio grande y dura. [Cucurbita
moschata Duch].
kumaj. skumajil.
1.
Sabor de huevos crudos o de la
sangre cruda del ganado.
2.
Apestoso (de personas o animales
muertos).
jel kumaj ja yik ja schikil jun
chamel winik. La sangre de
muerto tiene un olor apestoso.
361

kumal
-

tusan kumaj ja muti. La gallina


muerta es algo apestosa.
kumal. abal.
1.
Palabra, lengua, idioma, voz, dicho,
asunto, problema, secreto, pleito,
bendicin
kechan lom kumal wa xyala
kabtik ja pilaluumi. Slo
palabras vacas nos dice el
ingeniero agrnomo.
ja jkumaltiki. Nuestro idioma.
jel tsamal ja jkumaltiki. Nuestra
lengua es muy bonita.
ja spetsanile ja yenlei ti
yabye ja skumalei. Todos ellos
entendieron su idioma.
tilan oj awabyex sbej ja
kumal iti. Es necesario que
entiendan este dicho.
ja cheji wa snaawe sbaj ja
skumal ja stalnacheji. Las
ovejas conocen la voz de su pastor.
ayto jun kumal mito xlamxi.
Todava hay un asunto no resuelto.
jel ja kumali. Muchos problemas,
muchas palabras que no sirven
para nada. [La multitud de
palabras no resuelve problemas
sino que produce sospecha.
kumani].
mi oj keuk kumal mi oj
cheleluk kumal. No habr
gritera ni chillido.
nakan
kumal.
Secreto
[literalmente: palabra escondida].
nakul
kumal.
Secreto
[literalmente: palabra escondida].
stojbes ja kumali. Resolvi/
arregl el pleito.
wa xyaa el kumal ja smodoi.
Su conducta causa problemas.
oj kaltik jun tsamal kumal ja
ba tsunuj iximi ja ba kalajtiki.

362

2.
-

3.
-

4.
-

Vamos a decir una bendicin al


sembrar el maz. [El tsamal
kumal sobre la milpa sembrada
representa una tradicin
antigua. Es una palabra
hermosa que hoy da en y por
el contexto cristiano se traduce
por bendicin].
abal kumal.
jel ajyi abal kumal ja ramiro
ja ramoni sok ja tuki. Hubo
mucha controversia/disputa de
Ramn y Ramiro contra los otros.
jas yuj ay abal kumal ja
wenlexita. Por qu hay pleitos
entre ustedes?
sat skumal (regional, poco usado
sok, yuj). Sobre.
yala kabtik sat skumal ja
koperatiba. Nos habl sobre la
cooperativa. [Mejor yala kabtik
yuj ja koperatiba.]
wan kumal.
wanon kumal. Estoy hablando.
wan kumal ja jkujoli oj jkule.
Desconfo de hacerlo.
[El tojolabal tiene dos vocablos
para referirse al trmino de
palabra: abal y kumal. Los
dos substantivos se derivan de
races de las cuales se forman
verbos agenciales: abi y
kuman. Los dos tienen una
gama de significados que se
pueden ver al estudiar las
entradas correspondientes.
Bsicamente abi se refiere al
escuchar y percibir con los
sentidos, kuman, en cambio,
corresponde al hablar y leer en
voz alta como es la costumbre
entre los tojolabales. De estos
significados de los verbos se

kuman
explican los sustantivos. Hay,
pues, las palabras que se
oyen, es decir abal y las
palabras que se hablan,
kumal. Por eso, el tojol abal o
lengua verdadera es la lengua
de los que sepan escuchar. Al
referirse ellos a la lengua que
hablan, dicen ja jkumaltiki es
decir, nuestro idioma. Notamos
que ambos conceptos tienen una
multitud de entradas entre las
cuales llama la atencin que
ambos conceptos pueden tener
connotaciones negativas al
corresponder al concepto de
problema, pleito, disputa,
controversia, etctera. Estos
significados negativos se
enfatizan al emplearse los dos
trminos juntos y se explican
sobre todo por la multiplicacin
de palabras. Por eso se usan
juntos los dos conceptos. Es
decir, hablar mucho, esuchar
muchos abal o hablar muchos
kumal no es nada positivo sino
todo lo contrario. As se portan
personas de cualquier gnero
que las comunidades no
aprecian. Se conducen como
p o l t i c o s o p o l i t i q u e ro s ,
c o m o mujeriegos o mujeres
coquetonas y otros tipos de
personas que al echar rollos
o largos discursos quieren
impresionar a la gente. En el
contexto tojolabal las palabras
no convencen por ser numerosas
sino por surgir del corazn que
no tiene la fama de ser
hablador].
kuman.

1.
-

2.
-

Hablar, rezar, jurar.


oj ma jkumuka. Puedo hablar
contigo?
skumanon. Me habl.
skuman jitsan ixuk ja tan
winiki. Es un mujeriego ese
hombre. [Literalmente, habla
mucho con las mujeres el hombre
ese].
mok jel kumanik. No hablen
mucho.
najat lek wa skumane. Echan
largos discursos.
wanon skumajela. Estoy
hablando contigo.
skuman ja jwawtiki. Rez. [Es
decir, habl a nuestro Gran
Pap/el sol].
ti och skumuk lom ja dyosi.
mi xnaa sbaj ja winik jawi.
Empez a jurar, no conozco a ese
hombre.
kumanik ja dyosi ba mi oj
koanik ja ba mi lekuki. Recen
para que no caigan en algo malo.
ja wenlexi mi xakuman
abajex ajwalalil. japetsanilex
ja wenlexi jamojalejel abajex.
No se hablen/llamen a ustedes
seor. Todos ustedes son hermanos
los unos con los otros.
ja lek mokto jakoni, mini oj
jkumukea ja yenlei, mini ay
smulea. Si no hubiera venido ni
les hubiera hablado, no tendra
ningn delito.
kuman juun.
chaban wa skuman juun.
Silenciosamente lee (un libro),
ja wewo ojxa skumuk ja tatali.
Ahora va a leer el pap (en voz
alta). [La costumbre es la de leer
en voz alta. Por ello, la lectura
363

kumani-kumbi

3.
4.
-

364

es un evento social, hay una


persona que lee y otros que la
escuchan. Esta costumbre que
exista en el ambiente occidental,
se perdi, ms o menos, en el
siglo XVIII , pero entre los
tojolabales sigue vigente. Dicho
de otro modo, se mantiene la
concepcin de que los kumal
son realidades que tienen sonido.
Al leer silenciosamente los
estamos callando. no es que de
ah se explica que cancin y
poema son la misma palabra en
tojolabal, tseboj. Es decir, las
palabras y la lengua son formas
de lengua cantada o canciones
poticas].
skuman juun. Ley (en voz
alta).
skuman ki ja juuni. Me ley el
libro.
wa xkumantik och ba
jsurdatik oj elkotik koti ba
swael jkabtik. Leemos de la
izquierda a la derecha.
ti och skumuka ja juuni.
Entonces empieza a leer el libro (en
voz alta).
kuman kani.
ti jkumana kani. Me desped de
ti.
ti skuman kan ja swinkil
jumasai. Despidi a los vecinos.
kuman abajex. ti jkum
jbajtika.
skuman sbaje. Se pusieron de
acuerdo.
ti jkum jbajtika. Nos hablamos.
[Forma de despedida de la
persona que sale. No se sabe
cundo se van a hablar otra
vez].

ti oj jkum jbajtika. Nos


hablamos. [Forma de despedida
de la persona que sale. Se sabe
cundo se van a hablar otra
vez].
kumani. Hablar, guardar el secreto, ser
mudo, ser modesto, rezar.
sjea awilex ja jastal wa
lakumanitikon. Les ense a
ustedes como hablamos.
kumani ja jkujoli. Guard el
secreto.
mi xkumani. Es mudo.
mi xkumani ja akixi. La
muchacha es modesta. [Es decir,
la muchacha habla poco por eso
la consideran modesta.
arriba kumal - abal].
wa xkumani satalajel abal.
Habla en pblico.
kumantalaan. Hablar a muchos, hablar
mucho, avisar a muchos, ser un
mujeriego.
skumantalaan ja swinkil ja
jkomontiki. Avis a la gente de
nuestra comunidad.
wa skumantalan ja akix ja tan
keremi. Ese joven es un
mujeriego.
kumanum. El que pide la mano.
chota.
kumaxi. kuranaxi.
kumbes. Mutilar.
skumbes ja stsii. Mutil su
perro.
kumbesuman. kuranbesuman.
kumbi. Agobiarse, aflojarse, hacerse
aguado, agotarse.
kumbelon. Estoy agobiado.
kumbi yok skab yuj ja xiweli.
Por el miedo se le aflojaron piernas
y brazos.
kumbi ja yoki. Sus piernas se

kumtalaan-kuruch
hicieron aguadas.
ja janek kumbelexa. Los que
estn agobiados.
mito kumbelukon. Todava no
estoy agotado.
kumtalaan. kumantalan.
kun, kunil.
1.
suave, cmodo.
jel kun. Muy suave.
jel kun ja ba chonabi ta ay
stakin ja swinkili. En la ciudad
es muy cmodo para el que tenga
dinero.
jel kun wa seta ja skutsulabili.
Su cuchillo corta muy suave.
kun oj awa abaj. Que seas
bueno.
kun waj / kunil waj. Tortilla
suave y caliente aun.
kun wana snebjel. Aprendes
con facilidad.
kunil atel. Trabajo fcil.
kunil kuuts. Tela suave.
kunil
modo.
Conducta
agradable.
kunil on. Aguacate aguado.
mi kunuk oj ajyukotik sok ja
ixatalanumi. No seamos sumisos
con los explotadores.
mi xmakuni ta kun oj ajyan
sok ma mi skisawa. No te
conviene ser dcil con los que no
te respetan.
2.
skunil.
ja jkunili. Mis testculos.
ja skunil ja luumi. La suavidad
de la tierra.
ja skunil ja ba choanbi. La
comodidad en la ciudad.
kunaxi. Aguarse, suavizarse.
kunaxiyonta yuj jel tsats ja
kateli snajtil ja kakui. Me
ag por el trabajo duro todo el da.
-

kunaxita ja tsuumi. El cuero


se suaviz.
kunbes. Suavizar curtir.
skunbes ja sxanabi. Suaviz
sus caites.
skunbes tsuum. Curti pieles.
kulakunbes tsuum. Curtidor.
kunbesuman tsuum. Curtidor.
kunbeslan. Ablandar.
skunbeslan ja lobali. Abland
el guineo.
kunbi. Suavizarse.
kunbita ja tsuumi. Ya se
suaviz el cuero.
kunkixin. Tibio. koltsan.
kunkixina mi kixinuka mini
cheeuka. ja yuj oj jtsujbuka
ele ja ba jtii. Eres tibio. No eres
caliente ni fro. Por eso te escupu
de mi boca. [contexto cristiano].
kuran. Amputado, manco.
kuran ja skabi. Tiene la mano
amputada.
kuran ja jkabi. Soy manco.
kuranaxi. Amputarse.
kuranaxita skab. Se le amput
el brazo.
skuranbes. Amputar.
skuranbes ja kok ja jamumani.
El cirujano me amput el pie.
kuranbesuman. Ortopedista, cirujano,.
jamuman.
kurkuri. Gruir (del armadillo).
wan kurkuruk ja iboy ja ba
skeen. El armadillo est gruendo
en su guarida.
kuruok. Pierna amputada.
kuruch.
1.
Especie de hongos comestibles no
identificados. Crecen en los rboles
muertos. Es igual al koroch.
2.
Muesca, marca en las orejas de los
animales domsticos como seal
365

kuruchikin-kuxi
del propietario, oreja mutilada.
kuruchikin. Muesca, oreja mutilada.
kurukab. Brazo amputado, mano
amputada.
kuruku. Manga corta.
kururi. Cantar (de tecolotes).
wan kururuk ja surukujkuji. El
tecolote est cantando.
kuruwex. Trusas, calzoncillos, pantaln
corto.
kutalaan. Desgranar mucho, restregar.
wa xkutalaan ja jsati yuj ja
och tsilel. Me restriego los ojos
porque se meti basura.
kutu. Desgranar, restregar.
skutu ja iximi. Desgran el
maz.
skutu ja sati. Se restreg los ojos.
kutub-ixim. Desgranador.
kuchbakal.
kutuman. La persona que desgrana,
desgranador, desgranadora.
kutwani. Desgranar.
wan kutwanel. Est desgranando.
kutwanum. La persona que desgrana,
desgranador, desgranadora.
kutsaolom. Verdugo. kutsuman
solom.
kutsan. Cortado o rozado en lnea recta,
partido en medio, cuarto (de una
casa).
kutsan wawolomi. Tienes el
cabello cortado en lnea recta [sea
en frente o en la nuca].
kutsan kani ja kuli. El monte
est rozado en lnea recta.
kutsan snalan ja tei. El rbol
est partido en medio.
oj jtojbestik jun naits kutsan
yaman. Vamos a construir una
casa con cuartos.
kutsi. Romperse
kutsta ja jxanabi. Se me rompi
366

el caite/guarache.
ja yenubei bobxa oj
kutsuk. Tal vez ya se romper la
red de pesca.
kutsu. Llevrselo, romper, atravesar,
cortar, cruzar, ser un anestsico,
impedir.
kutsji ja jkabi yuj ja makina.
Se me llev la mano por la
mquina.
skutsu ja skab ja sibaki. El
cohete la arranc la mano.
mi oj akuts ja jxanabi. No me
rompas los caites.
mi skutsu ele junuk ja skabi.
No cort una de sus manos.
jujune te mi xsatini lek ojxa
kutsjuk ele. Se cortar cada
rbol que no produce frutos.
ja tiwi ek skutse ja slujmal
ja pinkai. All atravesaron la
tierra de la finca.
skutsu ja kachnubi. Atraves
el parque.
laxa ek jkutstik ja niwan
pampa jai. Vnganse, vamos a
cruzar la laguna.
skutsu snalan ja tei. Troz el
rbol.
sok yechej skutsu ja tei. Cort
el rbol con el hacha.
skutsu ja yakili. Cort el laz.
wa skutsu ja syajal ja aspirinai.
La aspirina es un anestsico.
kutsuman solom. Verdugo.
kutsaolom.
kutswani. Cortar.
mi xkutswani ja echeji mey
yej. No corta el hacha porque no
tiene filo.
kuxa. kuxu.
kuxi. Comer.
kuxanxa. Cmelo!
-

kuxtalaan-kuxwanum
kuxtalaan. Devorar, comer muchas
cosas duras, morder mucho.
skuxtalaan ja chej jumasa ja
okili. El coyote devor muchos
borregos.
kuxu. Comer (cosas duras), rechinar
(dientes), picar, morder.
ti chak skux ela ja inat ja yal
chani. Los pjaros comieron las
semillas.
skuxu baket. Comi carne.
skuxu jun ajan. Comi un elote.
skuxu ja yeji. Rechin los
dientes.
skuxuwa jun tsek. Te pic un
alacrn.
skuxuwon jun tsi. Me mordi
un perro.
wa skuxu sbaj chab niwan ja.
Dos ros se juntan/confluyen.
wa xkuxu ja kejtiki ta jel yaj
lukum wa xkabtik. Crujimos los
dientes si el estmago nos duele
mucho.
wanxa skuxjel ja yeji. Ya va a
morir. chami.
kuxub ajan. Para comer elotes.
oj katik kani jun alaj ba
kuxub ajan. Vamos a dejar un
pedazo de la milpa para comer
elotes.
kuxwanel. Comezn.
jel ja kuxwaneli ay kioj yuj ja
xanichi. Tengo mucha comezn
por las hormigas.
kuxwani. Morder, dar comezn.
wa xkuxwani ja stsii. Su perro
muerde.
jel kuxwani kuj ja kooni. Los
granos me dan mucha comezn.
yajni wa xkuxwani ja chayi ojxa
tsijuk ja luki. Cuando pica el pez,
la caa da una sacudida.

kuxwanum. Brujo. [El que come el alma


del enfermo. Por eso, al brujo
lo consideran la causa de la
enfermedad.
El
adivino
kintanum, el pulseador pitachik
o el curandero ajnanum
averigua quin es el brujo. Los
familiares del enfermo suelen
matar al brujo para que el
enfermo recupere la salud. Por
lo general o a menudo el brujo
no sabe que lo consideran ser
un brujo. El brujo puede ser
hombre o mujer, pero ningn
ladino].

367

la-lankuman

l
la-. [Es el marcador del incompletivo de
verbos vivenciales en la primera y
segunda persona. Para la tercera
persona es x-. Los marcadores van
precedidos por el afirmativo wa
que se puede ampliar en wan
wa. En casos de negacin mi
substituye al wa a no ser que el wa
sigue mantenindose y el mi le
precede. Veamos algunos ejemplos
en las entradas que siguen. Para
ms explicaciones sobre los
marcadores del incompletivo
wa, wan. Pero s es instructivo que
el wa puede ser sustituido por yajni
o jel. Vamos un ejemplo. yajni
lajaki iaj jan ki ja sii. Cuando
regresas treme la lea. El
marcador la se mantiene, pero no
se emplea el wa ni el mi. De esta
manera se confirma cules son los
marcadores del incompletivo: la-,
x-, en las verbos vivenciales, x- en
los verbos agenciales donde en
los consonnticos puede ser
reemplazado por el prefijo s- en
algunas regiones].
-

wa labejyiyon. Camino.

wa labejyi. Caminas.

wa labejyitik. Caminamos.

wa labejyiyex. Ustedes caminan.

mi xbejyiye. Ellos nos caminan.

mi wa xbejyiye. Ellos nos caminan.

wan ma labejyi. Caminas?

368

wa lacha bejyiyon. Tambin camino.

jel laajniyon. Corro mucho.

la. Ven! [Verbo defectivo que slo tiene


las dos formas, la, y laik. Las
dos son imperativos. Para el
singular la y para el plural
laik].
-

la ili. Ven aqu!

laxa. Vente!
la ba. Ven pues! (ya es la
segunda llamada).
laxa nana. Vente mam!
laxa wakotik. Vamos a comer!
[El comer es de todos nosotros y
se invita a que vengan los
dems].
laxa waanik. Vnganse a
comer!
laik. Vnganse!
laikxa. Vnganse ya.
laik jmok japetsanilex.
Vnganse conmigo todos ustedes.
la katik kani. Dejmoslo.
la ajnukotik. Corramos.
la jkeltik. Miremos.
laxa ochkotik ja bay ja
ajwalali. Entremos ya donde est
el patrn. [En muchas ocasiones
el la reemplaza el marcador del
futuro oj para expresar una
invitacin o un exhortativo].
laa. Sumergir, sumir. mulu.
wa xlaa ja tsuj ti ba yoj ja oj
butuk. Sumerjo el tecomate en
el agua para que se llene.
slaa ja stakini ti ba yoj ja.
Sumi el dinero en el agua.
laan kani. Est sumergido.
lankuman. Complacer, contentar,
satisfacer.

lauman-laje
mi slankuman ja ajwalal ja
smosoi. El pen no complaci al
patrn.
wa skana oj slankumuk ja
stati. Quiere contentar a su pap.
mi
jay
majke
oj
lankumukatikon kajwal.
Nunca te vamos a satisfacer, patrn
lauman. El que sumerge algo.
laba. Plantar, trasplantar.
oj labxuk jun yal nichim sok
antakin. La florecita se va a
trasplantar con coa.
labtalaan. Plantar mucho, trasplantar
mucho.
labuman. Plantador.
labwani. Plantar, trasplantar.
wan labwanel. Est plantando.
labwanum. Plantador.
lach. Cucaracha.
lach. Piojo (de gallinas).
ay slachil ja muti. Las gallinas
tienen piojos.
lado. Lado. tseel
wajta ba tuk lado. Se fue por otro
lado.
lagarto (regional). Lagarto. ayin.
lagriyo. Ladrillo.
laj. Ortiga [Urera baccifera (L.) Gaud].
lajaltik. Ortigal.
laja. Hacer parejo, emparejar, igualar.
concepto acuerdos. [La multitud
de derivados de la raz laj, que
corresponde a lo parejo, es
impresionante y, a la vez,
instructivo.
Seala
la
importancia que el tojolabal
asigna a la realidad de
emparejar y estar parejo y de ah
a los derivados mltiples de la
raz. A partir de la misma se
explican varios conceptos y
estructuras sintcticas. Por un

lado, estn las expresiones que


enfatizan el emparejamiento
que implica vivir en paz dentro
de la comunidad o de
agrupaciones mayores. De ah se
implica el haber logrado un
acuerdo como regla de la
convivencia. El acuerdo, a su
vez, se hace posible solamente
entre iguales. Por eso, oj jlaj
jbajtik corresponde tanto al
nos emparejaremos como al
nos pondremos de acuerdo.
Por otro, hay las palabras
lajbes, lajbi, lajaji, calmar,
enfriar, es decir, poner al igual
del medio ambiente o del cuerpo
sano y equilibrado. Finalmente
se agregan los numerales con la
raz laj como lajchawe, lajune,
etctera. Pero se agrega la
estructura sintctica de la
comparacin de igualdad
formado con lajan sok y giros
parecidos. Es este tipo de
comparacin autnticamente
tojolabal a diferencia de la
comparacin de desigualdad
que no se puede sin la palabra
adoptada de mas].

laje.
1.
2.
-

Ven, no te atrases! [As se llama


al atrasado en el camino].
Cortar, hacer igual, cortar parejo.
wa slaja baket. Corta carne.
wa slaja pan. Corta pan.
wa slajawe ja skuei. Hacen
iguales sus camisas.
wa slaja jun tsuum. Corta
parejo un cuero.
wa slaja juun. Corta parejo papel.
ja jkomontik wa slaja sok jastal
ja abajexi. Nuestra comunidad es
369

lajan

3.
-

4.
-

370

igual a la de ustedes.
jasunka wa slaja ja jkomontiki.
Con qu se iguala nuestra
comunidad.
Hacer un acuerdo, planificar.
la jlajtik jun abal. Hagamos un
acuerdo.
laj ti abal ay. Est de acuerdo.
laj ti abal ay ja jtati. Mi pap
est de acuerdo.
laj ti abal ayon. Estoy de
acuerdo.
mi lajubaluk lek. Est mal
planificado.
mi slaja ja pegro ja smojei.
Pedro es un compaero nico.
mi xlajawa. No me puedo
emparejar contigo.
oj jlajtik ja kateltiki. Vamos a
coordinar nuestro trabajo.
oj jlaj ja yenlei. Me voy a hacer
igual a ellos.
wa slajawe ja smodoei. Hacen
pareja su conducta.
wa xlajxi jasunka oj jkultiki.
Se logra un acuerdo sobre lo que
vamos a hacer.
ja martini slaja sok ja komoni.
Martn se puso de acuerdo con la
comunidad.
chawinke winik yenleita
slajawe. Cuarenta hombres se
pusieron de acuerdo entre ellos.
laj abaj.
laj abajik. Organcense,
emparejmonos.
mi pilanpilanukotik ojxa jlaj
jbajtik. No estamos divididos, ya
vamos a arreglarnos.
mi slaja sbaj ja jpensartiki.
Tenemos ideas opuestas.
wa xalaja abajex. Ustedes
planifican juntos.

oj
jlaj
jbajtik.
Nos
emparejaremos, nos pondremos de
acuerdo. [Con estas palabras se
expresan los comuneros con
respecto a su comunidad. Todos
estn de acuerdo, no hay pleitos
ni divisiones que daan a la
comunidad. Una expresin
correspondiente es lajan lajan
aytik que se refiere al momento
de haber logrado el acuerdo].

lajan.
1.
Igual, igualmente, el mismo sentido.
lajan ay. Es igual.
ja chawanex lajan ay ja
wasonsoilexi. Ustedes dos son
igualmente tontos.
lajan junxta. Tiene el mismo
sentido, es lo mismo.
junxta lajan. Tiene el mismo
sentido, es la misma cosa.
lajan kinal. Llanura, planada.
lajanotik. Somos iguales, estamos
parejos.
mi
lajanukotik.
Somos
desiguales.
oj jnebtik lajan. Vamos a
aprenderlo juntos.
snalan lajan yujxta sbejnia.
Equitativo.
mi lajanukexi ja jastik wa
xakanawexi. No estn ustedes
de acuerdo con respecto a lo que
quieren.
oj lolanukotik lajan ba sti
jsatik. Vamos a hablar cara a
cara.
2.
lajan lajan.
lajan lajan oj jtsebanukotik.
Vamos a cantar juntos.
lajan lajan oj jpuk jbajtik ba
iximi. Vamos a repartir el maz en
partes iguales. komon atel.

lajanaxi-lajbes
-

3.

lajan lajan ay ja steil ti ba yej


machit. El palito est en equilibrio
sobre el filo del machete.
lajan lajan aytik. Estamos
parejos. oj jlaj jbajtik.
lajan sok. [Es uno de los giros
muy usados para expresar la
comparacin de igualdad que es
la forma preferida por los
tojolabales
para
hacer
comparaciones. Porque se
favorece la igualdad en
comparacin con la desigualdad.
La igualdad fomenta la
comunidad, es decir, el NOSOTROS,
lo que la desigualdad no hace.
La
comparacin
de
desigualdad, en cambio, se suele
expresar con la palabra
adoptada mas. Por el hecho
de que esta clase de
comparacin slo se puede por
una palabra adoptada nos
muestra que se trata de una
estructura introducida ms o
menos recientemente al tojolabal
a diferencia de la comparacin
de igualdad].
kik lajan sok abak. Negro
como tizne.
jel ja yipi lajan sok ja stati. Es
tan fuerte como su pap, tiene tanta
fuerza como su pap.
jun almul lajan sok chane
kwartiya. Un almud es igual a
cuatro cuartillas.
jun winik lajan sok ja yena mi
kilunejuk. No he visto un hombre
tal.
lajan sok jun kanal ja kakui
jach sjea kitik ja jeumani. El
sol es lo mismo que una estrellam
as nos ense el maestro.

wa xyatelta lajan sok jun winik


wa xyaa sbaj ja ba ateli.
Trabaja como un hombre que se
entrega al trabajo.
lajan sok jastal jun winik wa
stsunu ja iximi. Igual a un
hombre que siembra el maz.
4.
lajana sok ...[Las formas de
lajana sok son regaos.
Recomendamos no usarlos].
lajana sok ja sat tsii. Eres muy
credo!
lajana sok ja tsii. Eres un
desgraciado!
lajana sok tsilel. Eres un intil!
[Muchos regaos empiezan con
lajana sok... de los tres que aqu
se dan, el ltimo es muy fuerte].
lajanon sok ja ma wa
xyateltayexi. Soy igual a alguien
que sirve a ustedes.
5.
slajanil.
ja slajanil ja jpetsaniltiki. La
igualdad de todos nosotros.
ja slajanil ja luumi. Llanura.
lajanaxi. Igualarse, estar parejos.
lajanaxitikta ti ba ateli. Nos
igualamos en el trabajo.
oj lajanaxukotikon ti ba
kutsilaltik. Vamos a estar parejos
en el bienestar.
lajbaji. Calmarse.
lajbajita ma walukumi. - mixa
yajuk. lajbajita nike. Se calm
tu estmago? Ya no me duele,
seguro se calm.
lajbes. Enfriar, cuidar, templar.
oj jlajbes ja kajpei. Voy a
enfriar el caf.
slajbes ja chamum ja loktori. El
mdico cuida al enfermo.
slajbes ja smodo ja tan winiki
ja sdesgrasyai. El accidente
371

lajbi-laka
templ la conducta de ese hombre.
wa slajbesxi ja waeli. La
comida se enfra.
lajbi. calmarse, enfriarse.
lajbita ja jyajali. Se me calm el
dolor.
oj lajbuk ja kajpei. El caf se
enfriar.
lajchawe. Doce, 12.
1.
lajchawe.
lajchawe oxom. Doce ollas.
lajchaw winike. 240.
lajchaw xaane. 4800.
2.
slajchawil.
ja slajchawil taj. Los doce ocotes.
ja ba slajchawil. El duodcimo,
en el duodcimo lugar.
3.
lajchawkotane.
lajchawkotane wakax. Doce
reces.
4.
lajchawtike. Cada doce, doce
para cada uno.
5.
lajchawane. Doce personas.
chane.
lajlajune. Cada diez.
lajlajune taj. Cada diez ocotes.
lajlajune waj oj kitik. Vamos a
tener diez tortillas para cada uno
de nosotros.
lajlajunwane. Cada diez personas.
lajmaji. Acabarse, resolverse, terminar.
lajmajiyon sok ja jkorajai. Se
me acab el enojo.
lajmajita ja problemai. El
problema se resolvi.
lajmajita ja pletoi. El pleito
termin.
lajtalaan. Cortar mucho. laja.
lajub baket. Cuchillo.
- oj jlajtik ja pani sok lajub baket.
Vamos a cortar el pan con el
cuchillo.
lajuman. Cortador, coordinador, recto.
-

372

lajuman baket ja yateli. Su


oficio es de cortador de carne.
ja schol ja lajuman ba oj ki lek
jcholtik. La responsabilidad del
coordinador es que nos
organicemos bien.
lajuman ja beji. El camino es
recto.
lajune. Diez.
1.
lajune.
lajune oxom. Diez ollas.
lajun winike. 200.
lajun xaane. 4000.
2.
slajunil.
ja slajunil juun. Los diez libros.
ja ba slajunil. Dcimo.
slajunil jo winke. Noventa.
3.
lajunkotane.
lajunkotane chej. Diez carneros.
lajunkotane kawu. Diez caballos.
4.
lajuntike.
lajuntike waj. Diez tortillas para
cada uno.
lajuntikwanotik. Cada diez de
nosotros, de diez en diez.
oj wakotik lajuntikwanotik.
Vamos a comer de diez en diez, en
tandas de diez.
wane tsebanel lajuntikwane.
Cantanen grupos de diez.
5.
lajunwane.
lajunwanotik. Somos diez.
lajunwanex. Ustedes son diez.
jlajunwaniltikon. Nosotros diez.
lajwani. Alcanzar, cortar.
wa lalajwantik ti ba bej. Nos
alcanzamos en el camino.
wa xlajwani ti ba baket. Corta
la carne.
lakanton. Fogn del temazcal.
laka. Tocar (cuerpo a cuerpo), atar,
colindar, besarse.
jlakawa. Te toqu.

lakan-laman
-

jlaka jbajtik. Nos tocamos.


oj waj jlake ja men wakaxi.
Voy a atar la vaca.
wa slaka ja kalajtik ja
skaemaltik ja ajwalali. El
caaveral del patrn colinda con
nuestras milpas.
wa slaka sbaje ja teja ti ba
yoj orno. Las tejas se besan en
el horno.
slak jtop jbajtik. Somos meros
cuates. [Literalmente, se tocan
nuestros posteriores].
lakan. Junto a, junto con, vecino,
colindante.
lakan ay sok ja alaji. Est junto
a la milpa.
lakanon sok ja jtati. Junto con
mi pap.
lakan aytikon sok ja
ploridenyo. Somos vecinos de los
florideos.
lakan ay ja kalajtiki. Nuestras
milpas son colindantes.
lakan ja aytik yuj ja
chawukjai. Estamos empapados
por el aguacero.
lakan oj yi sbaje ja kumali.
Se escribe en una palabra.
lakan te aya. No ests libre.
lakani. Apoyarse en.
lakaniyon sok ja jpatiktik ti ba
te. Me apoy con la espalda en el
rbol
laktalaan. Atar muchos.
slaktalaan ja kawuji. At
muchos caballos.
lakwani. Tocar, atar.
wan lakwanel. Est atando.
lama. Rebanar, quitar capas, amontonar,
aliviar, clamar, asentarse, torcerse,
calmar.
slama ja pajaki. Reban la pia.

slama ja jojochi. Quit algunas


capas del doblador.
slama ja yaj ja an iti. Este
remedio alivi el dolor.
slama ja kumali. Calm el pleito.
oj ya lamxuk ja abal kumali.
Va a calmar/resolver el pleito.
wa slama sbaj ja skoy kajpe.
El caf se asienta.
wa slama sbaj jun te yuj mixa
jak ja sbej. La madera se tuerce
porque ya no sigue la veta.
mi jakelukon ba oj ka lamxuk
ja abal kumali. jakelon ba oj
ka keuk. No vine para calmar/
pacificar los pleitos sino para
provocarlos.[Texto bblico].
lamame. Muchas rebanadas.
lamame pajak. Muchas
rebanadas de pia.
lamami. Rizarse, ondear, avanzar juntos,
moverse en olas.
wan lamlamuk ja jai. El agua
est rizndose.
wan lamamuk ja iximi. El maz
est ondeando.
wan lamamuk ja kole atijumi
ti ba loxnel. El grupo de obreros
avanzan juntos al rozar.
wa xlamami ja wakaxi ti ba najat
lek. El ganado se mueve en olas
visto desde lejos.
-lamamil. Lo calmado, lo manso
ja slamamil ja jai ti ba sti ja.
El agua est mansa en la orilla.
laman. Calmado, resuelto, tranquilo, no hay
olas, sin mejora, pacificar, calma,
manso.
lamanxa ja chamumi. El enfermo
est calmado.
lamanxa ja kumali. El pleito est
resuelto.
lamanxa ja niwak pampa jai. La
373

lame-lamxi
laguna qued tranquila.
laman eke ja jai. No hay olas.
kan laman ja chamumi. El
enfermo est sin mejora.
kan laman ja luumi. El problema
agrario qued resuelto.
lamanxa. Ya no hay problema.
wa xyaa laman ja tiroi. Calma
el combate.
lame. Capa (delgada), rebanada, rimero,
generacin, piso, doble, ola.
kechan jun lame. Slo una capa.
jun lame pajak. Una rebanada
de pia.
jun lame waj. Un rimero de tortillas.
chab lame ixuk winik. Dos
generaciones.
ay yioj chab slame ja snaji. Su
casa tiene dos pisos.
chab lame ja kuutsi. Tela doble.
lame ja. Ola.
ja ba sjuklamil ja yintili ja
jmexep jtatawelotiki. De la
sptima generacin de los hijos de
nuestros antepasados.
tsikji ja ba yoxil lame ja luumi.
Se quem un tercero de la
superficie de la tierra. [Se quiso
traducir la tercera parte,
segn el pensamiento del
espaol. Pero lame no es la parte
de un todo sino el aspecto de un
todo vivo o en movimiento. Por
eso, optamos por la traduccin
presentada a pesar de que no es
completamente satisfactoria..
Tratemos de explicarlo con ms
exactitud. Los lame son las olas
del agua que, seguramente, no
son partes. Ninguna ola se puede
separar del todo del agua. Es
una componente del todo del
agua en movimiento. De esta
-

374

manera tal vez nos acercamos un


poco ms a la realidad holstica
de un viviente o de la vida. De
una manera u otra los conjuntos
vivos y/o en movimiento que
contienen aspectos parecidos a
olas. stas no son las partes
de la realidad que la sociedad
dominante suele dividir en
partes, es decir, analizarlas.
parte].
laminaji (regional). Rizarse, ondear.
wa xlaminaji ja jai. El agua se
riza.
wa xlaminaji ja kuli ta jel tsats
ja iki. Las plantas ondean cuando
el viento est muy fuerte.
lamlamil. Grupo, muchas capas [es un
conjunto
de
elementos
disparejos y ordenados. Por
ejemplo una pila de ropa
ordenada o un paquete de
tortillas, frijoles y huevo que se
lleva a la milpa para comer].
lamlamil chante. Grupo de
animales distintos.
lamlamil chamye. Generacin
tras generacin muri.
lamlamil wa xjaki. Grupo tras
grupo llega.
lamlamil wa skanawe wael.
Todos quieren comida.
lamlamil aytik ti ba slechanal
jluumtik ja ba jtsomjeltiki.
Estamos mezclados de toda
nuestra regin en nuestra reunin.
lamlamil mi skisawotik. Nunca
nos hacen caso, no nos hacen caso
sistemticamente.
lamxi. Calmarse, terminar, pacificar,
resolver. lama.
lamxita ja jyajali. Se me calm el
dolor..

lana-latsa
-

lamxita ja pletoi. La ria termin.


wa xyaa lamxuk ja jkomontiki.
Pacifica a nuestra comunidad.
oj ya lamxuk ja kumali. Va a
resolver el problema.
lana. Comer algo por orden y no por
quererlo, comer rpido, engullir.
lana xchay. Aprate a comerlo!
oj jlane ja jwaeli. Rpido voy a
comer la comida.
slana ja waeli. Engull la comida.
lanuman. El que come rpido.
lante. Llantn [Plantago major L.], lant
(comiteco) [Planta de hoja
medicinal que se usa en
gargarismos para laringitis,
Oscar Bonifaz 1999: 48].
lapa. Ponerse, calzar, vestir, gastarse,
meter.
wa xlapa ja jwexi. Me pongo el
calzn.
wa slapa xanab. Calza caites.
wa slapa swex ja xinani. La ladina
viste pantaln.
lapubalxa ja wexi. El calzn se
gast.
skana oj slapon machit. Me
quiso meter el machete.
ti slapa jutsin ja skui yuj ja
lom basan ajyi. Luego se puso
su ropa porque estaba desnudo.
oj ajuk alapex ja yip ja it.
Sern revestidos ustedes con esta
fuerza.
lapan. Vestido, metido en medio.
waji lapan yuj ja tojol sjunai. Se
fue vestida de falda tpica.
lapan ayon ja ba yojol ja
tsomjeli. Estoy metido en medio
de la junta.
jas lom wajyexi waj awilex ja
wenlexi ja ba chayan
kinali. jacha ma jastal jun

ma winik lapan jun stsamal


sku. Por qu fueron a la tierra
despoblada, fueron a ver como a
un hombre vestido con camisa
bonita?
lapis. Lpiz.
lapisero. Lapicero, bolgrafo.
laptalaan. Ponerse mucha ropa.
slaptalaan chane sjuna. Se puso
cuatro faldas.
lapuman. El que se viste.
kela awilex ja lapuman ti ba
sti ja. Miren, la gente que se viste
en la orilla del agua.
lasasi. Darle a uno escalofro, sentir
escalofro.
lasasiyon. Me dio escalofro.
xlasasi
jchikel.
Siento
escalofro.
laso. Lazo. yakil.
wa xtajaban jun laso. Utiliz un
lazo para mecapal.
lata.
1.
Tronco de un rbol talado, tronco
horizontal de un cerco.
ja slata ja korali. El tronco
horizontal del cerco del corral. El
acento cae en la penltima
slaba].
2.
ensopar, mojar.
wa xlata ja waji ti ba kajpe.
Ensop la tortilla en el caf.
latsa. Apilar, hacinar, acaparar.
slatsa ja iximi. Apil el maz.
slatsa ja sii. Hacin la lea.
mey orden oj jlatstik ja
derecho ti ba luumi. Est
prohibido acaparar unidades de
dotacin.[jach yala ja poko ley
ba luum. ja yani tukxa. As
dijo la antigua Ley Federal de
Reforma Agraria. Ahora ya no,
la ley es otra].
375

latsabolmal-lea
latsabolmal. Acaparador de mercancas.
latsan. Apilado, hacinado, pila.
latsan ay ja iximi. El maz est
apilado.
latsan si. Pila de lea.
mini jun ton oj kan latsan. Ni
una piedra quedar sobre la otra.
mi oj kan latsan kuchan ja ton
jumasa. No quedarn las piedras
unas sobre las otras.
latsuman. Apilador, acaparador.
latsa. Prensar, aplastar, empotrar, embutir,
poner, estrecharse, recoger.
slatsa ja kok ja toni. La roca me
prens el pie.
slatsa ja jkab ja toni. La roca
me aplast la mano.
slatsa ja ton ti ba sjotoli.
Empotr la piedra en el hueco.
slatsa ja te ti ba sjotoli.
Embuti el palo en el hoyo.
slatsa ja juun ti ba skabi.
Puso el libro debajo del brazo.
lats abajex tusan ba oj
ochkon. Estchense un poco para
que entre.
slatsa ja kuutsi ba oj stsise
ja sjunai. Recogi la tela al coser
la falda.
latsan. Estrecho, ajustado, angosto,
agolpado, apiado, desfiladero,
angostura.
jel latsan ja jxanabi. Mi caite
es muy estrecho.
jel latsan aytik ti ba yoj
ermita. Estamos muy estrechos
en la ermita.
latsan ja swexi. Tiene el pantaln
ajustado.
latsan ja beji. Camino angosto.
latsan aytik ja ba yoj
aktobus. Estamos agolpados en
el autobs.
376

latsan aye ti ba kin. Estn


apiados en la feria.
ja slatsanil ja beji. El
desfiladero.
ja slatsanil ja niwanja. La
angostura del ro.
latsanaxi. Estrecharse.
latsanaxita ja jxanabi. Se me
estrech el caite.
latsanbes. Estrechar, ajustar.
oj slatsanbes ja jwexi. Me va
a estrechar el pantaln.
pochan kani ja jwexi ojxa
jlatsanbes. El calzn me qued
ancho, voy a ajustarlo.
latsanbi. Estrecharse.
latsanbita ja jkui. Se me
estrech la blusa.
latstalaan. Poner ms tupido.
slatstalaan ja tsaptei.
Pusieron las horquetas ms
tupidas.
lawunix. Rbano [Raphanus sativus
L.].[Fijmonos
en
la
tojolabalizacin de rbano].
lawunixaltik. Rabanal, muchos
rbanos.
lawux. Espoln, espuela, acicate, garrn del
gallo.
laxan (regional). Ms pequeo.
lea.
1.
Buscar, esforzarse, pasarse de,
cantonearse, ganar.
jlea ja jmoji. Busqu a mi
hermano.
mi xleatik modo ba oj jtojbes
jbajtik. No nos esforzamos por
mejorarnos.
slea jun sbejyel. Se pas de
generoso.
slea jun sbejyel yuj wani
skana oj toyjuka. Se contone
porque quiso ser alabado.

letawaan-lebuman
-

slea tun takin ti ba kixin


kinal. Fue a ganar en la tierra
caliente.
man ja kaku jawi slea modo
jastal oj ya yile ja smoji.
Desde aquel da busca cmo
entregrselo a sus hermanos.
mok ma sle ja ba kechan sbaj
yeni. Que nadie busque su propia
ventaja.
lean. Busca!
leanik. Busquen!
2.
lea abal.
slea abal. Minti.
waj lejuk kabalil. Fue a
acusarme.
3.
lea -mul. mul.
slea smul. Cometi un delito.
sleawotik
smul.
Nos
perjudicaron.
slea ki jmul. Me acus.
mok ale smule. No denuncien.
mok lomuk ale amul sok pilan
ixuk. No cometas un delito con
la mujer de otro.
letawaan. Parecerse a alguien [de
dibujos, fotos, relieves], retratar.
wan xletawaan jbaj ti ba
bonubal. Me parezco al dibujo.
oj sletawaukon. Me va a
retratar.
oj jletawauk jbaj. Me voy a
hacer un autoretrato.
letawail, letawo (regional). Retrato,
cuadro de un santo.
ayxa kaku ja sletawail. Su
retrato es viejo.
ay sletawo ja san migeli ja ba
yoj ermita. Hay una cuadro de
San Miguel en la Ermita.
letalaan. Buscar muchas cosas o muchas
veces.
leuka. Ruiseor mexicano, tiuca

(comiteco).
leuman. Buscador, buscadora
lewa. Legua.
jaye lewa ja chonab man
wakolonyaexi. Cuntas leguas
son de Comitn hasta la colonia de
ustedes?
ja ma wa stenawa oj waj awa
kan jun lewa, kaax aa kan
chab lewa. El que te obliga que
le acompaes una legua, vete y
acompale dos leguas.
tusan mey jun lewa ja snajtili.
La distancia es poco menos de una
legua. [Ms literal: poco no hay
una legua es la distancia. De
esta manera se evita la
comparacin de desigualdad:].
juke lewa ja snajtil ja man ba
chonabi. La distancia hasta
Comitn es de siete leguas.
lewani. Buscar.
mi skana oj lewanuk. No
quiere buscar.
lewanum. Buscador, buscadora.
leba. Abrir.
sleba ja slutulabil sti naits.
Abri la puerta de la casa
sleba ja yoki. Abri las piernas.
lebebi. Picar un poco al comerlo, ser
astringente.
wa xlebebi ja ich iti. Este chile
pica un poco.
mi xlebebi ja arawenoi. La
hierbabuena no es astringente.
lebtalaan. Abrir (piernas muchas veces).
wa slebtalaan ja yoki ja untiki
ti ba tajnel. Los nios abren las
piernas muchas veces al jugar.
lebuman. El que abre las piernas.
1.
lech. Plano, liso, llano, parejo, pala,
cuchara, cucharn. [El concepto
lech representa una de las races
377

lebuman
de la cual se forman muchas
palabras, tanto de derivacin
como de composicin. El sentido
originario se refiere a lo plano,
a veces algo extendido. La lista
de formaciones se inicia
con el verbo lecha y termina
c o n le c h w a n u m , p e r o s e
a a d e n o t ro s , c o m o p o r
ejemplo slechulabil, lechben.
Sin
embargo, hay una
particularidad que distingue la
concepcin tojolabal de la
palabra correspondiente en
espaol. En primer lugar nos
puede sorprender que una
cuchara pertenece al universo
de significados del concepto.
Una cuchara no es nada plana.
Una pala ya puede ser otra cosa.
La solucin del problema se
encuentra por una concepcin
inesperada. De la raz se deriva
el verbo lecha repartir con el
cucharn, servir la comida.
Qu ocurre al repartir con el
cucharn? Al repartir la comida
se establece una igualdad o
equidad entre los comensales.
Dicho de otro modo, se
emparejan o, en sentido
figurado, se ubican en un plano,
igual para todos. Pueden tener
funciones diferentes en sus
trabajos, pero la reparticin de
cucharadas
iguales
los
empareja. De este modo vemos
como, desde la perspectiva
tojolabal, una palabra de
significado particular puede
implicar connotaciones expresadas
que otra vez integran el
concepto en la nosotrificacin de
378

2.

la gente en la educacin y la
cultura tojolabales. En este
sentido la comida repartida
entre los comensales se distingue
cualitativamente de la comida en
la mesa del patrn. No se reparte
de modo plana y pareja, sino
que la porcin escogida es del
patrn y los sobrantes reciben
los mozos y los que sirvan en la
mesa. De este modo, se explica
la razn por la cual una cuchara
es plana. Lo plano, obviamente,
no es slo lo que vemos sino
tambin lo que hacemos,
recibimos y compartimos. Otra
perspectiva se exige para
percibir
las
realidades
tojolabales. Hay que agregar,
adems, que los tojolabales no
comen con cuchara sino con
tortillas con las cuales estn
cuchareando los frijoles. El
empleo de lech para cuchara es
slo un esfuerzo de encontrar
una palabra del tojolabal para
cuchara].
lech. Leche. [Es de notar que la
cultura maya no es una cultura
en la cual se consume leche. El
ganado se import en tiempos de
la colonia. Se tiene ganado
vacuno en muchas colonias pero
las vacas y el ganado en general
sirven de banco de ahorro en
emergencias y no para la
produccin de leche y productos
derivados de la leche. En
ocasiones particulares de la
fiesta de la comunidad como por
ejemplo Todos Santos, se mata
una res para el consumo de toda
la comunidad. kojtakin. La

lecha-lejeti
leche materna se da a los
lactantes por bastante tiempo, a
veces aos, hasta que nazca la
criatura siguiente. Al probar
leche en edad adulta, sta a
menudo no se puede digerir por
falta de encimas y causa
diarrea].
mi xkuajtikon lech. No
tomamos leche.
lecha. Repartir con el cucharn, servir la
comida.
tixa slecha ja cheneka. Ah
reparte frijoles con el cucharn.
wa slecha kitik ja kaldoi. Nos
sirve el caldo.
lechan. Ancho, plano [pie, pan].
lechan ja yoki. Tiene los pies
anchos.
lechanal. Ala del sombrero, regin.
slechanal ja pisolomi. Ala del
sombrero.
slechanal ja sluum ba tojol
abal. La zona tojolabal.
ti waj spuke eka ba
slechanal ja luum jawi. Fueron
a decirlo en toda la regin de esas
tierras.
ja tsomjel jumasai ja ba
slechanal margarita. Las
reuniones en toda la regin de Las
Margaritas.
lechanton. Tabla de piedra, laja de piedra.
leche. Cucharada, pedazo, billete, algo
plano.
jun leche chenek. Una
cucharada de frijoles.
jun leche pan. Un pedazo de pan.
jun leche takin (regional). Un
billete de banco.
jun leche waj. Una tortilla.
chab leche waj. Dos tortillas.
ja tan leche pisolom. Ala del

sombrero. slechanal.
lechechi. Amontonarse, afluir, extenderse,
sumirse.
wa xlechechi ja asoni. Se
amontonan las nubes.
wa xlechechi ja jai ti ba
chawuk ja. Con el aguacero
afluye el agua.
lechechixta ja jai yuj ja butjai.
Se extiende el agua por la crecida.
lechechixta koi ja jai. Ya se
sume el agua.
lechub. Cucharn.
lechub chenek. Cucharn para
frijoles.
lechub mats. Tazn para repartir
atole.
lechuman. Mesero, la persona que sirve
la comida.
wa xatiji ti ba snajtsil waum
ja lechumani. El mesero trabaja
en el restaurante.
lechwani. Repartir con el cucharn, servir
la comida.
wan lechwanel. Est sirviendo la
comida.
lechwanum. Mesero, la persona que sirve
la comida.
lechwanumon. Sirvo la comida.
legwa. Legua lewa.
leja. Pegar con la mano en la boca. [La
mano se mueve de abajo hacia
arriba al pegar en la boca, no
se hace con el puo].
wa xleja awi junuk. Te pego en
la boca.
lejani. Quedarse sentado sin hacer nada
mientras los dems trabajan.
lejanxta ja sti (yuj tajki). Saca el hocico
(porque se enoj).
lejchupat. Casa con techo de mediagua.
lejeti. Pcaro!, maleta!, mudenco!
(comiteco).
379

lejuman-lek
lejuman. El que pega a alguien en la boca.
leja.
lejwani. Pegar en la boca. leja.
jel xlejwani. Pega mucho en la
boca.
lejwi. Cloquear.
wan lejwel ja snan muti. La
gallina est cloqueando.
lek (1). Bueno, bien.
[La palabra lek corresponde a
bueno y bien en muchas de sus
variantes lingsticas que
explican lo que califican. Pueden
ser sustantivos, adjetivos,
adverbios y expresiones verbales.
En otras ocasiones se trata de
derivados como, por ejemplo,
slekilal y jlekilaltik, el bien de l
o de ellos, el bien de nosotros.
Las traducciones tratan de
reflejar los matices de las
variantes y los derivados. Cubren
una gama de aspectos desde lo
moral, lo justo y la paz, lo
religioso, hasta lo conectado con
la salud, lo fresco, lo vigente. Es
importante que nos demos cuenta
de que no existe lo opuesto bien
y mal malo en tojolabal por
el cual tiene que servir esta
palabra adoptada del espaol.
Por lo dicho, no se puede afirmar
que los tojolabales viven en un
dualismo entre el bien y el mal.
Hay la expresin mi lekuk que
corresponde a no bueno que
no equivale a mal o malo aunque
a veces se puede emplear en este
sentido sin que enuncie una
opinin comn y corriente. Hay
que agregar, finalmente, un
empleo particular del trmino.
Puesto que en tojolabal no hay
380

1.
-

los conceptos de s y no, en


caso necesario lek y miyuk
pueden servir para expresar esas
nociones.
bueno, bien, fresco, justo.
jel lek. Muy bueno.
jun tekul ba lek. Un buen rbol
frutal.
lekex. Ustedes son buenos.
leka. Bueno! [el acento cae en
la penltima slaba].
leka. Eres bueno.
lekil pichi. Pozol fresco.
lekil kerem. Buen joven.
ja inati ko ba lekil luum. La
semilla cae en la buena tierra.
mi lekuk. No es bueno.
mi lek ayukon lek. Estoy
enfermo.
mi lekil winikukon. No soy
hombre bueno.
mi lekukon. No soy bueno.
mi lekuk ja yajtabajeli.
Resultado falso. [Al hacer las
cuentas].
mixa lekuk ja orden iti. Esta
ley ya no est vigente.
ja ba sbej leki. El camino justo.
ja wenlexi aawik kani ja bej
ba mi lekuki. Ustedes abandonen
el camino de la injusticia.
ja yeni ja keluman ja ba toj
leki. l es el juez justo.
mi lekuk ja jas wa skulanei. No
son buenas las cosas que hacen.
[Es la traduccin de un texto
griego que en lugar de mi lekuk
dice malo. Los traductores
evidentemente prefirieron la
traduccin mi lekuk].
lekxta yujile ja matik mi jas
yiojei. Benditos ellos que no
tienen nada.

lek
2.
-

3.

4.
-

lek ay. De buena salud,


embarazada.
lek ayon. Estoy bien.
lekni ay. Es correcto.
lekto ay ja orden iti. Esta ley
an est vigente.
mi lek ayuk lek. No se siente
bien.
mi lek ayukon lek. No me siento
bien.
mixa lek ay ja wakumarei. Mi
esposa est embarazada.
ta mi lek ayuka lek. Si no te
sientes bien.
ja matik mi lekuk lek ayei
tilan wa xmakuni yuj ja
yajnanumi. Los que estn
enfermos necesitan del mdico.
ja ixukei ja ma mi lek ayi. Las
mujeres que estn embarazadas.
jun ixuk mixani lekuk ayuka.
Hay una mujer embarazada.
lek lek wa xwaj ja tsomjeli. La
asamblea funciona legalmente. [El
segundo lek enfatiza el adjetivo que
le precede. Corresponde a muy].
malo lek. Muy malo.
tsats lek. Muy fuerte.
yij lek ja ixawi. Luna llena.
ja ba mixa lekuk leki. Lo que
no es muy bueno.
yuj ja lek ay lek kumxi jani.
Porque es muy bueno que regres
aqu.
ti och ok tsats leka. Entonces
empez a llorar muy fuerte.
ja naitsi mey swinkil mesubal
lek chapan lek. La casa sin dueo
estaba bien barrida, bien arreglada.
mas lek.
mas lek mokto pojkikon. Mejor
que no hubiera nacido yo.
mas lek oj atijukotik. Ms vale

5.
-

6.
-

7.
-

que trabajemos.
mas lek oj makunikotik yuj sok
ja oj makunuk kujtik. Antes
servir que ser servido, es mejor que
le sirvamos en lugar de que nos
sirva.
mas lek oj awabyex sbej ja
kumal iti. Mejor que entiendan
esta palabra.
mi jachukuk. ja mero
pagrinoali ja mas leki oj
skoltaa. No es as. El verdadero
padrino, en cambio, le ayudar.
mi lekuk pilanpilan aytik. ja
mas lek wa xkanatik ba junita
oj ajyukotik. No es bueno que
estemos divididos, al contrario,
queremos estar unidos.
lek con verbo.
jel lek wa xek kujtik. Somos
felices, nos va muy bien.
mito xnaatik lek sbej. Todava
no lo sabemos bien.
oj schol kabtik lek sbej. Nos
lo va a explicar bien.
wa stsunu lek ja oyi. Siembra
bien los horcones [en la
construccin de una casa].
slekil.
ja slekilil ja iximi. Los granos
buenos del maz.
ja slekilil ja nanali. La bondad de
la mam.
ja slekil ja skujol ja jwawtiki.
La gracia de Dios.
mi yocheluk ja yelawi ti ba
slekilil ja kuutsi. El color no
influye en la calidad de la tela.
s.
alawik lek ja yajni leki. alawik
miyuk ja yajni miyuki. Digan s
si as lo es, digan no cuando no lo
es. [Observemos que no hay s
381

lek-lekilal
ni no a secas. Para la
respuesta afirmativa se dice lek
y, para la negativa, miyuk,
quiere decir no lo es].
lek (2). Si. ja lek.
lek ajyukto stupjel. Si hubiera
pagado.
lek mokto jauk ja jnani mi oj
wajkon ba chonab. Si no fuera
por mi mam, no ira a Comitn.
ja lek ja ojto snae ja swinkil
ja naitsi jas ora oj jakuk ja
elkanumi. Ojal s supiera el
dueo de la casa a qu horas
vendr el ladrn.
lekan. Ser simptico a alguien.
wa xlekana. Me eres simptico,
me caes bien.
lekaxi.
Reformarse,
corregirse,
moderarse, amansarse. lekbi.
lekaxita ja winiki. El hombre se
reform.
mi xlekaxi ja keremi. El joven
no se corrige.
lekaxita ja smodoi. Su conducta
se moder.
mito xlekaxi ja kawuji. El caballo
an no se ha amansado.
lekbes. Reformar, corregir, moderar,
amaestrar, amansar. kajtes.
oj jlekbestik ja jkomontiki.
Vamos a reformar nuestra
comunidad.
slekbes ja yunini. Corrigi a su
hijo.
slekbes ja smodoi. Moder su
conducta.
slekbes ja stsii. Amaestr al
perro.
slekbes ja skawuji. Amans su
caballo.
lekbi. Reformarse, corregirse, moderarse,
amansarse. kajyi.
382

lekbita ja winiki. El hombre se


reform. lekaxi.
lekilal. Salud, bien.
snaj ba lekilal. Casa de salud.
winik ba lekilal. Mdico.
kechan wa slea ja slekilali. Slo
busca su bien.
wa xkanatik ja jlekilaltiki.
Queremos la sociedad justa
[jlekilaltik es la meta de toda la
lucha de los explotados, se
distingue de la kutsilaltik, que un
grupo limitado puede alcanzar
a tener la comida suficiente,
trabajo y techo. La jlekilaltik, en
cambio, es la sociedad justa en
la cual el hombre ya no
explotar al hombre. Con esto
no se acaban las palabras
correspondientes a jlekilaltik.
Puede referirse a paz, justicia,
libertad y otros. Todos estos
conceptos estn implcitos en lo
que llamamos la sociedad justa.
Pero traductores refieren el
trmino a conceptos religiosos
tambin como, por ejemplo, vida
eterna. Hay pues una gama muy
extendida de nociones que,
originalmente, no estuvieron
incluidas en la palabra. De
todos modos, no podemos fijar
el significado en un solo
concepto,. Segn el contexto
varan los sentidos y, de este
modo, el vocablo es una
ejemplificacin acertada de que
no hay traducciones literales.
Ahora bien, el concepto de
jlekilaltik en cuanto libertad
requiere una explicacin
adicional. En el contexto de la
sociedad dominante la libertad

leka-lepan
suele entenderse como libertad
individual, es decir, puedo hacer
lo que me d la gana. Los otros,
en
cambio,
representan
obstculos para la realizacin de
mi libertad. En el contexto
tojolabal, en cambio, la libertad
se realiza en el contexto de la
sociedad justa, es decir del
NOSOTROS, kentik. Por lo tanto
cada individuo est libre si el
NOSOTROS est libre. Dicho de otro
modo, el NOSOTROS no puede estar
libre si el individuo insiste en su
libertad individual a costa de los
otros. Todo lo contrario, el
individuo est libre al participar
en la libertad nostrica, y sta
exige que el individuo no insiste
en lo suyo, del cual se ha
liberado, sino que contribuye a
la libertad de todos NOSOTROS. Se
trata pues de una libertad de m
mismo y, por ello, de una libertad
para los dems].
ti wa staa slekilal ja ixuk winik
jumasa. Entonces mujeres y
hombres alcanzan la paz.
leka. Lamer (gente, danta).
jleka ja seki. Lam el cajete.
ta wa slekawotik ja tsemeni
sok ja yakili oj sjots ele ja
jbakteltiki. Si la danta nos lame
con la lengua nos arranca la carne.
lem. Len (comiteco). [Especie de
escarabajo muy pequeo, hay de
tres clases, azul, negro y rojo.
Destruye los frijolares, algunos
lo llaman turtigillo].
leman. Despejado.
jel leman. Est muy despejado.
jel leman ja yani. Hace muy buen
tiempo hoy.

mi lemanuk. No est despejado.


ja slemanil ja satkinali. Lo
despejado del cielo.
lemanaxi. Despejarse, aclarar.
lemanaxita ja satkinali. El cielo
se despej.
ta oj lemanaxuk ojni wajkona.
Si aclara, ir.
lemelji. lemluni.
lemluni. Picar mucho al comerlo, arder.
wa xlemluni ja ich ti ba cheel
kinal. El chile de la tierra fra pica
mucho.
oj ya lemlunuk ja jlukumtiki.
Va a hacer arder el estmago.
wa xlemluni ja jbakteli yuj jel
tsats ay ja kakui. La piel me
arde porque el sol est muy fuerte.
wa xlemluni ba wa xoch ja
tsistakin. Arde donde entra la
inyeccin.
lemxi. Despejarse, aclarar.
wanxa lemxel ja satkinali. El
cielo est despejndose.
ojxa lemxuk ja satkinali. Ya va
a aclarar el tiempo.
lepan. Plano, chato, superficie del corte,
cua, corte, tablero.
lepan ja akinte mey spaj. La
tabla es plana y no abombada.
lepan ja awtsuj. El tecomate es
chato.
lepan te. Superficie del corte de
la madera.
lepan eke ja jmoji. Mi
compaero est sentado en el suelo
con las piernas extendidas.
jechwani ja lepan sok ja masoi.
La cua se meti en la raja.
slepanil ja tei. Corte de un
tronco.
slepanil ja mesai. Tablero de la
mesa.
383

lepanaxi-ley
-

slepanil ja sni chitam. La nariz


del puerco es chata.
lepanaxi. Hacerse tablas.
lepanaxita ja akei. Se hicieron
tablas del trozo.
lepanbes. Hacer tablas.
oj jlepanbestik ja tei. Vamos
a hacer tablas de la madera.
lepanbi. hacerse tablas.
ojto lepanbuk. Todava van a
hacerse tablas.
lepepi. Extenderse, sumirse.
xlepepixta ja jai yuj ja but jai.
Se extiende el agua por la
inundacin.
xlepepixta koi ja jai. Ya se
sume el agua.
lerdo. Lerdo.
lerinaji (regional). Cantar (perico).
wa xlerinaji ja cheli. Los pericos
cantan.
lesan. Parado (cosas llenas), sentado
(personas).
lesan eke ja koxtali. El costal
lleno est parado.
lesanon eke ti ba luum. Estoy
sentado en el suelo.
lesanaxi. Llenarse (costal).
lesanaxita ja koxtali. Ya se llen
el costal.
lesanbes. Llenar (costal). butu.
slesanbes ja koxtali. Llen el
costal.
lesanbi. llenarse (costal).
oj lesanbuk ja koxtali. Se
llenar el costal.
letra. Letra. [Algunos dicen a veces sat
kumal]
letsa. Sacar la lengua [por sorpresa al
haber entendido algo o para
regaar].
sletsawon yuj tajki kuj. Me
sac la lengua porque se enoj
384

conmigo.
letsakini. Sacar la lengua.
wan letsakinel. Est sacando la
lengua.
letsan. Sacado (lengua).
letsan wawaki. Tu lengua
sacada.
letsani. Sacar la lengua [letsakini se
considera mejor hablado].
lewan. Ancho, partido, anchura.
lewan lek ja stii. Su boca es bien
ancha.
lewan ja moochi. Canasto con
boca ancha.
lewan ja tei. Tronco partido.
ja slewanil ja sti ja pumpoi. La
anchura de la boca del pumpo.
lewtsun. Resquebrajar (olla, tabla,
tecomate).
oj jlewtsuk ja oxomi. Voy a
resquebrajar la olla.
lewtsuji ja tsuji. Se resquebraj
el tecomate. [El verbo se explica
por la voz vivencial paciente
derivada de lewtsun].
lexan. Sentado en la tierra con las piernas
abiertas.
lexanon eke. Estoy sentado en
la tierra con las piernas abiertas.
lexani. Sentarse en el suelo con las piernas
abiertas.
lexaniyon. Me sent en el suelo
con las piernas abiertas.
ley. Ley. [Los tojolabales no suelen tener
leyes escritas tampoco existe un
trmino correspondiente para el
concepto de ley. Pero se conoce
la realidad de la ley en cuanto
rdenes promulgados por la
sociedad dominante. Los
tojolabales respetan estas
leyes pero no de manera
incondicional. La razn es que

liba-ligosoaxi
saben que son los hombres los
que hacen las leyes, las cambian
y las pueden cambiar. Se agrega
otra razn. Las leyes de la
sociedad dominante las hacen
los mandaranum sin
consultar a los tojolabales y a
los amerindios en general. Dicho
de otro modo, las leyes no
respetan los intereses de los
tojolabales y de otros indios sino
los intereses de los que dominan
y mandan. Por ello, poco
convence la defensa de las leyes
en nombre de la legalidad, del
estado de derecho y de que
todos somos iguales delante de
la ley.]
liba. Tender, extender, tener abierto.
sliba skui ja ba yakili. Tendi
la ropa en la tendedera.
sliba ja kajpei ja ba jun
akinte ba oj takjuk. Extendi
el caf sobre una tabla para que
se secara.
sliba ja chamara ba oj yil ja
kakui. Extendi la cobija para
que estuviera al sol.
sliba ja koxtali. Tuvo abierto el
costal.
liban. Tendido, extendido, abierto.
liban ja kuali ja ba yakil. La
ropa est tendida en la tendedera.
liban ja popi. El petate est
extendido.
libanxa ja koxtali. El costal ya
est abierto.
libe. Algo tendido.
libe kuuts. Sbana (tendida),
tiro de tela.
libe takin. Papel moneda, billete
de banco. chol.
libibi. Galopar, correr rpido (personas o

animales).
wan libibuk ja kawuji. El caballo
est galopando.
libinaji. Ondear.
wa xlibinaji ja kuuts ja ba
yakili. La tela ondea en la
tendedera.
lichilji. Girar, dar vueltas en el aire.
wa xlichilji ja bujlichini. La
golondrina gira en el aire.
wan lichiljuk. Est dando vueltas
en el aire.
licha. Extender en el suelo.
jlicha ja popi. Extend el petate
en el suelo.
lichan. Tendido, extendido, regado,
extendido sobre [lo que est en o
sobre otra cosa ha de ser
delgado kajan].
lichan ja skui ja ba luumi. Su
camisa est tendida en el suelo.
ti lichan ek ja swech ja useji.
El ala del zopilote est extendida.
lichan xajkiltaj. Juncias regadas.
lichan smesa ja juuni. El libro
est en la mesa.
tixa lichan eka jun kuuts ja
ba mojwael jumasai. Ah ya
estaba extendida una tela para los
comensales.
lichuman. El que extiende algo en el suelo.
lichwani. Extender en el suelo.
lichwanum. El que extiende algo en el
suelo.
ligoso. Gelatina, gelatinoso, jalea, ligoso
(comiteco).
mi xkana ja ligosoi. No quiero
la gelatina.
ligoso ay ja sakal nolob. La
clara de huevo es gelatinosa.
jel ligoso ja kaldo. El caldo est
muy gelatinoso.
ligosoaxi. Hacerse gelatinoso.
-

385

lijchikin-lipluni
-

wa xligosoaxi ja kaldoi ta wa
xoch yawal kum. El caldo se
hace gelatinoso si se agrega
calabaza tierna.
lijchikin. likchikin.
lijero. Ligero, rpido. jutsin
jel lijero ay ja stati. Su pap
camina muy ligero.
lijkul. slijkul.
lijpi. Dar luz, brillar, parpadear,
relampaguear. lipluni.
jel tusan wa xlijpi ja nichimi. La
vela da muy poca luz.
wa xlijpi ja kanali. Las estrellas
brillan.
wa xlijpi ja chawuki. El rayo
relampaguea.
wa xlijpi ja espejoi. El espejo
brilla.
ja ba akwali wa xlijpi ja
mumuskaki. En la noche
parpadean las lucirnagas.
wa xyaa lijpuk ja kakui ja
matik malo sok ja matik leki.
Hace brillar el sol para los malos y
a los buenos.
lijpum. Luz, lmpara.
ay slijpum ja ba yoj naits.
Tienen luz en la casa.
smanata ja lijpum iti ja ba
chonab. Compr esta lmpara en
Comitn.
lika. Levantar, alzar, sacar (agua), pesarse.
slika ja aradoi. Levant el
arado.
slika ja skabi. Alz la mano.
slika ja jai. Sac el agua (de una
olla o del pozo).
slika yalal. Se pes.
likan. Tendido.
likan eke ja kuutsi. La tela
est tendida.
likchikin. Arete.
386

like. Tira, faja.


jun like baket. Una tira de
carne.
jun like kuuts. Una faja de tela,
un tiro de tela.
likiki. Agradable, agradar.
jel xlikiki ja atneli. El bao es
muy agradable.
xlikiki wa xkabi. Me agrada.
liklik. Gaviln [Falco sparverius
tropicalis].
chin liklik. Gavilancillo.
likub mooch. Asa de la canasta.
likwani. Levantar.
mi snaa oj likwanuk. No sabe
levantar.
lima.
1.
Lima [Citrus limetta Risso].
limaaltik. Limal.
ibe lima. Limero.
2.
Lima.
wa skana jun lima ba oj
sjaybes ja yej ja smachiti. Falta
una lima para afilar el machete.
liman (regional). Pender.
limanxta ja sati. Las frutas
penden de las ramas.
limbriyo. Membrillo [Cydonia oblonga
Miller].
limeta. Botella de tres cuartos de litro.
limon. Limn [Citrus aurantifolia Chr.].
limonaltik. Limonar.
ibe limon. Limonero.
limonchab. Especie de abejas.
chajnul.
limosna. Ofrenda que se da en la ermita o
iglesia.
lipilji. Brillar, resplandecer.
jel xlipilji ja skui. Replandeci
mucho su ropa.
lipluni. Llamear, parpadear, despedir luz
itermitente. lijpi.
wan liplunuk ja nichim ti ba yoj

liplunum-lobal
ermita. La vela est llameando
en la ermita.
wa xlipluni ja mumuskaki. La
lucirnaga parpadea.
wa xlipluni ja kajlubi. Mi foco
(linterna) despide luz intermitente.
liplunum. Candela, quinqu.
lisan. Muy gordo (habla chistosa, se refiere
sobre todo a animales).
lisan lek ja tsemeni. La danta es
bien gordota.
ja slisanil ja wakaxi. La gordura
del ganado.
slisanil xokbel ixim. Una bola
gorda de masa de maz.
lisanaxi. Engordar mucho.
lisanaxita swakax. Su ganado
engord mucho.
lisanbes. Cebar, engordar mucho.
slisanbes ja schitami. Ceb sus
puercos.
lisanbi. Engordar mucho.
mi xlisanbi ja tan wakax. El toro
no engorda mucho.
lisensya. Permiso, licencia. akubal.
lisensyado. Licenciado. [Tiene fama de
engaar al pueblo. No lo ven
como alguien que ayuda a los
pobres, tojolabales u otros. Poco
conocidos son los abogados y
abogadas que defienden los
derechos de los pobres,
tojolabales y otros].
lista. Lista. juun.
yaa ochkotikon ja ba listai.
Nos inscribi en la lista.
yaa ochkon juun ja
kakanumi. El soldado me
inscribi en la lista.
mi ochelukon ja ba juuni. No
estoy fichado.
litro. Litro, botella de un litro.
nalan litro. Medio litro.

lita. Preparar (comal u ollas para ponerlas


en el comal).
slita ja oxomi. Prepar la olla.
ojxa jlite ja sameti. Ya voy a
preparar el comal para ponerlo en
el fogn.
litalaan. Extender.
wa xlitalaan ja kajpei ti ba
jun akintea ba oj yil kaku.
Extendi el caf en una tabla para
que se seque.
litan. De puntillas, listo.
litanon. Estoy de puntillas.
litan eke ja oxomi. La olla
est lista (para que se cuezan las
cosas adentro).
litan eke ja sameti. El comal est listo
para tortear.
litanaxi. Ponerse de puntillas, empinarse.
litanaxiyon yuj ja tsapitoon.
Me puse de puntillas porque soy
chaparrito.
litanaxi ba oj yile mas lek. Se
empin para ver mejor.
litkinaji. Andar de puntillas.
litkinajiyonta. Anduve de
puntillas.
litkini. Andar de puntillas.
liya. Lazo. [Para cargar zacate, frijoles
u hojas de palmito].
loan.
1.
loo.
2.
Desgarrado.
loanxa ja jkui. Mi camisa est
desgarrada.
loan chian ja swexi. Su calzn
est muy desgarrado.
lobal. Guineo, pltano. [Musa
paradisiaca L. o Musa sapientum
L.]. [En Chiapas y Guatemala se
dice guineo y no pltano].
lobalaltik. Platanar, platanal.
chakal lobal. Guineo morado.
387

lobani-loiltalaan
-

ixki lobal. Pltano, pltano


macho.
ixukil lobal. Pltano, pltano
macho.
kuch lobal. Guineo.
kuskin lobal. Guineo.
lobal robetan. Guineo roatn.
mansano lobal. Guineo
manzano.
oro lobal. Guineo dominico.
roytan lobal. Guineo roatn.
seda lobal. Guineo de seda.
yaxal lobal. Guineo verde.
lobal te. Platanillo. [Heliconia
latispatha Benth.].
lobani. Lamer (ganado).
wa xlobaniye sok atsam ja
wakaxi. El ganado lame la sal.
jaxa scheumi wa sjuchuwe
atsam ba oj lobanuk sok ja
wakaxi. Y sus esposas muelen la
sal para que el ganado lo lama.
loil.
1.
Cuento, pltica, palabra, historia.
ala kabtikon jun loil.
Cuntanos un cuento.
jel tsamal ja loili. La pltica es
muy bonita.
lom loil. Pura palabrera.
loilaltik. Muchos cuento, muchas
palabras.
loil tsexta aytik. Platicamos
rindonos.
ti slajawea yuj ja loil abal iti.
Se pusieron de acuerdo con
respecto a este problema/pleito.
ba oj syame kani ja winiki sok
loil. Para que agarren al hombre
con un cuento tramposo.
oj kal awabyex ja loil iti jastal
aytik. Les contamos nuestra
historia.
ja loil iti mi yenukta yala. Estas
388

palabras no las dijo l por s mismo.


ja loil wa xkala awabyexi. Las
palabras que les digo.
2.
och loil y con otras expresiones
verbales.
ti ochye loila. Empezaron a
platicar.
ja tatali och loil sok ja nana
teresa. El pap empez a platicar
con nana Teresa.
mok ochanik tekan loil ja ba
beji. No pnganse a platicar al
pararse en el camino.
wa skanawe oj ochuke loil
sok ja yeni. Quieren conversar
con l.
oj ka jloiltik. Vamos a platicar.
wa xyaa slaj ja loil. Hacen un
acuerdo. slajel.
chawane winik wan loil soka.
Dos hombres estn platicando con
l.
wanto loil yajni kot jun nole
winik. Todava estaba hablando
cuando lleg un grupo de hombres.
loilnani. Platicar.
wa laloilnanitikon amok.
Platicamos contigo.
loilta. Platicar, criticar.
oj jloilta awabyex. Les voy a
platicar.
ti yala yabyea ba mi oj
sloiltaye eke. Les mand que
no lo dijeran a nadie.
ti wa sloilta sbaje yenleitaa.
Entonces platican entre s.
sloiltayon. Me critic.
loiltajni. Hablar en broma, bromear.
mi loiltajneluk ja jlekilaltiki. La
sociedad justa no es hablar en
broma.
loiltajni jmok. Brome conmigo.
loiltalaan. Platicar mucho.

loiltani-lochmiji
-

sloiltalaanotikon. Nos platic


muchas veces.
loiltani. Platicar, chismear.
oj loiltanukotik. Vamos a
platicar.
jel lom wan loiltanel. En balde
est chismeando.
lola. Engaar. [Las palabras lola,
lolani, lolanum son derivados
de loilcuento, historia, pltica.
Los derivados sealados
muestran que pltica y engao
o mentira estn ntimamente
relacionados. El hablar, platicar
mucho se ve con sospecha en
tojolabal, porque la multitud de
palabras no crea confianza sino
todo lo contrario. De la misma
manera se explica que abal
corresponde
a
palabra
escuchada y problema. La
persona de la cual se dice, jel
xkumani habla mucho, es una
persona que causa sospecha].
slolayotikon. Nos enga.
lolajiyon. Me engaaron.
ja karlosi cha slola yajkachil.
Carlos tambin lo neg, lo neg otra
vez.
yentani wa slola sbaj. l se
engaa a s mismo.
ja lolajel mi xkanatik. No
queremos la mentira.
lom slolajel. Pura trampa.
meyuk slolajel. No hay engao.
lolajum. Engaado.
lolani. Platicar.
oj loanukotik. Vamos a platicar.
oj lolanukotik lajan ba sti
jsatik. Vamos a hablar cara a cara,
vamos a hablarnos de viva voz.
oj lolanukon amok. Voy a
platicar contigo.

ojxa lolanukotika ja weni sok


ja keni. Vamos a platicar t y yo.
ti ke lolanuke sok. Empezaron
a debatir con l.
lolanum. Mentiroso, engaador.
julta ja tan lolanum. Lleg ese
mentiroso.
mi lolanumuka. No eres un
engaador.
lolanum aluman dyos. Falso
profeta, pseudoprofeta.
loluman spensar. Tentacin. [Es decir,
engaa su pensamiento].
pensar.
loo. Comer frutas y cosas suaves.
jlo jun lobal. Com un guineo.
loan. Cmelo!
loanik. Cman!
loch. Chueco.
mi oj makunuk ba oy ja te iti
yuj jel loch. Este rbol no sirve
de horcn porque est muy chueco.
lochan. Chueco, torcido, ondulado, zigzag.
lochan te. rbol chueco.
lochan bechan. Ondulado,
zigzag.
lochan bechan ja beji. Camino
torcido.
lochan bechan ja tei. rbol
torcido.
jun lochan machiti nukubal lek
ja yeji. Un machete chueco, bien
afilado.
lochani. Torcerse.
lochaniyon ba jchat. Me torc
en la cama.
lochloni. Cojear.
wa xlochloni ja kawuji. El caballo
cojea.
lochlonum. Cojo, renco.
mi lochlonumukon. No soy cojo.
lochmiji. Torcerse.
wa xyaa lochmijuk ja lajubal
389

lochpin-lokanaxi
yabal ja jkomontiki. Tuerce los
consensos
de
nuestra
comonunidad.
lochpin. Doblar.
oj jlochpuk ja chiji ba sjosjel.
Voy a doblar el ixtle al rasparlo.
mi xlochpixi lek. No se dobla
bien.
slochpin ja alambre ti ba
tsapte ba stimjel. Dobl el
alambre en la horqueta al estirarlo.
loj. Gemelo, par, cuate, cuach o cuatz
(comiteco).
loja ma. Eres gemelo?
jaxa tomasi wa xaji sbiiluk
yal loj. A Toms le llamaron
gemelito
loj lobal. Guineo gemelo.
loj ja yokil (wex). Las piernas del
pantaln forman un par.
loj ja sbak. Los testculos son
un par.
mero loj yena. l es un verdadero
cuate. lojxta.
lojan. Flojo, combado. toyan, yakan.
jel lojan ja kijkatsi. Mi carga est
muy floja.
kaax lojan ba aach. Descansa
en la hamaca, flojo!
jel lojan ja aachi. La hamaca
est muy combada.
lojanaxi. Aflojarse.
lojanaxita ja kijkatsi. Se me afloj
la carga.
lojloni. Trotar, andar rpido (personas o
animales). kolkoni.
wa xlojloni ja kawuji. El caballo
trota.
lojo. Cargar poco en la red abierta.
slojo ja iximi. Carg poco maz
en la red abierta.
lojuman. El que carga poco en la red
abierta.
390

lojxta. Con ganas.


lojxta xtomomi ja stabi. Con
ganas sube el humo.
lojxta xpokolji ja swechi. Las
alas zumban con ganas.
lok. Invitado, husped, convidado [lok no
tiene sufijos. Es incorrecto decir
lokon. Por eso lo tachamos].
spetsanil ja slok ja kini. Todos
los invitados de la fiesta.
jel ja loki ti ba nupaneli. Hay
muchos huspedes en la boda.
mi ayukotikon lok. No somos
convidados.
mi lok abaluk. La acusacin no
es falsa. loko abal.
lokan. Colgado, dependientes, pender.
kan lokan ja nutii. La red est
colgada.
yuj ja sjel lokan aye ti ba
yajwalil ja moso jumasai. Los
peones, por sus deudas, son
dependientes de su patrn.
kan lokan ti ba skab te ja
oni. Los aguacates penden de las
ramas.
waj lokan sbaj jun te. Se fue a
colgar de un rbol.
waj lokan sbaj ba oj
smak-e. Se abalanz sobre l
para pegarle.
yaa lokan ja snutii. Colg su red.
mas lek oj ajuk lokan jun alal
cha ja ba snuki ba oj jipjuk
ja ba yibel ja niwan jai. Sera
mejor que le colgaran una piedra
pesada al cuello para echarlo al
mar.
kantik lokan ja kentiki. Nos
quedamos fritos.
lokanaxi. Colgar.
lokanaxi ja skui ti ba chiwte.
Su camisa cuelga en la percha.

lokani-loko
lokani. Colgar, no poder pasar, no tener
salida.
wa xlokani ja nutii ti ba
moriyo. La red cuelga de la viga.
lokaniyon. No puedo pasar, estoy
frito.
lokaniyex. Ustedes no tienen
salida
lokba. Juntar el zacate con garabato para
cortarlo.
sok luk oj jlokbatik ba saoj.
Con garabato juntamos el zacate
para cortarlo.
loke. Vez, pedazo. majke, ek ele
oj waj jmantik jun lokuk ja
askali. [Slo] una vez vamos a
comprar piloncillo (panela).
oj katik jun loke loxnel. Vamos
a rozar un pedazo.
lokloni. Hervir.
wa xlokloni ja jai. El agua
hierve.
tilan oj katik loklonuk ja
jeringa ja ba yoj ja ba 15
minuto. Debemos hacer hervir la
jeringa en el agua por 15 minutos.
loko (1). Invitar, llamar, tropezar, acusar
en falso.
wa xlokowa. Te invito.
slokowotik sok ja skachoi. Nos
llam con el cacho.
sloko sok skacho ja komoni. Convoc
la comunidad con el cacho.
sloko yok sok ton. Tropez en
una piedra.
lokjiya abal. Te acusaron en
falso.
wa xalokowon abal. Me acusas
en falso.
loko (2). Loco, enloquecido. jomel
solom. [La palabra loko se
deriva del espaol y no tiene
nada que ver con el verbo loko

invitar. Por lo general, no se


emplea el trmino loko para
referirse a los enloquecidos o
atarantados porque el tojolabal
proporciona una expresin
propia que indicamos].
mi xawalawex ta lokoon. Nadie
me diga que sea loco.
lokoaxi. Enloquecer. jomi solom.
oj lokoaxuk. Enloquecer.
lokobi. Enloquecer. jomi solom.
lokobita ja jmojtiki. Nuestro
compaero enloqueci.
lokochami. Enloquecer. jomi solom.
yaa lokochamuk ja tragoi. El
trago lo enloqueci.
lokok, lokokal. Lodo, fango, lodoso,
barro.
lokokaltik. Lodazal, atascadero.
wa xko lokok ja ba beji. El
camino se hace lodoso.
oj tojbestik slokokil ja oxomi.
Vamos a preparar el barro para
hacer ollas.
lokokaxi. Enlodarse, enlodazarse,
enfangarse.
lokokaxita ja koki. Se me
enlodaron los pies.
lokokaxita ja jwexi. Se me
enlodaz el calzn.
lokokaxita ja beji. El camino se
enfang.
loktor. Doctor, mdico. ajnanum.
lokuman. Anfitrin.
lokwani. Invitar.
mi xkanxi yuj ja lokwaneli. No
le gusta invitar.
lokwanum. Anfitrin.
loko. Alquilar, arrendar.
oj jlok awi xen luum.
Alquilar de ti un pedazo de tierra.
oj jloke luum sbaj ajwalal.
Alquilar tierra del patrn.
391

lokol-lom
-

oj ka awi lokjel ja luumi. Te


arrendar la tierra.
lokol. Delegado, empear, rehn, suplente,
suplir, representante, lugarteniente,
apoderado, teniente, vicario.
ja ma ay yatel jani jlokoltik.
El comisariado es nuestro
delegado.
june ja mandaranum ja ba
kakanummi sbiil lokol. Uno
de los oficiales en el ejrcito se
llama teniente.
june ja pagre ja ba egelesya
katolika sbiil lokol yuj ja
schol oj slokoluk ja obispo..
Uno de los padres en la igeslia
catlica se llama vicario porque
suple al obispo.
kan slokol ja cheji manto oj ka
awi slokol ja ixim. Te
empear mi carnero hasta que te
devolviera el maz prestado.
manto oj jtuptik ja takini oj
kanuke mochan oxwane
slokoluk ja jkomontiki ti ba
elkanum. Hasta que paguemos
el dinero, tres rehenes de la
comunidad quedarn amarrados/
detenidos con el ladrn.
mi ma oj kanan jlokol atel.
No te vas a quedar como mi
suplente en el trabajo?
oj kankon walokol atel. Te
voy a suplir en el trabajo.
oj kankon slokoluk ja
jkomontiki. Voy a quedarme
como representante de mi
comunidad.
oj ochuk slokoluk ja ma ay
yatel. El comisariado va a entrar
como lugarteniente.
julelon slokol yuj ja jkomoni.
He llegado apoderado por mi
392

comunidad.
slokolon ja jkomontiki. Soy
representante de mi comunidad.
wa xkana oj kan jmok ja
martini ba oj yateltayon ja ba
walokol ja weni. Quiero que
Martn quede conmigo para que me
sirva en lugar tuyo.
lokolan. Substituir a alguien, remplazar a
alguien, ir en lugar de otro.
wa xlokolana. Te substituyo.
wa slokolanon. Me remplaza.
oj jlokoluka. Ir en lugar tuyo.
oj alokolukotikon. Nos vas a
representar.
lokolajiyon. Me sustituyeron.
lokolanan. lokolan.
lokolani. Ir en lugar de otro, estar en lugar
de otro, ser sustituto.
lokolaniya. Fuiste en lugar de
otro.
wa lalokolaniyon. Estoy en lugar
de otro.
oj lokolanukotikon. Vamos a
ser sustitudos.
lom.
1.
En balde, slo, vaco, puro, no sirve
para nada, mero, porque s. [A
menudo el trmino lom se refiere
a acontecimientos o acciones
que carecen de razn o
fundamento o no los necesitan.
En otras ocasiones subraya el
hecho que se expresa en la frase.
Ese hecho tampoco requiere
confirmacin porque simplemente
as es. En este sentido corrobora
algo que no exige ms
explicaciones o razones].
lom ajni. En balde corri.
lom ja. Slo agua.
lom kumal wa skapa kitik. Nos
ofrece palabras vacas.
-

loman-lomanbes
-

lom loil. Pura palabrera.


lom te. Un rbol o una planta que
no sirve para nada en particular.
lom ton. Mera piedra.
lom yaljel. Decir por decir.
yeni ti och kumanuk loma. l
empez a hablar palabra vacas.
jas lom wajyexi oj awilex ja
wenlexi ja ba chayan kinali.
Por qu as no ms fueron a ver
ustedes en la tierra despoblada?
kaaxik ja ba yoj chonab ba
snaj jun lom swinkil. Vayan a la
ciudad a la casa de fulano.
jas yuj julya. lom. Por qu
llegaste? - Porque s.
jas yuj ja lom cham wa
xawabyexi. jas yuj lom wan
kumal ja wajukujolexi. Por
qu se inquietan ustedes y por qu
estn dudando? [El lom repetido
subraya que las inquietudes y
dudas caracen de fundamento
como en la frase siguiente].
lom sjipa kani ja perjume. Sin
razn derroch el perfume.
jas yuj ja lom tekanex eke ja
ili snajtil ja kaku. Por qu sin
razn estn parado aqu todo el da?
jas lom jajipawon kani. Por qu
me abandonaste? [Aqu el lom no
tiene traduccin y sirve para
enfatizar que el abandonar del
jipa no tiene razn desde la
perspectiva del abandonado.
kani, a su vez, es uno de los
posicionales que se agregan a
los verbos. En este caso kani
enfatiza el verbo jipa en el
sentido de que se hace
duradero. En la frase citada el
verbo jipa se modifica tanto por
lom como por el posicional kani.].

2.
-

Intil.
lomon. Soy intil.
mi lomukex. Ustedes no son
intiles.
3.
lom kikinal.
lom kikinal wa xkumani.
Habla por hablar.
lom kikinal yala kabi. Me
enga.
4.
mok lomuk. [En combinacin
con mok se agrega el sufijo -uk
a lom y se expresa un orden
absoluto].
mok lomuk jamile. No lo matars
de ninguna manera.
mokni lomuk jawale. De ninguna
manera lo dirs.
mok lomuk akomex. No les
prohiban de ninguna manera.
5.
lom bi.
lom bi oj tsik ja cheneki.
kaax ila. S, se van a quemar los
frijoles. Vete a verlos.
lombi ochuk ja tan wakaxi ti
ba kalajtik ta mi xwaj ilxuki.
S, el toro va a entrar en nuestra
milpa, si no se va a verlo. mok.
lom swinkilotik ja mejikoi.
Somos mero ciudadanos de
Mxico.
loman. Bache, caada, valle.
lomantam, lopan.
jel ja lomani ti ba bej. El camino
est lleno de baches.
ja naitsaltik ti ba loman. El
casero en la caada.
ja slomanal ja jkolonyatiki. El
valle de nuestra colonia.
lomanaxi. Ahoyarse, hacerse intransitable.
lomanaxita ja beji. El camino se
ahoy.
lomanbes. Ahoyar, hacer intransitable.
slomanbes ja bej ja aktobusi.
393

lomanbi-lotso
El autobs hizo intransitable el
camino.
lomanbi. Ahoyarse, hacerse intransitable.
oj lomanbuk ja beji. El camino
se har intransitable.
lomantam. Caada de caa loca,
Lomantn. [Nombre de un ejido
a uno 30 km al norte de
Comitn].
swinkil ba lomantam. Vecino de
Lomantn. [Este giro es mejor
que swinkil lomantam].
lomloni. Correr.
wan lomlonuk ja ramiroi ba
bej. Ramiro est corriendo en el
camino.
jel xlomloni ja tan tsii. Ese
perro corre mucho.
lomte. Mala hierba, cualquier vegetal que
no se considera comestible ni tiene
otros usos. lom.
lopan. Bache, caada, valle. loman.
lopan yaman. Lleno de baches.
lopan jotsan (regional). Lleno de
baches.
niwan lopan. Caada.
ja naitsaltik ti ba lopan. El
casero en el valle.
ja slopanal ja soledad. La caada
de Soledad.
lopanaxi. Ahoyarse, hacerse intransitable.
lomanaxi.
lopanbes. Ahoyar, hacer intransitable.
lomanbes.
lopanbi. Ahoyarse, hacerse intransitable.
lomanbi.
loploni. Comer rpido (gente, puercos)
zamparse.
wa xloploni ja chitami. El puerco
come rpido.
wan loplonuk sok ja swaeli.
Est zampndose la comida.
loplonum. El que come rpido,
394

zampatortas.
loro. Loro. ma.
losan. Montn de algo blando.
jun losan ixim. Un montn de
masa de maz.
lose. Montoncito de algo blando.
jun lose lokok. Un montoncito de
barro.
loskin. Tortilla grande.
lospiji. Despearse.
lospiji jun ton ti ba patak. Se
despe una roca del peasco.
lospin. Arrojar.
skana oj slospukon ba
snexanal wits. Quiso arrojarme
desde el precipicio.
lotan. Apretado entre las piernas.
lotan ba koki sok koxtal ti ba
snalan. Tengo el costal apretado
entre las piernas.
loto. Juntar los pies, apretar los pies o
piernas contra algo, cercar, rodear,
sitiar.
sloto ja yoki. Junt los pies.
sloto ja yoki ba kawu. Apret
las piernas contra el caballo.
jlototikon ja nichimi sok
tsapte. Cercamos las flores con
horquetas.
lotobal ja ma ay yatel ti ba
tsomjel. El comisariado est
rodeado por la gente en la junta.
lotobal oj ajyanik. Ustedes
estarn sitiados.
lotwani. Apretar (pies, piernas).
wan lotwanel. Est apretando los
pies.
lotso. Dar palmadas en la espalda, agarrar
algo o a alguien para no caer.
slotsowon. Me dio palmadas en
la espalda.
slotso ja snajbante ba mi oj
mokuk. Agarr el bastn para no

lotstalaan-luum
caer.
lotstalaan. Dar muchas palmadas en la
espalda.
loxni. Rozar.
wajtik loxnel. Vamos a rozar.
loxnum. Rozador, machetero.
loxo. Rozar, rascar.
oj ke slox yal kul. Van a
comenzar a rozar las hierbas.
tuk oj ke slox yalaj yajkachil.
Otros van a comenzar a rozar la
milpa de nuevo.
wa xloxo awi wawolomi. Te
rasco la cabeza.
wa xloxo ki ja jolomi. Me rasco
la cabeza.
wanon sloxjel ja jkabi. Me estoy
rascando la mano.
wanon jloxjel. Me estn rascando.
loxubalxa ja alaji. La milpa ya
est rozada.
loxtalaan. Rozar mucho, rascar mucho.
loxub-ak. Herramienta para rozar,
machete.
luum, luumal. Tierra, suelo, patria,
colonia, comunidad, barro, arcilla,
barro para tejas, problema agrario,
terreno, suelo, lugar, Nuestra
Madre Tierra. [La tierra desde la
perspectiva tojolabal es Nuestra
Madre Tierra, porque nos
sostiene, nos da comida a
nosotros y nos quiere. De la
tierra, adems, brota la vida que,
a su vez, nos da vida, nos alegra
el corazn y nos llena de
gratitud por las bondades
recibidas. Con la tierra, Madre
Nuestra, con los productos de la
tierra y con los dems humanos,
animales y toda la naturaleza
formamos, finalmente, una gran
comunidad. Por todo lo dicho,

la tierra no es simplemente un
medio de produccin, sino la
mam que nos sostiene y nos da
vida. As es que nuestro trabajo
con la tierra no se reduce al
aspecto econmico, sino que es
trabajo para la vida. Por eso, al
trabajar la tierra servimos a
Nuestra Madre Tierra por la
vida y por este trabajo no se
cobra. Es decir, no la trabajamos
para que nos pague. Nuestra
Madre Tierra no maneja dinero
y no esperamos salario al
trabajarla. Otra cosa es el
trabajo en las fincas atel.
La tierra tampoco es una
mercanca que se puede comprar
y vender. Puesto que la tierra es
Nuestra Madre, si la vendemos
la prostitumos. Qu clase de
hijos seramos, si convirtisemos
a nuestra mam en prostituta?
La relacin con la tierra como
la Madre Nuestra contrasta con
aquella que la considera y trata
como mercanca. En el primer
caso la relacin se realiza dentro
de la comunidad del NOSOTROS
csmico. Nos encontramos y
convivimos como iguales que nos
respetamos mutuamente. Por
supuesto, nuestras funciones son
diferentes. La Mam tiene otra
funcin que todos sus hijos e
hijas, pero s formamos una
familia que representa un
conjunto ecolgico de relaciones
recprocas. Nadie tiene la
autoridad de mandar a los otros.
La Madre en efecto nos puede
exigir, y s puede enojarse con
nosotros. Pero no es mandona.
395

luum
En el segundo caso, somos
nosotros, los humanos que
disponemos sobre la tierra al
comprar y venderla, al tratarla
segn nos parezca, al dominarla,
abusar de ella y maltratarla. Este
comportamiento se refleja en las
relaciones sociales. Una minora
dispone y la mayora est
despojada de su capacidad de
tomar decisiones. El cambio del
artculo 27 de la Constitucin al
permitir la compraventa de
tierras
ejidales
afect
profundamente la relacin con la
tierra. Ya no se respet el hecho
de que la tierra no es vendible.
Este cambio fue uno de los
factores que contribuy el
levantamiento del 1 de enero de
1994. Dicho de otro modo, la
concepcin de la tierra como
mercanca de compra-venta
contradice desde las races la
concepcin tojolabal. Pero la
particularidad es que la
concepcin comercial se hace en
nombre de la ley y bajo la
proteccin de la misma. El
respeto de la tierra, en cambio,
carece de la proteccin legal. He
aqu la contradiccin entre dos
tipos de cosmovisiones.
Se agrega otro aspecto al tema
de Nuestra Madre Tierra (jnantik
luum). Todas las santas y los
santos de la iglesia catlica se
llaman jnantik (Nuestras
Madres) y jtatik (Nuestros
Padres). Por ello, no hay
diferencias entre las jnantik en
cuanto santas y la jnantik en
cuanto Nuestra Madre Tierra. En
396

1995 en una reunin con


tojolabales para producir un
manual de ritos para diconos y
catequistas tocamos este tema. Se
contrastaron la jnantik luum
con los otros santos o santas.
Con referencia a la jnantik
luum uno de los diconos dijo
...pero ella vive. Est en medio
de nosotros. Convivimos con ella
a diario. Las otras jnantik, en
cambio, son del pasado. Todos
los dems asistentes a la reunin,
diconos
y
catequistas,
confirmaron las palabras. De
este modo, pusieron nfasis en
la presencia de la jnantik luum
con la cual conviven en la
actualidad a diferencia de las
dems jnantik.
ja jnantik luum muestra,
finalmente, tiene dos aspectos
representativos
para
la
cosmovisin tojolabal. Por un
lado, el trabajo de la tierra es
simultneamente econmico y
religioso. Ambas orientaciones
no representan realidades
separadas que pertenecen a
ramas diferentes de la vida
tojolabal, sino que son
actividades que no slamenre se
complementan, sino que los
aspectos econmico y religioso
son dos lados de una y la misma
medalla, es decir, de la misma
actividad.. La separacin de los
dos
tiene
repercusiones
profundas en la sociedad
dominante. Cada lado se
desarrolla y se explica conforme
a criterios diferentes y autnomos.
De este modo se establecen las

luumkinal

especializaciones incapaces de
dialogar los unos con los otros.
Por decirlo as, al salir de la
iglesia entramos al reino
econmico que habamos dejado
al entrar en la iglesia.
Por otro, el hecho de que ja
jnantik luum forma parte del
grupo de todas las dems jnantik
manifiesta
la
capacidad
tojolabal de inculturar el
cristianismo o catolicismo en su
cosmovisin. En efecto, la
jnantik luum est ms presente
en la vida diaria tojolabal que
las dems jnantik. A nuestro
juicio no se trata del sincretismo
cuya premisa nos parece
equivocada. Parte de la
presuposicin de que hay un
cristianismo/catolicismo puro
desde cuya perspectiva ja
jnantik luum representa una
desviacin. Hay que recordar
que tal cristianismo/catolicismo
puro nunca ha existido y que
desde los tiempos del Nuevo
Testamento hay una multitud de
elementos que no slo se
complementan sino que, a veces,
se contradicen].
luumaltik. Muchas tierras.
mi lekuk ja luum iti. Esta tierra
no es buena.
mokta ba luum. Cay en el
suelo.
ja luumi ja ba pojkitik. Nuestra
patria.
chab ek luum. Barro, arcilla.
sluumil teja. Barro para tejas.
yax luum, yaax luum. Tierra
hmeda.
ba mi oj jotstik sok sluumi ja

cheneki.
Para
que
no
arranquemos los frijoles con la
tierra.
luumchenek. Frijol de suelo.
luumpom.
luumchenekaltik. Frijolar (de
frijol de suelo).
kan chaban ja jluumtiki.
Nuestro problema agrario qued
pendiente.
smanata ja luum iti. Compr
este terreno.
wajta ba sluumi. Se fue a su
lugar. slujmal.
jnantik luum. Nuestra Madre
Tierra.
ti ek skutse ba luum san
karlos. Entonces cruz la regin
de San Carlos.
ja ba sluumil margarita. En la
regin de Las Margaritas.
ba slechanal ja luum jawi. En
toda aquella regin.
jitsan skanata yi ba mi oj
jekjuk ja ba spatik ja luum iti.
Mucho le rogaba que no fuera
enviado fuera de esta regin.
ja winik jawi tixa mok ko man
luum. Aquel hombre cay al suelo.
jachonowexni maa ja waluumi.
Vendieron ustedes su terreno?
mi ma yala awabi ta oj achone
ja waluumi. Nadie te dijo que
vendieras tu terreno.
luumkinal. Tierra, mundo, regin, suelo,
terreno. kinal, kikinal,
satkinal.
sok ba spetsanil luumkinal.
En toda la tierra.
mok atsomex jitsan ja
warikesailexi
ja
ba
luumkinali. no acumulen
muchas riquezas en la tierra/en el
397

luuman-lubu
mundo. [Contexto cristiano].
sjeka kechan ja yunin ja ba
luumkinal ja dyosi. Dios envi
a su nico hijo a la tierra/al mundo.
[Contexto cristiano].
ja jchonabili mini sbajuk ja ba
luumkinal iti. Mi reino no es
de este mundo. [Contexto
cristiano].
ja jas oj amoche ja ba
luumkinali jachni mochubal
oj kanuk ja ba satkinali. wa
skana oj yale. mochani kani ja
smule ja ixuk winik jumasa.
Las cosas que amarren en la tierra
quedarn amarrados en el cielo.
Quiere decir. Amarrados quedan los
delitos/pecados de las mujeres y
hombres. [Contexto cristiano].
ba schanil schikin ja
luumkinali. En los cuatro
esquineros del mundo.
mi oj kile spetsanil ja
luumkinal. No voy a ver todo el
mundo. [El luumkinal slo
corresponde a la tierra de modo
aproximado. Se refiere al mundo
en el cual vivimos y nos
movemos. Por eso ah estn el
sol, la luna y las estrellas. Es
decir, estn los mismos
fenmenos que encontramos en
el satkinal. Pero los dos se ven
desde perspectivas diferentes. En
el contexto religioso/cristiano el
satkinal se identifica con el
cielo, lugar de Dios. En su
lugar se habla tambin del kul
chaan o nalan chaan.
conceptos: mundo].
luuman. Invadir. lugaran.
sluumane ja kalajtiki.
Invadieron nuestras milpas.
-

398

luumaxi. Aborrajarse, estropearse


(milpas).
luumaxita kan ja alaji yuj mi
xyaa ja. La milpa se aborraj
porque no llovi.
luumbi. Aborrajarse, estropearse
(milpas).
jel ja yoli. oj luumbuk ja
kalajtiki. Hay muchos gusanos del
elote, nuestras milpas se van a
estropear.
luumpom. Especie de flor amarilla no
identificada. [La palabra es un
compuesto de luum tierra y pom
copal. La composicin se hace
de la misma manera que
luumchenek frijol del suelo.
Hay dos sustantivo que se juntan
de manera tal que el segundo es
el determinante y el primero sirve
de calificativo. Se trata, pues, de
frijol del sueloa diferencia de
frijol
de
enredo
telakchenek. Aplicando la
misma regla de composicin al
ejemplo de luumpom se trata,
pues, de copal del suelo.
Desconocemos la planta, pero
podemos explicar la estructura
del compuesto].
luba. lubu.
luban. Dos puados.
ta bechan ja jkabtiki wa xoch
jun luban. Al hacer el hueco de
las manos caben dos puados.
lube. Dos puados.
jun lubuk ixim. Dos puados de
maz.
lubu. Sacar (con o en el hueco de la mano),
recoger, abrir (costal).
oj slub ja taani. Va a sacar la
ceniza.
slubu ja sat iximi ti ba luum.

lucha-lujchayub
Recogi los granos de maz del
suelo.
slubu ja koxtali. Abri el costal
(para que se metieran las cosas).
lucha. Lucha. luchar.
mi oj cham jkujoltik anima
wokol ja jluchatiki. No nos
preocupamos, a pesar de que
nuestra lucha es difcil.
luchan. Encaramado. tukan.
wa xkan luchan ti ba te ja muti.
Las gallinas estn encaramadas.
luchanaxi. Encaramarse. tukanbi.
luchanaxita ja muti. Las gallinas
se encaramaron.
luchar. Luchar. kontraan, tojtokela.
[La lucha y el luchar a menudo
no se refieren a la lucha armada
sino a la capacidad de enfrentar
los problemas diarios que, sin
embargo, en el contexto tojolabal
y amerindio, significa encontrar
caminos de sobreviviencia dada
la discriminacin y el racismo de
la sociedad dominante].
jel lek wa skulan luchar. Lucha
valientemente.
luchu. Cornear, sacar (espina).
lom oj sluch-a ja tan wakaxi.
Sin motivo el toro te va a cornear.
sluchuwon ja tan wakaxi. El toro
me corne.
sluchu ki ja kiixi. Me sac la
espina.
luchwanel. Corrida de toros, cornada.
luchwani. Dar cornadas.
jel xluchwani ja tan wakaxi. Ese
toro da muchas cornadas.
luchwanum. Corneador.
lugar. Lugar, lado, colonia, cosa. luwar,
naits.
ba jitsan lugar. En muchos
lugares.

ba spetsanil lugar. Por todos


lados.
ti ba walugarex. En la colonia de
ustedes.
ja wewo ba lugaraltik jel jitsan
wa xyala mey ixim. Ahora en
muchos lugares dicen muchas
veces que no hay maz.
mi xkab slugaril. No entiendo la
cosa. slugaril.
lugaran luum. Invadir tierras. luuman.
slugarane ja sluum ja ajwalal
ja alajanumi. Los campesinos
invadieron las tierras del finquero.
lugaraxi. Poblarse.
lugaraxita ja asyendai. El lugar
se pobl.
lugarbes. Poblar.
slugarbes jun kolonya. Poblaron
un ejido.
lugarbi. Poblarse.
oj lugarbuk ja chin kolonyai.
El pequeo ejido se va a poblar.
luj. Especie de planta no identificada,
parecida al chib pero con
espinas.
lujbaji. Caer (cabello, frutas maduras).
wa xlujbaji ja kolomi. Se me cae
el cabello.
wa xlujbaji ja tekuli. Las frutas
maduras caen del rbol.
lujbajum. Fruta cada.
lujchayub. Torre, candelero. [La torre se
hace de cuatro horcones sobre
los cuales se pone una tabla. El
trmino se puede referir a otras
cosas algo elevadas como, por
ejemplo, el candelero.].
kela awilex jun yajlub kandela.
mi ma tilanuk oj ajyuk kajan
ba jun slujchayub. Miren una
vela. No ser necesario que se
ponga sobre un candelero?
399

lujkuch-lumtsin
-

yaa keuk jun slujchayub ba


oj stalna ja sluumi. Mand
hacer una torre para cuidar su
terreno.
lujkuch. Garabato.
wa xmakuni ba saoj ja
lujkuchi. El garabato sirve al
cortar zacate.
lujpi. Volar.
oj lujpukotik ti ba yoj jujpum.
Vamos a volar en el avin.
jujpi jan ili jujpi oche ja
pejpeni. La mariposa volaba hacia
ac volaba hacia all.
luk. Garabato, luc (comiteco), palo para
cortar frutas con un gancho en la
punta, caa de pescar.
lukan. Arco, arqueado, jorobado.
kujan, kuchan.
lukan ja sni ja cheli. El pico del
perico forma un arco.
lukan te. rbol arqueado.
lukan wa xbejyi. Camina
jorobado.
lukba. Pescar con caa y anzuelo.
oj wajkon lukbuj xolob. Voy
a pescar camarones.
lukbachay. Pescador (con caa y
anzuelo).
lukbal chay. Anzuelo para pescar.
aa ochuk ba yoj ja ja
waslukbal chayi. Echa al agua
tu anzuelo. [lukbal suele preferir
la forma slukbal].
lukbani. Pescar con caa y anzuelo.
wantik lukbanel. Estamos
pescando.
lukum, lukumal. Estmago, vientre,
barriga, panza.
chee yaa ki ja jlukumi. Tengo
el estmago fro.[Se recomienda
comer cosas dulces para
curarlo].
400

ek lukum. Diarrea.
kak yaa ki ja jlukumi. Tengo
el estmago caliente. [Para su
curacin se debe evitar comer
cosas dulces].
slukum koktik. Pantorrilla,
camote (comiteco).
wa xke slukum ja waj ti ba
samet. Se alza la panza de la
tortilla en el comal.
yib jlukumtik. Abdomen.
[El dolor de estmago se llama
a menudo yaj kaltsil, esto es,
dolor de corazn. Porque se
piensa que el estmago est
ubicado donde est el corazn.
Para la curacin del estmago
fro se recomienda lo siguiente:
se busca un xakton que se
calienta bien. Sobre esta piedra
se derrama agua para que se
evapore. El enfermo se sienta de
cuclillas sobre el xakton y se
abriga bien. El vapor ha de
curarlo. Observamos que entre
los tojolabales tambin hay lo
fro y caliente para diferentes
alimentos y enfermedades.
chee, kak].
lumbris, lumbrisal. Lombriz.
lumbrisaltik. Muchas lombrices.
lumbrisera. Lombriguera (hierba
vermfuga).
lumtsin. Desparramar, disparar, granizar.
slumtsin ke ja sbaal ja
baldei. Desparram el contenido
de la cubeta.
wa slumtsin ja balai. Dispara la
bala de mostacilla.
oj jlumtsuk el ja balai. Voy a
disparar la bala de perdigones.
wanxa slumtsin ja bati. Ya est
granizando.

lumtsinani-luwar
-

wanxta slumtsin koni ja bati


yuj jel juntiro wa xjaki. Cae
muchsimo granizo.
lumtsinani. Desparramar.
wan
lumtsinanel.
Est
desparramando.
lumtsintalaan. Desparramar muchas
cosas.
lunes. Lunes.
lupupi. Volar. jujpi.
wa xlupupi ja useji. El zopilote
vuela.
lutalaan. Cerrar muchas cosas.
lutan. Cerrado, preso. presoanum.
lutanxa ja snaji. Su casa est
cerrada.
lutanon. Soy preso, estoy preso.
wan ma xakanawex oj jsijpuk
junuk ja ma lutani. Quieren
ustedes que soltara a uno de los
presos?
lutu. Cerrar, encerrar, acorralar,
encarcelar. [Las puertas de las
casas tojolabales no tienen
chapas o cerraduras. Al salir los
habitantes cierran la puerta con
un mecate para que no se metan
los animales. La gente que pasa
y ve el mecate sabe que no hay
nadie en la casa y no entra].
slutu ja naitsi. Cerr la casa.
slutu ja muti ti ba snaj mut.
Encerr las gallinas en el gallinero.
mi oj jlutik ja jtitiki ba oj yil
ja kejtik ja loktori. No cerramos
la boca para el que dentista vea
nuestros dientes.
slutu ja cheji ti ba skoral.
Acorral los carneros.
slutuwon ba preso. Me
encarcel.
lutji ba preso. Fue encarcelado,
lo encarcelaron.

yiaje oche ba oj lutjuk ja


yeni. Lo entregaron para que
fuera encarcelado.
ja ba snaj lutjeli. En la crcel.
lutwani. Encarcelar.
jel xlutwani ja mandaranumi. El
gobierno encarcela mucho a la
gente.
snaj lutwanel. Crcel.
lutwanum. Carcelero.
lutsan. Apretado (debajo del brazo).
lutsan ba jkabi sok ja juuni.
Tengo el libro apretado debajo del
brazo.
lutsu. Dormir juntos, abrazar (al estar
acostado), cruzar (brazos), abrigar.
oj jluts kan jbajtik wayel.
Vamos a dormir juntos.
wa xlutsuwa. Te abrazo (al estar
acostados).
lutsuwik ja wakabi. Cruzen
los brazos!
wa slutsu ja snolob sok swech
ja snan mut ta pakan. La gallina,
al empollar, abriga los huevos con
las alas.
lutswani. Abrazar al estar acostado.
luwar. Lugar, poblado, asentamiento.
lugar, naits, ja ba jnajtiki.

401

ma

m
ma (1). ...? [Partcula interrogativa que
siempre se coloca despus de la
primera palabra de la frase
como las entradas siguientes lo
muestran. Esta partcula se
emplea solamente en preguntas
a las cuales se responde
afirmativa o negativamente. Las
entradas lo confirman. Pero hay
otra particularidad, tpica del
tojolabal y sin igual en espaol.
Es por la misma particularidad
que agregamos las respuestas
posibles a las preguntas de las
entradas. Entre parntesis
aadimos las respuestas secas y
posibles del espaol. Esta clase
de respuestas no existe en
tojolabal por la falta de las
palabras correspondientes. Para
un ejemplo tpico vase la frase
que sigue en la entrada de
miyuk:-alawik lek ja yajni leki.
alawik miyuk ja yajni miyuki,
digan lek, bien, si es bien, y
digan, miyuk, no lo es, para no.
Adems, si a alguien se le
ocurriera una respuesta seca de
puro s o no, se considera mal
hablado. Por consiguiente, las
respuestas, afirmativas y
negativas, tienen que repetir
parte de las preguntas a fin de
que se produzca el equilibrio o
la complementariedad entre
pregunta y respuesta. La misma
relacin de equilibrio podemos
observar al nivel no lingstico.
Las personas se complementan
as como ocurre en el kentik,
402

el NOSOTROS, tan representativo de


comportamiento tojolabal].
maj.
ay ma pichi. - ay pichi. Hay
pozol? - Hay pozol. (s).
mi ma ayuk pichi. - meyuk
pichi. No hay pozol? - No hay
pozol. (No)
mi ma oj atnan. mi oj
atnanukon. No te baars? - No
me baar. (No)
oj ma atnan. - oj atnukon. Te
baars? - Me baar (s).
ti ma aya ja tatali. - mi teyuka.
Est el pap? - No est (no).
ti ma ayaa kala mojaljela. teyon. Ests, querido hermano?
- Estoy. (S)
mi ma oj wajuk ja teresai. ojni wajuka. No ir la Teresa?
- S, ir (s).
wan ma xakana tun ja oj asak
wakabi. - wa xkana. No
quieres un poco de agua para
lavarte las manos? - S lo quiero
(s).
ma (2). O, u. [Partcula disyuntiva. A
menudo se suele usar con la
partcula interrogativa en la
misma frase. De este modo la
partcula contina la interrogacin
porque la pregunta se refiere
tambin al trmino de la
disyuntiva. Pero en otras
ocasiones se emplea sola. La
ltima entrada lo ensea.].
kawu ma buruj ja chante iti
ma pilan chante. Este animal es
un caballo o un burro u otro animal?
ay ma ajan ma chenek. Hay
elotes o frijoles?
ay ma ixuk ma winik ja ba
tsomjeli. Hay mujeres u hombres

ma-machinaji
en la reunin.
oj jakuk ja teresa ma ja martai.
Va a venir Teresa o Marta.
ma, matik (1).
1.
Quien, quienes, el que, la que, los
que, las que.
ala kabi, ja ma yabta sbej. Me
lo diga quien lo entendi.
tilan oj stupe ja matik
sjomowe. Tienen que pagarlo los
que lo rompieron.
mi xnaa sbaj ja matik elye.
No conozco quienes salieron. ja
ma, ja matik, mi ma.
ba pilanxa ma oj ya kan yi ja
alaji. A otro le dar la milpa.
xyaa yi ja jun snebuman ja it
ma jel wa skana ja jeumani.
Lo da a otro (su) alumno al cual el
maestro mucho quiere.
jun ma ay stakin. Alguien que
tenga dinero.
mi skana ma oj smojta. No
quiso que alguien lo acompaara.
mini june ma oj bob ekuk
ja ba niwan jai. No hay ni uno
quien pudiera pasar el ro.
2.
ja ma, ja matik.
ja ma ay yatel. La autoridad.
ja matik ay yatel kujtiki. Las
autoridades (elegidas) por
nosotros. ja ma, ja matik.
3.
Quin?, quines?
ma sbaj ja wexi. De quin es
el calzn?
ma smana ja atsami. Quin
compr la sal?.
ma smul. De quin es el delito?.
Quin tiene la culpa?
matik waj sok ja somberon.
Quines se fueron con el
Sombrern?
ma sok. Con quin?
-

ma yunin ja ramiroi. Ramiro es


el hijo de quin?
ma, maal (2). Guacamayo rojo. [Ara
macao].
maaltik. Bandada de guacamayos
rojos.
maax. Mono rugidor, saraguato. [Alouatta
villosa].
maaxaltik.
Manada
de
saraguatos.
chakal maax. Saraguato pardo.
[Se dice eque el saraguato pardo
es muy bravo].
kikil maax. Saraguato negro.
machan. Lo que sobresale, eminente.
machan ja akintei. La table
sobresale.
machan eke ja taji ti ba sni
wits. Este ocote eminente en la
punta del cerro.
machanon eke. Estoy mirando
desde un punto eminente.
machani. Mirar al estar parado o desde un
punto eminente.
machaniyon ja ba witsi. Estuve
mirando desde el cerro.
machin.
1.
Negro.
machin chej. Carnero negro.
2.
machin. Mono araa. [Ateles
geoffroyi vellerosus].
machinaji (regional). Jugar durante una
junta, estorbar.
machinajiyon sok ja jmoji ja ba
tsomjeli. Jugu con mi compaero
durante la junta.
jel xmachinaji ja tan jnali. Estorba
mucho ese ladino.
mok machinajanan. No
estorbes!
machinaji sok ja stsii ti ba
tsomjel. Se distrajo con su perro
durante la reunin.
403

machit-mach
machit, machital. Machete, espada.
tsejeb takin.
machitaltik. Muchos machetes.
ja yej ja machiti. El filo del
machete.
ja pimil machiti. El lomo del
machete.
skana oj slapon ja smachiti.
Me quiso meter el machete.
ja spatik machit. El lomo del
machete.
stasa ja smachiti. Sac el
machete.
yal machit. Cuchillo.
skupulabil, kuchilu.
yokim machit. Mango del
machete, puo del machete.
kulamachit. Herrero.
nukubal lek yuj ja machit ay
yioj chab yej. Ms tajante que
una espada de dos filos. [Notemos
que no se usa mas para sealar
un comparativo de desigualdad.
Ms cercano al tojolabal
podemos traducir: afilado bien
desde la perspectiva de un
machete que tiene dos filos]
mas, menos.
ja ma mey yioj smachit. aa
schone ja skui ba oj smane.
El que no tenga machete que venda
su camisa y lo compre.
ja slochan machiti. Su hoz
(machete curvado).
macho. Mulo.
machjunka. Quin? machunka.
machunka. Quin?, alguien.
machunka (regionalismo de
Lomantn). Quin?, alguien.
machunka mas oj chamuka ja
yal yunini. De quin morirn mas
hijos?
ay machunka ti ba sti naits.
404

Hay alguien en la puerta.


machunkilona wa xawalawex.
Quin (soy) yo, dicen ustedes?
machunkilon ja keni wa
xyalawe. Quin (soy) yo, dicen
ellos?
machunkilaa. Quin (eres) t?
machunkila. Quin es l/ella?
machunkilotikona. Quines
(somos) nosotros?
machunkilexa. Quines (son)
ustedes?
machunkilea. Quines son
ellos/ellas? [Observemos que
muchas de las formas de
machunkil... terminan en -a por
la interrogacin, pero el sufijo
es optativo como lo muestran
otras entradas. Adems ponemos
las formas del verbo ser entre
parntesis porque no lo hay en
tojolabal].
machunkiluka ja iti. Quin
podra ser ste? [Se agrega el
sufijo -uk para sealar
posibilidades de quin podra
ser esta persona].
machunkiluk ja wenlexi. Quin
de ustedes?
machua (expresin coloquial). Quin?
mach. Quin?, alguien.
mach aya. Quin est?
mach ayexa. Quines de
ustedes estn?
ay mach ti ba wanaj. Hay
alguin en tu casa.
macha. Quin?
machtik junuk ja it jumasai.
Quines (son) todos stos?
machtik junuk ja snan stat.
Quines (son) sus padres. nan.
mixani mach aya. Ya no hay
nadie.
-

machachi kinal-majan
-

mach junuka oj yi kani ja


ajastik abaji. Quin recibir/
heredar tus bienes?
machachi kinal (regional, tal vez
antiguo). Crepsculo.
machachixa (regional). Crepsculo.
magrina. Madrina.
wa xoch magrinail. Va a ser
madrina.
magrinaan. Escoger para madrina.
wa xkana oj magrinauka.
Quiero escogerte como madrina,
quiere pedirte que seas madrina.
magrinaaxi. Hacerse madrina.
magrinaaxita ja akixi. La
muchacha ya se hizo madrina.
maj (regional). ...? [Forma del
interrogativo. Se trata de un
compuesto de mi+ma+oj, es
decir: negacin + interrogativo
+ marcador del futuro]. ma
(1).
maj wajan bejyel. No vas a ir
de caza?
maj wajan alaj. No vas a ir a la
milpa?
maja. majtalaan.
1.
Prestar.
jamaja ki ja wajixabi. Me
prestaste tu peine.
la maj jun lapisero. Prstame un
lapicero.
maj tani ja wasameti. Prstame
tu comal un momento.
oj jmaj awi ja koxomi. Te voy a
prestar la olla.
oj ka maj tani ja jwexi. Te
prestar mi calzn por un momento.
2.
Pedir prestado.
wa xmaja tan awi waxanabi. Te
pido que me prestes tus caites por
un momento.
smaja ki ja jwexi. Me pidi que

le prestara mi calzn.
smajawe jun akwal wanajexi.
Pidieron que ustedes les prestaran
la casa por una noche. [As se
pide posada por una noche].
jijlub.
3.
maj jakab. Prstame la mano!
[Se dice para que extienda las
manos para que se eche agua
sobre ellas y para que se lave].
maja wakabi. Prstame la
mano!
maja wen ja. Toma el agua!
(para lavarte las manos o la boca).
[Es la costumbre tojolabal de
lavarse las manos y la boca
antes de comer. Se hace dentro
de la casa inmediatamente antes
de la comida y al estar sentado
ya. El agua se tira sobre el piso
de tierra pisada].
[El verbo maja se usa slo si se
devuelve la misma cosa].
majan. Prestado.
oj katikon awi majan ja snaj
ja karoi. Vamos a darte prestada
la cochera.
aa ki majan chab oxuk waj.
Dame prestadas unas tortillas.
oj ma yaa kitikon majan ja
skawui. Nos va a dar prestado
su caballo?
majan ay ja jnan jtatiki. Mi
padres estaban prestados. [El
trmino se refiere al tiempo del
baldiyo, cuando todos los
tojolabales fueron acasillados
sin recibir remuneracin alguna.
Hablan de s mismos como mozos
que equivalen a esclavos. Al usar
el trmino de majan sealan que
otros u otro fue su propietario
que los haba alquilado pero sin
-

405

majan wawuninuk-majlanaum
paga. As era todava en las
primeras dcadas del siglo XX y
empez a cambiarse a mediados
de los treinta por influencia del
presidente Lzaro Crdenas.
Como alquilados fueron
sujetos al finquero y su
representante el mayordomo,
quienes tenan el derecho de
castigarlos con ltigo si no
trabajaban segn el patrn lo
exiga].
majan wawuninuk. Adoptar.
wa xmajan kuninuk ja mebai.
Adopto al hurfano.
oj smajan yuninuk ixuk ja
mebai. Va a adoptar a la
hurfana.
majananal. Madrastra.
jel skisa ja smajanani. Respeta
mucho a su madrastra.
majani. Prestar, dar en arriendo, rentar.
mi xkanxi yuj ja majaneli. No le
gusta prestar.
mi xbob oj ya majanel ja
sluumi yuj takin. No se puede
que d en arriendo su tierra por
dinero.
oj ya majanel ja tele. Va a
rentar la mancuerna. tupu.
majanaxi. Alquilarse, arrendarse, rentarse.
wa xmajanaxi ja kawuji. Se
alquilan los caballos.
mi xmajanaxi ja naits iti. No se
arrienda esta casa.
majanaxita ja luum iti. Ya se
rent esta tierra.
majantatal. Padrastro.
jel skaan ja smajantati. Quiere
mucho a su padrastro.
majanum. Deudor.
mi majanumuka ja ba mini june
kala mojaljela. Querido hermano
406

no eres deudor de nadie.


majawa. Majagua. [Heliocarpus
appendiculatus Turez].
majawaaltik. Majagual. [La
corteza del majagua sirve para
atar el zacate a las reglas del
techo. As hace las veces de
clavos]. naits.
majke.
jun majke. Una vez.
chab majke. Dos veces.
wak majke. Seis veces.
ja iti ek ox majke. Esto
sucedi tres veces.
jitsan majke. Muchas veces.
jujune majke. De vez en cuando.
mi jay majke. Ninguna vez.
mini jay majke. Nunca.
mi kechanuk jujune majke. No
slo a veces.
tuk majke. Otra vez, otra vuelta.
ox majkeil. Las tres veces.
ja ba schabil majke. La segunda
vez.
ja schabili majke. Las dos veces.
majkil. smajkil.
majla. Esperar, confiar.
oj smajalyon. Me va a esperar.
majlin (regional). Espera!
wa xmajla oj akoltayotikon.
Confiamos en que nos ayudes.
majla abajik. Anden juntos!
[Por ejemplo al leer en coro].
oj kitkunuk ja yajni mi
wanukex smajlajeli. Va a temblar
cuando no lo esperen ustedes.
wa xcha jmajlatik ja skakuil
ja kini. Tambin esperamos el da
de la fiesta.
majlani. Esperar.
majlanan tusan. Esprate un
poco!
majlanaum. El/ella que espera.

majluman-maka
majluman. El/ella que espera.
majtalaan. Prestar muchas cosas o
muchas veces. maja.
majtan, majtanal. Regalo, ofrenda. [Muy
probablemente la palabra se
deriva de maja, majan,
prestar, prestado y, por
consiguiente no es propiedad de
la persona que da un majtan].
oj ka yi jun smajtan. Le voy a
dar un su regalo.
wa xkana ja yabjulabili mi
xkana ja jmajtan. Quiero
compasin [saber sufrir con los
que sufran] y no quiere mis
ofrendas. ajulal.
majtanaxi. Darse de regalo.
majtanaxita ja wexali. El calzn
se dio de regalo.
majtsul. Granos de maz o frutos que
resultan muy pequeos. Ya no se
van a comer.
majtsulxa ja tekuli. mixa oj
jlotik. Las frutas son muy
pequeas. Ya no las vamos a
comer.
majtsulaxi. Salir muy pequeos los granos
de maz o las frutas.
majtsulaxita ja iximi. Los
granos del maz salieron muy
pequeos.
majuman. Deudor.
majum takin. Deudor.
majwani. Prestar, dar prestado.
mi skana oj ya majwanel. No
quiere dar prestado.
maka. [Es muy probable que de la raz
mak se formen las palabras
siguientes hasta maktonta
y, p o s i b l e m e n t e , m a k u n i .
S e excepta, por supuesto,
makina. Por eso agregamos
explicaciones que se inician con

es decir en las entradas


correspondientes].
1.
Tapar, encerrar, cercar, rodear.
jmaka sti oxom. Tap la olla.
smaka jsatik. Nos tap los ojos.
smaka wasati. Te tom el pelo.
smaka jane ja swakaxi man ba
koral. Encerr su ganado en el
corral.
smakawe ja elkanumi.
Cercaron al ladrn.
ti xamakawexa ja chakal cheji.
Ustedes rodean el venado cabrito.
mok amak yi ja stii ja wakax
it wan ateli. No le tapes la boca
al buey que est trabajando.
2.
maka akix.
smaka jun akix. Cortej a una
muchacha.
jmakunej ja litai. Estoy
comprometido con Margarita.
makanxa wa xjak ja akixi. La
muchacha llega comprometida
(para casarse).
oj jmak-a. Te voy a cortejar.
3.
wa smaka sbaj ja yajbeli. La
herida cicatriza.
4.
maka sbej.
smakawe ja jbeji. Me
bloquearon el camino.
smaka wabeji. Te tap el camino.
wa smaka sbej ja kiktiki.
Sollozamos.
wa smaka sbej ja te iti. Este
rbol obstaculiza el camino.
maka (regional). Sitio. maka. [En la
forma regional de maka el
acento cae en la penltima
slaba].
maka, makaal. Sitio, solar, cerco, jardn.
[Es decir, lo cercado].
makaaltik. Muchos solares.
jtsunu itaj ja ba jmakai.
407

makaan-makmuni
Sembr verduras en el sitio.
ayni jun swinkil wa xkumani ja
ba sti maka. Hay un vecino que
habla en la puerta del sitio.
jel jitsan majke wa xwaj sok ja
snebuman ja jeumani ja ba
maka jawi. Muchas veces va a
ese jardn el maestro con sus
hermanos.
makaan. Hacer un sitio o solar comn, sin
cercos en medio.
oj ma jmakauktik kala
mojaljela. Vamos a hacer un
sitio comn, hermano?
makaaxi. Hacerse un sitio.
makaaxita ja luum iti. Se hizo
un sitio de este terreno.
makalji. Pegarse. makmuni.
makalji ja jsatiki yuj ja chameli.
Se me pegaron los ojos por la
enfermedad.
makba. Cercar.
smakba ja yalaji. Cerc la milpa.
makbal. Cerco.
smakbal alaj. Cerco de la milpa.
makbalaxi. Cercarse.
makbalaxita ja yalaji. Su milpa
ya se cerc.
makbani.Cercar.
wan makbanel ja ba sti ja. Est
cercando en la orilla del agua.
makben, makbenal. Novia. [Es decir,
la persona est cercada y por
eso fuera de alcance para otros
jvenes].
ayxa smakben. Ya tiene novia.
mi makbenuk ja martai. Marta
no es comprometida.
makben winik. Novio.
makbenaxi. Prometerse. [De la mujer].
makbenaxi ja teresai. Teresa
se prometi.
makbenxinuk. Novio. makben
-

408

winik, xinuk.
ayxa smakbenxinuk ja
jwatsai. Mi hermana tiene novio.
makbenxinukaxi. Prometerse. [Del
hombre].
makbenxinukaxi ja jbankili. Mi
hermano se prometi.
makchikinan. Echar indirectas a alguien.
[Es decir, taparle los odos a
alguien].
smakchikinanon. Me hech
indirectas.
makchikinani. Echar indirectas.
wa lamakchikananiyon. Echo
indirectas.
makchikinanum. El que echa indirectas.
makina. Mquina, molino.
sjuchulabil.
makinaaltik. Maquinaria.
makina ba tsisulej. Mquina de
coser. stsisulabil
makla. Escuchar, fijarse. [Es decir,
pegarse a lo que se dice o dice
alguien].
maklayik. Escuchen!, fjense!.
ja yeni maklayik. Escchenlo!
maklayon. Escchame!
maklani. Escuchar, estar de escucha.
wan maklanel. Est de escucha.
maklanum. Escuchador, escucha, oreja.
kechan maklanum yena mi
xyaa sbaj sok ja jkomontiki
lajan sok yamigo ja ixtalanumi.
Slo escucha. No se compromete
con la comunidad. Es como un
amigo de los explotadores.
mi maklanumukon. No soy oreja.
makluman. Escuchador, escucha.
makmuni. Pegarse. makalji.
wa xmakmuni ja jsatiki yuj ja
spojwili. Se me pegan los ojos por
el pus. [Es decir, se tapan los
ojos].
-

maktalaan-makla
maktalaan. Cercar muchas veces, tapar
muchas cosas.
smaktalaan ja sti oxomi. Tap
muchas ollas.
makton, maktonal. Remiendo, parche.
[Es decir, algo que sirve para
tapar un agujero].
maktonaltik. Muchos remiendos.
ja smaktonil ja jwexi. El parche
de mi calzn.
mey smakton ja skui. Su camisa
no tiene remiendo.
maktonta. Remendar, parchar, resanar.
smaktonta ja swexi. Remendo el
calzn.
smaktonta ja yibel naits ba
tajta. Resan la pared donde se
haba agrietado.
maktontalaan. Remendar muchas veces,
poner muchos parches.
maktontani. Remendar, parchar.
wan
maktontanel.
Esta
remendando.
maktontanum. Remendn.
makuni. Servir, necesitar, ser til, convenir,
merecer, aprovechar, utilizar.
oj makunuk kujtik. Nos va a
servir.
oj makunikotik yuj. Vamos a
servirle.
machunka oj makunuk yuj. A
quin servir?
tixa makuni yuja. Entonces ya se
puso a servirle.
ja matik mi lekuk lek ayei
tilan wa xmakuni yuj yajnanum.
Los enfermos necesitan mdico.
mi xmakuni ja keremi. Es
muchacho es un intil.
mi xmakuni ja sloili. Su pltica
no conviene.
jel xmakuni ja ba jkomontik ja
smoji. Su hermano sirve mucho

para nuestra comunidad.


wa xmakuni ja stati ba oj
jkoltayotik. Su pap merece que
le ayudemos.
mixa oj makunukon awuj ba oj
awal kabi awuninon. Ya no
merezco que me llames tu hijo.
oj katik makunuk kujtik ja
domingoi ba oj wajtik jachoj.
Vamos a aprovechar el domingo
para tapiscar.
ojto ka makunuk ja poko
machiti. Utilizar an el viejo
machete.
maka. Golpear, pegar, majar, batir.
smakawon. Me golpe.
oj smak-a. Te va a pegar.
oj wajtik makuk chenek.
Vamos a majar los frijoles.
smaka ja iki. Bati el aire.
sjeka pilan smoso. cha oj
smak-e. Envi a otro mozo.
Tambin lo golpearon.
kenita wa xmaka jbaj. Me
pego a m mismo.
makakuk (regional). Alba, aurora.
wanxa makakakuk. Ya es el
alba.
makaris (regional). Oval, ovoide.
tasan, tasaw, tekeris.
makaris ja nolobi. El huevo es
ovoide.
make. Pedazo, trecho, trozo (pequeo),
aventn.
jun make tsuum. Un pedazo de
cuero.
tixa smojtayon jun make. Ya me
acompa un trecho del camino.
jun make te. Un trozo pequeo
de madera.
skuchuwon lom jun make. Me
dio un aventn.
makla. Dar comida, proveer, atender,
-

409

maklaben-mal
alimentar, mantener, sustentar.
wa smakla ja chitam ja ixukei.
Las mujeres dan comida a los
puercos.
wa xamaklayex wanajexi.
Ustedes proveen a sus familias.
ja ixuki wa smakla ja statam
sok ja yali. La mujer atiende a su
esposo y al hijo.
wa xmakla ja kuntikili. Alimento
a mis hijos.
wa smakla ja snan ja pegroi.
Pedro mantiene a su mam.
wa smakla sbaj sok ja sbaal
ja yalaji. Se mantiene con el
producto de su milpa.
tilan oj maklajuk ja ma ayxa
skujol. El que ya es de edad debe
ser sustentado.
maklaben (regional). makliben.
maklani. Con qu vivir, mantenerse.
mi jas yioj ba oj majlanuk. No
tiene nada con que vivir.
jastal oj maklanuk ta mixa
ayuk sluum. Cmo se
mantendr, si no tiene tierra ya?
makliben. El que est sustentado, el que
est provisto, a quien se debe
sustentar.
ayni jujune ixuk sok jowane
smakliben. Hay algunas
mujeres con cinco personas a
quienes deben sustentar.
makluman. Sustentador, proveedor.
maktalaan. Golpetear. Dar muchos
golpes, majar mucho.
smaktalaana. Te golpetearon.
makwani. Dar bofetadas.
jel xmakwani ja kalaxi. El
malcriado da muchas bofetadas.
pocholji ja makwaneli. La
bofetada tron.
mal. Malo.
-

410

mal kumal. Mala palabra. [Es


instructivo que el tojolabal no
tiene palabra propia para el
concepto de malo o el mal. En
su lugar se puede decir mi lekuk
no bueno. Por ejemplo, para
decir que es un hombre malo
se puede decir mi lekuk ja
winiki. Pero lo no bueno
obviamente no es lo mismo que
el mal o lo malo. La
particularidad de no tener un
trmino particular para lo
malo puede reflejar una
actitud de los tojolabales de
evitar expresiones que dicen algo
malo dentro del contexto del
buen hablado. Por la misma
razn el diccionario no incluye
malas palabras a solicitud de
los tojolabales mismos. Tambin
puede haber otra reflexin del
corazn. Las malas palabras
producen efectos negativos en
la comunidad y entre la
juventud por las repercusiones
educativas. Las malas palabras
no son solamente desagradables
sino que tienen los resultados
correspondientes en el corazn
de los oyentes, sobre todo de los
jvenes de ambos gneros. Al
pensar en la concepcin de la
justicia mul se aclara la
tendencia de evitar el uso de las
malas palabras. Hay que sacar
el delito y apagarlo en lugar de
fomentarlo con este tipo de
palabras que no fortalecen el
tejido y las normas de
convivencia dentro de las
comunidades. La ausencia del
concepto, sin embargo, puede

malan-man
orientarnos en otra direccin.
conceptos: el bien y el mal].
malan. Suficiente, bastante, ajustado,
mientras.
malan sok. Es bastante.
malanxa. Ya basta.
malan lek kipa. Me basta.
ti yalaa, malanxaa. Entonces
dijo, ya es suficiente.
malan lek ja pantaloni. Su
pantaln est bien ajustado.
wa xkana oj kan jmok ja
ramiroi ba oj yateltayon ja
ba walokol ja weni. malanto
tito ayon ja ba snaj lutjeli.
Quiero que Ramiro quede conmigo
para que me sirva en lugar tuyo
mientras estoy en la crcel.
malaya. Malhaya, ojal fuera as pero no
lo es, remordimiento.
nupaniyata ma. - malaya. Ya te
casaste? - Ojal fuera as, pero no
lo es.
snaa malaya. Tuvo remordimientos.
mal ak. Palo de conejo. [Especie de
hierba no identificada en
espaol].
malo.
1.
malo, porquera, peor.
maloa. Eres malo.
jelxa malo wa xyala. Dice malas
palabras.
masto malo ja ixtalanum sok/
yuj ja elkanumi. El explotador
es peor que el ladrn.
jel malo oj ekuk awujilex. Muy
malo la van a pasar ustedes.
ja matik malo sok ja matik
leki. Los malos y los buenos.
2.
malo ay.
malo ayon. Estoy enfermo.
malo ay ja jnani. Mi mam se

siente mala.
jel malo ay ja satkinali. Hace
mal tiempo.
3.
malo ila.
malo kilawa yuj ja wapisolomi.
Tengo envidia de ti por tu sombrero.
malo xyila ja smoji. Envidia a su
hermano.
4.
smaloil.
ja smaloil ja iximi. La mala
calidad del maz.
lek naubal sbaj ja smaloili. Su
mala fama es bien conocida.
maloaxi. Enfermarse. koi chamel.
maloaxiyon. Me enferm.
man. Hasta, desde, dentro, en. [Del lugar
y del tiempo]. manto, masan.
1.
man chonab. Hasta Comitn.
sjipa ko sbaj man ili. Se tir
desde aqu hasta abajo.
wa xyaa mokuk man luum. Lo
hace caer al suelo.
ja man kujlaji ja satkinali.
Desde que se hizo el mundo.
man jchinila. Desde mi niez.
man yora chamye ja jnan jtatiki.
Desde que murieron nuestros
padres.
man yoj waxake kaku. Dentro
de ocho das.
jechel man yoj waxake kaku.
Maana en ocho.
2.
man ba. Hasta, desde, en. [Del
lugar y del tiempo].
kotye sok ja barkoi ja man ba
sti jai. Llegaron con el barco
hasta la orilla de la laguna.
man ba ili man tiwi. Desde ac
hasta all.
awayik man ba solom naits.
Grtanlo desde el techo de la casa.
wa xmoki man ba luum ja yal
chani. Cae en tierra el pajarito.
-

411

mana-mandar
-

man ba oxe ora ba och


kaku. Hasta las tres horas de la
tarde.
mana. Comprar, dar a luz. manwani,
manxi.
smana ja iximi. Compr el maz.
smana jun alats. Dio a luz,
compr una nena. [El verbo
mana, comprar, en el sentido de
dar a luz se emplea tanto en
tojolabal como en comiteco. Es
un eufemismo comn en la
regin. As tambin se dice se
me compr mansion, en
lugar de nac pojkiyon.
manxi, pojki].
wan smanjel ja chitami. Esta
comprando el puerco.
jmanunej ja mayi. He comprado
los cigarros.
mi jmanunejuk ja mayi. No he
comprado los cigarros.
mi oj jchone jmanbenxa. No lo
voy a vender, ya lo tengo comprado.
mi manbenuk ja jluumtiki yuj
ja mi bolmaluk. Nuestra tierra
no se compra porque no es una
mercanca.
manubalxa ja kawuji yuj ja
pegroi. Ya fue comprado el
caballo por Pedro.
manunejubal ja chej jumasai.
Han sido comprados los borregos.
mandar. [Por supuesto este trmino se
adopt del espaol y as sirve
para
expresar
ideas
y
concepciones que surgen y se
necesitan en los contactos con
las
sociedad
dominante.
Reflejan nociones que, segn
las experiencias tojolabales,
corresponden a experiencias
habidas o tambin expresan
412

1.
-

2.
-

ideas crticas con respecto a la


sociedad dominante].
Poder, mandar, mandamiento/ley.
ayni wa xyalawe ja mandar jani
sbaj ja pimili. mi jachukuk ja
ba yoj jnalantik. Algunos dicen
que el mandar es de la mayora.
No es as entre nosotros.
ja ma wa skulan mandar mi
skisa chikan jas wa xyala ja
tsomjeli. El que manda no respeta
lo que diga la asamblea.
wa skana oj skul mandar ja
ba jkomontiki. yujxta mixa
pinkaukotik. ja yuj mi
xkanatik mini jun ajwalal ja ba
yoj jnalantiki. Quiere mandar en
nuestra comunidad. Pero ya no
somos una finca. Por eso no
queremos a ningn patrn en medio
de nosotros.
mey pilan mandar mas tilan yuj
ja iti. No hay otra ley ms
importante que sta.
jas mandariluka ja mas tilani.
Cul es la ley suprema?
mandar ay.
mandar ayon yuj ja jnan jtatiki.
Estoy subordinado a mis paps.
mandar
aye
yuj
ja
mandaranumi. Estn supeditados
al mandn.
ja ma ay yatel kujtiki mandar
ay kujtik. La autoridad elegida or
nosotros est mandada por
nosotros. [Es una afirmacin
instructiva que explica la
concepcin
tojolabal
de
gobierno. En esta frase hablan
de las autoridades que han
elegido y cuya tarea es la de
ejecutar los acuerdos de los
electores, es decir, de la

mandarani-mandaranum
asamblea popular del ejido o de
regiones ms amplias. Es decir,
las
autoridades
estn
supeditadas a los electores
delante de los cuales deben
rendir cuentas. El poder, por
ende, no est en manos de este
gobierno, sino que sigue estando
en manos de la asamblea
popular. Dicho de otro modo, el
poder est repartido entre los
asamblestas y no concentrado
en manos de las autoridades o
del gobierno. Con base en lo
dicho,
observamos
una
democracia participativa entre
los tojolabales cuya races no se
encuentran en la Grecia antigua,
una democracia esclavista. Es
una democracia popular que
creci dentro de los tojolabales
y que encontramos en otros
pueblos mayas. Es esta
concepcin y prctica de la
democracia que contrasta con
aquella que los tojolabales
observan en el gobierno
mexicano y al cual haremos
referencia en la entrada de
mandaranum].
3.
aa mandar.
jel skana oj ya mandar ja ba
eskwela ja mayestroi. El
maestro quiere mucho mandar en
la escuela.
mandarani. Mandar.
ja yora keta ja komoni ja
matik och yatel bajtani kajyi
kani ja mandaraneli lajan sok ja
ba pinka ja ajyii. Cuando se
formaron las comunidades, las
primeras
autoridades
se
acotumbrarona mandar as como

en las fincas antes.


mandaranum. Mandn, gobierno
mexicano, rey, capitn.
mini yen yaunejuk ja
mandaranum ba sluumal
mejiko. ja mandaranumi mini
wa skisawotik ja kentika yuj ja
jel chin wa lailjitiki. El gobierno
de Mxico no dio nada. El gobierno
en nada nos respeta a nosotros,
porque a sus ojos somos gente de
poca importancia. (Gemma v.d.
Haar y C. Lenkersdorf 1998: 36 y
46). [La referencia es una
entrada del libro citado. A
diferencia del gobierno tojolabal
interno ja ma ay yatel,
explicado en la entrada de
mandar, al gobierno de Mxico
se le llama mandaranum que
corresponde a mandn y que
los tojolabales de la comunidad
San Miguel Chiptik caracterizan
en la entrada que acabamos de
leer. Es decir, ven en el gobierno
mexicano una estructura
vertical, autoritaria y con el
poder concentrado en el senyor
gobyerno. Es el mismo gobierno
que no respeta a los indios segn
las experiencias de los
tojolabales los han enseado].
ja mandaranum erodesi. El rey
Herodes. [Segn la concepcin
tojolabal los reyes son
mandones, por eso al traducir un
texto los tojolabales escogen la
palabra mandaranum].
ti jak tajuk yuj ja mandaranum.
Fue encontrado por un capitn.
[Igual que los reyes, los oficiales
militares son mandones desde la
perspectiva y experiencia de los
413

maneya-mardomo
tojolabales. Nos referimos a
experiencias muy actuales por la
presencia y el actuar de los
militares en Chiapas. Por el
trmino escogido se manifiesta la
crtica tojolabal referente a la
sociedad dominante].
maneya. Manea, apea.
manga. Manga, pedazo de tierra, puo.
skabil.
ayxa smaktonil ja mangai. La
manga tiene un remiendo.
jloxotik ja manga iti. Rozamos
este pedazo de tierra.
mey smanga ja kuruku. La
manga corta no tiene puo.
mango. Mango. [Mangifera indica L.]
jel xajbani ja mangoi. El mango
est muy sabroso.
maniketa. Remo.
mankinaji. Cojear. lochloni.
wa xmankinaji yuj ja
desgrasyai. Cojea por el
accidente.
mansana. Manzana. [Malus pumila
Miller].
mansanaaltik.
Manzanal,
manzanar.
ibe mansana. Manzano.
mansaniya. Manzanilla. [Matricaria
chamomilla L.].
mansano lobal. Guineo manzano, tipo de
pltano.
manso. Manso. kajyelxa.
jel manso ja kawu iti. Este
caballo es muy manso.
mansoaxi. Volverse manso, amansarse.
lekbi.
mi skaan oj mansoaxuk ja
chitami. El puerco no quiere
amansarse.
manta. Manta.
jun xen manta. Un pedazo de
414

manta.
mantalaan. Comprar muchas cosas.
manteka. Manteca.
manto. Hasta, despus. man, masan.
manto jechel. Hasta maana.
manto wa xek jun jabil. Hasta
otro ao.
manto wa xek jun jabil tito wa
stseni soka. Despus de un ao
se re con el.
tixa ajyi tiwi manto oj chamuk
ja mandaranumi. All se qued
hasta que muriera el gobernador.
manto jas ora. Hasta qu hora?
manuman. Comprador.
manwani. Comprar, ir de compras.
wantik manwanel. Estamos
comprando, estamos yendo de
compras.
manxi. Comprarse, nacer. mana.
ojto manxuk. Si va a comprar
todava.
manxiyon. Se me compr = nac.
[Ya nos referimos al eufemismo
de manxi, comprarse = nacer.
Hay una leyenda al respecto que
dice que hay un hombre que
pasa de un lugar a otro y vende
a los nenes y las nenas que los
paps compran de l. De ah se
explica el uso de los verbos en
tojolabal y comiteco: mana dar
a luz, manxi nacer. La misma
leyenda se usa para el verbo
chono, pojki].
manya. Maa.
manyosa. Maosa.
ixukj manyosa. Prostituta.
marche. Marchar.
wanex marche eke. Ustedes
estn marchando.
mardomo. Mayordomo, encargado de una
finca. tsawanum.

mardomoan-mas
mardomoan. Escoger para mayordomo,
encargar a alguien una finca.
wa skana oj smardomoukon.
Quiere que me encargue de la
finca.
mi smardomoana. No te hizo
mayordomo de la finca.
mardomoaxi. Hacerse mayordomo.
margarita. Las Margaritas. [Cabecera
municipal para la mayora de los
tojolabales].
margaritaani. Ir a Las Margaritas. [Se
refiere sobre todo a los que van
de romera a la Entrada de
Flores en las Margaritas].
margaritaanum. El que va a Las
Margaritas. [Aqu la referencia es
tambin a los pegrinos que van
a Las Margaritas].
marimba. Marimba. kin.
marka. Marca, seal de mercancas o de
propiedad en el ganado.
yaa yi smarka ja swakaxi.
Marc su ganado.
markador. rbitro, marcador [de rboles
para la tala].
ayto skana ja markadori ja ba
tajneli. Falta an el rbitro para el
juego.
wan atel ja markadori ja ba yoj
kul. El marcador est trabajando
en el monte.
markar. Arbitrar.
skulan markar ja ba tajnel ja
pegroi. Pedr arbitr el juego.
marketa. Marqueta (de panela/piloncillo).
maro. Mazo. maso.
marso. Marzo.
martes. Martes.
mas. Ms. [La palabra mas, obviamente,
es una adopcin del tojolabal.
Junto con este trmino se
introdujo la comparacin de

desigualdad que se estructura de


dos maneras en tojolabal. Para:
ms ... que se dice mas ... sok o
mas ... yuj sin diferencia
semntica. En la regin de
Altamirano se prefiere mas ...
sok, en la de Las Margaritas
mas... yuj. Originalmente y a
todo parecer no exista la
comparacin de desigualdad en
tojolabal. Y la nocin de
comparacin, pero de igualdad,
se expresa por el verbo laja
igualar, emparejar y su
derivados. Es decir, personas y
cosas se emparejaron pero no se
expres su desigualdad de ms
o menos, mejor o peor, etctera.
Dicho de otro modo, no se acept
la competitividad, ntimamente
relacionado con la desigualdad.
Para expresar una diferencia se
dice, por ejemplo, ja jun keremi
jelni wewo wa xajni yuj ja
lampoi, el otro joven corre muy
rpido desde la perspectiva de
Caralampio. La oracin
ejemplo nos muestra que no se
usa la comparacin de
desigualdad. Evidentemente esta
clase de comparacin no
corresponde a la cosmovisin
tojolabal. Por eso, hay que
enfatizar que la comparacin de
igualdad prevalece, porque sta
s corresponde a la cosmovisin
de igualdad y complementariedad.
La diferencia entre las dos clases
de comparacin y, en particular,
la preferencia de la de igualdad
y el uso solamente adoptado de
la de desigualdad interpela
el uso lingstico de las
415

masa-masan
comparaciones de desigualdad
en espaol y otros idiomas
indoeuropeos. A nuestro juicio,
no se puede negar la
preferencia de la comparacin
de
desigualdad
con
la
concepcin implcita de la
competitividad que se promueve
constantemente a los niveles
nacional,
comercial,
educacional, etctera. En este
sentido las dos cosmovisiones se
interpelan mutuamente. Dicho de
otro modo, se yuxtaponen la
igualdad que implica la
complementariedad
y
la
desigualdad que implica la
competitividad. La diferencia es
de fondo y dificulta la
comunicacin. Las concepciones
distintas repercuten en la
concepcin de los hombres y de
la realidad. Por un lado se
ensalzan los destacados, los que
se lucen, los lderes, hroes,
capitanes de la industria y de los
bancos, los cineastas y
personajes parecidos que estn
en la cpula social porque
la sociedad misma est
estructurada jerrquicamente.
Por otro, se enfatiza el NOSOTROS
que desconoce y rechaza las
cpulas sociales y a todos que
quieren llegar all. Tenemos,
finalmente, dos estructuras
sociales diferentes desde las
races. Pero las dos coexisten y,
a la vez, se cuestionan porque
las diferencias no se pueden
tapar ni esconder. lajan sok y
Carlos Lenkerdorf 2002: 271278]. masto, menos.
416

mas chaan. Ms alto.


mas lek. Mejor
mas menosxa. Menos.
mas mojanxa. Ya est ms cerca.
mas niwan sok ja kawuji. Ms
grande que el caballo.
mas niwan yuj ja kawuji. Mas
grande que el caballo.
mas tsaan. Mas tarde, ms
despus.
ja mas keel tsakol. El precio
mximo.
ja wewo mas wa xkabi sluwaril.
Ahora lo entiendo mejor.
jitsan atel masni jitsanza ja
stsakoli. Cuanto ms trabajo
tanto ms el costo.
julye mas jitsan ja winiki yuj ja
ixukei. Llegaron ms hombres
que mujeres.
ti ek juke kaku masa.
Despus de siete das ms. [La
forma masa sufija a mas la -a
eufnica por la partcula ti].
mas menosxa wokol. Es menos
difcil.
masa. Tentar, tocar sin verlo, acariciar,
frotar. mastalaan, maswani,
maxkabini, maxmuni.
smasa ja te, yuj tupel ja sati.
Tentaba el rbol porque estaba
ciego.
smasa ja alats ja nanali. La mam
acarici a la nena.
smasa ja koki. Me frot la pierna.
masan. Hasta, despus. man, manto.
ba masan oj wajana. Hasta
dnde irs?
ba masana. Hasta dnde?
ba masana wajya. Hasta dnde
fuiste?
masan pojkiyon. Desde que nac.
masanto chabe. Hasta pasado

maskara-may

maana.
masan ora. Hasta hoy.
masanto ja skakuil ja kini.
Hasta el da de la fiesta.
masanto ja ba schanil kaku.
Hasta el cuarto da.
mini jas snaawe ajyi masanto
jaki ja tsatal jai. No supieron
nada hasta que lleg el aguacero.
maskara. Mscara.
maso. Mazo maro.
mastalaan. Acarciar mucho, frotar
mucho. masa.
masto. Mejor.
bobta mas tsaan oj yabye
masto ja ixuk winik jumasai.
Ms tarde tal vez la gente
entender mejor.
masuman. El que toca sin verlo, frotador,
acariciador, carioso.
maswani. Acariciar, frotar, masa.
wa xkanxi yuj ja maswaneli. Le
gusta acariciar.
maswanum. Frotador, acariciador.
matsab, matsabal. Ceja.
ja jmatsabtiki. Nuestra cejas.
matsan. Que asoma, que espia.
matsan ja yolomi ti ba spat
maka. Asoma la cabeza detrs del
cerco.
matsan ja sati ja tan winiki. Este
hombre est espiando.
mi matsanuk ja jsatiki. No
estamos espiando.
matsamuni. Pestaear.
jel xmatsmuni ja sati. Sus ojos
pestaean mucho.
mats. Atole agrio [fermentado. Se hace
para das festivos]. ulul.
matsa. Comer [alimentos duros que slo
entran en parte en la boca],
moler caa.
smatsa jun xen kaem. Comi
-

un pedazo de caa.
wa smatsa ja kaem ja trapichi.
El trapiche muele la caa.
matsaxi. Hacerse atole agrio.
matsaxita ja iximi. Ya se hizo
atole agrio del maz.
matsaxita ja lobali. Ya se hizo
atole agrio de guineo.
matsben. Bagazo.
matstalaan. Comer muchas cosas duras,
moler mucho. matsa.
mawmuni. Maullar (gato).
man mawmunuk ja misi. El gato
est maullando.
maxa. Lavar, colar (maz).
smaxa ja yiximi. Lav el maz.
smaxa ja yiximi ja ba yoj
chijchinab. Col el maz en la
chichina.
maxkabini. Tentar. Tocar sin verlo (por
invidentes), andar a tientas.
masa, maxmuni.
wan bejyel maxkabinel, wan
slejel eke ma oj chechjuk
yuj. Est caminando a tientas, y
est buscando por quin ser
cargado/guiado.
maxmuni. Andar a tientas. masa,
maxkabini.
wa lamaxmunitik ja ba
kikinali. Andamos a tientas en
la oscuridad.
maxwani. Agarrarse fuerte (animales).
jel xmaxwani ja misi. El gato se
agarra muy fuerte.
maxwuni. Dar manotazos, dar bofetadas.
wa xmaxwuni ja kawuji. El
caballo da manotazos.
maxwuni kuj. Me dio una
bofetada.
maxwunum. El que da manotazos, el que
da bofetadas.
may, mayal. Tabaco, cigarro [Nicotiana
-

417

maya-mexepan
tabacum L.].
mayaltik. Tabacal, muchos
cigarros.
wa xkab jun may. Fumo un
cigarro.
mi xbob oj kabtik may. No se
debe fumar.
maya. Malla.
mayestro. Maestro. jeuman,
choluman.
ochta mayestroil. Se hizo
maestro.
mayestroaxi. Hacerse maestro.
skana ja mandaranum oj
mayestroaxukotik. El gobierno
quiso que nos hiciramos maestros.
jnalbita yuj mayestroaxi. Se
ladiniz porque se hizo maestro.
mayil. Chilacayote. [Cucurbita ficifolia
Bouch].
mayilaltik. Planto de chilacayotes.
mayo. Mayo.
mayte. Tabacn. [Solanum erianthum D.
Don].
maytealtik. Arboleda de tacones.
meemchab. Especie de abejas.
chajnul.
mejun. Anciana. [Es un tratamiento de
respeto. Porque desde la
perspectiva tojolabal, a las
personas de ms edad se les debe
ms respeto. La slaba me suele
indicar el femenino. Una
excepcin es el verbo
memoni].
san kala mejuna. Buenos das,
querida anciana.
memoni. Balar, mugir.
wa xmemoni ja cheji. El borrego
bala.
wa xmemoni ja men yal wakax.
Los becerros mugen.
men. Aquella, esa. [Indicador del gnero
-

418

femenino]. min.
ja men ixuk. Aquella mujer.
ja mentik wakax. Las vacas.
lajana sok ja solom ja men
sululi. Te faltan sesos.
ja men kawu. La yegua.
ja men yal kawu. Potranca
ja mentik mut. Las gallinas.
ja mentik tsii. Las perras.
ja mentik mes. Esas escobas.
[Es de notar que se asigna un
gnero a las escobas. As se hace
con los cerros, ja tantik wits, los
cerros. Por un lado el femenino,
por el otro el masculino. No lo
sabemos ni lo hemos escuchado
que se asigna un gnero a todos
los sustantivos. Las palabras mes
y wits parecen ser excepciones].
meum. Anciana, vieja. [Designacin de
respeto]. mejun.
meumon. Soy anciana.
meumaxi. Volverse anciana.
meumaxita ja jnani. Mi mam se
volvi anciana.
meumbi. Volverse anciana.
mito oj meumbukon. Todava
no me vuelvo anciana.
mexep. Abuela.
ja jmexep jtatawelotik.
Nuestros abuelos.
ja jmexep jtatawelotik ja
kentik tojol abalotik. Nuestros
antepasados tojolabales.
mexepal. Partera, comadrona. [No slo
las mujeres sirven de parteras,
tambin hay hombres de edad
que desempean el mismo
oficio]. tulwanum.
mexepan. Querer a alguien como a una
abuela.
oj jmexepuka. Te voy a querer
como a mi abuela.
-

mexepaxi-mentado
mexepaxi. Volverse abuela.
mexepaxiyonta yuj ja pojkita
june ja kiji. Ya me hize abuela,
porque naci un mi nieto.
meba, mebaal. Hurfano, hurfana.
mebaaxa ma ja weni kala
marta. Ya eres hurfana, martita?
mebaaxi. Quedarse huerfano.
mebaxita ja litai. Margarita ya
se qued hurfana.
mebaoki. Llorar [por la muerte de un
familiar o de un amigo ntimo].
chamta
jnan
wanon
mebaokel. Estoy llorando por
que mi mam muri.
mech. Pestaa.
jmechtik. Nuestras pestaas.
nujumech. Pestaas rectas.
smech chitam (regao). Pestaas
rectas.
chitimech. Pestaas onduladas.
mechan. Al lado de, poco a poco, dejar a
un lado, pasar por encima.
mechan eke ja kajpei ti ba
sti kak. El caf est al lado de
la lumbre.
oj katik mechan ja kajpei.
Poco a poco vamos a calentar el
caf.
mechanotik eke. Nos dejan a
un lado.
katan mechan ja chojlali. El
surco est torcido.
mechan koti. Lleg y pasaron
por encima de l.
mejikano. Mexicano.
mejikanootik mi chapinukotik.
Somos mexicanos y no
guatemaltecos.
mejiko. Mxico.
meka (regional). Meca, rubia, gera.
meko, mekoal. Meco, blanco, gero,
rubio, albino.

mekoaltik. Muchos geros.


sjapa yi ja sluum ja
jtatawelotik ja meko jumasai.
Los blancos quitaron la tierra a
nuestros antepasados.
mekoon. Soy rubio.
meko chenek. Frijoles blancos.
meko chich. Conejo albino.
meko chitam. Puerco meco.
meko kawu. Caballo blanco. =
sakal kawu.
jel meko ja men wakax. La vaca
es muy blanca.
mekan. Arrodillado.
mekanon
eke.
Estoy
arrodillado.
ti och mekana ja ba luumi. Se
arrodill en la tierra.
wajto yile ja stati ti ko mekana.
Apenas vio a su padre se arrodill.
mekani. Arrodillarse, hincarse.
oj mekanuk. Se va a arrodillar.
melado. Color de miel, melado [slo se
emplea como color de caballos].
ja melado kawuji. El caballo
melado.
melan (regional). Escarpado.
melan kinal. Escarpa.
memela. Memela. [Ternstroemia
tepezapote Schl. Et Cham.].
menos. Menos.
mas menosxa. Ya es menos. [El
comparativo adoptado menos no
se entiende como tal y por eso
se agrega mas. Este empleo
particular es un ejemplo
adicional de que el comparativo
originariamente no es tojolabal
sino que fue adoptado. mas].
menos wa xyilawon. No me hace
caso.
mentado. Astuto, listo.
mentado lek ja ajwalali. El
419

mentira-mero
patrn es muy astuto.
mentadoa. Eres muy listo.
akax.
mentira. Mentira.
wan mentira. Est mintiendo.
abal, lom kumal, lola,
slolajel, yakchiuk.
meran. Realmente, as es, ciertamente, de
veras, verdaderamente.
smeranil.
kabtikon sbej meran. Lo
entendimos realmente.
merania. As es, de veras, de
verdad.
oj jakuk meran. Ciertamente va
a llegar.
oj ma wajan meran. Irs de
veras?
wan wokolanel meran. Est
verdaderamente sufriendo.
mi meranuk. No es cierto.
ja ramoni mi meranuk ja sbiili.
Ramn no es su nombre, Ramn
es un nombre falso de l.
mi meranuk wa xkumani. Habla
con falsedad.
wa xkala ja smeranili. ja jolomi
toj ay lek. Digo cosas
verdaderas, no estoy loco.
mi xanaawex jastal ay meran
ja ixuk winik jumasai. Ustedes
no saben cmo la gente est de
veras.
yala yabi ojni wajkon. mas
tsaan mi cho waj meran. Le dijo
que ir. Mas tarde tampoco fue de
verdad.
merka (regional). Medida de ocho varas
de ancho sin medir lo largo. Se usa
al arar la milpa.
merkado. Mercado, plaza.[Un posible
neologismo sera chonxub,
lugar donde se venden
-

420

cosas].
mero. [Es una de las palabras adoptadas
del espaol que, en muchas
ocasiones, se traducira tal vez
mejor con mero. Presentamos
una seleccin de traducciones
posibles y aproximadas].
1.
Verdadero, real, peculiar, cierto,
mismo, verdaderamente, puro,
propio, mero.
mero wawal kajwalatikon. (Eres)
nuestro verdadero anciano seor.
[Contexto cristiano. En lugar de
la traduccin anciando cabe
tambin la de santo. En ambos
casos se trata de alguien que
merece profundo respeto].
ja iti jani mero kunini. ste es
el verdadero hijo mo.
ja mero jluchatiki. Nuestra lucha
real.
ja mero modo ja stati. Es el
modo particular de su pap.
jun mero trato. Una contrato
cierto.
ken mero. Yo mismo kenita.
mero lek. Verdaderamente bien.
mero snichimdyos. Puro trago.
stojbes ja mero ajwalal. El
propio patrn lo hizo.
yen mero. l mero.
yenle mero. Ellos mismos.
yenleita.
2.
mero kaku. skakuil.
mojanxa ja mero kakui. La
fecha est cerca.
wajta ja kaku mero. El da
determinado se fue.
3.
mero meran.
mero meran. Palabra!, ansina
mero.
yala kabi mero meran. Me lo
dijo, es cierto.

mes-mey
mes (1). Escoba, brocha.
mey jmes oj jmes ja jnaji. No
tengo escoba para barrer la casa.
oj jbal yi sok mes ja snajtsil
mut. Voy a pintar con brocha el
gallinero.
mes (2) (regional). Todo. spetsanil,
yibanal.
mes ja komoni. Toda la
comunidad
mesa (1) [el acento cae en la ltima
slaba]. Barrer. mesulani.
smesa ja snaji. Barri su casa.
ja naitsi mey swinkil mesubal
lek chapan lek. La casa
deshabitada estaba bien barrida y
bien arreglada.
mesa, mesaal (2) [el acento cae en la
penltima slaba]. Mesa.
akinte.
mesaaltik. Muchas mesas.
ja smesa ja ixawali. La mesa de
la patrona.
ja smesa ja jwawtiki. El halo del
sol.
ay smesa. El sol tiene un halo. [Es
una seal de que va a llover].
ja smesa ja ixawi. El halo de la
luna.
mesaan. Hacer una mesa.
smesaan ja akintei. Hizo una
mesa de las tablas.
mesaaxi. Hacerse una mesa.
oj mesaaxuk ja tei. Se va a
hacer una mesa de la madera.
mestalaan. Barrer muchas veces o
muchas cosas.
smestalaane yibanal ja
naitsaltiki. Barrieron todo el
casero.
meste. Mest. [Baccharis vaccinoides
HBK:].
mesulani. Barrer. mesa.

mesulananikxa.
Barren!.
Pnganse a barrer!
mesuman. Barrendero, barrendera.
metsan. Acostado con la cabeza puesta
sobre el brazo.
metsani. Acostarse y poner la cabeza sobre
el brazo o encogerse.
laxa
metsanukotik.
Acostmonos.
metsetsi. Echar llamaradas, propagarse (el
fuego).
wa xmetsetsi ja kaki ja ba
tsikel alaj. El fuego echa
llamaradas al quemar la milpa.
jel xmetsetsi ja kaki ja ba
tsikkinal. El fuego se propaga
rpidamente en el incendio
forestal.
mey. No hay, falta, no tener, carecer, sin.
[Es una contraccin abreviada
de mi + ay + uk que da
meyuk, que se abrevia en mey y
meyk].
mey ixim. No hay maz.
mey xjuli. No ha llegado todava.
tusan mey jun lewa ja snajtili.
La distancia es poco menos de una
legua.
chami ja wakaxi yuj ja mey ja.
Muri el ganado por falta de agua.
ja wewo ja kentikoni mey lek
kateltikoni. Ahora nosotros no
tenemos mucho trabajo.
mey yujile snajtsil yixime. No
tienen troje.
ayto skana june ja mey
xakulani. Todava falta algo lo
que no has hecho.
mey kiojtik ixim. Carecemos de
maz.
mey swakax ja ramiroi. Ramiro
no tiene ganado.
mey tak. No hay nada pues.
421

meyk-mi
-

mey yajbal waeli. La comida es


sin sabor, no tiene sabor.
wajtik ganar yuj ja mey kiximtik.
Por carencia de maz vamos a
trabajar en las fincas. atel,
ganar.
mey jastal modo oj jomuk ja
niwan witsi. No hay manera que
se destruya el cerro grande.
meyk. No, no hay. mey, meyuk.
meyk jkujol. No tengo razn.
meyk wakujol. No tienes razn.
mini jas meyka. No hay nada.
meyuk. No, no lo hay. [meyuk es la
contraccin de mi+ay+uk. Es
decir, es la negacin de a forma
verbal ay, hay. De esta manera
meyuk expresa una idea
completa, es decir, es una
oracin completa. En us lugar se
puede decir, por supuesto mi
ayuk, sin cambio de sentido. No
hay que confundir el trmino con
miyuk, no lo es]. mey,
meyk.
-

ay ma pichi. - meyuk. Hay


pozol? No lo hay.
mi ma ayuk tun ja. meyuk.
No hay un poco de agua? - No la
hay.
ja lek mokto kaatik awi ja
wawateli meyuk jawioja. Si no
te hubiramos dado tu autoridad, no
la tendras.
mi. [La palabra mi es la negacin cuyo
empleo sintctico se explica por
la variedad de entradas
numeradas que siguen. La misma
negacin puede agregar los
sufijos conocidos -xa, -to, -ni
que suelen agregarse a
sustantivos,
adjetivos
e
422

imperativos. Enfatizamos que en


el 1. hay dos maneras de explicar
la negacin de verbos en el
aspecto incompletivo. Se puede
decir, mi xkana o mi wa xkana.
Ambos giros son idnticos
semnticamente. Es decir,
corresponden a no quiero.
Para verbos vivenciales sigue
la misma regla. mi laelyon o
mi wa laelyon corresponden
igualmente a no salgo o no
suelo salir. La negacin de
palabras nominales, es decir,
sustantivos, adjetivos y verbos
estativos ampla la negacin por
el sufijo -uk que en este caso
expande la forma de la
negacin. El sufijo mencionado
se agrega a la palabra negada.
Por ejemplo, mi winikuk, no
hombre (no es un hombre), mi
teyukon, no estoy, mi jeluk ja
swakaxi, no mucho su ganado
(no tiene mucho ganado). El
4 . muestra una excepcin
representada por la palabra
multifuncional jas. No admite el
sufijo -uk. Se dice mini jas, nada,
ninguna cosa. En [5 y 6] se
aaden otras excepciones que
no exigen explicaciones. Las
entradas se entienden por s
mismas. En el 7. vemos otra
funcin del sufijo uk dentro de
la negacin mok. ste se
compone de tres voces, mi + oj
+ -uk. mok expresa tanto la
negacin como una oracin
exhortativa. En este sentido el
sufijo -uk seala el aspecto de
posibilidad, expresada por el
verbo. No hay que confundir el

mi

1.
-

2.
-

mok con mokto].


No [con verbos].
mi xchapa ja jwaeltiki. No
prepar nuestra comida.
mi ma oj akoltayon. No me vas
a ayudar?
mi xatiji. No trabaja.
mi wa xaatiji. No trabaja.
mini skana. Seguro no lo quiere.
mito schapa ja waeli. Todava no
prepar ja comida.
ja wenlexi mi xbob oj
awateltayex junxta lajan ja
mandaranumi
sok
ja
jtsomantiki. Ustedes no podrn
servir al gobierno y, a la vez, a
nuestra organizacin.
tixa xbejyia ja winik mi xbeji
ajyi. Ya camina el hombre que
antes no caminaba.
yajni xjaka jai sok ja iki mi
bob ya mokuk ja oyi yujni
tsunubal leka. Cuando vengan
el aguacero y la tempestad no
pueden tumbar los horcones porque
estn bien sembrados.
No (con nombres y verbos
estativos).
mi tonuk. No es una piedra.
mi ayukon akwerdo. No estoy
de acuerdo.
winikotikon mi ixukotikon.
Somos hombres, no somos
mujeres.
mi jauk. No lo es.
ja ixuki mi jauk ja nikolasai.
La mujer no es Nicolasa.
ja it jawioj ja wewo mi jauk ja
watatami. Con quien vives ahora
no es tu esposo.
mi jeluk pobre. No es muy pobre.
mixa ayuk. Ya no lo hay.
mixa ayuk atsam. Ya no hay

3.
-

4.
-

5.
-

sal.
mixani modo xajyi ja ixim. Ya
no se da nada de maz.
mi kenuk. No lo soy.
mi kenukon ja stat ja teresai.
No soy yo el pap de Teresa.
mi ma cheuk wa xawabi. No
tienes fro?
mi mojanuk ja chonabi. Las
ciudad no es cerca.
mi rikoukon. - mini ken. No
soy rico. - Yo tampoco.
mi takinuk ja beji. No es seco
el camino.
mito tilanuk. Todava no es
necesario.
yajni mi jauk wa xmajlatikon
tixa aya ja weni. Cuando no te
esperamos ya ests. [La palabra
jauk se puede suprimir sin
cambio de sentido].
mi ba kin. [Giro idiomtico].
mi ba kina. No te preocupas
del trabajo que dejaste? Ahora no
es tiempo para divertirte.
mi ba kina oj kotkon. No s
cundo voy a llegar.
mi ba kin xjuli. No llega ahorita
(porque tiene mucho trabajo).
mi jas.
sok ja jtitik mi oj jtatik mi jas.
Con la boca no vamos a lograr
nada.
mi jas oj skuluk. No hay
inconveniente.
mi jas ay. No hay nada.
mi jas yioj. No hay de qu.
mi jas yioj. No tiene nada (es
decir, es pobre).
mini jasa. Nada.
mi ja majke. Nunca.
mi jay majke. Nunca.
mini june. Ningun, ninguna.
423

mia-mik
6.
-

mini macha. Nadie.


mini nunka. Nunca.
mi ma. Nadie.
mi ma oj smaktonta jun poko
kual. Nadie va a poner un parche
sobre una camisa vieja.
ja mi ma xyila ja jas jbajtiki ja
wa lawajtik ja ateli ja ba alaj.
Nadie cuida nuestras cosas cuando
vamos a trabajar en la milpa.
mi ma ma ataa ja ba beji. No
encontraste a nadie en el camino?
mi ma skoltayon. Nadie me
ayud
mini june ma wa xbob oj
smoch-a. Nadie puede amarrarlo.
mini ma wa xbob yujila oj
smoche. Nadie puede amarrarlo.
7.
mok ma. Nadie. [mok es el
compuesto de mi + oj + el sufijo
-uk. De cada componente se
emplea slo una letra. Las
entradas muestran que mok
inicia oraciones de exhortacin.
Por eso, se emplea el aspecto
futuro/posibilidad].
mok ma awal yabi. No lo digas
a nadie.
mok lom ochan ja ba chonabi.
No entres en la ciudad.
mok cha chamuk akujolex.
Tampoco no se preocupen.
mia (regional). Balar [de corderos].
mimuni. Balar.
jel xmimuni ja chej jumasai.
Los corderos balan mucho.
min. Aquella, esa. men.
ja min akix. Aquella muchacha.
ja mintik ixuk. Esas mujeres.
ja min wakax. La vaca.
ja mintik kawu. Las yeguas.
micha. [Habla de nios:] = mixa. mi.
mich bakel. Estreimiento con dolor en
424

todo el cuerpo.
mich lukum. Estreimiento con dolor en
la barriga.
mich top. Estreimiento con dolor en el
colon.
micha. Descoyuntarse, zafarse, sobar un
hueso, dislocado, abrazar.
smicha ki ja jkabi. Se me
descoyunt el brazo.
smicha yi ja yoki. Se le zaf el
pi.
smicha ki ja jkab ja
michuman. El huesero me sob
el brazo dislocado.
oj jmich ja alatsi. Voy a abrazar
al nene.
michan. Dbil (del corazn), entumido,
hambriento.
michan ja yaltsili. Su corazn se
siente dbil. [Es decir, no tiene
fuerza. Le falta un caldo fuerte].
michan ja yoki. Su pierna est
entumida.
jel michan ayon. Estoy
hambriento.
michichi. Estar estreido [por la
comida o por aires], debilitarse.
wa xmichichi ja slukumi. Su
barriga est estreida.
wa xmichichi ja stopi. Su colon
est estreido.
wa xmichichi ja yaltsili. Su
corazn est estreido.
wa xmichichi ja jkabtiki yuj
ja tsatsal atel. Nuestras manos
se debilitan por el trabajo duro.
michtalaan. Descoyuntarase muchas
veces, sobar muchos huesos,
abrazar mucho. micha.
michuman. Huesero. ajnanum.
michwanum. Huesero. ajnanum.
miko. Mico de noche. [Patus flavus].
mik. Almeja.

mila-mitsolej
mikaltik. Almejar.
mila. Matar, asesinar, suicidarse.
smila ja wakaxi. Mat el ganado.
wa skana oj smilon. Quiere
matarme.
mi oj miljan. No sers asesinado.
milanxa ja chitami. El puerco ya
est matado.
smila sbaj stuchil. Se suicid.
smila sbaj okel. Llor
amargamente.
chak smila ja ich ja teewi. La
helada acab con todo el chile.
oj miljanik chab oxe ja
wenlexi. Algunos de ustedes
sern asesinados. [El texto
tojolabal dice algunos de
ustedes sereis matados porque
la coherencia del grupo
prevalece].
jun an ba wa smilawotik. Un
veneno que nos mata.
alji kabi lajubalxa oj milxuk
ja winik iti. Se me dijo que ya
estaba acordado que se matara a
estre hombre.
jmilbentik. Lo tenemos matado.
jmilunejtik. Lo hemos matado.
jun milben. Un asesino.
milamis. Matagatos, roceador [de la
campaa contra el paludismo].
miltalaan. Matar a muchos o muchas
veces.
yenleita wa smiltalaan sbaje.
Entre ellos se matan los unos a los
otres.
miluman. Asesino.
milwanel. Asesinato, matanza.
milwani. Matar, asesinar.
kechan wa snaa oj milwanuk.
Slo sabe asesinar.
mok milwanan. No matars!
mi xamila. No matars!

milwanum. Asesino.
mini. Ni. mi.
mini jun winik. Ni un hombre.
mini modo. Ni modo.
minsa. Minsa. [Nombre comercial de
masa preparada para hacer
tortillas].
minuto. Minuto. [ conceptos: tiempo].
mis. Gato, gata. [Felis catus].
misaltik. Gatera.
ja men mis. La gata.
snan mis. Gata.
swaw mis. Gato
misa. Misa.
mismo. Mismo, mesmo. -ita (sufijo).
mispero. Mspero, nspero [Mespilus
Germanica?].
mits.
1.
Hijo ilegtimo, hijo natural.
mits ja keni. mi xnaa sbaj ja
jtati. Soy hijo natural. No conozco
a mi padre. uninal chayach.
2.
Suelos. [Restos no recogidos en
la tapisca].
chak ja jachoji ti kan ja mits ja
ba luumi. Al terminar la tapisca
los suelos quedan en la tierra.
3.
Malcriado! [Regao fuerte].
ta mi skuan ja untiki wa xalxi
yabi mits. Si el nio no bedece,
se le dice malcriado!
mitsa. Recoger lo ltimo [del plato o de
la milpa despus de la tapisca],
dejar limpio, rebaar, espigar.
smitsa ja seki. Dej limpio el
plato.
smitsa ja tsimai. Rebas el
tazn.
smitsa ja iximi. Espig el maz.
mitstalaan. Rebaar muchas cosas,
espigar muchas veces.
mitsolej. Espigueo, mitsolej/mijtsolej
(comiteco).
425

mitsuman-mooch
mitsuman. Espigador, rebaador.
mix. Pecho, pezn, ubre, tetas, seno, tetilla.
ay jkoon ti ba jmix. Tengo
granos en el pecho.
sni jmixtik. Pezn.
ayxa yatel ja smixi. Su ubre ya
tiene leche.
yaa eluk ja smix ti ba yalats.
Destet a su nena.
smix ixuk. Teta de la mujer.
ja smix ja snani. El seno de la
mam.
smix xinuk. Tetilla.
mixan. Aprovechar el pecho de otra mam.
smixan ja smix ja lita ja alatsi.
El nene aprovech el pecho de
Margarita.
mixol. Mishol (comiteco). [Planta
silvestre no identificada. Las
frutas se comen].
mixolaltik. Muchos misholes.
mixton. Estalactita, estalagmita.
mixtonaltik. Muchas estalactitas,
muchas estalagmitas.
wa xtikawani ja jai ja ba
mixtoni. El agua gotea de la
estalactita.
wa xkei ja ba luum ja
mixtoni. Las estalagmitas crecen
del suelo.
-

426

miyuk. No, no lo es. [miyuk es una


contraccin de mi+consonante
de enlace y-+uk. Se refiere
a sustantivos, adjetivos o
adverbios mencionados con
anterioridad que ahorase
niegan. La priemra entrada que
sigue o explica. En la respuesta
se puede decir, mi iximuk, no
es maz, o simplemente miyukno
lo es. Ambas respuestas son
acertadas y expresan el bien
hablado. No hay que confundirlo

con meyuk ].
-

mi ma iximuk ja kul iti. - mi


iximuk/ miyuk. No es maz
esta planta? - No es maz. No lo
es.
wan ma xajyi ja iximi ja ba
kulanai. mi xajyi. Se da el
maz en tu tierra? No se da.
oj ma wajan jmok. - ba
miyuka, kala jmojaljela. Vas
conmigo? - S, cmo no, hermano!
mi ma jauk ja stat ja jwani ja
martini ma miyuk. No es el
pap de Juan el Martn o no lo es?
alawik lek ja yajni leki.
alawik miyuk ja yajni miyuki.
Digan s (bien), si as lo es, digan
no lo es, cuando no lo es.
[Observemos que no hay s
ni no a secas. Para la
respuesta afirmativa se dice lek
y, para la negativa, miyuk,
quiere decir no lo es].
mooch. Canasto.
moochaltik. Muchos canastos.
mooch sok slikulabil.
Canasta.
yakil mooch. Mimbre.
skulajel mooch. Hacer
canastos.
syojyal mooch. Horcones del
canasto.
wa sbisa syojyal mooch. Mide
los horcones del canasto.
syojyal mooch chab chile
sok jun top kabile ba jun
kwartiya. El canasto con
horcones de dos cuartas ms el
ancho de una mano tiene la
capacidad de una cuartilla.
syojyal mooch ox chile sok
jun chute ba jun almul. El
canasto con horcones de tres

mochan-moj
cuartas con un jeme tiene la
capcidad de un almud.
wa sjala mooch. Teje canastos.
lewan ja sti mooch. Boca
tendida del canasto.
tsuban ja sti mooch. Boca
angosta del canasto.
skajkajil ja moochi. Tejido
grueso del canasto.
mochan. Amarrado, atado, esclavizado, no
ser libre, nudo.
mochan kani ja kawuji. El caballo
est amarrado.
mochanxa. Ya est atado.
mochan ja kaltsiltiki. Nuestro
corazn est esclavizado. [Porque
algo nos oprime desde adentro].
mochan te ayon. No soy libre.
ay jun mochan ti ba
schitulabil. Hay un nudo en el
listn.
jun xen kuuts ja it mochan
yuj ja ba snalani. Un trapo de tela
amarrado en la talla.
mocho. Amarrar, atar, moo, nudo.
mojchilal.
oj smoch-otikon. Nos amarrar.
mi smocho ja kawuji ja ba tei.
No at el caballo en el rbol.
kaax. mocho kani ja wakaxi.
Vete, amarra el ganado.
oj waj jmoche ja men wakaxi.
Voy a amarrar la vaca. [La
entrada en tojolabal agrega el
waj conforme al espaol voy,
pero no usa la forma wajkon
porque jmoche ya expresa la 1
persona singular del futuro].
smochowone. Me ataron.
mochubal. Moo.
mocholej. Clase de nudo.
wa lawajyon mocholej ba maka
sok yakil. Voy a amarrar el cerco

con un lazo.
mochan. Acurrucado.
ti mochan eke ja ba sti snaji.
Estaba acurrucado en la puerta de
su casa.
modo. Costumbre, manera de ser,
comportamiento, posibilidad, modo,
ocasin.
jachni ja jmodotiki. As es
nuestra costumbre, as es nuestra
manera de hacer las cosas, as lo
solemos hacer, as es nuestra
idiosincrasia.
mey modo. No hay posibilidad.
mini modo. Ni modo.
oj kiltik ja smodo ja ma ay
yatel kujtik ja ba slechanal
jluumtiki. Vamos a ver la poltica
de nuestros gobiernos/nuestras
autoridades en la regin tojolabal.
sjea kitik sok ja lekil smodo.
Nos ense con el bueno ejemplo.
mi lekuk ja smodoi. Su conducta
no es buena.
wanxa stsajlatik ja smodo jnali.
Ya copiamos el modo de los ricos.
ja jastal ja smodoi ja skakuil
ja kini ti ochi ja ba chaneli.
Como era su costumbre los das de
la fiesta se meti en el baile.
ja statam ja martini jelni toj ja
smodo ja yeni. Su esposo Martn
tiene un carcter muy recto.
man ja kaku jawi slea modo
jastal oj ya yile ja smoji.
Desde aquel da busc una ocasin
para entregarles a su hermano.
moj. Hermano, compaero.[Es una
palabra que desempea varias
funciones que se ven en las
entradas siguientes. Los sentidos
originales son dos: cerca y
cercano. Este significado se
427

moj
expresa en particular por el
derivado mojan. De este sentido
se explican tambin los dems
derivados y compuestos. El
concepto moj, a la vez, es una
de las races de la cual se
derivan numerosos sustantivos,
verbos, adjetivos y adverbios.
Algunos son compuestos otros
derivados. Son fciles de
encontrar por la raz moj. Al
estudiar el concepto, sus
derivados y compuestos llaman
la atencin porque el trmino
puede referirse tanto al hermano
carnal, familiar o pariente en
general como al hermano afn y
comprometido con la comunidad
local y csmica. Es decir, al nivel
horizontal se relativiza la
diferencia entre las dos clases de
hermanos o hermanas. De hecho,
la diferencia relativa se explica
por el NOSOTROS kentik que no
excluye a los no familiares sino
todo lo contrario los incluye. Es
decir, familiares y afines forman
la comunidad nostrica que va
mucho ms all de los lmites de
la familia. Los moj y mojalijel
son todos aquellos que estn en
muchos sentidos cerca del
NOSOTROS. Por ello, al dirigirse a
una asamblea se dice mojaljel
jumasa hermanos. Es decir,
todos los asamblestas son
hermanos y hermanas. Y ms all
de la asamblea la comunidad de
los mojaljel tiene extensin
csmica que incluye animales y
plantas, nubes y aguas, cerros y
caadas. De este modo, el
trmino moj nos da nuevamente
428

1.
-

2.
-

una entrada al conjunto


nostrico que caracteriza la
cosmovisin, la cosmovivencia y
el filosofar de los tojolabales.
Es un filosofar y comportarse
cuya raz es el NOSOTROS y no el
YO que caracteriza el filosofar y
el comportamiento occidentales
en cuyas races se encuentra. Lo
dicho
no
excluye
el
reconocimiento de padres,
abuelos, hijos, nietos y ancianos
(jnan jtatik, jmexep jtatawelotik,
kuntikiltik, kijtik, mejun tatjun).
El nivel vertical, pues, sigue
siendo presente, pero el conjunto
de jmojaljeltik puede absorber
e igualar a todos y, de esta
manera,
relativiza
el
parentesco].
Acompaante,
compaero,
hermano, socio, semejante.
smojon. Soy acompaante de l.
mey jmoj. No tengo quien me
acompae.
ja tsi iti ja jmojtik ja ba
bejyeli. Este perro es nuestro
compaero en la caza.
kala jmojtik. Hermanos nuestros!
ja jmojtiki. Nuestros compaeros,
nuestros hermanos.
smojotikon ja koperatibai.
Somos socios de la cooperativa.
skisa ja smojei. Respet a sus
semejantes.
ayukto jun smoj ja najtil
kijtsini. Si tuviera un hermano
menor. [najtil kijtsin se refiere al
hermano de sangre]. najtil.
Parecerse, asemejarse, comparar.
ja taji mi smojuk ja moraxi. El
ocote no se parece a la zarzamora.
ja skui mi smojuk ja jbaj

mojalijelan-mojan
kena. Su camisa no se asemeja a
la ma.
smoje ja yal untiki. Se parecen
a nios pequeos.
yaa smojuk sbaj ja kojtom sok
ja sajbeni. Compararon el tejn
con la comadreja.
mixa ma wa xanaa sbaj ja
wamoji. Ya no conoces a tu
hermano?
mi spetsaniluk jmojuk jbajtik
soke. No todos son compaeros
nuestros.
ti staa sbaj sok ja smoj
mosoili. Entonces se encontr
con uno de sus compaeros
trabajadores/acasillados.
ja yunini wa xaji smojuk ja
stati. Al hijo comparan con su
padre, el hijo es comparado con su
padre.
mojalijelan. Tratar a alguien como a su
hermano.
wa smojalijelanotik ja tata
matilde. El tata Matilde nos trata
como hermanos.
oj jmojalijeluk jbajtik. Vamos
a tratarnos como hermanos.
mojaljel, mojalejel, mojalijel.
Hermano, hermana, hermano/
hermana carnal. alijel. [La
referencia es a todos que por la
sangre o el compromiso estn
cerca de la persona o las
personas que hablen].
jmojaljel jumasa. Hermanos!
[Con estas palabras uno se dirije
a una asamblea. Podemos
traducir el giro tambin como
hermanos y hermanas].
kala mojaljeltik. Queridos
compaeros!
chab smojalijel sbaje. Dos

hermanos.
jmojaljel jbajtik. Somos
hermanos carnales.
jmojaljel jbajtikon yuj junxta ja
jnan jtatikoni. Somos hermanos
carnales porque tenemos los
mismos padres.
smojaljel sbaje. Son parientes.
ja teresa sok ja smojaljel
marta. La Teresa y su hermana
Marta.
ja lek ti ojto aya, mini
chameluka ja jmojalijeli, yala ja
teresai. Si hubieras estado
presente no habra muerto mi
hermano, dijo la Teresa.
ja wen mojalijel chayo oj awil
kinal. T, hermano Chayo, vs a
ver.
kenon ja mas chinoni yuj
spetsanil ja jmojaljeltik. Yo soy
el ms pequeo de todos nuestros
hermanos.
mojachoj. Compaero de tapisca.
mojan (1). Cerca, cercano, por ah, de
cerca.
ja san isidro mojan yioj ja
kanogai. La colonia San Isidro
queda cerca de la colonia Santo
Domingo.
mojanon. Estoy cerca.
wajtik ja ba jun kolonya ja ba
mojan. Vamos a una colonia
cercana.
mojanxa ja santa rita. Santa Rita
est por ah.
kela mojan. Mralo de cerca.
skitsa sbaj mojan. Se acerc.
ja smojanil ja alaji. La cercana
de la milpa.
ti mojanxa yioje ja ba chonabi
ti kotye ja ba yal chonab
margarita. Ya estuvieron cerca de
-

429

mojan-mojtani
Comitn llegaron al pueblo de Las
Margaritas.
mojan ba balune ora ba
sakbel. Cerca de las nueve horas
de la maana.
mojan (2). Ir juntos, juntarse para.
wa xmojantik. Vamos juntos.
wa smojan atel. Se juntan para
trabajar.
oj smojuk wael. Van a comer
juntos.
wa xmojan jbajtik. Nos
acompaamos.
oj smojuk sbaje. Se van a
acompaar.
ti jak mojuk yuj ja ixuk winik
jumasa. La gente vino a acercarse
a l. [Un poco ms literal sera:
vino a ser acercado por la
gente].
mojantalaan. Muchos van juntos.
mojan (2).
mojbejyel. Compaero de camino.
mojchilal. Pauelo. [No se deriva de
moj sino de mocho amarrar, al
cual se intercala el infijo j].
tukani ja jmojchili. Se me solt
el pauelo.
mojchilan. Tomar prestado un pauelo.
oj jmojchiluk ja wamojchili. Voy
a tomar prestado tu pauelo.
mojkuchujsi. Compaero de cargar lea.
mojloxnel. Hermano en el trabajo de la
rozadura.
mojo. Acercar, acercarse, hacerse
compaero/hermano de alguien.
jmojo ja kaani. Acerqu el
banco.
moj abaj. Acrcate.
mojowon. Acrcate a m.
oj jmoj jbajtikon amok meran.
Vamos a hacernos verdaderos
hermanos tuyos.
430

ja tatali cho smojo ja jun yunini.


El padre tambin se acerc al otro
hijo.
mojxita. Ya se acerc.
mojol. Repetir, mojol (comiteco). [Se trata
de un regalo adicional que el
vendedor
le
agrega
al
comprador. Dicho de otro modo,
es una porcin acompaante de
lo comprado. Es otra forma del
descuento].
mi ma oj awa ki jun smojol ja
cheneki. No me agregues unos
frijoles ms?
mojon. Mojn, mojonera. [mojn es una
palabra adoptada del espaol.
En tojolabal se usa la voz
pojan, de significado muy
diferente]. pojo.
mojpolojte. Hermano que participa en el
trabajo de hacer tablas.
mojta. Acompaar.
oj smojtayotikon. Nos va a
acompaar.
jmojta ja yabal ja alumani. Di
testimonio de la palabra del profeta.
[Es decir, acompa la palabra
del profeta].
mi oj bob kuj oj jmojtaya. No
podr acompaarte.
mojtayon eke. Acompame [y
qudate a mi lado. El posicional
eke expresa la accin
continuada].
wamojtayonex eke ja yora ke
jtule ja kateli. Ustedes me
acompaaron desde el principio de
mi trabajo.
mojtalaan. Acompaar muchas veces.
jamojtalaanotikon.
Nos
acompaaste muchas veces.
mojtani. Caminar juntos, acompaarse,
arrimar el hombro.

mojtanum-mok
-

oj mojtanukotik ba chonab.
Iremos juntos a Comitn.
oj mojtanukotik ja ba
kateltiki. Acompamonos en el
trabajo.
mojtaniye ja ba komon atel.
Arrimaron el hombro en el trabajo
colectivo.
mojtanum. Acompaante.
mojtanum kumal. Testigo.
mojtes. Acompaar.
oj jmojtesa. Te acompaar.
mojtesnuman. Acompaante.
mojtesuman. Acompaante.
mojtuman. Acompaante.
mojuman. El que acerca algo.
mojwani. Acercar.
wan mojwanel. Est acercando
[cosas].
mojwayel. Compaero de cama.
mojwael. Comensal.
ja jmojwaeltikoni. Nuestros
comensales.
mojxi. Acercarse. mojo.
wanxani mojxela ja kaku jawi
ba oj keuk ja ba niwan witsi.
Ya se estaba acercando el da que
subiera al gran cerro.
mok (1). No. [Se usa en expresiones
verbales de deseo].
mok amil ele. No matars.
mok awabyex chee. Que no
tengan fro.
mok mokan jani. Que no te
caigas. [Es una forma de
despedida y se entiende al
pensar en las veredas por donde
los tojolabales tienen que
caminar].
mok awa kumxuk. Ten cuidado
que no se te regrese. [Es decir, la
mquina de coser].
mok yajban. Que no te lastimes.

mokni lom awaex kaso. No le


hagan caso.
mokni lom kikinal oj amane.
No lo compres de ninguna manera.
mok amak yi ja stii ja wakax
it wan ateli. No le pongas bozal
al ganado que est trabajando.
mok chamuk jakujolex. No se
preocupen ustedes.
mok ma awal yabi. No lo digas
a nadie.
mok jel kumanik. No sean muy
habladores ustedes.
wa xkana awi mokxa
awixtalaukon. Te ruego que no
me molestes.
mok (2). Conmigo, con nosotros, contigo,
con ustedes. sok.
wa xwaj jmok. Va conmigo.
wajta jmoktik. Fue con nosotros.
wajya jmoktikon. Fuiste con
nostros.
oj wajkon amok. Ir contigo.
wajyon amokex. Fui con ustedes.
yen wa xkan jmok, ken wa
lakanyon sok. l queda comigo y
yo quedo con l.
jaxa skabi ja ma oj yi jpatiki
tey jmoka ja ba sat akinte. La
mano de quien me entregue est
conmigo sobre la mesa.
ba junxta tsoman oj ajyanik
jmoktikonex. Para que estn
unidos con nosotros.
ba oj ajuk tojbuke smok ja
schamelei. Para que fueran
curados de sus enfermedades. [La
forma smok es excepcional y se
puede considerar regional en
lugar de sok].
machunka skulunejoni ba oj
ajyukon kepumanil jastal jun
jwes amokex. Quin me hizo
431

mokoch-molan
que sea yo un partidor como un
juez entre ustedes?
mokoch. Nauyaca real, mococh
(comiteco). [Bothrops astrox].
[Hay dos especies, una es kik,
negra, la otra es yaax, verde].
mokochtaj.
Mocochtaj.
[Pinus
pseudostrobus Lindl.]. butaj.
mokto. No, si no fuera as, si no, si no fuera
por, mejor que no. [mokto
introduce diferentes clases de
oraciones condicionales. A
menudo se construye con ja
lek].
mokto ayuch ja tan wakaxi lom
oj slucha. Si no amarrases el
toro, te corneara.
mokto mi oj jakotikon. Si no
fuera as, no habramos venido.
mas lek mokto elkon. Habra
sido mejor, si no hubiera salido.
mas lek ja yen ja mokto
pojkuki. Mejor que l no hubiera
nacido. Habra sido mejor, si no
hubiera nacido.
mokto skulunejuk jun mulal.
mini oj kitikon jan awia. Si no
hubiera cometido un delito, no te lo
habramos trado.
wa xkana awi mokto achayon
tani. Te ruego que no me
tormentes.
ja lek mokto ayuki ojni kal
awabyexa. Les dira, si no fuera
as.[La traduccin invierte la
apdosis y prtasis del texto
tojolabal].
ja lek mokto aji ja wawipi
meyuk jawioja ba oj awa
ochkon ba snajtsil lutel. Si no
se te hubiera dado el poder, no lo
tendras para meterme en la crcel.
moki. Caer, caerse.
432

mok mokan jani. No te caigas.


[Forma de despida a la persona
que sale. Si pensamos en las
veredas de los caminantes
entendemos esta forma de
despedida. El direccional jani
aqu no se refiere a la persona
que habla sin a la otra a la cual
se dirije la palabra].
ojxa mokon. Ya me voy a caer.
kela ta mi ba mokel ja
smakbali. Mira, si el cerco no se
est cayendo.
yaa mokan Te dej caer.
mok kone ja naranjai. La
naranja est cada. [A menudo el
verbo moki se construye con el
direccional ko en sus formas
variadas].
mokta kone jelxa takan ja
naranjai. La naranja cay, estuvo
muy madura.
ja winik jawi mok ko man
luuma. Aquel hombre cay. [En
tojolabal se agrega la direccin
y la llegada de la cada. Es decir
el direccional ko y man luuma.
A luum se aade la vocal
eufnica a que tambin se
emplea por la direccionalidad].
ti mok kona ja ba satkinali ja
sansewali. Cay a la tierra el
relmpago.
jitsan ek elexa mokta ba yoj
kak. Muchas veces cay al
fogn.
mokum. El que cae muchas veces.
mokum ja men wakaxi. Esa
vaca cae muchas veces, esa vaca
suele caer.
molan. Amputado.
molan kani ja yoki. Tiene la pierna
amputada.

molino-moriyo
-

molan kani ja jkabi. Tengo la


mano amputada.
molino. Molino. sjuchulabil.
oj kiltik ja sbiil ja molinoi.
Vamos a ver las partes del molino.
spechulabil. Manivela.
yetal. Embudo.
spitulabil. Tornillos mariposa.
juchuman. Cigeal.
yej juchuman. Discos del molino.
yok. Asiento.
syamulabil. Agarradera.
moliniyo. Molinillo, batidor.
schukulabil, sjuyulabil.
molook. Amputado.
molookxa ja yoki. Tiene la pierna
amputada.
momon. Hierba santa, hoja santa, momo,
mumum. [Piper auritum HBK.].
momonte. Especie de rbol no
identificado, parecido al tabacn.
mono. Convencer, persuadir, arrastrar.
jel lek smonowon. Me convenci
muy bien.
mi xnaa ja jastal oj jmona. No
s como persuadirte.
smono ja komoni. Arastr a la
comunidad.
smono ja keremi ba mi oj sjok
ja akixi. Disuadi al joven de que
robara a la muchacha. [Para
evitar el largo proceso de las
pedidas choto, hay la
costumbre de robar a la
muchacha y as consumar la
unin. Esta costumbre est mal
vista por las comunidades, pero
la unin de los dos se reconoce
aunque el muchacho tiene que
pagar una multa].
smono ja yal alatsi. Calm a la
nena.
mi xoch oj monjuk. No se deja

convencer.
ja smonjel ja tuk ixuki. El
arrastrar a la mujer ajena. [Una
costumbra muy mal vista].
montanya. Montaa. wits, yaax kul.
monton. Montn, sin orden. cholo, mi
cholubaluk.
montonxa. Ya es un montn.
monton wa labejtik. Caminamos
sin orden.[Es decir, no caminamos
en fila].
monuman. Cuidador de nios, encargada
de nios.
wa stalna ja untik ja monumani
yuj ja ko chamel ja nanali. La
niera cuida a los nios, porque la
mam se enferm.
monwani. Persuadir, convencer.
mi snaa monwanel. No sabe
convencer.
morado. Morado. elawal.
moradoaxi. Contundirse, formarse un
moretn.
moradoaxi ja sati. Se le form
un moretn en el ojo.
moral. Morral.
mey smoral. No tiene morral.
morax. Mora, zarzamora, zarza, baya.
[Rubus adenatrichos Schl.]
talwinik.
moraxaltik. Zarzal.
jel ja moraxi ja ba witsi. En el
cerro hay muchas moras.
jun ibe morax. Una zarza.
kilunej jun tike morax mi xnaa
sbaj. He visto un tipo de bayas
que no conozco. wutsmorax.
moraxte. Mora. [Chlorophora tinctoria
Gaud.].
morena. Garza. [Casmerodius albus
egretta]. ijkin.
moriyo. Viga. [En la construccin de la
casa se usan 8 vigas que van
-

433

mortut-muku
sentadas en las cabezas de los 8
horcones naits].
mortut. Renacuajo, mulutut (comiteco).
mortutur (regional). Renacuajo.
moso. Mozo (en las fincas), acasillado,
pen, esclavo.
mosoaltik. Peonada, peonaje.
jel ja mosoi ja ba pinkai. Hay
muchos acasillados en la finca.
mi mosoukon swinkil ja ba
lomantami jani komonia. No
soy pen, soy vecino de Lomantn
que es una comunidad.
moso ixuk. Criada, moza,
esclava.
ja jnan jtatik kechan moso ja
kaku jumasa ja ba baldiyoi.
En el tiempo del baldo nuestros
padres fueron esclavos.
mosoan. Esclavizar, enganchar, ocupar,
absorber.
smosoane
ja
jmexep
jtatawelotiki. Esclavizaron a
nuestros antepasados.
wa skana oj smosoukon ba
oj wajkon ja ba tapachula oj
jtul kajpe. Me quiere enganchar
para que vaya a Tapachula para
cortar caf.
wa smosoan jitsan atijum.
Emplea a muchos trabajadores.
wa smosoanon ja kateli. Mi
trabajo me absorbe.
mosoil. Esclavitud. baldiyo,
baldiyano.
ochye ba mosoil. Entraron en
la esclavitud.
ja smosoil ja jmexep
jtatawelotiki. La esclavitud de
nuestros antepasados.
ja matik chak eluk mosoil.
Los que salieron de la esclavitud.
mostasa. Mostaza. [Brassica juncea (L.)
434

Coss.]
motan. Acurrucado, miedoso, patidifuso,
pazguato.
motani. Acurrucarse.
motaniyonta. Me acurruqu.
moteko. Patitieso. [Slo sirve de
apodo].
moto. Apretar, irse con el rabo entre las
piernas.
jel smotowa ja lata ba skuchjel.
El tronco te aprieta mucho al
cargarlo.
wa smoto ja snej ja tsii. El
perro se va con el rabo entre las
piernas.
mub. Muc. [Especie de avispas negras
que hacen su panal en la tierra.
Pueden ser muy bravas].
mubaltik. Enjambre de muc.
chacal mub. Otra especia de muc,
de color rojo. chajnul.
muchuch. Mecate deshilachado.
muchu. Apelotonar, apretujar (papel, tela).
smuchu ja juuni. Apretuj el
papel.
mudax tsebani. Tararear.
mudax oj tsebanukotik.
Vamos a tararear.
mujban. Mover hacia algo, incensar (sok
ja pachpomi). pachub pom.
mujmuni. Mugir, andar a gatas.
mujmunita ja wakaxi. El ganado
mugi.
wan mujmunuk ja untiki. Los
nios andan a gatas.
mujyem. Hierba mora. [Solanum ngrum
L.].
mujyemaltik. Planto de hierba
mora.
mukachamelwinik. Sepulturero.
muktalaan. Meter muchas cosas.
muku.
muku. Meter, depositar, enterrar, sepultar.

mukwanel-mul
-

mukuxa. Mtelo!
smuku ja stakin ja ba bankoi.
Deposit su dinero en el banco.
ojxa jmuktik ja chamel winiki.
Vamos a enterrar al muerto.
smukuweta jtat. Ya enterraron
a mi pap.
oj mukjuk ja chamwiniki
kechani ja yala ja bigudai. Ser
enterrado el nico [hijo] muerto de
la querida viuda.
mukwanel. Entierro, sepultura.
komon mukwanel. Sepelio en
presencia de la comunidad.
mukwani. Enterrar, sepultar.
wantik mukwanel. Estamos en el
entierro.
mukxi. Ponerse, hundirse.
wa xmukxi ja kakui. Se pone
el sol.
mukxita kaku. Puesta del sol.
oj jtsom jbajtik ba wa xmukxi
ja kakui. Nos reuniremos en el
poniente/oeste.
mukxi ja bejyum ja ba sat ja.
Se hundi el barco.
oj mukxuk koni. Se va a hundir.
mul, mulal. [Esta entrada se refiere a
un trmino de significados
mltiples y con una larga
historia. Vamos a presentar una
explicacin pormenorizada en el
nmero 3..
1.
Causa. [El significado de causa
seala, posiblemente, el origen
de dnde proviene el concepto.
La misma idea encontramos en
relacin con el significado de
delito/pecado que hay que sacar
de donde proviene y donde est
sumergido. mulu].
yuj ja smul ja kristoi spetsanil
ja jastik junuk iti mi xkaa

2.
-

3.

kochel. A causa de Cristo todas


estas cosas no me importan.
mey kiximtik yuj ja smul ja
jluumtik chakta yipi. Nos falta
maz. La causa es que nuestra
tierra ya no tiene fuerza.
mey kaaltik ja smul ja loxnel ja
ba sat ja. No tenemos agua a
causa de la rozadura alrededor del
ojo de agua.
Delito, culpa, culpable.
ay jmul. Tengo delito.
ay smul. Tiene la culpa.
mey smul. No es culpable.
mey smul kujtik. No encontramos
ningn delito en l.
ko smul. Cometi un delito.
schapawe jmul. Buscan
matarme.
slea smul. Cometi un delito.
tajiyon jmul. Me echaron la culpa.
mok lom ale yi smul kikinal
ja wamojalejel jumasa No des
falso testimonio contra tus
hermanos.
june ja kentiki jtaatik jmul.
Uno de nosotros cometimos un
delito.
[La
expresin
correspondiente en espaol no
reza como tradujimos el
tojolabal, muy cercano al texto
orginario. En espaol se suele
decir, uno de nosotros cometi
un delito. Las dos versiones del
tojolabal y del espaol sealan
diferencias muy profundas con
respecto a la justicia que
enfocaremos en seguida].
Pecado y conceptos relacionados.
[Esta traduccin se encuentra en
el contexto cristiano. Por la
larga
historia
de
esta
traduccin, para muchos
435

mula-mulanum
hablantes no hay diferencia
entre mul, delito, y mul, pecado.
Las entradas que siguen tratan
de aclarar la identificacin de
las dos traducciones. Adems, el
trmino mul existe en varias
lenguas mayenses y suele
traducirse tambin por delito y
pecado. conceptosd: justiciadelito-mul].
aaxa eluk ja jmultikoni. Saca
nuestros pecados. [En el contexto
cristiano: perdona nuestros
pecados].
oj waj ya eluk ja smuli. Se va
a confesar, ir para hacer sacar sus
pecados.
waj el sti ja smuli. Confes sus
pecados, fue para sacar a la luz del
da el pecado de su boca.
ja lek mokto jakoni, mini ay
smulea. Si yo no hubiera venido,
no tendran culpa.
ja jchawaniltiki ja kentiki jani
wa xkanatika ja stupjel ja
jmultika. Nosotros dos aqu
queremos apagar nuestros delitos.
tatey. jleata jmul ja ba
satkinali sok ja weni. Querido
pap, comet pecados delante del
cielo y de ti.
mula. Mula, torpe. [La mula es uno de
los pocos animales que se usa
para regaar tsi].
jel keel ja stsakol ja mulai.
El precio de la mula es muy
elevado.
ay jmula. Qu torpe soy!
sbajtanal ja mula. Qu torpe
eres! Regao muy fuerte!
mulajastik. Pintor. mulu.
mulaletawail. Pintor de cuadros.
mulu.
436

mulan (1). Romper, cometer un delito o


pecado contra alguien, seducir,
hacer culpable, culpar, ser una
carga. mulu.
wa xmulan ja oxomi. Rompo la
olla.
mi oj amulukotikon. No
cometas un delito en contra de
nosotros.
yaa jmuluk ja tratoi. Me hizo
romper el acuerdo.
yaa smuluk ba oj joke ja
akix jawi. Le sedujo para que
robara la muchacha.
lom wa xyaa jmuluk ja kumal
iti. Me hace culpable de este
problema.
mi lomuk oj awa jmulukex ja
jawi. No me vayan a culpar de esto.
mok awa smuluk ja komoni. No
seas una carga para la comunidad.
mulan (2). Culpa, a causa de. mulu.
jmulan ja keni smakawa. Por
mi culpa te peg.
smulan ja yeni aji ochkotik
preso. Tiene la culpa de que nos
encarcelaron.
wa xawaawex jmuluktikon yuj
ja schikel ja winik iti. Nos
hacen responsables de la sangre/
muerte de este hombre.
smulan ja butjai mi kotyon ja
ba san karlosi. A causa de la
crecida no llegu a San Carlos.
mulan chik. Ensangrentado.
mulani (regional). Cometer un delito, pecar.
mulu.
mulaniyon. Comet un delito.
mi oj awa mulanukon. No me
hagas cometer un delito.
mulanum. Reo, delincuente, criminal,
malhechor, pecador. mulu.
ochta ba karsel ja ba tustala

multa-musu
ja mulanumi. El re est en la
crcel en Tuxtla.
mito jtaunejuktik ja mulanumi.
Todava no hemos encontrado el
delincuente.
tey jun ixuk wa xalxi
mulanumnia. Ah est una mujer
se dice que es pecadora.
jun winik mulanum. Un pecador,
un delincuente.
oj ikjuk oche ja ba skab ja
mulanum. Ser entregado al poder
de los delincuentes/pecadores.
multa. Multa. [Obviamente se trata de
una palabra adoptada del
espaol. Representa algo tpico
de la justicia castigadora o
punitiva de la sociedad
dominante a diferencia de la
justicia restitutoria tojolabal
mul].
multalaan. Sumergir muchas veces o
muchas cosas. mulu.
mulu. Sumergir, lavar, pintar, teir,
empapar. mul, laa, sulu,
mulani.
smulu ja chubi ti ba yoj ja.
Sumergi el cntaro en el agua.
smulu ja ba jokomi. Lo
sumergi en el pozo.
smulu ja skui. Lav su ropa.
smulu ja snaji sok orchila
(regional).Pint su casa.
smulu ja sjuna sok yelaw. Ti
su falda.
smulu ja kutsi ti ba yoj ja.
Empap la tela en el agua. [Las
traducciones dada del verbo
mulu no parecen justificar la
identificacin de la raz mul
tanto con el verbo mulu como
con el sustantivo mul como lo
sostenemos. Puede ser que nos

faltan ejemplos al respecto para


justificar nuestra interpretacin.
Pero el derivado mulani,
cometer un delito, aunque sea
regional, confirma nuestra
explicacin].
muluman sok yelaw. Pintor. mulu.
mulxi. Bucear, sumergirse, hundirse.
mulu.
mulxiyon. Buce.
wa xmulxi ja chubi tey ba yoj
ja. El cntaro se sumerge en el
agua.
wa xmulxi ja bejyum ti ba sat
ja. El barco se hunde.
mulxum. Buzo. mulu.
mumuskak. Lucirnaga, mushcac
(comiteco).
mumuskakaltik. Nube de
lucirnagas.
wa xlipluni ja mumuskaki. Las
lucirnagas parpadean.
munisipyo. Municipio.
murmuni. Hacer glogl.
wa xmurmuni ja chubi. El agua
hace glogl en el cntaro.
musan. Nublado, cubierto. musu.
jel musan. Muy nublado.
musan ja ba nalan chaan. El
cielo est cubierto
musika. Armnica, violineta (comiteco).
muslab. Contaminacin del aire, smog.
musu.
musnaji. Nublarse. musu.
ojxa musnajuk. Ya se nublar.
mustalaan. Tapar muchas cosas, cubrir
muchas cosas.
mustalaji ja snutii yuj ja jai. Sus
redes se cubrieron de agua.
musu. Cubrir, tapar, cobijar, encubrir.
smusulabil.
smusu sok chamara. Lo cubri
con la cobija.
437

mut
-

smusu sbaj sok naylyo. Se tap


con un nylon.
smusu (jun) sat yuj ja kixweli.
Se tap la cara por vergenza.
smusuwon sok ja koxtali. Me
cobij con el costal.
wa smusu ja yaltsili. Encubre su
pensamiento.
mut. Gallina, gallo.
mutaltik. Gallinera.
ja men mut. La gallina.
ja tan mut. El gallo.
kerem mut. Gallo.
snan mut. Gallina.
stat mut. Gallo.
swaw mut. Gallo.
xuxep mut. Gallina.
yal mut. Pollo.
batwani ja swaw muti. El gall
pis.
chee mut. Clueca [Ms cercano
al tojolabal, gallina fra].
cheexa ja snan mut. La gallina
est empollando y los polluelos
estn a punto de salir.
chechuni ja muti. La gallina
chill cuando la agarraron.
chichuni ja yal muti. El pollito
chill.
chiilji ja yal muti. Los pollitos
chillaron.
chokchoni ja muti (regional). La
gallina cloque.
ja scheelilxa ja muti. Gallina
pasmada.
ja soj yal ja snan muti. Los
polluelos de la gallina.
kejkoni ja muti. Cacare la
gallina.
kitulani ja muti. La gallina
escarb.
kituman. Gallina,
kitwanum. Gallina.

438

kotolani ja muti. La gallina


escarb.
kukum. Pluma.
lejwi ja muti. La gallina cloque.
nolbani. Puso huevos.
och pakan ja muti. La gallina
empoll.
okta mut. El gallo cant.
petsan ja muti. La Gallina est
sentada sin empollar.
pitspuni ja sat ja muti. Los ojos
de la gallina parpadearon.
pochponita mut. Cant el gallo.
pukuxtani ja muti. La gallina est
sentada y tira el polvo con las alas
y patas.
sakal nolob. Clara de huevo.
sbala sbaj ja muti. La gallina se
movi de un lado a otro sin salir
del lugar.
skanal nolob. Yema de huevo.
skoto ja luum ja muti. La gallina
escarb la tierra.
snaj mut. Gallinero.
spat nolob. Cscara del huevo.
stuchu ak ja muti. La gallina
arranc zacate.
stuchuwon ja muti. La gallina me
picote.
swespun ja luum ja muti. La
gallina escarb a tierra.
tantax. Plumn delgado de los
polluelos.
tuchwani ja muti. La gallina
picote.
xkojoljixta ja muti. Las gallinas
cacarearon.
wa xkan luchan ja ba bokan
te ja muti. Las gallinas estn
encaramados.
wa xpojki ja sat nolob yajni wan
pojkel ja yal muti. La cscara del
huevo se rompe al nacer los

mutsek-myerkoles
polluelos.
yakixil mut. Gallina primiza.
mutsek (regional). Musgo.
mutsan. Cerrado.
mutsan ja skabi. Con su puo
cerrado.
mutsanto ja jsatiki. Somos como
ciegos an. [Es decir, no estamos
conscientizados todava].
mutsanto ja sati, tilan oj
spitse. Sus ojos siguen cerrados,
tienen que abrirlos. [Todava no
se conscientizaron].
mutsek. Flor de espada. [Especie de
bromelicea].
mutssatin. Hacer guios.
wa xamatssatin abajex.
Ustedes se hacen guios.
mutssatini. Hacerse de la vista gorda.
mutssatinitikon. Nos hicimos de
la vista gorda.
mutstalaan. Encerrar muchas cosas en
el puo.
smutstalaan ja dulsei. Encerr
muchos dulces en el puo.
mutsu. Cerrar, crespar (mano).
smuts ja skabi. Cerr la mano.
smutsu ja skabi yuj ja tajkita.
Crisp la mano porque se enoj.
wa xmutsu ja jkabi. Cierro el
puo.
wa smutsu ja sati. Mira a otro
lado.
mux (regional). Cebo, jush (comiteco),
nixtamal sin cal.
muxuk. Ombligo, mushuc (comiteco).
spojtsil smuxuk. Ombliguera,
ombliguero.
yakil smuxuk. Cordn umbilical.
wa xyabi jmuxuktik ta wa
xkabtik xiwel. Si tenemos
vergenza o susto lo siente nuestro
ombligo.[El xiwel es una

enfermedad no reconocida por


la medicina occidental, pero
ampliamente extendida entre la
poblacin, indgena, rural y
urbana conceptos: curadorxiwel-susto].
myerkoles. Mircoles.

439

naa

n
naa. [El verbo naa corresponde al
verbo saber, pero se ramifica en
una pluralidad de aspectos que
se explican en las entradas
numeradas sistemticamente. El
trmino se explica en conceptos:
epistemologa].
1.
Saber.
wa snaa juun. Sabe leer y
escribir.
ja ma jel snaa. Perito.
mi xnaatikon. No sabemos (t
s).
mi snaa ba oj yi ik. No sabe
defenderse.
mi snaa malaya yuj ja smuli. No
siente culpa por su delito.
[Literalmente,
no
sabe
remordimiento por su delito].
snaojxa janek wa xoch ti ba
jun mooch. Ya se sabe cuanto
cabe en un canasto.
wanxa ma xanaa. - mito xnaa.
Ya lo sabes? - Todava no lo s.
wa snaa kinal. Es sabio porque
sabe cmo es el mundo.
naubalxa. Ya se sabe.
mito naubaluk. No se sabe
todava.
naben. Quin sabe?, saber?
(comiteco).
mi nabenuk. No se sabe, no se
puede saber. [La escritura
naben se explica por el sufijo
ben del perfectico del pasado
que se agrega a la raz na como
por ejemplo en jamben, ilben,
aben. En el 7. se dan ms
ejemplos y explicaciones de la
forma naben].
440

2.
3.
4.
-

5.
-

6.

Acordarse, tener memoria.


wa snaawa. Se acuerda de ti.
mi xanaawon. No te acuerdas de
m.
wa snaawa Salud! (al
estornudar). [Literalmente, se
acuerda de ti].
Saber de alguien.
xnaatikon awi ja stsunjeli. De
ti sabemos la sembra.
Saber por alguien
wa snaa kitik ja jkumaltiki.
Sabe de nosotros nuestra lengua.
snaa kujtik ja jkumaltiki. Sabe
nuestra lengua por nosotros. [En
este ejemplo la relacionalidad
del naa se realiza de otra
manera. Es por la enseanza o
las clases que se produce el
saber, recibido por nosotros.
Nosotros somos, pues, el origen
del saber de l. Participamos
activamente en su aprendizaje
para que sepa nuestro idioma. Es
importante que se mantenga la
reciprocidad del naa. A la vez
es instructivo observar las
formas
variadas
de
su
realizacin.].
xnaatikon awuj ja stsunjeli. Por
tus enseanzas sabemos sembrar.
naa sbaj. Conocer a alguien.
wa xnaa abaj. Te conozco.
mi xnaa sbaj ja ken yen. Yo
no lo conozco.
naa kitikon sbaj ja ma
slolaya. Adivina quin te enga.
oj najuk jbaj. Me conocern.
wa xnaa jbaj. Me arrepiento. [Es
decir el conocerse a s mismo
puede producir arrepentimiento
por algo que se hizo].
naa sbej. Entender..

naits
7.

wa xnaa sbej. Lo entiendo.


naben. Se va a saber. [Es el
perfectivo pasado que ya lo
mencionamos arriba. Las mismas
formas gramaticales de -ben
pueden sealar lo que no se
puede saber, naben; abrir,
jamben; ver, ilben].
naben sbaj. Es muy conocido.
mi naben. No se sabe, no se
puede saber, insabible.
mi nabenuk. No se sabe, no se
puede saber, insabible.
mi
nabenuk
sbaj.
Incognoscible.
mi nabenukon jbaj. Soy
desconocido.
naits. Casa. [La palabra naits toma la
forma -naj si se le agregan los
prefijos agenciales, por ejemplo,
jnaj, mi casa, jnajtik, nuestra
casa, wanaj, tu casa, snaje, sus
casas. Las entradas que siguen
lo ejemplifican ms. Adems
sealan que la referencia no es
exclusivamente al edificio sino
tambin a la familia, el hogar, el
lugar donde uno vive. Puede ser
una comunidad, pequea
propiedad u otra clase de
poblacin.
En
contextos
diferentes puede referirse a la
cobertura de algo, por ejemplo,
snaj machit, vaina del machete.
La construccin de la casa
tojolabal representa una obra de
arte y de conocimientos
profundos. Por eso agregamos
ms abajo el procedimiento de
la construccin]. snajtsil.
naitsaltik. Casero, muchas
casas.
ay jun jnaj. Tengo una casa.

ba anajtika. Dnde est tu


casa? [Al preguntar por el lugar
de procedencia de alguien se
pregunta por las casas en plural,
porque se presupone y se sabe
que nadie vive a solas en una
casa aislada. El sufijo final a se explica por la pregunta.
Es decir, es un sufijo de
interrogacin].
ba jnajtikon. En nuestra casa.
[Otra vez observamos el plural
que emplea el hablante, porque
se refiere a su lugar, ejido o
poblado donde vive].
chin naits. Casa dormitorio.
[Por lo general, la casa de los
tojolabales se compone de dos
edificios, casa dormitorio y
cocina. sta es el niwan
naits, el dormitorio es el chin
naits].
gusto aytikon ti ba jnajtikon.
Estamos contentos en nuestros
hogares.
[La
referencia,
nuevamente, es al poblado en el
cual viven los que hablan. La
referencia a los hogares no es
equivocada, pero implica el
poblado que puede ser ejido,
pequea propiedad o de otro
tipo].
ja ba jnajtiki. En nuestro lugar,
en nuestra comunidad.
jaye naits ti ba wakomon.
Cuntas familias hay en tu
comunidad? [Literalmente la
referencia es a las casas, pero,
de hecho, se pregunta por el
nmero de familias, palabra que
no hay en tojolabal, porque no
se vive en el contexto de la
familia nuclear sino de la
441

naits

442

familia extensa que se encuentra


repartida entre varias casas. La
pregunta por el nmero de
familias se entiende desde la
perspectiva de la sociedad
dominante. En el contexto de una
comunidad la pregunta por las
familias no hace sentido. El
nmero de las casas, se entiende
y la respuesta implica la
presencia de las familias
extensas en las casas].
jujune chonab ma naits ta pilan
pilan ka ay mi xbob albuk.
Cada ciudad o casa/familia si est
dividida no puede mantenerse.
jaxa weni ixuk oj kanan ba
naits oj atalna ja kuntikiltiki
sok ja chantei. Pero t, mujer,
quedars en casa para cuidar a los
hijos y los animales.
ja ma kan ba naitsi oj wauk
mas tsaan. Los que permanecen
en casa [y no van a la milpa],
comern ms tarde. [Es decir,
primero comern los que van a
salir a trabajar].
jomel naits. Ruina.
kael naits. Ruina.
ja kulanaitsi. El albail.
lejchupat. Casa con techo de
mediagua. sut naits, wakaxil
naits.
mey jnaj. No tengo casa.
niwan naits. Cocina.
sat naits. Fachada.
skelulabil naits. Ventana. [Las
casa tojolabales no suelen tener
ventanas. Estn hechas de
tablas hechas con hacha y
machete y dejan ranuras entre
las tablas no hechas a mquina.
As se puede ver lo que est

pasando fuera y, adems, se


deja pasar el aire. Ventanas
tienen las casas de la ciudad y
se explicaron para ver hacia
fuera. Por eso se form el
neologismo de skelulabil que
quiere decir, la herramienta para
ver hacia fuera].
slutulabil sti naits. Puerta.
snaj chamum. Hospital.
espital.
snaj chitam. Chiquero.
snaj dyos. Ermita, iglesia, capilla.
snaj kakanum. Cuartel.
snaj machit. Vaina del machete.
snaj mut. Gallinero.
snaj koktik. Calcetines.
sti naits. Entrada a la casa.
[Literalmente, la boca de la
casa].
slutu sti naits. Cerr la puerta.
sut naits. Casa con techo de dos
aguas. lejchupat, wakaxil
naits.
solom naits. Techo de la casa.
[Literalmente: la cabeza de la
casa).
wakaxil naits. Casa con techo de
cuatro aguas. lejchupat sut
naits.
yakil naits. Casa con techo de
paja.
yibel naits. Pared.
yib yok. Pared.
tey ba spatik ja naitsi. Parte
trasera de la casa, fuera de la casa.
stojbesel
jun
naits.
Construccin de una casa [Para
esta clase de construccin no se
necesita ningn clavo ni otro
material que se vende en la
ciudad. Las tablas de las paredes
se amarran con bejucos a las

naitsan-naitsaxi

ocho sinta. Esta es la manera


tradicional de construir casas, en
la zona maya. Es una tradicin que
se ha conservado desde la poca
precolombina, aunque ya se
emplean clavos, techos de lmina
y otros elementos modernos. Pero
en casos de temblores son las casas
de la construccin antigua que
resisten mejor, porque son
flexibles y durante el temblor se
mueven como un barco en la
tempestad. Rechinan, tambalean,
pero no caen. Dicho de otro modo,
son obras artsticas que atestiguan
los conocimientos arquitectnicos
de sus constructores. Desde la
perspectiva occidental se puede
decir que estas casas no son
vistosas. Tampoco son palacios ni
los hay en la regin tojolabal si
descontamos las viejas casas
grandes de los finqueros, a
menudo en ruinas o usadas como
escuelas y bodegas. Las iglesias,
llamadas ermitas, son idnticas a
las casas de dormitorios o cocinas.
Dicho de otro modo, son humildes,
iglesias del pueblo y nada de
catedrales, porque los obispos no
suelen residir entre los tojolabales].
jastal wa xkei jun naits ja ba
waluwarexi. Cmo se erige una
casa en sus lugares/comunidades?
wa xjokxi waxak keen. Se
excavan ocho hoyos.
wa xoch oy ba jujune keen.
En cada hoyo se pone un horcn.
wa xoch waxak moriyo ti ba
sni ja oyi. chatike ti ba sat ti
ba spatik. jujune ba jujun lado.
jun krus ba snalan. Ocho vigas
se colocan en la cabeza de los

horcones, dos vigas en cada uno


de los lados cortos y una en cada
uno de los lados largos, se pone en
medio una cruz.
skatanteulabil. Viga principal
de la cruz que va a lo largo de la
casa.
wa xoch waxak sinta ba snalan
ja oyi. chatike ti ba jujune
lado. Se ponen ocho reglas, dos en
cada lado, terciando los horcones.
wa xoch yib yok. Se ponen las
paredes.
ti ba yib yok wa xmakuni
akinte ma bokan te ma
lajan sok. Para las paredes sirven
tablas o palos o algo por el estilo.
wa xoch chab gayo sok
kabayete
ti
ba
skatanteulabil. Se pone el
pendoln del techo, con el caballete
sobre la viga principal.
wa xoch sakte. Se ponen los
cabrios o la armadura del techo.
wa xoch sil. Se ponen reglas
paralelas a las vigas hasta el
caballete. [Se atan con bejucos].
wa xoch pooj ma ak ti ba sil.
Se pone palmito o zacate sobre las
reglas.
wa xoch stenulabil solom. Se
pone el remate del techo.
ja jnajtiki ba kulanitik, la casa
donde vivimos.
naitsan. Usar como casa. najan.
jomelxa ja jnajtiki. oj
jnaitsuktik ja keeni manto oj
jtojbestik yajkachil. Nuestra
casa ya est en ruinas. Vamos usar
la cueva como casa, hasta que
construyamos una casa nueva.
naitsaxi. Hacerse una casa.
naitsaxita ja tei. Ya se hizo una
443

naitsbes-najat
casa de la madera.
naitsbes. Construir (casas), fincar.
snaitsbes
ja
tajaltiki.
Construyeron casas del ocotal.
naitsbi. Hacerse una casa.
oj naitsbuk ja ton iti. Se har
una casa de estas piedras.
natalaan. Saber muchas cosas, conocer
muchas cosas.
wa xnatalaantik jasunka oj
yal kabtik. Sabemos todo lo que
va a decirnos.
wa xnatalaan jbajtik. Nosotros
nos conocemos (y somos muchos).
natel. Aprndalo bien, conzcalo bien,
spalo bien. [Al parecer es la
forma substantivada de un
verbo vivencial nati que
desconocemos. Las traducciones
dan imperativos que no podemos
explicar en el contexto de la
morfologa tojolabal].
naubal. Conocido.
mito naubaluk abaj. Todava
no eres conocido.
naubal sbaj lek ja pegroi.
Pedro es bien conocido.
nauman. Sabio.
mi naumanukotikon. No somos
sabios.
nawani. Saber.
mi lanawaniyon. No s.
nawanum. Sabio.
nabaja. Navaja.
naba. Seguir. najbante.
nabaxa wamoji. Sigue a tu
compaero.
snabawon. Me sigui.
naban. Siguiente.
nabanon. Soy el siguiente (en una
fila).
nabanum. El que sigue, seguidor.
jnabanum. El que me sigue.
444

nabani. Seguir.
wan nabanel. Est siguiendo.
nabi. Seguir.
wantikon nabel. Estamos
siguiendo.
nabuman. Siguiente, seguidor.
nabumanotik. Somos los
siguientes.
naj. naits.
najan. Ocupar una casa (vaca) que es o
era de otro. naits/naj,
naitsan.
snajan ja snaj ja tan winiki ja ma
waj ba kixin kinal. mixa oj
kumxuk. Ocup la casa de ese
hombre que se fue a la tierra
caliente. Ya no regresar.
snajanta kani ja jnaj ja tan
ajwalali. El finquero ocup mi
casa.
najat. Lejos, desde lejos, lejano, grande,
lejana.
najat ay ba chonab. Es lejos de
Comitn.
najat ay sok tustala. Es lejos de
Tuxtla.
najat ay yuj lomantam. Es lejos
de Lomantn.
najatitani ojxa kiltik ja
chonabi. Desde lejos vamos a ver
Comitn.
najat lek kani ja lugari. El lugar
est bien lejano.
najat yok ja kakui ti ba junyo.
Los das son largos en junio.
jel najat ja wexali. El calzn es
muy grande.
man najat jawawayon. Me
hablaste desde lejos.
jun najatil lugar. Un lugar lejano.
ja snajatil ja alaji. La lejana de
la milpa. snajtil.
ja kaku jawi jumasa najat

najataxi-najsatin
kiojtik ja jlekilaltiki. En aquellos
das nuestra libertad estuvo lejos de
nosotros.
ja chamum jumasa ti kanye
tekana najat leka. Los enfermos
quedaron parados a distancia.
ti wane skeljel najat leka.
Estaban mirando desde lejos.
mini najatuk ayaa. No ests
lejos.
najat yioje jun nole chitam
wani wael. Hubo a cierta distancia
una manada de cerdos que estaban
pastando.
najataxi. Prolongarse.
wa xnajataxi ja kakui ti ba
junyo. En junio los das se
prolongan.
najatbes. Alargar.
oj jnajatbes ja jtajabi. Voy a
alargar el mecapal.
najatbi. Estirarse, hacerse muy largo,
dejarse crecer.
najatbi ja xanabal. Se estir el
caite.
wa xkaa najatbuk ja loili. Hago
muy larga la pltica.
najatbita kolom. Me dej crecer
el cabello.
najate. Viejo, antiguo, hace mucho tiempo.
najatexa ja kecheji. Mi hacha ya
es vieja.
najatexa ja oxom iti. Esta olla
es antigua.
ja ba najate. Hace mucho
tiempo.
jastal ekta ja najatei. Como
sucedi antiguamente.
kela awilex ja petul kusketi ja
sbaj najatei sniktalaan ja
skujol ja jtatawelotiki. Miren, en
tiempos pasados, Petul Kusket
inquiet a muchos antepasados

nuestros.
jach ek ja pobresaili ja
najatei. As se produjo la pobreza
en tiempos pasados.
najatil. najat.
najbante, najbanteal. Bastn, muleta.
[El trmino es un derivado de la
raz nab de la cual se deriva el
verbo naba, seguir, y otras
voces. El sustantivo najbante se
explica por la insercin del infijo
j. Literalmente la referencia es
al palo seguidor]. naba,
naban, jun xije kaem.
najbantealtik.
Muchos
bastones.
najbanteaxi. Servir de bastn,
convertirse en bastn.
oj jnajbanteaxuk ja bokan
te iti. Este palo servir de bastn.
najka. En, dentro. [Derivacin probable
de naka, todos, y se explicara
que lo tienen dentro, lo que es
de todos. De todos modos,
semnticamente queda insegura
la derivacin, aunque es
probable desde la perspectiva
morfolgica].
najka ti ay ba keen. Est en
la cueva.
najka ti aytik ja ba snajtsil
snebjel. Estamos dentro de la
escuela.
najsatin. Vislumbrar, divisar, tener una
visin, ver de lejos. [Se deriva
probablemente de najtil, lejano,
y sat, ojo].
wa xnajsatin jun paay bobta
mi jauk. Vislumbra un zorrillo, tal
vez no lo es.
wa snajsatin jun naits ti ba
chaan wits jajsea ta meran.
Divisa una casa en el cerro alto,
-

445

najtik-nakan
saber si de veras es una casa.
snajsatin ja pajkintaji. Tuvo una
visin de la llorona.
najtik. Largo. Lejano.
ja skuei najtik lek ja snichi.
Sus camisas tienen flecos largos.
ja yixawalil ja ba najtik
chonabi. La reina de una ciudad
lejana.
najtikaxi. Desarrollarse, estirarse.
najtil, snajtil.
najtikaxita ja kaemi. La caa
se desarroll.
najtikaxita ja keremi. El joven se
estir.
najtiknajtik. Lejos, de lejos, de vez en
cuando.
najtiknajtik ay. Est lejos.
najtiknajtik snochowon. Me
sigui de lejos.
najtiknajtik wa xkuxutik
baket. De vez en cuando
comemos carne.
najtil. Lejano, carnal.
jun najtil lugar. Un lugar lejano.
ja najtil kijtsini. Mi hermanito
carnal.
naka, naki. Cada uno (de todos), todo,
todos.
naka ay jbiiltik. Cada uno de
nosotros tenemos nuestro nombre.
naka ay smutei. Todos tienen
gallinas.
naka ay wanuexi. Todas ustedes
tienen hermanos mayores.
naka swinkilex lomantam. Todos
ustedes son vecinos de Lomantn.
naka wanexa wael yila. Vio que
todos ustedes estaban comiendo.
naka yajbelon. Estoy herido por
todas partes.
nakaxta oj stul chenek. Todos
van a recoger frijol.
-

446

naki lek ay. Es bueno en todos


aspectos.
spetsanil naka lekxa ay. Todo
ya est bien/preparado. [El naka
repite el spetsanil que le precede
y as hace la expresin enftica].
ja
ba
skujlayub
ja
mandaranumi tini naka kulan
eke. En el silln del gobierno
estn sentados todos.
naka. Esconder, ocultar, encubrir, taparse,
negar. snajkul.
jnaka jbaj. Me escond.
snaka ja stakini ti ba sjotol.
Ocult el dinero en el hoyo.
snaka ja elkanumi. Encubri al
ladrn.
snaka (jun) sat yuj ja kixweli.
Se tap la cara por vergenza.
snakawa ti ba sti sat komon.
Te neg frente a la comunidad.
oj nakjuk yuj ja smoji. Ser
negado por su compaero.
nakaba. Escondite, escondrijo.
ti kan ba snakaba ja
elkanumi. El ladrn est en un
escondrijo.
nakalji. Descomponerse (luz).
nakalji ja yijlabi ti ba kintumi.
La luz se descompone en el
arcoiris. [Si el verbo se deriva de
naka, esconder, y representa la
forma del verbo vivencialpaciente, entonces en el arcoiris
la luz es escondida al
descomponerse. El problema es
la l intercalada cuya presencia
no se explica a no ser que se
explica por nakul].
nakan. Escondido.
nakan yuj. Lo tiene escondido.
nakan kumal. Secreto.
mi jas nakan ay. No hay nada

naksatin ja smodo-nalan
escondido.
ja iti jun jastik junuk jel nakan
ay. sta es una cosa muy
escondida/secreta.
naksatin ja smodo. Adular, hacerle la
barba.
wa snaksatin ja smodo ja
yajwalil. Adula a su patrn.
wa snaksatin ja jmodo ja keni.
Me hace la barba.
naksatini. Hacerse de la vista gorda con
malicia.
nakub. Escondite, escondrijo.
nakul. A escondidas, en secreto, a puerta
cerrada.
kaa el nakul ja mesi. A
escondidas saqu la escoba.
ja jas chak yali mini nakul
abaluka. No ha hablado nada en
secreto.
mi nakuluk oj lolanukotik. No
vamos a platicar a puerta cerrada.
nakul ay sok ja jbiili. Me
niega.
nakul aya yuj ja jbiili ti ba
sti sat ja jwesi. Me niegas delante
del juez.
nakul kole. Grupo clandestino.
nakul kumal. Secreto.
nakul ti abal. A escondidas.
nakul wa schapa sbaje. Se
preparan en la clandestinidad.
wa xyaa el trago snakuil.
Clandestinamente fabrica trago.
jachuk nakul oj kanuk ja
smajtan ja jwawtiki. As quedar
escondido su regalo del Gran Pap
(sol). majtan.
nakuman. Encubridor.
mi
nakumanukon
ja
elkanumi. No soy encubridor
del ladrn.
nakuni (verbo agencial.). Esconder.
-

nakuniyon jun jtakin. Escond


un dinero.
nakunub. Escondrijo.
snakunub
milwanum.
Escondrijo de asesinos.
nakwani. Esconder.
wantik nakwanel. Estamos
escondiendo (cosas).
nakwanum. Encubridor, el que esconde
(cosas).
nalan. [La voz sirve de adjetivo y de
sustantivo. Semnticamente
seala tres aspectos. (1) La
referencia es a la cintura o a
aquello que est en medio de
algo o de personas; (2) La
referencia es al medio de algo y
de ah da la impresin que se
refiere a una fraccin, la de la
mitad. Pero las fracciones son
algo no apreciado en tojolabal,
porque presuponen que un todo
se est despedazando y, de este
modo, destruyendo. Desde la
perspectiva occidental, la
referencia es a la fraccin de la
mitad, pero desde la perspectiva
tojolabal, se entiende como el
medio de algo; (3) La ltima
referencia es a aquello que est
encima de alguien o simplemente
arriba].
1.
Cintura, en medio, centro..
jnalan. Mi cintura
snalanil wex. Cintura del pantaln.
wan ma xawab yaj ti ba
wanalani. Te duele la cintura?
snalan jolomtik. Coronilla. [En
medio de la cabeza/cabello]
ti ba snalan kolonya. En el
centro de la colonia, en medio de
la colonia.
ti kan ba snalan ja schabil
447

nalanajel-nan

2.
-

448

pinka ja jkolonyatiki. Nuestra


colonia est entre las dos fincas,
en medio de las dos fincas.
ti ba yoj jnalantik ja jnantik
luumi. Nuestra Madre Tierra est
en medio de nosotros.
ja jastiki jkulan ja ba yoj
analanex ja wenlexi. Las cosas
que hice en medio de ustedes.
oj keuk kumal ja ba yoj
snalan ja ixuk winik jumasai
Se armar un problema en medio
de la gente.
Medio, a mediados, mitad
nalan litro. Medio litro, botella de
medio litro.
nalan prasko. Botella de un litro
(es una botella de medio prasko).
ba snalan ixaw. A mediados de
mes.
ja snalan ixawi. La mitad del
mes, medio mes.
nalan kaku. Medio da.
manto ba nalan akwal. Hasta
media noche.
oj kitik snalantik ja lobali.
Vamos a compartir el guineo entre
nosotros dos.
snalanita (regional). Slo la
mitad!, slo el medio. [Al pedir un
mojol].
snalanxta. La mitad es suficiente,
el medio es suficiente [Al pedir un
mojol].
waanik kan snalan ja
jwaeltikoni. Coman!, quedaron
sobras de nuestra comida.
yaa keuk mas nalan ja
stsakol ja bolmali. Dobl el
precio de la mercanca. [Quiere
decir, elev el precio de la
mercanca por la mitad].
ja snalan ja jchonabili. La mitad

de mi reino.
ja snalantik ja jastik sbaji ja
jcham jtatikoni. La mitad (el
medio) de los bienes de nuestro
pap difunto.
3.
nalan chaan. Cielo, de arriba,
encima de, en medio de lo alto.
jel musan ba nalan chaan. El
cielo est cubierto.
nalan chaan. Cielo. [Es el lugar
de las nubes o lo que est
encima de nosotros. Se puede
traducir como en medio de lo
alto kul chaan, tey kuj].
ba nalan chaan ba solom teya
jun chajnul ako. Encima de su
cabeza est un avispero
ja xanichi ti kulane ja ba
yibeli. jaxa yal chani ti kulan
ja ba skab tei tini aya ja ba
nalan chaani. Las hormigas estn
abajo. Pero los pjaros estn en las
ramas de los rboles, estn arriba.
wa xjak ja ti ba nalan chaan.
La lluvia cae del cielo.
nalanajel. En medio de muchos.
nalanajel ayon. Estoy en medio
de muchos.
nalanajel oj ajyukotik. Vamos
a estar en medio de muchos.
nan, nanal. Madre, mam, nana
(comiteco). mexep.
1.
Madre, paps, la Virgen, santa.
ja jnani. Mi mam. [El sustantivo
nan puede tener prefijos, pero
no los puede tener nanal].
ja jnan jtatiki. Nuestros paps.
[Observemos que en tojolabal la
referencia a los paps siempre
menciona a los dos procreadores,
tanto la mam como al pap.
Adems hay que subrayar que la
mujer siempre precede al
-

nana-naney

hombre. Dicho de otro modo, en


tojolabal la referencia a los
paps seala una lengua
inclusiva, a diferencia del
espaol que es machista al
excluir a la madre. Al hablar,
tanto los tojolabales como los
hispanohablantes no se dan
cuenta de la diferencia. Por
decirlo as, la diferencia
sealada se refiere a uno de los
misterios de las lenguas por
comunicar realidades de las
cuales los hablantes, por lo
general, no son conscientes].
ja wanan atati. Tus paps.
ja snan stati. Sus paps.
ja jnantiki. Nuestra Madre. [La
referencia se da en el contexto
catlico y cristiano en el sentido
de que la expresin habla de la
Virgen, que, sin embargo, no se
llama virgen, akix, porque una
virgen, como cualquier persona
soltera, no representa una
persona completa. Nuestra
Madre, por supuesta, es una
persona completa y lo es mucho
ms en cuanto Nuestra Madre
Tierra, jnantik luum. La
expresin ja jnantiki puede
referirse a muchas madres como
ja jnantik ixaw, Nuestra Madre
Luna, pero tambin a cualquier
santa catlica. Por ejemplo, ja
jnantik margarita, la santa de
Las Margaritas, el municipio en
el cual viven la mayora de los
tojolabales, ja jnantik walalupe,
la Guadalupana, etctera].
ja snan ja jmoji. La madre de mi
hermano.
jnantik margarita. Santa

Margarita.
jun nanal. Una mam. [Como ya
se dijo la palabra nanal no
puede tener prefijos, Por eso, el
sustantivo se refiere a una madre
sin decir de quin].
san jnan. Buenos das, mam.
san kala nana. Buenos das
mamacita. [Es el saludo con el
cual la .persona de mayor edad
responde al saludo de una mujer
de menor edad].
wanxa xyab jastal ay ja nanali.
La mam ya siente dolores de
parto.
2.
snan.
snan ja alatsi. Matriz.
snan kawu. Yegua.
snan yal jkabtik. Pulgar.
snan mut. Gallina.
snan wajabal. Tambor grande.
snan wakax. Vaca.
nana. Nana, jovencita. [Cuando se dice
nana junto con el nombre de la
persona, se refiere a mujeres de
bastante edad como las
ancianas].
nana tere. Nana Tere.
san nana. Buenos das, jovencita.
nanan. Querer a alguien como a su mam.
wa xanananon. Me quieres como
a tu mam.
oj jnanuka. Te voy a querer como
a mi mam.
nanawel, nanawela (regional). Abuela. [Es
un compuesto de dos palabras,
nan, madre + awel, viejo, vieja.
Se construye como tatawel,
abuelo, pero, como indicamos,
slo se usa regionalmente].
mexep.
naney. Mam. [Expresin de cario].
kala naneya. Mamacita.

449

nantse-nechan
nantse. Nance. [Byrsonima crassifolia (L) DC.].
nantsealtik. Arboleda de nances.
nap. Coyol. [Acrocomia mexicana Karw.
Ex Mart.], colconap (comiteco).
napaltik. Coyolar.
jel xnoknoni ja napi. El coyol es
muy pegajoso.
napach. Mapache. [Procyon lotor].
napachaltik. Manada de mapaches.
naranja. Naranja. [Citrus sinensis (L)
Osbeck].
naranjaaltik. Naranjal, muchas
naranjas.
ibe naranja. Naranjo.
pajal naranja. Naranja agria.
[Citrus aurantium L.].
nasyonal. Tierras nacionales.
ochye ba nasyonal. Inmigraron
a tierras nacionales.
naylyo. Nylon.
neba.
1.
Aprender, estudiar, alfabetizarse.
jnebata. Lo aprend.
oj jnebtik ja tseboj iti.
Vamos a estudiar esta cancin.
sneba juun. Se alfabetiz.
oj jnebtik juun. Aprenderemos
a leer y escribir.
snebata kitik ja jkumaltiki.
Aprendi de nosotros nuestro
idioma.
ba snebaa ja jas wa xyala.
Dnde aprendi lo que dice?
mi xnebatik lek yuj ja kastiya
wa xyala kabtik ja mayestroi.
No aprenderemos bien por el
espaol que nos habla el maestro.
ba mini jun eskwela ay
snebjel ba ayxa skujol. En
ninguna escuela hay estudios para
los que ya tienen juicio.
sneba kitik ja jkumaltiki.
Aprendi de nosotros nuestro
450

idioma. [Nosotros le servimos de


modelo, pero no le enseamos].
sneba kujtik ja jkumaltiki.
Aprendi por nosotros nuestra
lengua. [Nosotros le enseamos].
2.
ba nebana.
ba nebanaa wanaji. Quin sabe
dnde est tu casa.
ba nebana ja snaji. Quin sabe
dnde est su casa.
nebuman. Aprendiz, alumno, discpulo.
nebuman skulajel pan. Aprendiz
de panadera.
ja snebuman ja jeuman juun.
Los alumnos del maestro.
ja jun snebuman ja jeumani ja
it ma jel wa sneba. Un discpulo
del maestro que estudia mucho.
yenita mi xbob och
jnebumanil. El mismo no puede
hacerse mi alumno.
nebwani. Aprender.
jel xnebwani ja martini. Martn
aprende mucho.
nebwanum. Estudiante, alumno.
nebwanumonto
mito
nawanumukon. Todava soy
estudiante, todava no soy ningn
sabio.
nechan (regional). Enfadado con alguien.
nexan, kexan. [En las
impresiones anteriores del
diccionario tradujimos nechan y
los trmino relacionados con
la palabra de enemigo,
enemistado, etctera. Ahora lo
corregimos al proporcionar
traducciones ms acertadas.
Por lo dems recomendamos que
se consulte la entrada de
kronta, enemigo, para aclarar el
concepto].
mi nechanukon amok. No estoy

necha-nejbes
enfadado contigo.
nechan ay jmojtik. Est enojado
con nosotros.
nechana sok. Ests disgustado
con l.
kan nechanxta ja problemai. El
problema no est resuelto.
necha. Comer despacio.
snecha ja swaeli. Comi
despacio la comida.
nechinaji. No molerse bien.
xnechinaji ja iximi yuj ochta
jel ja yaleli. El maz no se muele
bien porque se meti mucho agua.
nechji. Comerse despacio, ser comido
despacio.
nechjita wael. La comida se
comi despacio.
negosyo. Negocio, lucro. [Este concepto
se adapt del espaol y sus
mltiples derivados muestran la
tojolabalizacin del concepto. El
hecho de la adopcin seala
adems el hecho de que en el
contexto tojolabal no exista
ni existe un concepto
correspondiente. Lo mismo hay
que decir con respecto a
komersyante, tyenda, tyendero,
etctera. La razn es que en el
mundo tojolabal del trueque no
haba comercio fundado en el
dinero. Los tojolabales, por lo
general, no son negociantes y, a
menudo, no aprecian este tipo de
actividad que, desde su
perspectiva no es atel,
trabajo].
oj chakuk ja snegosyoi. Su
negocio se va a acabar.
jel ja negosyo ja yateli. Su
trabajo es muy lucrativo.
negosyobi. Volverse lucrativo.
-

mi xnegosyobi ja kateli. Mi
trabajo no se vuelve lucrativo.
negosyoan. Negociar, comerciar,
comercializar.
wa snegosyoan ja kuali.
Negocia en ropa.
snegosyoan ja luumi ja
ajwalali. El patrn comerci con
terrenos.
snegosyoan
ja
wakaxi.
Comerci en ganado.
oj snegosyouk ja nolobi. Van
a comercializar los huevos.
negosyoani. Producir inters.
ja ba banko oj negosyoanuk
ja takini. En el banco el dinero
producir inters.
negosyoanum. Negociante, comerciante.
negosyoaxi. Hacerse un negocio,
volverse lucrativo.
mi oj negosyoaxuk ja
jluumtiki. No se va a hacer
ningn negocio con nuestra tierra.
nej, nejal. Cola, cabo, zaga.
snej kawu. Cola de caballo.
ja snej ja yakili. El cabo del
mecate.
oj bejyukotik ti ba snej. Vamos
a caminar a la zaga.
snejotik. Somos los ltimos.
snej wajtik. Fuimos los ltimos.
snejxta wa xwaji. Va a la zaga.
ti ba snej ja chonabi ja snaj ja
jeuman juuni. La casa del
maestro est donde termina
Comitn.
ti ba snej skol maka kan ja
snaji. Donde termina la calle est
su casa.
nejbes. Dejar atrs, quedarse atrs.
snejbesotik. Nos dejaron atrs.
oj jnejbes kan jbaj. Me voy a
quedar atrs.
451

nejkel-neta
nejkel. Cadejo [Es un perro muy grande
que asusta a la gente por la
noche, despide un olor muy
acre. Al acercarse de noche a
una
casa
los
animales
domsticos no se despiertan.
Tambin se conoce en Comitn.
El cadejo no es un perro comn
y corriente, tampoco es de raza,
sino que pertenece al mundo de
la Llorona, de los duendes y seres
vivientes parecidos. El cadejo
causa dao y asusta a la gente].
ja stsij ja nejkel tsii. El olor acre
del cadejo.
nekwi. Cabecear.
wanxa nekwel. Ya est
cabeceando.
nekwum. El que da cabezadas.
nekan. Mirada de soslayo.
wa xyaa nekan ja sati. Echa una
mirada de soslayo.
nela. Fregar, estregar, resbalar, moler.
wa snelawon ja jpantaloni. El
pantaln me friega.
snela ja yolom ba jun te.
Estreg la cabeza contra un rbol.
nelawon. Estrgame (donde me
duele).
snela ki ja koki. Se me resbal
el pie.
tixta xanela tun tiwi ba cha.
Ya mueles algo en la piedra.
nelinaji. Estorbar.
wa xnelinaji kuj ja tan ton yibel
ja jpopi. Me estorba esa piedra
debajo del petate.
neltalaan. Fregar muchas veces.
wa sneltalaan ja koktik ja toni
ti ba bejyel. Las piedras nos
friegan mucho al caminar.
neluman. Masajista.
nelwani. Fregar.
452

wa xnelwani ja tei ta chikin ay.


La madera friega si es angulosa.
nelwanum. Masajista.
nesa. Morder, roer, sacar bocados.
noso.
jnesa jun mansana. Mord una
manzana.
snesa ja sbakeli. Roy el hueso.
snesa ja pani. Sac bocados del
pan.
nesanxa. Relo.
nesbej alaj. Especie de flor no
identificada.
nesesida, nesesidaal. Necesidad,
urgencia. [El acento cae en la
penltima slaba]. tilan.
nesesidaaltik.
Muchas
necesidades.
nesesidaal kujtik. Tenemos una
necesidad.
yuj ja jnesesida jela ki tun
takin. Por la urgencia, prstame
un poco de dinero.
nesesidaaxi. Urgir, apremiar.
nesesidaaxiyon oj ki ja an
jawi. Me urgi conseguir ese
remedio.
mi xnesesidaaxi oj kotuk ba
chonab. No le apremia llegar a
Comitn.
nesinaji. Roer, comer a bocaditos.
oj nesinajukotikon. Vamos a
comer a bocaditos.
neswani. Comer a bocaditos.
neswaniyonta. Com a bocaditos.
neswanum. Roedor, el que come a
bocaditos.
neto (regional). Hueso (del chayote).
ja sneto ja tsoyoli. El hueso del
chayote.
neta. Oprimir, sujetar.
sneta ja yakinte ja schati ba
oj kan lajan. Oprimi la tabla de

netuman-ni
la cama para que quedara pareja.
sneta ja kakal stsii. Sujet a
su perro bravo.
netuman. Opresor, represor.
netwani. Oprimir.
jel xnetwani. Oprime mucho.
netwanub. Lugar donde hay opresin.
ja
snaj
ja
lutwaneli
netwanubnia. La crcel es un
lugar de opresin.
netwanum. Opresor, represor.
newan. Pantanoso.
newan ja luumi. Tierra
pantanosa.
nexan. nechan, kexan, kronta.
1. A punto de caer, peligroso (camino en un
cerro), quebrada, acantilado,
precipicio, barranca.
nexan ja tei. El rbol est a punto
de caer.
nexan ja beji. El camino es
peligroso.
snexanal ukum. Quebrada,
acantilado.
snexanal wits. Precipicio,
barranca.
2.
(regional). Fastidiado con alguien.
nexanbi. Estar a punto de caer.
nexanbita snaj yuj jemta luum.
Su casa estuvo a punto de caer
porque la tierra se derrumb.
nexpuji. Resbalarse, deslizarse.
ojxa nexpujuk ja yakbumi. Ya
se va a resbalar el borracho.
nexpuji ja pisaroni. El pizarrn se
desliz.
-ni. [Sufijo enftico]. Seguramente, seguro,
as es, de todos modos. [Este sufijo
es muy frecuente y se usa tantes
veces que no siempre podemos
traducirlo por seguramente o
algo parecido. A menudo
conviene no traducirlo. A
-

menudo se emplea con el sufijo


a que se agrega al verbo o al
final de la frase].
jania. Seguramente lo es.
ja mas tilani Lo ms necesario.
jelxani wokol wa xek kujtika.
Seguro lo pasamos con
dificultades.
merania. As es.
mini wa xjak kolomi. No se me
ocurre nada.
mini june ja yal chan iti wa
xmoki man ba luuma. Ni uno
de estos pjaros cae al suelo.
mixani modo xajyi ja iximi. El
maz ya no se da de ningn modo.
mixani mach aya. Ya no hay
nadie.
ojni taxuka. De todos modos se
va a conseguir.
ta wa xyaa ja ojni poxuka ja
luumi. Si llueve se mojar la
tierra.
tixani aya ja. Seguramente hay
agua por ah.
wenania. Siempre t.
ni, nial. Nariz, punta, pezn, filo, cima,
hueso pectoral. sat, sni.
ja jnitiki. Nuestra nariz.
ni kaem. Punta de caa verde.
sni jmixtik. Pezn.
sni machit. Filo del machete.
sni te. Punta del rbol.
sni wits. Cima del cerro.
oj jsijma jni. Me voy a sonar la
nariz.
sni jkujoltik. Hueso pectoral.
keta sni jkujol yuj jmuli. Me
mortifiqu por mi delito.
keta sni skujol yuj
jakakles. Se enfureci porque le
insultaste.
sat. sni.
453

nial-nijki
nial, nialal. Suegro (del hombre), yerno
(del hombre), suegra del hombre.
[ alib para la suegra de la
mujer y la nuera de la mujer].
ja stat ja scheumi jani ja
sniali. El pap de su esposa es su
suegro.
ja statam ja yunin ixuki jani ja
sniali. El esposo de su hija es su
yerno.
ja snial ixuk ja martini tey ba
schat. kota chamel. La suegra
de Martn estaba en cama. Se haba
enfermado. [El ejemplo muestra
cmo se llama a la suegra del
hombre. El aadido de palabra
del gnero se puede hacer
tambin de manera opuesta.
Vase la entrada que sigue].
mi teyuka ja snial winik ja
martini. No est el suegro de
Martn.
nialan. Querer como a un suegro, querer
como a un yerno, hacerse yerno.
oj jnialuk ja snan stat ja
wakumarei. Voy a querer como
suegros a los paps de mi esposa.
wa snialan ja wakumpare ja
jtati. Tu compadre quiere como
suegro a mi pap.
wa snialanon ja stat ja chikoi.
El pap de Francisco me quiere
como a un yerno.
nich, nichim. Flor, flecos, chispa, precioso,
trago, vela.
nichimaltik. Floresta.
ayxa snich. Ya est en flor.
ay snich ja chamarai. La cobija
tiene flecos.
ja skui sakxta ja jastal sakal
nichim. Su ropa fue blanca como
flores blancas.
wa stsuymiji ja nichim. Las
454

flores se marchitan.
nich kak. Chispa.
jel ja nichimi. Muchas flores.
snichimal ja skui. Su blusa tiene
flores bordadas.
ay chakal snichimal ja kapitani.
La capitana tiene flores rojas.
nichimxta ja skui. Tiene una
camisa preciosa.
snichim askal. Trago que se
ofrece al trabajar en el trapiche.
snichim dyos. Trago, bebida
alcohlica.
tupta nichim. Se apag la vela.
nichimaxi. Abrirse, desabotonar.
nichimaxita ja palpali. El
floripondio se abri.
nichimaxita ja umani. Las flores
desabotonaron.
nichimte. Especie de rbol no identificado
con flores moradas.
nichini. Florecer.
ja wewo wa xnichini ja yal
nichim jumasai. jechel oj
tsuymijuk. Ahora las flores estn
en flor, maana se marchitarn.
nicho. Nicho [Para guardar un santo. Es
una caja de ms o menos medio
metro de altura. Tres lados son de
vidrio y la figura de un santo
adentro. La base, el techo y la parte
trasera son de madera. Por lo
general cada ermita tiene un nicho
con el santo patrn del lugar. Pero
tambin se encuentran nichos en
muchas casas sobre una mesa
contra la pared que sirve de altar.
Ah estn tambin algunas velas
que se encienden en das festivos].
nijkes. Sacudir.
snijkes ja oni. Sacudi el
aguacate.
nijki. Moverse, temblar, ser ruidoso.
-

nika-nina
-

wa xnijki ja ixawi. La luna se


mueve.
wa xnijki ja luumi. La tierra
tiembla.
tsats wa xnijki. Es ruidoso.
wa xnijki ja stsakol ja bolmali.
yujxta mi xnijki ja stsakol wa
stupu kitik ja ajwalali. Se
cambia el precio de las mercancas.
Pero no cambia el salario que nos
paga el patrn.
wan nijkel sok ik ja aji. El
carrizo se est moviendo con el
viento.
nika. Mover, mecer, agitar, menear, batir,
sacudir, tocar, inquietar, provocar,
levantar.
snika ja ajkali. Movi el carbn.
snika ja alatsi. Meci al nene.
snika ja komoni. Agit a la
comunidad.
snika ja matsi. Mene el atole.
snika ja nolobi. Bati el huevo.
snika ja skab te ba oj kouk
ja oni. Sacudi la rama para que
bajaran los aguacates.
snika ja takini. Toc la campana.
snika jkujol. Me inquiet.
snikawon chee. Me provoc.
ta oj jniktik ojxa stenotik. Si
movemos el asunto, nos van a
reprimir.
oj jniktik spetsanil ja jmojtiki.
Vamos a levantar a todos nuestros
hermanos.
nike. En balde, para nada, por, sera muy
bueno, seguro, ojal fuera as.
jakyon nike. En balde llegu.
jmana nike. Lo compr para nada.
smesa nike. Barri por barrer.
ja lek tito ayukon ba
lomantami ja yani. jel nike lek.
Ojal estuviera ahora en Lomantn,

sera muy bueno.


lajbajita ma walukumi. mixa
yajuk. - lajbita nike. Se calm
tu estmago? - Ya no me duele,
seguro se calm.
oj ma wajan bejyel. - oj nike.
Vas a la caza? Ojal fuera as
(pero no puedo).
niktalaan. Mover muchas cosas.
nikuman (regional). Sacudidor,
revolucionario.
wa skana jun nikuman ba oj
ya kouk ja oni. Hace falta un
sacudidor para derribar los
aguacates.
nikuman ja zapatista jumasai
yuj ja wa snika jitsan komon ba
oj stsom sbaje ba oj skolta
sbaje. Los zapatistas son
revolucionarios, porque sacuden
muchas comunidades para que se
organicen y liberen.
nikwanum. Revolucionario.
emilyano ja nikwanum. Emiliano
el revolucionario.
nilili. Zumbar, susurrar, tronar, crepitar.
wa xnilili ja jchikini. Me zumban
los odos.
wa xnilili ja iki. El viento
susurra.
wa xnilili ja bati. El granizo
truena [al escucharlo a distancia
y antes de que llegue donde
estamos].
wa xnilili ja kaki. El fuego
crepita.
wa xnilili ti ba bej. Bullicio en
la calle.
wan nililuk ti ba snaji. Estn
murmurando en su casa [se oyen
las voces pero no se entienden
las palabras].
nina. Muchacha. akix.
-

455

nisa-niwanbi
nisa. Hacer una mueca de risa, ensear
los dientes.
jnisa ja keji ba oj tsenuk. Le
hice una mueca de risa para que
se riera.
wa snisa ja yej ja tsii yuj wanxa
tajkel. El perro ensea los dientes
porque se est enojando.
nisan. Dentadura descubierta de un animal
muerto, expuesto, cargado.
nisan kanta ja yej ja chamel
tsii. La dentadura del perro
muerto est descubierta/expuesta.
nisanxta ay ja tekul ti ba te.
El rbol est cargado de frutas
porque se ven como si estuvieran
expuestas.
kanta nisan ja cheneki ti ba
oxom. ojxa tsikuk. Los frijoles
estn sin agua en la olla, ya se van
a quemar. [Es decir, los frijoles
estn expuestas a la vista y no
cubiertas por el agua].
nisi. Hacer muecas.
mi oj niskon. No voy a hacer
muecas.
nisejin. Mirar con una mueca de risa.
snisejinon ba oj jtsenukon.
Me mir con una mueca de risa
para que me riera.
niwak. Grandes. niwan. [La forma
niwak es el plural de niwan. Del
sufijo pluralizador -tik qued
slo la consonante -k final. En
otros casos, sin embargo, queda
el sufijo -ik. Por ejemplo
tsamal, tsamalik, bonito].
ja niwak te jumasai. Los rboles
grandes.
niwan. Grande, adulto, enorme,
engrandecido, confiado.
niwan ja snaji. Su casa es grande.
niwanxa yena. Ya es un adulto.
456

jel niwan juntiro. Enorme.


niwan wa xaji wajuk. Es
engrandecido.
niwan wa xyaa sbaj. Es
prepotente, es soberbio. [Los
tojolabales
reprueban
el
comportamiento de los soberbios.
Es decir, el hacerse grande, el
significado literal de niwan wa
xyaa sbaj, no encuentra la
aprobacin por los tojolabales. Se
desprecia en cualquier sentido.
Puede referirse a las personas, pero
tambin a las cosas].
mi xyaa sbaj mas niwan. No
se engrandece.
niwan skujol. Despreocupado.
yaa ki niwan jkujol. Me
consol. [Realmente quiere decir,
me hace despreocupado y ya no
me importan las cosas y por eso
no me indigna nada].
sniwakil ixim. Maz de primera
clase. sniwakil.
niwanaxi. Crecer, engordar.
niwanaxita ja taji. El ocote creci.
niwanaxiyon yuj jel lek wayon.
Engord porque com muy bien.
niwanbes. Ampliar, hacer grande, hacer
que crezca.
sniwanbes ja snaji. Ampli su
casa.
jniwanbes ja jchitami. Hago que
mi puerco crezca.
niwanbi. Agrandarse, agravarse, volverse
ms grande.
niwanbi ja yalaji. Su milpa se
agrand.
niwanbita ja problemai. El
problema se agrav.
ojto niwanbuk ja chonabi.
Comitn se va a volver ms grande
an.

niwanja-noko
niwanja. Ro, agua grande como, por
ejemplo, laguna grande, mar.
mey niwanja ja swinkil ba
lomantam. Los lomantaneros no
tienen ningn ro.
ja sbej ja niwanjai. El cauce del
ro.
ja ba sti niwanja. En la orilla del
agua.
niwankoon. Viruela.
niwankujolani. No afligirse, ser
negligente, descuidarse.
wa xniwankujolani anima wa
xipaxi ja stati. No se desanima
a pesar de que su pap sufre
mucho.
mi oj niwankujolanukotik ti
ba kateltik. No vamos a ser
negligentes en el trabajo.
ta oj niwankujolanan oj
tsikuk ja cheneki. Si te
descuidas, se van a quemar los
frijoles.
noxi. Nadar, baarse, restregarse. [Hay
formas paralelas que son nolxi,
y noxji].
mi xnaatikon noxel. No
sabemos nadar
oj noxukotik. Vamos a
baarnos.
noxita lek. Se restreg bien.
nobiyo. Buey.
nobyembre. Noviembre.
nochan. En pos de.
ti waj nochan ja sbankili. Fue
en pos de su hermano mayor.
tini nochanon jan soka. Va en pos
de m.
wa xwaj nochan sok ja keni. Va
en pos de m.
ti kot nochan ja winiki. El
hombre fue el siguiente que lleg.
nocho. Seguir, ir tras, tener fe.

jnochowa. Te segu.
oj snochon. Me va a seguir.
wa snocho ja kojtom ja tsii. El
perro va tras el tejn.
wa xnochowatikon yuj jel lek wa
xawala. Tenemos fe en ti porque
tus palabras son buenas.
tixa snocho yia ja tatali.
Entonces le sigui al pap. [Esta
oracin y la que sigue dicen lo
mismo, son, pues, dos maneras
de expresar una idea idntica].
tixa snochoa ja tatali. Entonces
sigui al pap.
mok lomuk anochexi ja
yenlei. Ustedes, no les sigan a
ellos.
jaxa ramiro ti snochunej najat.
Pero Ramiro le ha seguido desde
lejos.
nochochi. Seguir.
mixa oj nochochukon. Ya no voy
a seguir.
nochtalaan. Seguir a muchos, seguir de
muchos.
nochuman. Seguidor, secuaz.
nochwani. Seguir.
nochwanitikon ti ba bej iti.
Seguimos por este camino.
nochwanum. Seguidor, secuaz.
nocho. Moler por segunda vez (maz).
oj jnoche ja iximi. Voy a moler
por segunda vez el maz.
snochjel. La segunda molida.
nochtalaan. Moler mucho por segunda
vez.
nochuman. Molinero, molinera.
noko. Pelar, moler (semillas pequeas),
rascar.
snoko ja schitami. Pel el puerco.
snoko ja mostasai. Moli la
mostaza.
snoko ja lokoki ti ba swex.
457

nokote-nolob
Rasc el lodo del calzn.
nokote. Especie de rbol no identificada.
[El maz se da bien donde crece
este rbol].
noktalaan. Pelar mucho, moler mucho,
rascar mucho. noko.
nokuman. El que quita los pelos, el que
pela, el que muele. noko.
nokwani. Pelar, moler (semillas), rascar.
wan nokwanel. Est moliendo
(semillas).
nokwanum. El que quita los pelos, el que
pela, el que muele.
noknoni. Pegarse, ser pegajoso.
jel xnoknoni ja napi. El coyol se
pega mucho.
noko. Pegar, tapar (agujeros).
snoko ja juuni ti ba sat naits.
Peg el papel en la fachada de la
casa.
snoko ja sjotol ja oxomi. Tap
el agujero de la olla.
noktalaan. Pegar muchas veces, tapar
muchos agujeros.
nokuman juun. Cartelero.
nokwani. Pegar, ser pegajoso.
wa xnokwani ja jsatiki. Tengo
los ojos pegados.
jel xnokwani ja kataji. La
resina es muy pegajosa.
nokwanum. Pegajoso.
nokwanum ja napi. Los coyoles
son pegajosos.
nolajastik. Almacenista.
nolan. Reunido, guardado.
nolanxa ja winikei. Los hombres
ya estn reunidos.
ken nolan kuj. Yo lo tengo
guardado.
nolan yujile. Lo tienen guardado.
mi kenuk nolan kuj. Yo no lo
tengo guardado.
wen ma nolan awuj ja mayi. Tu
458

tienes guardados los cigarros?


snolanal.
nolbani. Poner huevos.
jel xnolbani ja muti. Las gallinas
ponen muchos huevos.
nole. Grupo, faccin, rebao.
ayto skana jun nole. Todava
falta un grupo.
ayxa chab nole. Ya hay dos
facciones.
kechan jun nole. Un solo rebao.
nolkontraan. Atacar (de muchos), luchar
(de muchos).
snolkontraanotikon.
Nos
atacaron.
wa
skanawe
oj
snolkontraukotik. Quieren
agredirnos
snolkontraan ja matik
ibelajel aytik. Lucharon contra
nosotros que somos los de abajo.
nolkaban. Atacar por todos lados.
oj snolkabanukotik. Nos van
a atacar por todos lados.
nolo. Guardar, juntar, conservarse.
oj snol ja takini. Va a guardar
el dinero.
yiaj yechej ja ba oj snol ja sii
sok stajab sok jun senpatik.
Trajo su hacha para juntar la lea
con mecapal y zalea.
ti ba takin luum mi snolo sbaj
ja jai. En el agostadero no se
conserva el agua.
ja ba pimil tealtik lek wa snolo
sbaj ja jai. En el bosque tupido
se conserva bien el agua.
nolob. Huevo, blanquillo, testculo.
jel ja nolobi. Muchos huevos.
jmanatikon nolob. Compramos
huevos.
ja kala nolobi. Mi testculo.
kaltseto nolob. Huevos tibios.

nolobaxi-nujan
-

koltsan nolob. Huevos tibios.


sakal nolob. Clara de huevo.
skanal nolob. Yema de huevo.
spat nolob. Cscara del huevo.
tseel nolob. Huevo crudo.
tsanubal nolob. Huevo cocido
duro.
nolobaxi. Poner huevos.
ojto nolobaxuk ja milubal
muti. La gallina matada iba a poner
huevos an.
nolobton. Piedra de afilar.
nololi, nololji. Agolparse, apiarse.
nololjiye ja swinkil jumasai.
Los ejidatarios se agolparon.
nololjiye ja kristyano ti ba kin.
La gente se api en la feria.
noltalaan. Juntar mucho,
almacenar.
snoltalaan ja cheji. Junt muchos
carneros.
snoltalaan ja iximi. Almacen
el maz.
noluman. Almacenista.
noluman chenek. Almacenista
de frijol.
noluman naits. Guardin de la
casa.
noluman preso. Carcelero.
noluman takin. Tesorero, cajero.
nolwani. Estar de guardia.
wa xnolwani ti ba snaji. Est de
guardia en la casa.
nolxi. noxi.
norte. Norte. [Se refiere a las lluvias en
los meses de noviembre y
siguientes].
wa xyaa norte. Hay norte.
puntos cardinales.
norteaxi. Nortear. [Llover en el invierno].
wan norteaxel. Est norteando.
nosji. Excoriarse.
nosji ja jkabi. Se me excori la

mano.
noso. Roer. [Carne de los huesos,
mango, etctera]. nesa.
wa snoso ja bakel ja misi. El
gato roe el hueso.
nosanxa. Re. [Es el imperativo
de la 2 persona del singular de
una forma verbal nosi verbo
vivencial, no documentado].
nostalaan. Roer muchas cosas.
nosuman. Roedor.
noswani. Roer.
wan noswanel ja misi. El gato
est royendo.
noswanum. Roedor.
noxji. noxi
nu, nual. Hermano mayor (de una
mujer).
mey jnu kechan ay jwats. No
tengo hermano mayor, slo una
hermana mayor.
nuan. Querer como a un hermano mayor
(de una mujer).
oj jnuuka. Te voy a querer como
a un hermano mayor.
nubtalaan. Atizar mucho.
nubu. Atizar.
snubu ja kaki. Atiz la lumbre.
nubuman. Atizador.
nuja. nuju.
nujan. Boca abajo, tapado, solo, cabizbajo,
bajar la cabeza.
nujan eke ja moochi. El
canasto est boca abajo.
nujan kani ja oxomi. La olla est
boca abajo.
kanta nujan oxom ja nichimi.
La vela est tapada por la olla.
kanta nujan naits. Est solo en
la casa.
nujanon. Estoy solo.
nujanon eke. Estoy cabizbajo.
koyon nujan. Baj la cabeza.
459

nujanbi-nultalaan
saknujnuj.
nujanbi (regional). Estar tapado por otra
cosa.
nujanbi yojket. Est tapado por
el tenamaste.
nujani. Caer boca abajo, pararse de
cabeza.
nujanita oxom. La olla cay
boca abajo.
nujaniyon ti ba tajnel. Me par
de cabeza al jugar.
nujbin. Agachar, inclinarse.
snujbin ja sati yuj kixwel.
Agach la cara de vergenza.
snujbin sbaj ba oj ya yi san.
Se inclin para saludarlo.
nujbintalaan abaj. Agacharse muchas
veces, inclinarse muchas veces
snujbintalaan sbaje. Se
agacharon muchas veces.
nujtalaan. Poner boca abajo muchas
cosas.
snujtalaan ja oxomaltiki. Puso
boca abajo muchas ollas.
nujtsin. Arrojar (boca abajo).
snujtsin ja winiki ti ba yoj
keen. Arrojaron al hombre en la
cueva.
nujtsintalaan. Arrojar (boca abajo) a
muchos.
nuju. Poner boca abajo, tapar.
snuju ja oxomi. Puso la olla boca
abajo.
snuju ja nichim ja oxomi. La olla
tap la vela.
nujuman. El que pone algo boca abajo.
nujumech. Pestaas rectas.
nuktalaan. Afilar muchas cosas.
nuku. Afilar.
wa xnuku ja yej ja machiti. Afilo
el machete.
mi nukubaluk. Desafilado.
nuk, nukal. Cuello, pescuezo, voz, nuca,
460

cerviz.
nukaltik. Muchos cuellos.
wa xyab yaj ti ba snuk. Le
duele el pescuezo.
tsamal wa xawani ja snuki. Su
voz suena bonita.
kak snuk. Agruras.
sits snukil. Angina, hinchazn
del cuello.
snuk koktik. Tarso, garganta del
pie.
snuk jkabtik. Mueca de la
mano.
spat jnuktik. Nuca, cerviz,
cuello.
telan jnuktik. Hombro con
hombro.
wa xkab sitsel jnuk. Tengo
hinchazn en el cuello.
nukinaji. Enconarse, dar punzadas.
wa xnukinaji ba wotan. Se
encona el tumor.
wa xnukinaji ba yajbel. La
herida da punzadas.
nuknuni. Vibrar.
wan nuknunuk ja yakil bigolin.
La cuerda del violn est vibrando.
nuktalaan. Chupar muchas veces,
mamar muchas veces.
nuku. Chupar, mamar. [Lo chupado no
entra por completo en la boca].
nulu.
snuku ja smayi. Chup el
cigarro.
wa snuku ja smix ja alatsi. El
nene mama el pecho.
nukuman. Lactante.
nukwani. Chupar, mamar.
wan nukwanel ja alatsi. El nene
est mamando.
nulini. Chupar.
jel xnulini. Chupa mucho.
nultalaan. Chupar muchas cosas.
-

nulu-nuti
nulu. Chupar. [Lo chupado entra en la
boca por completo]. nuku.
wa snulu jun dulse ja keremi.
El muchacho chupa un dulce.
nululi. Pasar corriendo.
xnululixta stuchil ja jmojtiki.
Nuestro
compaero
pasa
corriendo.
nup. Bonito [de alguien por la ropa que
trae y que le viene bien],
compaera o compaero de baile.
jel anup. Ests bonita, ests bonito.
jel snup. Est bonito, bonita.
jel snup sbaje. Se vistieron muy
bonito.
jel snup yena. Ella est muy
bonita.
oj ale janup. Vas a buscar a tu
compaera de baile.
nupan. Casarse con una mujer.
oj snupuka ja jmoji. Mi
compaero se va a casar contigo.
nupanel. Matrimonio, boda.
nupani. Casarse.
oj nupanukon. Me voy a casar.
yaa nupanukotikon ja pagrei.
El padre nos cas.
nupanum. Novio o novia en el da de la
boda.
tixa wa xyiaj sbajea ja
nupanumi. makanxa wa xjakta
ja akixa. Los novios se entregan.
La novia ya llega comprometida
(cercada).
nupin. Casarse, contraer matrimonio,
resultar bonito, lucirse con la ropa,
adornarse.
snupina. Se cas contigo.
oj anupukon. Vas a contraer
matrimonio conmigo.
anima jeluk ja sjas sbaji mi
snupin ja jastal ja nichim jawi.
Aunque tuvo muchos bienes no

igual la belleza de esas flores.


jel skanawe oj snupuk sbaje.
Mucho les gust lucirse con su
ropa.
ja ba kini oj jnup jbajtiki. En
la fiesta nos vestiremos bonitos
nupsatin. Chocar, tropezar. nupu.
jnupsatin jun te. Choqu contra
un rbol.
snupsatin jun oy. Tropez con un
horcn.
[nupu. Acompaar a alguien,
encontrar algo o a alguien.
Suponemos la existencia de este
verbo aunque no lo ponemos
documentar. La suposicin se
puede justificar de la manera
siguiente. El verbo nupsatin no se
explica a partitr de nup en el
sentido de bonito y relacionado
con el matrimonio y derivados
parecidos. nupsatin exige que se
deriva de una concepcin de nup
que tenga otro sentido. El mismo
nup tambin puede referirse a una
compaera o un compaero de
baile. En este sentido parece estar
relacionado con nup en el tzeltal:
acompaar o encontrar a otro
(Domingo de Ara 1986: 349 s.).
Entonces el nupsatin se puede
explicar en el sentido de que los
ojos, sat, encuentran a otra cosa y
nos hacen chocar o tropezar. Todo
esto, por supuesto, es una
hiptesis].
nuti, nutial. Red, rede (comiteco).
enub. [El nuti es ms grande
que el enub. Pero los dos
sirven para cargar el maz y se
hacen del ixtle chij en las
comunidades. Siempre hay uno o
ms hombres que saben hacer las
-

461

nutiaxi-nuxbi
redes. La palabra nuti es una de
las pocas palabras adoptadas del
zoque. Vanse tambin tsima y
xaluj. (Roy y Margaret Harrison
et al. 1981: 93, 154, 181).
Seleccionamos solamente estos tres
ejemplos. De hecho hay algunas
palabras zoques ms. Se nota el
hecho de que son palabras
adoptadas por el acento grave, es
decir en la penltima slaba, a
diferencia de las palabras agudas
del tojolabal. No conocemos el
tiempo y los caminos cuando y
cmo llegaron estas palabras al
tojolabal. Los mismos trminos
existen tambin en tzotzil,
Robert Laughlin 1975: 92, 261,
316; y tzeltal Mariana Slocum
et al. 1965: 194, 201, falta nuti.
Posiblemente los tzotziles, vecinos
de los zoques, sirvieron de
intermediarios para transmitir las
palabras que no encontramos en
los diccionarios tzotzil y tzeltal del
tiempo colonial].
nutialtik. Muchas redes.
ma sbaj ja nutial. De quin
es la red?
mey snuti. No tiene red.
snutiil sbak. Escroto, talega
nutiaxi. Hacerse una red.
nutiaxita ja chiji. Se hizo una
red del ixtle.
nutstalaan. Correr a muchos,
destruirse.
snutstalaan ja chitami
jumasai. Corri a los puercos.
wa snutstalaan sbaje. Se
destruyen los unos a los otros.
nutsu. Correr, perseguir, ahuyentar,
apurarse, aferrarse, obligar, forzar.
snutsuwon ja ajwalali. El
462

patrn me corri.
snutsuwon ja tsii. El perro
me persigui.
snutsu ja karansya ja
biyistai.
Los
villistas
ahuyentaron a los carrancistas.
nuts abaj. Aprate.
wa snutsu sbaj ba oj sneb
juun anima mi xyab lek
sbej. Se aferra a aprender a
leer y escribir a pesar de que no
lo entiende bien.
ti nutsji ba oj skuche ja
niwan enubi. Le obligaron que
caragar la red grande.
ojni nutsxuka ja xeneni.
Seguramente se van a ahuyentar
los zancudos.
ti nutsjiye ja swinkil ja slujmal
ba pojki. Fueron exilados los
habitantes de la tierra donde
nacieron.
ojni nutsjuka ja ba yoj
stsomjelei. Ser echado de la
asamblea.
nux. Pequeo, ltimo, juventud, menor,
chaparro, diminuto, cachorro.
nuxaltik. Muchos pequeos.
ja snuxil chitam. El puerquillo
ms pequeo, lechn.
ja snuxil yunin. Su hijo ltimo.
man jnuxila. Desde mi juventud,
desde mi niez.
mas nux. Menor.
nuxil. Juventud (hasta los diez aos
de edad).
nuxil winik. Chaparro.
nuxonto chamta jtati. En mi
juventud muri mi pap.
yal nux. Diminuto.
nuxil tsi. Perro cachorro.
nuxbi. Empequeecerse.
-

paa-pachubpom

p
paa. Desenrollar, desovillar.
spaa ja balan juuni. Desenroll
el papel.
spaa ja balan tsokobi.
Desovill el hilo.
paaj. Hebra del tronco del palmito.
paay. Zorrillo. [Mephitis macroura].
ja paayi ay skeen. Los zorrillos
tienen madrigueras.
paben. La persona que desovilla.
pai. Desenrollarse, desovillarse.
pata ja balan juuni. El papel se
desenroll.
pan jakan. Afligido.
pan jakanon. Estoy afligido.
patalaan. Desenrollar o desovillar
muchas cosas.
pauman. La persona que desenrolla o
desovilla.
paba. Pava. [Penelope purpurescens].
pabilo. Pabilo, mecha.
pabita. Trogn tricolor. [Trogon collaris].
pabor. tsakatal.
1.
Favor.
aa wapabor, aa ek ja
atsami. Pasa la sal, por favor.
aa wapaborexi jitsan jani.
Srvanse acercarse.
oj akuluk ki ja wapabori. Me
vas a hacer el favor.
2.
kechan pabor. wajto.
kechan pabor kab chak
kumanuk, elyon jutsin.
Apenas o que acab de hablar, sal
luego.
kechan pabor yila chak ajnuk
ja kawuji ti waji. Apenas vi que
el caballo dej de correr, se fue.
pabrika. Fbrica. [snajtsil stojbesjel].
pabrikante. Fabricante. [yajwalil

snajtsil stojbesjel].
pacha.
1.
Chato, pacho (comiteco).
jel pacha ja jnii. Mi nariz es muy
chata.
2.
Levantar (taza o vasija para que la
llenen), sostener.
spacha ja stasai. Levant la taza.
spacha ja beljumi. Levant el
guacal.
wa spacha ja nicho ja akintei.
La tabla sostiene el nicho.
spacha ja pachpomi. Levant el
incensario.
pachan. Horizontal, plano.
pachan ay ja luum iti. Esta
tierra es horizontal.
pachan mesa. Tablero de la mesa.
pachan wits. Meseta.
pachan eke. Est.
pachanton. Losa.
pachmuji. Llegar a la meseta.
pachpuni. Zangolotearse.
wa xpachpuni ja senpatiki ta
najat kani. La zalea se zangolotea
si es larga.
pachtalaan. Levantar muchas veces o
muchos trastes.
spachtalaan ja sekaltiki.
Levant la vajilla. 2. pacha.
pachpom. Incensario. [Por supuesto no
se quema incienso sino copal que
crece en la regin, por ejemplo,
en Motozintla]. pachubpom,
pom, pomte, tsikujpom.
ja ba stseel ja chamumi. oj
ajyuk pachpom sok nichim. Al
lado del enfermo estarn el
incensario y velas.
pachubpom. Incensario. pachpom.
chapanxa ay chab oxe pachub
pom ja ba sat ja altari. wa xaji
ochuk ja pomi. Ya est listo el
463

pachuman-pajaaxi
incensario en el altar. Se le mete el
copal.
pachuman. La persona que levanta trastes,
sostn.
pachwani. Levantar trastes.
pachwanum. La persona que levanta
trastes.
pacha. Aplastar (cosas duras).
jel xaji ki pach xchi ja xeneni.
Me aplastan mucho, dice el
zancudo.
spacha ja basoi. Aplast el vaso.
wa spach awi. Te aplasta.
pachubal kani ja xeneni. El
zancudo qued aplastado.
pachan. Aplastado.
pachan kani ja yoki. Su pie est
aplastado.
pachi. Aplastarse.
oj pachuk ja basoi. El vaso se
va a aplastar.
pachpuni. Tronar la boca, arrojar
espumarajos.
pachpuni yuj loploni. Tron la
boca por comer rpido.
wa xpachpuni ja chitami yuj jel
juntiro wa xwai. El puerco arroja
espumarajos por comer muchsimo.
pachton. Laja.
pachuman. La persona que aplasta,
martillo, aplastado (lo que se
aplasta en el lugar donde se mete
el clavo).
pachwani. Aplastar.
pachwaniyon. Aplast.
pagre, pagreal. Padre (religioso),
sacerdote.
pagrealtik. Muchos sacerdotes.
ja sbankilal ja niwak pagrei. El
hermano mayor (jefe) de los
grandes sacerdotes.
ja jtatik pagre eterno. Nuestro
padre el Padre Eterno. [Es el santo
464

de Trinitaria o Zapaluta, la
cabecera municipal a 16 km al
sureste de Comitn por la
carretera panamericana].
pagreaxi. Ordenarse.
pagreaxita ja kichoi. Francisco
se orden.
yaa pagreaxuk ja ramon ja
jtatik obisoi. El obispo orden
a Ramn.
pagrino, pagrinoal. Padrino.
pagrinoaltik. Muchos padrinos.
ja jpagrinoi. Mi padrino.
ja schol ja pagrinoali. La
obligacin del padrino.
oj och pagrinoil. Va a ser
padrino.
pagrinoan. Escoger para padrino.
wa xkana oj jpagrinouka.
Quiero escogerte para padrino.
pagrinoaxi. Hacerse padrino.
pagrinoaxita ja jbankili. Mi
hermano mayor se hizo padrino.
paj.
1.
Agrio, cido.
pajxa ja cheneki. Los frijoles ya
estn agrios.
pajal lima. Lima cida.
pajal naranja. Naranja agria.
pajal pante. Especie de hongo
comestible no identificado.
pajal pataj. Guayaba agria.
2.
Abombado, barriga.
jel niwan ja spaj ja oxomi. La
olla es muy abombada.
jel niwan ja spaj ja kojleli. El
gordo tiene la barriga muy
abultada.
pajaaxi. Fermentar (slo un poco, cuando
se fermenta ms se dice pajbi).
oj pajaaxuk ja matsi. jachni
jel xajbani. El atole fermenta, as
est muy sabroso.

pajach-pajkintaj
pajach. Verdolaga. [Portulaca oleracea
L.].
pajach kul. Verdolaga.
pajak. Pia. [Ananas comosus Merr.].
pajakaltik. Pial.
pajakaxi. Madurar (de pias).
pajakaxita. Las pias maduraron.
pajakbi. Madurar (pias).
ojxa pajakbuk. Las pias ya
van a madurar.
pajanxta. Se observa a una persona
desconocida que llega a una
comunidad. De este modo los
comuneros siempre estn
informados sobre todas las
personas que entren en la
comunidad. [Por ejemplo al
llegar a una colonia desconocida,
la gente del lugar est en la
puerta para ver quines somos.
Pero si son ladinos o
desconocidos nadie se asoma a
la puerta. La observacin se
hace por las rendijas entre las
tablas de las casas].
pajanexta ja swinkil ja komoni.
Los vecinos de la comunidad
observan a las personas
desconocidas que lleguen.
pajbes. Fermentar.
spajbes ja ixim ja nanali ba oj
ajyuk mats. La mam ferment
el maz para que hubiera atole
agrio.
pajbi. Ponerse agrio, agriarse.
pajbita ja cheneki. Los frijoles
se pusieron agrios.
pajchik. Varicela.
elta sbaj ja pajchik. Se
enferm de varicela.
pajchuch. Estaca.
pajchuchaxi. Hacerse estacas.
pajchuchaxita ja bokan tei. Se

hicieron estacas de los palos.


pajkintaj. Llorona [La Llorona est
conocida en muchas regiones de
Mxico. Desde la perspectiva
racional occidental, la Llorona
es un ser mgico o mtico que
existe en cuentos, leyendas y la
imaginacin de la gente. Entre
los tojolabales se conoce como
pajkintaj, la esposa del
somberon. Ante todo tenemos
que hacer constar que para la
poblacin de la regin, es
decir, indgenas, campesinos,
comitecos, inclusive escolarizados
y acadmicos, y gentes de todas
las edades, para todos ellos la
Llorona, el Sombrern y otros
seres parecidos representan
realidades fuera de toda duda.
Y muchos han tenido encuentros
con ellos. La Llorona y el
Sombrern tienen la capacidad
de seducir a las personas por su
belleza o por promesas de
riquezas fabulosas. Si seguimos
a estos seductores nos hacen
perder el camino y el equilibrio
humano. Nos volvemos hijos e
hijas de los seductores con su
modo de ser. Por eso, a los dos
se los considera sumamente
peligrosos y tenemos que luchar
para no caer en las tentaciones
con las que nos quieren capturar.
Se dice que la llorona es una
mujer sumamente hermosa, que
llama a la gente para que le siga,
casi siempre por caminos poco
frecuentados o por el monte. Ya
que es muy hermosa es casi
imposible resistirse a la
tentacin de seguirla. Las
465

pajkule-paka
historias varan segn la regin,
en algunos lugares dicen que
cuando llega a determinado
lugar con su vctima, se
convierte en una mujer muerta
o en una serpiente, en otras
regiones dicen que al seguirla
uno se pierde y ya no reconoce
el camino de regreso a su casa
al despertar del encanto].
pajkule. Cra, camada, nidada, viborezno,
pajul o pajcul (comiteco).
jun pajkule chitam. Una cra de
puercos.
jun pajkule choj. Una camada de
leones.
jun pajkule mut. Una nidada de
pollos.
jun pajkule chan. Un viborezno.
jun pajkule chich. Un pajul de
conejos.
pajtsilil. Trbol [Trifolium amabile HBK.]
[Se come con maz].
pajal. Sosa blanca. [Solanum mitlense
Dunal].
pajulul. Agrn, pajulul (comiteco). [Rhus
schiedeana Schlecht].
pajumumxta. Huele sabroso! [Una
comida asada o frita].
pajumumxta ja yik ja waeli. La comida
huele sabrosa.
paka. Doblar, plegar, poner al revs,
descoser, huir, pelarse. [La raz del
verbo es pak del cual se derivan
pakan, pakax y los derivados de
stos ltimos. Se refieren siempre
a posiciones, situaciones y
actuaciones fuera de lo
acostumbrado o debido. De all
se puede deducir lo que se
considera en contra de la
costumbre: doblar petates,
poner la tela al revs, acostarse
466

boca abajo, postrarse delante de


otro, huir, ir en reversa, una
gallina que se vuelve clueca, y
todo esto desemboca en hacerse
hipcrita. Pues todos estos
cambios se encaminan hacia
fuera de lo normal. Algunos
de los ejemplos parecen sealar
actuaciones o situaciones
inevitables, a veces deseables.
Por ejemplo, si las gallinas no
se vuelven cluecas, no habr
pollitos, y si nos duele la espalda
nos acostamos boca abajo. Pero
la postracin delante de otros,
el huir y la hipocresa sealan
actitudes que los tojolabales
desprecian. Es decir, la
subordinacin delante de
mandones, la huida de su
puesto y la hipocresa, porque los
tres destruyen la cohesin del
nosotros comunitario. La huida
se refiere obviamente a una
huida individual y no a una
retirada planificada al nivel
comunitario para evitar una
confrontacin
que
los
tojolabales s buscan eludir. O
puede ser una huida que salva
la vida de la familia. Con
referencia al descoser, al poner
cosas al revs y al ir en reversa
spakaxbes, spakulabil, se
mantiene la idea de que se trata
de cosas no acostumbradas pero
no crticadas].
jpaka ja jpopi. Dobl el petate.
spaka ja juuni. Pleg el papel.
spaka ja skui. Puso la camisa
al revs.
spaka ja stsisulabil. Descosi
la costura.

pakan-paka
-

spaka
ajnel.
Huy.
[Literalmente el giro idiomtico
spaka ajnel quiere decir se
volte y correo. Ambos verbos
junto expresan el huir].
mi oj jpaktik ajnel. No vamos
a pelarnos.
spaka ajnel ba ejipto sok ja
yunin sok ja scheumi. Huy a
Egipto con su esposa y su hijo.
pakan. Acostado boca abajo, postrado.
pakanon. Estoy acostado boca
abajo.
kan pakan ti ba sti sat ja
yajwali. Est postrado delante de
su patrn.
ti chak kanuke pakan. Todos
se postraron.
oj waj pakan ja muti. La gallina
va a empollar.
wa xoch pakan ja muti. La
gallina empolla.
pakanmut. Clueca.
pakani. Acostarse boca abajo.
pakananxa. Acustate boca abajo.
pakax. Al revs, hipcrita, reversa, atrs,
volver.
pakax ay ja skui. Su camisa
est al revs.
pakax ay ja tan winiki. Ese
hombre es un hipcrita.
wa xwaj pakax ja aktobusi. El
autobs va en reversa.
wa xwaj pakax ja keremi. El
jven anda para atrs.
yaa och pakax ja lapisi. Volvi
el lpiz.
ja spakaxil ja kuutsi. El reverso
de la tela.
spakaxil jakum ja iki. El viento
les era contrario.
pakaxbi. ponerse al revs (ropa),
desafilarse.

pakaxbita ja jkui. Se me puso


la camisa al revs.
pakaxbita ja echeji. Se desafil
el hacha.
pakaxero. Hipcrita, mentiroso.
pakaya. Pacaya. [Chamaedorea sp.].
pakla. Ir a ver, averiguar, explorar.
jpaklatik ja chamumi. Fuimos a
ver a los enfermos.
oj jpakla ba kanela ja jnutii.
Voy a averiguar dnde est mi red.
oj jpaklatik ja keeni. Vamos a
explorar la cueva.
paklatalaan. Buscar muchas cosas.
jpaktalaan ja xanichi ti ba
jwexi. Busqu las hormigas en el
calzn.
pakluman. Explorador, el que va a ver algo,
investigador.
ja pakluman ja keeni. El
explorador de la cueva.
ja loktor jani pakluman ja
chameli ba oj snebe jastal oj
yajnatalauk ja chamumi. El
mdico es un investigador de las
enfermedades para aprender cmo
curar a los enfermos.
pakwaj. Taco. [tortilla doblada].
paka. Moler (maz la tercera vez), pegar,
resanar, apretar.
paka jan wewo ja iximi. Muele
ahora el maz y haz bolas para
hacer tortillas.
pakubal ixim. Masa de maz.
spakawe ja snaji sok lokok.
Pegaron lodo en las paredes de su
casa. [Hicieron paredes de
bajareque].
spaka ja yibel naits ba tajta.
Resan las grietas de la pared.
spaka
ja
luumi
sok
stumtsinulabil. Apret la tierra
con pisn.
467

pakab luum-palja
pakab luum. Bajareque, pared
enyesada.
pakabal. Paladar.
jpakabaltik. Nuestro paladar.
pakan. pegado.
pakan kani jun juun ti ba sat
naits. Un papel est pegado en la
pared.
pakan sat. Ciego. [Literalmente:
tiene los ojos pegados].
pakasat.
pakasat, pakasatil. Prpados pegados,
ciego, tuerto.
pakasata. Tus prpados estn
pegados.
pakasatilon. Se me han pegado
los prpados.
pakasat sok ja smodo ja yunin
ba mi lekuk. Para la mala
conducta de su hijo est ciego.
mi pakasatiluka. No eres tuerto.
paktop.
1.
Estreido, pactop (comiteco).
2.
Sin hambre.
paktopon. No tengo hambre.
paktopaxi. Estar estreido, estreirse.
paktsun. Aplaudir, hender con la cua,
chocar.
oj jpaktsuk ja jkabtiki. Vamos
a aplaudir.
spaktsun ja tei. Hendi la
madera con la cua.
spaktsun sbaj sok ja tuk
tajnumi. Choc con los dems
jugadores.
paktsuntalaan. Aplaudir mucho, hender
mucho, chocar mucho.
paktsunuman. El que hiende algo con la
cua.
pakubal ixim. Masa de maz. paka.
pakubal luum. Bajareque.
paka.
pakuman. Molinero.
468

pala. Pala, cua.


palan. Colgando.
palan ja snutii. La red le est
colgando de un solo hombro.
palan ja yolomi ti ba sti spatan.
Lleva tup.
palanxa ja jkui. Mi camisa est
colgando fuera del pantaln.
palanxa ja schikini. Orejas
gachas.
palanxta eke ja akoi. El panal
est caedizo.
palanxta ja nichimi. La flor est
marchita.
palanxta ja oni. Los aguacates
estn pendiendo de las ramas.
palanaxi. Colgar.
wa xpalanaxi jku. Mi camisa
cuelga fuera del pantaln.
palanaxita snuti. Su red estaba
colgando.
palanaxita snaylyo. El nylon le
colg de los hombros.
palaolom. Maz sin doblador (as crece).
pale. Penca, racimo.
pale lobal. Penca de guineos.
pale pix. Racimo de tomates.
pale tsusub. Racimo de uvas.
pale sibak. Cohete o bomba de
racimo. [Lo tiran los soldados de
Estados Unidos de Amrica.
Causan mltiples heridas,
explotan uno tras otro para
causar a ms personas heridas.
Estn prohibidas, pero no les
importa.]
paleta. jpaletatik.
palja.
1.
Palj (comiteco), enfermedad de la
garganta del ganado o de carneros.
2.
Hinchazn del vientre del ganado.
Poco a poco se forma un tumor de
pura agua.

paljaaxi-pandiya
paljaaxi. Enfermarse el ganado o carneros
de palja.
paljaaxita swakax. Su ganado se
enferm de palja.
palku. Camisa larga que no se mete en el
pantaln y como la usan los
tzotziles.
spalku ja magre. Tnica.
spalku ja pagre. Sotana, alba.
palpal. Floripondio, flor de campana,
palpanichim (comiteco). [Datura
candida (Pers.) Saff.].
palpalnichim. Floripondio.
palponi (regional). Estar combado (al
cargar una red en los dos brazos o
en la cabeza).
palponi ja jnutii. Mi red est
combada.
palponita ja snaylyo. Su nylon
est combado.
pama. Derramarse.
wa spama sbaj ja jai ti ba yoj
naits yuj mey ukum. El agua
se desparrama en la casa porque
no hay zanja.
pamami. Hacerse agua.
wa xpamami ja yal jtii. Se me
hace agua la boca.
paman. Charco, laguna pequea.
pampa.
pamilya. Familia. naits.
pampa (ja). Charco, pequea laguna.
niwan pampa ja. Laguna, lago.
jkutstik ja niwan pampa jai.
Cruzamos la laguna grande.
pamtalaan. Derramarse por todos lados.
wa spamtalaan sbaj ja jai. El
agua se derrama por todos lados.
pan. Pan. [El pan no forma parte de la
comida diaria de los tojolabales.
En muchas comunidades se
aprendi el hacer el pan que
siempre es pan dulce y se come

exclusivamente en fiestas, sobre


todo en las bodas. Cada invitado
recibe un plato lleno de panes,
pero no come ms de uno o dos.
Los dems pone en su morral
para los familiares. As se espera
o por eso la gente llega con
morral. No se suele producir pan
salado].
oj jtojbestik pan. Vamos a
hacer pan.
skulajel pan. Panificacin,
produccin de pan..
kulapan. Panadero [el que hace
pan].
chonapan. Panadero [el que
vende pan].
snajtsil chonapan. Panadera.
ja pan it mi sitseluk. Este pan
no se levanta, este pan sin
levadura.
ja yajnal pan it. La levadura de
este pan.
pandiya. Pandilla, grupo [Muchas
colonias que antes eran fincas
o salieron en grupo de una finca,
tienen tres o cuatro pandillas. En
el tiempo del baldo los mozos de
la finca, bajo el mando del
mayordomo, se dividieron en tres
o ms grupos. Al terminar el
baldo y formarse los ejidos, los
ejidatarios conservaron las
pandillas con otros propsitos,
sea para hacer trabajos
comunitarios o para discutir
problemas en grupos durante la
asamblea general. En algunos
lugares, cada una de las
pandillas tiene que elegir una de
las autoridades del comisariado
ejidal. Algunas pandillas
aceptan un apellido comn, por
469

pankinaji-parejoan
ejemplo peresaltik [es decir.
muchos Prez o los Prez) o
moralesaltik, a pesar de que
individualmente, tienen apellidos
distintos. La pertenencia a una
pandilla puede ser por
nacimiento, pero a menudo es
por asignacin, es decir, la
comunidad decide para cada
uno la pandilla a la cual va a
pertenecer].
pankinaji (regional). Cojear.
pakinanxta. Cojo.
pakinanxta ja jmoji. Mi
compaero es cojo.
panta. Fanta. [Nombre de un refresco
comercial. Se usa para las
fiestas, se reparte entre los
invitados en copitas como si
fuera aguardiente. Se hace en
toda una ceremonia. De hecho,
la Fanta suple el aguardiente en
algunas comunidades.].
pantalon. Pantaln [del ladino. El
pantaln es diferente del wex,
calzn].
jel xok jkujoltiki ja pantaloni.
kaatikta kani ja tojol wexi.
Mucho ansiamos el pantaln, ya
dejamos el calzn de manta. [La
mayora de los hombres usa el
pantaln y ya no el calzn. Ah
se manifiesta algo de la
vergenza de que por el calzn
la gente los identifica como
tojolabales o indios. No quieren
ser identificables. Muchas
mujeres, en cambio, siguen
ponindose la falda tpica, tanto
en la comunidad como en la
ciudad. Algunas ya no usan la
falda tpica, porque las faldas
compradas
resultan
mas
470

econmicas].
pante. Especie de un hongo no comestible
y no identificado.
pantsun. Derribar, tirar, matar.
spantsun luum ja tei. Derrib
el rbol.
spantsun ja chitami ti ba
akinte. Tir el puerco sobre la
tabla.
spantsun sbaj luum. Se tir al
suelo.
spantsun jun winkil. Mat a una
persona.
pantsuntalaan. Derribar muchas cosas,
etc. pantsun.
papaya. Papaya [Carica papaya L.]. [La
papaya est poco conocida entre
los tojolabales y poco se come].
par. Par.
jun spar sapatoi. Un par de
zapatos. loj.
paraon. Faran. [Los reyes de Egipto
antes de Cristo tuvieron por titulo
Faran que corresponde al
ttulo de rey, es decir ajwalal].
parda. Gris claro. elawal.
parejo. Parejo, igual. lajan, y lajan
lajan. [El trmino parejo se
adopt por los tojolabales
porque seala una relacin
representativa de su convivencia
social. En tojolabal la misma
idea se expresa por lajan, lajan
lajan, oj jlaj jbajtik. Estas
palabras se explican en su lugar
en el diccionario].
mi parejouk. Desigual.
parejoan. Igualar, emparejar. laj abaj.
oj jparejouktik ja kateltiki.
Vamos a igualar nuestro trabajo.
mi xkanatik oj jparejouk
jbajtik sok ja ajwalali. No
queremos emparejarnos con los

parejoaxi-parte
patrones.
parejoaxi. Hacerse iguales.
parejoaxitikta ti ba kateltiki.
Nos hicimos iguales en el trabajo.
parte. [La palabra parte, en efecto, no
existe en tojolabal. Las entradas
siguientes lo muestran ms o
menos. La razn de la ausencia
es que parte en cuanto fraccin
de un todo tiene que destruir o
despedazarlo. Para esto s hay
una palabra correspondiente en
tojolabal, es decir xetan
pedazo. Quiere decir, hay que
despedazar el todo, el conjunto
para obtener una parte que
equivale
a
pedazo.
El
procedimiento de partir los
todos en sus partes es tpico para
el conocimiento en el contexto
occidental. La anatoma es un
ejemplo representativo donde se
cortan/despedazan
los
cadveres para conocer los
cuerpos
humanos.
Procedimientos parecidos se
realizan en otras ciencias
occidentales. Es decir, para
conocer algo, el conocedor
despedaza y as mata el objeto
por conocer, para conocer las
partes y de ah llegar al
conocimiento del todo que, sin
embargo, ya es un cadver. No
se niegan los xitos de este tipo
de conocimiento que, a la vez
implica aspectos fatales por no
decir, mortferos. Completamente
diferentes es el enfoque tojolabal
que procede del todo por
conocer que, a su vez, conoce
al conocedor naa sbaj. Es
decir, el todo lleno de vida tiene

1.
2.
3.
-

precedencia y para conocerlo se


necesita conocerlo como entidad
holstica viviente. Que, a su vez,
manifiesta su vida al conocer al
conocedor. De esta manera se
manifiesta otro aspecto de la
intersubjetividad o del NOSOTROS,
porque no hay conocedor frente
al objeto por conocer, sino que
los dos son conocedores que se
conocen mutuamente.
Al explicar las entradas
siguientes, observamos que slo
en el 1. la palabra parte se
emplea como parte en espaol.
Pero al estudiar las traducciones
del concepto parte al tojolabal,
notamos que los traductores
escogieron otros trminos que
consideraron correspondientes.
Mencionamos algunos ejemplos
en el 4.. Observamos que en
cada una de las entradas se evita
el nombre de parte y se
buscan palabras diferentes para
expresar
la
idea
sin
despedazar el todo]. lame,
tanto
Parte, cuarto.
chab parte ti ba jluumtik.
Nuestra tierra tiene dos partes.
chab parte ti ba yoj naits. La
casa tiene dos cuartos.
ba parte.
ayxa ba sparte ja akixi. La
muchacha ya es novia.
juli ba sparte ja stat ja pegroi.
Pedro lleg en vez de su pap.
oj wajkon ba parte yena. Voy
a ir en lugar de l.
kichtalaan parte, och parte,
waj parte.
oj skichtalauk parte. Va a
471

pasko-pat
litigar.
jakelon ja sparte ja ma ay
yatel. He llegado de parte de la
autoridad.
ochyon parte. Me quej.
och parte awuj ba oj awa yi
ja sdotei. Reclam de ti su
herencia.
och parte awuj sok ja stati. Se
quej de ti con su pap.
ti och parte sok ja stati. Se
quej con su pap.
oj wajkon parte. Voy a presentar
queja.
4.
Ejemplos de traducciones de
parte al tojolabal.
kechan june ja jbakteltiki. jel
jitsan ja jas yioji. ba jujune mi
junukxta ja scholei. Nuestro
cuerpo es uno solo (pero) tiene
muchas cosas [partes] cada uno
de las cuales tiene otra funcin.
tsikji ja ba yoxil lame ja luumi.
Se quem la tercera capa [parte]
de la tierra.
ti yiajea ja skui. ti yaawe el
chan jujun libea. jujune
kakanum yiaje jujun libe.
Entonces agarraron su ropa [de
una sola pieza]. Le sacaron
cuatro extensiones [partes] (para
cada uno). Cada uno de los
soldados recibi una extensin
[parte]. [libe puede ser un corte
de tela, pero tambin un billete
de dinero, libe takin].
ja sbiil ja jbakteltiki. Los
nombres [partes] de nuestro
cuerpo.
oxe tanto. Tres tantos, tres partes.
pasko. Flor de Pascua, nochebuena
[Euphorbia pulcherrima willd.
ex Klotzsch].
-

472

pasensya. Paciencia. takaltakal. [En


la convivencia comunitaria la
paciencia representa una actitud
fundamental que se espera de
cada uno, en particular si
alguien tiene un cargo como
maestro. Es necesario que tenga
paciencia con los alumnos,
porque as aprendern].
mi xyaa pasensya jmojtik. No
tiene paciencia con nosotros.
oj ka jpasensya amok. Te voy
a soportar.
oj ya spasensya jmok. Tiene
paciencia conmigo.
pasta. Apaste, sek.
pastiya. Pastilla. an, yajnal.
pat, patikal.
1.
Detrs.
pat maka. Detrs del cerco.
pat snuk. Nuca, cerviz.
pat te. Corteza de rbol.
2.
jpatik. [jpatik, singular, jpatiktik
plural, pero no siempre se hace
la diferencia, porque la
distincin entre el singular y el
plural no se considera de
importancia en tojolabal]
jpatik. A espalda ma.
spatik. A su espalda.
kanta jpatiktik. Qued atrs.
wa xkab yaj ti ba jpatiktik. Me
duele la espalda. jpatiktik.
mi kumxiyon ba jpatik ba oj
kal awabyex spetsanil ja jas wa
skana ja jtati. No me retraje para
decirles todas las cosas que quiere
mi pap.
ay ma jakum tsaan ja ba
jpatiki ja keni. Hay alguien que
viene ms tarde a la espalda ma.
skulan ja ba spatik ja atijum.
kechan wa snaa ja ajwalal. Lo

pata-patskin

3.
4.
-

pata.
1.
-

hace a la espalda de los


trabajadores, slo lo sabe el patrn.
spat, spatik.
spat chenek. Vaina del frijol.
spat nolob. Cscara del huevo.
spatik ja. Al otro lado del agua.
spatik machit. Lomo del machete.
spatik wakax. Lomo del ganado.
spatikil kual. Espalda de la
camisa.
ti kan ja sat jai spatik ja naitsi.
Tras la casa est el ojo de agua.
iaj spatik.
ja ma oj yi jpatik. El que me
traicionar.
ja ma oj yi ki jpatika. El que
me traicionar.
mi oj ki apatik. No te voy a
traicionar.
yiaj spatik jmoji. Traicion a mi
compaero.
yionej jpatiktik. Nos ha
traicionado.
spatik wan ijel. Le est
traicionando.
june ja wenlexi oj awiex
jpatiki. Uno de ustedes me van a
traicionar. [Es un giro tpico del
tojolabal. El grupo sigue
identificado con el traidor, es
decir, con el delincuente. En este
sentido sigue corresponsable del
acontecimiento]. kronta.

rogar
wa xpata akujol. Te ruego.
pat kumanel. chota.
wajtik pat kumanel. Vamos a
pedir la mano.
2.
Guayaba (regional) [El acento cae
en la penltima slaba]. pataj.
pataj. Guayaba [Psidium guajava L.].
patajaltik. Guayabal.

chiil pataj. Guayaba dulce.


pajal pataj. Guayaba agria
[Psidium molle Bert.].
sat pataj. Fruta del guayabo.
spowil pataj. Hoja del guayabo.
jun ibe pataj. Guayabo.
patajaxi. Madurar guayabas.
ojxa patajaxuk. Ya van a
madurar las guayabas.
patajte. Guayabillo [Psidium sartorianum
(Berg.) Nied.].
patak. Peasco.
ti xiwye ba mi oj spaktsuk ja
barko ja ba niwan patak toni.
Entonces tuvieron miedo para que
el barco no chocara con el gran
peasco.
patakaltik. Peascal.
patanal. Frente.
jpatantik. Nuestra frente.
patate (regional). Guayabillo. pataj te.
patikajel. Atrs.
patikajel ayon. Me qued atrs.
patikajel oj ajyuk. Se quedar
atrs.
patikan. Dejar atrs.
mi oj jpatikuktik ja jmojtiki. No
vamos a dejar atrs a nuestro
compaero.
patikan kani. Quedarse atrs.
spatikan kan ja smoji. Dej atrs
a su compaero.
jpatikan kan ja jmojtiki. Dejamos
atrs a nuestro compaero.
patyo. Patio. joye, yojten, ten.
patsa. Cubrir (paredes con hojas).
wa spatsa spowil ba yib naits.
Cubre las paredes con hojas.
patsan eke ja kolomi. Estoy
despeinado.
pats pooj yal naits. Jacal.
patsa isim. Barba corrida.
patskin. Despeinado.
473

pats-paywani
-

patskinxta ja kolomi. Estoy


despeinado.
pats. Tamal de masa de puro maz de
elote.
patsa. Despellejar, pelar.
oj jpats ja chui. Voy a
despellejar la ardilla.
patsubal isak. Camote pelado.
patsel. Desolladura de la piel,
raspn.
patsi. Desollarse (piel).
patstalaan. Despellejar mucho.
jpatstalaantik ja chualtiki.
Despellejamos las ardillas.
paxa. Faja (del nene o de mujeres y
hombres tzotziles).
oj jbale ja paxai. Voy a enrollar
la faja.
paxalani. Pasearse platicando.
paxyalani.
paxi.
1.
Volverse. [Los giros con paxi en
el sentido de volverse tienen los
sustantivos con el sufijo -il que
aqu no es determinativo, sino
que seala el punto de llegada].
oj pax atijumil. Se va a volver
trabajador.
pax pagreil. Se orden.
pax pagrinoil. Se hizo padrino.
pax pletoil ja kini. La fiesta
mud en ria.
pax tusail. Se convirti en tuza.
2.
aa pax.
oj ka pax yi. Se lo devolver.
oj ka paxuk. Lo devolver.
wa xyaa paxuk atijumil. Le
convierte en trabajador.
wa xyaa paxuk tragoil. Lo
transforma en aguardiente.
yaa paxuk pagreil jtatik
obispo. El obispo lo orden.
3.
pax sbaj.

474

wa xpax jbajtik ja chamel iti.


Esta enfermedad nos contagia, nos
contagiamos con esta enfermedad.
paxyal. De paseo.
jakyon paxyal. Llegu de paseo.
oj wajkon paxyal. Voy a defecar.
paxyalani. Pasearse. paxalani.
lajan sok paxyalani. Es como
pasearse.
pay itaj. Especie de verdura silvestre no
identificada de la tierra fra.
paya. Llamar, soplar, jalar, atraer.
jpayawa. Te llam.
jpaya ik. Sopl (el fuego).
mi spaya lek ja ixim ja molinoi.
El molino no jala bien el maz.
spaya ja xanich ja sakal askali.
El azcar atrae a las hormigas.
jitsan ja ma payubali. Muchos
son llamados.
jujun jujun wa spaya ja sbiili.
A cada una llama por su nombre.
payina. Fallina (comiteco), madrugada
hasta las ocho de la maana.
[Durante el tiempo de la Fallina,
los hombres salen para trabajos
pequeos: ver la milpa, buscar
el ganado en el monte, traer
lea. Al regresar a la casa se les
sirve el desayuno despus del
cual saldrn para trabajar todo
el da en la milpa].
niwan payina (regional).
Madrugada hasta las diez de la
maana.
paytalaan. Llamar muchas veces o llamar
a mucha gente.
kaku
kaku
wa
spaytalaanotik. Nos llama
diariamente.
paywani. Llamar, convocar.
lom wa xpaywani. Convoca en
balde.

paywanum-pegorbes
paywanum. Convocador.
peets (regional).
1.
forma de llamar las gallinas para
agarrarlas.
2.
clase de gallinas que no caminan
bien porque sus patas son muy
cortas.
pe. Pero. yujxta.
pe ja nanali tsaanxta oj wauk.
Pero la mam va a comer despus.
pebrero. Febrero.
pech. Pato.
pechaltik. Bandada de patos.
pechan. Sobresaliendo mucho, trompudo.
pechan eke ja akintei. La
tabla est sobresaliendo mucho.
pechan ja snii. Su nariz es
trompuda.
pechan eke ja taj iti ti ba sni
wits. Este ocote domina el cerro.
pecheni. Narizudo.
pechanion. Soy narizudo.
pechera. Pechera.
pechtian. Hacerle bocas a alguien.
spechtianotikon. Nos hizo
bocas.
pechtiani. Hacer bocas, hacer gestos.
wan pechtianel. Est haciendo
bocas.
pecha. Trenzar, tejer.
specha ki ja jolomi. Me trenz
el cabello.
pechubal ja jxanabi. Mis caites/
guaraches estn trenzados.
wanon pechulej sok chab
tsistakin. Estoy tejiendo con dos
agujas [al pechulej, las correas
son anchas].
pechtalaan. Trenzar muchas cosas, tejer
mucho.
pechulej. Cinta trenzada que sirve para
hacer sombreros de palma, pechulej
(comiteco).

pechuman. Tejedor, persona que hace


trenzas. [Es de notar que tanto
hombres como mujeres saben
tejer y lo aprenden].
pechuman
sok
chab
tsistakin. Tejedor/tejedora con
dos agujas.
pechuman xanab. Tejedor de
caites/guaraches.
pechwani. Tejer. tsistakin ba
pechwanel.
pegadiso, pegadisyo. Pegajoso,
contagioso. ek jbajtik.
mi pegadisyouk. No es
pegajoso.
jelxa pegadiso ja chamel iti.
Esta enfermedad es muy
contagiosa.
pegor. Peor. [La palabra se emplea
siempre con masto como las
entradas siguientes lo muestran.
Es decir, el solo pegor no se
entiende como comparativo, por
eso se le agrega masto. Los
verbos formados con pegor
tampoco expresan la idea de
comparativo].
masto pegor ja tonaltik sok ja
takin luum. El pedregal es peor
que la tierra seca.
ja iti jun abaltanum masto
pegor yuj ja ajyii. ste ser un
chisme peor que el anterior.
pegoraxi. Agravarse, empeorar.
pegoraxita ja chamumi. El
enfermo se agrav.
mixa oj pegoraxuk ja yajbeli.
La herida no va a empeorar.
pegorbes. Viciar, envilecer, pervertir.
spegorbes ja smodoi. Envileci
su conducta.
spegorbes ja sloili. Envileci su
habla.
475

pegorbi-penka
-

spegorbes ja jkomontiki.
Pervirti nuestra comunidad.
pegorbi. Decaer, desmejorarse.
pegorbi ja chamumi. El enfermo
decay.
wa xpegorbi ja yajbeli. La
herida se desmejora.
pejan. Boca hinchada por un golpe en un
pleito, mirada enojada.
pejan watii (broma). Boca
hinchada!
pejan ja stii. Su mirada enojada
(tuerce la boca).
pejeji (regional). Mirar con enojo (se tuerce
la boca).
pejeti (broma). Boca hinchada!
peji. Mirar con enojo (se tuerce la boca).
peji kuj. Me mir con enojo.
pejkech. Avispa panalera, horcadora
(comiteco). pejteech,
chajnul.
pejpa (regional). Nopal, tuna. pejtak.
pejpen. Mariposa.
pejpenaltik. Muchas mariposas.
pejtak. Nopal, tuna [Opuntia sp.,
Nopalea sp.]. [Las espinas del
pejtak son ms largas que las
del chuj].
pejtakaltik. Tunal.
pejteech. Avispa panalera, horcadora
(comiteco). pejkech, chajnul.
pek, pekal. Chapeta (comiteco). [Es la
parte ancha del mecapal].
pekaltik. Muchas chapetas.
peka. Regar, derramar, verter.
wa xpeka ja ti ba jmaka. Riego
el solar con cubetas de agua.
speka ja jai. Derram el agua.
wa xpeka jbaj sok ja. Vierto el
agua sobre m.
ti speka yi ja ba solom. Se lo
derram sobre la cabeza.
ja tojol chik it, pekubal ba
476

luum. Esta sangre justa,


derramada sobre la tierra.
peki. derramarse, verterse.
wa xpeki ja jai. El agua se
derrama.
wa xpeki ja jai ti ba balde. El
agua se vierte de la cubeta.
pektalaan. Regar mucho, derramar
mucho.
spektalaan ja ti ba itaji. Reg
mucho las verduras.
pelota. Pelota.
jipa eke ja pelotai. Rebota la
pelota.
peltsun. Volcar, voltear, encresparse.
oj jpeltsuk ja koxtali. Voy a
volcar el costal.
wa speltsun ja luum ja
kamyoni. El camin voltea la
tierra.
wa speltsun sbaj ja jai. El agua
se encrespa.
pelul. Granadilla [Passiflora ligularis L.].
pena. Pena, pesar. chamkujol.
wa xyaa ki pena. Me da pena.
mi xawaa yi pena. Que no
sientas pesar.
wa xkaatikon yi pena. Nos
preocupamos.
penan. Regado en el suelo.
penan eke ja cheneki. Los
frijoles estn regados en el suelo.
penan kani ja iximi. El maz est
regado en el suelo.
penaaxi. Pesar. (abi) chamkujol.
wa lapenaaxiyon yuj ko
chamel. Me pesa que se haya
enfermado.
penech. Cresta (slo del gallo).
penechaltik. Muchas crestas.
spenech mut. Cresta de gallo.
penka. Pedazo, terrn.
jun penka lokok. Un pedazo de

penkaaxi-pensar
barro.
jun penka luum. Un terrn.
penkaaxi. Solidificarse.
penkaaxita ja askali. La panela
se solidific.
penko. Indiferente, indiferencia.
ja penko ja tan kerem anima
wa xipaxi ja stati. Ese joven es
indiferente al sufrimiento de su
pap.
jel ja spenkoil ja wamoji ti ba
ateli. Tu compaero muestra
mucha indiferencia en el trabajo.
wa xke ja spenkoil ja bejyeli.
Se le va la gana de caminar.
pensar. Pensar. [El trmino se adopt del
espaol aunque en tojolabal
hay varios giros que expresan la
misma idea. Por ejemplo,
kumani skujol, dijo su
corazn, xchi skujol, dice su
corazn, yala skujol, dijo su
corazn, ek skujol, pasaba por
su corazn. Todos estos y otros
giros parecidos corresponden al
pensar. Son esta clase de
expresiones del tojolabal, que
nos ayudan a entender el
significado del pensar en el
contexto de la lengua mayense
que estudiamos].
1.
Juicio, pensamiento, opinin, idea,
pensar.
ayxa spensar. Ya tiene juicio.
ja
jpensartiki.
Nuestro
pensamiento.
jastal ay ja wapensarexi. Cul
es la opinin de ustedes?
jel lek ja spensari. Tiene muy
buenas ideas.
koel ja spensari. Es torpe.
lajan lajan ay ja spensar ja tatali
anima chamta yunin. El pap

2.
3.
-

4.
-

est sereno a pesar de que muri


su hijo.
loluman jpensartiki ja men
wakax ja it jtaatik ba yoj kul.
Esa vaca que encontramos en el
monte es una tentacin.
wa xkulan pensar. Pienso.
wantikon pensar awujilex. A
ustedes los queremos.
aa
wapensari,
kapa
wapensari.
kaa ja jpensari. Propuse.
oj jkap ja jpensartiki. Vamos a
proponer.
jel ja spensari.
jel ja spensari wa slea ba oj
stae jun xen sluum. Con
desesperacin buscan un pedazo de
tierra.
ja jpensartik jani ja luumi yuj
ja yena ja jnantik luumi.
Nuestro pensar es la tierra porque
ella es Nuestra Madre Tierra.
jel och juntiro ja jpensari. Me
entristec.
jel och juntiro ja spensarei. Se
admiraron.
jun spensar.
aa awil junuk apensar jun
pinka. Imagnate una finca.
junta spensar. Est decidido.
laxa ka jun jpensartik.
Decidmonos.
oj awa junta wapensarexi.
Decdanse.
oj ka jun jpensar mas toj. Me
voy a decidir.
oj ka junta jpensar. Voy a tomar
una decisin.
wa xawaa jun wapensar jun taj.
Te figuras un ocote.
wa xkaa kil jun jpensar jun
swinkil. Me imagino una persona.
477

pensaran-permiso
pensaran. Pensar. [Observamos la
tojolabalizacin de una palabra
adoptada del espaol. De la
adopcin original, pensar, que
resulta en mera copia, se deriva
un verbo agencial, pensaran,
que,
morfolgicamente
corresponde a popan, usar algo
como petate, tatan, querer a
alguien como pap. El
pensaran, finalmente. Se
estructura de la misma manera,
pero no podemos traducirlo
mecnicamente conforme al
modelo presentado, es decir,
pensar como pensar, sino que la
tojolabalizacin conierte el
pensar copiado, en pensaran,
verbo tojolabal que corresponde
a pensar en espaol. Lo vemos
en los dos giros siguientes
equivalentes, pero en proceso de
tojolabalizacin. wa xkulan
pensar, pienso, se tojolabaliza al
formar wa xpensaran, pienso].
oj jpensaruktik. Vamos a
pensarlo.
jasunka wa xapensaranex.
Qu opinan ustedes?
wa xpensaran jastal ay ja
jmojtiki ti ba jnajtiki. Pienso
cmo estn los compaeros en
nuestra comunidad.
perdis. Francolina [Tinamus mayor].
perdisaltik.
Bandada
de
francolinas. chulul.
perdon, perdonal. Perdn. mul, delito,
pecado; y el ejemplo, aa eluk
ja smuli, scale su delito,
perdnale. [Las palabras perdon
y perdonal, adoptadas del
espaol, pertenecen al grupo de
voces que expresan la misma
478

nocin con trminos tanto del


espaol como del tojolabal. Lo
observamos ya con referencia al
pensar y yala ja kaltsili. Los
giros correspondientes del
tojolabal suelen explicar la
nocin con ms claridad. Por
ello, el giro, kaatik eluk ja
smuli, quiere decir, sacamos
su delito, lo que elucidamos
en la entrada de mul y el
concepto de justicia.
Morfolgicamente el perdonal
corresponde al perdonar, y la l
substituye la consonante r que
refleja el tojolabal menos].
aa ki jun perdon. Perdname.
kulanik perdon. Perdnenme.
oj kan perdonal ja ma mi xjaki
ba tsomjel. El que no asiste a la
junta est perdonado.
ta mi xawaawex perdon ja
ixuk winik jumasai mi oj aji
perdon ja wenlexi. Si ustedes no
perdonan a la gente, no sern
perdonados ustedes.
permiso. Permiso. [Es una palabra
adoptada del espaol sin voz
correspondiente del tojolabal.
Obviamente se trata de una
nocin que se puede expresar en
tojolabal sin el empleo de la
palabra permiso. Por ejemplo, el
hijo puede decir, lek wa xyila ja
jtati oj wajkon chonab, mi pap
lo ve bien/est de acuerdo/me dio
permiso, que vaya a Comitn.
Otro ejemplo es ms claro
todava. Se dice, oj ma elkon,
que quiere decir, Pasar?, y se
dice cuando en espaol se dice,
con su permiso, al querer
pasar frente a otra persona].

pero-pichi
-

wa xyaa kitik permiso. Nos da


permiso.
pero. Pero. yujxta, pe.
pero yuj. Pero.
pero yujxta. Pero.
perol. Perol. [Es un recipiente muy
grande, hecho de madera con
fondo metlico, se usa en el
trapiche para hervir la miel de
caa].
pes lek. Luego que.
pes lek. Est bien.
pes lek oj kiltik machunka
mas oj chamuk ja yal yunini.
Est bien, veremos de quin
morirn ms hijos. [Es un frase de
la leyenda de la lucha de San
Bartolo contra Santo Toms,
texto no publicado].
peso. Peso (moneda).
pesoaltik. Dineral.
ay kioj oxe peso. Tengo tres
pesos.
peta. Enrollar, cruzar (piernas). bala.
speta ja bejukoi. Enroll el
bejuco.
speta ja yoki. Cruz las piernas
(al sentarse en el suelo).
petalaan. Enrollar muchas cosas.
petan. Enrollado, cruzado.
petan kani ja bejukoi. El bejuco
est enrollado.
kan petan ja koki. Tengo las
piernas cruzadas (al estar sentado
en el suelo).
petan wa xwayi ja wakaxi. El
ganado duerme echado en la tierra
con las patas casi juntas.
petema. Petema. [Mucuna Sloanei F.et
R. (Papilionadas)].
petenko. Aovillado. [Es un apodo
como tambin lo es cholenko].
petesek. Milpis gigante. [Oxobolus

magnificus].
petesekaltik. Hervidero de
milpis gigantes.
petet, petetal. Rueca, huso. [Casi ya no
se usa, porque ya no se suele
hilar. Son muy contadas las
personas que saben hilar].
petetaltik. Muchas ruecas.
mey spetet. No tiene huso.
petmaax. Petema, petemarmash.
[Macuna Sloanei F. et R.]
-petsanil. japetsanilex jpetsanil
spetsanil.
petsan. En cuclillas.
petsan eke ja jmoji. Mi
compaero se sent en cuclillas.
petsan eke ja snan muti. La
gallina se sent sin empollar.
petsani. Sentarse en cuclillas, acuclillarse.
petsananxa mey kaan. Sintate
en cuclillas, no hay banco.
petsaniyon. Me acuclill.
pexan (regional). Trompudo.
pexan ja sti snaj yal chab. La
entrada del panal es trompuda. [La
palabra pexan se usa slo con
referencia al panal]. pechan.
picha. Hozar, trompearse. pichulani.
wa spicha ja luum ja chitami. El
puerco hoza la tierra.
wa spicha sbaje sok sni ja
chitami. Los puercos se trompean.
pichi.
1.
Pozol. [No hay que confundirlo
con el pozole. El pozol se hace
de masa de maz que se mezcla
con agua y sirve de comida al
medio da].
pichialtik. Mucho pozol.
ta meyuk ja kajpei chikan ma
oj yu pichi yen oj skane. Si
no hay caf, quien quiera tomar
pozol, l lo querr (tomar).
-

479

pichulani-pilanpilan
-

oj ma kitik jpichitik. - ojoj.


Llevaremos pozol? S, lo
llevaremos.
2.
Apretarse.
jel tek wan wael ja molinoi
ayto skana oj pichuk. El
molino muele muy grueso, falta
apretarlo.
pichulani. Hozar, jociar (comiteco).
picha.
wa xpichulani ja chitami. Los
puercos hozan.
wan pichulanel. Est jociando.
wan pichulej. Est jociando.
pichtalaan. Hozar mucho.
spichtalaan ja luum ja chitami.
Los puercos hozaron la tierra por
todos lados.
pichan ja. Empapado, bien mojado.
pichan ja ayon. Estoy
empapado.
pichanaxi. Calarse.
pichanaxiyonta ti ba chawuk
ja. Me cal con el aguacero.
pij. Quequeshte. [Xanthosoma roseum
Schott]. [Sirve de planta
medicinal contra aires. Las hojas
se ponen donde le duele a uno.
Los aires son una enfermedad
bastante comn en regiones
campesinas y otras. Las hojas de
tamao extraordinario se usan
tambin como parguas. El
quequeshte crece en zonas
pantanosas como, por ejemplo,
en la regin de los lagos de
Montebello].
pijaltik. Planto de quequeshte.
pijtsi. Abrirse. pitsa.
oj pijtsuk ja wasati. Se te van a
abrir los ojos.
pikete. Levantamientos. nika.
ay pikete ba jujune lado. Hay
480

levantamientos por todas partes.


piko de jacha. Tucancillo verde.
[Aulacorhynchus prasinus].
pikob. Quiebracajete, quiebraplato.
[Ipomoea sp.].
pikok (regional). Quiebracajete.
[Ipomoea sp.].
pikokaltik.
Muchos
quiebracajetes. pikob.
pila.
1.
Separar, dividir, descuartizar,
apartarse.
jpila ja tsii ja it swolo sbaje.
Separ los perros que se pelearon.
spila ja jkomontiki. Dividi
nuestra comunidad.
spila ja sbaktel ja wakaxi.
Descuartiz el ganado.
spila sbaj. Se apart.
wa spila sbaj sok ja scheumi.
Se divorcia de su esposa.
mok lomuk ale amul sok pilan
ixuk. No cometas pecado con la
esposa de otro.
ja matik spilunej sbajei . Los
que se han apartado.
2.
Pila electricidad luz elctrica.
pilaluum. Partidor, ingeniero que reparte
tierras, ingeniero agrnomo.
pilan. Separado, aparte, otro, aislado.
pilan alaj. Milpa separada.
pilan ja cheneki sok ja iximi.
El frijol y el maz estn aparte.
jakta pilan winik. Lleg otro
hombre.
kan pilan ja chamumi yuj ja wa
xek jbajtik ja schameli. El
enfermo est aislado porque su
enfermedad es contagiosa.
ja tatali ti yiaj och pilana ba
oj yal yabi. El pap lo tom aparte
para platicarle.
pilanpilan. Apartado, dividido, individual.

pilpil-pim
-

pilanpilan kani ja snaji. Su casa


est apartada.
mi pilanpilanuk ja jkomontiki.
Nuestra comunidad no est
dividida.
pilanpilan aytik. Estamos
divididos.
pilanpilan ja kalajtiki. Cada uno
de nosotros tiene su milpa
individual.
pilpil. Apartado.
pilpil ay. Est apartado.
pilpil winik. Individualista. [En el
contexto tojolabal el pilpil winik
representa a una persona no
apreciada. La razn es que la
sociedad tojolabal es la del
kentik, NOSOTROS . Dentro de
esta estructura social el
individualista se separa de lo
comn porque tiene intereses
individuales y no participa en
los trabajos y arreglos de la
comunidad. sta, a menudo, es
la razn de los problemas que
surgen por la presencia de los
protestantes. No quieren participar
en los trabajos comunales y, por
eso, la comunidad les llama la
atencin. No importa, pues, la
religiosidad sino la no
participacin en la comunalidad.
Pero no slo por razones
religiosas se producen los
problemas del individualismo
divisionista. Tambin pueden ser
los partdos polticos que causan
divisiones, a veces en colusin
con movimientos religiosos. As,
por ejemplo, en la misma
comunidad hay una iglesia
catlica para pristas y otra para
zapatistas. El sacerdote, sin

embargo, slo oficia en la iglesia


de los pristas]. tut.
piltalaan. Repartir, distribuir.
wa spiltalaan ja nolobi ba oj
kitik chatike. Reparte dos
huevos a cada uno de nosotros.
spiltalaan ja jcholtiki. Distribuy
nuestras obligaciones.
piluman. Divisionista, la persona que causa
divisiones
pilwani. Dividir.
ja pilwanel jani ja schol ja
pilaluumi. El trabajo del ingeniero
es dividir.
pim. Grueso, tupido, fuerte, hondo, espeso,
zopas, mayora.
jel pim ja akintei. La tabla es
muy gruesa.
jel pim ja kuli. El monte es muy
tupido.
jel pim ja wex iti. Este calzn es
de tela fuerte.
jel pim oj jotik. Excavaremos
muy hondo.
pimil kul. Monte espeso.
pimil kuuts. Tela gruesa.
pimil yak. Zopas. [Es decir,
lengua gruesa que hace cecear
al hablante].
ta wa xkanatik oj jlaj jbajtik
mi kajyelukotik oj skuuk ja
spimil ja sjayil. ja jmodotiki jani
oj jlaj jbajtik meran ba junita
oj ajyukotik ja jpetsaniltiki. Si
queremos llegar a un acuerdo, no
estamos acostumbrados a que la
minora tiene que obedecer a la
mayora. Nuestra manera de ser es
que llegamos al acuerdo
consensuado en el cual todos
estamos unidos.
wa xkumani sok pimil yak.
Cecea.
481

pimaxi-pitachik
pimaxi. Hacerse ms tupido.
pimaxita ja kuli. El monte se hizo
ms tupido.
pimbes. Sembrar ms tupido, mellar.
oj jpimbestik ja kajpei.
Sembraremos el caf ms tupido.
spimbes ja yej machit. Mell el
machete.
pimbi. Hacerse ms tupido, mellarse.
pimbita ja kuli. El monte se hizo
ms tupido.
pimbita yej machit. Se mell el
machete.
pimyento. Pimiento.
pinka, pinkaal. Finca, hacienda,
latifundio. [En tojolabal slo
existe la palabra adoptada del
espaol, porque los tojolabales
mismos no tienen fincas o
haciendas. El patrn de la finca
es el ajwalal, trmino que, de
por s, tiene una connotacin
negativa desde la perspectiva
tojolabal. Porque o bien se
refiere al Seor Dios no
idntico con el finquero; o bien
al seor patrn, figura
representativa del opresor,
porque las tierras que tiene
son, originalmente, de los
tojolabales. Es decir, las
consigui por el despojo que
sufrieron los tojolabales, sobre
todo en el siglo XIX por las leyes
de
las
manos
muertas,
promulgadas por el liberalismo.
Los finqueros, por supuesto
pueden mostrar sus escrituras de
adquisin legal. Pero desde el
momento de la conquista el
problema es y sigue siendo, que
las leyes no protegen a los indios
como habitantes originarios que
482

labraron las tierras desde


tiempos inmemoriales sin
escrituras, porque no exista
esta clase de leyes].
pinkaaltik. Muchas fincas.
pinkabi. Hacerse una finca.
pinkabita ja sluum ja
jtatawelotiki. Se hicieron fincas
de la tierra de nuestros abuelos.
pinkaan. Hacer una finca.
wa skana oj spinkauk ja
jluumtiki. Quiere hacer una finca
de nuestra tierra.
pinkaaxi. Hacerse una finca, convertirse
en una finca.
pinkaaxita kani ja jluumtiki.
Nuestra tierra se convirti en una
finca.
pino. Fino, agudo. chok, jay, chipan.
jel pino ja kuuts iti. Esta tela
es muy fina.
jel pino ja sni ja lapisi. El lpiz
tiene una punta muy aguda.
pinto. De varios colores.
piponi. Pipiar (de los ppilos).
pisaron. Pizarrn. tsijbanub. [Un
nelogismo posible, es decir,
donde se escribe].
pistola. Pistola. takin.
pisolom, pisolomal. Sombrero.
mey jpisolom. No tengo
sombrero.
pita. Apretar, pulsar.
jel spitawon ja jxanabi. Los
caites me aprietan mucho.
spita ja jchikeli. Me puls.
pitachik. Pulseador. [El pulseador es uno
de los multiples curadores que
hay entre los tojolabal.
ajnanum. El pulseador, adems
de su saber curativo, tambin
dice quin o qu caus la
enfermedad. Este saber puede

pitalaan-pooj
causar actos fatales por parte de
los familiares del enfermo].
pitalaan. Probar.
spitalaan ja oni ba oj yile ta
takanxa. Prob el aguacate para
ver si est maduro.
pitan. Apretado, ajustado.
pitan lek ja skui. Est bien
apretada ja camisa.
pitan ja spantaloni. Tiene el
pantaln ajustado.
pitan ja jxanabi. Me aprieta el
caite.
pitan ja kawuji yuj ja sincha. La
cincha aprieta al caballo.
pitan ja kolomi. Tengo un frontal
puesto.
pitawul. Tamal. [La masa se mezcla con
frijoles cocidos, se envuelve en
hojas de pltano y se cuece].
pitwani. Apretar, pulsar.
jel xpitwani. Aprieta mucho.
wa xkanxi yuj ja pitwaneli. Le
gusta pulsar.
pitsa. Abrir (ojos). pijtsi.
pitsawik lek. Abran bien los ojos.
spitsa ja sati. Abri los ojos.
pitsan. Ojos abiertos.
pitsan satik. Ojos abiertos.
pitsa jasati. Abre los ojos!
pitsi. Pozol. [Habla de nios, en lugar
de pichi].
pitspuni. Parpadear.
wan pitspunuk ja sat ja muti. La
gallina est parpadeando.
pitsa. Exprimir, ordear.
spitsa ja skui. Exprimi la ropa.
spitsa ja kaemi. Exprimi la
caa.
spitsa ja spojwili. Exprimi el
pus.
spitsa slech wakax. Orde la
vaca.

wa xpitsxi ja yaleli. Se exprime


el jugo.
pitstalaan. Exprimir muchas cosas.
pix. Tomate, tomate de cscara, tomate
verde. [Physalis pubescens L.].
pixaltik. Tomatal, muchos
tomates.
chakal
pix.
Jitomate.
[Lycopersicum
esculentum
Mill.].
ibe pix. Tomatera.
pulpix (regional). Tomate.
pixkul. Elote que todava est verde al
tapiscar.
plancha. Plancha.
planta. Figura.
jel tsamal ja waplantai. Tienes
una figura muy bonita.
planyason. Planificacin.
ba jun yoj naits nanal tatal
tilan jun planyason. Dentro de
una familia es necesario que los
padres ordenen la vida en la casa.
pleto. Pleito, ria. abal.
mi xkanatik pleto. No
queremos ningn pleito.
keta pleto. Se arm una ria.
pletoani. Reir.
mi oj pletoanukotik. No vamos
a reir.
plomo. Plomo, plomada.
sjima ja plomoi. Hizo oscilar el
plomo.
plorentino.
1.
Agente de la Delegacin Forestal.
2.
Florentino (nombre propio).
plorestal. Delegacin Forestal y de Fauna.
polobal. Hojas de guineo o pltano.
pooj. Palmito. [Chamaerops humilis].
[Las hojas sirven para cubrir los
techos].
poojaltik. Planto de palmitos.
syawal pooj. La parte del tronco
483

poom-pocho
del palmito que se come.
pooj. Hoja palmeada.
nichim pooj. Hoja palmeada
compuesta.
poom. Jocote. [Spondias purpurea L.].
poomaltik. Jocotera.
poots.
1.
Estptico, astringente (de frutas no
maduras).
poots ja jaasi ta mito takanuk.
Los zapotes son estpticos si
todava no estn maduros.
2.
Entumido, entumecido.
chamta poots kok. Mi pierna
est entumida.
pootsbi. Entumirse, entumecerse.
pootsbita kok. Se me entumi
la pierna.
potsbel. Entumecido, entumido.
potsbel ja koktiki. Nuestras
piernas estn entumecidas.
potsbi. Entumecerse, entumirse.
potsbita wakok. Se te
entumeci la pierna.
potso. potso.
poxan. Mojado.
poxan lek ja jtati. Mi pap est
bien mojado [poxan no se usa
con sufijos ni con el verbo ay].
poxi. Mojarse, humedecerse.
jel oj poxan. Te vas a mojar
mucho.
poxita tusan ja luumi. El suelo
se humedeci un poco.
wa xkaa poxuk. Voy a mojarlo.
pobre. Pobre, ay! mi jas yioj, mey
stakin, mey swael.
jel ja pobrei. Muchos pobres, hay
muchos pobres.
mi xkanatik oj kankotik
pobre. No queremos empobrecer.
kalatikta ta mas jitsan kateltik
masxa jitsan ja stsakoli. pe
-

484

malaya lomnia jel pobreotika.


Dijimos que si trabajamos ms,
recibiremos ms salario. Pero no
es as. Somos muy pobres.
ja pobre ja yenlei. Ay de ellos!
pobrebes. Empobrecer.
spobrebesotik ja pilaluumi. El
ingeniero nos empobreci.
pobrebi. Empobrecer.
pobrebita stat. Su pap
empobreci.
pobresa, pobresail. Pobreza.
sok ja kastiyai mi oj katik
eluk ja jpobresailtiki. Con el
aprendizaje del espaol no vamos
a superar nuestra pobreza. [Se les
da, a menudo, el consejo a los
tojolabales que si hablasen el
espaol, superaran la pobreza.
Pero los tojolabales se han dado
cuenta que este consejo es falso.
Porque si fuera cierto, no habra
pobres entre los hispanohablantes
o los habitantes de las ciudades].
kilatikta jel ja ixtalajel ja
pobresaili jel wokol aytik ja
ba jsonatik ja tojolabalotiki.
Vimos mucha explotacin y
pobreza. Tenemos muchas
dificultades en nuestra zona,
nosotros los tojolabales.
pobreaxi. Empobrecer.
pobreaxitikta yuj ja lom wits
kiojtik. Empobrecimos porque
nuestra tierra es puro cerro.
pochan. Ancho, inflado (por el viento).
puchan.
pochan ja swexi. Su calzn es
ancho.
pochan lek ja snaylyo. Su nylon
est bien hinchado.
pocho. Pegar, dar una bofetada.
oj jpoch yi junuk. Le voy a

pocholji-pojkum
pegar.
spocho ki. Me dio una bofetada.
pocholji. Tropezar, rechinar, tronar.
jel kik ja akwali oj
pocholjukon. La noche es muy
oscura, voy a tropezar.
pocholji ja skui. Su vestido
rechin.
pocholji ja makwaneli. La
bofetada tron.
pochponi. Cantar (gallo), rechinar (tambor
no afinado).
pochponita mut. El gallo cant.
oki.
wa xpochponi ja wajabali. El
tambor rechina.
poch. Chinche. [Cimex lectularius].
pocho. Pelar.
spocho ja pixi. Pel el tomate.
pochtalaan. Pelar muchas cosas.
pochuman. Pelador.
pojan. Brecha, mojonera, desgarrado.
mojon. [La palabra pojan, al
parecer, corrresponde a la de
mojn, tojolabalizado como
mojon, pero al investigar la raz
poj y las palabras derivadas de
la misma se hace evidente que
dicha raz se refiere a una
concepcin muy diferente que,
adems, seala la conexin
ntima con la cosmovisin
tojolabal. En cuanto al pojan en
particular y desde la perspectiva
tojolabal, la palabra va mucho
ms all del mojon. Es un punto
o una lnea divisoria que rompe
y desgarra la continuidad del
terreno y la unidad de la tierra/
luum, en efecto la despedaza.
poji, pojki, pojo].
wa skela ja pojan ja pilaluumi.
El ingeniero mira la brecha/

mojonera. [Desde la perspectiva


tojolabal, el ingeniero mira la
desgarradora de la tierra,
pero, por supuesto, no se da
cuenta de lo que ve].
pojan ja swexi. Tiene el calzn
desgarrado.
pojaluum. Labrador. pojuman luum.
poja+sustantivo da compuestos.
Vase pojuman.
poji. Romperse, rajarse, desgarrarse.
pojta nolob. El huevo se rompi.
pojelxa ja oxomi. La olla ya est
rajada.
poji ja kuutsi. Se desgarr la
tela
pojkel. Parto. pojki.
pojki. Nacer, reventar. [En el sentido de
nacer, el verbo se usa poco
por no decir que se evita el uso.
De hecho, quiere decir que al
nacer el nio recin nacido
revienta la matriz. Para no
referirse a este hecho, se suelen
usar los eufemismos de mana,
comprar, manxi, se compr,
manxiyon, se me compr = nac.
Las expresiones correspondientes
se emplean en el espaol
comiteco].
pojki ja alatsi. El nio naci.
wanxa pojkel ja iximi. El maz
est reventando.
pojki tupel ja sati. Naci ciego.
mas lek ja yen ja mokto
pojkuki. Habra sido mejor para
l si no hubiera nacido.
pojkum. Recin nacido, acaba de nacer,
beb. [Literalmente se refiere al
recien nacido como la persona
que ha tenido la vivencia del
reventn]. alats pojki.
jun pojkum alats. Un nene
485

pojo-pojxi
recin nacido.
jun pojkum mut. Un polluelo que
acaba de nacer. [Al nacer tuvo que
romper la cscara del huevo.
As se muestra nuevamente el
pojki como reventar, romper,
etctera].
pojo. Quebrar, romper, desgarrar, rajar,
labrar [la tierra en el sentido de
romperla con azadn o arado],
cambiar (dinero), abrir (camino),
partir. spojulabil..
pojoj ton. Quebrar piedras (para
hacer cal).
spojo ja luumi. Labr la tierra
(con azadn).
spojo ja sii. Raj la lea (con
hacha).
spojo 100 peso. Cambi cien
pesos.
spojo jun bej. Abri un camino.
spojo ba snalan. Lo parti por el
medio.
ta oj jpojtik jun tajbe ba joe
oj ya kitik chane. Si vamos a
dividir 20 por 5 nos dar 4.
spojo ja swexi. Desgarr su
calzn.
wa skana oj spoj ja jluumtik
ja manadaranumi sok ja
yajkachil leyi ba luum. Con la
nueva ley agraria el gobierno
quiere despedazar nuestra tierra.
pojow. Pus.
jel ja pojowi. Mucho pus.
spojwil. [Es otro de los derivados
de pojo, porque el pus rompe la
piel para salir. De pojow, a su
vez, se forman ms derivados,
por ejemplo pojwani].
pojtalaan. Quebrar muchas cosas, labrar
mucha tierra, etc. pojo.
pojtes. Multiplicar, propagar, llenar.
-

486

spojteslabil.
oj jpojtestik ja muti. Vamos a
multiplicar las gallinas.
spojtes ja chitami. Propag los
puercos.
spojtes ja jnajtik ja chooi.
Nuestras casas se llenaron de
ratones.
ta oj jpojtestik 5 ba 4 oj ya
kitik 20. Si vamos a multiplica 5
por 4 nos dar 20.
pojtesnuman. pojtesuman.
pojtesuman. Multiplicador, propagador.
ja pojtesuman ja muti. El que
hace que las gallinas se
multipliquen.
pojuman. El que quiebra, labra, cambia
(dinero).
pojuman luum. Labrador,
labriego. [= pojaluum].
pojuman takin. Cambista,
cajero. [= pojatakin].
pojuman te. Hachero, leero.
[=pojate].
pojuman
ton.
Cantero.
[=pojaton].
pojwani. Supurar, formar pus.
jel xpojwani. Supura mucho.
pojwilani. Supurar, formar pus.
mito xpojwilani. Todava no
forma pus.
pojwini. Supurar, formar pus.
wa xpojwini ja wotani. El tumor
forma pus.
pojxi. Reproducirse, abundar.
pojxita ja chichi. Los conejos se
reprodujeron.
takaltakal pojxi ja yal yunini.
Poco a poco abundaron sus hijos.
ja waelali mi xyaa jmojta
jbajtik sok ja dyosi. ta mi
lawatik mini jas wa skana
kujtik. ta wan ka lawatik mi oj
-

pojoxomte-pomte
pojxuk kujtik. La comida no nos
acerca a Dios. Si no comemos,
nada nos hace falta. Si comemos,
no nos sobra nada. [Contexto
bblico. Lo interesante es el uso
del verbo poxji en el sentido de
sobrar, abundar, sobrar].
pojoxomte. Palo yema de huevo, cuyelt
[Toxicodendron striata (R. Et
Pav.) Kuntze]. [La madera sirve
para hacer tambores, las hojas
queman la piel].
poko, pokoal. Viejo, antiguo.
pokoaltik. Muchos viejos,
muchas cosas viejas.
jel poko ja ken. Soy muy viejo.
poko kampusanto. El antiguo
cementerio.
ja poko winike. Los antiguos, los
antepasados. pokoaxi..
pokoaxi. Envejecer. yijbi.
pokoaxiyon. Envejec.
pokos, pokosal.
1.
Maz de guinea, bolosh (comiteco),
poc/pocs (comiteco), sorgo
[Sorghum vulgare Pers.]. [Se
prepara con panela (piloncillo)].
2.
Maz tostado en el comal.
pokosaltik. Mucho maz de
guinea.
pokton. Piedra blanca y suave, poctn
(comiteco).
pokan. Tirado donde no debe estar (slo
de cosas suaves).
pokan kani ja kui. Mi camisa
est tirada en el suelo.
pokolji. Zumbar.
pokolji sok ja swech ja yal
chani. Las aves zumban con las
alas.
pokolji jun kerem. Un jven
pas zumbando.
poktsin. Arrojar, tender, regar, dispersar.

jpoktsin ja toni. Arroj la piedra.


jpoktsin ja kajpei. Tend el
caf.
poktsilji ja bakanei. Se
regaron las mazorcas.
oj poktsujuk ja kakanumi yuj
ja swinkil jumasai. Los soldados
van a ser dispersados por la gente.
spoktsin ixim. Colocaron el
maz en montones o redes para
contarlo.
poktsintalaan. Arrojar muchas cosas.
polan. Hecho (con el hacha).
polanxa ja kakintei. Mis tablas
ya estn hechas.
polbo. Polvo. stsubil luum, sul.
polboaxi. Pulverizarse.
polboaxita ja taani. La cal se
pulveriz.
polestero (regional). Forneo, forastero,
extranjero.
polo te. Hacer tablas con el hacha.
wanon poloj te. Estoy haciendo
tablas con el hacha.
polxita akinte. Ya se hicieron
las tablas.
pom. Copal. [Se suele decir incienso
pero, por supuesto, no lo es
aunque desempea funciones
parecidas en muchos ritos].
pomte.
pomaltik. Mucho copal.
pomada. Pomada. sbitsulabil.
pomarosa. Pomarrosa [Eugenia jambos
L.].
pomte. Copal de santo [Bursera
bipinnata (DC.) Engl.]. [El copal
es un rbol que crece en los
alrededores de Motozintla,
Chiapas. El copal que se quema
es una resina que se saca del
tronco y de las ramas del rbol
que tambin se llama copal o
487

pomxi-potsuman
copal de santo. Se limpia y seca
y despus se quema con la ayuda
de brazas para producir el humo
deseado. Hay dos tipos de copal
y el nombre deriva de nahuatl
copalli segn Faustino Mirando
1975: 230 s.]. pachpom.
pomxi. Soplar el copal.
oj pomxukotik. Vamos a soplar
el copal.
pongamos (regional). Por ejemplo.
senya, [yaa kitik jun senya.
Nos dio un ejemplo].
pop, popal. Petate.
popaltik. Muchos petates.
mey spop. No tiene petate.
popan. Utilizar como petate.
oj jpopuk tan kani ja
jsenpatiki. Voy a utilizar la zalea
como petate.
popin. Utilizar como petate.
wa xpopin tan kani ja
jsenpatiki. Utiliz la zalea como
petate.
popinta kani ja senpatik. La
zalea sirvi de petate.
portero. Casa grande del finquero. [Segn
el tojolabal la referencia es a la
casa y no slo a la puerta de
dicha casa].
portuna. Fortuna. jastik, jel ja sjastik
sbaj.
schayta jun sportuna. Perdi
una fortuna.
poryal. Limpiar la milpa con azadn o
coa. [Del espaol porrear.
Probablemente fue adoptado en
tiempos del baldo, segn las
rdenes que dio el caporal o el
mayordomo]. akin.
wajtik poryal. Vamos a limpiar la
milpa.
posenaji. Resollar, jadear, exasperarse.
488

posenajiyon yuj ja ajneli.


Resoll por el correr.
posenaji sok ja smosoi. Se
exasper con su mozo.
posinaji. posenaji.
potranka. Potranca. ja men yal
kawu.
potrero. Potrero. [En tojolabal podra
ser talnaxub ja chantei, donde
se guardan los animales].
potro. Caballo semental joven. ja tan
yal kawu.
potsan. Empacado, envuelto, vendado,
tapado, amacizado.
potsan ja kual ti ba jun
kuuts ba mi oj sta kux. La
camisa est empacada en una tela
para que no se ensucie.
potsan ja majtani. El regalo est
envuelto.
potsan ja kolomi. Mi cabeza est
vendada.
potsan maka. Los huecos del
cerco estn tapados.
potsan tsakab. Tapia de piedra
amacizada.
potso. Empacar, envolver, vendar, tapar,
amacizar [a veces se pronuncia
potso].
spotso ja sbolmali. Empac la
mercanca.
spotso ja jmajtani. Envolvi el
regalo mo. majtan.
spotso ja koki. Me vend el pie.
spotso ja makai. Tap los huecos
de la cerca.
spotsowe
ja
tsakabi.
Amacizaron la tapia.
potsxita kani ja pichii. El pozol
se envolvi.
potstalaan. Envolver muchas cosas,
vendar muchas veces.
potsuman. Empacador, persona que sabe

potsan-problema
poner vendas.
potsan. Desinflado, ponchado.
potsan eke ja pelotai. La
pelota est desinflada.
yaa kan potsan ja pelotai.
Desinfl la pelota. [Puede haber
un verbo potso, desinflar, pero
no lo escuchamos].
poyan. Comba (de mecates o bejucos).
poyanbes. Aflojar, alargar.
jpoyanbes ja jsindori. Me afloj
la faja.
spoyanbes ja yakili. Alarg la
cuerda.
poyanbi. Aflojarse.
poyanbita ja aachi. Se afloj la
hamaca.
prasko. Dos litros, botella de dos litros.
[Palabra adoptada de frasco
del espaol. Fueron los
tojolabales que le asignaron el
volumen de dos litros].
premyo. Inters. olom.
mey spremyo ja jeli. La deuda
no tiene inters.
preno. Freno. stakalbesulabil. [Por
lo general se emplea el trmino
adoptado preno. La palabra
stakalbesulabil, en cambio, es
un derivado del verbo takalbes,
frenar].
spreno kawu. Freno del caballo.
preso. Crcel. snajtsil lutwanel,
snajtsil slutjel.
yaa ochkon preso. Me apres.
presoxa aytik. Ya estamos en la
crcel.
presoan. Convertir en crcel.
spresoan ja snaj kolonya.
Convirti en crcel la casa ejidal.
presoani. Ser encarcelado. lutji ba
preso.
presoanum. Preso, recluso, encarcelado.

lutan.
presoanumotikon. Somos
reclusos.
probar.
Probar.
[Un
verbo
correspondiente en tojolabal
puede ser kela en el sentido de
controlar, supervisar, examinar].
oj skul probar sbaje
machunka mas oj chamuke
yal yunini. Probaron de quin
morirn ms hijos.
tsamal oj ajyukotik yajni wa
xaji ochkotik probar ba
jitsan modo. Felices estaremos
cuando se nos ponga a prueba de
modos diferentes.
oj jkultik probar ja molinoi.
Vamos a probar el molino.
mi ma oj akul probar ja
kaldoi. No quieres probar el
caldo?
probaraan. Probar, catar, poner a prueba,
tentar.
oj jprobarauk ja lobali. Voy a
probar el guineo.
sprobaraan ja tragoi. Cat el
aguardiente.
sprobaraaneta ja swaeli.
Probaron de la carne.
oj sprobaraukon ja jkomontikoni.
La comunidad me va a poner a
prueba.
mi oj aprobaraukon sok ja
tragoi. No me tientes con el
aguardiente.
problema. Problema, desacuerdo.
abal, kumal.
mey sproblema. No tiene
problema.
jel ja problema ti ba
jkomontiki.
Hay
mucho
desacuerdo en nuestra comunidad.
tilan oj kiltik tuk problema. Es
-

489

problemaaxi-pujtsintalaan
necesario que veamos otro
problema.
problemaaxi. Hacerse problemtico.
ta mi oj stup kitik, oj
problemaaxuk ja kateltiki. Si
no nos paga nuestro trabajo, se
volver problemtico.
promesa. Voto, promesa. skapulabil.
wajta man san mateyo yuj ja
spromesai. Fue a San Mateo por
su promesa.
puktsin. Mover, empujar, formarse olas.
mok apuktsuk ja seki. No
empujes fuertemente el cajete.
wa spuktsin ja tsilub waj.
Mueve la mesita para hacer
tortillas.
wa spuktsin sbaj ja jai yuj ja
iki. Se forman olas por el viento.
puktsintalaan. Mover muchas cosas,
empujar muchas cosas.
pux. Espuma.
puxaltik. Espumaje.
wa xel spuxil ja jtitiki.
Echamos espuma por la boca.
puxani. Espumajear, arrojar espuma.
wa xpuxani ja chupaki. El amol
espumajea.
puxaxi. Espumajear, arrojar espuma.
puxaxita sti. Su boca arroj
espuma.
puxiljaton. Piedra pmez.
puxini. Burbujear, echar espuma.
wa xpuxini ja satjai. El ojo de
agua burbujea.
puxini ja stii. Ech espuma por
la boca.
puchan. Inflado. [Igual a pochan pero
la cosa inflada es ms pequea].
puchan kani ja jkui. Mi camisa
est inflada (por el viento).
puchan ja koki yuj jujchita.
Tengo el pie hinchado porque se me
490

ampoll.
puchi. Aplastarse (cosas blandas).
putsi.
puchta spis olom. Su sombrero
se aplast.
puchu. Aplastar (cosas blandas).
spuchu ja pichii. Aplast el
pozol.
puchtalaan. Aplastar muchas cosas.
puchuman. Aplastador.
pujan. Cadver de un animal.
pujan eke ja cheji ti ba bej.
El cadver del carnero est en el
camino.
pujan kani ja kawuji ti ba yoj
kul. El cadver del caballo se
qued en el monte.
pujba. Escupir agua a alguien.
oj jpujbaya ja. Te voy a escupir
agua.
pujbanum ja. El que escupe agua.
pujbatalaan. Escupir mucha agua.
pujpuj. Trax, golpeadero.
jpujpujtik. Nuestro trax.
pujpuni. Golpear.
wa xpujpuni ja aktobusi yuj jel
ja lopani. El autobs golpea
porque el camino est lleno de
baches.
wan pujpunuk ja wajabali. El
tambor est golpeando.
pujtsin. Dejar caer, dar golpes, tirarse.
spujtsin kan ja yijkatsi. Dej
caer la carga.
spujtsin ja slutulabil sti naits
yuj tajkita. Atranc la puerta
porque se enoj.
spujtsin ja akintei. Dio golpes
en la tabla.
spujtsin sbaj ti ba yoj ja. Se
tir al agua.
pujtsintalaan. Dejar caer muchas cosas,
dar muchos golpes.

pujuolom-pukxi
pujuolom. Haragn!
pujuolomaxi. Hacerse haragn.
pujuolomaxi ja tan winiki. Ese
hombre se hizo haragn.
pukan. Distribuido, divulgado, pblico.
pukanxa ja iximi. El maz est
distribuido.
pukanxa ja yabalili. La noticia
est divulgada.
pukanxa ja yabalil oj nupanuk.
Ya se hizo pblico que se va a
casar.
ti kan pukan ja ba yolome ja
jujunei. Estaba divulgado en las
cabezas de cada uno de ellos.
puktalaan. repartir muchas cosas.
puku. Distribuir, repartir, divulgar.
kepa. [No hay que confundir el
repartir o compartir con el
dividir, romper o despedazar de
pojo. Debemos tomar nota de
las cosas que se pueden repartir,
pueden ser los frutos del trabajo,
libros, noticias y cosas por el
estilo que existen individualmente.
Pero no se reparten los conjuntos
holsticos, por ejemplo la tierra,
porque representan un todo.
De la misma manera, en el
proceso del conocimiento o
epistemolgico tampoco se
reparte, no se divide ni se
analiza aquello que nos
proponemos conocer. En las
tierras de roce y quema, cada
ao se asignan los terrenos a los
comuneros para trabajarlos sin
que se les d en propiedad. Cada
ao les tocan, pues, otros
terrenos a trabajar. Es decir, se
reparte el lugar de trabajo pero
no se distribuye la tierra.
naa].

spuku ja juuni. Distribuy los


libros.
spuku ja iximi. Reparti el maz.
spuku ek ja yabalili. Divulg
la noticia.
ti waj spuk-e eka ba
slechanal ja luum jawi. Fue a
divulgarlo en toda esa regin.
spuku sbaje ja iximi.
Compartieron entre s el maz.
pukuj. Demonio, brujo, en el contexto
cristiano el pukuj representa al
diablo o al espritu malo.
oj och pukujil ja misi. El gato
se convertir en demonio.
jaxa smojaljeli ja matik wa
xko chamel wa skana oj smil
ja pukuji. Los parientes de los que
se enfermaron quieren matar al
brujo. kuxwanum.
ja kuxil pukuji. El espritu sucio/
malo.
tixa kulaji probar yuj ja pukuji.
Entonces fue puesto a prueba por
el diablo.
pukuki. Propagarse. puku.
wa xpukuki ja yabalili. La
noticia se propaga.
wa xpukuki ja sak-ojob ti ba
jitsan luwar. La tuberculosis se
propaga en muchos lugares.
pukuman. Distribuidor, repartidor.
pukuxtani. Estar sentada (gallina) y
levantar polvo con las alas y las
patas. [Compuesto de puku y
tana]
pukuxtani eke ja muti. La
gallina est sentada y levanta polvo
con las alas y patas.
pukxi. Difundirse, divulgarse.
oj pukxuk ja loili. El cuento se
va a difundir.
wa xpukxi ja yabalili. La noticia
491

puktalaan-pumpoaxi
se divulga.
puktalaan. Colar (mucho maz).
puku. Colar (maz o nixtamal).
spuku ja iximi. Col el maz.
pulan. Ancho (ropa).
pulan ja swexi. Su calzn es
ancho.
pulja. Tierra/maz de temporal y se riega
con cubeta o tazn en cada mata
de maz, pulj (comiteco),
ejchapulj (comiteco).
puljai (verbo agencial). Soplar a un
enfermo con buches de agua, sal o
trago. [Forma de curacin
empleada por algunos curadores].
wa spuljai jun kixwum ja
ajnanumi. El curador sopla a un
enfermo de vergenza.
wa xpuljai. Soplo (yo).
wa xapuljai. Soplas.
wa xpuljaitik. Soplamos.
oj jpuljauka. Te voy a soplar.
puljaini. Regar (con cubeta), soplar a un
enfermo con buches de agua, sal o
trago.
wa xpuljaini ti ba yalaj. Riega
en la milpa.
jel lek wa snaa oj puljainuk ti
ba kixwum. Sabe muy bien
soplar con agua a los enfermos de
vergenza.
puljainum. Regador con cubetas.
pulpix (regional). Tomate de cscara.
[Physalis pubescens L.]. pix.
pultalaan. Extinguir muchas veces (fuego
con agua) pulu.
pulte. Arco y flechas.
pultealtik. Muchos arcos y
flechas.
steil pulte. Flecha.
stsaa sok pulte. Dispar la
flecha.
stsaa sok pulte ja chui. Mat
492

la ardilla con la flecha.


pulton. Piedra negra. [Se calienta y se
moja, el agua que se evapora
cura a los enfermos]. lukum
xakton.
pultsin. Echarle un chorro de agua a
alguien.
wa xpultsina ja. Te ech un
chorro de agua.
wa spultsin ja ja karoi. El carro
echa un chorro de agua.
pultsintalaan. Echar muchos chorros de
agua.
pulu. Extinguir (el fuego con agua), apagar
(cal).
puluj taan. Apagar la cal.
puluman. Bombero, apagador, extinguidor.
pum. Bum!
puman. Mofletudo.
puman ja stii. Es mofletudo.
puman ja jtii ojxa jpultsuka
ja. Tengo la boca llena de agua, te
voy a echar un chorro.
pumpo. Pumpo (comiteco), [Lagenaria
siceraria (Mol.) Standl.] [El
pumpo es un guacal o guaje
grande cortado por la parte de
arriba. Se usa para guardar las
tortillas. La parte cortada sirve
de tapa. La palabra pumpo se
acenta en la penltima slaba].
mixa ayuk waj ti ba yoj pumpo.
Ya no hay tortillas en el pumpo.
lajan sok pumpo wawolomi.
Tienes los cascos vacos.
[Literalmente, tu cabeza es como
un pumpo].
ja nanali yaa ek jani ja pumpo
ba waji sok ja atsami. La mam
hace pasar el pumpo para tortillas
y la sal.
pumpoaxi. Hacerse un pumpo.
mi xnaa jastal oj pumpoaxuk.

pumpuni-putsu
No s cmo se hace un pumpo.
pumpuni. Retumbar, rebotar.
wa xpumpuni ja snan wajabali.
El tambor mayor retumba.
wan pumpunuk ja stolanil ja
marimbai. Los tonos bajos de la
marimba estn retumbando.
wa xpumpuni ja pelotai. La
pelota rebota.
pumulji. Tronar, llegar zumbando.
wa xpumulji ja chawuki. El trueno
truena.
ja yajni xmoki ja naitsi jelni
tsats oj pumuljuka. Cuando cae
la casa har un gran ruido.
wa xpumulji jani jun nole kawu.
Un rebao de caballos llega
zumbando.
pumuljiyon ti ba niwan bej. Al
correr por la carretera mis caites
hicieron ruido.
pumus. Paloma, pumuz (comiteco). [Se
trata de una paloma silvestre,
ms pequea que la paloma
domstica].
pumusaltik. Bandada de
palomas.
chakal pumus. Paloma morada.
ronron pumus. Paloma larga.
punto. Punto. jas, jastik.
oj kiltik oxe punto. Vamos a
tratar tres puntos.
oj jakuke ja swinkil ja ba
schanil schikin ja satkinali.
Llegarn las gentes de las cuatro
puntos cardinales. [Literalmente
los puntos cardinales no son
idnticos con los cuatro esquinas
del mundo. Se emplea la
expresin para tener alguna
correspondencia de expresin.
schanil schikin].
purga. Purga. aji ek lukum.

yaa ki purga. Me dio una purga.


puro. Puro. mero, toj, kechan.
puro tojolabalero. Puros
tojolabaleros.
purpurwich. Tapacamino gritn.
[Caprimulgus
vociferus].
[Algunos lo llaman boyero y
otros pollera].
purpurwichaltik. Bandada de
tapacaminos gritones.
pusuk. Pulmones.
spusukwakax. Bofes de res.
pusukchej. Especie de planta no
identificada parecida al tililte, las
frutas sirven de remedio contra la
fiebre.
pusukmut. Especie de hongo
comestible no identificado.
putix. Celdillas del panal.
sputix lima. Pelcula que encierra
cada uno de los gajos de la lima.
putsan. Lozano, frondoso, tapado, bajo.
jel putsan ja sotei. El
liquidmbar es lozano.
jel putsan ja yaxtei. El roble es
frondoso.
putsan ja tsakabi kan chetan.
La barda est tapada con ramas y
hojas no bien aplanadas.
kan putsan ja snaj mut. El
gallinero es muy bajo.
putsan kul. Maleza, matorral.
putsek. Maraa, enredado.
putsek ja ijtsimay ti ba te. El
pashte en el rbol es una maraa.
putsekxta ja sku ja cheji. La
lana del carnero est enredada.
putstalaan. Tapar muchos huecos.
putsu. Tapar con ramas y hojas los huecos
de una barda para que no suban
las gallinas y cabras (si el trabajo
es ms fino potso).
sputsu ja tsakabi. Tap los
493

putsuman-pyeroaxi
huecos de la barda.
putsuman. El que tapa huecos.
putsi. Aplastarse (cosas suaves).
puchi.
putsu. Aplastarse (cosas suaves).
sputsu ja pelotai ba oj ya
eluk ja iki. Aplast la pelota
para sacarle el aire. puchu.
pweblo. Ciudad, poblacin, villa, pueblo.
chonab, luwar, naitsaltik.
jel ja pwebloi. Muchas ciudades.
ja margarita pweblonia. Las
Margaritas es, por supuesto, una
poblacin.
ja pweblo jumasai. Las villas.
pojki ti ba chin pweblo. Naci
en un pueblo.
pwebloaxi. Formarse una villa.
pwebloaxita ti ba sti ja. Ya se
form una villa en la orilla del agua.
pwerta. Puerta. slutulabil, sti naits.
pwesto. Dispuesto.
pwesto ayon. Estoy dispuesto.
pye de paloma. Especie de verdura no
identificada. Tiene tallos rojos.
pyero. Horrible, fiero (comiteco).
jel pyero wa xkila ti ba espital.
Me parece horrible en el hospital.
pyeroan. Odiar.
wa spyeroanon ja jkrontai. Mi
enemigo me odia.
pyeroaxi. Hacerse odioso.
pyeroaxita smodo. Su conducta
se hizo odiosa.

494

r-radyo legal

r
r. [La r es una de las letras que se emplea
sobre todo en palabras
adoptadas del espaol. Pocas
son las entradas tojolabales que
se inician con la letra r. Por
un
lado
son
palabras
onomatopyicas como, por
ejemplo, rawruni, rinini y otras
que se mencionan en este
captulo. Pero se agregan
tambin worwoni, worwojo y
algunos ms. Hay, adems,
palabras no onomatopyicas
como, por ejemplo, kurik,
urmaax, yoromaax. Todos los
ejemplos citados, por pocos que
sean, no justifican la teora de
que la consonante r
representa, exclusivamente, un
sonido importado del espaol.
En lenguas vecinas la r
tampoco se emplea con
frecuencia y la encontramos,
sobre todo, en palabras
adoptadas del espaol. Nos
referimos al tzeltal, tzotzil, zoque
y chuj. En lenguas mayenses
orientales, por ejemplo el mam,
quich y otras, la r es bastante
frecuente. No sabemos si la r
entr al tojolabal de las lenguas
mencionadas o si es originaria
del tojolabal. De todos modos en
tojolabal ocupa una posicin
intermedia entre las lenguas
orientales y occidentales del
maya. J.K. Josserand 1975:
501-510].
radyo. Radio. [La radio es una emisora
de una variedad de programas

que incluyen noticias, msica,


deporte, comerciales y otros
asuntos. El problema es que estos
programas estn seleccionados
por los dueos de las estaciones
de radio y no por nosotros que
escuchamos. As es que no
reflejan los intereses y
necesidades de los escuchas sino
de los dueos de la estaciones
de radio. Falta la comunicacin
o el dilogo entre dueos y
escuchas. Dicho de otro modo,
los dueos se proponen
manipular nuestros intereses y
necesidades. La radio nos
servira bien, si hubiera
estaciones en manos de nosotros
que responderan a los intereses
y necesidades de nosotros, de
nuestras comunidades. Tenemos
que darnos cuenta que las
estaciones de radio estn en
manos de contados dueos,
tanto en Mxico como en otros
pases. Las estaciones de radio
se financian por los comercios
que se anuncian y stos, a su vez,
influyen en los programas que se
emiten y que escuchamos. As
entendemos la seleccin de los
programas y comerciales.
Reflejan los intereses de los que
pagan].
radyoaltik. Muchas radios.
radyo legal. La distancia entre un ejido y
las fincas vecinas. Si stas se
encuentran a 7 kilmetros o menos,
son afectables para que puedan ser
dotadas al ejido. [As dijo el
artculo 203 de la LEY FEDERAL
DE REFORMA AGRARIA, 1978:
495

rasa-raya
82; anterior a su cambio en LEY
AGRARIA Y LEY ORGNICA DE
LOS TRIBUNALES AGRARIOS
en 1992. A partir de esa fecha a
todo parecer ya no hay
dotaciones y las tierras ejidales
pueden venderse. Aqu lo
mencionamos para explicar la
razn por la cual ya no se
incluirn los trminos de la Ley
Federal de Reforma Agraria, de
tanta importancia para los
campesinos, porque perdieron su
validez].
rasa. Raza.
rasaxa ja wakax iti. Este ganado
es de raza.
ja jrasatikoni. Nuestra raza. [Con
referencia a los hombres se usa
a veces tambin el trmino de
raza, pero es un concepto muy
dudoso, porque sirve para
destacar a los blancos y
despreciar a los del color de la
tierra, a los negros y otros. Se
dice que los mecos son los ms
inteligentes. El lema de la
Universidad Nacional Autnoma
de Mxico dice por mi raza
hablar el espritu, pero no se
dice cul es mi raza, si se piensa
que la referencia es a los
mestizos, surge la pregunta,
porqu se sigue discriminando a
los indios, los africanos y otros.
De la misma manera resulta
cuestionable el habla de los
chiapanecos de pura CEPA. Es
la sangre o el linaje que
determina la confiabilidad de
una persona? Desde la
perspectiva tojolabal es el
comportamiento que distingue a
496

la persona y sabemos que


siempre hubo judases que se
vendieron y traicionaron a su
pueblo. conceptos: raza].
rason. Recado, aviso, mensaje, consejo.
sjekulabil, juun, yabalil.
mi ma oj ajek rason. No vas a
enviar un recado?
oj jek awi rason. Te voy a
mandar un aviso.
mey xjak rason. Todava no ha
llegado el mensaje.
oj ya ki rason. Me va a dar un
consejo. kajtes.
rasyon. Racin. pukubal ja jastiki yuj
ja tusan ay.
rasyonan. Racionado. pukubal.
rasyonanta ja lobali. Los
guineos ya estn racionados.
rasyoni. Racionar. puku ja rasyoni,
puku ja jastiki.
rato. Rato.
kechan jun rato. Slo un rato.
jun rato wa skana yal chab ora.
Un rato quiere decir dos horas. [Es
de notar que en tojolabal no hay
medidas del tiempo menores de
la duracin de un da o una
noche. Los tiempos del da suelen
sealarse con el brazo para
indicar la posicin del sol. Hoy
da se usan las horas ora y
mucha gente tiene reloj.
conceptos: tiempo, horas del
da].
rawruni. Crujir. [El sonido que hacen los
ratones al comer maz o lo perros
al roer un hueso].
wa xrawruni ja choo ja ba
snajtsil ixim. Los ratones crujen
en la troje.
raya. Frontera, lnea, raya. chol.
oj jkutstik ja raya ta oj

rebosal-relijyon
wajtik ba san mateyo.
Cruzaremos la frontera si vamos a
San Mateo Ixtatn. [Para el
concepto de frontera no hay
trmino en tojolabal. El chol
puede referirse a surco, raya y
conceptos relacionados pero no
a lnea divisoria o nociones
relacionadas. En este sentido la
raya est cerca de la idea del
pojan y pojo, que se refiere al
desgarramiento de la tierra que
representa a Nuestra Madre
Tierra que, por supuesto, no se
divide ni se desgarra. Con
respeto a la tierra, desde la
perspectiva de los tojolabales,
ellos no son propietarios de la
tierra sino slo del fruto de su
trabajo al trabajar la tierra. El
asignar la tierra a propietarios
particulares, nacionales o
personales,
refleja
el
pensamiento de la sociedad
dominante que, por ley, asigna
la propiedad de dominio sobre
la tierra a propietarios
determinados. De este modo, la
tierra se convierte en mercanca
y ya no puede ser Nuestra
Madre. Al considerar la tierra
como Nuestra Madre, no surge
el deseo de apropiarse de ms y
ms terreno, porque ste se
puede utilizar solamente si se
dispone
de
esclavos
o
trabajadores asalariados que
trabajan
los
terrenos
adicionales. Puesto que los
tojolabales nunca tuvieron
esclavos ni terrazgueros, no
pudo surgir el deseo de adquirir
ms tierra de la que pudieran

trabajar por la familia extensa.


La ambicin de extender ms y
ms la tierra posesionada, a nivel
nacional,
corporativo
o
personal, presupone lo que no
se produjo en el contexto
tojolabal: la disposicin sobre
fuentes de trabajo ajenas en
forma de pueblos conquistados
y sometidos al trabajo forzado,
trabajo asalariado, ejrcitos e
instituciones parecidas. En
conclusin, la concepcin
tojolabal al respecto de la tierra
muestra la razn por la cual el
trmino de frontera no puede
tener cabida en la cosmovisin
tojolabal, pero s que dicho
trmino cabe perfectamente
dentro de la cosmovisin de la
sociedad dominante en la cual
sigue operativo hasta nuestros
das como lo manifiesta la
invasin y conquista de Irak por
los Estados Unidos de
Amrica. Marta Durn de
Huerta 2003: 9].
tsijbanik ja ba snalan ja raya.
Escriban sobre la raya. chol,
jisubal.
rebosal. Rebozo.
recho. Reja del arado.
regla. Regla.
relijyon. Religin.
relijyon ochi sok chab oxe
swinkil. skanawe oj yae
eluk ja trago, chanel,
kostumbre,
chotanel,
nupanel, kin. La religin
[catlica] se meti [en la
comunidad] por algunos vecinos.
Quisieron eliminar el trago, el baile,
las costumbres, las pedidas, los
497

relojo-resolanum
casamientos, las fiestas. [stas
son las palabras crticas de un
tojolabal con referencia a la
religin y como entr en su
comunidad. Ms adelante
explica que las costumbres por
eliminar se referan al politesmo,
la ropa, el rezo de las mujeres y
otras cosas. Ve la religin igual
que el trabajo de los
m a e s t ro s que los quisieron
destojolabalizar. Sakkinal
Tajaltik en Carlos Lenkersdorf,
ed. 2001: 2.12 y 13. En tiempos
recientes, la multiplicacin de
religiones o, mejor dicho,
iglesias cristianas, causan
divisiones profundas. Por
ejemplo, en una comunidad los
pristas construyeron una ermita
catlica separada, porque no
quisieron asistir a la misma
iglesia juntos con los zapatistas.
El sacerdote en sus visitas oficia
solamente en la ermita de los
pristas. De este modo, tambin
la iglesia catlica jerrquica
promueve el divisionismo. No ve
obstculos de oficiar con los
pristas, pero s con los
zapatistas. dyos, kulubal
dyos].
relojo. Reloj.
mi xbejyi ja srelojoi. No
funciona su reloj.
renko. Cojo, renco. lochlonum.
kanyon renkoil. Qued cojo.
renkoaxi. Quedar renco.
renkoaxita yuj ja desgrasya.
Qued renco por el accidente.
repente. De repente.
jun repente juli. De repente lleg.
repoyo. Repoyo. [Brassica oleracea L.].
498

wa skolo sbaj ja repoyoi. El


repollo repolla.
represko. Refresco, gaseosa.
resal. Rezo.
reso. Rezo [El rezo es comunitario y casi
siempre se usa el rosario].
resolani. Rezar.
resolaniye ja ixuk winik
jumasai. La gente rez.
resolanum. Rezandero, rezandera. [En
tiempos pasados, antes de
consolidarse las comunidades,
despus del baldo, las mujeres
estuvieron las encargadas de los
rezos,
fueron
pues
las
rezanderas. Al establecerse el
catolicismo en las mismas
comunidades, se hizo el cambio
y fueron los hombres los
encargados de los rezos, se
establecieron, pues, los rezanderos
masculinos. Sakkinal Tajaltik en
Carlos Lenkersdorf, ed. 2001:
2.12 y 13. Al decir que el
catolicismo se estableci en las
comunidades tenemos que tomar
en consideracin, que si los
sacerdotes salieron de las
cabeceras municipales, y
suponiendo
que
hubo
sacerdotes, ellos fueron a las
fincas con los patrones. Cuando
se empezaron a establecer
ejidos, rancheras y pequeas
propiedades en manos de los
tojolabales, los sacerdotes
tuvieron que cambiar de actitud
y de mentalidad. Es decir,
tuvieron que despertar a la
presencia de los tojolabales
independientes de patrones y
como tales en espera de
sacerdotes o representantes de la

retrato-rinkonil
religin para servirles. Los
sacerdotes no siempre fueron los
primeros en visitar a las
comunidades, sino que a
menudo o a veces fueron laicos
de las comunidades que por su
iniciativa contactaron a los
sacerdotes que los enviaron
como intermediarios a las
comunidades respectivas. De
todos modos, fue un proceso
extenso, porque hubo escasez de
sacerdotes, el establecimiento de
comunidades tojolabales se
extendi sobre dcadas desde los
aos del cardenismo hasta casi
fines del siglo pasado. No todas
las comunidades recibieron a los
sacerdotes con brazos abiertos,
porque se acordaron de que los
sacerdotes fueron visitantes y as
amigos de los patrones. Por lo
dems, en el intermedio de no
tener ni patrones ni sacerdotes,
comunidades empezaron a
formar sus propias costumbres
religiosas con rezanderas,
fiestas, bailes tpicos, tojol
chanel, romeras, visitas a las
cuevas, tomas comunitarias
de bebidas alcohlicas,
celebracin de matrimonios,
casos de poligamia, politesmo,
etc., etc. Vase en parte el texto
citado arriba y, en parte, nuestra
propia experiencia en la regin
tojolabal].
retrato. Foto. letawail, letawo.
rey (1). Zopilote rey [Sarcoramphus
papa].
reyaltik. Bandada de zopilotes rey.
rey (2). Rey, monarca. ajwalal.
ja snaj ja reyi. La casa del rey.

[La palabra de rey, por supuesto,


es adoptada del espaol y su
lugar histrico y cultural est en
occidente y la historia bblica.
En el contexto tojolabal no hay
la memoria de reyes].
riko. Rico, explotador, riqueza. jel ja
jastik sbaj. [El vocablo riko es
otra palabra adoptada del
espaol por falta de un trmino
correspondiente en tojolabal. Lo
mismo se afirma con respecto a
la palabra pobre. Por lo
tanto, riko y pobre forman una
pareja importada desde el
mundo europeo del cual son el
producto. Para la explicacin
conceptos: rico, riqueza].
rikoaltik. Muchos ricos.
wa stenawotik ja riko jumasai.
Los explotadores nos oprimen.
ja srikoil ja tan winiki. La
riqueza de ese hombre.
rikobi. Enriquecerse.
rikobiyeta
yuj
ja
yixtalaanotik. Se enriquecieron
porque nos explotaron.
rikoaxi. Enriquecerse.
mi oj rikoaxukon ta oj wajkon
ganar ja ba pinkai. No me voy
a enriquecer si voy a ganar en las
fincas.
rinini. Zumbar.
xrinini ja yoromaaxi. La veleta
zumba. [Este verbo no se usa sin
el marcador de incompletivo x-.
Es
decir,
se
emplea
exclusivamente en el aspecto
incompletivo. Pero no se le
antepone el afirmativo wa].
rinkonil. Rincn.
chikan ba rinkonil oj ajyuk
ojni staa. Lo encontrar, sea el
499

riple-rwido
rincn que fuere donde est.
riple. Rifle. tujkanub.
rodeyo. El recoger el ganado.
romana. Romana.
sbisa ja yalal ja koxtali ti ba
romana. Pes el costal con la
romana.
romero. Romero [Rosmarinus officialis].
rononi. Zumbar.
wa xrononi ja jonoxi. El abejorro
zumba.
ronron. Ronron (comiteco).
niwan ronron. Escarbido.
ronron pumus. Paloma larga.
ronroni. Runrunear.
wan ronronuk ja misi. El gato
est runruneando.
rosa. Rosa [Rosa chinensis Jaqu.].
royo. Rollo de pelcula.
rweda. Rueda. skololabil.
rwido. Ruido. okel, awanel,
woolji.

500

s-sauman

s
s. Su, sus; l, ella, ellos, ellas.
ja sjunai. Su falda
ja sjunaei. Sus faldas.
ay snaj. Tiene casa. [Es decir,
existe/hay su casa].
mey snaj. No tiene casa. [No
existe/no hay su casa].
mi snajuk. No es su casa.
skana. l quiere, l quiso, ella
quiere, ella quiso.
skanawe. Ellos/ellas quieren/
quisieron. [En los primeros cinco
ejemplos, el prefijo s- se
agrega a sustantivos y
corresponde al posesivo del
espaol. En los ejemplos 5 y 6,
el mismo prefijo se agrega a
verbos y corresponde al
pronombre l/ella o ellos/ellas.
En primer lugar notamos que no
se distinguen los gneros ni
tampoco el singular y plural. El
prefijo se emplea indistintamente
para ambos gneros y para los
dos nmeros. Pero hay una
diferencia ms profunda en
comparacin con el espaol. Al
emplearse con sustantivos, el
prefijo s- corresponde al
posesivo, pero en combinacin
con verbos corresponde a
sujetos actores. La primera
consecuencia es que no hay
traducciones literales. A veces
tenemos que traducir el mismo
prefijo con su, sus y, a veces,
con l, ella, ellos, ellas. Por
el momento dejamos el asunto
as. Slo tenemos que agregar
que el nombre de posesivo

para el prefijo es problemtico,


porque no existen en tojolabal
las palabras que corresponden
a poseer, posesin, propiedad,
etctera. Con esto sealamos el
problema de que nos cuidemos
de emplear categoras de
lenguas indoeuropeas para
designaciones gramaticales de
una lengua mayense.].
saa. Cortar (con machete), cortar el
zacate.
jsaata jnan. Ya lo cort, mam.
oj jsatik ja kuli. Vamos a cortar
el zacate.
wajtik saoj. Vamos a cortar el
zacate grande.
wan sajel ja tuyal ja keremi. El
joven est cortando el ajopuerro
con un machete.
saubalxa. El zacate est cortado
ya.
saan. Buenos das, buenas tardes. [Forma
de saludar durante las horas del
da]. san, san.
saan watsa. Buenos das
hermana.
oj ka saan. Voy a saludar.
oj ka yi saan ja tatjuni. Voy a
saludarle al anciano.
saan sakbel. Alba, aurora.
saan skujol. Est sobrio. [Al
hablar despacio se dice sakan
skujol.
Es
decir
que,
probablemente, saan se deriva
de sakan que quiere decir algo
como viva!. En este sentido el
saludo desea la vida a la
persona saludada].
sap. Flecha.
satam. Caspirol [Inga laurina (Sw.)
Willd.] satam.
sauman. El que corta zacate.
501

sabado-sakbel
sabado. Sbado.
sabatista. Adventista.
saber. Saber?, quin sabe?. [La
expresin saber se emplea en
el mismo sentido tanto en
comiteco como en tojolabal].
oj ma jakan. - saber. Vas a
venir? - Saber?
sab. Vapor. [Pocos conocen la palabra
y dicen tab que corresponde a
humo].
sab-ak. Especie de caa.
sabalmut. Sabalmut (comiteco), especie
de paloma.
saj.
1.
Temprano, oportunamente, a
tiempo.
sajto lek oj kekotik. Vamos a
levantarnos bien/muy temprano.
kotyon saj ba oj kile sakanto
ja jtati. Llegu oportunamente
para ver a mi pap vivo an.
mi ko saj ja jai. No llovi a
tiempo.
saj ixim. Maz tempranero.
sajal ixim. Maz tempranero. [En
las zonas de riego se siembra en
octubre o noviembre y se tapisca
en marzo o abril. En las zonas
de temporal se siembra en marzo
y se tapisca en octubre. Estas
fechas se refieren a costumbres
en general, pero hay otras
regiones donde se siembra en
enero. El mes de siembra tambin
depende de la altura del terreno
y circunstancias climticas].
2.
saj ja loil.
wantik saj ja loil. Estamos
hablando en voz baja.
sajben. Comadreja. [Mustela frenata].
sajbenaltik. Muchas comadrejas.
sajbes (regional). Insultar.
502

sajbeson yuj ja jel kak ja


smodoi. Me insult porque es muy
bravo.
sak. Blanco. elawal.
mi sakuk ja ajkali. El carbn no
es blanco.
sak ay ja keremi. El joven est
aseado.
sak ay ja yaltsili. Es cndido.
sak ja stii. Sus labios son plidos.
sak kinal. Luz del da.
sakxa. Ya amaneci.
sakxa kinal. Ya amaneci.
sakxa ja kolomi. Ya tengo canas.
sakal askal. Azcar (blanca).
sakal kantsuj. Especie de hongo
comestible no identificado.
sakal kuuts. Servilleta. [Se
emplea para empacar las tortillas
y, en el morral, llevarlas al
trabajo en la milpa].
sakal luum. Tepetate, tierra
blanca.
sakal ek. Bromelicea blanca.
sakaltik ja yolomi. Tiene canas.
ja skui sakxta ja jastal sakal
nichim. Sus vestidos ya fueron
blancos como flores blancas.
sakalil. Blancura.
ja sakalil ja nichimi. La blancura
de las flores.
sakaton. Zacatn. [Panicum maximum
Jacqu.].
sakaton ak. Zacatn.
sakbanban. Echados en el suelo
[personas por la borrachera u
otra razn].
sakbanban oj kananik ti ba
luum. Ustedes se quedarn
echados en el suelo.
sakbel. Amanecer, maana, alba,
madrugada.
wanxa sakbel. Ya est

sakbelaxi-saktantan
amaneciendo.
jechel ti ba sakbel oj jtsom
jbajtik. Maana en la maana nos
vamos a juntar.
saan sakbel. Alba
keta ja ba sakbeli. Se levant
en la madrugada.
mojan ba balune ora ba
sakbel. Cerca de las nueve horas
de la maana.
ja ba sakbel kinal. Al
amanecer.
sakbelaxi. Amanecer.
sakbelaxita. Ya amaneci.
sakbes. Blanquear, lavar (de adentro),
pintar de blanco.
jsakbes ja jkui. Blanque la
blusa.
jsakbes ja oxomi. Lav la olla.
sakbes ja snaji. Pint de blanco
su casa.
sakbi. Amanecer, aclarar, madrugar, salir
temprano, ponerse blanco,
palidecer, encanecer.
sakbita. Ya amaneci.
ojxa sakbuk. Ya va a aclarar.
ojxa sakbuk kujtik. Vamos a
madrugar.
oj katik sakbuk kinal. Vamos
a salir temprano.
ja skui sakbi ele. Su ropa se
puso blanca.
sakbiyon yuj ja chameli. Palidec
por la enfermedad.
sakbita jtat. Mi pap encaneci.
jsakbeltik. Nuestra palidez.
sakcholchol. En fila.
sakcholchol ja tei ja ba niwan
bej. Los rboles estn en fila a lo
largo de la carretera.
sakes. Blancuzco. elawal.
sakeskes. Rosado, color de rosa.
elawal.
-

sakil (regional). Semilla de cum, saquil


(comiteco) kum.
sakilanixta. Muchas cosas blancas.
sakjaben. Hoja blanca, sacjavn
(comiteco). [Calathea lutea
(Aubl.) Lindl.].
sakjachjach. Regado (cosas paradas). [Si
es un sola cosa se dice jachan
eke].
sakjachjach eke ja oxomi ja
ba yoj naits. Las ollas estn
regadas en la casa.
sakjawjaw. Tiradas. [Personas. Si es una
persona se dice jawan eke].
sakjawjaw kanye ja winik
jumasa. Los hombres estaban
tirados.
sakjaxjax. Limpios.
sakjaxjaxta ay ja skui. Su
camisas estn limpias.
sakjol. Viejo de monte. [Tayra barbara
senex].
sakjolaltik. Manada de viejos de
monte.
sakkoskos. Muchas cosas muy blancas
deslumbrantes. elawal.
sakkoskos ja nichimaltiki. Las
flores son muy blancas.
sakkoskos ay ja yijlab
jumasa. Las luces estn
deslumbrantes.
sakmusmus. Corazn amarillo, sacmusmus
(comiteco). [Lippia hypoleya Briq.].
saknujnuj. Cabizbajo.
saknujnuj eke japetsanilex.
Todos ustedes estn cabizbajos.
ti chak kouke saknujnuj.
Todos van a bajar la cabeza.
saksak. Blanqusimo. elawal.
saktantan. Esparcido, regado, tendido.
saktantan ja wakaxi. El ganado
est esparcido.
saktantan ja swinkili. La gente
503

saktektek-sakan
est regada.
saktantan ja iximi. El maz est
tendido.
saktektek. Parados (muchos).
tekan.
saktektek ja ba sti kak.
Muchos estn parados alrededor
del fuego.
sakte. Cabrio, armadura del techo.
saktojtoj. Muchas cosas blancas.
saktostos. sakkoskos.
sakulkul. Sentados (muchos).
sakulkul ja ixuke jumasai.
Muchas mujeres estn sentadas.
sakwaj ixim. Maz blanco. ixim.
sak ako. Especie de abispas. chajnul.
ja ba sak ako ay schabil
yujxta mi jeluk tey ba spat
snaji. Las avispas blancas tienen
miel. Pero no es mucha. Es una
capa al fondo del panal.
sak ojob. Tuberculosis.
ta ay kiojtik sak ojob wa
skana oj yile kojob tsujub ja
loktori. mi xmakuni ja yalel
jtitik. ay yajnal. Si tenemos
tuberculosis, el mdico quiere
examinar nuestra flema. La saliva
no sirve. Hay remedio.
jutsin jutsin wa xek jbajtik.
La tuberculosis es muy contagiosa.
sak. Limpio, aseado.
mi
japetsanilukex
sak
ayukex. No todos ustedes estn
aseados.
suku bajtan ja yojol ja bisi.
jachni sak oj kanuk ja ba
spatiki. Limpien primero lo interior
de la copa. As limpia quedar su
exterior.
saka.
1.
Lavar, baar, lavarse, poner al
tanto, alisar, purificar.
-

504

saka el jani ja jwexi. Me lav


del calzn.
ja weni mok asak ki ja koki.
T no me laves los pies.
saka ja seki. Lav el cajete.
jsaka ja jkui. Lav mi camisa.
oj asak ja yalatsi. Vas a baar a
su nene.
saka ja skabi. Se lav las
manos.
jsaktik tun ja jkomontiki.
Pusimos al tanto la comunidad.
wa saka ja tei sok echej. Alis
la madera con el hacha. [saka en
cuanto lavar se refiere slo al
limpiar las cosas desde fuera
suku].
sakunej kitik. Nos purific.
wa xbob awuj oj asak ki. T
puedes purificarme.
2.
saka sbaj.
kaku kaku wa saka sbaj.
Diariamente se asea.
saka sbaj ja jwesi yuj ja mi
yocheluk ja presoanumi. El juez
se lav las manos porque no le
import el preso.
3.
jsakeltik. Nuestra limpieza.
sakan. Vivo, sobrio, despierto.
sakanto. Est vivo todava.
sakanonta. Yo viv.
mito chamyonta sakanonto.
Todava no he muerto, vivo an.
sakanotik. Vivimos.
sakan skujol. Est sobrio.
sakan wa laochtik ja ba
slukumi. Vivos entramos en su
estmago.
wa sbukuwotik sakan ja
ayini. El lagarto nos traga vivos.
ajyanik sakan yuj ja mi
xanaawex jas ora oj kumxuk
ja swinkil ja naitsi. Estn

saktalaan-sansewal
despiertos porque no saben a qu
hora regresar el dueo de la casa.
niwak jaaltik ba sakan oj
bojtuk ja ba yojoli. Grandes
aguas vivas brotarn desde su
adentro.
oj jkan yi jsakanil ja ba jtatik
pagre eterno. Voy a pedirle salud
al Padre Eterno. [El santo de
Zapaluta = Trinitaria, cabecera
municipal a 16 km. Al este de
Comitn por la carretera
panamericana].
wa skanawe sakanile. Le
hacan reverencias. [Forma de
saludar. Es decir al saludar a
alguien con respeto se le desea
la vida. Vase la entrada
siguiente]. saan.
ti wa stae sakanila. Le
saludaron.
saktalaan. Lavotear.
sakubte. Hacha para alisar la madera.
sakulabil. Calquier recipiente para
lavarse, por ejemplo, balde/cubeta,
vaso, tina, etctera.
sakuman. Lavandera, persona que lava.
sakuman ja chitami. El que lava
el puerco matado.
sakwi. Despertar, resucitar.
sajto lek wa xkana oj
sakwukon. Quiero despertar muy
temprano.
mi oj ka sakwan. No te voy a
despertar.
yuj smul jun winik ti wa
lachamtika. yuj smul jun winik
tini oj sakwukotika. A causa de
un hombre morimos. A causa de
un hombre resucitaremos.
[Contexto bblico].
saleya. Zalea.
salte. Huesito, salt (comiteco).

[Dodonaea viscosa (L.) Jacqu.].


saltiyo. Saltillo. [Comunidad tojolabal en
el Municipio de Las Margaritas],
saltillo = cierre glotal.
samet. Comal.
sametaltik. Muchos comales.
yaa keuk ja sameti. Puso el
comal en la lumbre.
luum samet. Comal de barro.
takin samet. Comal de hierro.
sametan. Hacer un comal.
jsametuk jun luum. Voy a hacer
un comal de barro.
san (1). Buenos das, buenas tardes.
saan.
san bankila. Buenos das
hermano. bankil.
san (2). Chalum. [Inga spuria HBK].
san (3). nan, jnantik, tat, jtatik, luum.
san bartolo. San Bartolo [Nombre
tradicional del municipio de
Venustiano Carranza, Chiapas.
Es el lugar del santo con el
mismo nombre].
sanalotodo. Snalo todo. [Bryophyllum
pinnatum (Lam.) Kurz].
san anatola. sanalotodo.
sanaorya. Zanahoria. [Daucus carrota
var. Sativa].
san karlos. San Carlos [nombre
tradicional de] Altamirano.
[Cabecera municipal al norte de
Comitn y al sur de Ocosingo].
sankarlosanum. El que va a Altamirano.
mey xjuli ja sankarlosanumi.
Todava no llegan los que se fueron
a Altamirano.
sanselaw (regional). Relmpago. Estrella
fugaz, luz que aparece de noche en
los cerros.
sansewal (regional). Relmpago. Estrella
fugaz, luz que aparece de noche en
los cerros.
505

santa-sat
-

ja sansewal wa xkonkoni ja
kanali lajan sok skoy kanal.
yal yol yena ba kaka oj
nijkuk. mito lajanuk jun ton pe
yujxta yal chan yal kik lajan
sok yalja. ti ba satkinal wa
xlijpi lajan sok lijpum. ta wa
xkoi ti ba luum wa spila
sbaje. El sansewal son estrellas
que caen igual que estrellas
fugaces. Son gusanitos de fuego
que se mueven y todava no son
igual a piedras, sino igual a
culebritas negritas, igual a
gusanitos. En el cielo brillan como
lmparas. Al caer en la tierra se
dividen [y se convierten en
obsidiana].
santa. Santa.[Contexto cristiano. En
tiempos muy recientes se estn
desarrollando
tendencias
crticas con respecto a las
iglesias y el cristianismo.
Notamos cierta aversin hacia
referencias al cristianismo, el uso
de canciones religiosas, del
lenguaje cristiano y eclesistico.
No se puede generalizar, pero se
nota la presencia de esta
orientacin. El 1 de enero de
2003, en la asamblea de ms de
veinte mil indgenas en San
Cristbal de Las Casas, se
declar la solidaridad con el
pueblo de Atenco cuyo nombre
completo es San Salvador
Atenco. El orador lo corrigi y
habl de Salvador Atenco sin
san].
santa misa.
sapaluta. Zapaluta, cabecera municipal, 16
km. al sur de Comitn por la
carretera panamericana. El nombre

506

actual del lugar es Trinitaria donde


se encuentra el santo jtatik pagre
eterno al cual muchos tojolabales
hacen peregrinaciones.
sapalutaanum (regional). El que va a
sapaluta, sobre todo los peregrinos.
sapato. Zapato. xanab. [Los sapato
se refieren a los zapatos
occidentales, cerrados y con
correas, a diferencia de los
xanab que corresponden a
caites o sandalias].
saramanges. Lagartijo colorado. [Mide 20
a 25 cm., no es venenoso, ni
muerde y anda en el zacate].
sarampyon. Sarampin. [Por falta de
remedios y conocimientos del
tratamiento produce la muerte de
muchos
enfermos
del
sarampin].
sarta. Sarta, abalorio. beke.
sarta ujal. Collar de perlas.
sat.
1.
Ojo. [Los ojos que nos hacen
ver.]
chay sat. Ojos claros.
jsatik sok jsatik. kejtik sok
kejtik. Ojo por ojo, diente por
diente.
mi lekuk ja jsati. Tengo mala
vista.
sakal sat. Blanco del ojo.
satal. Mal ojo.
sbak jsatik. Globo del ojo.
skikil jsatik. Iris.
skoyil jsatik. Lagaas.
sninyoil jsatik. Pupila.
sni jsatik. Lagrimal.
sti jsatik. Abertura del ojo.
stsujmil jsatik. Prpados.
tup sat. Ciego.
tupel sat. Ciego.
xux jsatik. Rabillo del ojo.

sat
-

2.

yaj jsat. Dolor de ojo.


yaj jsatil. Dolor de ojo.
yaal jsatik. Lgrimas.
wen aya satex sok ja winik jel
tsamal ja skui. Ustedes miran
(ponen sus ojos en) al hombre cuya
ropa es muy bonita.
chab sat. Hipcrita.
Cara, fruto. [Decimos que se
trata de los ojos que nos ven,
pero no slo a nosotros sino toda
la realidad, todo el mundo. Para
nosotros, los traductores, son la
cara, el fruto, etc. 4.. Pero en
las traducciones empleamos los
conceptos a que se refieren en
tojolabal. Que no se nos olvide,
sin embargo, que siempre son los
sat de los cuales el tojolabal
habla].
ja sat ja tei. Los frutos del rbol.
[Desde la perspectiva tojolabal:
los ojos del arbol].
mey sat ja te iti. Este rbol no
tiene frutos.
sataltik. Muchos frutos.
oj lolanukotik lajan ba sti
jsatik. Vamos a hablar cara a cara.
ja sat ja pesoi. La faz del peso,
el anverso del peso (moneda).
jel niwan ja sat ja ton iti. Esta
roca es muy ancha.
kala yabi ti ba sat. Se lo dije en
la cara.
sat akinte. Superficie de la
tabla/mesa.
sat ich. Chile (los frutos del chile).
sat ixim. Grano del maz.
jun sat mostasa. Un grano de
mostaza.
jujune sat inati. Cada grano de
semilla.
ma sata ja iti. De quin es esta

3.
-

cara?
sat okal. Canilla [de la pierna].
sat ujal. Perla, abalorio.
sat chej ja ba kul chaan. Ojo
de venado en el cielo.
[Constelacin estelar no
identificada kanal].
sat ja. Ojo de agua. satja.
sat juun. Pgina.
sat kaku. Luz del da.
sat naits. Fachada de la casa.
sat koktik. Espinilla [de la
pierna].
sat takin. Moneda.
chayel sat takin. Moneda
perdida.
sbisa ja satil ja kuutsi. Midi
lo ancho de la tela.
ti ba sat ja. En la superficie del
agua.
ti ba sat mesa. En la mesa.
ti ba sti sat ja jkomontik.
Delante de la comunidad.
ba jujune abal oj alxuk ja ba
sti sat chab oxuk jmojtik.
Cada palabra se dir delante de
algunos hermanos.
oj wajkon bajtan ja ba sti
jasatex ja ba margarita. Ir
delante de ustedes a las
Margaritas.
ti ba sti sat ja snaji. Frente a su
casa.
wa xbejyi ti ba sat ja ja
barkoi. El barco navega en el
agua.
wa xkulani ja alats ja ba sat
yok ja snani. El nene est sentado
en el regazo de su mam.
sat con aa, ila, kani.
oj ka jsatik machunka oj
skisotik. Vamos a fijarnos en
quien nos respete.
507

satalajel-satkinal
-

ila wala sat. Con permiso!


ojni kile sata. Lo voy a recibir
de l.
ojni yile jsata. Lo va a recibir de
m.
wa xkila sat ja swakaxi. Codicio
su ganado.
wa xkan ja yetselil ja lima ba
sat ja jai. El zumo de la lima flota
sobre el agua.
4.
[La palabra sat es otro de los
trminos representativos de la
cosmovisin tojolabal, de su
modo de enfocar la realidad y
vivir en ella. conceptos:
Ojos].
satalajel. satilajel.
satam. Caspirol. [Inga laurina (Sw.)
Willd.].
satilajel abal. Pblicamente, en pblico,
a la luz del da. [Literalmente, la
palabra escuchada fue dada a
los ojos/a la vista].
akwalxa satilajel abal eli ja
ba snaj. Pblicamente sali de
noche de su casa.
satilajel abal ochta ja
elkanum ja ba jnaji. A la luz
del da entr el ladrn en mi casa.
satilajel abal oj kaltik. Vamos
a decirlo en pblico.
ja yani wa lakumani satalajel
abal. Ahora hablas claramente.
satilajel kual. Camisa exterior.
satini. Dar fruto, producir. alini.
jel xsatini ja oni. El aguacate da
mucho fruto.
mi xsatini mini ja lobali. El
guino (pltano) no produce nada.
ba jujune te mi xsatini lek
ojxa kutsjuk ele. Cada rbol
que no da fruto conviene cortarlo
de una vez.
508

satja. Ojo de agua.


satjunton. Tabla de piedra.
tsijbani ja poko winiki ja ba
satjunton.
Los
antiguos
escribieron en tablas de piedra.
satkinal. Mundo, cielo, tiempo. kinal,
luumkinal, kikinal; nalan
chaan, kul chaan.
ba spetsanil satkinal. En todo
el mundo.
ja schanil schikin ja satkinali.
Los cuatro esquineros del mundo.
[No son los puntos cardinales
sino en medio de stos, en las
esquinas].
ja yajni lachamtiki oj wajtik ja
ba satkinali. Al morir nosotros
vamos al cielo/al ms all [es decir,
donde estn los altsilal. Pero
no hay que pensar que el ms
all corresponda a la
concepcin cristiana de un ms
all radicalmente separado del
mundo en el cual vivimos. Tanto
en el luumkinal, la tierra,
como en el satkinal, el mundo
brilla el sol. Al traducir satkinal
con cielo proyectamos fcilmente
la concepcin cristiana en el
trmino. Desde la perspectiva
tojolabal las diferentes formas
del kinal tenemos que entenderlas
como interrelacionadas donde nos
encontramos con los habitantes
de los kinal, y los altsilal se
trasladen de un kinal a otro].
jastal ay ja satkinali. Cmo
est el tiempo?
jel malo ay ja satkinali. Hace
mal tiempo.
lemxita satkinal. Se despej el
tiempo.
skela ke ba satkinal. Mir

satkinalaxi-sbaj
arriba al cielo.
ti mok kona ja ba satkinali
ja sansewali. El relampag cay
del cielo.
[Contexto cristiano]:
ja man kujlaji ja satkinali.
Desde que se fund el mundo.
jel tsamal jel lek ja dyosi ti ba
satkinali. Gloria a Dios en las
alturas.
jtatatikon ti aya ba satkinali.
Padre nuestro que ests en los
cielos.
satkinalaxi. Cundir, propagarse.
satkinalaxi ja yabalil. La noticia
cundi.
oj satkinalaxuk ja loili. La
historia/el cuento va a propagarse.
satkul. Maleza, matorral, lo razado que
est encima de las plantas.
wajtik kajan ja ba satkul.
Pisamos sobre la maleza.
saton. Superficie plana de una roca.
sats. Especie de gusanos de la tierra
caliente.
sbaj. [Pronombre de apropiacin, de lo
propio, cuya raz baj sirve
tambin de raz para el verbo
bajan hacer algo lo suyo
propio. A partir del verbo
explicamos el pronombre en el
sentido de que se refiere a lo
propio, lo apropiado y de ah se
derivan los dems sentidos que
representan una gama muy
amplia en las traducciones.
stas, a veces, no parecen
reflejar lo propio o la
apropiacin. Para entenderlo es
necesario explicarnos quin
ejerce la apropiacin o expresa
lo propio. Por ejemplo, al decir
wa xnaa sbaj que corresponde
-

1.
-

2.
-

3.
-

a lo conozco, la idea es que


la persona a la cual conozco se
apropia del conocer mo. Dicho
de otro modo, el conocer es un
acontecimiento recproco y no
unilateral de un conocedor
frente a un objeto por conocer.
De esta manera hay que explicar
los dems ejemplos que se
presentan en las entradas
mltiples que siguen].
De l, de ella, suyo, suya, de ellos,
de ellas, suyos, suyas.
sbaj yena ja naits iti. Esta
casa es de l.
sbaj yenlei ja oxomi. Las ollas
son de ellas.
mi ma sbajuk ja misi. El gato
no es de l?
yen sbaj. Es suyo.
ja winiki sbaj yena ja yuntikil
ixuk ko chamel. El hombre
cuyas hijas se enfermaron.
ma sbaj ja juun iti. De quin
es este libro?
ja sjastik sbaji. Sus bienes.
julta sbaj ja juuni. Lleg la carta
para l.
Le, la, lo.
mi xnaa sbaj. No le conozco.
mi snaa sbaj ja winiki. No lo
conoce al hombre.
juli ja men ixuki. mi xnaa
sbaj. Lleg aquella mujer. No la
conozco.
wa xyab sbaj. Lo oye.
Se, s.
wa skisa sbaje. Se respetan
wa spuku sbaje ja iximi.
Reparten entre s el maz.
wa stoyo sbaj. Se alaba a s
mismo.
smila sbaj ja milwanumi. El
509

sbakel-sbechulabil

4.
-

5.
510

asesino se mat a s mismo.


yajni yab sbaje. Cuando
despertaron.
ti syatsa sbaj ja yaltsili. Se le
encogi el corazn.
mi stukbes sbajei. No se
cambiaron/transformaron.
ti sjipa ko sbajea ja ba yoj
niwan pampa ja. Se tiraron en la
laguna grande.
aa cha skolta sbaj ja yeni.
Qu se ayude a s mismo!
ojto skum sbaje. Van a
hablarse.
ja winiki ti swaychin sbaja. El
hombre tuvo una visin; el hombre
so.
Sobre, de.
ja ma ay yatel tixa och
skumuka ja ixuk winik ja sbaj
ja chamel winiki. La autoridad
empez a hablar a la gente sobre
el difunto.
wa xkala sbaj ja jkomontiki.
Hablo sobre nuestra comunidad.
jel ajulal sbaj ja ma oj
schone ja smojei. Pobre de l
que venda a sus hermanos.
ja ixuk winiki tixa waj joyan
sbaj ja keremi. La gente se junt
alrededor del joven.
ti ajyi jun winik ti butel sbaja
yuj ja chameli. Ah estuvo un
hombre cubierto de la enfermedad.
ti skuman kan sbajea. Se
despidi de ellos; los despidi.
wa xnaa sbaj ja jchej jbaj
keni. Los conozco los borregos
que son mos. [Conozco mis
borregos].
sbajon.
sbajon chonab. Soy vecino de
Comitn

sbajon ja ba chonab. Soy


vecino de Comitn.
sbaja ja ba lomantam. Eres
vecino de Lomantn.
sbajotikon ja ba mejiko. Somos
ciudadanos mexicanos.
ba sbaja ja matik jataa. De
dnde eran los que encontraste?
mi sbajukon ja ba waluwarexi.
No soy del lugar de ustedes.
6.
sbajni.
sbajni oj naxuka. Por supuesto
se va a saber.
7.
sbajxa.
sbajxa oj ka sjute. De por s
va a empezar a arar.
sbajxa sjipjela. De por s se tira,
de una vez se tira.
tixa wa xwajye ja atela sbajxa
kaku. Ah van al trabajo todo el
da.
sbakel, sbakil. Hueso bak.
sbakil olomal. Crneo,
calavera.
sbakanal. Mazorca.
sbaltsulabil. Palanca. baltsun.
sbalulabil. Torno para hacer mecate.
sbatub. Grada.
sbatulabil. Grada.
oj jmes ja sbatulabil yoj naits.
Voy a barrer el piso de la casa.
sbatulabil xinuk. Semen.
sbatsben. Obra del pintor.
jel tsamal sbatsbeni. Su pintura
es muy bonita.
sbatsulabil. Brocha, mano con la cual
se soba.
wa skana sbatsulabil ba oj
jbatstik sok yelaw. Falta una
brocha para que lo pintemos (con
pintura).
sbechulabil. Paal, envoltura.
sbechulabil alats. Paal del

sbejchil-schapulabil
nene.
sbechulabil yok machit.
Mecate para poner un mango
nuevo al machete.
sbejchil. Trapo. becha.
sbejil. Camino, recto, justo. bej
sbejil alaj. Camino de la milpa.
sbejil ja spensari. Su
pensamiento es recto.
sbejil ja smodoi. Su actitud es
justa.
ja sbejilil ja yaltsil ja
cholumani. La justicia del corazn
(pensamiento, actuar) del
orientador.
sbejlal. Rumbo, cajete.
sbejlal alaj. Rumbo a la milpa.
ba aya sbejlal ja snaji. Por qu
rumbo est su casa?
sbejlal ich. Cajete para el chile.
sbejlal yolom. Su coronilla.
sbejyel, sbejyil. Ritmo, comps
junxta sbejyel ja wajabali. El
ritmo del tambor sigue igual.
junxta sbejyil ja jmojtikoni.
Nuestro compaero no cambia de
comps al caminar.
sbikijtil. Segunda voz, a dos voces.
stolanil.
jel tsamal ja sbikijtil. La
segunda voz suena muy bonita.
oj tsebanukotik ja ba
sbikijtil. Vamos a cantar a dos
voces.
sbisulabil. Medida de capacidad para una
cuartilla. [Para medirla puede
usarse una caldera, una canasta
u otro receptculo]. bis,
bisa.
ja ma skumanoni ay yioj
jun sbisulabil jani jastal
jun kaem kulubal sok
takin. El que me hablaba
-

tena una medida como una caa


de metal.
sbitsulabil. Chicote, crema, brillantina.
bitsa.
sbitsulabil yaa yi. Le peg con
el chicote.
wa xmakuni ba koon ja
sbitsulabil iti. Esta crema/
pomada sirve para granos.
wa skana sbitsulabil ja ba
yolomi. Le falta/quiere brillantina
para el cabello.
sbuulabil. Cobija, cobertor bua,
bua.
sbutulabil. Mano del molcajete.
butu.
sbutulabil. butu.
1.
Instrumento que sirve para llenar
algo, por ejemplo una caldera o un
canasto.
2.
Relleno de tierra.
schaanil. Altura, alto, grueso. chaan.
ja schaanil chab bara. Su altura
es de dos varas.
ja schaanil ja wits iti lajan sok
jo xaane metro. La altura de
este cerro es como de dos mil
metros.
ja schaanil jun mesa. La altura
de una mesa.
ja schaanil jun akinte. Lo
grueso de una tabla.
ja schaanil ja tsinini. La altura
del campanario.
schajulabil. Majador.
ayto skana schajulabil ba oj
jmaktik ja cheneki. Todava
falta un majador para majar el frijol.
schakulabil. Palo para derribar frutas del
rbol.
schamel ixuk. Menstruacin.
schapulabil. Instrumento para preparar
algo, preparador.
511

schechbal kawu-schukbal
schechbal kawu. Reata. checha.
schechulabil. Reata. checha.
schenkul. Frijol. chenkulwaj.
wa stsunu yixmal schenkul.
Siembra maz y frijol
schiil. Dulzura. chi.
wa skana ja schiili. Le falta
dulzura.
schijulabil. Colador. chija.
schikulabil. Lo que se remoja para
comerlo (tortillas, tostadas, pan).
chika.
schitamil. Inquietud. chitam.
keta ja jchitamiltiki. Empez
nuestra inquietud/nerviosismo.
schojlal. Surco, lnea, turno. chol. [El
trmino schojlal es un derivado
de -chol al cual se infija la j.
El sentido es ms restringido que
el de chol].
schojlalaltik. Muchos surcos
oj jtsijba awi chab oxe
schojlal. Te escribir unas lneas.
schojlal oj ochuke. Entrarn por
turnos.
schojlal
oj
ochkotik.
Entraremos por turnos.
schojlal ochye. Se turnaron.
schokol. Molcate, molcat (comiteco)
[Miz de poca calidad y ya
podrido].
schokol baket. Carne de
segunda clase.
schokol ton. Grava.
scholalil. Meta, Objetivo, propsito.
chol, schojlal, cholo.
ay scholalil ja juuni. mi oj
awixtalauk. El libro tiene su
objetivo. No lo echen a perder.
ay scholalil ja ma ay yatel
kujtik oj stojbes lek ja
jkomontiki. Nuestra autoridad
tiene el propsito de mejorar
512

nuestra comunidad.
schonabil. Pueblo, reino, ciudad.
chonab.
dyos sjeka moyses oj skolta
schonabil. Dios mand a Moiss
para liberar a su pueblo.
ja schonabil ja dyosi. El reino de
Dios, el pueblo de Dios.
ja ajyi mito schonabilukex. En
el pasado cuando ustedes no
fueron un pueblo.
jujune schonabile. Cada una de
las ciudades.
oj skolta ja schonabili yuj jel
wa skana. Ayudar a su pueblo
porque lo quiere mucho.
schonbal (regional). Envoltura de
mercancas. [Por ejemplo, una
cajetilla de cigarros. El trmino
es un derivado del verbo chono,
vender, y se explica como
sustantivacin del verbo algo
que se vende o algo con lo cual
se vende para mercancas
envueltas].
schonolabil. Mercanca, esclavo.
schonulabil.
jel ja schonolabili. Muchas
mercancas.
mi schonolabilukotik. No
somos sus esclavos. [El trmino
es un derivado del verbo chono.
Se refiere al instrumento con
el cual se realiza el vender. Por
eso puede referirse a mercancas,
esclavos y otro asuntos que
cumplen con la idea de
materializar la venta].
schonulabil. Mercanca, esclavo.
schonolabil.
schukbal. Palo para derribar frutas del
rbol, palillo.[Es un derivado del
verbo chuku, derribar. Se trata

schukulabil-sekan
aqu de una sustantivacin
parecida a la de schonbal. Por
decirlo as, se trata de un
derribador].
schukulabil. Molinillo, batidor para
menear el nixtamal, chucub
(comiteco).
schuyulabil. Mecate, cuerda. chuyu.
schuyulabil wajabal. Cuerdas
para amarrar el tambor.
schachulabil. Masticador, mascador,
dientes. chacha.
ta mey schachulabil mi jas
yioj oj schache ja swaeli. Si
no tiene masticadores, no tiene
nada para masticar la comida.
mey schachulabil. No tiene
dientes.
schakulabil. Fin (de un tiempo).
ja schakulabil ja ixaw iti. El
fin de este mes.
schalnulabil. Rueca.
schiil yok ja wakaxi. Garrn de la res
que sirve de tajada de carne.
schitumil yal kabi. Repelo de las uas.
schikulabil. Instrumento con el cual algo
se mete en otra cosa; por ejemplo,
insertador, enhebrador, metedor.
[Podra ser una jeringa cuya
aguja se mete debajo de la piel].
schinil. Pequeez, niez, infancia.
anima ja schinili jel kak ja
tan tsii. A pesar de su pequeez
ese perro es muy bravo.
jachni wa skulan man schinili.
As sola hacer desde su niez.
man jchinila. Desde mi infancia.
schitulabil. Peine y listn (para mujeres).
chita, sjixulabil
schixulabil. Asta de la bandera.
schobolabil. Taladro.
schojolabil. Cascador, hacha.
mey schojolabil ja ba xochi.

No tiene cascador para el caracol.


schubulabil. Formn, taladro.
schutulabil. Dedo ndice.
sdelikadoil. Delicadeza
yuj ja sdelikadoil mini june oj
lolanuk sok. Por su delicadeza
nadie le platica.
sean. Casco de venado.
sean ja toptei. Tocn con casco
de venado.
sean wits. Escarpa.
seani. Formar un despeadero.
seanita wits. El cerro form un
despeadero.
seboya. Cebolla. [Allium cepa L.].
tuyal.
seba. Rebanar (frutas).
jseba ja pajaki. Reban la pia.
laja.
sebsuni. Partirse en dos.
wa xsebsuni ja mayil sok
machit. El chilacayote se parte en
dos con el machete.
segro. Cedro. [Cedrela adorata L.]
segundo. Segundo.
jun minuto ay yioj ox winike
segundo. Un minuto tiene 60
segundos.
sejnil. Cojn o parche que se pone sobre el
lomo herido del caballo debajo de
la sudadera para no lastimarlo ms.
sen olomal, sena, senpatik.
sejyub. Bazo.
sek. Cajete, vajilla, traste.
sekaltik. Vajilla.
mey jsek. No tengo cajete.
oj jkuse ja seki. Voy a secar los
trastes.
sekan. Tomar el cajete para comer.
wai, tia, kuxu, wea.
ojxa jsekuktik. Ya vamos a
comer.
oj jsekuk ja basoi. Voy a
513

semana-senya
tomar el baso en lugar del
cajete.
semana. Semana.
jun semana. Una semana. [Al
hablar de jun semana se
piensa slo de lunes a
sbado, es decir de seis
das].
ja sbajtanil kaku ja
semana. El primer da de la
semana.
sembra. Lazada, nudo corredizo.
[Sirve para cazar animales o
para atrapar el ganado o
caballos].
semita. Acemita, semita [un tipo de
pan].
sen alaj. Milpa aplastada. sena,
senan.
sen luum. Milpa aplastada. sena,
senan.
s e n o l o m a l . Ya g u a l , t e c o y a l
(comiteco), cojn. [Se pone en
la cabeza debajo del cntaro
lleno para amortiguar la
presin del peso]. sejnil.
sen olomaltik. Muchos
tecoyales.
ma sbaj ja sen olomal. De
quin es el yagual?
sen jolom. Mi yagual.
sena. Repicar. [En la rozadura se da
u n a s e g u n d a p a s a d a s o b re
lo rozado para cortarlo
ms. As se quemar ms
rpidamente], cortar maleza.
ojto jsentik. Todava vamos
repicarlo.
wa xsenatik ja kuli sok
jmachitik. Cortamos la maleza
con machete
senan ja iximi. El maz est
aplastado.
514

senan ja luumi. Milpa


aplastada.
senpatik. Zalea. [Se trata de la piel
de un cordero que se pone en
la espalda para amortiguar
la presin de una carga, por
ejemplo de lea].
sensiyo. Sencillo, cambio, corriente.
ay sensiyo. Tiene sencillo.
mey jsensiyo. No tengo/traigo
cambio.
sensiyo kuuts. Tela sencilla.
sensiyo wakax. Ganado
corriente [no es de raza],
ganado criollo. rasa.
sentabo. Centavo
ay yioj jo winike sentavo
ja pesoi. El peso tiene 100
centavos.
sentalaan. Repicar muchas veces/
muchos cosas.
senterya. Disentera.
sentidoal. Sin.
jsentidotik. Nuestras sienes.
s e n u l a b i l . M a c h e t e , a p l a s t a d o r,
repicador.
senya. Sea, cicatriz, seal, teatro,
ejemplo, cifra.
ay senya. Hay una sea
kanel senya. Cicatriz, qued
una cicatriz.
okta senya. Se di la seal
[Por ejemplo, son el cacho].
ti ba taankoy oj kiltik jun
senya. En el carnaval vamos a
ver teatro.
yaa ki jun senya. Nos dio un
ejemplo.
senya ba stsijbajel ja
yajtabi. Cifra. [Una sea al
escribir los nmeros].
ay chab tike ja senya iti.
Aqu hay dos clases de cifras.

senyor-setan

cifras rabes
0

cifras romanas
meyuk

II

III

IV

VI

VII

VIII

IX

10

11

XI

20

XX

30

XXX

40

XL

50

60

LX

90

XC

100

300

CCC

400

CD

500

700

DCC

900

CM

1000

ayto senya chikan jastal


stsijba yajtab ja poko winike.

yujxta mi xbob yuj oj stsijba


ja makina ay kiojtik. Hay
todava cifras que escribieron los
mayas en tiempo anteriores. Pero
nuestra computadora no las puede
escribir.
senyor. Seor. ajwal, ajwalal.
senyor albores. Seor Albores.
senyor gobyerno. El presidente
de Mxico.
senyora. Seora. ixawal, xinan.
senyora albores. Seora
Albores.
senyorita. Seorita. yal ixawal.
sepa ixaw. Coral. [Vbora negra y
venenosa de 20 cm de largo].
sepan. Truncado, sin punta.
sepan wits. Cerro truncado.
sepan kum. Calabaza sin punta.
serbesa. Cerveza.
set. Podita.
seta. Redondear, hacer una rueda, estrellar.
seta ja chab eki. Redonde la
cera [en forma de un disco].
seta jun juun. Hizo una rueda de
papel.
seta ja nolobi ja ba sameti.
Estrell el huevo en el comal.
setalaan. Redondear muchas cosas,
estrellar (muchos huevos).
setan. Crculo, circular, espiral.
setan chakn. Crculo colorado,
rojo circular.
setan nichim. Rosario, flores en
forma circular.
mi setanuk ja juun iti. Este
papel no es redondo/circular.
ja setan takin wa xmakuni ja ba
jitsan tike makina. El resorte
espiral se usa en muchas clases de
mquina.
jun setan ja. Un charco circular.
515

setane -sijpantalaan
-

ja raya ba snalan setan. El


dimetro.
snalan setan. Centro del crculo.
stolanil setan. Circunferencia del
crculo.
wa skulan jun setan wa
xmakuni ba aktobus. Hace
una rueda para el autobs.
setane (regional). Redondo, corona.
sete nichim. Rosario, corona de flores.
jun sete nichim ja ba wa
stsuymiji. Una corona de flores
que marchita.
setetu (regional). Crculo, rueda, espiral.
setetu kik. Espiral negra.
seteil. Rodrign, horca, horqueta.
seteil lobal. Rodrign del
guineo/pltano.
seteil on. Horca del aguacate.
seteil smilbal. Horqueta de la
resortera.
setubal. Circular.
setubal akinte ba tsilubwaj.
Mesa redonde para el tortear.
setula. Disco de piedra para moler. [setula
lleva el acento en la penltima
slaba].
ja setula wa xmakuni ba
sjuchjel bax. El disco de piedra
sirve para moler el cuarzo [que se
usa en la cermica].
setyembre. Septiembre, setiembre.
set. Partido.
set yok. Pezua partida.
seta. Cortar (con tijera), recortar.
jel kun wa xseta. Corta muy
suave.
jseta ja kuutsi. Cort la tela.
seta ja yechi. Se recort las uas.
setalaan. Cortar muchas cosas.
setulabil. Tijera. sjoxulabil, tisera.
setuman. Cortador, cortadora.
seya. Sea. bobta.
516

seya oj jakuk. Sea que venga.


seyo. Sello.
si. Lea.
sialtik. Un montn de lea.
wa stoso ja sii. Parte la lea.
sibak. Cohete, plvora.
jechel oj katik bojtuk sibak.
Maana vamos a quemar cohetes.
oj jtsiktik sibak ja wewoi.
Ahorita vamos a prender cohetes.
ta mey sibak mi oj eluk ja bala
ja ba tujkanub. Si no hay
plvora no sale la bala del rifle.
sibakaxi. Llenarse de plvora.
sibakaxita ja jkui. La camisa
se me llen de plvora.
sibakbi. Llenarse de plvora.
sigera. Liblula, caballito del diablo
[Libellula].
sigra. Cidra. [Citrus medica L.]
jun ibe sigra. Un cidro.
sijlal. Reglas paralelas a la viga de la
casa. [Se atan con bejuco a la
armadura del techo. Hoy da se
suelen emplear clavos en lugar
del bejuco. Sobre las reglas se
pone paja o palmito para
cubrir el techo]. sil, naits.
sijma. Limpiar las narices, sonarse las
narices.
sijma wanii. Lmpiate la nariz.
wa xsijma jni. Me sueno la nariz.
sijmatalaan. Sonarse las narices muchas
veces.
sijpan. Soltar. sijpun
jsijpan ja kawuji. Solt el caballo.
sijpan sbaj ja yakil ja
jpisolomi. Se me despeg la
correa del sombrero.
ja winik iti ojni bobuk oj
sijpaxuka. Este hombre [preso]
podr ser suelto.
sijpantalaan. Soltar muchas cosas.

sijpun-sip
sijpun. Soltar, desatar. sijpan.
oj jsijpuk ja tsii. Voy a soltar
el perro.
sijpubal. Suelto.
oj jsijpuk junuk ja ma lutani.
Soltar a uno de los presos.
ti sijpun ela sok ja sjeli. Sali
libre de su deuda.
ja winik iti ojni bobuk oj
sijpaxuka. A este hombre se le
podr soltar.
ja jas oj asijpuk ja ba
luumkinali jachni oj cho
sijpajuk ja ba satkinali. Los
asuntos que desates en la tierra
sern tambin desatados en el cielo
[contexto bblico].
sikyera. Ni siquiera, siquiera.
ja jnali sikyera wa snaawe ja
jkumaltiki. Los ladinos ni
siquiera conocen nuestro idioma.
wa xkana oj tojbukon sikyera
oj
bejyukon.
Quiero
componerme, siquiera caminar.
sika. Oler, suspirar.
mi ma wa xasika ja tabi. No
hueles el humo?
wa sika jkujol. Suspiro.
[Literalmente, suspira mi
corazn].
wa sika jakujol. Suspiras.
[Literalmentwe, suspira tu
corazn].
ti sikaa skujola. Entonces
expir, muri.
sikan. Oler, olfatear.
sikanik. Hulanlo.
wan sikajel ja may ja jtati. Mi
pap est oliendo el cigarro.
wa sikan ja altsilali. Olfatea a
los difuntos. [Se refiere a los
muertos que s tienen corazn/
altsil y visitan a los familiares

en los das de los muertos].


altsilal.
siktalaan. Oler muchas cosas, suspirar
muchas veces.
sikwani. Oler.
mi xbob oj sikwanuk yuj ja
yojobi. No puede oler por el
catarro.
sikwanum. Oledor, ventero.
sikwanum tsii. Perro ventero.
sil. Reglas del techo. sijlal naits.
sila. Rajar, picar, cortar en tiras.
oj jsile ja taji. Voy a rajar el
ocote.
jsila ja baketi. Piqu la carne
sila ja tsuumi. Cort el cuero
en tiras.
silbato. Silbato. wilwilo.
okta silbato. Pit el silbato.
siltalaan. Astillar, rajar mucho.
jsiltalaan ja taji. Astill el ocote.
silulabil. Cualquier herramienta para
astillar o rajar lea, ocote. [Por
ejemplo, un cuchillo, una
rajadera].
siluman. Rajador.
silweta (regional).Sombra de alguien.
snajkul.
wasilweta. Tu sombra.
sincha. Cincha.
sindor. Faja. [Cinturn de tela roja o
negra para el traje tpico de los
hombres. La tela es un tejido tipo
red].
sinta. Regla, cinta. naits.
ja ba stojbesjel jun naits tilan
oj ajyuk waxake sinta. En la
construccin de una casa se
necesitan ocho reglas.
ay jun smochan ja sinta. La cinta
tiene un nudo.
sip. Pinolillo, garrapata pequea, mostacilla
(comiteco).
517

sipres-sjaraganil
niwan sip. Garrapata.
teel sip (regional). Garrapata.
sipres. Ciprs. [Juniperus gamboana
Martnez].
sipresaltik. Cipresal.
siristin. Sanate mayor, quiscal. kaaw.
sisiujchum, sisilujchum. Laurel. [Litsea
glaucescens Kunth.].
sita. Apretar el hilo al tejer redes.
wa xasita ja yakil ja wanutii.
Aprietas el hilo al tejer tu red.
sitit(regional). Sitit. [Vernonia depeana
Less.]. [Pajarito que al cantar
imita su nombre, Oscar Bonifaz
1999: 62].
sit ak. Carrete (comiteco), lanzadora (del
tejedor). [Se usa un palito para
hacer las mallas del morral].
sitsel. Hinchado, hinchazn, sooliento.
sitsel ja koki. Tengo el pie
hinchado.
kela awil ja sitseli. Mira, la
hinchazn.
sitsel jsat. Estoy sooliento.
ja pan it mi sitseluk. Este pan
no se ferment.
sitselsataxi. Hincharse las mejillas por el
paludismo.
sitselsataxiyon yuj ja ujchumi.
Se me hincharon las mejillas por el
paludismo.
sitsi. Hincharse, germinar, fermentarse.
sitsta kok. Se me hinch el pie.
wa xsitsi ja inati. La semilla
germina.
sitsta ja pani. El pan se ferment.
ja it wa xyaa sitsuk ja pani
sbiil lebadura. Lo que hace
fermentar el pan se llama levadura.
sits snukil. Tiene anginas.
sits jnukil. Tengo anginas.
siya. Silla, montura. kaan.
kulanan ti ba siya. Sintate en
518

la silla.
smanata jun siya ba kawu.
Compr una montura.
siyaan. Usar como siya, usar como
montura.
oj jsiyauk ja bateyai. Voy a
usar la batea como siya.
siyaanta skoxtal. Us el costal
como montura.
siyaaxi. Hacerse una silla, hacerse una
montura.
siyaaxita ja tei. Ya se hizo una
siya de la madera.
sjachulabil. Palanca, gato. [Cualquier
herramienta que levanta algo
por una lado].
tilan oj ajyuk sjachulabil ja
ba karo. Se necesita un gato en
el carro.
sjachulabil. Cuchillo hecho de hueso para
tapiscar el maz, juchub (comiteco).
sjakelal. Venida, llegada. jaki.
ja sjakelal ja ajwalali. La llegada
del patrn.
sjakub ik keen. Otra entrada a la
cueva.
sjakulabil. Amplificador, bocina. jaka.
sjalulabil. Ixtle o mimbre para tejer. jala.
sjamanal ja lopani. La parte ancha de la
caada. jama.
sjamulabil. Abridor, destapador, llave,
clave. jama.
wa skana sjamulabil ba oj
jkumuktik ja juun iti. Hace
falta la clave para que descifremos
el documento.
sjanekil. Cantidad. janek.
ja sjanekil ja iximi wa xoch ja
ba jun mooch. La cantidad de
maz que cabe en una canasta.
sjaraganil. Flojera. jaragan.
ay sjaraganil ja ba kole iti.
Hay flojera en este grupo.
-

sjastalil-sjosulabil
-

yuj ja jaraganiltiki mi wajtik


atel. Por nuestra flojera no
fuimos al trabajo.
sjastalil. Cmo?, cualidad. jastal.
sjastalil bi yala. Cmo dijo?
ja sjastalil ja iximi. La cualidad
del maz.
sjayelil, sjayil. Claro, delgadez, minora.
jay.
ja sjayelil ja kuli. El claro en el
monte.
ja sjayil ja kuutsi. La delgadez
de la tela.
sjeulabil. Muestra. jea.
wa xyaa kitik jun sjeulabil ja
chonwanumi
ba
oj
jmantalauktik. El vendedor nos
da una muestra para que
compremos muchas cosas.
sjebsjuni (regional). Partirse en dos.
sebsuni.
sjebulabil. Caldera, jarra. jeba.
sjechelil. Rajadura (de la piel). jecha
ja sjechelil ja koki. La rajadura
de mi pie. jecha.
sjekulabil. Aviso. rason, juun,
yabalil, jeka.
julta jani ja sjekulabili. Ya lleg
el aviso.
sjelalil. Capital no pagado. [El precio de
un producto sin contar los
intereses si no pagamos al
contado]. jela.
ja sjelalil ja makina mil peso
pilanto ja solomi. Mil peso es el
capital no pagado de la mquina y
aparte el inters.
sjeltesulabil. Substitutivo, sucedneo.
jeltes.
ja toni jani ja sjeltesulabil ja
yojketi. Las piedras son
substitutivas de los tenamaxtles.
mey sjeltesulabil ja atsami. La

sal no tiene sucedneo.


sjemulabil bej. Pico. jema.
sjiulabil. Agua para lavar. jia.
sjika (regional). Oler, suspirar. sika.
sjikwani. Oler. sikwani.
sjimulabil. Proyectil. [Palo o piedra que
se arroja para hacer caer algo
colgado que est muy alto, por
ejemplo, un panal de avispas en
la copa de un rbol]. jima.
sjipulabil. Herramienta o instrumento para
talar o arrojar. [Por ejemplo, el
hacha o un proyectil]. jipa.
sjispulabil. Cierre, cerillo. jispun.
ja sjispulabil sti wex. El cierre
de la bragueta.
sjispun ja sjispulabil. Encendi
el cerillo.
sjisulabil. Lpiz, lapicero, espina. jisa.
mey jisulabil ba oj
tsijbanukon. No tengo lapicero
para escribir.
ochta sjisulabil ti ba kok. Se
me meti una espina en el pie.
sjitsanil. Mayora. jitsan, pimil.
mito xjuli ja sjitsanil ja
jkomontiki. Todava no lleg la
mayora de nuestra comunidad.
sjixulabil. Peine (para hombres). jixa,
schitulabil.
sjokolabil. Pala, pico, barreta, piqueta.
joko.
sjomjelal. Destruccin. jomo.
jel niwan ja sjomjelali yuj ja
kitkini. Muy grande es la
destruccin por el temblor.
sjomolabil/sjomulabil. Instrumento
destructor, cualquier arma
destructora.
sjosulabil. Raspador, sacapuntas.
joso.
mey sjosulabil ja atijumi. El
trabajador no tiene raspador.
519

sjotulabil-skupjel te
-

ayto skana ja sjosulabil oj


jostik ja sjisulabili. Falta el
sacapuntas para que saquemos la
punta de los lpices.
sjotulabil. Horadador, perforadora,
sacabocados. joto
sjotsulabil. Desarraigador, arrancador.
jotso.
sjotsulabil. Limpiabarros. jotso.
sjoxulabil. Tijera, hoja de rasurar. joxo.
setulabil, tisera.
sjuulabil. Abanico, fuelle. juu.
sjuchulabil. Molino. juchu.
sjuchulabil
kajpe.
Despulpadora de caf.
sjulbesulabil. Recordatorio. julbes.
ja spisolomi wa xmakuni yuj ja
ba sjulbesulabil. El sombre le
sirve de recordatorio.
sjusulabil. Mecanismo para dorar.
jusu.
sjutulabil. Arado, azadn, pico. Cualquier
herramienta para revolver la tierra.
jutu.
skaj. Causa. 2. kaj.
skajkajile. Capas gruesas. kaje,
lame.
skajlabil. Escamas. kajlab.
skajunil chab. Colmena.
skalaxil. Malcriadeza. kalax.
skampanuil jnuktik. Campanilla.
skanogail jpatiktik. Espinazo.
skenulabil. Aplastador, mordedor. kena.
skenulabil ja niwan ton iti. Esta
roca es un aplastador.
mi ma skenulabiluk ja watsii.
Tu perro no es un mordedor?
skichulabil. Rastro, tractor, remolcador,
malacate. kicha.
stsomo ja aki sok ja
skichulabili. Recogi el zacate
con el rastro.
wa skicha ja ake ja
520

skichulabili. El tractor arrastra


los trozos.
wa skana skichulabil ba oj
skiche ja aktobusi ja it mokta
ba lopan. Falta un remolcador
para remolcar el autobs que cay
en la barranca.
wa xcha skana jun skichulabil
ba oj ya eluk ja aktobusi ti
kan tekan ja ba lokoki.
Tambin falta un malacate para
sacar el autobs atascado en el
lodo.
skab skichulabil. Aguiln.
skisulabil. Respeto. kisa.
wa skana skisulabil. Le falta
respeto.
skitsulabil. Cierre. kitsa.
ja skitsulabil ja wexali. El cierre
del pantaln.
skixulabil (regional). Rastro, tractor.
kixa, kicha.
skol. Espacio intermedio kol.
skolkolil. Espaciado, rendija. kolkolil.
skoltajel. Auxilio, ayuda, socorro.
kolta.
skoltulabil. Consejo.
yaa ki jun skoltulabil. Me dio
un consejo.
aa ki wakoltulabil. Dame un
consejo.
skomulabil. Prohibicin. komo.
mi oj chonxuk trago ja ba
luwar iti skomulabilxa ja ba
jkomontiki. No se vender trago
en este lugar. Ya hay una
prohibicin en nuestra comunidad.
skujchil. Un tipo de tela para cargar a los
nios recien nacidos. kujchil.
skum. Doblado. kumtsin.
skum ay. Est doblado.
skum kok. Corva.
skupjel te. Carpintera.

skupulabil-skanulabil
skupulabil. Cuchillo. kupu.
skupulabil bigolin. Arco del violn.
skusulabil. Trapo, toalla, sudadera.
kusu.
mey skusulabil oj jkuse ja
seki. No hay trapo para que seque
los trastes.
skusu sbaj lek sok ja
skusulabil. Se sec bien con la
toalla.
skusulabil tikaw. Sudadera.
skutil. Ancho, anchura. kut.
ja skutil ja naitsi. El ancho de la
casa.
ja skutil ja akintei. La anchura
de la tabla.
ja skutil ja maka kechan ay
yioj jo jaye. El ancho de su solar
mide slo cinco brazadas.
skuxil. Suciedad, mugre, sangre menstrual
kux. [skuxil y kux no son
palabras de regao. Por eso no
conviene
la
traduccin
porquera que usamos en la
primera edicin del diccionario
por la connotacin despectiva.
La razn de esta evaluacin se
explica por el contexto. Por
ejemplo, los caminos son tales
que fcilmente uno se cae y se
ensucia en el lodo. No hay lugar
cercano para cambiar de ropa o
para lavarse. Todo pues es
diferente de la vida urbana.].
jel ja skuxili. Hay mucha
suciedad.
ja skuxili ja ba jwexi. La mugre
de mi calzn.
skuxil ixuk. Sangre menstrual.
skaelal. Podredumbre. kael.
butelxa sbaj ja skaelalil.
Estaba lleno de podredumbre.
ja skaelal ja luumi. Humus,

tierra abonada o comportada. [El


campesino sabe que la podredumbre
representa simultneamente la
transformacin del suelo en
composta o abono natural. Por
la experiencia tiene una
concepcin del reciclaje natural,
alejada del prejucio de que la
podredumbre es suciedad y debe
tirarse].
skaujil, skakujil. Da determinado.
skakuil.
ja skakujil jawi ti yab yabalil
ja martini. Aquel da Martn oy
la noticia.
skachulabil. Respaldo, respaldar.
kachani.
skajbil. Manga. kab.
skajil. Amargura. kaj.
skajlabil. Amargura. kaj.
ja skajlabil ja pooji. La
amargura del palmito.
skajmil (regional). Caa. kaem.
skaklesjel. Insulto, regao.
kakles, kakanel.
skaklesjelxa ja sloili. mi
sbejuk ja it wa xyala. Su palabra
es un insulto. No es justo lo que
dice.
skakuil. Da determinado, fecha.
kaku, skaujil.
mito skakuiluk ja kini.
Todava no es el da de la fiesta.
mojanxa ja skakuil. Ya est
cerca la fecha.
wa skinani ja skakuili. Se
festeja este da.
ja skakuil oj chamkon. El da
me va a tocar la hora.
skanalil. Amarillez. kan.
ja skanalil ja alaji. La amarillez
de la milpa.
skanulabil (regional). Pedido, solicitud,
521

skapulabil-skutsulabil
querido. kana.
ochta ja skanulabili. Ya se
meti el pedido.
skanulabil ja jkomontiki. Es
querido por nuestra comunidad.
skapulabil. Oferta, promesa. kapa.
ja skapulabil ja chonwanumi.
Las ofertas del vendedor.
jel tsamal ja skapulabil sok
kumal yujxta lom kumalnia.
Sus promesas son muy bonitas pero
son palabras vacas.
skatanal. Tronco horizontal del cerco del
corral. katan.
skatanteulabil. Viga principal de la cruz
que va a lo largo de la casa.
naits.
skeub. Entero, todo. kei, keub.
skeub jun ixaw. El mes entero.
skeub jabil. Todo el ao.
skejnal. Tumba. kejnal.
oj wajuk okel ja ba skejnali.
Irn a llorar en la tumba.
skejnal ja. Pozo.
skeljel. Figura, forma, mirar. kela.
ja jastal skeljel jun tsuj. Como
la figura de un tecomate.
ja skeljel jun oxom. La forma
de una olla.
ti wane skeljel najat leka.
Estn mirando desde lejos.
skelulabil. Ventana. kela.
-

skelulabil naits jani ja


bentanai. Mirador de la casa, es
decir, la ventana. [skelulabil
es un neologismo, por eso
s e agrega la explicacin
ventana. Literalmente el
skelulabil quiere decir,
herramienta por el cual se ve
hacia afuera .

skilulabil. Comal. kila.


522

skilulabil kajpe. Tostador de


caf.
skintanulabil. Instrumento del adivino
para sealar al ladrn. [A veces se
emplea una tijera]. kinta.
skixnulabil. Trapo para envolver el pecho
si uno tiene mucho catarro.
kixna.
skiilal. Crecimiento. kii.
ja skiilal ja kunin ixuki. El
crecimiento de mi hija.
jun jabil mi ka ma skutsu
skiilal. jach wa xyala ja tatali
sbaj yunini. En un ao nadie se
le va a enfrentar. As dice el padre
de su hijo.
skoy kanal. Estrella fugaz. koy.
[Algunos dicen de los skoy
kanal que se trata de objetos
metlicos de piedra como vidrios
o espejos que caen del cielo
durante la noche como una luz
con cola. Ms tarde se
encuentran en el suelo. Pero slo
de lejos uno los ve caer. Las
piedras son de 2 a 15 cm. de
largo (obsidiana). Otros dicen
que son igual al sansewal.
Tambin se dice que son
gusanitos negros que caen del
cielo durante la noche. Al tocar
tierra se dividen y se petrifican].
sku ja. Ova.
sku te. Musgo de rboles.
sku ton. Musgo en las rocas.
skukmal. Pluma. kuk, kukmil.
skululabil. Materia prima, algo de lo cual
se puede hacer otra cosa.
kulan.
skululabil pan. Harina
skumajil. Hedor de caroa. kumaj.
skutsulabil. Herramienta para cortar,
por ejemplo, cuchillo, hacha,

slaulabil-slokol
machete. kutsu.
slaulabil. Lo que se sumerge, por
ejemplo, cntaros, ropa. laa.
slajel. Planificacin. laja.
ta mey slajel mi oj ajyuk
koperatiba. Sin planificacin no
habr cooperativa.
ja jlajel ja luumi. La nivelacin
del terreno.
slajmil chamara (regional). Sbana.
laja.
slajulabil. Cuchillo. laja.
slakanil, slakil. Contigidad, colindancia.
laka.
ja slakanil ja chab maka. La
contigidad de los dos solares.
js slakil ja chab kolonya. La
contigidad de los dos ejidos.
slatsjel. Pliegue. latsa.
slatsulabil. Recogido, en pliegues.
latsa.
slatsulabil ja junai. La falda
est recogida.
slechanal, slechanil. Regin, zona, algo
plano. lecha, lechan, lechanal.
slechanal ja sluum ba tojol
abal. La regin tojolabal.
slechanal jluumtik. Nuestra
zona, nuestras tierras.
slechanal pis olom. Ala del
sombrero. leche
slechulabil. Cucharrn. lecha..
slekil skujol. Buen corazn. lek. [Las
entradas de slekil, slekilal y
slekilil pertenecen a los
derivados mltiples de lek,
bueno, que explicamos en su
lugar y tambin al referirnos a
lekilal].
slekil skujol ja dyosi. Buen
corazn de Dios, [= evangelio en
el contexto cristiano].
jun slekil skujol yaunej ki. Me

ha hecho una buena obra.


slekilal. Bondad, lo bueno, la sociedad
justa, vida eterna. lek, lekilal.
wa xnaxi ja slekilali. Se conoce
su bondad.
ja matik toj aye oj ochuke
ja ba slekilalei. Los rectos
entrarn a la vida enterna.
[Contexto bblico].
slekilal skujol. Buena noticia,
[evangelio, en el contexto
cristiano].
slekilil. Bondad.
jelxi ja slekilil. Su bondad abunda.
slibulabil. Tendedera, tendedero.
liba.
slijkol (regional). slijkul.
slijkul. Distancia de mata a mata de maz
en la milpa.
slikulabil. Asa. lika.
mooch sok slikulabil. Canasta
con asas.
sloiltabil. Pltica. loilta.
sloolabil. Fruta comestible, fruta que se
come. loo.
slolulabil . Engao. lola.
slokiyub ku. Percha. lokan, lokani.
yaa lokan ja swexi ti ba
slokiyub ku. Colg su calzn
en la percha.
slokulabil tujkanub. Gatillo.
loko(?).
slokol. Fiado, prestado, prstamo, debe,
deuda, fianza, prenda, garanta.
loko.
kaa yi slokol ja iximi. Le
devolv el maz fiado.
oj ka awi slokol ja cheneki.
Te voy a devolver los frijoles
prestados.
oj ka yi slokol. Le devolver
el prstamo.
ti oj jtup awi ja slokoli. Te voy
523

slokolabil-smakulabil
a pagar el debe.
mito slokoluk. Todava no se
pag la deuda.
kan slokol ja skawuji manto oj
stup ja sjeli. Dio como fianza su
caballo hasta que pagara la deuda.
manto oj jtup awi ja jeli ti kan
slokol ja jcheji. Hasta que te
pague la deuda te dejo por prenda
mi carnero.
mi kan slokol ba oj stup ja
sjeli. No dej ninguna garanta para
que pagara su debe.
slokolabil. Algo alquilado, arrendado,
prestado [en especie o tierra].
loko.
slokolabil luum. Tierra
arrendada.
sloxolabil. Herramienta para rozar,
machete.
sluumulabil. Invasin. luuman.
[Neologismo posible].
slubjel. Alforza, pliegue pequeo.
lubu.
slugaril, sluwaril. Poblado, colonia, zona
rural. lugar/luwar. [Es una
palabra adoptada del espaol.
En su lugar se pueden usar
palabras como jnajtik, snaj,
snaje, slechanal luum].
ja ba sluwaril ja kermanotik
martini. En el poblado de nuestro
hermano Martn.
ja slugaril ja ba tojol abal. En
la zona tojolabal.
slujmal. Tierra determinada. luum.
slujmal kaem. Tierra que sirve
para el cultivo de la caa.
slujmal lobal. Tierra que sirve
para el cultivo de pltanos.
slujmal teja. Barro para hacer
tejas.
slujmal yok ixim. Calce de maz.
-

524

ja ba slujmal margarita. En las


tierras de Las Margaritas.
sopoxa ja waxanabi ja ba
tekana eke jun slujmal dyos.
Qutate tus caites. Donde ests
parado es una tierra de Dios.
sluum. Pancreas. luum (?).
sluumil. Regin, zona. luum.
ja sluumil ba tojol abal. La
regin tojolabal.
sluumil teja. Barro para hacer
tejas.
slujmil. slujmal.
slukbal. Anzuelo. lukba.
aa ochuk ba yoj ja ja
waslukbal chayi. Echa al agua
tu anzuelo de pescar.
slutulabil. Herramienta para cerrar.
lutu.
slutulabil sti naits. Puerta.
slutulabil takin. Cualquier
instrumento o herramienta que
sirve para cerrar algo, por ejemplo,
candado, cerradura, chapa.
slutsulabil. A quien se abraza en la cama.
lutsu.
smajkil. Tapa, tapn. maka.
smajkil oxom. Tapa de la olla.
smajlajel. Esperanza, esparar, espectar.
majla.
ja elkanumi oj jakuk ja yajni
mi wanukex smajlajeli. El ladrn
vendr cuando ustedes no lo estn
esperando.
smakabil chab. Panal de abejas cerrado
por los dos lados en el tronco de
un rbol maka.
smakton, smaktonil. Parche, remiendo.
maka.
smaktontanulabil. Parche, remiendo.
maktonta.
smakulabil. Algo para cercar o para
impedir el paso. maka.

smakulabil-snajtsil
-

smakulabil alaj. Cerco de la


milpa.
smakulabil bej. Barrera, bloqueo
del camino.
smakulabil. Majador, mazo. maka.
wa skana smakulabil ba oj
jchajtik ja cheneki. Falta un
majador para que majemos los
frijoles.
smaklulabil. Alimento, comida, provisin
de boca.
wa xyaa yi ja smaklulabil ja
chitam ja ixuki. La mujer da a
los puercos el alimento.
smanulabil. Algo mediante el cual se
realiza la compra. Por ejemplo,
dinero. mana, takin.
mey smanulabil ba oj jmantik
ja cheji. No hay dinero para que
compremos el borrego.
smatsulabil. Bagazo. matsa.
smejchil ja naitsi. Alero, azotea.
mech.
smejchul naits (regional). Alero, azotea.
mech.
smeranil. Verdad, realidad. meran.
oj kaltik ja smeranili. Vamos a
decir la verdad.
kechanto lom yaljel ja it wa
skapa kitik mito smeraniluk.
Slo son palabras vacas lo que nos
ofrece, todava no es verdad.
kota smeranil ja swayichi. El
sueo se realiz.
kotni smeranil ja jas yala
kabtiki. Se cumpli lo que nos
dijo.
kena ja bejoni ja smeranili ja
sakanili xchi ja jtatik
jesukristoi. Yoy soy el camino,
la verdad y la vida dice nuestro
padre jesucristo.
ja smeranili oj ya elanik ja ba

wokoli. La verdad los hace salir a


ustedes de las dificultades.
smesulabil. Barredor, escoba. mesa.
smesulabil ika. Barredor de
temazcal.
smana ja smesulabili. Compr
la escoba.
smilbal. Resortera. mila, ule.
smukulabil, smukulabilal. Tumba,
sepulcro. muku.
snaj olomal. Gorra. naits.
snajkul. Sombra de alguien, silueta de una
persona. naka. [El trmino se
deriva de naka, esconder, al
infijar la j. El snajkul, pues,
esconde a la persona como es de
veras. Slo se percibe la silueta,
la sombra o se ve a la persona
desde atrs].
ja snajkul ja tan winiki. La
sombra de ese hombre.
kechan wa xkila ja snajkuli mi
xchijkaji machunkila. Slo veo
la silueta, no parece quin es.
snajtil. Todo, largo. najat, najtil, najatil, natikaxi.
snajtil ja jabili. Todo el ao.
snajtil ja yixawil oktubre. Todo
el mes de octubre.
ja snajtil ja naitsi. El largo de la
casa.
janek snajtil ay yioj sbaj.
Cul es la distancia?
tusan mey jun lewa ja snajtili.
Poco menos de una legua.
jas yuj ja lom tekanex eke ja
ili snajtil ja kakui. Por qu
estn aqu parados por nada todo
el da?
snajtsil. Casa (para uso especfico).
naits.
snajtsil ixim. Troje, granero.
snojlayub.
525

snanbita-snokulabil
-

526

snajtsil chonajuun. Papelera.


snajtsil chonapan. Panadera.
snajtsil chonapisolom. Sombrera.
snajtsil chonatrago. Licorera.
snajtsil
chonatujkanub.
Armera.
snajtsil chonatsokob. Mercera.
snajtsil chonaxanabal. Zapatera.
snajtsil chona akinte. Maderera.
snajtsil chonaan. Farmacia, botica.
snajtsil chonaujal. Joyera.
snajtsil chonwanel. Tienda, almacn.
snajtsil ja dyosi. Templo.
snajtsil kulajuun. Imprenta.
snajtsil kulapan. Panadera.
snajtsil kulasiya ba kawu.
Talabartera.
snajtsil kulatakin. Casa de la
Moneda.
snajtsil lutjel. Crcel.
snajtsil lutwanel. Crcel.
snajtsil milawakax sok chitam.
Rastro.
snajtsil mukatakin. Banco. [Mi
kechanuk ti wa xmukxi ja takini.
sok ja takini wa xjelxi sok
solom ba oj skul ganar ja
bankoi sok ja talin kanta
mukubal. En el banco no solo
se guarda el dinero, sino que el
dinero guardado lo da prestado
el banco, pero con inters y as
los bancos ganan dinero].
snajtsil mukwanel. Funeraria.
snajtsil mut. Gallinero.
snajtsil nolajastik. Bodega,
almacn.
snajtsil snebjel. Escuela.
snajtsil tajnel. Gimnasio.
snajtsil tojbesmakina. Taller.
snajtsil tsomjel. Casa de
reuniones, casa comunal.
snajtsil tsisawexal. Sastrera.

snajtsil yujel trago. Cantina.


snanbita. Juiciosa.
snanbita ja litai. Margarita se
hizo juiciosa. statbita.
snaulabil. Recuerdo, prenda. naa.
snebulabil. Material didctico. neba.
snetulabil. Interruptor. neta.
sni. Punta
sni wits. Punta del cerro.
sni te. Punta del rbol.
snichimdyos. Bebida alcohlica, trago,
vino, tambor.
yuajta snichimdyos. Tom trago.
tsamal wa xok ja snichimdyosi.
El tambor suena bonito.
snichimdyosaxi. Brindar. [No se usa en
el incompletivo ni en el futuro].
snichimdyosaxi yuj ja alatsi. Ya
se brind por el nene.
snichimdyosaxitikta yuj ja
nupanumi. Ya brindamos por los
novios.
snikjelextania. Lo que el viento se llev.
nika.
snikulabil. Movedor, motor. nika.
sninyoil jsatik. Pupila.
sniwakil. Tamao, extensin, superficie.
niwan.
ja sniwakil ja tsemeni lajan sok
bets. El tamao de la danta es
como del becerro.
ja sniwakil ja pinkai. La
extensin de la finca.
sbisa ja sniwakil ja sat ja luumi.
Midi la superficie del terreno.
snochulabil. Pegamento, cinta adhesiva,
durex. nocho.
snochulabil. Brazo del metate.
nocho.
snojlayub. Granero. nolo, snajtsil
ixim.
snokulabil. Rascador. noko.
snokulabil. Pegamento, cinta adhesiva,

snolanal-sojkobaxi
durex. noko.
snolanal. Todo, sociedad. nolan, nolo.
snolanal ja komoni. Toda la
comunidad.
wajye snolanal. Todos se fueron.
oj ya sbaje snolanal. Todos se
comprometern.
jnolanaltik
ja
matik
tojolabalotiki. Todos nosotros
que somos tojolabales.
snolulabil. Recipiente, caja, cajn,
cualquier recipiente para guardar
cosas. nolo.
snolulabil kual. Ropero, cofre.
snolulabil takin. Caja, cartera.
snosulabil. Lima, cualquier herramienta
que sirva para afilar. noso,
snukulabil.
wa skana jun snosulabil mey
yej ja jmachiti. Hace falta una
lima, mi machete no tiene filo.
snubulabil. Abanico para atizar la lumbre,
fuelle. nubu.
snujkil. Cuello, tonada, meloda, tono.
nuk.
ja snujkil ja jkui. El cuello de
mi camisa.
jel tsamal ja snujkili. La tonada
es muy bonita.
mito xnaa ja snujkili. Todava
no s la meloda.
ayto skana ja snujkili. Todava
falta la msica.
junxta snujkil oj kekotiki.
Vamos a empezar con el mismo
tono.
snujulabil. Tapa. nuju.
snukub smachit. Afilador de cualquier
clase. nuku.
snukulabil. Afilador, lima. nuku,
snosulabil.
snuk koktik. Tobillo. storniyo
koktik.

snuk skabil. Puo de la camisa.


nuk.
snukulabil. Bibern, chupador, chupete.
nuku.
snululabil. Dulce que se reparte entre
muchos. nulu.
snululabil wala bajexta. Su
racin de dulces.
snupita. Vestirse bonita. nup. [No hay
otra forma de este verbo].
snupita ja jmojtiki yuj ja swexi.
Nuestro hermano se visti bonito
con su calzn.
snupita ja weni. Te vestiste
bonita.
snutiil sbak. Escroto.
snutsulabil. Palo u otra cosa para correr
a las gallinas. nutsu.
snutsulabil us. Matamoscas.
sote. Liquidmbar. [Liquidambar
styraciflua L.]
sotealtik.
Arboleda
de
liquidmbares.
sobra. Sobrante. koy.
kanta sobra. Hay un excedente.
soj, sojal. Nido.
sojaltik. Muchos nidos.
ja soj ja snan muti. El nido de la
gallina.
soj chuup. Capullo.
soj yal. Polluelo.
ja jastal wa stsomo ja soj yal ja
snan muti ba yib swechi. Como
la gallina junta los polluelos bajo sus
alas.
sojan. Hacer un nido.
sojan ja ak ja snan muti. La
gallina hizo un nido del zacate.
sojkob. Liviano, no pesado.
sojkob ja yijkatsi. Tiene la carga
liviana.
sojkobaxi. Aligerarse, hacerse menos
pesado.
527

sojkobte-sok
-

oj sojkobaxi ja aradoi. El
arado se aliger [con el trabajo].
sojkobte. Corcho. [Heliocarpus
donnell smithii Rose].
sojkobi. Aligerarse, hacerse menos
pesado.
sojkobita ja kijkatsi. Se me
aliger la carga.
sojo kaem. Punta de caa (seca).
sojos. Nuez de Adn, trquea.
jsojostik. Trquea.
skab jsojostik. Bronquio.
sok. Con, y, por, en cuanto a, tanto ... como,
etctera, ms que. [La palabra
sok se deriva del verbo soko,
mezclar, con el cual comparte la
misma raz, sok. De ah se
explica el significado de
mezclado, estar con, y
parecidos como se ve tambin en
el adjetivo verbal sokan. Pero el
sok se porta de modo extrao al
considerar la s inicial de la
raz como si fuera el prefijo
agencial s. Por ello, hay las
formas, ya mencionadas en
s u lugar alfabtico: jmok,
jmoktik(on), amok, amokex, sok,
soke.
Se
agrega
otra
particularidad. Por ejemplo en
lugar de decir jmoktik, con
nosotros, se puede decir sok
kentik o sok ja kentiki. Los
significados muy variados se
reflejan en las traducciones de
las entradas que siguen y que
no pretenden agotar las
posibilidades. En muchos casos
las traducciones se explican a
partir del verbo con las variables
posibles. En otras ocasiones, sin
embargo, prevalecen giros
sintcticos acostumbrados. Por
528

ejemplo, lajan se construye


siempre con sok para expresar
la comparacin de igualdad.
Por ejemplo, ja schitam ja
martini lajan sok ja it sbaj ja
lukasi, el puerco de Martn es
igual al de Lucas. A partir de
este giro, se construye la
comparacin de desigualdad
tambin con sok en la regin de
Altamirano. Por ejemplo, ja
schitami mas kojlel sok ja jbaji,
su puerco es ms gordo que el
mo. En la regin de Las
Margaritas, en cambio se dice
mas ... yuj].
oj wajkon sok ja jmoji. Ir con
mi hermano.
oj wajkon soke. Ir con ellos/
ellas.
mi ma oj wajan sok. No irs
con l/ella?
oj yi jun smachit sok jun snuti.
Llevar un machete y una red.
wa xcha yaa sok atel ja iximi.
Tambin da [paga con] maz por
el trabajo.
ja jas ja yen skulan sok ja
kentiki. Lo que el hizo en cuanto
a nostros.
sokxa ba bajukub sokxa ba
lomantam. Tanto en Bajuc como
en Lomantn.
sok ja tuk. Etctera.
mas chaana sok ja keni. Eres
ms alto que yo.
ti sjobo yia ja jeumani yuj ja
snebuman jumasai sok ja
jastal wan sjejeli. Entonces
pregunt al maestro sobre sus
alumnos y sobre cmo est
enseandolos.
wa xyatelta lajan sok jun winik.

sokan-sonso
Trabaja como un hombre.
jun aj wan nijkel sok ik. Un
carrizo que est movindose por el
viento.
mi tukuk ja yenlei sok ja
kentiki. Ellos no son diferentes
de nosotros.
waye soka ti chamyea. Lo
comieron y entonces murieron.
jitsan ixuk winik ja ba sluumil
margarita sok ba san karlos
sok ba tustala. Mucha gente de
las tierras de Las Margaritas y de
Altamirano y de Tuxtla.
ti spila sbaj sok ja ixuk winik
jumasai. Entonces se separ de
las gentes.
ja lek mojukexta sok ja
kentikoni. yujxta mi jachukuk.
Ojal fueran hermanos con
nosotros. Pero as no lo son.
sokan. Mezclado.
sokan ay ja jai sok ja tragoi.
El agua est mezclada con el
alcohol.
sokan ay ja yajnali. El remedio
est compuesto.
sokan wukan ay ja swinkil ja ba
jitsan kolonya. Las gentes de
muchos ejidos estn revueltos.
sokan
bukan
yelaw.
Abigarrado.
sokanilxa ja cheneki. Los
frijoles estn mezclados. [Se trata
de cantidades grandes].
ja yijlabi mi sokanuk sok
kikinal. La luz no mezclada con
las tinieblas.
soko. Mezclar, agitar, adulterar.
oj jsoke ja inati. Mezclar las
semillas.
tilan oj jsoktik ja aani.
Debemos agitar el remedio.
-

sokunej sok ja ja tragoi. Ha


adulterado el aguardiente.
soktalaan. Mezclar muchas cosas.
sokulabil. Mezcla, aparato mezclador.
sokuman. Mezclador.
sok ixim. Cabellito del elote. tsok
ixim.
sokaltik ixim. Muchos
cabellitos del maz.
soko. Sorber.
jsoko ja pichii. Sorb el pozol.
soko ja snii. Sorbi la narz.
wa xsoko ja jnii. Chupo los
mocos (comiteco).
sokan. Srbelo!
soktalaan. Sorber muchas cosas.
sokulabil. Sorbo, popote.
aa ki kechan jun sokulabil.
Dame slo un sorbo.
wa sbisa ja trago sok
sokulabil. Toma el trago con
popote.
sokuman. Sorbedor.
solan. Ancho. [Se refiere a algo que va
alrededor de otra cosa, por
ejemplo, sombreros o zapatos].
somberon. Sombrern, (duende).
pajkintaj. [Representante del
kikinal que trata de capturar
a los hombres con promesa de
riquezas para llevarlos a la
perdicin. Aparece de noche,
montado sobre un caballo negro].
sonso. Tonto, zonzo, bobo, tontera.
koel. [La palabra sonso,
obviamente se deriva del espaol
zonzo. Decrselo a otra
persona es un insulto y se
recomienda evitarlo. Se puede
emplear con referencia a s
mismo o a terceros. El trmino
tojolabal koel expresa la idea
del concepto espaol en el
529

sonsoaxi-spakaxil
sentido de que el pensamiento de
una persona es bajo, quiere
decir, de poca importancia y no
hace aportaciones de mucha
monta].
sonsoon. Soy tonto.
sonsoon yujxta mi jeluk ma mi
ma miyuka. Soy bobo pero no
mucho o no es as?
lajan ja sonsoilei. Ellos son
igualmente zonzos.
sonsoaxi. Enbombecerse, atontarse.
sonsoaxita kechan ixtaloil wa
snaa. Se embobeci. Slo sabe
contar chistes.
mi oj sonsoaxan anima jel
tsats oj yal awabi. Que no te
atontes aunque te hable muy
fuerte.
sopi. Desprenderse, dislocarse.
sopta snaj ja lapiseroi. Se
desprendi el estuche del lapisero.
sopi ja koki. Se me disloc el pie.
sopo. Quitar, desvestirse, sacar fuera.
sopo ja skui. Se quit la camisa.
ja mandaranum yala yabi oj
sope yi ja skuei. ba oj
ajuk yile tsuum. El mandn
les dijo que se quitaran las camisas
para que les dieran azotes.
oj jsop kani. Me voy a desvestir.
sopoxa ja waxanabi. Qutate los
caites/guaraches.
sopo ja jeringai. Sac fuera la
jeringa.
sopo ja keji. Me extrajo el diente.
sopo ja pajchuchi. Arranc la
estaca.
oj jsoptik ja tsapte jumasai.
Vamos a deshincar las horcetas.
soporo. Especie de hongo comestible no
identificado. [Es muy grande. El
acento cae en la antepenltima
530

slaba, es, pues, una esdrjula].


soptalaan. Quitarse mucha ropa,
deshincar muchos postes.
sopoman. Arrancador.
sots. Murcilago.
sotsaltik.
Bandada
de
murcilagos.
spachanal. Horizontal de algo.
spachanal jtoptik. Nalgas.
spachanal wits. Meseta.
spachub. Sostn. 2. pacha, pachub
pom.
spachub baso. Platillo.
spachub krus. Pedestal de la
cruz.
spachub nichim. Candelero.
spachulabil. Sostn.
spachulabil nicho. P e d e s t a l
del nicho [donde se guarda un
santo].
spachulabil ja jwawtiki ti ba
yoj ermita. Sosten del santo en
la ermita.
spachulabil. Martillo, aplastador.
pacha.
stsapa ja pajchuchi sok
spachulabil. Hinc la estaca con
el martillo.
spachulabil xenen. Aplastador
de zancudos, matamoscas.
spaj. Convexo, abombado. 2. paj.
spajalil. Agrura. 1. paj
wa xjak spajalil ja yalel jti.
Tengo agruras.
spajchamkoktik. Pie. [Desconocemos
el origen de la palabra].
wa xkab yaj spajchamkok. Me
duele el pie.
spakaxil. Reverso. pakax.
spakaxil ja peso. El reverso del
peso.
spakaxil ja kuutsi. El lado
reverso de la tela.

spakjel sti-spimil
spakjel sti. Dobladillo. paka.
spakulabil. Dobladillo o cualquier cosa
doblada. [Por ejemplo el cuello
de la camisa o la valenciana del
pantaln]. paka.
spakulabil. Molino (de maz), resanador,
prensadora. paka.
spalku. Talar. palku.
spalku ja pagre. Alba, sotana,
camisa larga.
ja jwani slapunej jun spalku
kulubal sok ja stsotsil ja
tsemeni. Juan se visti con una
camisa larga hecha de la piel de la
danta.
spamanal ja satkinali. Panorama.
pama (?).
jel tsamal wa xkilatik spamanal
ja satkinali ja ba yibanal ja
niwan lopani. Vemos el panorama
hermoso de toda la caada.
spamulabil. El lugar donde se junta el
agua. [Por ejemplo, de dos ros
o en una cueva]. pama.
spar (regional). Placenta.
spatik. Ms all de. pat.
spatik chonab. Mas all de
Comitn.
spatik niwan ja. Allende el ro.
spatulabil. Saludos, splicas por los que
reciben los saludos. pata (1).
wa xjekatikon spatulabil
akujolex. Les mandamos saludos
a ustedes.
wa sjekawe spatulabil
jkujoltik. Nos mandan saludos.
[En el singular se prefiere
koltani].
spatsulabil. Las hojas con las cuales se
cubren las paredes. patsa.
spatsulabil. Cuchillo para despellejar los
animales. patsa.
spayulabil. Sea con que se llama a

alguien.
spechab snaj olomal. Visera.
pechan.
spechanal. Alero. pechan.
spechanal wits. Cresta del cerro.
spechulabil. Herramienta para abrir
cosas. [Por ejemplo, cuchillo,
juchub]. pecha (?).
spechulabil molino. Manivela
del molino.
spejkul.
Chapeta
(comiteco)
[OscarBonifaz 1999: 33. Parte
de la honda. Pedazo de cuero
con forma oval]. pek.
spejkul kuchpat. Chapeta del
molino.
spejkuk smilbal. Chapeta de la
resortera.
spekulabil yalel. Regadera. peka.
spenech. Cresta del gallo o de otras aves.
penech.
spenech mut. Cresta del gallo.
spetsanal. Todo. -petsanil.
spetsanal ja komoni. Toda la
comunidad.
spetsanil. Todo. -petsanil.
stupu spetsanil ja sjeli. Pag toda
su deuda.
spetsanile. Todos ellos, todas
ellas.

japetsanilex,
jpetsaniltik.
spimil. Espesor, mayora. pim.
ja spimil ja akintei. El espesor
de la tabla.
ja spimil ja komoni. La mayora
de la comunidad.
wa xalxi kabtik mandar ay ja
sjayil yuj ja spimili. yujxta ja ba
yoj kentiki ja ma ay yatel
kujtik mandar ay yuj ja
jpetsaniltiki. yuj ja wa xlaja
jbajtik. Se nos dice que la minora
est subordinada a la mayora. Pero
531

spistola smilbal-srikesail
entre nosotros nuestras autoridades
estn subordinadas a todos
nosotros, porque nos ponemos de
acuerdo.
spistola smilbal. Sostn de la resortera.
mila.
spitulabil. Taquillo del sombrero, cinta del
sombrero. pita.
spitulabil torniyo. Tornillo
mariposa.
spitulabil molino. Tornillo
mariposa del molino.
spitsulabil. Colador. pitsa.
spitsulabil chab. Colador de
miel de abeja.
spochulabil. Bofetada. pocho.
spochulabil. Pelador. pocho.
spojteslabil. Multiplicador. pojtes.
spojtsil. Envoltura. potso.
ja spojtsil ja majtani. La envoltura
del regalo.
spojtsil muxuk. Ombliguera.
spojulabil. Azadn, cualquier herramiento
para revolver/romper/quebrar la
tierra. pojo.
spotsulabil. Material para envolver cosas,
embalaje, vendaje. potso.
spowil. Hoja, ptalo, volante.
mey spowil ja te iti. Este rbol
no tiene hojas.
spowil pataj. Hojas del guayabo.
spowil snichmal. Ptalo.
ja spowil ja ba stejlebil
gabacha. El volante en el hombro
del delantal.
krus spowil. Hojas opuestas en
ngulo.
kiixil spowil. Hojas dentadas.
set spowil ixim. Hoja sentada del
maz.
spowil yaltsil. Hoja acorazonada.
tsipan spowil. Hoja entera.
xelan spowil. Hoja lobulada.
532

spuchulabil. Aplastador de cosas


blandas. puchu.
spujbakil. Pubac (comiteco). Polvo en la
paja o en la hoja del maz que da
comezn.
jel ja spujbakil ja kaemi. Las
caas del maz tienen mucho
pubac.
spujbulabil. Escupidor. pujba.
spukulabil. Coladero. puku.
spultsinulabil. Echador de agua, balde,
manguera, escupidor. pultsin.
spululabil. Extinguidor [se usan baldes/
cubetas, tazones, etctera].
pulu.
srikesail. Riqueza. [La riqueza
representa un trmino de
sociedades acumulativas y, por
eso, no de los mayas tojolabales
y otros. La ausencia del dinero
no hizo nacer la idea de la
riqueza en cuanto dinero
acumulado. Para expresar la
idea, se dice, por ejemplo, jel ja
sjastik sbaj, muchas son las
cosas suyas. Podemos decir que
hasta la fecha, la acumulacin
de riquezas no es tpica de los
tojolabales. No se construyen
casas lujosas No viven en las
casas grandes de las exfincas si
la reforma agraria se les dio a
ellos. S pueden tener ganado,
algunos tienen hasta cien
cabezas. Son excepciones. Pero
siguen viviendo en las mismas
casas humildes y se visten con
la misma ropa humilde. Hay
algunos jvenes que en efecto
siguen la ostentacin de la
sociedad occidental. Compran
un carro y corren por las
carreteras. Pero son pocos y no

stajulabil-storniyoil koktik
representativos. riko].
sok
ja
kateltiki
mi
jtaunejuktik ja jrikesailtiki.
Con nuestro trabajo no hemos
alcanzado la riqueza.
stajulabil. Olla. tajes.
staulabil. Encontrador [por ejemplo,
brjula], conseguidor. taa.
stajbulabil. Cobranza, estigma.
tajba.
stakalil. Lentitud, paciencia. takal.
ja stakalil ja stsijbanel la
nebumani. La lentitud en escribir
del alumno.
mey stakalil ja ajwalali. El patrn
no tiene paciencia.
stajkelil. Enojo, clera. tajki.
stakalbesulabil. Freno preno.
stalnulabil. Una persona guardada, una
cosa guardada. talna.
stanulabil. Lo que se polvorea. tana.
stasulabil. Arastrador, jalador de cosas
pesadas.
statbita. Juicioso. [No hay otra forma
del verbo]. snanbita.
statbita ja kunini. Mi hijo lleg a
ser juicioso.
steil jbaktik. Pene. te y bak.
stejail (regional). Alero, portal. teja.
ja stejail ja naitsi. El alero de la
casa.
stejnal. Alero, portal, ala del tejado. teja.
ay stejnal ja ermita. La ermita
tiene un alero.
stekulabil. Molino. teka.
stekulabil. Aguantador. teka.
stelulabil. Abrazadera. tela.
stewulabil. Cuchillo, rematador. tewa.
sti. ti.
stiulabil. Cuchara, bocadeador. tia.
stikulabil. Dispersador. tika.
stimulabil. Bomba, umbral, tensor.
tima.
-

stima ja pelota sok stimulabil.


Infl la pelota con una bomba.
stimulabil yib yok naits.
Umbral.
stinanal. Bajada. tinan.
stocholabil. Arrancador, destrozador.
stojnal. Piedra. [La palabra se deriva de
ton piedra y se forma con el
infijo de la j, el prefijo s y
el sufijo generalizador -al.
stojnil].
jel ja stojnal ja ba kalajtiki. Hay
muchas piedras en nuestra milpa.
ton.
stojnil. Piedra. [La palabra es otro
derivado de ton con el infijo
de
j
y
los
afijos
determinadores de s- e -il.
stojnal tojnib].
stojnil jbaktik. Testculo. ton
y bak.
stojnil kak. Pedernal, piedra de
chispa.
stojulabil. Tendel. [Cuerda que se estira
para colocar las horquetas en
hilera recta]. tojo.
stokulabil. Lazo, alambre, cualquiere
cosa que se estira. toko.
stolanil. Grosor, unsono, circunferencia,
bajo. tolan.
ja stolanil jun te. El grosor de
un rbol.
oj tsebanukotik ja ba
stolanil. Vamos a cantar a unsono.
[No es la costumbre tojolabal. Se
suele cantar siempre a voces.
sbikijtil].
stolanil setan. Circunferencia del
crculo.
wa xpumpuni ja stolanil ja kini.
Los bajos de la marimba retumban.
storniyo jkabtik. Hueso de la mueca
storniyoil koktik. Tobillo.
533

stuchilil-stsomulabil
stuchilil. Soledad. tuchu, tuchil.
stuchulabil. Tenedor. tuchu.
mi kajyelukon sok ja
stuchulabil. mas lek ja lechi.
No estoy acostumbrado al tenedor.
La cuchara es mejor.
stumtsinulabil. Pisn. tumtsin.
spaka
ja
luumi
sok
stumtsinulabil. Apret la tierra
con pisn.
stupulabil. Recompensa, premio.
tupu.
stutis mut. Rabadilla. tutis.
stabulabil. Hacha [al usarla para
cepillar la madera]. taba.
stajulabil. Herramienta para partir o
hendir madera. taja.
staxanil. Desnudez. taxan.
staxpujel jkabtik. Nuestro aplauso.
taxpun.
stayanil ja yolomi. (Su) calvicie.
tayan.
stenulabil. Prensa, aplastador. tena.
wa xmakuni ja stenulabil ba
oj spitse ja tekuli. La prensa
es til para exprimir las frutas.
oj cha makunuk ja stenulabil
ba oj ochuk ja tsijbanel ja
ba juun. La prensa servir
tambin para imprimir lo escrito en
el papel.
ja
snutsulabil
us
stenulabilnia. El matamoscas
es un aplastador.
stenulabil yolom naits.
Remate del techo. naits.
stilanil. Necesidad.
ta ay stilanil oj tsom jbajtik
ja jpetsaniltiki. Si hay necesidad
nos reuniremos todos nosotros.
tilan.
stolulabil. Carga del volteo, descargador.
tolo.
534

stomulabil. Boca. tomo.


stosulabil. Machete, partidor. toso.
stujpinulabil. Gotero, cuentagota.
tujpin.
stsaulabil. Instrumento o intermediario
con lo cual se escoge algo.
tsaa.
stsamalil. Belleza, hermosura, paz.
tsamal.
ja stsamalil ja nichimi. La belleza
de la flor.
ja stsamalil ja yaltsili wa sjea
kitik ja mero stsamalili. La
hermosura de su corazn nos
muestra la verdadera belleza.
wanukto xanaa ja kaku iti ja
jastik yioj ja stsamalili yujxta
meyuk wasat ba oj awile. Ojal
conocieras este da lo que conduce
a la paz, pero no tienes ojos para
que veas.
stsanulabil. Encendedor, cerillo, fsforo.
tsana.
stsatsal sti kuuts. Orilla de la tela.
tsats.
stsatsalil. Fuerza. tsats.
stsawulabil. Escardador. tsawa.
stseulabil. Chiste. tsea.
stsepulabil. Herramienta para alisar,
cortar, arrasar. [Por ejemplo el
machete o el hacha]. tsepa.
stsijulabil. Sacudidor, rociador. tsijun.
stsikulabil. Combustible. tsika.
ja si jani stsikulabil. La lea
es un combustible.
ja gasolina stsikulabilnia. La
gasolina es un combustible.
stsilulabil. Prensa para tortear. tsila.
stsimbulabil. Guitarra, mandolina.
tsimbun.
stsomulabil. Cacho, pito u otro
instrumento que convoca a la gente.
tsomo.

stsubulabil-sujbi
stsubulabil. Instrumento o herramienta
que hace reunirse a la gente,
heramienta para hacer fuego, por
ejemplo, el ocote. tsubu.
stsujnil jbaktik (regional). Pene.
stsumulabil. Cualquier cosa que sirva
para cerrar agujeros en la tela.
[Por ejemplo, aguja, hilo,
cuerda, correa, liga, parche].
tsumu.
stsutsulabil. Algo para acabar algo.
tsutsu.
stsuyulabil. Sartn. tsuyu.
stsaulabil. Cualquier instrumento para
varear o derribar. [Por ejemplo,
vara, palo]. tsaa.
stsakbulabil. Extensin de un lazo.
tsakba.
stsalulabil. Lazo, mecapal. tsala.
stsanulabil. Olla, caldera, caserola.
tsana.
stsebojtulabil. Cancin, poema.
tsebojta.
stsijbulabil. Cualquier herramienta para
escribir. [Por ejemplo, lpiz,
lapicero, pluma, mquina de
escribir, computadora].
tsijba.
stsipulabil. Aguja, claso o cualquier
instrumento que sirva para
pellizcar. tsipa.
stsisulabil. Mquina de coser o bordar.
tsisa.
stsiil ja (1). Utria, perro de agua. [Lutra
annectens].
stsiil ja (2). Grisn, [Galictis allamandi
canaster]. tsi.
stsotulabil. Horca. tsoto.
stsubil. Migaja.
stsubil ixim. Migajas de maz.
ja stsubili lajchaweto mooch
but yujile. Las migajas llenaron
doce canastas.

stsubil luum. Polvo.


tsubil.
ja stsubil ja ba waxanabi. El
polvo en tus guaraches/caites.
stsubil te. Aserrn.
yal stsubil ton. Grava.
stsubulabil. Botella. tsubu.
stsujmil. tsujmil.
stsunulabil. Macana o cualquier
herramienta para sembrar.
tsunu.
suchi. Girar, dar vueltas, rodar, temblar.
kaku.
wa xsuchi ja yal kawu. Los
caballitos giran. [La referencia es
al carrusel que sirve para
explicar el tiempo cclico].
suchita. Dio vueltas.
wan suchuk ja tyempo. El tiempo
est dando vueltas.
wa xsuchi ja lapisi. El lpiz
rueda.
-

wan suchel ja luumi. La tierra


tiembla.

suumte. Girasol. [Tithomia diversifolia


(Hemsl.) A. Gray].
sudadera. Sudadera. [No hay palabra
correspondiente en tojolabal,
porque el caballo y los animales
de carga fueron introducidos por
los espaoles. Por lo tanto el
trmino caballo se tojolabaliz
un poco y se hizo kawu pero lo
que necesitan los caballos siguen
siendo palabras adoptadas del
espaol. Por ejemplo, silla, siya].
ja sudadera ja kawuji. La
sudadera del caballo.
sujan. Escondido en el zacate. [Serpiente
o vbora].
sujbi. Perder peso, encoger.
535

sujxepal-sunul
-

sujbita ja tei yuj ja takinxa. El


rbol perdi peso porque est seco.
sujbita jwex. Mi calzn encogi.
sujxepal (regional). tero, matriz.
suk. Tepeguaje. [Lysiloma kellermannii
Br. Et Rose].
sukchab. Especie de abejas. chajnul.
suktalaan. Lavar el interior de muchas
cosas.
suku. Enjuagar, lavar el interior de algo.
oj jsuk jti. Voy a enjuagar la
boca. [Es costumbre enjuagarse
la boca antes y despus de cada
alimento. Para esto se da un vaso
de agua. Al terminarlo se escupe
el agua al piso de tierra pisada
dentro de la cocina].
jsuku ja oxomi. Lav la olla.
suku bajtan ja yojol ja bisi.
Primero laven los trastes por
dentro.
sukuman. La persona que lava el interior
de algo.
sul. Caspa, polvo en la piel por no baarse.
[En este ltimo sentido es
regional. Pero en sentido de
caspa encontramos zul en el
tzeltal colonial de Fr. Domingo
de Ara 1986: 424].
sulan. Empapado, bien mojado.
sulan kuj. Estoy muy mojado.
sultalaan. Sumergir muchas cosas.
sulu. Sumergir, hundirse, anegar. mulu.
[La raz del verbo, obviamente
es sul, idntica con la raz sul
para caspa. Sorprendentemente
existe la misma raz en Fr.
Domingo de Ara, edicin de
1986: 424, escrita zul con el
significado de echar en
remojo. Robert M. Laughlin
1988: 299 menciona la palabra
sul para el tzotzil colonial. Pero
536

no menciona la traduccin a no
ser que sea igual a la del tzeltal.
Al parecer el tojolabal tiene ms
derivados de la raz, pero
todava no encontramos la
etimologa de la palabra].
jsulu ja chubi ja ba yoj ja.
Sumerg el cntaro en el agua.
ojxa suljikon. Ya me voy a
hundir.
skana oj sulon. Quiso
anegarme.
sulul (1) (regional). Basura, lo que no sirve
para nada.
lajana sok sulul. Se dice de
broma: no sirves para nada.
lajana sok solom ja men sululi.
Te faltan sesos.
sulul (2). Sulul (comiteco), especie de flor
blanca no identificada. Al tocarla
caen los ptalos.
sululananxta eke. Metido en el agua
hasta el pecho.
sululanxta eke ja ba syamjel
chay. Est metido en el agua hasta
el pecho al pescar.
sululiyon eke. Estoy metido en el agua
hasta el pecho.
suluman. El que sumerge algo en el agua.
sulup, sulupal. Sulup (comiteco), polilla.
[Despus de las primeros
aguaceros de la temporada,
aparecen nubes de sulup que se
mueren dentro de pocas horas.
Es dudoso que se trate de
polillas. Es posible que sean
hormigas voladoras. En tzeltal se
llaman tambin sulup, en tzotzil
supul].
sulupaltik. Nube de sulup.
sulupil mats. Sobras del atole.
sumidero. Sumidero.
sunul. Sunul (comiteco). Especie de abeja

sur-swaw
negra de tamao pequeo. Hacen
su panal en los rboles. Pican muy
poco o nada. chajnul.
sur. Sur. chiwan kanal, cruz del sur.
Puntos cardinales.
surda. Izquierdo, surdo. ja ba mi
swaeluk jkabtik, jani mi
stojoluk jkabtika.
ti ba jsurdatik. A la izquierda.
ti ba surda jkabtik. A la mano
izquierda
surda jkabtik. Mano zurda.
surdero (comiteco). Zurdo.
surdoa. Eres zurdo.
surukujkuj (regional). Tecolote. [Familia
Strigidae].
surukujkujaltik.
Muchos
Tecolotes.
wa xkururi ja surukujkuji. El
tecolote canta.
surun. Costal pequeo hecho de la corteza
del rbol baqueta.
surupujkuj (regional). Tecolote. [Familia
Strigisdae].
sus ak. Monte tupido.
sut naits. Casa con techo de dos aguas.
sutu.
sutalaan. Voltear muchas veces.
sutan jkujol oj wajkon sok.
Resueltamente ir con l.
kujol [13].
sutu. Voltear, revolver, traducir, responder.
jsutu ja waji ja ba samet. Volte
la tortilla en el comal.
jsututik ba tojol abal ja
kastiyai. Tradujimos el espaol al
tojolabal.
sutu ja yolomi. Revolvi la
cabeza.
sutuwe jan ja loili. Dieron
respuestas.
wa xsutu. Te contesto.
wa sutu ki ja jwajabi. Me

devolvi el tambor.
sutu sbaj ja smoji. Su hermano
se volte.
jaxa josei ti sutu sbaja. Pero
Jos se volte.
sutu sbaj ja aktobus ja ba
schikin ja beji. El autobs dio una
vuelta en la curva.
wa sutu sbaj ja tyempoi. El
tiempo da vueltas.
sut naits. Casa con techo de dos
aguas.[sut representa una forma
abreviada del verbo, pero se
menciona por ser uno de los
derivados del verbo sutu].
sutuman. El que voltea algo, traductor.
sutumana ba tojol abal ja
kastiyai. Eres traductor del
tojolabal al espaol.
sututi. Dar vueltas, rodar, girar, cambiar,
alternar.
sututiyon. Di vueltas.
jujune jabil wa xsututi ja
tyempoi. El tiempo est rodando
cada ao.
oj sututukotik ja ba sti sati.
Vamos a dar vuelta alrededor de
l.
wa xsututi ja ba sti sat kaku
ja luumkinali. La Tierra gira
alrededor del sol.
jechejechel wa xsututi ja
spensari. Diariamente cambia su
pensamiento.
wa xsututi ja lekil jachoj sok ja
ba mi lekuki. Las buenas
cosechas alternan con las no tan
buenas.
sutwani. Voltear cosas.
wantik sutwanel. Estamos
volteando cosas.
swakulabil. Asador. waka.
swaw. ... macho. waw.
-

537

swayel-swinkil
swaw buruj. Burro semental.
swaw chitam. Verraco.
swaw mut.Gallo.
swaw wakax. Toro.
swayel. Sueno. wayi.
ti jak swayela. yamji jun swayel
tsats lek ja keremi. Le vino el
sueo. Al muchacho le agarr un
sueo muy profundo.
swayich. Sueo, visin. waychin,
wayich.
jwaychin jun swayich ja chamel
winiki. So con el muerto.
swaychin jun jwayich. So
conmigo.
yilunej jun swayich. He visto una
visin.
tixa kea ja martini yuj ja
swayichi. Cuando Martn despert
del sueo.
alji yabi ja ba swayichi. Se le
fue dicho en la visin/sueo.
swayjel. wayjel
swayulabil. Anestsico, droga que hace
dormir. waya.
swerte. Suerte, casualidad. taspun.
[Se adopt la palabra suerte del
espaol aunque la idea se puede
expresar verbalmente por
taspun. As pasa que, a menudo,
una plabra migra de un idioma
al otro por gusto o motivos
parecidos].
por swerte jtulu jun jtakin. Por
suerte encontr el dinero.
mala swerte. Mala suerte.
por swerte jtaa jbajtik. Nos
encontramos por suerte.
swertean. Sortear, rifar. [El verbo
muestra un paso de la
tojolabalizacin de palabras
adoptadas. El ejemplo se
explica fcilmente, porque
538

probablemente no exista la
costumbre de rifar en la
tradicin de los tojolabales. Lo
pudiero ver entre los soldados de
la conquista y al visitar las
ferias en las cabeceras y otras
ciudades. El sufijo -an se puede
agregar a sustantivos, tojolabal
y
tojolabalizados
para
transformarlos en verbos
agenciales. Vanse, por ejemplo,
swinkilan, popan y muchos
otros].
oj swerteuk ja wakaxi. Van a
sortear el ganado.
ti och slee ma och serteuk
jun chej. Van a rifar un carnero.
swetsulabil. Cualquietr herramienta para
alejar las ramas en el monte para
abrir paso o camino. Puede ser un
machete, un palo o algo por el estilo.
wetsa.
swichpulabil. Palanca. wichpun.
swinkil. Vecino, residente, ejidatario,
ciudadano, persona, gente,
habitante, sexo de hombres,
hombre. winik, winkil.
swinkila bajukub. Eres vecino
de Bajuc.
swinkila ba bajukub. Eres
vecino de Bajuc.
swinkilon jotana. Soy residente
de Jotan.
mi swinkiluk ja ba lomantam.
No es vecino de Lomantn.
swinkilotik ba kolonya. Somos
ejidatarios.
swinkilotik mejiko. Somos
mexicanos.
jtuputa jitsan takin ba oj
swinkilukon ja ba chonab
roma. Pagu mucho dinero para
hacerme ciudadano de Roma.

swinkilan-syamulabil
-

swinkilotikon ba mejiko.
Somos mexicanos, t no.
ja weni swinkila ma ja ba
chonabi. T eres vecino de
Comitn?
ja swinkil ja luumkinali. Los
habitantes del mundo.
ja swinkil ja alaji. El dueo de la
milpa. [Es decir, el que la trabaja
como ejidatario].
sbaj jun swinkil ja tyendai. La
tienda es de un propietario. [Por
lo general la palabra swinkil no
corresponde a propietario.
Pero en el contexto de la frase
de un tendero, la referencia a
propietario se justifica].
jas swinkilaa. De dnde eres?
ja naitsi mey swinkil mesubal
lek chapan lek. La casa no tiene
habitante(s), est bien barrida, bien
preparada.
ba snaj jun lom swinkil naits.
La casa de fulano.
ja swinkil ja ba chonab san
kristobal. Los San Cristobalenses.
mas mi wokoluk oj ek jun
tsemen ba oj och jun swinkil
jel ja sjastik sbaji ja ba
schonabil ja dyosi. Es ms fcil
que entre una danta al reino de Dios
que una persona rica.
oj abxuk ja swinkil spetsanil
ja chonabi. Que se oiga por la
gente de todos los pueblos.
oj jakuke ja swinkil ja ba
schanil schikin ja satkinali.
Vendrn los habitantes de las
cuatro esquinas del mundo.
wa xyiaj ja senya iti ja ba
swinkili. El que lleva la senya en
su sexo. [Quiere decir, l que est
circuncidado].

mixani ay yioja ja sbak ja


swinkili. Ya no tena los testculos
de un hombre.
swinkilan. Adquirir.
wa swinkilanon ja swakaxi.
Adquiero su ganado. Realmente se
debe traducir, su ganado me hace
su swinkil.
wa swinkilana ja swakaxi.
Adquieres su ganadado = su
ganado te hace su swinkil.
wa swinkilan ja jwakaxi.
Adquiere mi ganado = mi ganado
le hace su swinkil.
wa swinkilanotik ja swakaxi.
Adquirimos su ganado = su gamado
nos hace su swinkil.
swinkilaxi. Cambiar de dueo, ser
adquirido.
swinkilaxita yaktobus. Su
autobus cambi de dueo.
swinkilaxita ja swakaxi yuj ja
keni. Tu ganado fue adquirido por
m.
sxiwtumane. Fatasma. Aparicin que
causa temor. xiwta.
sxutulabil. Hacha. xutu.
syal kinal. Semana Santa. kinal.
syajal skujol. Dolor de su corazn,
[quiere decir], compasin.
yajal.
syajbesulabil. Instrumento para herir o
torturar.
syajtalajel (regional). Respeto, amor.
yajta.
syajtuslabil (regional). Respeto, amor.
yajta.
syamjel. Manejo. yama.
ja syamjel ja makinai. El manejo
de la mquina.
syamulabil. Volante, agarradero.
yama.
syamulabil aktobus. Volante del
539

syatsulabil-syujkesubal
autobs.
syamulabil molino. Agarradero
del molino.
syatsulabil. Reata. yatsa.
syatsulabil ja kaltsil. El
encogedor de mi corazn.
syempre. Unido, igual, siempre.
[Agregaremos entre corchetes
expresiones equivalentes en
tojolabal].
syempre aytik. Estamos unidos.
[jun jkujoltik].
syemprexa smodo. Su conducta
es igual a la de todos los dems.
[wa syaa sbaj lajan sok
spetsanil ja smojei].
syempre yena. Siempre l.
[yenani].
syento. Ciento. [jowinke]
mil jabil balune syento
oxwinke oxlajune jabil. El
ao de 1973.
joe xaane oxe jabil. El ao
de 2003
syera. Sierra. kupubte.
syopesubal. Aflojador. yopes.
syuchulabil. Cinturn, soga. yuchu.
syuchil. Faja del beb, faja de mujeres.
yuchu.
syujkesubal. Molestador. yujkes.
-

540

ta

t
ta (1). Si [condicional].
ta oj jak ja oj poxan. Si va a
llover, te vas a mojar.
oj poaxan ta oj jak ja. Te vas
a mojar, si va a llover. [Las
clusulas condicionales se
pueden intercambiar dentro de la
oracin sin cambio de sentido.
Las clusulas condicionales se
llaman (1) prtasis, clusula
condicionante con ta u otros
indicadores de la condicionalidad,
y (2) apdosis, clusula
condicionada. El ejemplo dado
muestra el intercambio de las
clusulas].
ta...ka (2). Si [condicional].
wa xalxi oj jakuk. ta mi ka
ojni wajkona. Se dice que vendr.
Si no, seguramente ir yo. [La
partcula condicional ta puede
tener un acompaante: la
partcula ka sin cambio de
sentido. El acompaante ka no
suele seguir de inmediato a ta,
se pueden intercalarse una o
ms palabras entre las dos
partculas condicionales].
ta ay ka ma wa skana oj
skuluk ja atel iti, ojni
tupjuka. Si alguien quiere hacer
este trabajo, ser pagado.
ta ay jun chonab ka pilan pilan
mi oj albuk. Si hay un pueblo
dividido no durar.
ta (3). [Partcula que indica un
pensamiento o una opinin
que puede ser correcta o
equivocada, puede confirmarse
o no cumplirse. Para entender

las oraciones agregamos entre


corchetes la confirmacin o no
confirmacin de la opinin. La
traduccin de la partcula ta
suele corresponder a que y, en
la traduccin, las oraciones
expresan formas del subjuntivo
potencial].
ti wajtikona ja ba jun sti niwan
ja. kalatikon ta teya oj ajyuk
jun tsomjel. Fuimos a la orilla del
ro. Opinamos que hubiera una
reunin all.[Y as fue].
mi ma yala awabi ta oj achone
ja waluumi. mi ma yala awabi
ta oj awa ochuk ja watakini.
Nadie te dijo/opin que vendieras
tu terreno. Nadie te dijo/opin que
entregaras tu dinero (de la venta).
[Pero lo hiciste].
wa xyalawe ta chamelxa.
Opinaron que haba muerto [Pero
no haba muerto].
wa xyalawe ta oj wajuk okel
ja ba skejnali. Pensaron que iba
a la tumba para llorar [Pero se
equivocaron].
ja teresa ti ek skujola ta jauk
ja talnamakai. Teresa pens que
fuera el jardinero [Pero no fue el
jardinero].
ta (4). Ya [sufijo temporal con el aspecto
completivo].
julta. Ya lleg.
poxita. Ya se moj.
atijita. Ya trabaj. [Hay que
notar que los verbos vivenciales
de raz CVC (consonante - vocal
- consonante) en la tercera
persona del singular pierden la
-i temtica al agregarse el sufijo
-ta. Si los verbos vivenciales son
de raz CVCC o ms larga, la -i
541

taa

taa.
1.

542

final se conserva. Las tres


entrada que preceden lo
ejemplifican].
smanata. Ya lo compr.
eketa. Ya ayer. [La palabra eke
no es la forma de ningn verbo
y, por ello, tampoco es el
completivo. Tiene, sin embargo,
el sufijo -ta que se suele agregar
al completivo de los verbos. eke,
en cambio, es un sustantivo que,
a veces, se emplea con el
artculo: ja ekei. Este
sustantivo puede tener el sufijo
temporal -ta por el significado
de la palabra. Es decir, eke por
corrresponder a ayer se
identifica semnticamente con el
completivo].

Encontrar, alcanzar, llegar, adquirir,


encestar,
cobrar,
lograr,
mancharse, encontrarse, tocarse,
reunir, saludar, cometer.
mi ma ma ataa ja ba beji. No
encontraste a alguien en el camino?
ojxa sta jun jabil ja alatsi. El
nene ya alcanzar un ao.
ojxa sta snalan ja bej ja ba
san jose. Ya llegar a la mitad del
camino a San Jos.
ojxa sta yajkachil yebija Ya va
a adquirir una nueva hebilla.
oj jtatik mi jas. No
conseguiremos nada.
ojxa sta yajnal ja ba chonabi.
Ya conseguir el remedio en
Comitn.
staa jo mooch ja ba tajneli.
Encest cinco pelotas en el juego.
staa yip. Cobr fuerza.
staunej ja stupulabili. Logr que
le dieran su pago.

2.
3.
-

staunej yal chenek ja jwexi.


Se me manch el calzn con el
caldo de frijol.
ta jun jkujoltik oj jta
jlekilaltiki. Unidos alcanzaremos
el libertad.
taxita. Ya se consigui.
oj sta sbaje. Se encontrarn.
wa staa sbaje ja kalajtiki.
Nuestras milpas se tocan.
yaa staa sbaje. Los reuni.
ti wa stae sakanila. Le
saludaron.
wa skanawe sakanile. Le
hacan reverencias. [Forma de
saludar. Es decir al saludar a
alguien con respeto se le desea
la vida. Vase la entrada que
precede].
tatey. jtaata jmul ja ba
satkinali jach sok ja weni.
Pap, cometi un delito contra el
cielo y contra ti.
ja martini ti taji ja ba chonabi
tey ba snaj ja karlosi. Martn fue
encontrado en Comitn en la casa
de Carlos.
taaxa jani. Scalo!
ti jak tajuk yuj jun kerem. Fue
encontrado por un joven.
taa ki.
jtaa yi tun atsam. Le pas un
poco de sal.
taawik yile ja atsami.
Psenles la sal.
wa xtaa jan awi tun ja. Te
paso un poco de agua.
taji yi te. Le sorprendieron
cuando rob rboles.
taa ti, taa tial.
jtaa ti chonab. Habl de
Comitn.
lek staawone tial. Hablaron

taan-tan

4.
5.
-

bien de m.
oj tajuk ti ja ateli. Se va a
hablar del trabajo.
staawon ti malo. Me calumni.
staawotik ti. Nos calumni.
tajiya ti yuj ja loktori. Eres
aqul de quien habl el doctor.
ti och stae ti ja jastaltik ay
ja naits jumasa. Los edificios
comenzaron a llamar la atencin.
wa staa ti ja jbiili. Se declar
a favor mo.
wa staa ti ja elkanum ja
ramiroi sok ja ma ay yatel.
Ramir delata al ladrn a la
autoridad.
wa staawotik tial. Nos
denuncian.
wa staa sbaje ti malo. Hablan
mal los unos de los otros.
wa xtaa ti ja ramiroi jel lek
yena. Confieso en pblico que
Ramiro es una persona muy buena.
[taa tial es igual a taa ti. La
diferencia es regional. Pero
e n algunos lugares ambas
expresiones no se conocen. El
significado es el de hablar de.
Se puede hablar lek o malo para
decir si se habla bien o mal de
alguien. Pero no es necesario
agregar lek o malo como las
entradas lo muestran].
taa ti sok ja jwesi.
jtaa tial ti ba sti sat ja jwesi.
Di el testimonio delante del juez.
wa staa ti ja jwawtiki. Jura por
Nuestro Gran Pap.
wa staa ti meran. Jura (lo que
es la verdad).
taa sti.
eketa wa xtaa watii. Desde
ayer te estoy anhelando.

taan. Ceniza, cal.


taanaltik. Mucha cal.
oj slub ja taani. Va a sacar la
ceniza.
jipaxa staanil yixim. chale la
cal al maz!
oj atsik taan. Vas a quemar cal.
puluj taan. Apagar cal.
taanan. Hacer cal.
staanan ja ton iti. Hizo cal de
estas piedras.
taanaxi. Hacerse cal.
taanaxita ja toni. Las piedras de
hicieron cal.
taanbi. Palidecer, calcinarse.
taanbiyon. Palidec.
taanbita snaj. Su casa se calcin.
taani (regional). taanbi.
taankoy. Carnaval. [ Mario
Humberto Ruz 1982: 211-214].
taankoyani. Participar en el carnaval.
taankoyanum. Actor en el carnaval.
tajnum.
tajes. Asar.
oj jtajes jun ajan. Voy a asar
un elote.
wan stajesjel ja ajani. Est
asando elotes.
tajesnuman. La persona que asa, asador.
tajestalaan. Asar muchas cosas.
taji. Cocerse (en la olla).
oj tajuk ja jwaeltiki ja ba
oxomi. Nuestra comida se va a
cocer en la olla.
tajita ja tsoyoli. El chayote ya
se coci.
wanto tajel ja iximi. El maz est
cocindose todava.
tan (verbo defectivo). Pasar. taa ki.
tan tun atsam. Psame un
poco de sal.
tanik tun ja. Psenme un poco
de agua.
543

tantalaan-tajbani
-

tanxa wael jel ja jwaini. Ya


pasa la comida, tengo mucha
hambre.
tantalaan. Pasar a alguien muchas cosas.
oj jtantalauk yi ja sekaltiki.
Le voy a pasar la vajilla.
tatalaan. Apilar, subir.
statalaan ja seki. Apil los
cajetes.
statalaan ti ba sbaal ja
kamyoni. Subi encima de la carga
del camin.
tauman. Alcanzador. [l que encuentra
a otro para ayudarle, por
ejemplo, con la carga].
tawanel(verbo defectivo). Esperar.
wan tawanel. Est esperando.
oj waj tawanuk. Va a aguardar
a alguien.
wajan tawanel manto oj jakuk
ja wabankili. Vete a esperar
hasta que venga tu hermano.
tawanum. La persona que espera a
alguien.
tablon. Tabln.
skulanta tablon ja ba pojubal
luum. Hizo tablones en la tierra
labrada.
tab. Humo, vapor.
tabaltik. Humareda, humazo.
jel ja tabi. Hay mucho humo.
tususi stabil kak. El humo del
fuego subi.
tabini. Humear.
wa xtabini jun top si. Humea
un tizn.
taj. Ocote, pino, taj (comiteco). [Pinus].
tajaltik. Ocotal, pinar.
ja yajlel ja staji. La luz del ocote.
[En las comunidades sin luz
elctrica que son muchas, el
ocote encendido da luz en la
noche en la casa y al caminar,

544

para ver el camino escabroso].


steil taj. Ocote, cardo.
tajab. Mecapal.
tajabaltik. Muchos mecapales.
ay stajab. Tiene mecapal.
ma sbaj ja tajabi. De quin es
el mecapal?
tajabe (regional). Veinte, 20. tajbe.
jun tajabe. Veinte, 20.
tajamanil. Tajamanil, tejamanil.
tajba. Cobrar, desacreditar, estigmatizar.
[tajba en cualquiera de
sus acepciones tiene una
connotacin negativa. No se
suele cobrar, aunque alguien nos
deba algo. Las otras acepciones
de por s son negativas y reflejan
lo inaceptable de tajba].
wa stajba sok ja ken. Cobra de
m.
wa stajbayon sok ja jeli. Cobra
de m el debe.
wa xtajbaji. Se cobra de l.
wa stajbaya yuj wajeli. Cobra de
ti la deuda.
wanxa xtajba ja keni yuj ja mi
stupu sjel ja xinani. Ya estoy
cobrndolo, porque la ladina no
pag su deuda.
wa stajba sti. Chismea.
ba wa xwaja oj stajbayon. A
dnde va para difamarme?
mokxa atajba mas ja matik ay
sjeli. No cobren ms de lo que
deben.
mi skana oj stajba ja jastal
ay ja scheumi. No quiso
desacreditar/estigmatizar a su
esposa.
tajbani. Cobrar.
janek oj tajbanuk. Cunto va
a cobrar?
mi sbejuk ta oj tajbanukon.

tajbanum-tajni
No es justo si cobro.
tajbani sok kena. Cobr de m.
wan tajbanel ti. Est
chismeando.
tajbanum. Acreedor, cobrador.
tajbe. Veinte, 20. tajabe.
jun tajbe. Veinte, 20. winik.
aa ki jun ala tajbuk ixim.
Dame una veintena de mazorcas.
jujun tajbe. Cada veinte.
ja ba jun stajbeil. El vigsimo.
ja sjunil (ja ba) chab winike.
Veintiuno, 21. [Pero literalmente
dice, lo primero de la segunda
veintena. sta es la forma
antigua o maya de contar por
veintenas. Cada veintena
empieza con el primero de la
veintena que sigue. Y as
contina hasta que se cumpla la
veintena. No se cuenta, pues,
conforme a una serie infinita,
sino por brincos. Cada veintena
inicia un nuevo ciclo. Por eso,
el 21 corresponde al primero
del 40, es decir de la segunda
veintena. kaku].
jun tajbe sok june. Veintiuno, 21.
[La forma espaolizada de
contar. Siempre se agrega uno
ms al nmero que precede. Los
nmeros representa una cadena
sin fin, los nmeros aumentan de
manera
unidireccional
a
diferencia de sistema numrico
tojolabal que es cclico y as
pluridireccional. No se extienden
los nmeros delante de nosotros
hacia lo infinito que est a
nuestra disposicin si nos
adelantamos, sino que los
nmeros y as el tiempo kaku
nos lleva a un futuro
-

desconocido que por definicin


no podemos ver porque est a
nuestra espalda. Nos toca, sin
embargo, a aprender a convivir
con
los
compaeros
y
compaeras de nuestra veintena
que s estn delante de nosotros,
ja ba sti sat kentik, quiere
decir a la boca del ojo de
nosotros].
tajin. Astillar.
oj jtajuk ja steil. Voy a astillar
el palo.
tajki. Enojarse.
oj tajkuk ja swinkil ja alaji. Se
enojar el dueo de la milpa.
tajkelon. Estoy enojado.
yaa tajkukon ja ramiroi.
Ramir me enoj.
tajkiyon lek. Estuve furioso.
machtikjunkilea yuj ja tajki ja
ajwalali. Quines son por los
cuales se enoj el patrn?
ja jnantik luumi wa sjea kitik
ja stajkeli yuj ja mi skisawe ja
mandaranum jumasai. Nuestra
Madre Tierra nos manda su enojo
porque no la respetan los
gobernantes.
tajkum. Enojn.
mi tajkumuka. No eres enojn.
tajnel. Juego, partido de pelota, broma.
mi tajneluk ja tsomjeli. La
asamblea no es juego.
keta ja tajneli.Ya empez el
partido de pelota.
tajnel loil. Broma.
tajni. Jugar, montar, copularse, tener
relaciones.
oj tajnukotik. Vamos a jugar.
mi xtajni ja swaw chich. El conejo
no monta.
wanxa xtajni ja chichi. Los
545

tajnub-takin
conejos ya se copulan.
tajnita sok ixuk. Tuvo relaciones
con una mujer.
tajnita sok winik. Tuvo relaciones
con un hombre.
tajnub. Campo de juego, cancha.
tajnum. Jugador, jugadora, actor, actora.
taankoyanum.
lajunwane ja tajnumi ja ba
tajneli. En el juego hay diez
jugadores.
wa snaa sbaj lek ja yes ja
tajnumi. El actor conoce bien su
papel.
tak. Pues. [La referencia es al pasado].
kumani tak. Habl pues.
mey tak. No hubo nada pues.
wajtik tak. Nos fuimos pues.
takal. En voz baja, suave, despacio.
jel takal wa xkumani. Habla en
voz baja.
jel takal wa xoki ja ajmayi. La
flauta suena muy suave.
takal bejyiyon. Camin
silenciosamente.
ja matik ayxa skujol mas
takalxa oj atijuk. Los de edad
trabajarn ms despacio.
takalaxi. Caminar ms despacio.
oj takalaxukotik. Vamos a
caminar ms despacio.
takalbes. Frenar.
stakalbes ja kawuji. Fren el
caballo.
takalbi. Caminar ms despacio. Ir ms
depacio.
takalban kala bankila. Camina
ms despacio, hermano!
wanxa xtakalbi ja aktobusi. El
autobs ya va ms despacio.
takaltakal. Poco a poco, despacio,
pacienca. [Se recomienda escribir
la expresin en una palabra.
-

546

Porque al negar el giro se dice


mi takaltakaluk. Es decir, el
sufijo -uk se agrega al final de
la expresin. Por esta razn, es
preferible escribir takaltakal en
una sola palabra].
takaltakal oj jnebtik. Poco a
poco aprenderemos.
takaltakal wa xbeji ja nanali. La
mam camina despacio.
ja keni wa xkana oj jneb mas
takaltakal ja tsijbaneli. Poco a
poco quiero aprender a leer y
escribir.
jea ki takaltakal tusan yaman.
jachuk oj jak kolom. Enseame
despacio, poco a poco. As entrar
en la cabeza.
jastal oj elkotik takaltakal ja
ba ixtalajel. Cmo saldremos
despacio de la explotacin?
takaltakal wa sjea kitik. Nos
ensea con paciencia.
1.
taki. Ahumarse.
takta. Ya se ahum.
wa xtaki ja tei yuj ja wantik
stsikjel ja taan ja ba yibeli. El
rbol se ahuma porque estamos
quemando cal por debajo.
2.
taki. Secarse.
oj takuk sti. Tendr sed.
takin. Seco.
takinxa ja luumi. Ya est seco
el suelo. [El estado del
s u e l o representa un asunto
fundamental para los tojolabales
y los campesinos en general.
Porque de esto depende el
trabajo y la cosecha o los frutos
que sostienen la vida de la gente.
De ah la importancia que tiene
el clima para la vida de los
agricultores. Por la misma razn

takinbes-tak
se distingue de la gente de la
ciudad que pueden continuar
con
su
trabajo
casi
independientemente de las
condiciones climticas y por eso,
a veces, se burlan de aquellos
que hablan del tiempo. Pero,
desde la perspectiva de la gente
del campo, esta actitud muestra
la prepotencia y soberbia de la
gente urbana].
takin chakel. Anemia. [Falta de
fuerza, no duele nada. La
comida tampoco da fuerza].
takin jti. Tengo sed.
takin kinal. Desierto.
takin luum. Agostadero,
temporal.
takin ojob. Bronquitis.
takin sti. Tiene sed.
takin tseej. Risa sin razn.
chami yuj takin sti. Se muri de
sed.
oj chamkon yuj takin jti. Me
voy a deshidratar.
takinbes. Secar.
stakinbes ja skui. Sec la
camisa.
takinbi. Secarse.
takinbita ja jkui. Ya se me sec
la camisa.
takjes. Secar.
oj jtakjes ja jkabi. Me voy a
secar las manos.
takjesjita. Ya fue secado.
takjesuman. Secador.
takji. Secarse.
oj takjuk sti. Tendr sed, se le
secar la boca.
wa xtakji ele ja luumi. La tierra
se seca.
takji ja naranjai. La naranja se
sec.

wa latakjiyon. Me deshidrato.
oj takjuk kujtik ja jluumtik. Se
nos secar la tierra.
takla. Odiar.
ja ma wa skulan ja ba mi
lekuki wa stakla ja yijlabi ba
mi oj iljuk. El que hace lo que
no es bueno odia la luz para que no
le vean.
spetsanile ja wenlexi wa
lataklajiyex. Todos de ustedes
sern odiados.
mi ma oj bob yatelta chab
ajwalal. oj stakla june. oj
syajta ja juni. Nadie puede servir
a dos patrones. Odia a uno y
respeta al otro.
tak. Hermanita o hermanito que le sigue
en serie de hermanos. [El trmino
se distingue de ijtsin,
hermanito o hermanita en
trminos generales. No importa
la secuencia en la serie de
hermanos o hermanas].
ja ramiroi jani ja jtaki. Ramiro
es el hermanito que me sigue.
stak sbaje ja ramiro sok ja
ramoni. Ramn es el hermanito
que sigue a Ramiro.
1.
takan. Querer a alguien como al
hermanito que le sigue a uno.
wa stakana. Te quiero como a mi
hermanito.
2.
takan. Maduro, cocido, en su
punto.
jelxa takan ja peluli. La
granadilla est muy madura.
takan lek ja waeli. La comida
est bien cocida.
takanxa ja cheneki. Los frijoles
estn a su punto.
jun takan. Juntacn (comiteco),
una fruta madura.
547

takanaxi--talaan
takanaxi. Madurar.
takanaxita ja peluli. Las
granadillas maduran ya.
takanbes. Madurar.
wa stakanbes ja ich ja
kakui. El sol madura los chiles.
oj jtakanbestik ja cheneki.
Vamos a dejar madurar el frijol
takanbi. Madurar.
ojxa takanbuk ja poomi. Ya
van a madurar los ocotes.
takin, takinal. Metal, cualquier
herramienta de metal, limosna,
campana tsinin, arma de fuego,
dinero, taqun (comiteco). [La voz
takin tiene el sentido originario
de metal que puede ser cualquier
tipo de metal. El hecho de que
hay una sola palabra para todos
los metales indica que cualquier
clase de metal fue una materia
muy rara en las tierras tojolabales
en tiempos prehispnicos. Las
excavaciones en la regin de Las
Margaritas, regin tojolabal,
confirman el hecho para el
posclsico. De ah se explican
algunas de las entradas que
siguen y que se refieren a
productos hechos de metal sin
distinguir metales y usos
diferentes. A todas estas cosas se
puede aplicar el trmino takin.
La referencia particular al
dinero se explica porque en la
poca prehispnica no hubo
dinero (metlico). El nico
producto que desempeaba una
funcin parecida al dinero fue
el cacao kakaw. Pero tiene la
caracterstica de podrirse
despus de un ao. Por lo tanto,
el kakaw no se presta a la
548

acumulacin, una de las


tendencias
inherentes
al
producir dinero].
takin kulubal ja machiti. El
machete est hecho de metal.
jel ja takini. Mucho dinero.
takinaltik. Dineral.
jun libe takin. Un billete de
banco, papel moneda.
ay stakin. Tiene dinero.
mey stakin. No tiene dinero, es
pobre.
snaj takin. Cartera.
sat takin. Moneda.
yaa yi takin ja kanatakini. Dio
una limosna al limosnero.
okta takin. Toc la campana
ja stakinaltik ja kakanumi. El
armamento de los soldados.
wa syiaj ja stakini. Lleva
consigo su rifle/arma de fuego.
oxom takin. Olla metlica.
staawe takinal ja ba yoj
luum. Encontraron metal en la
tierra.
saj ma oki ja takini. La
campana toc temprano?
yiaj stakin ba oj yateltajel ja
yalaji. Llev la coa para labrar la
milpa.
takinbes. Acuar.
wa stakinbes ja peso ja
mandaranum ja ba mejiko. El
gobierno de Mxico acua los
pesos.
wa xcha stakinbes ja libe
takin. Tambin emite/imprime el
papel moneda.
takum alats. Hermanita o hermanito que
sigue y nace pronto despus de su
hermano. tak.
takum yal alats. takum alats.
-talaan. Sufijo de verbos agenciales.

talego-tan
Seala que la accin del vero se
repite muchas veces. Por ejemplo:
chontalaan. Vender muchas
mercancas.
keltalaan. mirar por todos lados.
mantalaan. Comprar muchas
cosas.
oj keltalauktik. Vamos a mirar
por todos lados.
wan stuchtalajel ja kuli. Est
arrancando muchas plantas
[En el volumen espaol-tojolabal
muchos de estos verbos no se
mencionan, por falta de trminos
correspondientes que expresen
la frecuencia de la accin. Pero
s las sealamos si el sentido se
cambia. Por ejemplo ixtalaan,
explotar, que, adems, no se
deriva de un verbo agencial].
talego. Bolsa pequea, escroto, talega
(comiteco).
talna. Cuidar, velar, pastorear, guardar.
stalna ja alaji. Cuid la milpa.
stalna ja chamum ja ba akwali.
Vel al enfermo en la noche.
stalna ha cheji. Pastore los
borregos.
stalna ja jnajtikon ja tsii. El
perro guard nuestra casa.
stalna ja untiki. Vigil a los nios.
stalna ki. Lo cuid para m.
stalnaya. Te cuid.
ta mi xatalna watakini oj
elkajuk awi. Si no tienes
cuidado con tu dinero, te lo van a
robar.
talna abajex. Cudense.
talna abajik lek. Les felicito,
felicidades! [Saludo para los
recin casados. La traduccin
felicidades no es traduccin sino
da la expresin correspondiente en

espaol. De hecho, se dice a los


recien casados que se cuiden
mutuamente].
wajtik talnuj chel. Fuimos a
cuidarnos de los pericos para que
no comieran el maz de la milpa].
wan stalnajel ja alats ja swatsi.
El nene est al cuidado de su
hermana.
oj jtalna syajal. Voy a tener
paciencia con ellos. yajal.
talna syajulabil ja kunini. Ten
compasin con mi hijo. ajulal.
wa xtalna syabjulabil ja ixuk
winik jumasa iti. Tengo
compasin con estas mujeres y
hombres.
talnachej. Pastor de borregos.
talnachibo. Pastor de chivos.
talnamaka. Jardinero.
talnanaits. Velador.
talnani. Vigilar.
jel xtalnani. Vigila mucho.
talnanum. Cuidador, guardin, pastor.
talnuman. Cuidador, guardin, pastor,
guardia.
ti ekye ja bajtan talnumani.
ti cha ekye ja schabil
talnumani. Pasaron la primera
guardia. Entonces pasaron la
segunda guardia tambin.
talwat, talwate. Talguat(e) (comiteco),
carne correosa.
talwinik. Zarza. morax
ti yilaa jun ibe talwinik.
Entonces vio una zarza.
tam. Caa loca (comiteco).
tamtam ak. Caa loca.
tamakiltik. Caal de caa loca.
tamal. Tamal. pats, pitul, pitawul.
tan. Ese, aquel, este.[Indicador del
gnero masculino]. men.
ja tan winik. Ese hombre; el
549

tana

550

hombre ese. [La expresin puede


ser despectiva, depende del
contexto].
ja tan santo tomasi. Aquel Santo
Toms. [Es el santo patrn de
Oxchuk que desempea un papel
legendario
entre
los
tojolabales].
ja tan wakax. Aquel toro.
ja tantik kerem. Esos jvenes.
ja tantik witsi. Estos cerros. [Este
giro es instructivo porque asigna
el gnero masculino a los cerros
y montaas. Por lo general, los
sustantivos parecen no tener
gnero o, a lo menos, no se les
marca el gnero. Pero en casos
determinados aparece el gnero
al sealar de modo particular a
algunos sustantivos. En estos
casos los determinadores del
gnero, tan y men, para el
femenino, muestran los gneros
de los sustantivos empleados.
A s o c u r re , p e ro s o n c a s o s
r a ro s q u e m a n i f i e s t a n e l
h e c h o fundamental para los
tojolabales de que todas las
cosas tienen altsil, corazn,
quiere decir que todas las cosas
viven, son hermanas y hermanos
nuestros y, como tales tienen
gnero aunque ste, por lo
general, no se expresa. Pero
los hechos excepcionales nos
comunican un aspecto adicional.
Nuestros hermanos y hermanas,
fuera del mbito de los humanos
y animales, esperan que los
respetemos tambin a ellos. Al
notar la falta de este respeto por
parte de la sociedad dominante,
los tojolabales no slo nos

cuestionan, sino que nos


interpelan como lo hace tantas
veces su cosmovisin].
ja tan tsi erodes. El perro ese
de Herodes! [En la traduccin
del texto bblico, Lucas 13, 3133, al hacer referencia al rey
Herodes, se emplea la palabra
de perro en sentido despectivo
conforme al texto griego que
dice, sin embargo, zorro en
lugar de perro. Al parecer, el
tsi, perro, desde la perspectiva
tololabal, puede tener una
connotacin despectiva que no
se encuentra con referencia al
zorro, chakal wet o wet que tiene
la fama de ser muy vivo. Por lo
general, no se usan los nombres
de los animales para expresar el
desprecio de alguien. El empleo
en el ejemplo citado se puede
explicar por la exigencia de
traducir el texto].
tana. Espolvorear.
stana yi ja yajnal iximi.
Espolvore el maz con plagicida.
yajnal.
stana ja yinat ja mostasai.
Disemin la semilla de mostaza.
[De hecho se trata de sembrar
la semilla de mostaza, pero no se
emplea el verbo tsunu que se
refiere, sobre todo, al sembrar el
maz. Al hacerlo se pone un
nmero determinado, tres o cinco
granos de maz en el agujero
preparado por la macana. La
siembra de mostaza, en cambio,
se hace al diseminar la semilla.
As se siembra tambin el trigo
que no suele sembrarse entre los
tojolabales].

tanal-tapa
-

stana ja atsami ja ba baketi.


Sal la carne.
tanal. Flor de candelaria, tanal (comiteco).
[Laelia superbiens Lindl].
tanalji. tanani.
tanani. Lloviznar, dispersarse.
wanxta tananuk ja jai. Ya est
lloviznando.
kechan wan tananuk ja jai. Slo
est pringando. [El verbo pringar
es una expresin comiteca y
guatemalteca en lugar de
lloviznar].
wan tananuk ja taani yuj ja iki.
La cal se dispersa por el viento.
wa xtanani ja swinkili. Los
vecinos se dispersan.
wa xtanani koni ja wejkeli yuj
ja iki. Los piones caen por el
viento.
tanda (regional). Grupo o tanda de
personas. kole.
tandaaltik. Muchos grupos.
taniya. Clase de caa fuerte que sirve para
reglas. sijlal.
tantalaan. Espolvorear muchas cosas o
muchas veces.
tantani. tanani.
tanto. Parte, tanto; tantear. [Observemos
que la palabra parte no tiene
trmino correspondiente en
tojolabal, por eso se adopt la
palabra tanto del espaol. La
razn parece ser que, desde la
perspectiva tojolabal, las partes
de un todo son pedazos,
xetan, del mismo. Es decir,
despedazan el conjunto holstico
y, al hacerlo, lo destruyen o lo
matan. Por lo tanto, en el
contexto tojolabal, al conocer
algo no lo descomponemos en
partes, sino que lo concibimos

como un todo vivo que, a la vez,


conoce a nosotros. Dicho de otro
modo, no existe un concepto
equivalente al analizar
que disuelve o descompone
conjuntos holsticos. Es decir, el
conocimiento va de las partes
para comprender el todo. ste,
sin embargo, se conoce despus
de haberlo depedazado y
matado. En tojolabal, en
cambio, el conocimiento se inicia
con el todo y trata de
comprenderlo como tal. No
negamos los resultados logrados
por las ciencias y humanidades
en el contexto occidental. Pero
se han obtenido por sacrificios
extraordinarios y, a menudo, por
la descomposicin de los
objetos investigados. El
enfoque tojolabal, sin duda, no
comparte estos caminos de
investigacin, sino que avanza
por vas que llamamos holsticas
que
producen
resultados
desconocidos y, a menudo,
despreciados. naa, ti].
jun tanto. Un tanto, una parte.
chab tanto. Dos tantos, dos
partes.
oxe tanto. Tres tantos, tres partes.
skulan tanto jaye ja jwakaxi.
Tante cunto ganado tengo.
wa xkaa yi tanto jas ora oj
chak ja kiximtiki. Tanteo cundo
se va a acabar nuestro maz.
tantuni. Sonar la campana. tsinini.
wan tantunuk. La campana est
sonando. tsinini.
tanuman. Pulverizador.
tapa. Tapa de panela/piloncillo. [La tapa
tiene forma de un cono, hecho
551

tapesko-tasan
de piloncillo slido. Se hace al
echar el piloncillo lquido en
moldes. Panela es el nombre que
el piloncillo tiene en la regin de
Comitn. La tapa del piloncillo
es una palabra adoptada del
espaol, porque no hubo caa
de azucar en el tiempo
prehispnico]. askal.
tapesko. Tapesco, percha del gallinero.
wa xnoltalaantik ja jastik jbaj
ja ba tapesko. Guardamos
nuestras cosas en el tapesco.
wan wayel ja ba tapesko ja
muti. Las gallinas duermen en la
percha del gallinero.
tapeskoan. Hacer un tapesco.
oj jtapeskouktik ja akinte
jumasa iti. Vamos a hacer un
tapesco de estas tablas.
tarabiya. Tarabilla. [Aparato o mquina
hecha de madera por los
tojolabales para hacer mecate].
tarari. Caer con ruido. [El ruido lo hacen
tablas o machetes, apoyados en
la pared, al caer. Es un verbo
onomatopyico].
wa xtarari ja akintei. La tabla
cae ruidosamente.
tarega. Tarea, jornada de trabajo. [Slo
al trabajar para un patrn el
trabajo se mide por tarea o
jornadas de trabajo. El
ejidatario no mide el trabajo
conforme a tareas, sino segn
las condiciones del trabajo, por
ejemplo, una tarea de rozadura
consiste en 15 brazadas al
cuadrado, esto corresponde,
aproximadamente, a 625 metros
cuadrados. Pero si el monte es
muy tupido, la tarea no se puede
cumplir. Esto significa que el
552

pen no recibir el salario


completo. Por ello, el trabajo por
tarea, que equivale al destajo, se
considera una de las formas de
explotacin. atel. El hecho
de que entre los tojolabales el
trabajo no se reparte en tareas
explica que en tojolabal no hay
trmino correspondiente. Otra
cosa son las responsabilidades,
chol, que se pueden asignar
a los comuneros, por ejemplo el
de servir en el comit de
educacin o escuela].
taregaaltik. Muchas jornadas de
trabajo.
jun tarega si. Una jornada de
cortar lea. [Es lea amontonada.
Dos varas de alto y una de
ancho. bara].
taregaan. Repartir el trabajo en tarea,
asignar el trabajo a destajo.
staregaan ja kateltik ja
mardomo. El mayordomo reparte
el trabajo en tareas.
tarugo. Tarugo.
tarugoaltik. Muchos tarugos.
tasa (1). Arrastrar, jalar, sacar.
stasa ja tei. Arrastr el rbol.
stasawe ja oyi. Jalaron el horcn.
oj jtase ja jmachiti. Voy a sacar
el machete.
tasa (2). Taza, tazn (de peltre, sin asa).
[Voz grave, el acento cae en la
penltima slaba. Para lo que en
espaol se suele llamar taza
para beber se emplea la palabra
baso].
tasan (1). Echado en la teirra. [Se refiere
a una lazo que no est estirado].
tasan kani ja yakili. El lazo est
echado en la tierra.
tasan (2) (regional). Ovoide. makaris,

tasaw-tat
tekeris.
tasaw. Aovado, ovoide. makaris,
tekeris.
tasaw ja nolobi. El huevo es
aovado.
tasinaji. Jadear, respirar con dificultad.
jel xtasinaji ja ajnumi. El
corredor jadea mucho.
tastalaan. Arrastrar muchas cosas.
tasa (1)].
tasuman te. El que arrastra rboles.
tat (1). Turbio, espeso.
jel tat ja jai. El agua est muy
turbia.
jel tat ja pichi. El pozol est muy
espeso.
tatal ja. Agua turbia.
tatal ixim. Sobrantes de la
comida, achigual (comiteco).
tat, tatal (2). Padre, pap.
jun tatal sok yuntikil winik. Un
padre con sus hijos.
san jtat. Buenos das, pap/padre.

san.
[En
algunas
comunidades los hijos, al
saludar a su padre y para
mostrar el respeto, le besan la
mano].
san kala tat. Buenos das querido
pap.
sjipawe kani ja statei.
Abandonaron a su pap.
jnan jtat. Mis paps, mis padres.
[El giro tojolabal es indicativo
por dos raznes. Por un lado, la
madre se menciona en primer
lugar y, por otro, se mencionan
tanto la madre como el padre a
diferencia del espaol que no
alude a la madre. El acento cae
en jtat como se se trate de una
sola palabra. Pero la escribimos
en dos, porque cada uno de los

dos componentes lleva prefijo].


jel wa skanawone ja jnan jtati.
Mis paps me quieren mucho.
ja jnan jtatiki. Nuestros padres,
nuestros antepasados. [Observamos
que el sufijo del plural se agrega
slo a la segunda palabra].
ja jnan jtatik ajyi wa snaawe
juun. Nuestros antepasados
saban leer y escribir. [A jnan
jtatiki se agrega ajyi para
sealar
que
se
trata
definitivamente
de
los
antepasado y no de nuestros
padres que nos procrearon].
ja snan stat ja keremi waj
xchota ja akixi. Los paps del
joven piden la mano de la
muchacha. chota.
jtatatikon. Padrenuestro.
jtatik mateyo. San Mateo.
jtatik pagre eterno. Nuestro
pap (el) padre eterno. [Se trata
del santo de Trinitaria/Zapaluta,
cabecera municipal a 16 km. al
este de Comitn por la carretera
panamericana. Es un lugar de
romeras
para
muchos
tojolabales. El nombre es tpico
por el apelativo jtatik. El padre
eterno, equivalente de Dios,
est insertado en el conjunto de
todos los padres/santos y por el
empleo contiguo de tat y pagre
no se nota la tautologa o no
estorba].
jtatik jesukristo. Jesucristo. [Por
lo general, al hablar de
Jesucristo, no se emplea la
palabra kajwaltik nuestro
seor. kajwaltik, se suele
emplear, al dirigirse a Dios.
Jesukristo, pues, es uno de
553

tata-tatawel
tantos padres y santos.
stat kawu. Caballo semental.
stat mut. Gallo.
stat wakax. Toro. swaw
wakax.
ja stat ja teresai. El pap de
Teresa. [Notemos que el genitivo
con de que seala origen y
pertenencia no se da en
tojolabal, porque no hay casos
oblicuos. La estructura de la
oracin tojolabal es diferente de
la espaola. Literalmente se
dice, el su pap la Teresa.
Tanto Teresa como pap son
sujetos y, adems, es la Teresa
que se apropia el pap. De este
modo se aplica el prefijo
agencial s- que expresa la
accin de Teresa].
tata. Tata, joven [Voz grave, el acento cae
en la penltima slaba].
tata ramiro. Tata Ramiro.
lek ay tata. Est bien, joven. [El
tratamiento tata seguido por el
nombre se refiere a personas de
edad y el giro expresa el respeto.
Si tata no va seguido de un
nombre, la referencia es a una
persona joven. Pero si
encontramos en el camino a una
persona desconocida y de edad,
no faltamos al respeto al
saludarla san tata].
tatam, tatamal. Esposo, marido, anciano,
viejo. cheum. [La palabra
tatamal en el sentido de anciano
o viejo no tiene nada despectivo
sino todo lo contrario. Cuanto
ms edad una persona tiene,
tanto ms respeto merece. La
edad no descalifica a las
personas. No hay el culto a la

554

juventud como existe en la


sociedad dominante. La palabra
tatam en el sentido de esposo o
marido no lo emplea la mujer
con referencia a su esposo. ja
jtatami. Esto no se considera
bien hablado. En su lugar se
puede decir, el pap de ramn o
tu compadre o algo por el estilo.
De la misma manera el hombre
casado no habla de jcheum, mi
esposa, sino que usa giros
correspondientes
a
los
mencionados de jtatam].
ay statam ja mariyai. Mara tiene
esposo.
kaa yi swael ja statami. Le dio
de comer a su marido.
tatamala. Eres esposo, ests
casado.
tatamaxa. Ya eres anciano. [El
giro se explica: anciano - t ya].
tatamon. Soy viejo. awel,
poko.
tataman. Casarse [por parte de la mujer].
oj statamuk ja ramiro ja kunin
ixuki. Mi hija se va a casar con
Ramiro.
tatan. Querer a alguien como a su pap.
wa xtatana. Te quiero como a mi
pap.
tatawel, tatawelo. Abuelo. awel. [La
forma tatawelo se explica por la
cercana a la palabra abuelo
en espaol. tatawel se deriva de
tat, padre/pap, y awel, viejo,
anciano. Es decir, la referencia
es al padre anciano].
ja jmexep jtatawelotik ja
kentik tojol abalotiki jach wa
xyalawe. Nuestros antepasados
(de) nosotros tojolabales as decan.

tatawelan-telex
[Otra vez observamos que las
mujeres se mencionan en primer
lugar. tat, jnan jtat].
tatawelan, tataweloan. Querer a alguien
como a su abuelo.
wa statawelanon. Me quiere
como a su abuelo.
tatbes. Enturbiar, espesar. tat (1).
statbes ja satja ja wakaxi. El
ganado enturbi el ojo de agua.
statbes ja pichi ja nanali. La
mam espes el pozol.
tatbi. Enturbiarse, espesarse. tat (1).
oj tatbuk ja jai. El agua se
enturbiar.
tatbita ja pichii. El pozol se
espes.
tatey. Papacito, querido pap. [Tambin
puede referise a hombres de
edad y muy respetados].
san tateya. Buenos das querido
pap.
janek wa xek awuj kala tateya.
Cmo la pasas, papacito?
keanxa kala yal kerem. - lek
tateya. Levntate, querido
jovencito. - Est bien, querido pap.
tatjun, tatjunal. Anciano.
mejun.
-

san tatjuna. Buenos das, anciano.


[As se saluda respetuosamente
a los ancianos].
tatjunan. Llamarle a alguien anciano.
wa xtatjunantik ja tata ramiroi.
Al tata ramiro le llamamos
anciano.
tatsi. Hincharse (el estmago).
tatsi ja jlukumi. Se me hinch el
estmago.
tayakan. Empleado, sirviente, tayacn
(comiteco).
tayakan ixuk. Criada,sirvienta.
tayakanon yuj ja mey jluum. Soy

un asalariado porque no tengo


tierra.
te. rbol, palo, madera [cualquier
planta, producto hecho de
madera o compuesto de animal
grande con patas. akinte,
chante,
kajte,
tililte,
schajtilte].
tealtik. Arboleda, bosque.
jxututik ja tei. Talamos el rbol.
schuku ba steil. Sacudi el
tronco del rbol.
steil jbaktik. Pene.
steil wajabal. Palo del tambor.
steil yule. Mango de la resortera.
wa smana te. Compra madera.
chakal te. Especie de hongo
comestible no identificado.
teew. Helada.
jel ko ja teewi. chak smil ja
kala ichi. Cay la helada y acab
con todos mis chiles.
sakal teew. Escarcha.
teewani. Escarchar.
teewani ja teewi. Escarch la
helada.
teile, tele, teyle. Yunta, mancuerna,
brazada. [Las tres formas
mencionadas son posibles].
jitsan tele yioj. Tiene muchas
yuntas.
mey steile. No tiene mancuerna.
jun teyle si. Una brazada de lea.
telex. Rebelde (cabello), lacio, recortado
(rbol).
telex ja kolomi. Tengo cabello
rebelde.
telex ja yolomi mi kolochuk.
Tiene el cabello lacio y no crespo.
telex ja spowil ja tei ja ba
skachinub ja tustalai. Los
rboles del parque central de Tuxtla
estn recortadas.
555

te de limon-tekan
te de limon. Te de limn. [Cymbopogon
citratus (DC.) Stapf.].
tebakal. Mazorca del maz que empieza
a tomar sazn, tebacal (comiteco).
bakal, bakane.
teja. Teja.
tejka. Detener, retrasar. teka, tekan,
tekani.
stejkayon ti ba snaj. Me detuvo
en su casa,
stejka ja srelojoi. Retras su
reloj.
tejkaji. Parar, pararse, dilatar, detenerse,
retrasarse.
ja wewo tejkaji tusan ja jai.
Ahora par un poco la lluvia.
oxe kaku tejkajiya ja ba
lomantami. Tres das dilataste en
Lomantn.
tejkajiyon ja ba snalan bej. Me
detuve en la mitad del camino.
wa xtejkaji ja jrelojoi. Se me
retras el reloj.
tejkanum. El que se detiene.
tejleb. Hombro. tejlub.
sbakil jtejlebtik. Paletilla,
omplato.
stejleb ku. Hombro de la camisa.
tejlub. Hombro. tejleb.
tek. grueso (molido), puntas largas, tec
[comiteco, es decir, maz
quebrado para alimentar a las
aves del corral segn Oscar
Bonifaz1999: 64].
jel tek wan wael ja molinoi. El
molino est moliendo muy grueso.
jel tek tsisubal. Cosido a puntas
largas.
teka. Moler (es la primera molida que sale
gruesa), tocar donde duele.
steka ja iximi. Moli el maz.
wa steka ja yoki. Toca el pie
donde le duele.
556

tektalaan. Moler mucho.


tekuman. Molinera, molinero.
teka. Aguantar, tener paciencia.
tejka, tejkaji, tekani, tekan.
jel wa steka ja kaku ja iximi.
ja yuj mi xkii. El maz aguanta
mucho sol, por eso no crece.
wanon stekjel wain. Estoy
aguantando hambre.
jmojaljeltik tekawik tani
manto oj jakuk ja ajnanumi.
Hermanos, tengan un poco
paciencia hasta que venga el
curador.
tekan. Parado, surco largo. teka,
tekani, tejka, tejkaji.
tekanon. Estoy parado.
kan tekan. Est de pie.
kan tekan ba snalan bej. Par
en la mitad del camino/ a medio
camino.
kan tekan ja kalajtiki. El trabajo
en las milpas qued parado.
kan tekan ja ba lokoki. Se
atasc en el lodo.
yaa kan tekan ja ateli.
Suspendi el trabajo.
tekan. Surco largo [que forma
un ngulo recto con el surco
corto].
toj tekan ay ja ba luum ja
tsaptei. El poste est
perpendicular a la tierra.
toj tekanxa mixa tselanuk ja
tsaptei. El poste ya est vertical.
Ya no est inclinado.
ja winiki ti ajyi tekan ja ba sti
sat ja mandaranumi. El hombre
estaba parado frente al gobernador.
sopoxa ja waxanabi ja ba
tekana eke jun slujmal dyos.
Qutate los caites. Donde ests
parado es un terreno de Dios.

tekani-telawon ja jmoji
-

ti tekane eke ba kachinub.


Estaban parados en el parque
central.
ti ke tekana jun snebumani.
Entonces se levant un alumno.
mok ochanik tekan loil ja ba
beji. No prense a platicar en el
camino.
tekani. Pararse, ponerse de pie, tener
paciencia. teka, tekan,
tejka, tejkaji. [Surge la
pregunta de cmo tekani y
voces derivadas de la misma raz
significan estar parado y
tener paciencia. El estar
parado implica el haberse
parado en lugar de seguir con
la actividad que uno estaba
realizando. De esta manera se
explica la entrada de no
ponerse a parar para platicar,
mok ochanik tekan loil. El
pararse se asemeja, pues, al
detenerse y en este sentido se
explica el tener paciencia. El
que se detiene no tiene prisa y,
por eso, tiene paciencia y, a la
vez, aguanta la situacin
aunque sea incmoda].
tekanita. Se par.
tekananik. Pnganse de pie.
kaax tekanan ja ba yoj pampa
ja. Vete, ponte parado en medio
de la laguna!
cha jachni ja wenlexi
tekananik tani. ojxa jak ja
jai. As tambin ustedes, tengan
un poco de paciencia. Ya va a
llover.
tekeris (regional). Oval, ovoide.
makaris, tasan, tasaw
tekeris ja nolobi. El huevo es
ovoide.

tektuni. Vagar.
lom xtektuni eke. En balde
est vagando.
tektuniyon sok ja alatsi.
Caminaba con el nene en los brazos
porque lloraba mucho.
tekul. Fruta, rbol frutal.
tekulaltik. Muchas frutas.
tekul sok yakil. Frutas de
plantas trepadoras. [Por ejemplo,
kum, mayil, pelul, tsoyol, tsol].
ta wan ka stsunxu jun tekul
ba lek ojni satinuk leka. Si se
siembra un rbol frutal bueno,
producir buenas frutas.
jujune tekul ba mi xyaa lek
ja sati oj kutsxuk ele. Cada
rbol frutal que no produce bien
sus frutas ser cortado.
tekulte. rbol frutal.
tela. Abrazar, traer una brazada. [El abrazo
de los tojolabales es diferente
del abrazo que se da entre
mexicanos. Los tojolabales slo
tocan suavemente el hombre de
la otra persona con la mano
derecha]. stelulabil.
telawon ja jmoji. Mi hermano me abraz.
wa xtela jan ja sii. Traigo una
brazada de lea.
telan jnuk jkabtik. Hombro
con hombro.
telan jnuktik. Hombro con
hombro.
telan skab. Con los brazos
cruzados, bondadoso. [A la
persona con los brazos
cruzados se la considera
bondadosa porque no se mete en
el pleito ni se opone al acuerdo
que se tom].
telan yok skab (regional). Con
las manos vacas.
557

telbech-tewa
telbech. Abrazo que los padrinos dan a
los novios en la boda. [Compuesto
de tela y becha].
teleryo. Telera del arado.
teltalaan. Abrazar muchas veces.
teluman. La persona que abraza al alguien,
abrazador.
telwanum. La persona que abraza a
escondidas.
tel akchenek.Frijol de enredo.
tel akchenekaltik. Frijolar de
frijol de enredo.
templado. Templado de remedios.
jun templado an. Un remedio
templado.
ten. Patio, cubierto, portal. joye, yojten.
tenam. Olla delgada, tinaja, cntaro alto y
delgado.
tenok. Algodn. [Gossypium hirsutum
L.]. [En tiempos pasados los
tojolabales plantaron algodn
que usaban, hilaban y tejan
para hacer su ropa. Hoy da casi
ya no se hace. Algunas ancianas
todava saben hilar. La
referencia de en tiempos
pasados puede referirse a los
tiempos de la colonia y del baldo
cuando las mujeres tenan la
obligacin de hilar y tejer. Hoy
da la ropa se compra porque se
dice que sale ms econmica].
tenokaltik. Algodonal.
tenokan. Usar en lugar de algodn.
stenokan ja kuutsi ti ba
tsistakin. Us la tela en lugar
de algodn para la inyeccin.
tenokte. Tenoct. [Robinsonella
discolor Rose et Bak.]. [El
trmino tenokte es un
compuesto de tenok,
algodn, y te, rbol. Se
forma de la misma manera como
558

el nombre de varios otros


rboles, por ejemplo, juunte
amate, (papel rbol); kante,
yema de huevo (amarillo rbol);
kolkoxte, Colcosht. Cada
uno de estos compuestos termina
en te, rbol, precedido por
distintas clases de eptetos que
pueden ser sustantivos (tenok),
adjetivos (kan) o compuestos
(kolkox) que caracterizan cada
uno de los rboles, tambin
explicados en los dos volmenes
de Faustino Miranda, 1975 y
1976 en los lugares alfabticos
de las plantas segn los nombres
conocidos en Chiapas. En
cuanto al kante y tenokte es el
color de las flores que explica el
nombre, en juunte es el hecho
de que los nahuas y los mayas
produjeron papel de estos
rboles, porque juun y amatl
corresponden a papel. En el
kolkoxte parece ser que tanto
los frutos redondos (kol) como
el tamao reducido del rbol/
arbusto (kox) explican el
nombre del rbol].
tenuk(regional). Algodn. tenok.
teron. Terrn.
tewa. Rematar con el cuchillo a una
persona o un animal que est
agonizando, herir mortalmente.
stewa ja chitam ja winiki. El
hombre remat el puerco que
estaba agonizando.
mi stewawon. No me hiri
mortalmente.
sneba jastal oj stewa ja skronta
ja ba kakanum jumasai. Entre
los soldados aprendi cmo herir
mortalmente al enemigo.

tewal-tey
tewal. Cucaracha grande
tewtalaan. Herir mortalmente a muchos.
tewuman. Cachetero, el que hiere
mortalmente.
tey. Estar, estar all, estar presente. [El
verbo tey es una contraccin de
la partcula de determinacin
ti y del verbo estativo ay. A
menudo equivale a ay, en otras
ocasiones corresponde a una de
las traducciones mencionadas o
simplemente a ti en cuanto
determinacin local. El contexto
decide sobre el significado].
tey ba kosina ja nanali. La mam
est en la cocina.
tey koa. All abajo (est).
tey kea. All arriba (est).
tey jun ixuk sok ja sbolmali.
All est una mujer con su
mercancas de trueque.
tey ba spatik ja naitsi. Detrs
de la casa.
tey ili yena. All est l.
tey ili ma tey ti oche. Aqu o
all.
tey ba snaj ja ramoni. En la casa
de Ramn.
jaxa matik tey tiwi ti yalawea.
Los que estuvieron all, entonces
dijeron.
ja tiwi tey jitsan ixukea. Alli
estn muchas mujeres.
ja ba yoj kul spetsanil ja jastik
teyi mi jauk oj kabtik. En el
monte estn todas las cosas que no
podemos comer.
spetsanil tey ba niwak chonab
mini jas ja ba jnajtiki. Todas las
cosas [instituciones, instancias,
etctera] estn en las grandes
ciudades, en nuestras colonias no
hay nada.

ja ixtalajum tey ba yoj kentik.


Los explotados entre nosotros.
teya ja martini ba oj yal
kabtiki. Est Martn para
hablarnos.
tey yuj ba snaj ja yiximi. Tiene
su maz en la casa.
teya ja smoji. All est su
hermano/acompaante.
teyon ba jnaj. Estoy en la casa.
spetsanil ja jas wa xmakuni
kujtiki tey yuj ba jkabtiki.
Todas las cosas que nos son tiles
estn en nuestras manos.
mi teyuka. No est all, no est
presente, no esta aqu, no est.
mi teyuka ja ramiroi. Falta
Ramiro, Ramiro no est.
tey kuj nalan chaan ja akoi.
Tengo encima el panal de avispas.
tey yuj nalan chaan wa xeki
ja useji. El zopilote pasa sobre l.
[Veremos las formas de tey con
las distintas personas. El sufijo
-a es optativo y se agrega por la
partcula ti. Observamos que en
las formas negadas el sufijo -uk
puede perder la u]:
teyon/teyona. All estoy.
teya/teyaa. All ests
tey/teya. All est.
teyotik/teyotika. All estamos.
teyotikon/teyotikona.
All
estamos (t no).
teyex/teyexa. All estn ustedes.
teye/teyea. All estn ellos/ellas.
Pero:
teya ba snaj. Est en su casa.
ja yen tey ba snaj. l est en su
casa.
ja yenlei tey ba snaj. Ellos
estn en su casa.
mi teykon(a). No estoy.
559

ti
ti.
1.
2.

560

mi
mi
mi
mi
mi
mi

teykaa. No ests.
teyka. No est.
teykotik(a). No estamos.
teyukon(a). No estoy.
teyukaa. No ests.
teyuka. No est.

Ah, all, ac, aqu.


ti bi. Dijo que all est.
ti jula ja stati. Ah lleg su pap.
tixa xjula ja jbankili. Ah llega
mi hermano
ti koa. All abajo.
ti kea. All arriba.
ti oche. All cerca
ti tini. Aqu mismo.
tini ekta. Ah sucedi.
tixa kal yaba. Ah se lo voy a
decir.
tixani ay ja. De suyo hay agua
por ah.
tixa awila abaj. Ah lo ves t.
tixa yila sbaj. Ah lo ve l/ella.
ti ba. [Es igual a ja ba. ti ba
suele usarse en la regin
tojolabal de Altamirano. ja ba,
en cambio, se suele usar en la
regin de Las Margaritas].
ti ba chonab. En Comitn.
ti ba sti naits. En la puerta de
la casa, frente a la casa.
ti ba sti alaj. A la entrada de la
milpa.
ti ba tsikel taj. Junto al ocote
quemado. [El tsikel taj es un lugar
conocido, ubicado entre varias
colonias. Es decir, es un ejemplo
que cada lugar en los
alrededores cercanos y tambin
ms lejanos tiene su nombre
para identificarlo y orientar a
los vecinos de los poblados].
jeka yi jun juun ti ba kurso.

3.
-

4.
-

5.
6.

Le mand una carta durante el


curso.
wa xatiji ti ba ajwalal. Trabaja
con el patrn.
ti ma. [Forma interrogativa].
ti ma aya ja watati. Est tu
pap?
ti ma ayaa. - ti ochan. Ests?
- S, entra! [As se pregunta
desde la reja de la cerca. La
respuesta viene desde adentro e
invita al visitante que entre. Es
decir, no se pasa la cerca para
tocar en la puerta de la casa. La
buena conducta espera que se
llame desde la reja y que se
establezca el dilogo sealado].
tini ma aya ja delinai. - ti
ochan. Est Delina? - S, entra!
tixa ma aya ja pegroi. - teya.
Ya est Pedro? - S, est!
tito may aya ja martai. - mixa
teyuka. Todava est Marta? Ya no est!
tini aya.
ja slekili tini aya ba luum jawi.
yujxta kechan ta oj atijukotik
oj jbajuktik ja slekil jawi. El
bien natural est en esa tierra.
Pero slo si trabajamos nos
apropiamos ese bien.
ta oj wajtik ba jun chayan
luum tilan oj kateltatik ba
oj ya kitik ja sbaali. Si vamos
a una tierra despoblada tenemos
que trabajarla para que nos d sus
frutos.
mi ti.
mi ti ayuka. No est.
mi ti ayka. No est.
mi ti ayukotika. No estamos.
mi ti aykotika. No estamos.
ti, tito, tixa.

ti
-

ti yala kabi. Entonces me dijo.


manto wa stsikwi oxe bwelta
chotajel tixa wa xkujlajia. Al
cumplirse tres pedidas, luego/
entonces se hace el contrato.
chota.
manto wa xek jun jabil chab
jabil tito wa stseni soka.
Despus de uno, dos aos [de
casados], se re con l [su
esposo].
[Se
trata
de
justificaciones de la costumbre
de casamientos para los cuales
se esperaba tres aos con sus
pedidas respectivas y la decisin
estaba en manos de los paps.
Esta costumbre se est
cambiando y la decisin de
casarse queda con la muchacha
y el muchacho].
yajni yila tilan wa xalji yabi ti
yala yena pes lek. Cuando se dio
cuenta de que le dijeron que fue
necesario, entonces dijo, est bien.
yajni yila ja santo tomasi tajkela
ja san bartolo tixa xke ja tiroi.
Cuando vio Santo Toms que San
Bartolo estaba enojado, entonces
comenz la batalla. [Santo Toms
es el santo patrn de Oxchuc y
San Bartolo lo es del lugar con
su nombre. Hoy da se llama
Venustiano Carranza. El texto es
de una leyenda tojolabal que
relata la lucha entre los dos
santos. Hasta la fecha la leyenda
no se public].
ti, tial (1). Boca. [De la raz ti hay
muchos
derivados
que
mencionamos ms adelante.
Empiezan con tia y, segn el
orden alfabtico terminan con
tiuman. Se agrega stiulabil que

correspondera a cuchara u
otra herramienta que sirve para
llevar la comidad a la boca].
jtitik. Nuestra boca.
sbaktel jtitik. Labios.
stsujmil jtitik.
kechan lom sti yala kabi mey
kioj mini jun juun. Slo me lo
dijo oralmente. No tengo ningn
escrito.
wa xkabtik sok jchikintik ja
smuli. elta sti ja yeni.
Escuchamos su delito con nuestros
odos. l mismo lo dijo. [Sali de
la boca de l]
payji ja ba sti sat ja tsomjeli.
Fue llamado (a presentarse)
delante de la asamblea.
mi xawaa ba sti jasatex ja
tragoi. Eviten ustedes el trago.
[Ms literal: no pongan delante
de sus ojos el trago].
oj sututukotik ti ba stitik sat.
Vamos a dar vueltas alrededor de
l.
slutu sti naits. Cerr la puerta.
[Las casa suelen tener una sola
puerta que es la boca de la
casa. Dentro de las casas, por
lo general, ya no hay puertas
porque las casas suelen ser de
una sola pieza].
sti alaj. Entrada a la milpa. [Boca
de la milpa].
ti sjipawe ela ja ba sti ja alaji.
Lo tiraron fuera de la milpa. [Es
decir, por la boca/entrada de la
milpa].
sti ja. Orilla. [Boca del agua,
puede ser de la laguna, del ro,
del mar].
sti kuuts. Borde sin orilla de una tela.
sti maka. Entrada al solar/sitio.
561

ti
-

562

sti naits. Entrada a la casa, puerta.


sti usej. Pico del zopilote.
sti wexal. Bragueta, cierre del
pantaln.
stsujmil jtitik. Labios.
sbaktel jtitik.
ja ba sti sat ja jkomontiki.
Delante de la comunidad.
ja ba sti sat ja stati. Delante de
su pap.
oj lolanukotik lajan ba sti
jsatik. Vamos a hablar cara a cara.
ti ba sti sat keen ja snaji. Su
casa est frente a la cueva.
ti laek ba jun sti bej. Pasas
por el lado opuesto de la calle.
wajumotik ba stitik niwan ja.
Vamos en orillas opuestas del ro.
wan bejyel ek ja ba sti niwan
ja. Est caminando a lo largo de
la orilla del ro.
takin watii. Tienes sed.
ja ma takin ja stii. El que
tenga sed.
kotye sok ja barkoi ja man ba
sti jai. Llegaron con el barco
hasta la orilla del agua.
wa skana ajyi oj sjip kani ja
scheumi chaban ti abal.
Quiso abandonar a su esposa en
secreto. [En secreto quiere
decir, con la palabra de la boca
cerrada].
[El trmino de ti es una de las
partes del cuerpo que se usa
muy frecuentemente como lo
muestran
las
entradas
mencionadas.
Para
los
tojolabales, sin embargo, no se
trata de una parte del cuerpo
sino june ja sbiil ja jbakteltiki,
uno de los nombres de nuestro
cuerpo. La razn es que la

palabra parte, no existe en


tojolabal, sino solamente la
palabra xetan, pedazo, o
tanto. Pero hablar de pedazos
del cuerpo quiere decir, que
tenemos que despedazarlo
primero para poder hablar de
los componentes. El hecho de
que en tojolabal todos los
ejemplos de las entradas tienen
prefijos personales, seala que
siempre se refiere a la boca de
seres vivos. Se trata de nuestra
boca, de su boca, etctera.
Esta particularidad lingstica
indica otra idiosincrasia
tojolabal. Todas las realidades
mencionadas representan seres
vivos, como ya lo dijimos.
Lo subrayamos para sealar
que
no
se
trata
de
antropomorfizaciones. Dicho de
otro modo, los tojolabales no se
estn proyectando sobre el resto
de la naturaleza o del cosmos
que incluye los productos del
trabajo humano. El punto de
partida es otro: no hay nada que
no tengo altsil, corazn o
principio de vida, quiere decir,
todo vive. Y por est razn tiene
boca y otros sbiil que
encontramos no slo entre
animales sino tambin en
nuestras casas, la milpa y otros
vivientes que son hermanas y
hermanos nuestros. Nuevamente
nos encontramos con la
particularidad tojolabal que
somos una especie entre tantas
otras. No somos tan importantes
como se nos ensea y como nos
gusta creer. Todo lo contrario,

tia-tiani
como una especia entre muchas,
nos conviene humildad en lugar
de imponernos con soberbia a
los dems.
Esta idiosincrasia tojolabal tiene
profundas consecuencias para la
convivencia nuestra con la
naturaleza, con el cosmos pero
tambin al nivel internacional.
Nadie tiene el derecho de
imponer sus deseos y propsitos
a los dems. En marzo de 2003
se inici la guerra del gobierno
de Estados Unidos de Amrica
contra Irak. Es un ejemplo de
esta clase de imposicin que
no respeta a los dems,
representados en el Consejo de
Seguridad de la ONU. Tampoco
escucha a los millones que
hacen manifestaciones por la
paz a nivel mundial. Esta guerra
es la soberbia del poderoso que
no respeta a los hermanos y
hermanas como iguales. La
misma guerra es una seal
elocuente de una actitud
antitojolabal. Por eso la
mencionamos en este contexto.
Otro giro muy comn es el de ja
ba sti sat que se suele traducir,
delante de, o frente a. Ms
cercano al tojolabal quiere dice,
a la boca del ojo. Se usa,
sobre todo, en situaciones donde
alguien tiene que aparecer
delante una autoridad, en
particular, la asamblea de la
comunidad local, municiopal,
regional o csmica. Delante de
la misma tiene que explicar los
motivos de su actuar. Vase
tambin la explicacin dada en

la entrada de sat].
ti (2) (regional). Tangar matorralera.
[Habia rubica]. tij.
tia. Cucharear, comer, bocadear. [La
traduccin de cucharear es
una aproximacin a la costumbre
de comer en la sociedad
dominante, porque el verbo tia
de hecho no se refiere a la
cuchara como herramienta que
lleva la comida a la boca. En
realidad, se toma un pedazo de
la tortilla que se usa como si
fuera una cuchara. Con este
pedazo se recogen algunos
frijoles para llevarlos a la boca
junto con el pedazo de tortilla.
Es decir, para cada bocado se
emplea una nueva cuchara.
De este modo se comen
frijoles. Slo en este sentido el
comer corresponde a tia. De
esta manera hay que entender
las traducciones de las entradas
que siguen. El verbo tia se
refiere tambin a toda clase de
comida que se come de la manera
sealada. Dado el significado
del verbo, parece que bocadear
es una traduccin ms
adecuada].
stia ja cheneki. Cucharea los
frijoles, come los frijoles.
tsaanto oj ati wacheneki. Ms
tarde vas a comer tus frijoles.
mi xtixi ja kaemi. No se
cucharea la caa.
tial (regional). Testimonio.
staa tial ja ba sti sat ja jwesi.
Dio el testimonio delante del juez.
tiani. Bocadear, cucharear, comer.
wantik
tianel.
Estamos
comiendo.
563

tioj-tikantikan
tianxa. Coma!
tianik. Coman!
tioj. Carne, carroa.
wa skuxu ja tioj ja useji. Los
zopilotes comen la carroa.
titalaan. Cucharear mucha comida,
comer mucho.
stitalaane ja cheneki.
Comieron muchos frijoles.
tiuman. La persona que bocadea, cucharea
o come.
tibyo. Tibio. koltsan, kunkixin.
tigre. Tigre. [No hay tigres en Chiapas.
La referencia suele ser al jaguar,
niwan bajlam. [Panthera
onca]. [La referencia puede ser
tambin al ocelote, a veces
llamado tigrillo, bajlam. [Felis
pardalis].
tij. Tangar matorralera. [Habia rubica].
2. ti.
wa xtarari ja tiji. Canta la tangar
matorralera.
tika. Diseminar, dispersar, esparcir,
sembrar. [Se puede hablar del
sembrar si se trata por
ejemplo de mostaza, trigo o
avena que se dispersa y que no
se siembra como el maz del cual
tres o cinco granos se ponen en
un hueco en la tierra, hecho por
el palo de sembrar].
stika ja inati. Dispers las
semillas.
oj jtiktik ja kajpei. Vamos a
esparcir el caf (para secarlo).
tikaw. Sudor.
jel ja tikawi. Mucho sudor, se suda
mucho.
oj el tikaw. Se va a sudar.
ja stikawi wa xtujpiji jastal chik
ja ba luumi. Su sudor gotea al
suelo como sangre.
564

tikawan. Dormir la mona.


oj stikawuk ele ja gomai. Va
a dormir la mona.
tikawani. Sudar, gotear.
wanon tikawanel. Estoy sudando.
cheel tikawanel. Sudor fro.
wa xtikawani ja jai ti ba
mixton. El agua gotea de las
estalactitas.
tikawanum. La persona que suda.
tiki. Descocerse.
tikta jwex. Se me descosi el
calzn.
wa xtiki ja stsisulabili. La
costura se descose.
tiktalaan. Dispersar muchas cosas o
muchas veces, sembrar mucho.
tikuman. Diseminador, sembrador.
tikan. Terminado, meta.
tikanxa. Ah termin.
tikanxa ma. Ya se termin?
ti tikan ja loxneli. Ah est el fin
de la rozadura.
mi xkilatikon ja tikani. No
vemos la meta.
ja jtikantik jani ja jlekilaltiki.
Nuestra meta es la sociedad justa,
nuestro objetivo es el bien comn.
jasunka ja stikani. Cul es su
propsito?
ja koperatiba ay yioj jun tikan
ba oj makunuk kujtik. La
cooperativa se propone ser til
para nosotros.
tikanaxi. Terminar.
tikanaxita ja yateli. Su trabajo
termin.
tikantikan. A menudo, frecuentemente.
tikantikan wa xko chamel. A
menudo se enferma.
tikantikan wa xwaj chonab.
Frecuentemente va a Comitn.
mixa tikantikanuk wa xkilawa.

tike-timan
Ya no te veo a menudo. [La forma
negada
explica
porqu
escribimos la expresin en una
sola palabra. La negacin se
pone al final del trmino
repetido, es decir, lo que precede
forma una sola palabra.
pilanpilan, tiketike. Pero hay
otros casos que parecen
obedecer a ptra regla. Por
ejemplo, jnan jtatik escribimos en
dos palabras, porque cada uno
de los elementos se inicia con
prefijo. Por eso, al negarse
mantenemos la escritura, mi jnan
jtatuktik, no son nuestros
padres].
tike. Especie, clase, tipo.
jun tike pech. Una especie de
patos.
mana ki jun xetan kuuts mi
kocheluk jas tike. Cmprame
un pedazo de tela. No me importa
de qu clase.
tikealtik. Muchos tipos.
tikealtik ixim. Muchas clases
de maz.
tiketike. Mezclado, mixto.
tikantikan.
tiketike ja cheneki. Los frijoles
estn mezclados.
mi tiketikeuk ja inati. Las
semillas nos estn mixtos.
tilili. Arder bien, crepitar. tiltuni. [El
verbo
tilili
se
emplea
exclusivamente en el aspecto
incompletivo, es decir, xtilili. Para
referirse a acontecimientos
pasados se puede aadir al
verbo la forma ajyi].
mi xtilili ja kaki. El fuego no
arde bien.
jel xtilili ja kaki. El fuego crepita

mucho.
tililte. Mocset. [Lantana velutina Mart.
et Gal.]. Nombre antiguo de la
comunidad Puebla vieja, Municipio
Autnomo de Vicente Guerrero.
tiltuni. No arder bien, picar en los labios.
tilili.
wa xtiltuni ja kaki. El fuego no
arde bien.
wa xtiltuni ja stsujmil jtitik yuj
ja ichi. Me pica en los labios por
el chile.
tima. Estirar, tensar, afinar, esforzarse,
hacer terrazas, inflar, embalsar.
timtalaan, timuman, tokanbes,
toko.
jtimatik la alambrei. Estiramos
el alambre, tensamos el alambre.
jtima ja wajabali. Afin el tambor.
jtimatik yi ja ateli. Nos
esforzamos.
jtimatik ja kateltiki. Nos
esforzamos.
jtimatik ja luumi ja ba tinan
kinal ba mi oj wajuk ja lekil
luum ta wa xyaa ja. Hicimos
terrazas en la falda del cerro para
que no se fuera la buena tierra al
llover.
stima ja pelotai. Infl la pelota.
stima sbaj ja lukumi. El
estmago se infl.
stimawe ja niwan jai.
Embalsaron el ro.
timan. Tenso, afinado, contra.
timan ay ja yakili. La cuerda
est tensa.
ta timan ja wajabali tsamal wa
xoki. Si el tambor est afinado,
suena bonito.
timan awabal jmok. Tienes algo
contra mi, tu relacin conmigo es
tensa.
565

timasan-tiro
-

timan kabaltik sok. Tenemos


algo contra l, nuestra relacin con
l es tensa.
timasan. Malagradecido.
mi timasanuka. No eres
malagradecido.
timbuji. Inclinarse hacia adelante, caerse
de cabeza, agacharse.
timbun. Inclinar, agachar, picarse, colgar
jtimbun ja kolomi. Inclin la
cabeza.
stimbun ja solomi. Agach la
cabeza.
stimbun ja solom ja jujpumi.
El avin va en picado.
stimbun sbaj ja yal chani. El
pajaro se pica.
wa stimbun ja alats ti ba
chub ja snani yuj ja jel tsats wa
yaa yi ja ek lukumi. La mam
cuelga al nene sobre el cntaro,
porque la diarrea le ataca muy
fuerte. [Es una curacin
tradicional].
timon. Timn.
ja stimon ja aradoi. El timn del
arado.
timtalaan. Estirar muchas cosas, tensar
muchas cosas. tima.
timuman. Tensor, afinador. tima.
timuman alambre. Tensor de
alambre.
timuman wajabal. Afinador del
tambor.
tinan. Hacia abajo, pendiente, bajada.
tinan
oj
bejyukotik.
Caminemos hacia abajo.
tinan kinal. Cuesta abajo.
mojxi ja ba stinanal ja ba wits
sbiil niwan. Se acerc a la
bajada del cerro grande.
tintentrop, tintintrop (regional).
Cochinilla de humedad.
566

tintintop. Cabeza abajo.


mokta tintintop. Cay cabeza
abajo.
tiro. Pelea, tiro. abal. [Peleas y otras
formas de confrontaciones son
actuaciones reprensibles desde
la perspectiva tojolabal.
kakanel. As lo atestiguan
leyendas antiguas y la historia
segn la conocemos. Slo como
ltimo recurso cuando ya no se
puede ms, los tojolabales
recurren a peleas para terminar
un problema que tal vez ni as se
resuelve, pero a lo menos se
frena. En este sentido es
instructivo que para el hecho se
emplea una palabra adoptada
del espaol, para expresar con
ms fuerza el acto reprensible.
Al decir, ayxa abal, el giro se
puede referir a conflictos dentro
de una comunidad, sin referirse
a confrontaciones armadas o de
vida y muerte. stas s ocurren
pero siguen siendo reprensibles.
A menudo estas peleas se dan a
causa de problemas de la
tenencia de la tierra. stas, en
muchas
ocasiones,
son
planeadas
al
asignar
oficialmente las mismas tierras a
dos o ms colonias. La
confrontacin que resulta se
explica por tales actos
provocadores].
keta tiro. Se arm una pelea.
wa skulane tiro. Se pelean.
wa sleawe tiro. Se pelean.
wa xyaawe tiro. Se pelean.
kentikta wantik tiro ja
ixtalajumotiki. Nosotros los
explotados nos peleamos.

tiroani-to
-

oj kiltik jastal wa laketik tiro


jun kolonya sok tuk. Veremos
como empecemos con la pelea, una
kolonia sok otra.
tiroani. Pelear, luchar.
tiroaniye ja swaw muti. Los
gallos pelearon.
wa skana oj tiroanuk. Quiere
luchar.
tiroanum. Peleador, matador.
tisera. Tijera, desvo. setulabil,
sjoxulabil. skab bej, sete
bej, desbiyo.
jtaa jbajtikon ja ba tisera. Nos
encontramos en el desvo.
tiseraan. Tomar prestado una tijera.
oj jtiserauk ja tisera iti. Voy a
tomar prestada esta tijera.
titsan. Corta (slo de faldas).
jel titsan ja sjunai. Su falda es
muy corta.
tiwi. All, all, ah. jawi. [El sufijo -wi
se aade slo al artculo ja y a
la partcula ti. Se reduce a veces
a la consonante -w. Esto puede
ser un regionalismo que se da en
jaw. El sufijo seala algo ms
alejado en lugar del artculo
determinado ja y de la partcula
ti. Ambos se refieren a lo ms
cercano. A diferencia de ti que
puede ser local y temporal, tiwi
suele emplearse slo en el
sentido local. Por eso, ambas
formas, ti y tiwi, pueden usarse
en la misma oracin, como lo
muestran algunas de las
entradas que siguen. El sufijo
-wi se puede transformar en -wa,
si la presencia de un segundo ti
en la frase lo exige].
tiwi ja snaji. All est su casa.
mitoni jas aya tiwi. Todavia no

hay nada all.


ja tiwi oj ajyuk problema. All
habr problemas.
mokxa elanik ja tiwi. No salgan
de all.
ti cho yala yabye ja matik tey
tiwi. Entonces tambin les dijo a
los que estaban all.
ti oj awilex tiwi ja jastal yala
awabyexi. Entonces all vern
ustedes como les dijo.
ja tiwi tey wake niwak oxoma.
All estaban seis grandes tinajas.
tixani kan tiwa. Entonces ya
permaneci.
tiya. Ta. tiyo.
tiyo. To. [Las palabras tiyo y tiya, se
adoptaron del espaol. Son
tratamientos muy poco usados.
En su lugar se emplean nana,
watsa, tata, bankila, wawxep y
otros].
to.
1.
Todava, an.
ayto kajpe. Todava hay caf.
mitoni jas aya tiwi. Seguro no
hay nada an por ah.
mi kechanuk niwan ja yalaji
ayto skajpe. No slo tiene una
milpa grande, tiene caf an.
wanto atel. Est trabajando
todava.
2.
tsaanto. Ms tarde. [Con
tsaan el sufijo -to tiene el sentido
de ms aunque de por s
tsaan quiere decir que algo
ocurre ms tarde. Por ejemplo:]
julta tsaan. Lleg (ms) tarde.
julta tsaanto. Lleg ms tarde.
3.
-to en oraciones y clusulas
condicionales y otras.[Se afija a
ayuk en combinacin con ja lek
o a solas para formar oraciones
-

567

tob-toj
condicionales ayukto. Por la
misma razn se afija a mok, pero
en este caso no siempre forma
frases condicionales mokto.
Aqu presentamos slo unos
ejemplos escogidos. Pedimos a
los lectores que consulten los
lugares sealados].
wa xkana awi mokto oj ajipon
kani. Te pido que no me
abandones.
mas lek mokto snaawe sbaj
ja tojol beji. Mejor si no hubieran
conocido el camino recto.
ja lek mokto jamana ja chitami
mi oj achay watakini. Si no
hubieras comprado el puerco, no
habras perdido tu dinero.
ayukto jun smoj ja najtil
kijtsini oj wajkon ba mejiko.
Si hubiera un su compaero, mi
hermano menor, ira a Mxico.
[Quiere decir, si tuviera un
hermano menor, ira a Mxico].
ja lek ti ojto ayukai mi
eleluk ja jmojalijeli. Si hubieras
estado presente, no se habra ido
mi hermano.
tob (regional). Llamada para el ganado.
tocho. Arrancar, descortezar, despedazar,
partir.
jtocho ja juuni. Arranqu el
papel.
stocho ja spatik ja tei.
Descortez el rbol.
stocho jun xetan luum sok ja
ajtakini. Despedaz un trozo de
tierra con la coa.
stocho jun te ba oj stojbes
tajamanil. Parti un rbol para
cortar tejamanil.
tochtalaan. Arrancar muchas cosas,
despedazar muchas cosas.
568

tochuman. Persona que arranca o


despedaza.
tochwani. Arrancar, despedazar.
wan
tochwanel.
Est
despedazando.
tochwanum. Despedazador, arrancador.
tocho. Levantar algo en medio (piel,
prpado). tuchu.
jtocho ja jtsujmili ba oj kile
ja kiixi. Levant la piel para ver
la espina.
toj, tojol. Recto, derecho, justo, correcto.
[Este vocablo es un adjetivo del
cual se forman numerosos
derivados, muchos de los cuales
veremos en las entradas que
siguen y que empiezan con la
slaba toj. Vase tambin
stojulabil. Una excepcin
representa la entrada de
tojnib. La multiplicidad de
significados de los derivados
ayuda a entender desde
la perspectiva tojolabal
l a s traducciones, siempre
aproximadas,
pero
con
connotaciones diferentes en
espaol. Una de las traducciones
ms problemticas es la de
verdadero con referencia a la
lengua verdadera y los hombres
y mujeres verdaderos, porque en
espaol implica la idea de
presuncin si alguien llama a s
mismo verdadero. Lo trataremos
de explicar en conexin con el
tojol waj y tambin en relacin
con el verbo de tojolabalaxi,
hacerse tojolabal. Por lo dicho,
junto con estas entradas, ya no
es necesario repetirlo. Pero en
efecto se presenta un reto a los
lectores que entiendan la

toj

1.
-

cosmovisin diferente de los


tojolabales y de muchos
amerindios en general. De todos
modos, la referencia a lo
verdadero/tojol es inseparable
del kentik/nosotros, concepto
clave de la antipresuncin, del
antimonismo, de no presentarse
como la autoridad que manda y
decide sobre los dems. Se trata,
pues, del antimodelo de lo que
vemos
en
estos
das
ejemplificado por el gobierno de
los Estados Unidos de Amrica
que desoye el pensar de millones
por la paz y que asesina al
pueblo iraqu. Toma decisiones
antinostricas, pretende cumplir
la voluntad de Dios y de estar
con la verdad. Esta actitud
ejemplifica un ser verdadero en
el lado opuesto de los
tojolabales].
Recto, correcto, inocente, justo.
tojxta.
ja tojol chik it pekubal ba
luum. La sangre inocente
derramada en la tierra.
ja jolomi toj ay lek. Mi cabeza/
pensamiento est en orden (no
confundido).
jel toj ja taji. El ocote es muy
recto.
jel toj wa xkumani. Habla muy
preciso.
mi laajyiyon toj. Estoy inquieto.
mi tojuk. No es correcto.
mi tojuk ja yaltsili. Su corazn es
falso.
mito tojuk ja tei ayto spaj. La
madera todava no est plana. Est
combada an.
toj ay ja spensari. Su

2.
3.
-

pensamiento es recto.
toj oj wajtik ba chonab. Vamos
derecho/directo a Comitn.
toj tekan ja tsaptei mixa
tselanuk. La horqueta est
vertical. Ya no est inclinada.
stsisa toj lek. Cosi bien recto.
wa laajyiyon toj. Estoy quieto.
yuj ja yeni ja keluman ja ba
toj leki ja ba spetsanil. Porque
l es el juez justo para todos, porque
l es el supervisor justo para todos.
tojaltik.
tojaltik ja tajaltiki. Todos estos
ocotes son rectos.
tojaltik ja ixukaltiki. Todas estas
mujeres son justas.
tojol abal. abal.
tojol waj. Tortilla verdadera. [Una
tortilla verdadera es aquella que
no se hace en la tortillera y
tampoco con maicena, sino con
maz criollo en el comal. Ah se
est levantando la tortilla y la
cocina se llena con su perfume
que se nos hace agua la boca.
La persona que la hace la saca
del comal y nos la ofrece. sta
es la tortilla verdadera, es decir,
que est a su punto y, en este
sentido est cumpliendo con su
vocacin, si nos permiten la
expresin. Lo hace en este
momento. Horas mas tarde o
maana, sigue siendo tortilla,
para ya no es un tojol waj. Se
cumple la vocacin en un
momento determinado. Lo
verdadero, pues, no es algo
esttico, tampoco permanente,
sino que la vocacin exige que
cada da, cada momento se
cumpla de nuevo. En este
569

toj
sentido los tojolabales son
verdaderos. Para serlo se les
reta para que lo sean maana
como lo son hoy. El reto nos
encuentra y nos interpelade
nuevo cada momento. En este
sentido se habla del
tojolabalaxi, del llegar hacer
tojolabal. Porque uno no es
tojolabal por nacimiento sino
por compromiso. Dicho de otro
modo, el tojolabal no nace sino
que se hace. De ah se explica
la vocacin de ser un comunero
recto, es decir una persona que
sepa escuchar y no echar rollos.
Porque, como se explic en la
entrada de abal, que es la
palabra que se escucha y no la
que sale de nuestra boca. As es
que el tojolabal en cuanto
lengua es de aquellos que sepan
escuchar y as los tojolabales son
la gente que sabe escuchar y no
son aquellos que presumen ser
verdaderos. Como escuchan
esperan tambin de los dems
que sepan escuchar. Dicho de
otro modo, quieren dialogar
como entre iguales y no como
ciudadanos de segunda. Ah
reside el problema hasta hoy da.
Los gobiernos no estn
dispuestos de respetarlos como
a iguales. La misma soberbia de
cpulas se repite por todas
partes. La incapacidad de
escuchar y de respetar a los
otros como iguales es la
debilidad de casi todos los
gobiernos. La guerra del
gobierno de Estados Unidos de
Amrica con Irak es un ejemplo
570

4.
-

de la soberbia e incapacidad de
escuchar por parte de un
gobierno. Las bombas, aunque
se llamen humanitarias nunca
reemplazan el dilogo entre
iguales que saben escucharse
mutuamente].
tojol abal. Tojolabal, jun
(comiteco).
tojol abal ja jkumaltiki.
Tojolabal es nuestra lengua.
kumal.
ja tojol kabaltiki. Nuestro
verdadero idioma. abal.
ja jmexep jtatawelotik ja
kentiki tojol abalotik jach wa
xyalawe. Nuestros antepasados
dicen que nosotros somos
tojolabales.
tojol abalero. Tojolabalero.
tojol, tojil.
tojol ixuk. Mujer verdadera.
tojol waj.
tojol bej. Camino directo.
ja ba tojil bej ja jmojtiki. Por el
camino recto de nuestros
hermanos. [La forma tojil es una
variante de tojol].
tojol chanel. Baile verdadero.
[Para este baile se forman dos
filas, una de mujeres y otra de
hombres. Pero las filas pueden
ser tambin de los mismo gneros.
Las dos filas siempre se miran a
la cara. Con la msica las filas
se acercan, se alejan y se cruzan.
Pero las mujeres y los hombres
nunca se tocan. Poco se usa el
tojol chanel hoy da en las
comunidades. Se prefiere el
balse en el cual las personas
bailan en parejas de mujeres y
hombres, de mujeres solas o de

tojaxi-tojbes
hombres solos. Las tres formas
se bailan simultneamente].
tojol juna. Falda tpica de las
tojolabales, tzec (comiteco).
tojol ku. Blusa o camisa tpica
de los tojolabales, ropa tpica
tojolabal, hecha de manta.
tojol wex. Calzn tpico de los
tojolabales. Hecho de manta.
tojol winik. Hombre verdadero.
tojol waj.
5.
stojol.
ja stojol ja kuutsi. El lado
derecho de la tela.
ja stojolil ja smodoi. La rectitud
de su conducta.
stojol. Lado derecho.
stojol jkabtik. Lado derecho, a
la derecha.
jun ba stojol akab jun ba mi
stojoluk ja wakabi. Uno a tu
derecha y otro a tu izquierda.
stojol lek jawala kabtik. Nos lo
dijiste con rectitud.
tojaxi. Enderezarse.
takaltakal tojaxi ja tei. Poco a
poco se enderez el rbol.
tojbes.
1.
Hacer. [El verbo tojbes es uno
de los multiples derivados del
adjetivo toj que tiene muchos
significados. Para producir este
verbo se aade al adjetivo el
sufijo verbalizador -bes que
sirve para formar verbos
agenciales. De la misma manera
se crean los verbos kunbes,
lekbes, niwanbes, tsamalbes y
muchos otros. Es decir, el sufijo
es un elemento importante y
frecuente para entender la
formacin de palabras y para
producir neologismos. El verbo

tojbes, literalmente entendido,


quiere decir hacer recto,
enderezar, hacer lo justo, etc.
Parece que por el uso frecuente
el significado se redujo a
corresponder a menudo al verbo
hacer].
jtojbestik jun naits. Hicimos una
casa.
oj jtojbestik ja kumali. Vamos
a resolver el problema.
oj jtojbestik lek ja jmodotiki.
Vamos a mejorar nuestra conducta.
oj stojbes sbaje lek. Se van a
corregir.
oj stojbes ja luumi yala
kabtik ja pilaluumi. El ingeniero
agrario nos dijo que arreglar el
problema de la tenencia de la tierra.
stojbes ja chamum ja ajnanumi.
El curandero rehabilit al enfermo.
stojbes ja kokel akintei.
Repar la mesa rota.
stojbese ja jkostumbretiki ja
ba kin ja jnan jtatiki. Nuestros
padres
crearon
nuestras
costumbres de las fiestas.
ta oj wajtik ba jun luum mito
ayuk swinkil tilan oj
atijukotik ba oj jtojbestik ja
jastik tini aya ba luum jawi. Si
vamos a una tierra que todava no
tiene dueo, es necesario que
trabajemos para transformar la
naturaleza de esa tierra.
wa snaawe stojbesjel niwak
naits. Saben construir grandes
casas.
ja katjubtik ba stojbesjel. Las
herramientas o los medios de
produccin.
tojbesnubal
tsamal
ja
naitsaltiki. El casero est hecho
571

tojbesnuman-tojolabalaxi
bonito.
stojbes ja keluman.
mi stojbeson ja kelumani. No
me juzg el juez.
oj stojbes abajex ja kelumani.
El juez juzgar a ustedes.
tojbesnuman. Hacedor, reparador,
componedor, productor.
tojbesnuman
molino.
Componedor de molinos.
tojbel ja. Agua bendita.
tojbi. Hacerse, resolverse, salir.
mito tojbeluk ja kaani.
Todava no se ha hecho el banco.
mito tojbeluk ja abali. Todava
no se ha resuelto el problema.
mi xtojbi kuj ja atel iti. No
me sale este trabajo.
ojxa tojbuk. Se va a componer.
tojbelxa. Ya est hecho.
tojbita ja chamumi. Se recuper
el enfermo.
yaa tojbukon ja loktori. El
mdico me cur.
ba oj ajuk tojbuke sok ja
schamelei. Para que fueran
curados de sus enfermedades.
tojbitani kana. Qued curado.
tojbinia ja jastal ja jun kabi.
Se cur [este brazo] como el otro
brazo.
tojnib. Especie de hormigas negras y
grandes. bajte. [La entrada
tojnib a todo parecer no se
deriva de toj, sino que su gnesis
es otra. Se deriva de ton
piedra, a lo cual se infija la j
como en stojnil. La desinencia
ib , en cambio, se deriva de
ibe vase tambin ibelajel.
Es decir, se refiere a una planta,
a algo que brota desde abajo.
Entonces el tojnib corresponde
2.
-

572

a una hormiga que brota desde


debajo de una roca].
tojo. Hacer recto, cubrir, acertar.
stojo lek ja choli ja ba
stsunjeli. Hizo bien rectos los
surcos al sembrar.
stojo ja yewa ja stat kawuji. El
semental cubri la yegua.
tilan oj jtojtik lek ja jluchatiki.
Tenemos que acertar en nuestra
lucha.
ba ma lado oj jtoja. Adnde ir
yo? [En el sentido de este
ejemplo, el verbo tojo se emplea
slo al preguntarse uno a s
mismo. Al preguntar a otros se
usa el verbo koti].
tojol. toj.
tojolabalaxi. Llegar a ser tojolabal,
hacerse tojolabal. [Este verbo es
muy instructivo para entender el
concepto tojolabal. Al afirmar
que uno se hace tojolabal se
seala que el ser tojolabal no
depende del nacimiento, es decir
dnde y de quines uno nace. El
ser tojolabal representa un
hecho histrico. Por eso, uno
llega a ser tojolabal. En pocas
palabras, el tojolabal no nace
sino que se hace. Por lo tanto
tojolabal no es un trmino
biolgico, tampoco de raza por
no decir racista. Surge la
pregunta, cmo se hace uno
tojolabal? Esto se realiza al
comprometerse con el pueblo
tojolabal, con su lucha, con sus
propsitos, con las metas. En
concreto se refiere al integrarse
al NOSOTROS, al kentik con las
consecuencias polticas de la
democracia participativa, las de

tojtalaan-tolabidaaxi
la justicia recuperatica y no
punitiva y las de la educacin y
libertad nostricas lekilal.
Dicho de otro modo, el hacerse
tojolabal es un reto constante de
hacerse mujeres y hombres
verdaderos. Esto no significa que
todos nos traslademos a la selva
y a las montaas de Chiapas,
sino que traslademos el NOSOTROS
a la sociedad dominante donde
hace tanta falta]. jnalaxi.
tojolabalaxi ja yunin winik ja
martini ja ma pojki ja ba jun
niwan chonab. El hijo de Martn,
nacido en una gran ciudad, se hizo
tojolabal.
tojtalaan. Tomar el camino directo, irse
sin esperar.
oj jtojtalauktikon ja beji.
Vamos a tomar el camino directo.
wanxa stojtalaan eke ja jmoji.
Mi hermano se fue sin esperarme.
tojtokela. Clavar los ojos, fijarse, encarar.
stojtokelawon. Clav los ojos en
m.
oj stojtokela. Se fijar en ti.
tojtokeljiyon. Se fijaron en m,
se fij en m.
wa stojtokelawe ja problema.
Encaran el problema.
tojtokelwanum. Observador.
tojtoni. Irse sin esperar.
tojtonitikon. Nos fuimos sin
esperar.
tojtonum. La persona que se va sin esperar.
tojuman. La persona que hace algo recto.
tojwanum. La persona que hace algo recto.
tojxta. Directamente, derecho.
tojxta wa xochi ja ba snaji.
Entr directamente en su casa.
tojxta wan bejyel ja tatjuni. El
anciano est caminando bien

derecho.
toka, tokaal. Toca, tocado, rebozo.
tokan. Estirado. toko.
tokan eke ja yakili. La cuerda
esta estirada.
tokanaxi. Estirarse.
tokanaxita ja yakili. El lazo se
estir.
tokanbes. Estirar. tima.
stokanbes ja alambrei. Estir
el alambre.
tokanbi. Estirarse.
tokanbita ja schuyulabili. Se
estir el mecate.
toko. Estirar, tirar, jalar. tima.
-

stoko ja yakili. Estir el lazo.

stoko ja smilbali. Tir la


resortera.
stoko ja yakil ja kawuji. Jal las
riendas del caballo.
tokoy. Sauce. [Salix chilensis Mol.].
tokoyaltik. Salceda, salcedo,
saucedal, sauceda, saucera.
toktalaan. Estirar muchas cosas.
tokuman. La persona que estira o que jala
algo.
tokwani. Estirar, jalar.
mey yip mi snaa ja jastal oj
tokwanuk. No tiene fueza. No
sabe estirar.
tokwanum. La persona que estira o jala.
tolabida. Siempre, continuamente. [La
palabra no quiere decir, toda
la vida].
tolabida wa lamokyon. Siempre
me caigo.
tolabida wa xkab yaj. Me duele
continuamente.
tolabida wa xatiji ja nanali. La
mam trabaja sin cesar.
tolabidaaxi. Siempre usarse lo mismo.
wa xtolabidaaxi ja jwexita.
573

tolan-top
Siempre uso el mismo calzn.
tolan. Grueso, bajo. bokan.
tolan te. rbol grueso.
jel tolan wa latsebani. Cantas
muy bajo.
jelxa tolan ja jai wan koel.
Lueve a cntaros.
tolanaxi. Engrosar, bajarse el tono.
tolanaxi ja tei. El rbol engros.
tolanbi. Engrosar, bajarse el tono.
tolanbita ja tsebaneli. Se baj
el tono al cantar.
tomatoma (regional). Tustus, tomatoma
(comiteco). [Grito para llamar el
ganado].
tomiyo. Tomillo. [Thymus vulgaris].
tomomi. Subir, levantarse. tususi.
wanxta xtomomi ja stab mayi.
Est subiendo el humo del cigarro.
wa xtomomi ja asoni. Las nubes
suben, se levanta la neblina.
tomon. Sin punta, mocho, tunco.
jelxa tomoni ja sni ja lapisi. El
lpiz est sin punta.
ton. Piedra, roca. stojnal, stojnil.
tonaltik. Pedregal.
jel ja toni. Hay muchas piedras.
mini jun ton oj kan latsan. No
va a quedar piedra sobre piedra.
mini jun ton oj ya kan latsan ja
kakaneli. La guerra no va a dejar
piedra sobre piedra.
nolobton. Piedra de afilar.
schokol ton. Grava. yal
stsubil ton
sjipa ele ja ton ti ba alaji. Tir
las piedras de la milpa.
ton sjipawe yi. Le dieron una
pedrada.
ton yaawe yi. Le apedrearon.
schojowe ton. Le apedrearon.
aa schoj ja bajtan toni. Que
le tire la primera piedra.
574

ton olom. Ganado o venado sin


cuernos.
ton xujkub. Codo.
yal stsubil ton. Grava.
schokol ton.
tonaxi. Petrificarse, solidificarse, cuajarse,
formar costra.
tonaxita ja poko tei. El rbol
antiguo se petrific.
tonaxita ja askali. La panela se
solidific.
tonaxita ja sakal nolobi. La clara
de huevo se cuaj.
tonbi. Petrificarse, solidificarse,
coagularse, cuajarse, formarse
costra.
wa xtonbi ja jchikeltiki ti ba
ik. Nuestra sangre se coagula al
aire.
tonbita kan ja schikeli. La
sangre de l form costra.
tonchib. Especie de flor anaranjada no
identificada.
tonchu. Clase de mastique. [Es una resina
solidificada. Se calienta sobre el
machete, puesta al rojo, y sirve
para pegar cntaros y otros
productos de alfarera].
tono. Solidificar.
ja teew wa stono ja jai. La
helada solidifica/congela el agua.
stono sbaj. Se solidific.
tonokil. Biznaga. [Amni visnaga]. [Esta
palabra se compone de ton,
piedra, y de okil, coyote. No
sabemos por cul razn se le dio
este nombre compuesto a la
planta].
ja watonokili. Tu biznaga.
top. Parte trasera, trasero, posterior, tutis
(comiteco). ti.
topaltik. Muchas partes traseras.
chaktop. Ano, recto. [Literal,

torniyo-toyo
parte trasera roja].
moki ja ba stop. Cay sobre el
trasero, tintintop (comiteco).
sti stop. Recto, colon (de l).
[Literal, boca del trasero].
sjotol jtop. Ano (mo).
stop chub. Fondo del cntaro.
stop karo. Parte trasera del carro.
stop kok. Taln.
stop may. Colilla.
stop naits. Parte posterior de la
casa, parte trasera de la casa.
stop oxom. Suelo de la olla.
stop te. Tronco del rbol.
stop winik. Trasero de un hombre.
stop tsistakin. Ojo de la aguja.
stopil wex. Fondillos del calzn o
pantaln.
top kabile. Ancho de la mano.
mooch.
top si. Tizn.
top te. Tocn.
wa xmichichi ja stopi. Su colon
est estreido.
torniyo. Tornillo.
bechan yaman ay ja torniyoi.
El tornillo tiene rosca.
storniyo jkabtik. Hueso de la
mueca.
storniyo kechmaltik. Coyuntura
del muslo.
storniyo koktik. Tobillo. [Otros
dicen, snuk koktik].
storniyo
yal
jkabtik.
Coyunturas de los dedos.
wa xkab yaj ja ba storniyoil
kok. Me duele el tobillo.
toro. Toro. swaw wakax.
chin toro. Novillo.
yal toro. Novillo.
torochan. Mazacuata, mazacuate, boa.
[Algunos dicen que el torochan
tiene patas y cuernos y es del
-

tamao del ganado].


tortola. Trtola. [Streptopelia risoria]. [El
acento de tortola cae en la
penltima slaba, es decir la
palabra es grave].
toston. Tostn. [Palabra poco usada y
conocida hoy da, tanto en
tojolabal como en espaol].
totototo (regional). Llamada para que los
perros sigan la caza.
toyan. Alabado, elogiado.
toyo. Alabar, elogiar, honrar, presumir. [No
hay que confundirlo con toyo]
stoyo ja snebuman ja
mayestroi. El maestr elogi al
alumno.
oj jtoytik ja mejun tatjun
jumasai. Vamos a honrar a los
ancianos.
jel stoyo sbaj. Presume mucho.
stoyjel kujtik. Nuestro culto. [El
verbo toyo significa literalmente
dar a alguien lo suyo o lo que
merece. En el contexto tojolabal
quiere decir, respetar a alguien,
kisa. ste, sin embargo, es
otro concepto, porque el toyo, se
realiza de otra manera. Se
emplea con referencia a Nuestra
Madre Tierra, a Dios y otros
representantes religiosos. Por
eso, no conviene emplearlo con
referencia a personas o a s
mismo. Porque el que stoyo
sbaj, s e a l a b a a s m i s m o ,
y e s t o representa una actitud
reprobable. Esta conducta se
considera no aceptable y es
reprensible desde la perspectiva
tojolabal. El engrerse es uno de
los comportamientos muy
criticables, porque dentro del
NOSOTROS , concepto clave, la
575

toytalaan-tratoaxi
alabanza a s mismo no tiene
cabida, de hecho cae fuera de
la realidad del NOSOTROS . El
elogiar a s mismo, el engrerse,
el hacerse grande e importante
representan
actitudes
de
ninguna manera apreciadas,
porque no slo se apartan del
nosotros, sino que le hacen
dao. Destacan el YO y, de este
modo, se oponen al NOSOTROS, a
una sociedad participativa y
democrtica.
Dicho de otro modo, los
tojolabales al rechazar a los
grandes, los mandones, los
destacados,
ganadores
y
prepotentes se consideran a s
mismos los pequeos, los de
abajo que se emparejan y que
representan el anti-poder cuya
fuerza habita en el nosotros de
relaciones csmicas.
De esta manera tanto la crtica
del hacerse grande como del
elogiarse a s mismo interpela la
sociedad dominante en la cual
los grandes, exitosos, ganadores
representan ejemplos por seguir
y la referencia es tanto a
personas como a cosas. As es
que los dos tipos de sociedades
representan
modelos
y
cosmovisiones opuestos que se
realizan en formas diferentes de
organizacin socio-poltica, de
economa, de educacin, de
artes y las dems formas de
concretarse].
toytalaan. Alabar mucho, elogiar mucho.
toywani. Elogiar.
trago. Trago, aguardiente, vino, bebida
alcohlica,
chapuza.

576

snichimdyos.
jel xyuaj trago. Toma mucho
trago.
mi xkuajtik trago yuj ja wa
sjomowotik. No tomamos
bebidas alcohlicas porque nos
destruyen.
schamelil trago. Cruda.
wa xyaa el trago snakuil.
Clandestinamente hace trago.
tragoaxi. Volverse trago.
tragoaxita ja yaskalil. La panela
se convirti en trago.
tranka. Tranca
trapich. Trapiche.
wan trapich sok ja wakaxi. Est
trabajando con el ganado en el
trapiche.
snaj trapich. Galera.
trasa (regional). Pegar a alguien para
defenderse.
oj jtras awi. Te voy a pegar para
defenderme.
strasa awi. Te peg porque lo
pegaste.
trato. Contrato, compromiso, convenio.
laja abajex, lajubalxa.
ochtikta ba trato. Hicimos un
contrato.
ay strato. Tiene un compromiso.
ayxa trato. Ya hay un convenio.
skulan trato. Hicieron un
convenio.
poko trato. Antiguo Testamento.
yajkachil
trato.
Nuevo
Testamento.
tratoani. Hacerse un contrato, contraer
un compromiso. laja abajex.
tratoanita sok ja jmojtiki. Ya se
hizo un contrato con nuestros
hermanos.
tratoaxi. Hacerse un contrato, contraer
un compromiso. laja abajex.
-

triste-tuchil
-

tratoaxita yuj ja sjeli. Contrajo


un convenio por su deuda.
triste. Triste. chab skujol.
triste ayon. Estoy triste.
tristeaxi. Volverse triste.
wa latristeaxi yuj ja wa xawila
mi xkanxi yuj ja atel
wawunini. Te pones triste porque
ves que tu hijo no quiere trabajar.
trosero. Trocero. [trosero es palabtra
grave].
tuuj. Apestoso.
tuujaltik. Muchas cosas
apestosas.
tuujotik. Estamos apestosos.
jel tuuj wa xkabi ja jmuli.
Aborrezco mi delito.
tuujxa ja ja iti. Esta agua es
ftida.
tuujxa ja ba yoj snaj chitam.
Est hediondo en el chiquero.
ja stuujil ja paayi. Lo apestoso
del zorrillo.
jel yak ja stuujil ja may iti. El
olor de este cigarro da mareas y
es desagradable.
mi ikben ja stuujil ja waeli.
No es agradable el olor de la
comida.
tuujaxi. Apestar, heder.
wa xtuujaxi ja paayi. El zorrillo
apesta.
tuujbi. Apestar, heder.
wan tuujbel ti ba yoj keen.
Est hediondo en la cueva.
tutsko (regional). Especie de avispas
negras iguales a jubiko
chajnul.
tuban. Trompudo.
jel tuban ja sti ja tsuji. La boca
del tecomate es muy trompuda.
tubani. Hacerse trompudo, ser trompudo.
wa xtubani watii. Tu boca se

hace trompuda.
jel xtubani ja sni ja chitami. La
nariz del puerco es muy trompuda.
tubi. tuujbi.
tuchil. Solo. [No hay que confundirlo
con kechan, slo]. [La
palabra tuchil a todo parecer es
un derivado de tuchu. Por lo
tanto, la persona que est tuchil
es alguien que est arrancado o
desarraigado. Est, pues,
desligado
del
contexto
comunitario o nostrico al cual
todos
pertenecemos.
Los
tojolabales son conscientes de
est ligazn, pero en la sociedad
dominante poco se da esta
conciencia, pero se presenta en
la soledad y, a menudo, en la
vejez. En trminos generales, el
individualismo occidental impide
que se produzca la conciencia de
la soledad. La entrada de
jtuchiltik se explica como sigue.
El nosotros implcito en
jtuchiltik se refiere a cada uno
que trabaja individualmente,
puesto que no hay trabajo
colectivo. En este sentido cada
uno est arrancado de la
colectividad
del
trabajo
colectivo].
tuchilon. Estoy solo.
jtuchil wajyon. Fui solo.
stuchil kani. Se qued sin
compaero.
stuchil mi xbob oj bejyuk ja
yakbumi. El borracho no puede
caminar a solas.
stuchil wa xatiji. Trabaja por s
mismo.
mi jtuchiluk ayukon. No estoy
solo.
-

577

tuchtalaan-tujma
-

ti kan stuchil ja tiwi. Entonces


qued solo all.
wa xyaawon kan jtuchil. Me
deja sola.
jtuchiltik ta kechan pilan atel.
mey komon atel. Nosotros
estamos solos si solamente hay
trabajo individual y no trabajo
colectivo.
ba ayxa skujoli ta stuchil
tilan oj skuluk spetsanil ja
yateli anima jel tsats mey
skoltajel. ja yuj tilan ja komon
ateli. Los ancianos si estn solos
tienen que hacer todo el trabajo, y
aunque sea muy fuerte, no tienen
ayuda. Por eso el trabajo colectivo
es necesario.
tuchtalaan. Arrancar muchas cosas.
wa stuchtalaan jel ja spowil ja
chichi. El conejo arranca muchas
hojas.
tuchu. Arrancar, desarraigar, picotear, dar
un orejn, jalar. tocho.
jtuchu ja nichimi. Arranqu la
flor.
stuchu ja tei. Desarraig el
rbol.
stuchu ak ja mut jumasai. Las
gallinas arrancan el zacate.
stuchuwa ja muti. La gallina te
picote.
stuchu ja jchikini. Me dio un
orejn.
stuchu wachikin ja mayestroi.
El maestro te jal de las orejas.
[tuchu significa literalmente
levantar algo en la esquina, a
diferencia de tocho, levantar
algo en medio. Al realizar estos
levantamientos a menudo se
arrancan las cosas levantadas].
tuchwani. Picotear.
578

jel xtuchwani ja men muti. Esa


gallina picotea mucho.
tuchwanum. Cualquier ave que picotea.
tujkul. Tecolote. [De la familia
Strigidae].
tujka. Disparar (con armas de fuego),
apuntar. [Al parecer tujka,
disparar, se deriva de tuk,
tbano. Al verbo se intercala el
infijo j. Pero en tzotzil tuka
tambin corresponde a disparar
y no tiene nada que ver con los
tbanos que se llaman koch
R. M. Laughlin 1975: 176 y 349.
Por eso, la derivacin de tuk no
parece confirmarse].
stujkaya sok stakin. Te dispar
con el rifle.
wa stujka sok stakin. Apunta
con el rifle.
stujka sbaj jun winik yuj jun
eskopeta wan le chu. Un
hombre se mat con una escopeta,
estaba cazando ardillas.
jaxa juni tujkaji yuj jun akix.
Otro fue matado por una
muchacha.
tujkani. Disparar con armas de fuego,
apuntar.
jel snaa tujkanel. Sabe muy bien
apuntar.
tujkanub. Arma de fuego, escopeta, rifle.
tujkanum. Tirador.
tujkatalaan. Disparar muchas veces.
tujkub. Arma de fuego.
tujkuman. Tirador.
tujma. Corregir, arreglar, criticar,
amonestar, juzgar. [Es una
expresin de crtica fuerte y, por
lo general, no se suele emplear.
De
hecho
implica
una
reprimenda. En este sentido el
juzgar se acerca al condenar. De

tujmani-tuk
la misma manera se emplea el
verbo vivencial tujmani].
mi skana oj atujma. No quiere
que lo corrijas.
skana oj stujmayotik. Quiso
arreglarnos.
stujmayon. Me critic.
wa stujmaya ja watati. T pap
te amonesta.
ba junxta kaktik wa xtoyotik
ja mejun tatjun tatali. wa
xtujmatik ja ixuk winik
jumasai. Con la misma lengua
elogiamos a los ancianos y
criticamos a la gente.
ti ke stujma. Comenz a
criticarlo.
ti och stujmaa. Empez a
criticarlo.
mok tujmananik ba jachuk mi
oj tujmajananik ja wenlexi. ja
yuj ja ta wa latujmaniyexi ojni
tujmajananik ja wenlexi.
chikan jastal wa latujmaniyex
jachni oj tujmajananik ja
wenlexi. No juzguen para que as
no sean juzgados ustedes. Por eso,
si ustedes juzgan, sern ustedes
juzgados. As como juzgan as sern
juzgados ustedes. [En este ejemplo
del contexto bblico se
intercambian los verbos tujma y
tujmani. Ambos en el sentido de
juzgar].
tujmani. Juzgar.
chikan jastal wa latujmaniyex
jachni oj tujmajananik ja
wenlexi. As como ustedes juzgan
as sern juzgados ustedes.
tujmanum. Crtico, juez, condenador.
mi tujmanumukon yuj ja mi
lekuki ta oj jtujmatik ja
jmojtiki. No soy juez porque no

es bueno juzgar a nuestros


hermanos.
tujmatalaan. Criticar o juzgar muchas
veces o a muchas personas.
tolabida wa stujmalaanotik.
Continuamente nos critica.
tuk. Distinto, otro. tuku, tuktukil.
tuk. Es distinto.
tuka. Eres diferente.
tukon. Soy distinto.
tuk luwar. Otro lugar.
oj kiltik tuk abal kumal.
Veremos otro problema.
yajni ochye ja jnali sok
kakanel ayxa kaku. miljiye
jitsan jnan jtatik. ja tuki yaa
ochuk ba moso. Cuando
llegaron los europeos con la guerra,
ya hace mucho tiempo, mataron a
muchos antepasados nuestros. A los
otros los hicieron mozos/esclavos.
ja swinkil ja ba chonab sok ja
tuk matik tey soki. Los vecinos
de Comitn con los otros que estn
con ellos.
wa xakisawex ja wawamigoexi.
jaxa tuki mi xakisawex. Ustedes
respetan a sus amigos. Pero a los
dems no respetan.
ja smonjel ja tuk ixuki.
Persuadir a la mujer de otro. [Es
decir, para tener relaciones con
ella. Por lo general, se evita la
mencin de relaciones sexuales
como tema que no se toca. Para
entender la frase, traducimos la
mujer de otro en lugar de otra
mujer, porque sta no es de
aquel que trata de persuadir o
seducirla].
ja keni tukon yuj ja weni. Soy
distinto de ti.
ja tuk kalajtiki. Las dems milpas
579

tukan-tukil
nuestras.
jaxa tuki mito jakeluki. Y los
otros no han llegado todava.
jel tuk ja smodoi. Su manera/
conducta es muy rara.
jel tuk waji ja keremi. El joven
no par bien.
jel tuk yena. l es muy extrao.
jelxa tuk ayon. Estoy afligido.
oj jlap tuk ja jkui. Me voy a
poner otra camisa.
tukxa ja jkumaltiki yuj ja
kastiyai. Nuestro idioma es
distinto del espaol.
tukjxa yena mini tajneluka. Ya
es otra cosa, no es ningn juego.
[Una forma del plural es
tuktukil, pero no es la nica.
Otra es tuk matik o simplemente
va implcito en tuk segn el
contexto y como se ve en los
ejemplos de las entradas dadas].
tukan. Desatado, suelto. tuki, tuku
(1).
tukan eke ja kawuji. El caballo
est suelto.
tukani. Soltarse.
tukani ja jsindori. Se me solt la
faja. [No se dice tukanita].
tukbes. Cambiar, mudar, modificar.
oj jtukbestik ja makbali.
Vamos a cambiar la cerca.
stukbes ja skukmili. Mud de
pluma.
tilan oj stukbes sbaje. Tienen
que transformarse.
tukbesbal yuj ja winiki.
Modificado por el hombre.
ja jnan jtatik ochye spetsanil
ba moso chak tukbesjuk yile
ja sbiilei yuj ja jnali. Todos
nuestros antepasados llegaron a ser
mozos (esclavos), sus nombres
-

580

fueron cambiados por los


espaoles. [Tuvieron nombres
calendricos - como por ejemplo
chanajwal - que, al parecer,
fueron considerados idoltricos
y as los frailes insistieron en el
cambio de los nombres,
documentados en el primer libro
de bautismos de Comitn del
siglo XVI].
ja stukbesjel ja bolmalaneli
lajan sok ja iti. bolmal - takin
- bolmal. jachuk mi oj ajyuk
ganasya. El intercambio del
trueque es como ste: mercanca dinero - mercanca. De este modo
no habr ganancia.
tukbi. Volverse extrao, cambiarse.
jel tukbi ja smodo. Su manera
de ser se volvi muy extraa.
tukbi yuj chak ja yipi. Se
cambi porque se acab su fuerza.
tukbi ja yaltsili. Cambi de
corazn. [Es decir, su pensar u
opinar].
tukbita ixuk. La mujer est
embarazada.
tukbita ja satkinali. Cambio de
tiempo, se cambi el tiempo.
tukbini ja yaltsila. Se cambi su
corazn. [Cambi de opinin].
wachamkujolexi ojni tukbuk
ba tsamalxani oj ajyuk. Sus
preocupaciones se cambiarn y
habr alegra.
tuki. Desatarse, soltarse.
tuki ja kawuji. El caballo se
desat.
stuchil tuki ja kawuji. El caballo
se solt solo.
tukta jmojchil. Se me desat el
pauelo.
tukil. Extrao, desconocido. chayan.

tuko-tuk
-

tukil ixuk. Una mujer extraa.


tukil winik. Un hombre
desconocido.
tuko. Tocayo. [La palabra es grave, tiene
el acento en la penltima
slaba]. tuku.
tukoaltik. Muchos tocayos.
tuktalaan. Desatar muchos o muchas
veces.
stuktalaan ja kawuji. Desat
muchos caballos.
tuktukil. Distintos, otros, diferencia,
cambio. tuk. [La expresin
tuktukil es una pluralizacin y,
a la vez, una intensificacin de
tuk. Es decir, lo otro se convierte
en plural y se enfatiza. La mera
pluralizacin se expresa, por
ejemplo, por este giro, ja tuk
matik tey soki, los otros que
estn con ellos. Pero en la
expresin de tuktukil chamel se
da la connotacin de la
diversidad especfica de las
enfermedades. Ahora bien, la
expresin tuktukil se estructura
de modo parecido a los matices
de algunos colores, elawal.
Por
ejemplo,
saksak,
blanqusimo. En el caso de
tuktukil, se agrega, adems, el
sufijo determinador -ilconocido
por snajtsil, casa que tiene un
propsito particular. As se forma
snajtsil ixim , troje, casa del
maz. En la forma de tuktukil,
los diferentes se refieren,
obviamente, a personas o cosas
determinadas].
tuktukile. Son distintos.
tuktukilex.
Ustedes
son
diferentes.
tuktukilotikon. Somos distintos

(t no).
anima tuktukil jastal ja
kelawtik. A pesar de la diferencia
del color de nuestra piel.
ba jujune jabil tuktukil ja
jpensartiki. Cada ao nuestros
pensamientos son otros/se
cambian.
jach tuktukilxta kateltikon.
As es que todos nosotros tenemos
distintos trabajos.
oj jlap tuktukil ja jkui. Me voy
a cambiar muchas veces.
tuktukil kaku. Cada da, otros
das.
tuktukil ja jkumaltiki. Nuestro
idioma es muy diferente en
comparacin con muchos otros.
oj ajyuk kitkin ba tuktukil
luwar. Habr temblores en varios
lugares.
jitsan tuktukil chamel. Muchas
enfermedades diferentes.
wan ka xnaa oj kumanukon
ja ba tuktukil kumal. Si pudiera
hablar yo en otras lenguas.
tuktukilaxi. Cambiar (de colores, del modo
de escribir).
tuktukilaxita ja kiximtiki.
Nuestro maz ya cambi de color.
tuktukilaxita ja stsijbaneli.
Cambi su modo de escribir.
tuku (1). Desatar, soltar. tukan.
oj jtuke ja skawuji. Voy a soltar
su caballo.
tuku (2) (regional). Tocayo. [La palabra
es grave, tiene el acento en la
penltima slaba]. tuko.
tukuman. Desatador.
tukuts. Trepatronco. [Xiphocolaptes
promeropirynchus].
tukwanum. Desatador.
tuk. Tbano. [Tabanus sp.]. tujka.
-

581

tula-tumtsin
tukaltik. Nube de tbanos.
tula. tulu.
tulan jachan. Muy aseada, muy cuidadosa.
tulu.
tulan jachan sok ja sbaj. Una
mujer muy aseada.
tulan jachan ay ja scheumi sok
ja snaji. Se esposa es muy
cuidadosa con el hogar.
tultalaan. Recoger muchas cosas.
tulu.
tultux. Tultush (comiteco), especie de
mariposa diurna color caf. [Si
entra en la casa, se dice que va
a venir una visita].
tulu. Recoger, recolectar, empezar,
levantar.
jtulu ja mayi. Recogi el cigarro.
oj jtultik ja cheneki. Vamos a
recolectar frijol.
stulu oj skumuk ja juuni.
Empez a leer el libro.
stulu skumajel. Comenz a
leerlo.
tuluxa ja oni. Levanta el
aguacate!
stulu ja juuni. Levant el acta.
oj jtul yajkachil ja smokelal ja
naitsi. Levantar de nuevo la casa
cada.
ojni syats sbaj ja kaltsiltika
yuj ja mi ajyi ja jastal ke
tulxuki ja luumkinali.Se
encoger nuestro corazn porque
no hubo esto desde que se cre el
mundo.
tulu sok ja matik och tsaani.
tsaan oj atupe ja matik och
bajtani. Empieza con los que
entraron ms tarde. Despus
pagars a los que entraron primero.
kulan abajik chin ja ba sti
sat ja kajwaltiki. yenani oj jak
582

stul-exa. Hganse pequeos


delante del Seor. l vendr para
levantar a ustedes.
tuluxa ja wachajtiltei.
bejyanxa. Levnta tu camilla,
camina!
tuluman. El que recoge.
tuluman chenek. El que recoge
frijol.
tulupan. Tulipan. [Hibiscus rosasinensis
L.].
tulwani. Trabajar de partera. tulu,
tulwanum.
oj jtulwanukon yala kabi ja
nana martai. Voy a trabajar de
partera me dijo la nana Marta.
tulwanum. Partera, comadrona.
mexepal. [La partera se llama
tulwanum, porque recoge del
suelo al recien nacido, ya que en
cuclillas la mam da a luz. Tanto
mujeres como hombres de edad
pueden servir de partera].
tumis, tumisal. Sobaco, axila.
stsootsil jtumistik. Pelo axilar.
tumtuni. Hacer cataplum, resonar.
jel xtumtuni ja luumi ta jipan ti
ba yojol. La tierra resuena mucho
si est hueca.
moki ja toni. tini tumtunia. La
roca cay e hizo cataplum.
tumtsin. Golpear, apisonar, patear, martillar,
pegar.
jtumtsin ja akintei. Golpe la
tabla.
stumtsin ja luumi ba oj spake
ja ba yoj naits. Apison la tierra
para apretarla dentro de la casa.
stumtsin ja luumi yuj ja tajki
lek. Pate la tierra porque estuvo
furioso.
stumtsin ja takini. Martill el
hierro.

tumtsintalaan-tupu
-

wa skana oj stumtsuk awi


bwelta. Quiere pegarte.
tumtsintalaan. Golpear muchas veces.
tumtsinuman. Golpeador, martillador,
apisonador.
tunan. Loma.
tunanaltik. Lomero.
tunan luum. Cimiento.
tupi. Apagarse, desmayarse, quedar sordo,
quedar ciego.
mi xtupi ja satja iti. No se apag
este ojo de agua.
tupta nichim. Se apag la vela.
tupta kak. Se extingui el fuego.
tup kik. Me desmay.
tup wawik. Te desmayaste.
tup schikin. Qued sordo.
tup jsat. Qued ciego, qued
invidente.
tupel sat. Ceguedad, invidencia.
tupelxa ja smuli. Se delito qued
apagado. [Ya no se habla del
delito. mul].
yaa tupuk ja jsat ja kakui. El
sol me ceg.
ja keni xkana ba mi oj tupuk
ja wawipi. Yo quiero que no se
apague tu fuerza.
tupu. Pagar, apagar. mul. [El
apagar explica los dems
significados del verbo. Es decir,
lo que se apaga ya no est. Por
eso, al pagar la deuda, stupu ja
sjeli, quiere decir, que la deuda
ya no existe, as como el fuego o
el manantial apagados ya no
estn. El fuego se extingui y el
manantial se sec. En este
sentido hay que entender el
stupu ja smuli, apag su delito.
ste tambin se extingui. De
este modo se manifiesta una
particularidad de la justicia

tojolabal. Del delito apagado


ya no se habla, ni tampoco del
delincuente que apag su delito.
Por eso no queda indeleblemente
en el expediente de la persona.
Dicho de otro modo, la justicia
tojolabal conoce el camino de
restitucin por la cual el deudor
apaga su deuda y el
delincuente apaga se delito.
De la misma manera se apag el
estorbo que sufri la comunidad
por el delito. sta, pues, queda
curada].
jtupu ja jeli. Pagu la deuda, pagu
el debe.
jtupu ja nichim. Apagu la vela.
ja ma mey swakaxi ti wa xwaj
stupea. El que no tiene ganado
va a alquilarlo.
oj katik stup ja smuli. Vamos a
hacerlo que apague su delito.
stupu ja smuli. Repar su delito.
stupuwe ja smuli. Apagaron su
delito. [El apagamiento se suele
hacer segn el acuerdo de la
comunidad].
wa xyaa stupjel ja swakaxi.
Alquila su ganado.
machunkiluka oj stupe ja
kontrobusyon. Quines pagarn
los impuestos?
wa stupu sbaj yenita. Se paga
a s mismo.
jtuputa jitsan takin ba oj
swinkilukon ja ba chonab
roma. Pagu mucho dinero para
hacerme ciudadano de Roma.
ojni tupjikona. Seguramente se
me pagar.
oj jtup awi ja yajni
lakumxiyoni. Te lo pagar a mi
regreso.
583

tupuman-tyenda
tupuman. Pagador, apagador.
tupuman jel. Pagador de deuda.
tupuman nichim. Apagador de
velas.
tuptalaan. Apagar muchas veces, pagar
mucho dinero u otras cosas.
turtuga. Tortuga. yechkawu.
turtuni. Pedorrearse fuerte.
turuncha. Trompa, trompo.
tusa. Tuza. [Heterogyamis hispidus].
tususi. Subir. tomomi.
wan tususuk ja stabil kaki. El
humo del fuego est subiendo.
tut. Tuturut. tutut, tutjuni, tutuya.
tutimani. Masticar con la boca vaca.
wa xkab wain. mey wael. wa
latutimaniyon. Tengo hambre y no
hay comida. Mastico con la boca
vaca.
tutis. Tuts (comiteco), ano.
tutjuni. Tocar (instrumento de viento).
wa xtutjuni ja ajmayi. Toca la
flauta.
tutut. Tuturut tut, tutjuni, tutuya.
wa skulan tutut. Hace tuturut.
tutuya. Cola de caballo. [Equisetum
laevigatum A. Braun]. [Los tallos
huecos se usan para silbar].
tut, tutjuni, tutut.
tuts. Moo del cabello, cola de cabello de
nias, tutz (comiteco).
tutsan.
1.
Cola corta con pelo (por ejemplo
del conejo).
2.
Corte de pelo puntiagudo en la
nuca.
tutsan ja yolomi. Su corte de pelo
es puntiagudo en la nuca.
tutsanaxi. Cortar el pelo.
tutsanaxita kolom. Se me cort
el pelo.
tutsanbes. Cortar el pelo.
stutsanbes ja snej ja kawuji.
584

Cort la cola del caballo.


tutsanbi. Cortarse el pelo.
tutsanbita ja snaj ja buruji. Se
cort la cola del burro.
tutstuni. Hincharse (guajolote), cortejar
(guajolote).
wan tutstunuk ja ajtso. El
guajolote est cortejando.
tuyal. Ajopuerro. [Allium kunthii G. Don].
tuyalaltik. Muchos ajopuerros.
tyempo. Tiempo, temporada. kaku.
styempo ja. Tiempo de lluvias,
tiempo de aguas.
mi styempouk ja. No es el
tiempo de lluvias.
chab oxe tyempo. Una
temporada.
ja tyempo ja wewoi jel ja
ajwalali. Hoy da todava hay
muchos finqueros.
suchuk ja tyempo. El tiempo se
mueve en ciclos. kaku.
tyempo tyempo wa xatiji.
Trabaja peridicamente.
ta kechan oj katik yi komon
atel wa xchayi ja tyempo yuj
ja pilan pilan ja kalajtiki. Si slo
tenemos trabajo colectivo se pierde
el tiempo porque nuestras milpas
estn separadas las unas de las
otras.
ta komon ja kalajtiki oj alinuk
mas ja kateltik yuj ja mixa oj
jchaytik tyempo ba bejyeli. Si
nuestra milpas son colectivas,
nuestro trabajo rinde ms porque
ya no perdemos el tiempo al
caminar.
tyenda. Tienda.
jun tyenda sbaj jun swinkil sbaj
yena spetsanil ja ganansya.
tukxa ja koperatiba. Una tienda
de un dueno (quiere decir) de l es

tyendabes-tyendaaxi
toda la ganancia. En la cooperativa
es diferente.
tyendabes. Abrir una tienda.
styendabes ja ba snaji. Abri
una tienda en su casa.
tyendabi. Establecerse una tienda.
komubalxa oj tyendabuk ja
ba jkomontik yuj ja ayxa
koperatiba sbaj jkomontik. Ya
est prohibido que se establezca
una tienda en nuestra comunidad
porque ya hay una cooperativa de
nuestra comunidad.
tyendaan. Utilizar para una tienda.
styendaan ja snaji. Utiliza su
casa para una tienda.
tyendaaxi. Establecerse una tienda.
tyendaaxita ja ba snaji. Ya se
estableci una tienda en su casa.

585

taba-tan

t
taba. Cepillar (madera), adelgazar
(tablas).
jtaba sok sakubte ja
akintei. Cepill las tablas con
hacha.
staba ja akintei. Adelgaz las
tablas.
taban skujol. Acordarse. jul
skujol.
tabanex jkujol. Me acuerdo de
ustedes.
tabana jpensar. Me acuerdo de
ti.
tabanon wakujol. Te acuerdas
de m.
tabanon yaltsil. Se acuerda de
m.
taban jkujol oj wakon.
Anhelo la comida.
taban (ay) jkujol oj jakuk.
Dudo si llegar.
wa xkaa taban jkujoltik ja
kutsilaltiki. Ansiamos nuestro
bienestar.
tabkujol. Preocupacin.
wa xkab tabkujol. Tengo
preocupacin.
mok awab tabkujol. Que no
tengas preocupacin.
tabkujolani. Preocuparse.
jel xtabkujolani. Se preocupa
mucho.
tabtalaan. Cepillar mucha madera.
tabtuni. Adelgazar madera, sentir
nostalgia, tener prisa, aorar.
wa latabtuniyon sok ja
kecheji. Estoy adelgazando
madera con el hacha.
wa xtabtuni jkujol ba jnaji.
Siento nostalgia por mi casa.
586

jel xtabtuni ja jkujoli oj


kotkon. Tengo mucha prisa de
llegar.
wa xtabtuni jkujol ja chamel
winiki. Aoro al muerto.
tabtunum. El que cepilla madera.
tabuman. El que cepilla madera.
taja. Hender, partir.
oj jtaje jun ake. Voy a hender
un trozo.
staja xenuk ti ba te. Parti un
pedazo del rbol.
tajxi ba snalan. Se parti en
medio.
taji. Partirse, agrietarse.
tajelxa wawoki. Se le apart la
piel del pie.
taji ja yibel naits. Se agriet la
pared.
tajta ake te. Se parto el trozo.
tajta pakab luum. Se quebraj
el bajareque.
tajtuni. Chasquear, dar chasquidos.
wa tajtuni ja kaktiki. La lengua
chasquea.
wan tajtunuk ja tsuumi. El
ltigo da chasquidos.
tajuman. El que parte madera.
tan. Momento, ahora, rato, tiempo.
ja yora jnebatik tani ja juuni.
En el primer momento cuando
aprendimos a leer.
jijlanik tani. Descansen un
momento/ahora.
oj ka tan awi ja juna ja
yankakui. tixa wa xki jechel.
Hoy, por un rato, te presto mi falda.
Maana me la devolvers (la
recibir).
wa xmaja tan awi waxanabi. Te
pido que me prestes tus caites por
un rato.
waxa tani. Hace un ratito.

tantax-tejtunum
-

mokto achayon tani. No me


atormentes ahora.
cha jachni ja wenlexi tekanik
tani. As tambin ustedes esperen
un tiempo.
tantax. Plumn, plumaje fino de pollitos.
taxkarin.
tarari. Cantar (de la tangar matorralera).
ti, tij. tarari.
wan tararuk ja tiji. Est cantando
la tangar matorralera.
tartax. Chapulin. tsitil, tsitit.
tartoni. Roncar, estar ronco, mugir.
wa xtartoni ja karo. El carro
ronca [al oirlo desde lejos].
wa xtartoni ja snuki. Est
ronco.
wa xtartoni ja tsatsal iki.
Muge el viento fuerte.
tas. Especie de pajarito no identificado.
Es de menor tamao que el
picamadero.
tasi (regional). Sonar (madera).
taspun. Chocar, encontrar por casualidad,
toparse.
staspun sbaje ja aktobusi.
Los autobuses chocaron.
wa staspun sbaje sok ja
tajnumi. Choc con el jugador.
jtaspun
jbajtik.
Nos
encontramos por casualidad.
staspun sbaje ja ba kini. Se
toparon en la fiesta.
taspuntalaan. Chocar muchas veces,
toparse muchas veces.
tatsan. Muy corto [del mecapal, de la
camisa, de la falda].
tatsan lek ja tajabi. El mecapal
es muy corto.
tatsan lek ja jkui. Mi camisa
es muy corta.
taxan. Encuerado, calvo. tayan,
tuxan.

yaawon kan taxan. Me


encueraron.
taxan solom. l es calvo.
taxani. Encuerarse, desnudarse.
taxpumanotik. Somos aplaudidores.
taxpun. Palmotear, dar con la mano.
wa
xtaxpun
jbajtik.
Palmoteamos.
wa xtaxpun kechmaltik.
Palmoteamos sobre los muslos.
wa xtaxpuntik ba ton. Damos
con las manos sobre la roca.
staxpujel skabei. Su aplauso.
taxpuntalaan. Palmotear muchas veces.
taxkarin. Plumn, plumaje fino de pollitos.
tantax.
taxkarinaxi. Emplumecerse.
taxkarinaxita ja yal muti. Los
pollitos se emplumecieron.
tayan. Calvo, peln. taxan.
tayan solom. l es peln.
tayan yolom. l es peln.
teban. Sobras de lquidos en el vaso o la
taza, charquito. tobe.
jun teban kani. Quedaron
las sobras.
jun teban ja ti ba luum.
Un charquito.
tebani. Quedar sobras de lquidos en
vasos o tazas, quedar charquitos en
la tierra.
tebani ja ti ba luum.
Quedaron charquitos de agua.
tebe. teban. tobe.
jun tebe kan ti ba baso.
Quedaron las sobras en la taza (de
peltre).
tejchi. Alabearse.
tejchi ja akintei. Se alabe la
tabla.
tejtuni. Gruir el puerco al enojarse y al
estar a punto de atacar a alguien.
tejtunum. Puerco grun, puerco
587

tena-tilan
gruidor.
tena. Apretar, prensar, forzar, oprimir,
obligar.
tenaxa. Apritalo.
tenubalon yuj ja kateli. Estoy
en apuros por el trabajo.
stena ja koko ja toni. La roca
me prens el pie.
wa stenawa ja ajwalali. El patrn
te aprieta.
wa stenawotik ja ixatalanum
ba oj atijukotik ba slekilal
yena. El explotador nos fuerza a
que trabajemos para l.
wa stenawotik ja mandaranumi.
El mandn nos oprime.
wa stenawotik ja ordeni. La ley
nos obliga.
ja ma wa stenawa oj akuluk
ja yateli. El que te obliga a que
hagas su trabajo.
tenjum. Oprimido.
tenjumotik. Somos oprimidos.
tentalaan. Apretar muchas cosas,
etctera. tena.
tentex. Cangrejo. yax, andres,
andrejo.
tenuman. Opresor.
tenwani. Apretar, oprimir.
jel xtenwani. Aprieta mucho.
mi xkanatik ja tenwaneli. No
queremos la opresin.
tenwanum. Opresor.
tilan. Necesario, necesidad, necesitar.
jel tilan. Es muy necesario.
tilan oj kotkotik ba och
kaku. Tenemos que llegar en la
tarde.
tilan oj ajyan alumanani
kujtika ja ba sti sat ja
mandaranumi. Tienes que ser
nuestro testigo delante del
gobierno.
588

mi tilanuk oj jijlukotik. No
hace falta que descansemos.
mi tilanuk yuj yajnanum. No
necesita del mdico.
tilan ajyi oj waj ganar. Tuvo
que ir a ganar [es decir. a trabajar
en las fincas, en la ciudad, en
Estados Unidos]. ganar.
tilan kujtik ja kaaltiki.
Necesitamos el agua.
tilan lek ja kateltiki. Nuestro
trabajo es bien importante.
tilan oj jakuk. Es preciso que
venga.
tilan oj jkuluk ja oxomi.
Tengo que hacer la olla.
tilan oj jmantik atsam.
Debemos comprar sal.
tilan oj taxuk ja iximi. Hay
que conseguir el maz.
tilan yuj ja luum iti. Necesita
esta tierra.
jas atelil ja mas tilani. Cul
es el trabajo ms urgente/
importante? [Es decir, en este
momento. El sufijo -il se refiere
a un trabajo particular].
jas mandariluka ja mas tilani.
Cul es la ley ms importante? [A
diferencia de la oracin que
precede,
los
sufijos
se
multiplican: -iluka, no slo se
pregunta, pues, por una ley
particular, sino que tal ley podra
ser la ms importante, por eso
se emplea -uk y a ste se aade
la vocal -a por la pregunta].
wa schonowe ja sjastik sbaje
ba oj spuk sbaje chikan
jastal ja stilan yujilei. Venden
su bienes para compartirlos entre
ellos segn sus necesidades. [Esta
entrada y la siguiente convierten

tilili-tosuman slujmal teja ba oj chokbuk


el adjetivo/adverbio tilan en
sustantivo por los afijos
agregados que forman stilan y
stilanil].
oj snebe ba oj skuluk ja
jastik junuki ja ba leki ta ay
stilanil. Que aprendan hacer las
cosas buenas si hay necesidad.
tilili. Alinearse, estar puesto en lnea recta.
stilili ja kerem jumasai. Los
muchos se alinean.
mi xtilili ti ba chojlal ja iximi.
El maz no est puesto en lnea
recta en el surco. [Note que no
se emplea el afirmativo wa].
tina. Llenar bien (bolsa, morral), henchir.
tina lek ja wamorali. Llena bien
tu morral.
jtina ja jmorali. Hench el morral.
wa xtinawa ja ani. Te doy el
remedio con la botella por la boca.
tinuman. El que da trago a otros y los
obliga a tomar, seductor, tentador.
mi tinumanukon. mi xkana oj
yakban. No te obligo a tomar. No
quiero que te emborraches.
tinuman ja men xinani. wa
skana oj jkumuk. Esa ladina
es seductora. Quiere que le hable.
tinuman ja tan winiki. wa skana
oj smanon sok ja stakini. Ese
hombre es tentador. Quiere
comprarme con su dinero.
tobe (regional). Sobras de lquidos en el
vaso o la taza, charquito.
teban, tebe.
toj. Sonido al labrar madera.
wa xkab toj. Oigo el sonido de
labrar madera.
tolo. Echar, vaciar, descargar, extinguir.
jtolo ja jai ja ba kolom. Me
ech el agua sobre la cabeza.
stolo ja ixim ja ba moochi.

Vaci el maz en el canasto.


jtolo ja kijkats ja kamyoni.
Descargu la carga del camin.
stolo yi ja kaki. Extingui el
fuego con agua.
toltalaan. Echar muchas cosas o muchas
veces, vaciar muchas cosas.
stoltalaan ja ixim ja ba
koxtali. Vaci el maz en muchos
costales.
toluman. Descargador.
tolwani. Arrojar en la cara.
oj tolwanukon awuj ja jai. Te
voy a arrojar el agua en la cara.
tomo. Comer tacos o tortillas enrolladas.
stomo xenwaj. Comi un taco
de frijoles.
toman. Cmetelo!
tomtalaan. Comer rpido un taco que le
arrebat a otro.
oj jtomtalauk ja sxenwaji.
Voy a comer rpido su taco.
tomuman. El que quita a otros mucha
comida.
tomwani. Quitar a otros un taco.
tomwanum. El que quita a otros un taco.
tonan. Tieso (de algo que debe ser
flexible).
jel tonan ja wawulei. Tienes una
resortera muy tiesa.
tonanaxi. Quemarse (la comida).
tonanbi. Quemarse (la comida).
tonanbita ja cheneki. Se
quemaron los frijoles.
tontox (arcaico). Coa. ajlumtakin,
ajtakin, ajwuntakin, antakin.
toso. Cortar (de golpe), partir.
jtoso ja koki. Me cort el pie.
stoso ja sii. Parti la lea.
tostalaan. Cortar muchos pedazos.
tosuman. Leador.
tosuman slujmal teja ba oj chokbuk.
Espolvoreador del barro para tejas.
-

589

toswani-tukanbi
toswani. Cortar.
toswani kuj sok smachit. Me
cort con el machete.
toswanum. El que corta a alguien.
toyan. Combado. lojan, yakan.
toyanxa ja aachi. La hamaca
est combada [por el peso
adentro].
toyan lek ja sbolsai. Su bolsa
est bien llena.
toyanaxi. Combarse, pandearse.
toyanaxita aach. La hamaca ya
se pande.
toyanbi. Combarse, pandearse.
oj toyanbuk ja aachi. La
hamaca se va a pandear.
toybin. Enarcar, meter.
stoybin ja smachiti. Enarc el
machete.
stoybin ja stakin ja ba skui.
Meti el dinero en la camisa. [La
camisa es el lugar de guardar
dinero y cosas de valor porque
el calzn no tiene bolsas].
toybintalaan. Enarcar muchas veces,
meter muchas cosas.
toybinuman pulte. Arquero.
toyinaji. toynaji.
toynaji. Combarse, rizarse el agua [de
una laguna].
toynajita aach. Se comb la
hamaca.
wa xtoynaji ja jai ja ba niwan
pampa ja. Se riza el agua de la
laguna.
toyo. Combar, alabear, torcer. [No hoy
que confundirlo con toyo].
tujan. Gota. tuje.
tujan yaman. Moteado.
tujan yaman kik. Moteado de
negro.
tujbe. Gota de pus.
tujbeaxi. Supurar.
590

tujbeaxita kok. Me supur el


pie.
tuje. Gota. tujan.
tujpiji. Gotear.
jel xtujpiji. Gotea mucho.
ja stikawi wa xtujpiji. El sudor
le cae en gotas.
tujpijum. Goteante.
tujpijum ja sjamulabil ja
sputsinulabil. La llave de la
manguera est goteante.
tujpin. Echar gotas, crear, destinar
escoger. [En el sentido de crear,
destinar, escoger, el verbo suele
referirse a las fuerzas del
satkinal].
stujpin ja yajnal ja ba jsat. Me
ech gotas en el ojo.
stujpin ja satkinal ja jwawtik
sok ja kuluman skolta. El gran
padre con sus ayudantes
formadores crearon el mundo.
tujpiji ba oj chamkon. Se me
destin que muriera.
tujpinubalon yuj ja matik
stujpinon. Soy escogido por los
que me escogieron.
tujpintalaan. Echar muchas gotas, crear
a muchos.
tujtuni. Gotear.
jel xtujtuni. Gotea mucho.
tujtunum. El que echa muchas gotas.
tukan. Trepado. luchan.
tukanon te. Estoy trepado sobre
un rbol.
tukanaxi. Trepar, encaramarse.
luchanaxi.
tukanaxiyon ja ba te. Me
encamar sobre un rbol.
tukanbi. Encaramarse, trepar.
luchanaxi.
tukanbita ja niwan oxom. Se
encaram el tinaco.

tun-tusanbes
tun. Poco.
tan tun ja. Psame un poco de
agua.
tanik tun atsam. Psenme un
poco de sal.
kechan tunuk. Slo un poco.
ta ayto tusan ja cheneki oj
ki tunuk. Si todava hay un poco
de frijoles tomar unos pocos.
jasunka ay tun ba kala tata.
Qu hay, pues, querido tata. [Se
trata de un giro idiomtico que
incluye tun].
turtuni. Pedorrearse fuerte.
jel xturtuni ja kawuji. El caballo
se pedorrea muy fuerte.
turtunum. Pedorro fuerte.
tusan.
1.
Poco, algo.
tusan askal. Poco de panela
(piloncillo).
tusan wokol. Poco difcil. Pero
wokol tusan.
jastal ay ja kalajtiki. - lek ay
tusan. Cmo est la milpa? Est algo buena. [No se suele
decir, lek ay ni jel lek ay. Se
agrega tusan porque, al afirmar
que est buena a secas, puede
provocar que suceda algo, y ya
no estar buena].
tejkaji tusan ja jai. Las lluvias
se pararon un poco.
wa xalini tusan ja kateltik.
Nuestro trabajo produce poco/algo.
ja
kechan
tusani
oj
koltajukei. Slo se les ayudar
a algunos.
ja mas tusan. ja mas jitsan. Los
pocos, los muchos.
tusanxta skana ba mixani oj
awilonex. Poco tiempo falta que
ya no me vern.

2.

jel tusan. Menos (Hay que notar


que el tusan pospuesto reduce
el valor del adjetivo que le
precede. En este sentido se puede
usar al restar en artimtica, pero
se emplea poco].
wokol tusan. Menos dficil.
tusan wokol.
mas tsaan tusan. Un poco ms
tarde.
oxe tusan ja ba jun tajbe oj
ya juklajune. Tres menos de
veinte da diecisiete.
tusan mey jun lewa ja snajtili.
Un poco menos de una legua es la
distancia. [En este caso el tusan
precede a la expresin de cuyo
total hay que restar algo. Por la
negacin que sigue a tusan se
explica el giro idiomtico.
Literalmente la frase dice, poco,
no hay/es una legua la
distancia].
3.
tusan yaman.
kanto tusan yaman ja iximi.
Qued algo de maz regado.
mas lek oj jnebe ta oj awal
kabi takaltakal tusan yaman.
Voy a aprender mejor si me lo dices
poco a poco pocas cosas.
yaman.
4.
stusanil.
ja stusanil ja jabon kiojta.
Tengo un poquitillo de jabn.
tusanaxi. Escasear.
wa xtusanaxi ja cheneki. Los
frijoles escasean.
tusanbes. Escatimar, poquitear, reducir
wa stusanbes ja jwaeltiki. Nos
escatima la comida.
stusanbes ja jtsakoltiki. Nos
poquite el salario.
oj stusanbes ja jluumtik ja
591

tusanbi-tuxtunum
pilaluumi. El ingeniero agrnomo
reducir nuestra tierra.
tusanbi. Escasear.
tusanbita ja kiximtiki. Escase
nuestro maz.
tusila. Poqusimo. [Un forma
espaolizada de tusan para
producir un diminutivo].
tut. Egosta. pilpil winik. [El
comportamiento egosta se
reprueba por los tojolabales as
como se hace con respecto al
pilpil winik y a aquellos que
quieren lucirse. niwan].
jel tut yena. l es muy egosta.
jun tutil winik. Un egosta.
tuton. Soy egosta
ja stutil ja ajwalali. El egosmo
del patrn.
mi tutuka. No eres egosta.
tutaxi. Volverse egosta, interesarse slo
en s mismo.
mok tutaxan. No te vuelvas
egosta.
tutbi. Volverse egosta, interesarse slo
en las cosas de uno mismo.
wa xtutbi mi yocheluk ja
jkomontiki. Se interesa solo en s
mismo. No le importa la
comunidad.
tuxan. Desnudo por completo y sentado.
taxan.
tuxanbes. Desnudar, desvestir.
skana ja loktor oj jtuxanbes
jbaj. El mdico quiso que me
desnudara.
tuxpilan. Dar palmadas en la espalda.
stuxpilan ki. Me dio palmadas
en la espalda.
tuxpin. Aplaudir, palmotear, pegar
(regional), aplastar.
stuxpin
ja
skabei.
Aplaudieron.
592

stuxpin ja skabei yuj skoraja.


Palmotearon de coraje.
oj jtuxpuka bwelta. Te voy a
pegar.
wa stuxpin yi ja waji. Aplasta la
tortilla.
wa stuxpin yi ja yechmali. Se
palmotea el muslo.
tuxpintalaan. Aplaudir o palmotear
muchas veces.
stuxpintalaan ja skabe ti ba
kini. En la fiesta aplaudieron
mucho.
tuxtuni. Pisar fuerte.
wa xtuxtuni ja jxanabi. Mis
caites pisan fuerte.
tuxtunum. Pisador fuerte.

tsaa

ts
[Nota. Los tojolabales prefieren
escribir ts en lugar de tz. En
ediciones anteriores seguamos
usando tz, sin embargo, en
esta nueva versin decidimos
respetar la decisin de los
tojolabales de utilizar ts. El
sonido de ambas manera de
escribir el fonema es el mismo.
En trabajos previos preferimos
usar la grafa de tz porque de
esta manera se expresa que se
trata de un sonido indivisible, al
no existir en tojolabal la grafa
z. El ts, en cambio, da a
entender que el fonema se
compone tanto de t como de
s y, por eso, se puede dividir
o separar. Independientemente
de una de las dos maneras de
escribir el sonido, se trata de
un solo fonema o sonido para
el cual el espaol carece de
una grafa. En tojolabal
tenemos que emplear dos letras
o grafas, pero que no se nos
olvide que es un solo sonido
indivisible. Las dos letras no
deben separarse, por ejemplo
al final de una lnea. A pesar
de que ts no expresa lo
indivisible de la grafa,
optamos por utilizarla
repetimos porque as lo han
decidido los tojolabales y
porque como ya indicamos
da igual si escribimos el sonido
por ts o tz. Lo mismo que
dijimos con respecto a ts y
tz se aplica a las dos grafias

saltilladas o glotalizadas, es
decir, ts y tz].
tsaa.
1.
Escoger, elegir, nombrar. [Las
elecciones se deciden por
consenso y no por mayora].
stsaa ja ma ay yatel ja
komoni. La comunidad nombr a
las autoridades.
ja winik it jtsauneji ja komoni.
El hombre al que ha elegido la
comunidad.
oj tsatik ja jastik junuki ja jas
wa skana ja jkomontiki.
Escogeremos las cosas que quiere
la comunidad.
oj jletik jun presidente oj
jtsatik ba jpetsaniltik ba oj
schol kabtik. mi oj ajyuk
mandaranumuk
yena.
Bucaremos a un presidente. Lo
escogeremos entre nosotros para
que nos oriente, y que no sea
mandn.
jtsaa jun jmoj ba oj waj jmok.
Escog a un compaero para que
fuera conmigo.
stsaa ja bej ja ba leki. Eligi el
buen camino.
2.
tsaa sok.
stsaa sok jimich ja chui. Caz
la ardilla con la honda.
stsaa sok pulte. Dispar el arco.
stsaa sok smilbal ja pumusi.
Mat la paloma con resortera.
3.
tsaji yuj.
mi sbejuk ta oj tsajuk yuj ja
kentikoni. No es justo que nos
juzgue por la apariencia.
mi xkanatikon oj tsajuk awuj
ja eskwelante jumasai. No
queremos que mimes a los
escuelantes.
593

tsaan-tsajla
-

tsaubal awuj ja ramiroi.


Ramiro es tu consentido.
tsaubalxa kani ja te iti. Este
rbol ya est escogido.
tsaan. Tarde, despus. [La palabra
tsaan, desde la perspectiva del
espaol, puede significar el
comparativo en el sentido de
ms tarde. En el contexto
tojolabal el tsaan representa
siempre la idea del despus, de
algo que ya pas y por
e s t a razn corresponde al
comparativo del espaol. Por
ello, el que lleg tarde a la junta
lleg despus del inicio de la
junta y as se puede traducir que
lleg ms tarde].
tsaanxa juli ti ba tsomjel. Lleg
tarde a la junta.
pe ja nanali tsaanxta oj wauk.
Pero la mam comer despus.
tsaanto oj jakuk. Legar
despus.
bajtan atijtik mas tsaan
jijlitik. Primero trabajamos, ms
tarde descansamos.
tsaanok. Clase de mastique.
tsakul. Buenas noches.
tsakul kala bankila. Buenas
noches hermano.
tsauman. Elector.
tsawani. Repartir. [El verbo se deriva de
tsaay se explica que al
repartir se escoge lo que que
reparte. De la misma manera se
explica el sustantivo tsawanum].
tsawani sok ja ateli. Reparti
el trabajo.
tsawanum. Mayordomo.
tsajla. Seguir (a veces a escondidas),
rastrear, imitar.
wa stsajlayon. Me sigue.
594

ojxa jtsajlaya oche. Yo voy a


seguirte.
stsajla ja kujlaj chej. Rastre el
venado.
wanxa stsajlatik ja smodo jnali.
Ya imitamos el estilo de los ladinos.
[La imitacin del comportamiento
de la gente de la sociedad
dominante representa, desde la
perspectiva tojolabal, un peligro
constante desde la invasin de
los europeos. stos se han
presentado como modelos
sociales, polticos, religiosos y
culturales. De esta manera se
da
la
enajenacin
o
desculturalizacin para los
tojolabales. Adems hay que
recordar que muchas formas
de la imitacin fueron
imposiciones en el servicio
obligado a los nuevos amos.
Tambin hay que recordar que
la compra de tojolabales por
dinero, promesas y otros
atractivos siguen vigentes
hasta el da de hoy. As se
explica la entrada para este
comentario. Es el verso de un
poema/cancin actual que
subraya la conciencia entre
algunos o muchos tojolabales en
cuanto al peligro de la
destojolabalizacin en la
actualidad. Vase Carlos
Lenkersdorf, ed. 1999: 64].
tsajlayik ja jastik ja ba leki.
Sigan los buenos ejemplos.
ja ma wa stsajlayon. El que sigue
a m. [En comiteco, sin embargo,
se dice, el que sigue a yo. Es
un ejemplo instructivo de la
influencia del tojolabal en el

tsajlani-tsala
espaol local. Pero, adems,
seala en el comiteco un ejemplo
de la ausencia de los casos
oblicuos como existe en
tojolabal. Dicho de otro modo,
manifiesta la intersubjetividad
porque el que sigue y el yo son
los dos sujetos que se
complementan y no admiten
objetos. El ejemplo es de
importancia adicional, porque lo
enunci una mujer de Comitn
para corregir a otra mujer, del
centro de la repblica, que dijo
el que sigue a m. A la mujer
comiteca no le pareci correcta
y de ah la correccin].
tsajlani. Seguir.
wan tsajlanel. Est siguiendo.
tsajlanum. Seguidor.
tsajlatalaan. Seguir a muchos o muchas
veces.
tsajli. Escapar.
tsajli jun chitam ti ba yoj kul.
Un puerco escap al monte.
tsajli ja akixi. La muchacha se
escap con un hombre.
tsajluman. Seguidor.
tsaka.
1.
Querer cortejar.
wa stsaka ja akixi ja solteroi.
El soltero quiere cortejar a la
muchacha.
2.
Alinear.
stsaka ja jbakeli yuj ja smicha
ja koki. Me aline el hueso porque
se me zaf el pie.
3.
Relinchar (regional).
tsakbakinum. Huesero.
tsakini (regional). Relinchar.
tsakla. Pretender.
wa stsakla ja akix iti ja
pegroi. Pedro pretende a esta

muchacha.
tsakolani. Estar amaestrado, entrenado.
kajtes, lekbes.
tsakolanita ja tsii. El perro est
entrenado
tsakolanum. Perro amaestrado, perro
entrenado.
tsakolub. Avispa. [Pepsis sp.].
wa smila am ja tsakolubi.
(Esta) avispa mata araas.
tsakolum. tsakolub.
tsakoluum. tsakolub.
tsakwani.
1.
Enamorarse, querer cortejar.
tsakwanita kunin. Mi hijo se
enamor.
2.
Relinchar (regional).
tsakwanita ja kawuji. El caballo
relinch.
tsaka. Cepillar (con ramas), lustrar.
stsaka ja skawuji. Cepill su
caballo (con ramas).
stsaka ja sapatoi. Lustr sus
zapatos.
stsaka ja swexi. Cepill su
pantaln.
stsaka sbaj ti ba yoj ika. Se
cepill en el temazcal.
tsaktalaan. Cepillar mucho o a muchos.
tsakuman. Lustrador, el que cepilla.
tsakwani. Cepillar, lustrar.
jel lek wa stsakwani. Lustra
muy bien.
tsakwanum. Lustrador, el que cepilla.
tsala. Caminar en fila, pasar en serie. [Si
se quiere sealar que se sigue a
alguien al caminar en fila, se
emplea el verbo tsajla].
wa stsalawe. Caminan en fila.
oj jtsaltik och jpetsaniltik.
Todos vamos a caminar en fila.
oj jtsal jbajtik. Vamos a caminar
en fila.
595

tsalali-tsamal
-

wa stsala sbaje ja aktobusi.


Los autobuses pasan en serie.
tsalali. Ir y venir, subir y bajar, entrar y
salir.
wa stsalali ja chabi yuj ja
jitsanxa ja chajnuli ba kaku
jumasa ay snich ja yojyomi.
Las abejas van y vienen porque hay
muchas cuando florece el yojyom.
tsalan. En fila (al caminar), en serie.
tsalan aytik. Estamos en fila (al
caminar).
tsalanotik. Estamos (caminando)
en fila.
tsalan oj bejyukotik. Vamos a
caminar en fila.
wantik bejyel tsalan. Estamos
caminando en fila.
tsalan ja aktobusi. Los
autobses pasan en serie.
tsaltsuni. Ir y venir, entrar y salir, subir y
bajar.
tsaltsuni ja jmojtik ti ba
aktobus. Nuestros compaeros
suben y bajan del autobs.
tsaluman. Delantero, el que va delante de
una fila.
tsalwani. Ir delante de una fila.
tsalwani ja ramiroi. Ramiro fue
delante de la fila.
tsalwanum. Delantero, trabajador que
arrastra a los dems.
tsamal. Bonito, bello, hermoso, alegre, paz.
[ conceptos: bello].
jel tsamal ja nichimi. La flor es
muy bonita.
jel tsamal wawaltsili. Tu
pensamiento es muy bello.
[Literalmente, tu corazn es muy
bonito. Se dice corazn en
lugar de pensamiento, porque
el corazn es la fuente del
pensamiento.
Desde
la
596

perspectiva
tojolabal
el
pensamiento no viene de la
cabeza ni del cerebro. Por o
tanto, el pensamiento no es
cerebral].
jelxa tsamalik ja jku jwextiki.
Nuestra ropa es muy bonita.
jel tsamal ja sat kinali. El mundo
es muy hermoso.
jel tsamal ja kini. La feria es muy
bonita/alegre.
jel tsamal ja tsomjeli yuj ja jun
jkujoltik ja spetsaniltiki. La
asamblea sale muy bonita porque
todos nosotros somos de un
corazn. [En esta entrada se
agrega un aspecto importante
del tsamal. En la asamblea se
manifiesta el NOSOTROS gracias al
cual todos los asamblestas estn
unidos en la diversidad y
pluralidad de opiniones que
presentaron
pero
que
condujeron al consenso. sta es
la razn por la cual ven bonita
la asamblea]
kaaxa tsamal. Vete en paz!
tsamal oj ajyuk ja naits iti.
Paz est con esta casa.
yajni staa ja chayum chej yaa
kajan ba stejleb ba tsamal oj
ajyuk. Cuando encuentra el
borrego perdido lo pone sobre sus
hombros porque feliz estar.
ayni ja ma wa stoyo sbaje jel
tsamal aye. Hay los que se
alaban a s mismos y piensan que
son muy justos.
oj kaltik jun tsamal kumal ja
ba karro smana ja komon
jumasai. Diremos la bendicin del
carro que compr toda la
comunidad.

tsamalaxi-tsatsalan
-

jel tsamal ja ma jakum. Bendito


el que viene.
tsamalaxi (verbo terciopersonal). Hacerse
bonito, reverdecer, componerse,
engordar.
oj tsamalaxuk ja jnajtiki. Se va
a hacer ms bonita nuestra casa.
tsamalaxita ja iximi yuj ja jai.
Por la lluvia el maz reverdeci.
tsamalaxita jnan. Mi mam se
compuso.
tsamalaxita ja wakaxi yuj ayxa
swael. El ganado engord porque
ya tiene forraje.
tsamalaxi yuj ja pojkita ja
yunini. Se algr porque naci su
hijo.
tsamalbi. Hacerse bonito, cambiarse.
oj tsamalbuk. Se va a hacer
ms bonito.
tsamalbiyon jelxa kux ja jwexi.
Me cambi porque mi calzn ya
estaba muy sucio.
oj tsamalbukotik yuj ja ayxa ja
skakuil ja kini. Alegrmonos
porque ya es el da de la fiesta.
tsamalkujolani. Dar un buen ejemplo.
tsamalkujolani ja chamel
winiki. El muerto dio un buen
ejemplo, el muerto mostr su buen
corazn.
tsana. Encender, pegar fuego, incendiar.
jtsana jmay. Encend el cigarro.
stsana ja naitsi. Peg fuego a la
casa.
stsana ja tajaltiki. Incendi el
ocotal.
tsantselaw (regional). Una luz que aparece
de noche en los cerros, se dice que
son gente que camina debajo del
cielo (yib satkinal). Se dice que
no son relmpagos, se dice tambin
que su contemplacin hace

desaparecer las verrugas.


sanselaw, sansewal.
tsanuman. El que enciende algo,
incendiario.
tsanuman ja ermita. El
incendiario de la ermita.
tsapito, tsapo. Pequeo de estatura,
chaparro, tzapito (comiteco), tzapo
(comiteco).
tsats. Duro, fuerte, paralizado, listo.
tsats lek ay. Est bien duro.
tsatsal luum. Tierra dura y seca.
tsatsal winik. Hombre fuerte.
ja stsatsal ja yijlab jawi. La
fuerza/el resplandor de aquella luz.
jel tsats ay ja te iti. Esta madera
est muy dura.
tey jun winik tsats ay ja skabi.
Ah estuvo un hombre que tuvo la
mano paralizada/tiesa.
jel tsats ay ja smuli. Su delito es
muy grave.
jel tsats wa xyala kabtik. Nos
habla muy recio.
jel tsats wa xyaa ki ja ojobi.
Me da una tos muy fuerte.
tsats wa xkumani. Habla fuerte
(en voz alta, no se considera bien).
yamji jun swayel tsats lek ja
keremi. Agarr al muchacho un
sueo profundo.
mi tsatsukon. No soy listo.
mok xiwanik tsats laajyiyex. No
tenga miedo, tengan nimo.
jas yuj wanex tsatsal kumali
sok. Por qu estn discutiendo
con ellos?
tsatsalan. Fortalecer.
ti stsatsalan skujolan sbajea.
Entonces se fortalecieron los unos
a los otros. [El verbo
tsatsalkujolan se divide para
formar dos, tsatsalan y kujolan
597

tsatsalkujolan-tseej
que, al modo tojolabal, repiten
y as enfatizan la misma idea. De
esta manera observamos que
ambos verbos se acercan
semnticamente. Ambos fortalecen
el corazn].
tsatsalkujolan. Animar, inspirar.
stsatsalkujolan ja smojei.
Anim a sus compaeros.
tilan oj jtsatsalkujoluktik ja
jkomontiki. Tenemos que inspirar
a la comunidad.
tsatsalkujolan abaj. Ten nimo.
tsatsalkujolan abajex sok
wawateli. Anmense a trabajar.
stsatsalkujolan sbaj. Tuvo
valor.
tsatsalkujolan abaj. Anmate!
tsatsbi. Hacerse duro, endurecerse.
tsatsbita slujmal teja. El barro
para hacer tejas se hizo duro.
tsatsbi ele ja ajwalali. El patrn
se endureci.
tsatsbita yuj jun an ba
ajnanum. Se paraliz por un
remedio del curandero.
oj tsatsbuk ja askali. La panela
(el piloncillo) va a solidificarse.
wan ama tsatsbi wawinkili
sjobo awi ja loktori. El doctor
te pregunt si tuviste ereccin.
tsatselaxi. Cambiarse.
oj tsatselaxukon jelxa kux ja
jkui. Me voy a cambiar porque
mi camisa est muy sucia.
tsatselbi. Cambiarse.
tsatselbiyonta. Ya me cambi.
tsatsji. Cambiarse, estar vestido.
tsatsjiya jel anup. Te cambiaste,
ests muy guapa.
tsatsjel lek ochi. Entr bien
vestido.
tsawa. Escardar (con las manos).
598

stsawa ja tsileli. Escard la


basura.
tsawan. Mezclado con basura, erizado.
tsawan ja cheneki. Los frijoles
estn mezclados con basura.
tsawan ja stsootsil ja chitami.
La cerda del puerco est erizada.
tsawtsuni. Crujir (hojas secas al pisarlas).
tsoktsoni.
tsawtsunita ja spowil te
jumasai. Las hojas secas de los
rboles crujen al pisarlas.
tsawuman. Escardador. tsawa.
tsayawste (regional). Especie de planta
medicinal cuyas hojas hervidas se
aplican calientes a las torceduras
y fracturas.
tse. Risa. [No se usa a solas].
loil tsexta aye. Platican
rindose.
loil tsexta aytik. Platicamos
rindonos.
tsea, tsean, tsein. Reirse de alguien.
[Se considera una mala
costumbre si uno se re de otra
persona. Si alguien quiere rerse
de alguien, que se ra de s
mismo].
jatseayon. Te reste de m.
jatseanon. Te reste de m.
jel oj stseukon. Se va a rer
mucho de m.
ti oj atseayona. Te vas a rer de
m.
tseanxa. Rete de l.
tseayik. Ranse de ella.
jel stseine ja buruji. Mucho se
rieron del burro.
wantik stsejel ja tsii. Nos
estamos riendo del perro.
tseej. Risa.
takin tseej. Risa sin razn.
wanon tseej sbaj. Me estoy

tseel-tsepa
riendo de l.
wa xkab tseej. Oigo la risa.
sjawtsun sbaj tseej. Se
carcaje.
uman tseej. Sonrisa.
umum tseej. Sonrisa.
ja jas wa xkala tseej wa
xyiaje. Se ren de lo que digo.
ja jas wa xawala tseej mi xkiaj.
No me ro de lo que dices.
tseel, tseil. Crudo.
tseel nolob. Huevo crudo.
tseil kristyano. Un ingenuo,
persona ingenua.
tseel ton. Caliza.
tseni. Rer, rerse.
jas yuj wana tsenel. Por qu te
ests riendo?
ja yenlei wane tsenel yuj ja
yeni. Ellos se estn riendo de l.
wa xkab wana tsenel. Oigo que
te res. [No te veo].
tsenanikxa. Ranse.
tito wa stsen soka. Se re con
l.
wa latseniyon sbaj. Me hace
rer.
uman tsenel. Sonrer. uman.
wan tsenel ja sati. Cara risuea.
wa xek jun jabil tito wa
xtseni sok ja keremi. Dentro de
un ao ya est rindose con el
muchacho.
tsenum. Persona que se re.
tseuman. El que se re.
tsejben. Astilla, viruta.
tsejeb. Tortilla de elote, tzejeb (comiteco)
tsejebaltik. Muchas tortillas de
elote.
tsejeb ajan. Elotes que sirven
para hacer tortillas.
tsejeb takin (arcaico). Machete.
machit.
-

tsejeban. Hacer tortillas de elote.


stsejeban ja ixim ja nanali. La
mam hace tortillas de elote del
maz.
tsek. Alacrn, escorpin. [Oscar Bonifaz
1999: 67 dice que en comiteco
tsek corresponde a la falda de
las indgenas. No pudimos
comprobar este uso de la
palabra].
tsekaltik. Alacranera.
tselel. Chalum. [Inga spuria HBK.].
tseltal. Tzeltal, tseltal.
tseltalxa mixa tojolabaluk. Ya
es tzeltal, ya no es tojolabal.
ja swinkil alaguna jani tseltal.
Los habitantes de La Laguna son
tzeltales.
tseltalero. Tzeltalero, tseltalero.
mi tseltaleroukon. No soy
tzeltalera.
tsemen. Danta, tapir. [Tapirus bairdii].
tsemenaltik. Manada de dantas.
kilunejtikon ja tsemeni ja ba
tustala. ti kan lutan. Vimos las
dantas en Tuxtla. Estn encerradas
all.
tsemente. Cuchillal, tzement (comiteco).
[Schizolobium parahybum (Vell.)
Blake].
tsepa. Alisar, cortar, desengrosar, raer,
arrasar.
jtsepa ja akinte sok echej.
Alis la tabla con el hacha.
jtsepa ba yoj luum. Lo cort a
ras del suelo.
stsepa ja sbokanal te.
Desengros el palo.
stsepa ja tei ba oj makunuk
ba oy. Hizo el rbol ms delgado
para que sirviera de horcn.
stsepa man luum ja snaj ja iki.
El viento le arras la casa.
599

tsepuman-tsiki
-

yuj ja kakanumi tsepji yi man


luum ja snaji. Su casa le fue
arrasada por los soldados.
tsepuman. Alisador.
tsiax. Helecho [Polypodium sp.].
tsij. Acre (olor), quemado (alimentos), tzij
(comiteco. Oscar Bonifaz 1999: 67
dice, hediondo a orines).
tsij ja yik ja jtumisi. El olor de
mi sobaco es acre.
ja stsij ja nejkel tsii. El olor acre
del cadejo.
tsijxa ja cheneki. Los frijoles se
han quemado.
tsijon. Huelo desagradable.
tsijbi. Quemarse (alimentos), oler feo.
tsijbita ja cheneki. Los frijoles
se quemaron.
wa stsijbi ja jkui yuj ja tikawi.
Mi camisa huele feo por el sudor.
tsijbum (regional). Especie de avispas.
chajnul.
tsiji. Dar una sacudida.
yajni xkuxwani ja chayi ojxa
tsijuk ja luki. Cuando pica el pez,
la caa da una sacudida.
tsijel. Sacudida.
tsijnel. Basura. tsilel.
tsijni. Moco (de algunas aves), tzign
(comiteco).
ja stsijni ja ajtsoi. El moco del
guajolote. [Oscar Bonifaz 1999:
67, lo refiere a la cresta del pavo.
Otros lo refieren al buche].
tsijun. Sacudir, rociar.
ja pukuji ti stsijun ela ja
keremi, ti mok man luuma. El
demonio sacudi al muchacho que
cay al suelo.
tsijuni kan lek ja stsubil ja ba
waxanabi. Quede sacudido el
polvo de sus caites. [Es decir,
sacuden el polvo de sus caites.
600

Se refiere a un lugar que se


abandona sin intencin de
regresar].
tsika. Quemar, prender, encender, acusar
en falso.
oj atsik taan. Vas a quemar cal.
yajni el jani ja kakuji stsika
ele ja kuli yuj ja mi jeluk ja
yechi. Cuando sali el sol quem
las plantas porque no tuvieron
muchas races.
oj atsik abaj. Te vas a quemar
a ti mismo.
oj jtsiktik ja sibak ja wewoi.
Ahora vamos a prender cohetes.
stsika ja naits jun nich kak.
Una chispa encendi la casa.
wa stsika ja jmojtiki. Acusa en
falso a nuestro compaero.
waj tsikuj taan. Fue a quemar cal.
tsikuj taan. La quema de cal.
tsikji ja ba yoxil lame ja luumi.
Se quem la tercera parte de la
tierra. [Observemos que no se
dice parte, porque no hay esta
palabra
en
tojolabal.
Literalmente se dice la tercera
capa].
tsikel. Quemadura.
ti ba tsikel taj. Junto al ocote
quemado. [Se trata de un lugar
marcado por el ocote quemado.
Est ubicado a una hora de
camino hacia otra comunidad.
Es decir, la regin alrededor de
las
comunidades
tienen
sealados muchos lugares que
orientan a los comuneros y
caminantes].
tsiki. Arder, quemarse.
wan tsikel ja tei. El rbol est
ardiendo.
mok tsikan. No te quemes.

tsikkinal-tsisin
tsikkinal. Incendio forestal.
tsiklan. Cicln, tziclan (comiteco), con un
solo testculo.
tsiktalaan. Quemar muchas cosas.
tsikujpom. Incensario, quemador de copal.
pachpom, pachubpom.
[Evidentemente se trata de
quemadores de copal y no de
incienso que no hay en la regin.
Los trminos en tojolabal
tambin hablan de copal, pom].
tsikuman. El que quema la milpa rozada,
incendiario.
tsikuman ja naits jani ja smuli.
Su delito es ser el incendiario de la
casa.
tsikwani. Quemar cosas.
tsikwaniyon. Quem cosas.
tsila. Tortear, hacer tortillas, asar.
ojxa jtsiltik waj aay lek. Ya
vamos a tortear mucho.
stsila ja waji. Hizo tortillas.
tito wa xek kitiki ja sii ja ba
oj tsilxuk sok ja waji. Entonces
todava pasamos por la lea para
que con ella se hagan las tortillas.
stsila ja baketi. As la carne.
oj tsilxuk ba kak ja ajani. El
elote se va a asar en la lumbre.
tsilili. Ser refrescante.
jel stsilili ja arawenoi. La
hierbabuena es muy refrescante.
tsiltalaan. Hacer muchas tortillas, asar
muchas cosas.
tsilub waj. Mesita para hacer tortillas.
tsiluman. Tortillera.
tsima. Jcara, tazn (hecho de calabaza),
guacal. [Una de las contadas
palabras adoptadas del zoke. Se
nota la adopcin por el acento
que cae en la penltima slaba.
tambin nuti].
tsimaan. Usar en lugar de una jcara.

stsimaan ja pumpoi. Us el
pumpo en lugar de una jcara.
tsimate. Morro de danta. [Enallagma
sesifolia Standl.]. [La madera se
usa para hacer arados].
tsimbun.
Tocar. [Guitarra
o
mandolina].
stsimbun ja sbandolinai. Toc
la mandolina.
tsinin. Campana, takin. [La campana
es un instrumento introducido
por los europeos, porque los
tojolabales no tuvieron el metal
para producirla. El nombre
tojolabal primordial fue,
probablemente takin es
decir, se llam como tantos otros
productos hechos de metal, sobre
todo herramientas pero tambin
el dinero que se llama takin
hasta hoy en da. El trmino
tsinin, en cambio, parece
haberse formado en fecha
posterior y, segn nuestro
juicio, conforme a criterios
onomatopicos igual que los
verbos tsinini y tsintsini, pero
tambin tantuni].
tsinini. Sonar, tocar [campana.
Originalmente debe haber sido
algo diferente porque no hubo
campanas para tocarlas].
tantuni, tsitsini.
tsininita ja takini. Ya toc la
campana.
tsintsini. Sonar, tocar (campana).
tantuni, tsinini.
wan tsintsinuk ja takini. La
campana est tocando.
tsis, tsisal. Pedo, ventosidad.
wa xkixwi yuj ja stsisi. Los
pedos le dan vergenza.
tsisin. Tirar un pedo.
601

tsisini-tsoman
-

stsisinon ja kawuji. El caballo me


tir un pedo.
tsisini. Pedorrearse.
jel stsisini. Se pedorrea mucho.
tsisintalaan. Tirar muchos pedos.
stsisintalaanotikon ja paayi. El
zorrillo nos tir muchos pedos.
tsisinum. Pedorro.
tsisni. Pedorrearse.
jas yuj wana tsisnel. Por qu te
ests pedorreando?
tsisnum. Pedorro.
tsits. Aguacate, tzitz (comiteco). [Persea
americana var. Drymifolia].
tsits ak. Perico, anisillo. [Tagetes florida
Sweet].
tsojoy. Especie de ave no identificada.
tsoots. Pelo, lana, vello, cabello, moho.
[Algunos escriben tsotsil].
tsootsaltik. Mucho pelo.
mey stsootsil yolom. Es calvo.
stsootsil chej. Lana de borrego.
stsootsil chiwoj. Vello de la
yerba. [La yerba es una araa
parecida a la tarntula y, en
efecto, mucha la llama as
aunque no lo sea].
stsootsil kolomtik. Nuestro
cabello.
stsootsil stumis. Pelo axilar.
tsoots waj. Moho en la tortilla.
tsunkul stsootsil. Tiene pelo
crespo.
tsootsaxi. Enmohecerse.
tsotsaxita ja waji. Las tortillas se
enmohecieron.
tsoyol. Chayote. [Sechium edule (Jacq)
SW.].
tsoyolaltik. Planto de chayotes.
baskarin tsoyol. Chayote sin
espinas.
ibe tsoyol. Chayotera.
sakal tsoyol. Chayote blanco.
602

yaxal tsoyol. Chayote verde.


tsojan. No completo (por ejemplo, la
carga), medio vaci (por ejemplo,
la red), no lleno (es decir, la red).
jel tsojan ja kijkatsi. Mi carga no
est muy completa.
tsojan ja yenubi. Su red est
medio vaca.
tsojan wanutii. No est llena tu
red.
tsokolji. Crujir. [Hojas secas o la maleza
al moverse un animal en la
maleza].
tsokoljixta yoj kul jun yal chan.
Un animalito hace crujir las hojas.
tsokoljum. Cualquier animal que se mueve
en la maleza y hace crujir las hojas.
tsoktsoni. Hacer crujir las hojas.
tsawtsuni, tsokolji.
tsok (regional). Cabellito del elote. sok
ixim.
tsoman. Junto, social, organizado.
tsomanotik. Nosotros juntos,
estamos organizados, nuestra
organizacin.
tsoman aytik. Estamos reunidos.
tsoman ay ja xanichi. Las
hormigas son sociales.
tsomanxa ja sii. La lea ya se
junt.
stsomanil waj ja men wakaxi.
Las vacas se fueron juntas.
tilan tsoman oj ajyukotik.
Debemos estar organizados.
mito tsomanukotik. jelto pilan
pilan aytik. Todava no somos
organizados. Estamos muy
divididos.
tsomani aytika kentikita.
Estamos unidos los unos con los
otros.
ba junxta tsoman oj ajyanik
jmoktikonex. Para que estn

tsomjel-tsubu
unidos con nosotros.
yaa tsoman ja tsileli. Junt la
basura.
tsomjel. Asamblea, reunin, junta. [
tsaa donde se explica el
funcionamiento y el significado
de las asambleas entre los
tojolabales. Adems se dilucida
la diferencia de las reuniones en
el contexto tojolabal y de la
sociedad dominante].
snajtsil tsomjel. Casa de reunin.
tsomjelanum. Asamblesta.
ala yabi ja jomwanumi ti ba sti
sat ja ja tsomjelanumi. Dile al
delincuente delante de los
asamblestas. [El conjunto de los
tsomjelanum representa al
komon que puede ser local,
municipal o ms amplio. En este
sentido, corresponde a la gente
reunida].
tsomo. Juntar, reunir, organizar, recolectar.
tsubu.
jtsomo kiptik. Juntamos nuestras
fuerzas.
oj jtsom jbajtik. Vamos a
reunirnos.
ta mi oj jtsom jbajtik mi oj
jtatik mi jas. Si no nos
organizamos, no vamos a lograr
nada.
stsomo ja takini. Recolect el
dinero.
stsomo kak. Hizo fuego.
tsomtalaan. Juntar muchas cosas, a
muchas personas.
stsomtalaan ja oxomi ba oj
stojbes ja matsi. Juntaron
muchas ollas para hacer atole
(agrio).
tsomuman. El que rene.
tsomuman
jpensartik.
-

Coordinador.
tsomuman tsamal abal ba
komon jumasa. El coordinador
que rene palabras que produzcan
paz, justicia y acuerdos en las
comunidades, en la organizacin.
tsomwani. Juntar cosas o gentes.
jel xtsomwani. Junta mucho.
tsomwanum. El que junta, organizador.
tsomwanuma ja ba komon
atel. Eres el organizador del
trabajo colectivo.
tsotsil. Tzotzil.
mi xnaatikon sbaj ja tsotsili.
No conocemos tzotzil.
tixa jak ja tsotsil jumasa. Ah
llegan los tzotziles.
tsotsilero. Tzotzilero.
mi tsotsileroukon. No soy
tzotzilero.
tsuman. Arrugado, desplanchado.
jel tsuman yaman ay ja jwexi.
Tengo el pantaln muy arrugado.
tsuman yaman ay ja sjunai. Su
falda est desplanchada.
tsuman ja sati. En ojo arrugado,
entrecerrado.
tsumtalaan. Atar o remendar muchas
cosas.
tsumu. Atar, remendar.
stsumu ja koxtali. At el costal.
stsumu ja skui. Remend la
camisa.
tsumuman. Atador, remendn.
tsubtalaan. Amontonar muchas cosas.
tsubu.
tsubu. Juntar, amontonar, hacer fuego,
reunir. [El verbo tsubu es igual
al de tsomo. Tambin tienen el
mismo significado las palabras
que se derivan de las races tsom
y tsub. Por lo tanto las tres
palabras
que
siguen
-

603

tsubuman-tsutsu
corresponden a las respectivas
de la raz tsom].
jtsubu kiptik. Juntamos nuestras
fuerzas.
stsubu ja cheneki. Amonton
los frijoles.
stsubu kak. Hizo fuego.
stsubu sbaje. Se reunieron.
tsubuman. El que amontona algo.
tsubwani. Amontonar cosas.
tsubwanum. El que amontona, el que
rene.
tsuj. Tecomate. [Lagenaria siceraria
(Mol.) Standl.].
butuwik jun tsuj. oj kitik ba
moral. Llenen un tecomate que
llevaremos en el morral.
tsujan. Usar algo para tecomate.
stsujan ja pantai. Us la botella
de Fanta para tecomate.
tsujba. Escupir a alguien.
wa stsujbane yi ja sati. Le
escupieron en la cara.
tsujbani. Escupir.
tsujbaniyon. Escup.
takin tsujbaniya yuj ja yeni. Te
enfadaste con l. [Literalmente:
escupiste seco por l].
takin oj tsujbanuk yuj ja keni.
Se va a enfadar conmigo.
tsujbanum. Escupidor.
tsujbatalaan. Escupir a alguien muchas
veces.
tsujmut. Buche, papo.
tsujub. Esputo.
jtsujubtik. Nuestro esputo.
baltsujubxta. Hay mucho
esputo en el suelo.
ojob tsujub. Gargajo.
tsukan. Escondida en el zacate. [Serpiente
o vbora].
tsultab. Humo de ocote.
tsultabaxi. Ennegrecerse de humo.
604

tsultabaxita ja moriyoi. Las


vigas se ennegrecieron de humo.
tsulul. Lo que no sirve para nada,
desperdicio, chatarra.
jipa kani tsulul yena. Tralo, no
sirve para nada.
lom tsulul. Puro desperdicio.
tsululxa ja poko machiti. El
machete viejo es chatarra.
lajana sok ja tan tsululi (broma).
Eres un pinche haragn.
tsululi. Caminar (insecto), cosquillear.
mixa stsululi ja kaki. La pulga
ya no camina.
tsululi kuj jun kak ti ba jwex.
Me camin una pulga en el calzn.
wa stsululi ja xanichi ti ba yoj
jwex. Me cosquillean las hormigas
en el calzn.
tsulupil kak. Negro de humo.
tsunek. Pene.
tsunkul. Crespo, murush (comiteco).
koloch.
mi tsunkuluk ja kolomi. No
tengo cabello crespo.
tsunkulaxi. Rizarse.
tsunkulaxita kolom. Se me riz
el cabello.
tsunkulbes. Rizar.
stsunkulbes ja yolom ja xinani.
Riz el cabello de la ladina.
tsunkulbesnuman. Peinadora.
tsunkulbesuman. Peinadora.
tsunkulbi. Rizarse.
tsunkulbita wawolomi. Se te
riz el cabello.
tsutsi. Acabarse, terminar. chaki.
stsutsta. Se acab.
mito tsutseluk ja kateltiki.
Nuestro trabajo no ha terminado.
tsutsu. Acabar, terminar. chaka.
stsutsu ja yateli. Termin el
trabajo.

tsutsum-tsuyuman
tsutsum. Final.
tsutsumxa ja ateli. Trabajo
final.
tsutsuman. La persona que acaba algo.
tsuy. Especie de rbol no identificado. Los
retoos sirven de verdura.
tsuytalaan. Frer muchas cosas.
tsuyu. Frer.
tsuyubal nolob. Huevos fritos.
tsuyuman. La persona que fre algo.

605

tsaa-tsakatal

ts
[Vase la nota al principio de la letra ts].
tsaa. Varear, derribar con una vara.
stsaa jun on. Vare un
aguacate.
tsaji ja yal chan ti ba tei. El
pjaro fue derribado del rbol con
una vara.
tsaatalaan. Varear muchas cosas.
tsauman. Vareador.
tsawani. Varear.
wan tsawanel ja pegroi ti ba
onaltiki. Pedro est vareando en
el aguacatal.
tsawanum. Vareador.
tsaba. Chupar la savia de bejucos, tomar
la ltima gota, escurrir.
tsusub.
stsaba ja tsusubi. Chup la
savia del bejuco de agua.
stsaba ja snichimdyosi. Tom
la ltima gota de trago.
stsaba ja trago ti ba yetal.
Escurri el aguardiente de la
botella.
tsabani. Chupar el nctar de las flores.
wa stsabani ja tsunuli. El
colibr chupa el nctar de las flores.
tsajkan. Coyuntura.
ja jxujkubtik jani jun tsajkan.
El codo es una coyuntura.
tsajkan naits. Pared de por
medio. [Es uno de los casos muy
raros que una casa tiene ms de
una pieza].
tsajkun (regional). Alargar.
stsajkun ja yakili. Alarg el
lazo.
tsajtsuni. Exudar.
wa stsajtsuni ja kooni mito
606

xpojwini. La lcera exuda y


todava no supura.
tsajwi. Filtrarse (agua), rezumarse.
wa stsajwi ja ti ba luum. El
agua se filtra por la tierra (en una
cinaga).
wa stsajwi ja luumi yuj wan
elel ja. El agua se rezuma de la
tierra.
tsajwum luum. Cinaga.
tsakab. Muro, cerco de piedras.
tsakaban. Cercar con muro.
stsakaban ja yalaji. Cerc la
milpa con muro.
tsakabani. Cercarse con muro.
tsakabanita smakail. Su sitio
se cerc con muro.
tsakatal. Gracias, favor, paz, alabanza,
bendicin, gracia. [El trmino
tsakatal suele traducirse con la
expresin gracias que, en
espaol, se dice a diario y con
mucha frecuencia. Se entiende
como una seal de buena
educacin. Hay que expresar la
gratitud que tenemos por
cualquier clase de favor que
recibimos y que se nos concede.
Damos las gracias porque se nos
pas el salero, porque se nos
abri la puerta y en tantas
ocasiones ms que nos suceden
no slo cada da sino a veces
cada minuto. sta no es la
costumbre en tojolabal. No hay
expresiones correspondientes
para decir constantemente, por
favor - gracias. Por ejemplo, se
dice y es bien hablado, dame
las tortillas, y se responde,
aqu estn. De hecho, el
tsakatal se enuncia raras veces
y solamente cuando hay razn

tsakatal
muy justificada de darle les
gracias a alguien, y no por un
pequeo favor que nos hizo, al
pasarnos, por ejemplo, los
chiles. Por la costumbre en
espaol el trmino tsakatal
suele traducirse con gracias
y expresiones correspondientes,
pero de hecho dice otra cosa. Lo
vemos en las entradas. Se da una
serie de ejemplos en los cuales
el trmino parece corresponder
al decir o dar las gracias, pero
si nos fijamos en la estructura
sintctica de las frases nos
damos cuenta de que quieren
expresar otra idea.
La palabra tsakatal se
diferencia de la palabra gracias
del espaol por el uso sintctico.
En espaol las gracias que se
dan son de la persona que las
expresa. En tojolabal, en
cambio, el tsakatal es de la
persona que lo concede,
quiere decir, corresponde a
quien damos las gracias en
espaol. Por eso, conviene, por
ejemplo la traduccin de
favor. He aqu una oracin
paradigmtica, jkana yi
stsakatal ja watati, ped de l
su favor el tu pap, quiere
decir, ped un favor de tu
pap. Es decir, por el prefijo sel tsakatal es de tu papa y no
de m. As vemos que esta
traduccin contrasta con la
acostumbrada de di las gracias
a tu papa. En esta traduccin
falsa el tsakatal es de m lo
que la estructura sintctica
refuta. El ejemplo muestra, pues,

que el tsakatal, en el fondo, no


se refiere a las gracias que
damos, sino al favor, a la
generosidad que recibimos.
Por eso, dijimos que el tsakatal
es de la persona a quien se pide
y no de quien da las gracias. En
este sentido, sintcticamente
corresponde a majtan,
regalo. El regalo no es de quien
lo da, sino que es de quien lo
recibe. En ambos casos el
tojolabal representa otra lgica,
desde las races diferente de
l a espaola, mejor dicho,
occidental. Ahora bien, la
diferencia sintctica sealada
implica una particularidad
semntica. Es decir, el tsakatal
no pertenece al contexto del
consenso nostrico que se
celebra entre una pluralidad de
iguales, sino, todo lo contrario,
ocurre entre dos desiguales, uno
puede conceder el tsakatal y
otro lo solicita, definitivamente
desde una posicin inferior. Esta
particularidad, a nuestro juicio,
explica el uso frecuente del
tsakatal en el contexto religioso
y bblico. De hecho, expresa
trminos representativos del
lenguaje cristiano o bblico. Es
d e c i r, l a r e f e r e n c i a e s a
l a gracia y conceptos
relacionados que proceden de la
bondad de Dios frente al cual los
humanos que la piden son
inferiores. En este contexto
religioso, se puede mencionar
una multiplicidad de palabras a
las cuales se hace corresponder
el trmino de tsakatal. As se
607

tsakatal

608

explican las entradas para


comprender la extensin de
significados que la palabra tiene
o, mejor dicho, que se le asignan
en el contexto religioso. El
empleo escaso en tojolabal, en
cambio, explica adems, que se
trata de una relacin no
representativa
para
los
tojolabales, pero s tpica en un
contexto monstico y a la vez
vertical y autoritario].
tsakatal. Gracias! [Pero
tambin puede decir simplemente
gracia que se recibe del otro
o que se le desea. De todos
modos repetimos que se trata de
una palabra usada en pocas
ocasiones].
tsakatal. Salud! [Se dice a cada
uno de los reunidos para
brindarles. Se contesta ochan.
Al decir tsakatal, se le desea a
la otra persona gracia, favores,
bendiciones. La respuesta
ochan corresponde a entra!.
El problema es a qu se invita al
otro para que entre. Pueden ser
los favores, o la participacin en
los favores deseados].
tsakatalex. Gracias a ustedes!,
ustedes han concedido favores.
tsakalukaa. wa xkana tun
kajpe. Hazme el favor, dame un
poco de caf. [Literalmente:
quiero un poco de caf, pero la
frase dice, tu favor, quiero un
poco de caf. De hecho es un
giro raras veces empleado,
porque el ofrecerle a alguien un
poco de caf o algo parecido no
corresponde a la profundidad de
tsakatal].

jakoltayonexta jitsan jatsakatalex.


Ustedes me ayudaron, se los
agradezco mucho, o mltiple es el
favor de ustedes.[literalmente,
ustedes me ayudaron, mucha es
la gracia/el favor de ustedes].
jatsakatala. Te lo agradezco,
[literalmente, tuya es la gracia/
el favor].
jkana yi stsakatal ja watati.
Ped un favor a tu pap..
Las
siguientes
entradas
pertenecen al contexto bblicoreligioso y muestran la
particularidad sealada arriba
del tsakatal:
ba oj skan yi stsakatal ja
watatex. Para que le pidan su
gracia/favor al padre de ustedes.
[Se suele traducir del modo
siguiente: para que les den
gracia al padre de ustedes, para
que alaben al padre de ustedes].
wa xkana awi tsakatal. mi oj
bob kuj oj jmojtaya. Te pido un
favor [que me disculpes], no
puedo acompaarte.
wa xkaa awi tsakatal yuj ja
wawabyoni. Respondo a tu gracia
porque me escuchaste. [Se suele
traducir, te doy gracias porque
me escuchaste].
stsakatal ja kajwaltiki tey ba
nalan chaan. Alabanza a nuestro
seor en las alturas, la gracia es
de nuestro seor en el cielo.
watsakatal ja weni. La gracia/
el favor es tuyo. [Se suele
explicar, te lo agradezco].
yaa ki jtsakatal. Respondi a
mi favor. [Se suele explicar, me
lo agradeci].
oj ka kan awilex ja jtsakatal.

tsakba-tsapte
Les dar la paz ma, mi paz est
con ustedes.
butel sok ja stsakatal ja
dyosi. Lleno con la gracia de Dios.
yuj ja yeni aji ki stsakatal.
Por medio de l se me dio su gracia.
yuj ja stsakatal ja dyosi mi
chami. Por la gracia de Dios no
mor.
ti yaa awilex stsakatal.
Entonces les dio a ustedes su
bendicin.
tsakba. Alargar, arreglar, continuar.
jtsakba ja yakili. Alargu el
lazo.
jtsakba kijkatstik. Arreglamos
la carga.
stsakba ja snutii. Remend la
red.
stsakbatik ja kateltiki.
Continuamos con nuestro trabajo.
stsakbaye ja makbali.
Completaron el cerco.
tsakbatalaan. Alargar muchas cosas.
tsakba.
tsakbuman. Alargador, continuador.
tsakol. Precio, pago, salario, valor. [
conceptos,: precio, salario,
paga, tsakol]
ja stsakol ja bolmali. El precio de la
mercanca.
jel wa xkei ja stsakoli ja
iximi. Mucho sube el precio del
maz.
ja jtsakoltiki. Nuestra paga..
jastal aya ja stsakoli. Cunto
cuesta?
mi stupu ki ja jtsakoli. No me
pag el salario.
oj ajuk awilex jun alekil
tsakolex. Les ser dado un buen
salario a ustedes.
mil peso ja stsakol ja tsii. El

valor del perro es de mil pesos.


tsakul (regional). tsakol.
tsala. Atar (con mecapal).
jtsala ja kijkatsi. At la carga.
stsala ki ja kijkatsi. Me at la
carga.
tsaltalaan. Atar muchas cosas.
tsaluman. El que ata cosas, atador.
tsana. Cocer.
jtsana ja cheneki. Coc los
frijoles.
stsana ja jai. Hirvi el agua.
tsanubal ixim. Nixtamal.
tsanubal nolob. Huevo cocido
(duro).
tsanawik ja kajpei. Cuezan el
caf.
tsantalaan. Cocer muchas cosas.
tsanuman. Cocinero, cocinera.
tsapa. Hincar, empotrar, clavar,
descender, calar.
jtsapa ja pajchuchi. Hinqu la
estaca.
jtsapatik ja oyi. Empotramos el
horcn.
stsapa ja tarugoi. Clav el
tarugo.
wa stsapa ja solom ja jujpumi.
El avin desciende.
wan stsapjel ja solom ja yal
chani. El pjaro est calando.
tsapan.
Empotrado,
hincado,
fundamentado.
tsapan te. Palo hincado.
tsapan jun te. Un palo
empotrado.
tsapan lek ja yaljeli. Su
pensamiento est bien fundamentado.
tsapi. Estar hincado.
tsapi jun te ba luum. Un palo
est hincado en la tierra.
tsaptalaan. Hincar muchos palos.
tsapte. Horqueta.
609

tsapuman-tsebani
tsaptealtik. Muchas horquetas.
tsapuman. El que hinca horquetas.
tseel. Lado, cerca, costado, fuera, otro.
tselan. [tseel es uno de los
trminos que sealan conceptos
espaciales. Se refiere a algo que
est cerca de alguien o de un
lugar. Nunca se emplea como
atributo, sino que siempre sirve
de adverbio, es decir, se pone el
artculo entre tseel y la persona
o el lugar al cual se refiere. Lo
cercano de alguien seala a la
vez la afinidad o hermandad
entre los dos. Pero en las
oraciones con el verbo eli
indica lo contrario. Es decir, se
manda a salir a otra persona de
la cercana de alguien. Por lo
tanto, se puede afirmar que el
espacio que rodea a una
persona se considera como
acogedor de hermanos, por no
decir que es el espacio del
NOSOTROS pero no del YO. Pero con
respecto al cuerpo del hombre
tseel desempea el papel de un
sustantivo, es el costado o el
lado del cuerpo humano. En
trminos generales, mltiples son
los trminos y las expresiones
que
sealan
conceptos
espaciales. Slo podemos hacer
referencia a algunos escogidos.
kab y dentro de este
concepto stojol jkabtik. En
el contexto bblico el tseel en
cuanto apartado se enfatiza y
por esta razn y con respecto a
un malhechor muerto se dice,
trenlo fuera, jipawik kani ja
ba stseel, ya no merece estar
dentro
del
espacio
de
610

hermanos.].
ti ba stseel ja snaji. Al lado de
su casa.
spaya ja ixuk sok ja matik tey
ba stseel ja snaji. Llam la
mujer a los vecinos.
ja winiki ti yiaj ocha man ba
stseel ja komoni. El hombre los
llev hasta cerca de la comunidad.
ti ba watseel ayona. Estoy a
tu lado.
tixa kulan ek ba stseel yok
ja smoji. Ya est sentado al lado
de los pies de su hermano.
ja emilyanoi ja ma milji ba
stseel ja smoj jumasai.
Emiliano que fue asesinado al lado
de sus hermanos.
elanxa ja ba jtseeli. Qutate
de mi lado. [En espaol sera
suficiente decir, qutate o
aprtate de m].
japetsanilex elanik ja ba
jtseeli. Todos ustedes aprtense
de m.
ti laek jun stseel alaj. Pasas
por el lado opuesto de la milpa.
wa xkab yaj ti ba jtseel. Me
duele el costado.
wa xyab yaj ti ba stseel. Le
duele de lado.
kaax jipawik kani ja ba
stseel. Vyanse, trenlo fuera.
mi lekuk oj chamuk ja ba
stseel ja snaji. No es bueno que
muera fuera de su casa.
wajta ja wamoji majla ja jun
stseeli ja wamoji. Ya se fue tu
hermano, espera al otro hermano
tuyo.
tsebani. Cantar.
oj tsebanukotik. Vamos a
cantar.
-

tsebanum-tsi
-

tsebanananik = tsebananik.
Canten ustedes!
oj katik yi jun tsamal tseboj.
Vamos a cantar una cancin bonita.
tsebanum. Cantor, cantora.
tseboj. Cancin, canto. [tseboj se
refiere tanto a canciones como
a poemas. De hecho, no hay
poema que no se cante y no hay
cancin que no sea una poema.
tsamal. Hay una mtrica
tpica del tseboj tojolabal. Es la
estrofa de cuatro versos cada
uno de los cuales tiene cinco
pies. De esta manera resultan 20
pies, es decir la conocida
veintena, tpica del sistema
numrico maya. Una veintena
representa lo completo de una
unidad. Falta ms investigacin
al respecto].
tsebojta. Cantar a alguien.
oj jtsebojta ja kuntikiltik. Voy
a cantar a nuestros hijos.
tsebtsuni. Picotear (picamadero).
tselan. Inclinado, ladeado. tseel,
uchan.
tselanxa ja akintei. La tabla
est inclinada.
tselanxa ja kakui. Cae la
tarde, el sol ya est inclinado.
tselan wa xkelwani. Bisquea.
tselan wa xilwani. Bisquea.
ja stselanil ja kakui. La cada
de la tarde.
stselanil kan ja koxtal ti ba
jpatiktik. El costal est ladeado en
nuestra espalda.
yaa tselan ja chati. Lade la
cama.
yaa tselan ja yolomi. Inclin a
un lado la cabeza.
tselani. Acostarse de costado.

tselanan. Acustate de costado.


tselpuji. Ladearse, atardecer.
wa stselpuji ja siyai. La silla (de
montar) ladea.
wan tselpujel ja kakui. Est
atardeciendo.
tselpun. Ladear.
mi oj jtselpuk ja mesai. No
voy a ladear la mesa.
tselpuntalaan. Ladear muchas cosas.
tselsatini. Mirar de soslayo, observar,
espiar.
kechan tselsatini kuj. Slo me
mir de soslayo.
wanexa tselsatinuk ta oj staa
smul ja tan winiki. Ya estn
espindolo si cometer un delito
ese hombre.
oj tselsatinuke jastal ta mi
mochanukotik te. Van a espiar
como estamos libres.
jas yuj wa latselsatini kujtikon.
Por qu nos observas?
wa stselsatini ba oj yile ta oj
jniktik. Espa para ver si vamos a
mover la cosa.
tselsatinum. Espa.
tsertsoni. Picotear (picamadero).
wa stsertsoni ja chojotei.
Picotea el picamadero. [Es otra
especie de picamadero que el del
korori. tsertsoni se refiere
a un picamadero de mayor
tamao].
tsi. perro. [Canis familiaris].
tsialtik. Perrera.
tsi kejtik. Colmillos.
wa spaya ja stsii. Llama a su
perro.
skuxu baket ja tsii. Come
carne el perro.
ja tsii mi jel aluk. El perro no
es pesado.
611

tsilal-tsijba
-

ja keni tsion. wa lawojlaniyon


ba sti naits. Yo soy perro. Ladro
frente a la casa.
lajana sok ja sat tsii. Eres muy
credo [literalmente: eres igual
que los ojos del perro. De todos
los animales domsticos el perro
oye mejor, porque se fija siempre
en sus alrededores, an al
comer].
kaax alawik yabi ja tan tsi
jawi. Vyanse y digan a ese perro.
[Un fuerte regao. Pero es
lenguaje bblico y as no
representativo del tojolabal].
tsilal. Basura, rastrojo.
tsilel. Basura, rastrojo.
sjipa kani ja tsileli. Tir la
basura.
yaa tsoman ja tsileli. Junt el
rastrojo.
butel tsilel ja jsatiki. Nuestros
ojos estn cargados de sueo.
lajana sok tsilel. Eres un intil!
[Regao fuerte, literalmente:
eres igual que basura].
jas yuj ja wa xawila ja stsilelali
ja ba sat ja wamoji. Por qu ves
la basura en el ojo de tu hermano?
tsilelaxi. Echarse a perder, estropearse,
convertirse en basura.
tsilelaxita ja iximi. El maz se
ech a perder.
tsilelaxita ja kuutsi. Se
estrope la tela.
tsij kejtik (regional). Colmillos. tsi.
tsijba. Escribir. [El conocimiento de la
escritura se remonta a tiempos
prehispnicos. En tiempos
antiguos se escriba en piedras.
Las estelas del perodo clsico
lo atestiguan, aunque hay
testimonios ms antiguos. En el
612

posclsico, ms o menos de los


aos mil hasta la llegada de los
espaoles, se segua escribiendo,
pero en papel juunte. De
esta poca posclsica son los
contados cdices mayas que
sobrevivieron el afn de los
frailes
de
eradicar
la
idolotra. Se dice que pocas
personas saban leer y escribir,
pero Fray Bartolom de Las
Casas relata que fueron los
cronistas que de padre a hijos
(plural!) ensearon el oficio que,
al parecer, no slo utilizaba un
reducido nmero de personas.
Por otro lado, hay que subrayar
que la llamada idolatra
representaba la cultura de los
pueblos orginarios que, por
supuesto, inclua la religin.
Pero por el fanatismo religioso
se quemaron los documentos
de una cultura que les fue
ajena y que convirti a los
evangelizadores en representantes
de la invasin de un ejrcito
conquistador de ocupacin,
subyugacin y destruccin.
Edmundo OGorman. ed. 1967:
504 s., tomo 2. Con respecto a
la escritura, los mayas tuvieron
un sistema de glifos que, segn
se dice hoy en da, correspondi
a una escritura silbica y, ms o
menos, fnetica. Es decir, los
glifos correspondieron a los
sonidos del habla. Esta clase de
escritura se segua usando
cuando llegaron los espaoles y
lo atestigua Fray Bartolom en
el texto mencionado que edit
Edmundo OGorman. En el

tsibajuun-tsiktes
curso de la colonia est escritura
se perdi a no ser que se
practicara clandestinamente. De
todos modos, en la actualidad,
mejor dicho, a partir del siglo
XIX, se trata de descifrar los glifos
por epigrafistas alemanes, rusos
y estadounidenses. En tojolabal
como en otros idiomas mayas
estamos empleando actualmente
las letras latinas, de uso comn,
en la escritura del espaol y de
otros
idiomas
europeos
dominantes. En cuanto al
tojolabal, para los pocos
fonemas no presentes en
espaol, se emplean grafas
adaptadas. Se trata de los
sonidos glotalizados tpicos
siguientes: b, ch, k, t, ts y el
, es decir, el cierre glotal o
saltillo. Con la excepcin de la
b se trata de sonidos guturales
con los cuales la b, una
implosiva, est relacionada
porque puede ser reemplazada
por el cierre glotal mencionado.
Por ejemplo, chabe, dos, se
transforma en chatike, cada dos].
jtsijba yi jun juun. Le escrib
una carta.
stsijba chol lek ja yajtabi.
Escribi bien ordenados los
nmeros.
tsijbanubal = tsijbojnubal =
tsijbunubal. Escrito.
mito tsijbojnubaluk ja juuni.
Todava no est escrito el libro.
wa
stsijba
jkujoltik.
Pensamos. kujol.
ti cho stsijba ja smojei. Lo
escribieron tambin sus hermanos.
tsibajuun. Escritor, escribano.

tsijbal. Punteado.
tsijbal chak. Punteado de rojo.
tsijbal mut. Gallina punteada.
tsijbalan. Garabatear, garrapatear.
stsijbalan ja juuni. Garabate
el papel.
mi xmakuni ta kechan oj
atsijbaluk ja juuni. No sirve si
slo garrapateas el papel.
tsijbani. Escribir
machunka oj tsjbanuk.
Quin escribir?
mi xnaa tsijbanel ojto jnebe.
No s escribir, lo aprender aun.
tsijbananik ja ba snalan ja
raya. Escriban sobre la raya.
wa xkana jneb mas takal takal
ja tsijbaneli. Poco a poco quiero
aprender a escribir.
tsijbanum. La persona que sabe leer y
escribir, alfabetizado.
tsijbatalaan. Escribir muchas cosas.
tsijbuman. La persona que est
escribiendo.
tsijbumanon. Estoy escribiendo
una carta.
tsijti. Brincar, salpicar, desportillarse.
tsijti ja chulchuli. El grillo brinc.
wa stsijti ja jai yajni xmoki ti
ba ton ja choroi. El agua salpica
cuando el chorro cae en la roca.
tsijtelxa ja sti ja seki. Ya se
desportill el borde del cajete.
tsikan. Cabal, completo.
tsikanxa.Ya est cabal.
tsikani tupjiyea ja stsakoli. Se
les pag el salario completo.
tsiktes. Cumplir, ejecutar, completar.
stsiktes ja scholi. Cumpli su
deber.
stsiktes ja yateli. Cumpli con
su trabajo.
tsiktesji ja yateli yuj ja
613

tsiktesnuman-tsisa
ajwalali. El trabajo se ejecut por
rdenes del patrn.
kilakta jastal wa xyala ba leyi
jasunka ja scholei pe mi
stsiktese ja scholei. Vimos lo
que dice la ley cul es la tarea de
ellos, pero no la cumplen.
ayto skana ixim oj stsiktes
yena. Todava falta maz, l lo va
completar.
tsiktesnuman. Cumplidor, cumplido.
tsiktesnuman ja kala watsa. Tu
esposa es una persona muy
cumplida.
tsiktestalaan. Cumplir muchas tareas.
tsikwi. Cumplir, cumplirse.
tsikwita oxe jabil. Cumpli tres
ao.
manto wa stsikwi ox majke
chotajel. Hasta cumplirse tres
pedidas. chota.
tsil. Especie de frijol de enredo. [La
semilla se vende en la cabecera
de Altamirano con el nombre de
tzil].
tsinan. Sentado, agachado, pensativo y
triste.
tsinanon. Estoy sentado,
pensando y triste.
ti ko tsinana ja ba keeni.
Entr agachado en la cueva.
tsinan eke. Est pensativo.
tsinan eke ja kawuji. El caballo
est cabizbajo porque est
enfermo.
tsinini. Caminar jorobado. kujan,
kujojpatik.
wa stsinini yuj ja ayxa skujol.
Camina jorobado porque es de
edad.
tsinte. Yuca. [Manihot esculenta
Crantz].
tsintealtik. Yucal.
614

tsipa. Picar, pinchar, pellizcar, aguijonear.


tsiptalaan.
stsipawon ja xeneni. Me pic el
zancudo.
stsipawon sok ja tsistakin.
Me pinch con la aguja.
stsipunejon. Me ha pellizcado.
wa stsipa ja tan wakax ja
jutumani. El arador aguijonea el
toro.
tsipan. Largo, parado (cosa delgada).
tsipan ja sni ja karansya choo.
Larga es la nariz de la rata.
tsipan eke ja klaboi. El clavo
est parado.
tsipini. Ser trompudo.
jel stsipini ja sni ja kunini. La
narz de mi hijo es muy trompuda.
tsipmuji. Brotar.
wa stsipmuji ja yal kuli. Brotan
las plantas.
tsiptalaan. Pellizcar muchas veces.
tsipa.
tsiptsuni. Dar punzadas.
wan tsiptsunuk ja kooni. wa
skana oj eluk ja spojwili. El
absceso est dando punzadas
porque el pus quiere salir.
tsiptsuni ja skujoli (regional).
Medit.
tsipuman. Pellizcador, aguijoneador.
ja tsipuman jani ja xeneni. El
zancudo es el pellizcador.
tsipuman wakax. Aguijoneador
del ganado.
tsiriri. Zumbar [chupaflor, colibr o
pjaro mosca]. jururi.
wa stsiriti ja tsunuli. Zumba el
chupaflor. [Su canto es con las
alas].
tsisa. Coser, bordar. [Las tojolabales
tienen la costumbre y el
conocimiento de bordar las

tsisawexal-tsorori
blusas y camisas de mujeres y
hombres. Actualmente la
costumbre est perdindose,
sobre todo para las camisas de
los hombres. Pero tanto hombres
como mujeres aprenden a coser
con mquina].
stsisa ja sjunai. Cosi su falda.
sneba oj stsis ja wexali.
Aprendi a coser pantalones.
wa sneba tsisulej. Aprende a
coser.
tsamal tsisubal. Bordado bonito.
tsisawexal. Sastre. tsisuman.
snajtsil tsisawexal. Sastrera.
tsisbal wajabal. Mecate para ajustar el
cuero del tambor.
tsisbum. Especie de avispas. chajnul.
tsisim. Arriera grande, tisim, tizim o tzisim
(comiteco). [Atta sp.]. [Las
arrieras salen de sus nidos con
las primeras lluvias. Se comen
tostadas y as se venden en los
mercado de los Altos de
Chiapas].
tsisimaltik. Nube de arrieras.
tsistakin. Aguja, alfiler. [En tiempos
prehispnicos se usaron las
puntas de las hojas del maguey
en lugar de agujas metlicas que
no hubo].
tsistakin ba pechwanel. Aguja
para tejer.
jujune tsis takin tilan oj
wajtik man chonab. Por cada
aguja tendremos que ir a Comitn.
tsistalaan. Coser mucho.
tsisulani. Coser.
jel jatsisulani. Coses mucho.
tsisuman. Sastre. tsisawexal.
tsit. Especie de planta de enredo.No se
seca al cortarla. Crece otra vez.
tsitil. Chapulin. tartax,

tsitit. Chapulin. tartax


tsitsuni. Chillar de ratones al estar
cogidos.
tsoban. Herido. [Con objetos sin
punta].
kan tsoban ja yoki. Su pie
result herido.
tsobo. Herir con objetos sin punta.
stsobo sok te ja tsii. Hiri a
su perro con un palo.
tsobtalaan. Herir a muchos.
tsobuman. El que hiere con objetos sin
punta.
tsokob. Hilo, hilera (comiteco).
ja tulwanumi wanxa sle kani jun
sek ba yani, stsokob, sok ja
tuki. Ya est buscando la partera
un cajete para los remedios, hilo y
lo dems.
tsol. Calabacita, tzol (comiteco), calabaza
tierna. [Cucurbita pepo L.].
tsolaltik. Calabazar.
tsolan. Enroscado.
tsolan eke ja chani. La
serpiente est enroscada.
tsolo. Enrollar.
jtsolo ja jwexi. Enroll el calzn.
jtsolo ja paxai. Enroll la faja.
stsolo ja sjunai. Enroll su falda.
tsoltalaan. Enrollar muchas cosas.
tsolte. Especie de rbol no identificada.
tsoluman. La persona que enrolla [la
falda o el calzn].
tsolumanotik jwextik yuj jel
tsats ja kateltiki. Enrollamos los
calzones porque nuestro trabajo es
muy duro.
tsom. Beso [que se da a nios].
ujtsan.
oj ka yi jun tsom. Le voy a
dar un beso.
tsopolji. Caminar en el lodo.
tsorori. Zumbar (abejas obreras).
615

tsotalaan-tsujtsumchab
-

wa stsorori ja schajnul ja chab


jumasai ta oj jxutik ja steil
ja snaj. Las abejas obreras zumban
si tumbamos el rbol donde tienen
su panal.
tsotalaan. Ahogar a muchos.
tsoto. Estrangular, ahogar, ahorcar.
stsoto ja snuki. Le estrangul.
stsoto sbaj. Se ahorc.
wa skana oj stsote ja jnuki.
Quiere ahogarme.
tsotuman. Estrangulador.
tsuul. Quelite, tzul (comiteco). [Liabum
glabrum var. hypoleucum.
Greenm.].
tsuum. Cuero, piel, soga, chicote,
chicotazo, arruga.
stsuum wakax. Cuero de
ganado.
stsuum kojtom. Piel de tejn.
ja ma wa slea wakax wa xyiaj
jun stsuum sok jun skacho. El
que busca el ganado lleva soga y
cacho.
tsuum yaa kitikon. Nos
dieron chicotazos.
tsuumonxa. Ya tengo arrugas.
tsuumxa ja jsati. Tengo la cara
llena de arrugas.
tsuban. Estrecho [boca de un
recipiente], morro.
jel tsuban ja sti ja tsuji. La
boca del tecomate es muy
estrecha.
tsuban ja sti ja tujkanub. El
morro del rifle.
tsubtalaan. Tomar muchas veces de la
botella.
tsubil. Migajas, polvo.
tito kan ja stsubili. Todava
quedaron las migajas.
stsubil luum. Polvo.
tsijuni kan lek ja stsubil ja ba
616

waxanabi. Sacuden bien el polvo


de sus caites.
tsubu. Tomar de la botella..
wa stsubu ba yetal. Toma de
la botella.
tsuban. Toma! (de la botella).
tsubuman. Tomador de la botella.
tsuj (regional). Tecomate. [Lagenaria
siceraria (Mol.) Standl.]. tsuj.
tsujel. Decrecimiento.
tsujelxa ja niwan jai. El
decrecimiento del ro.
tsuji. Perder peso, decrecer, disminuir,
decaer, vaciarse, menguar.
tsujiyonta. Ya perd peso.
tsuji ja kalali. Perd peso.
tsuji ja niwan jai. Decreci el
ro.
tsuji ja sitseli. Disminuy la
hinchazn.
tsuji ja yipi. Decay su fuerza.
tsujta slukum. Se vaci su
estmago.
wa stsuji ja jai. Mengua la
lluvia..
ti sjipawea ja trigoi ja ba yoj
mari ba oj ya tsujuk ja yalali.
Echaron el trigo al mar para reducir
el peso (del barco).
tsujmil. Piel (por lo general de gente y
animales vivos), cuero.
ja jtsujmiltiki. Nuestra piel.
stsujmil jtitik. Labios.
stsujmil jtitik koel. Labio
inferior.
stsujmil jtitik keel. Labio
superior.
stsujmil spatik chay. Escamas
del pez.
stsujmil satik. Prpados.
stsujmil yal wajabal. Cuero del
tambor.
tsujtsumchab. Oso colmenero,

tsujul-tsusub
chupamiel [Tamandua tetra
dactyla].
tsujul. Roco.
tsujulani. Caer roco.
tsujulanita ja aki ti ba
sakbel. En la madrugada cay
roco sobre el zacate.
tsuk ek. Especie de bromeliacea.
tsukan. Esbelto.
tsulub. Granero dentro de la casa.
tsuna. tsunu.
tsunainat. Sembrador. tsunuman.
tsunan. Cimentado, fundamentado. [En la
construccin de casas y otros
edificios tradujimos cimentado o
fundamentado conforme a las
construcciones en el contexto de
la sociedad dominante. En el
contexto tojolabal, sin embargo,
el modelo del hacer construir
representa la milpa, el agro. Por
ello, tambin en la construccin
los fundamentos o bases de las
casas se siembran, tsunan, de
tsunu, sembrar. De este manera,
una casa est bien sembrada en
lugar de cimentada. As tambin
el pensamiento est sembrado
en el sentido de fundamentado.]
tsunan lek ja snaji yuj jel
chaan ko ja oyi. Su casa est
bien cimentada porque los horcones
se metieron muy profundamente.
ja jas tsunan ja ba alaji. La
cosas sembradas en la milpa.
kan tsunan ja spensari. Sus
ideas estn fundamentadas.
tsuntalaan. Sembrar muchas cosas.
tsunu. Sembrar, confirmar.
jas ixawil wa xatsunu. wa
stsunu ba lajune yajtab
enero. En qu mes acostumbras
sembrar? Acostumbro sembrar el

diez de enero. [Notemos que, a


no darse cambios climticos, la
siembra sigue realizarse en
fechas fijas del calendario. Al
parecer se mantiene de esta
manera la costumbre antigua, tal
vez prehispnica, que la siembra
y otras actividades del agro se
realizan en fechas fijas].
ojxa tsunxuk. Ya se va a
sembrar.
jak stsune ja iximi. Lleg a
sembrar el maz.
stsunu ja jkujoltiki. Confirm
nuestro pensamiento.
stsunjel. Siembra.
oj kaltik jun tsamal kumal ja
ba tsunuj iximi ja ba kalajtiki.
Vamos a decir la bendicin para el
sembrar el maz en nuestras
milpas.
tsunul. Chupaflor [Familia Trochilidae)].
tsunun.
tsunuman. Sembrador. tsunainat.
tsunumanon. Soy sembrador.
tsunun. Chupaflor. [Familia Trochilidae].
tsunul.
tsupini. Ser trompudo, cruzar al otro lado
de.
jel tsupini ja sni ja kojtomi. La
narz del tejn es muy trompuda.
tsupinita ja klabo ti ba
akinte. El clavo cruz al otro
lado de la tabla.
tsur. Feo. [Referente a ropa de
mujeres].
jun nole tsur. Un grupo de
mujeres con vestidos feos.
tsurik. Triste.
tsurik ayon. Estoy triste.
tsusub. Uva (de monte), bejuco de agua.
[Vitis tiliifolia H. et B., Vitis
Bourgaeana Planch.].
617

tsutuj-tsuyuyi
xulubchan. [El bejuco de agua
representa una reserva de agua
potable a condicin de que
conocemos a ese bejuco. Se le
corta un pedazo y de ah sale la
savia poco a poco al chuparlo.
La savia hace las veces del
agua].
tsusubaltik. Uvada.
ja ba kalaji yalajil tsusub. En
mi via. [En el contexto tojolabal,
por supuesto, no hay vias. El
tsusub que en efecto se refiere a
un tipo de uva silvestre que no
se cultiva y, por lo tanto, no
conduce al cultivo de vias. Se
emplea
el trmino yalajil
ts usub con referencia a textos
occidentales donde existen vias
y el trmino de tsusub puede
explicar la referencia].
jel paj ja tsusubi. Las uvas son
muy agrias.
jel tsats ja yakil tsusub. El
bejuco de agua es muy fuerte.
oj atsab tsusub. Vas a tomar
la savia del bejuco de agua.
tsutuj. Flor del maz, sutuj (comiteco).
tsutsuni. Llorar, aullar (cachorros).
wa stsutsuni ja yal chin tsii.
El cachorro llora.
tsuy. Huevo en frfara.
tsuyan. Marchito, cabizbajo.
tsuyanxa ja nichimi. Las flores
estn marchitas.
tsuyanon eke. Estoy cabizbajo.
tsuymiji. Marchitarse.
wa stsuymiji ja nichimi. Las
flores se marchitan.
tsuyuyi. Agacharse, agobiarse.
wanxa tsuyuyuk ja yakbumi.
Ya se est agachando el borracho.
tsuyuyi chami. Muri agobiado.
618

wa

w
wa. wan.
1.
Es una palabra sin equivalente
en espaol y, por lo tanto, en
muchas expresiones no tiene
traduccin. El mismo wa parece
ser una partcula sin serlo,
porque puede tener sufijos. Para
agregar los afijos la palabra se
ampla y se forma wan. Por
ejemplo, wanxa, wanto, wanon,
mi wanukon, etctera. En todos
estos casos tiene un sentido
afirmativo que no se expresa en
la traduccin. Por ejemplo, wa
xkana (lo) quiero, pero mi
xkana no (lo) quiero. Es decir,
la negacin mi expresa lo
opuesto de wa y, por eso,
afirmamos que wa es afirmativo
y mi es negativo. Adems hay que
agregar que la oracin de
negacin puede expresarse del
modo siguiente: mi wa xkana,
no lo quiero, es decir, la
negacin mi puede anteponerse
a la expresin afirmativa. Pero
no es la estructura obligatoria
y, por ello, no niega la
exposicin anterior. Ahora bien,
en las formas tanto afirmativa
como negativa, notamos el
prefijo x- que se afija
directamente a la forma verbal
kana. Esta x- es el marcador del
aspecto incompletivo que
expresa un acontecer que se est
realizando, que no se ha
terminado y
que suele
realizarse. Por eso, hay dos

formas
equivalentes
del
incompletivo: wa xkana =
xkana. Es decir, la afirmacin
wa tampoco se hace obligatoria
en tojolabal. La ubicacin del
prefijo x- se hace evidente al
convertir el giro wa xkana en
pregunta. Se dice wan ma
xkana. Es decir la partcula
interrogativa ma que no lleva
afijos siempre se ubica en el
primer hueco de una oracin, es
decir, despus de la primera
palabra. En este caso, le toca el
lugar despus de wan.
Observamos que en la oracin
interrogativa el wa tambin se
transforma en wan. El marcador
x-, sin embargo, conserva su
lugar de prefijo de la forma
verbal.
La forma wan sirve tambin
p a r a e l p ro g re s i v o , y s e l e
agregan los sufijos personales.
Por ejemplo, wanon skanjel,
estoy querindolo; wana
skanjel, ests querindolo, mi
wanukon skanjel, no estoy
querindolo, etctera.
Se puede hacer la objecin que
la x no se prefija sino que se
sufija a la palabra wa, y que el
verbo mantiene el prefijo j- de
la primera persona yo. Pero
ya hemos observado en la
oracin interrogativa que el xno se sufija a wa/wan sino que
se prefija al verbo. La
prefijacin, sin embargo,
produce otro problema: la
acumulacin de consonantes y
en tojolabal hay una regla que,
con pocas excepciones se
619

waakwal-wai

2.

620

observa, que no se juntan ms


de dos consonantes. Por eso, la
aglomeracin xk expulsa el
prefijo j. sta sin embargo,
reaparece al salir el marcador x
en los giros con cha, tambin.
wa xcha jkana, tambin lo
quiero ( cha).
El significado afirmativo se
expresa en respuestas. Por
ejemplo, wan ma xakana tun
kajpe, quieres un poco de
caf?. Unas formas de la
respuesta pueden ser, wa xkana
o simplemente wan, s. La
respuesta wa xkana es mejor
hablado, pero la respuesta wan
dice simplemente s. Es decir, en
situaciones
determinadas,
algunas palabras del tojolabal
pueden corresponder al s, si
la pregunta tuvo un componente
que sirve en este sentido para la
respuesta. Debe haber, pues, el
equilibrio entre pregunta y
respuesta y la contestacin wan
cumple con el requisito.
Tu, tus, de ustedes [Las palabras
que comienzan con vocal
aumentan el prefijo de wa- a
waw-. Con las palabras que
comienzan con consonantes el
prejifo puede tomar otras
formas. As tu corazn puede
ser wakujol, jakujol, akujol]
wabaluchi. Tu cuado.
wabaluch jumasai. Tus cuados.
wabaluchexi. Los cuados de
ustedes.
wawalaji. Tu milpa.
wawalaj jumasai. Tus milpas.
wawalajexi. Las milpas de
ustedes.

waakwal, wakwal. Muy noche. [Hay las


dos formas sin distincin de
significado].
wakwalxa. Ya es muy noche.
ti oj ajyukotika wakwalxa.
Nos quedaremos hasta muy noche.
wael, waelal. Comida, carne, alimento,
forraje.
yaa yi wael ja kunini. Le dio la
comida a mi hijo.
kiaj jwael ba kulan kaku.
Llev la comida para el medioda.
oj jtsiltik ja jwaeltiki. Vamos a
asar la carne.
swael chitam. Alimento de
puercos.
swael wakax. Forraje (alimento
de vacas, bueyes y toros).
jasunka wawaelexi. Qu
comieron?
wai. Comer. [Desde la perspectiva
tojolabal el verbo wai es uno de
tantos verbos que se refieren al
comer. La primera observacin
con respecto al wai es que se
trata de una verbo vivencial y no
agencial. Es decir, el comer en
cuanto wai no es una accin ni
un acto de la persona que come,
sino que se trata de una vivencia.
Otros verbos del comer se
distinguen los unos de los otros
por la comida que se come a
diferencia del wai que no se
refiere a ninguna comida
especfica. As, por ejemplo,
comer frijoles es tia; carne,
kuxu; tortillas wea; etctera.
Todos estos verbos son
agenciales, se conciben pues
como acciones y as se
distinguen del wai].
bajtan wa xyaa wauk ja ma

wain-wachwuni
wa xwaj ateli. Primero les da de
comer a los que van a trabajar.
jel chitam wa xwai. Es un
comiln.
jel tek wa xwai ja molinoi. El
molino muele muy grueso.
laxa wakotik. Vnganse a
comer.
ojxa wakotik. Ya vamos a
comer.
wa lawayon sok chenek. Como
frijoles. [En lugar de decir wa
xtia chenek, se dice wa
lawaayon sok chenek. Es decir,
se agrega sok, porque el verbo
wai a solas no seala lo que se
come].
waan kala mojaljela. Come,
querido hermano.
wan ma lawai. Te dan ganas de
comer?
wain. Hambre.
mi xkab wain. No tengo hambre.
mixa oj ki ja waini. Ya no voy
a hacer hambre.
oj kouk ja waini. Va a hacer
hambre. [Es decir, el hambre va
a bajar sobre la tierra as como el
agua y otros fenmenos naturales].
wain ja. Sequa. [Hambre de
agua].
wain xkabi. Tengo hambre.
wan ma xawabi wain. Tienes
hambre?
wakwal. Muy noche. waakwal.
wan. wan.
wanto. Hace poco, ahorita. waxa.
jas ora julyex. - wanto. Cundo
llegaron ustedes? - Hace poco.
wanto jaktikon. Ahorita
llegamos.
wan wanto wa xipaxi. Cada rato
se enferma de gravedad.

waum. Comedor, el que come.


lekil wauma. Eres un buen
comedor.
slecha ja chenek ti ba swaum
jumasai. Reparti los frijoles a
todos los que iban a comer.
waxa. Hoy, hace un rato, hace un ratito,
desde hoy. wanto.
waxato jul ja karmelinoi. Hoy
lleg Carmelino.
waxa julyon. Llegu hace un rato.
waxa ma julyex. Hace un rato
que ustedes llegaron?
waxa tani. Hace un ratito.
waxa kani ja kunini ti ba snaj
ja jtati. De hoy en adelante mi hijo
se queda en la casa de mi pap.
mixa waxauk. Ya no es de hoy.
wachan. Lo que sobresale.
kan wachan ja akintei. La tabla
sobresale.
wach. Delgado [lea], rajadizo.
jel wach ja sii. La lea est muy
delgada.
wachaltik ja sialtiki. Mucha
lea delgada.
wacha ak. Cuerda rajadiza.
wacha. Moler grueso. [El moler se refiere
por supuesto al maz. La
molienda sale de maneras
diferentes. Puede ser jel yoan,
quiere decir muy grueso, en efecto,
ms grueso que tek, teka.].
wan swachjel ja molinoi jel
yoan yena. El molino est
moliendo muy grueso, est muy
flojo.
wachtalaan. Moler grueso muchas cosas.
wachuman. Molinero, molinera.
wachwuni. Ronzar, fracturarse,
desmoronarse.
wachwuniyon sok koxox.
Ronc tostadas.
621

wachalji-wajabal
-

wachwuni ja sbakeli. Se
fractur el hueso.
wa xwachwuni ja tei. El rbol
se desmorona [al pisarlo].
wachwuni ja takin pooj. La hoja
seca del palmito se desmorona.
wachalji. Fracturarse, desmoronarse.
oj wachaljuk ja baki. El hueso
se va a fracturar.
wa xwachalji ja tei. El rbol se
desmorona [al pisarlo].
waj. Tortilla.
wajaltik. Muchas tortillas.
kun waj. Tortilla suave.
kunil waj. Tortilla suave.
takin waj. Tortilla seca.
tojol waj. Tortilla caliente y suave.
[Las tortillas pueden estar en
situaciones diferentes segn
dicen las entradas que preceden..
Se entiende si estn kun o takin
. Un tojol waj expresa con
claridad el concepto de tojol que
encontramos con referencia al
idioma y el pueblo que lo habla.
El tojol waj es la tortilla caliente
y suave en el momento que sale
del comal, llena la cocina con su
perfume y se hace agua nuestra
boca. Dicho de otro modo es la
tortilla a su punto, como dicen los
comitecos. En otras palabras, es
la tortilla que cumple con su
vocacin. De este modo sirve
de explicativo para los dems
usos del concepto tojol. En cuanto
a las personas se trata de mujeres
y hombres que cumplen con su
vocacin. tojolabal].
oj jwetik waj. Comeremos
tortillas. [Hay muchos verbos
para comer. Patra comer
tortillas, el verbo es wea. Otros
622

son los verbos para comer otros


productos. comer en el
diccionario espaol-tojolabal].
wajabal. Tambor [Los tambores se hacen
en varias comunidades y se
utilizan distintas clases de
madera. Hay dos variedades de
tambores, los grandes o madres
y los chicos o hijos. Es costumbre
que en cada comunidad haya un
tambor grande y cuatro
pequeos, pero a veces hay ms.
Los tambores se tocan junto con
la flauta de carrizo que escoge
la meloda y el ritmo seguidos
por los tambores. El conjunto de
flauta y tambores se usa para
fiestas, romeras, para llamar a
la gente a la ermita o a otra
asamblea particular, para
acompaar trabajos muy duros
de toda la comunidad. Pero no
se usa para acompaar el baile,
a no ser en ocasiones muy, muy
extraordinarias
como
el
carnaval, taan koy, un
individuo de repente, como en un
rapto, baila un solo artstico y
provocador para divertir a la
comunidad espectadora. De
todos modos, flauta y tambores
no se tocan para usos
individuales. Todos los ejemplos
muestran que estos instrumentos
se tocan exclusivamente en
ocasiones comunitarias. Es,
pues, la msica de flauta y
tambores que celebra la
comunidad. Se hace patente no
slo en fiestas y romeras, sino
tambin y de modo particular,
como ya lo dijimos, al
acompaar trabajos muy duros

wajaxi-wajbum
en los cuales toda la comunidad
participa. La msica no es
simple acompaamiento, sino
animadora que estimula a los
comuneros que jalan, por
ejemplo un trozo de quince
metros de largo y casi un metro
de dimetro por un terreno
quebrado. Tiene un peso
descomunal, pero la msica y las
mujeres cantando alientan a los
hombres para trabajar con toda
la fuerza que es suya y que dan
a la comunidad.
La misma msica hace presente
la historia del pueblo. Son
instrumentos hechos por los
mismos tojolabales y, segn la
meloda y el ritmo escuchados,
son creaciones no percibidas en
otros lugares y culturas. Es la
msica con la cual festejan la
comunidad y el NOSOTROS de
generaciones anteriores. El
mismo concierto al aire libre
vivifica la conciencia histrica
de un pueblo maya y le da
fuerza en sus esfuerzos
comunitarias. A veces al tambor
se le llama snichimdyos, la flor
de Dios, el nombre del
aguardiente. Este nombre
sugiere un significado sagrado
de este tipo de msica. Si
queremos hacer la referencia,
podemos decir, que la msica en
estas ocasiones convoca a los
seres sagrados a que acompaen
a la comunidad. Es posible,
aunque hay que recordar que,
desde la perspectiva tojolabal,
no hay trmino para lo sagrado
o lo religioso. Porque todo el

cosmos est lleno de vida del


kinal y los tambores y la flauta
seguramente evocan la sinfona
de la vida csmica. Para
terminar esta exposicin,
anotamos que los instrumentos
suelen guardarse en la ermita.
snan wajabal. Tambor grande,
tambor madre.
yal wajabal. Tambor pequeo,
tambor hijo o hija
ay swajab. Tiene un tambor.
ay snan swajab. Tiene un tambor
grande.
schuybal wajabal. Cuerdas para
amarrar el tambor.
sjotol yal wajabal. Agujero del
tambor pequeo.
spitbal wajabal. Cuerdas chicas
para afinar el tambor. [Son mallas
que juntan las cuerdas grandes
de dos en dos].
steil wajabal. Palo del tambor.
yal skab wajabal..
stsisbal sti wajabal. Mecate
para ajustar el cuero del tambor.
tsujmil wajabal. Cuero que tapa
el tambor, parche del tambor.
yakil wajabal. Cuerda para
cargar el tambor.
ay jun yakil ba solom ja
wajabal ba mas tsamal wa
xoki. Hay una cuerda que cruza
los cueros del tambor para hacer
que suene ms bonito.
yal skab wajabal. Palo de
tambor. steil wajabal.
wajaxi. Hacerse tortillas.
wajaxita ja iximi. Ya se hicieron
tortillas del maz.
wajbani. Tocar el tambor.
wajbanum. Tamborero, tamborilero.
wajbum. Tamborero, tamborilero.
623

waji-wajum
waji.
1.
-

2.
3.
624

Ir, irse.
waj alaj. Fue a la milpa.
waj ba chonab ja bej iti. Este
camino va a Comitn.
waji ba mejiko. Viaj a Mxico.
wajta. Se fue.
wajye ba nasyonal. Emigraron
a tierras nacionales.
wajkon. Adis, me voy.
[Observamos que se usa el futuro
sin el marcador oj. Lo mismo
ocurre en la entrada que sigue].
wajkona. Adios, me voy. [El giro
expresa que se est muy a gusto].
wajtik. Adis, vmonos. [En esta
entrada y la siguiente se
emplean formas del completivo,
pero de hecho la referencia es
al futuro inmediato. Son formas
que se usan tambin en el futuro.
Por ejemplo, se dice ojxa wajtik
en lugar de ojxa wajkotik ya
nos vamos/iremos].
wajtikik. Adis, vmonos. [Se
dice si somos muchos y de buen
humor].
ba wajyaa. Adnde fuiste?
jastal wa xwaji ja mi xkan lek
ja iximi. Cmo pasa que el maz
no dura?
mi xwaj lek ja ateli. El trabajo
no va bien.
monton wajtik. Caminamos en
bola.
aa wajuk. Despedir, encaminar.
mi ma oj awa wajkonex. No
me van a despedir?
tixa oj ka wajana. Te voy a
encaminar.
wajel skujol.
kechanxta wajel skujol ja
elkaneli. Slo piensan en robar.

4.
-

wajto.
wajto kotuk staspun sbaj sok
ja smoji. Apenas lleg se encontr
por casualidad con su hermano.
wajto yile tini staa ja
tsistakina. Apenas se puso a
buscar, encontr la aguja.
5.
Ir a. [Los giros de waj + infinito
o forma sustantivada o futuro se
explican por el comiteco que dice
voy a trabajar en lugar de
trabajar].
waj chonuj nolob. Fue a vender
huevos.
waj leuj wakax. Fue a buscar el
ganado.
wajyon manuj atsam. Fui a
comprar sal.
waj bejyel. Fue de caza.
waj chukulej. Fue a lavar.
wajyon ganar. Fui a ganar.
atel.
waj kil alaj. Fui a ver la milpa.
waj kitikon chenek. Fuimos a
recoger frijol.
waj sle wakax. Fue a buscar el
ganado.
waj yil mejiko. Viaj a Mxico.
ja wa lawajtik ja ateli. Cuando
vamos al trabajo.
ti lawaj ocha. Ah vas a entrar.
6.
waj wichkin.
wajyon wichkin. Me ca.
wajum. El que va, compaero, hermano.
wajum june jakum ja june. Uno
va, otro viene; unos van, otros
vienen.
wajumotik. Somos compaeros.
wajume bejyel. Caminan con
compaeros.
sok ja smoj jumasa wajume ba
chonab. Con sus hermanos van a
Comitn.

waka-wake
waka. Atravesar algo con un palo, asador
o alambre.
wa xwaka yi jun iboy sok te
ba mi oj wajuk. Atravieso un
armadillo con un palo para que no
se vaya [al cazarlo en su cueva]
oj jwak yi jun chu ba alambre
ba oj ochuk ba kak. Voy a
atravesar con alambre una ardilla
[cazada] para asarla.
wakan, wake.
1.
Algo parado y no muy alto.
chami ja jmuti kechan jun wake
kani. Murieron mis gallinas, slo
una qued. [La parada es la nica
viva que sobrevivi].
jaye ja watsaptei kechan
chab wakan. Cuntas horquetas
tienes? Slo dos.
chab wakan. Dos cosas paradas.
chab wake. Dos cosas paradas.
2.
Recto. [Algo que est parado y
no es muy alto].
jel wakan ja yok ja chati. La
pata de la cama es muy recta.
jel wakan ja schikin chich. La
oreja del conejo es muy recta [si
est parada].
3.
Dos cuartas (de cosas paradas).
jun wakan ja sxulubi. Su cuerno
mide dos cuartas.
4. Solo y parado.
wakanon. Estoy solo.
wakan ajate. Matasano solitario. [Es el
nombre antiguo de la cabecera
municipal de La Independencia],
Guacanajat (comiteco).
wakax. Ganado (vacuno), res. [Es una
palabra adoptada del espaol.
Obviamente la adopcin ocurri
ya hace tiempo. Se puede
observar el proceso de
tojolabalizacin al comparar

la palabra con trminos


recientemente adoptados como,
por ejemplo, aktobus, radyo,
tele y otros. Al pasar el tiempo
las palabras se acomodan ms y
ms a las reglas fonolgicas del
tojolabal].
wakaxaltik. Vacada.
ay swakax. Tiene ganado.
baket wakax. Carne de res.
ja tantik wakax. Los toros.
nobiyo.
ja mentik wakax. Las vacas.
ja mentik yal wakax. Las
becerras.
kerem wakax. Toro.
snan wakax. Vaca.
swaw wakax. Toro.
wakax naits (regional). Casa con
techo de cuatro aguas. wakaxil
naits.
yal swaw wakax. Novillo.
wakaxan. Servir en lugar del ganado.
mi oj jwakaxuk ja kawu ti ba
jutuj luum. El caballo no me va a
servir para arar en lugar del
ganado.
wakaxil naits. Casa con techo de cuatro
aguas. wakax naits.
wake (1). Seis.
1.
wake.
wake oxom. Seis ollas.
wak winike. Ciento veinte, 120,
seis veintenas.
wak winke. Ciento veinte, 120,
seis veintenas.
wak
xaane.
Dos
mil
cuatrocientos, 2400, seis zontes.
2.
swakil.
ja swakil oxom. Las seis ollas.
ja swakil ox winke. 46, seis de
la tercera veintena.
ja ba swakil. Sexto.
625

wake-wan
3.
4.
-

wakotane chitam. Seis puercos.


wakotane kawu. Seis caballos.
waktike.
waktike waj. Seis tortillas para
cada uno.
waktike wajye. Se fueron de
seis en seis.
waktikwane.
Cada
seis
personas.
5.
wakwane.
wakwanotik. Somos seis.
wakwanex. Ustedes son seis.
jwakwaniltik. Nosotros seis.
wake (2). wakan.
waklajune. Dieciseis.
waklajunkotane kawu. Dieciseis
caballos.
waklajuntike waj. Dieciseis
tortillas para cada uno.
waklajunwane.
Dieciseis
personas.
waklajunwanotik.
Somos
dieciseis.
waklajun winike. Trescientos
veinte, 320, 16 veintenas.
waklajun xaane. Seis mil
cuatrocientos, 6400, 16 zontes.
ja swaklajunil oxom. Las
dieciseis ollas.
ja ba swaklajunil. Decimosexto.
waktalaan. Atravesar muchas cosas con
un palo. waka.
wakuman. El que atraviesa algo con un
palo. waka.
wan. [Es una palabra multifactica con
funciones y significados variados.
Por ello, no presentamos ninguna
traduccin aqu. En primer lugar
es la forma ampliada del
afirmativo wa que vimos al
principio de la letra w. wan
puede emplearse para responder
afirmativamente a preguntas. En
626

1.
2.
-

segundo lugar se emplea para


construir el progresivo, por
ejemplo, wan ajnel, est
corriendo. Si queremos enfatizar
la expresin, se agrega el
saltillo despus de la vocal,
wan ajnel, efectivamente est
corriendo. La misma expresin se
puede conjugar al agregar los
sufijos vivenciales a wan. Por
ejemplo, wanon ajnel, estoy
corriendo, wana ajnel, ests
corriendo, etctera. En lugar de
formas verbales se pueden
emplear sustantivos. Por
ejemplo, wan loil, est
platicando, wan ja, est
lloviendo.
Las
entradas
siguientes lo ejemplificarn. Ah
se vern tambin las formas
negadas].
wan ma xakana. - wan. Lo
quieres? - S.
wan ma atel. - wan. Est
trabajando? - S.
wan atel. Est trabajando.
mi wanuk atel. No est
trabajando.
wanto ma atel. wanto.
Todava est trabajando? S,
todava.
wanto xkana oj jneb tsisulej.
Todava quiero aprender a coser.
wanxa xjaki. Ya viene.
wan ja. Est lloviendo.
jel wan ja jai. Est lloviendo
mucho.
wanon wael. Estoy comiendo.
wana wael. Ests comiendo.
wantikon wael. Estamos
comiendo.
wanex wael. Ustedes estn
comiendo.

-wane-watswuni
-

wane wael. Estn comiendo


(ellos o ellas).
mi wanukon wael. No estoy
comiendo.
ja jas wane ja iti. Lo que estn
haciendo.
wan ma xajyi ja iximi. Se da el
maz?
wanukto lawayi oj tojban. Si
durmieras te compondras.
wanto.
-wane. [-wane es un clasificador
numrico para personas en
plural. Por eso, -wanotik, wanotikon, -wanex, -wane son
las formas usadas. Empezamos
con la forma -wane de este
clasificador por razones del
alfabeto. El guin inicial seala
que se trata de sufijos que se
agregan a numerales. Las
entradas lo muestran. Otro
clasificador numrico es -kotan
para animales cuadrpedos].
oxwane. Son tres personas.
chanwanotik. Somos cuatro.
jaywanex. Cuntos son ustedes?
wanike. Seguro que s.
wan ma xwaj lek ja ateli.
wanike. El trabajo va bien? Seguro que s.
warumbo. Guarumbo. [Cecropia peltata L.].
wasa. Trabajar con tortuguismo, trabajar sin
esforzarse, descuidar. [Palabra
adoptada del espaol de los
trminos guasa, guaso, huaso.
De las misma voces se derivan
las entradas siguientes de
wasum y wasuman].
wa xwasatik ja ateli.
Trabajamos con tortuguismo.
swasa sbaj. Trabaj sin
esforzarse.

swasa ja yateli. Descuid el


trabajo.
wasum. Flojo, haragn.
wasuman. Flojo, haragn, trabajador con
tortuguismo.
wasumanotik yuj ja mi xkanatik
ja ateli ja ba pinka. Trabajamos
con tortuguismo, porque no
queremos el trabajo en la finca.
watati. Entablar pleitos, sentir odio.
wa lawatatiyon. Entablo pleitos.
xwatati ja jkoraja. Siento odio.
xwatatixta yena sok ja ajwalali.
Odia al patrn.
xwatati ja skujol. Se enoja
mucho.
watimala. Guatemala. [Es instructiva esta
trascripcin hecha espontneamente
en una clase de alfabetizacin.
Se escribe as como las personas
oyen y pronuncian las palabras].
wats, watsal. Hermana mayor.
san jwats. Buenos das, hermana.
[Es un saludo que se dirige a
mujeres de mayor edad que uno].
aa xkoltanuk ja kala watsi.
Saluda a tu esposa. [Es de notar
que no se emplea el trmino de
cheum, esposa, al referirse a
ella misma, sea por el esposo u
otra persona].
watsan. Querer a alguien como a una
hermana mayor.
wa xwatsana. Te quiero como a
mi hermana mayor.
watsalji. Murmurar, rumorear.
ja ixuk winik jumasa wanxta
watsaljuk ja jkujolei. La gente
estaba empezando a murmurar en
su corazn.
watswuni. Murmurar [de descontento y
de mucho enojo], rumorear.
jel chinaj yena jel xwatswuni.
627

waw-wawal
El es muy delicado, murmura
mucho.
ti oj watswunuk ja yaltsili.
Entonces empezaron a murmurar
de descontento.
waw. Hombre, viejo. [Es el modo de tratar
a alguien sin respeto]. Los
derivados de waw que siguen y
tambin jwawtik y los
derivados de ajwal.
san waw. Buenos das viejo.
wawa. Nio, nene. [Es una palabra de
mucho cario para una persona
de menor edad. Esta persona
puede ser adulta si aquel que
habla es un anciano o una
anciana. Pero de hecho, quiere
decir algo como papacito. Es
comparable a la costumbre
mexicana que las mujeres llaman
a su hijo papacito y a su
esposo hijo. La palabra wawa
lleva el acento en la penltima
slaba].
san kala wawa. Buenos das nio
querido.
wawal. Director del carnaval, padrote del
ganado que ensea al novillo cmo
jalar el arado. [De hecho, es una
palabra multifactica. En el
contexto religioso puede referirse
a personajes que merecen sumo
respeto o a quienes se rinde
reverencia y veneracin como se
hace en la entrada que sigue. En
efecto, el texto se refiere a Dios,
llamado el Santo, pero lo hace
de un modo particular. En el
contexto bblico el Santo es
sagrado y, por lo tanto,
apartado del mundo humando y
profano. Por eso se lo exigi a
Moiss que se quitara las
628

sandalias, porque estuvo


pisando tierra sagrada (xodo
3,4). Los tojolabales convierten
al Santo en wawal en repetidas
ocasiones de la traduccin.
Lingsticamente el wawal es un
anciano, un padre respetado y
querido y, como tal, no apartado,
sino que pertenece al mundo
comunitario o nostrico de los
tojolabales. Para ensalzarlo se
agrega, t eres nuestra cabeza
en el mundo, tu eres el
verdadero wawal/padre, Seor
nuestro (Apocalipsis 6,10 y 3,7).
Se
mezclan
elementos
tojolabales y cristianos. El
traslado del Santo a la
comunidad tojolabal se ve,
finalmente, al referirse a los
santos y santas que en tojolabal
se llaman jnantik, nuestras
madres, y jtatik, nuestros padres,
dentro de los cuales se
encuentran el jtatik jesus,
nuestro padre Jess, el jtatik
pagre eterno, nuestro Padre
Padre Eterno (el santo de
Trinitaria o Zapaluta a 16 km de
Comitn hacia la frontera con
Guatemala) y tambin jnantik
walalupe, nuestra Madre
Guadalupe, y jnantik luum,
nuestra Madre Tierra. Con
referencia a esta ltima, sin
embargo, se hizo el comentario,
pero ella vive, est en medio de
nosotros. En cuanto a todos y
todas las dems se hizo entender
que no estn en medio de
nosotros, que estn alejados en
tiempo y espacio con la
afirmacin de inseguridad, no se

wawanto-waxake
sabe si todava viven no. Es
decir, el Santo y los santos se han
tojolabalizado, integrado al
mundo y la cosmovisin
tojolabales].
wen wawal, wen wawal, wen
wawal. Santo, Santo, Santo. [Estas
palabras
sin
expresin
correspondiente en tojolabal se
tradujeron con wen wawal que
corresponde, aproximadamente ,
a t venerado anciano/padre.
Se trata del texto de Apocalipsis
4,8].
wawal dyos. [Es la traduccin de
] Dios el Santo.
wawanto. De rato en rato. wanto.
wawanto wan skeljel ja
chamum ja nanali. De rato en
rato la mam ve al enfermo.
wawtikan. Adorar, deificar, endiosar.
[Literalmente convertir en waw,
en cuanto anciano con la
modificacin de que el waw no
representa slo a los ancianos,
sino tambin a un personaje
venerable o a alguien que quiere
lucirse. En este sentido va en
contra del comportamiento
tojolabal aprobado]. toyo.
wa swawtikan ja yaktobus ja
ajwalali. El patrn adora su
autobs.
wa swawtikan ja stakini. Deifica
su dinero.
wa swawtikan sbaj. Se endiosa
a s mismo.
wawtikaxi. Convertirse en fetiche.
wawtikaxita stakin. Su dinero se
convirti en fetiche.
wawxep. Consuegro, consuegra. [wawxep
es el compuesto de waw,
anciano, y xep, madre que

se explica con detalle en a


entrada xep].
wawxepan abajex. Consuegrarse.
oj jwawxepuk jbajtik. Vamos a
consuegrarnos.
wa swawxepan sbaje. Se
consuegran.
waxake. Ocho.
1.
waxake.
waxake oxom. Ocho ollas.
waxak winike. Ciento sesenta,
160. [Tambin se dice waxak
winke]
waxak xaane. Tres mil
doscientos, 3200.
2.
swaxakil.
ja swaxakil taj. Los ocho ocotes.
swaxakil ox winike. 48,
cuarenta y ocho. Es decir, 8 de la
tercera veintena. [Es la manera
maya antigua de contar como se
hace todava en otras lenguas
mayas, por ejemplo en tzetal.
Otra manera de contar sigue al
uso de la sociedad dominante, es
decir, chab winike sok
waxake].
ja ba swaxakil. Octavo.
3.
waxakotane.
waxakotane chej. Ocho
carneros
waxakotane mis. Ocho gatos.
4.
waxaktike.
waxaktike waj. Ocho tortillas para
cada uno.
waxaktike wajye. Se fueron de
ocho en ocho.
waxaktikwane. Cada ocho
personas.
5.
waxakwane.
waxakwanotik. Somos ocho.
waxakwanex. Ustedes son ocho.
jwaxakwaniltik. Nosotros ocho.
629

waxaklajune-wayjel
waxaklajune. Dieciocho.
waxaklajunkotane chitam.
Dieciocho puercos.
waxaklajuntike waj. Dieciocho
tortillas para cada uno.
waxaklajunwane. Son dieciocho
personas.
waxaklajunwanotik. Somos
dieciocho.
waxaklajun winik. Trescientos
sesenta, 360.
waxaklajun xaane. Siete mil
doscientos, 7200.
ja swaxaklajunil taj. Los
dieciocho ocotes.
ja
ba
swaxaklajunil.
Decimoctavo.
waxwuni. Ladrar (del gato de monte).
wan waxwunuk ja weti. El gato
de monte est ladrando.
waya. Hacer dormir, anestesiar, adormecer.
wa swaya ja alats ja wayisi. El
wayis hace dormir al nene.
wayis.
wa swayawon ja loktori ta wa
skana oj sjamon ba mi oj
kab yaj. El mdico me anestesia
si quiere operarme para que no
sienta dolor.
wa swayawotik ja snichimdyosi.
El aguardiente nos adormece.
waychin. Soar, tener una visin.
jwaychin jun kawu. So con un
caballo.
swaychin jun jwayich. So
conmigo.
jwaychin ja sluum ja jmexep
jtatawelotik mito ayuk mini jun
jnal. Tuve una visin de las tierras
de nuestros antepasados cuando no
hubo ningn extranjero.
ja ajnanum yaa swaychuk sbaj
ja martini. El curador hizo dormir
630

a Martn.
ja pabloi ti swaychin sbaja.
Pablo entonces soaba.
waychini. Soar.
waychinelon snajtil ja akwali.
So toda la noche.
waychintalaan. Soar con muchas cosas.
waychinum. Soador.
waychinuman. Soador.
wayi. Dormir.
ojxa waykotik. Ya vamos a
dormir.
jel ja jwayeli. Tengo mucho sueo.
-wayich. Sueo, visin. swayich.
jwaychin jun swayich ja chamel
winiki. So con el muerto.
payjiyon ja ba jwayichi ba oj
ochkon ajnanumil. Se me llam
en el sueo para que me vuelva
curador.
alji yabi ja ba swayichi. Le fue
dicho en el sueo.
tixa kea ja ramiroi yuj ja
swayichi.
Cuando Ramiro
despert del sueo.
wayis. Escarabajo. [Familia de los
tenebrinidos]. [Da sueo a los
nios]. waya.
wayjel. Nagual, animal compaero [A
menudo se prefija con s , pero
no siempre lo hace como se ve
en varias entradas. Se dice que
el wayjel es mandado por el
brujo para enfermar a la gente.
Otros afirman que el swayjel es
el caballo del sombrern. Pero
lingsticamente swayjel es una
de las formas sustantivadas del
verbo waya, hacer dormir, as
como de kana, querer, se deriva
skanjel, el querer, la solicitud.
En este sentido el swayjel se
ubica en el contexto de los
-

wayjelan-wea
sueos y visiones que representan,
desde la perspectiva tojolabal, un
mundo tan real como el de estar
despierto. En los sueos y
visiones vemos y experimentamos
realidades que no solemos
encontrar al estar despiertos.
Entre la gente occidental, la
capacidad de tener sueos y
visiones en gran parte se ha
perdido o no se toma muy en
serio. Muchos tojolabales, en
cambio, reciben comunicaciones
y llamamientos en sueos y
visiones. En este sentido los
animales naguales, wayjel,
pertenecen a este mundo onrico
o visionario, poco o no tomado
en cuenta por la sociedad
dominante que se considera
cientfica y objetiva. En la vista
o visin onrica se realiza un tipo
de percepcin casi por completo
ausente en occidente. Suceden
encuentros y no percibimos nada
o nos parece nada. Por eso,
vemos y no percibimos, omos
y no escuchamos. Para
percatarnos de la realidad
onrica nos toca aprender su
lengua y aceptar su modo de
aparecer. No se presenta como
aquello que llama la atencin
sino como aquello que nos hace
dormir al estar despiertos y que
nos abre los ojos y odos a lo que
solemos ignorar. No es lo
ostentativo, lo pintoresco, sino
parecido al snajkul, nuestra
sombra que esconde lo que
somos. As, finalmente, el swayjel
no slo se documenta
lingsticamente sino tambin en

la percepcin que no se ha
restringido y cerrado a la ciencia
objetivadora].
mi ma jauk awayjel ja watsii.
No es tu nagual tu perro?
mixa ayuk swayjel ayni wa
xalxi. Ya no hay animales
compaeros, dicen algunos.
stuchil jamxita ja sti naitsi.
kabtik, jkelatik mini jas
kilatik. lajan sok mi ma ochi.
ochta ja wayjeli yala ja jmojtiki.
skana oj yile ta oj atijikotik
lek. Por s sola se abri la puerta
de la casa. Lo escuchamos, lo
miramos y no vimos nada. Nadie
entr. Dice el hermano, entr el
nagual. Quiso ver si trabajamos
bien.
wayjelan. Hechizar.
oj swayjeluk ja mis ja
kuxwanumi. El brujo va a
hechizar al gato.
wayni. Dormir.
waynitikon ti ba jchatikon.
Dormimos en nuestra cama.
waynub. Lecho de cualquier clase para
dormir como por ejemplo, una
cama, un petate u otra cosa.
waynuban. Emplear algo como lecho,
estar acostado sobre algo, yacer.
wa swaynuban ja akintei. Usa
la tabla como lecho.
swaynuban ja kaan ja juuni.
El libro yace sobre el banco.
wayum. Dormiln, durmiente.
mero wayum yena. Es un
verdadero dormiln.
mi oj ayujkes ja wayumi. No
despiertes al durmiente.
wayum alaj. Barbecho, acahual.
wayum alajaltik. Barbechera.
wea. Comer [tortillas, pan]. [En
631

wen-wetalaan

632

tojolabal hay un pluralidad de


verbos que se refieren al comer.
Las diferencias se explican por
aquello que se come. Para
tortillas y pan, es decir,
productos suaves, se emplea
wea. Para carnes y cosas duras
y no producidas se dice kuxu.
Para frijoles y cosas caldosas se
dice tia. Para pltanos y frutas
parecidas se dice loo. Para
comer en trminos generales se
usa el verbo wai. Si con este
verbo se menciona lo que se
come, se dice wai sok. Todava
hay ms verbos de comer
q u e encontramos en el
diccionario espaol-tojolabal
bajo la entrada comer. Muy
instructiva es la pluralidad de
trminos para una actividad que
en espaol emplea un solo
verbo. Cada idioma utiliza una
pluralidad o diversidad de
trminos para realidades o
actividades que en otras lenguas
no se reflejan, pero que en
idiomas determinados exigen la
pluralidad para expresar
diferenciaciones consideradas
necesarias para hablar con
exactitud. As, por ejemplo para
los inuit no todo lo blanco es
blanco, y para los tojolabales no
todo comer es comer, as como
para nosotros no todo azul es
azul, acurdense de yaax. Las
percepciones de culturas o
cosmovisiones diferentes exigen
la pluralidad porque ven lo que
otras cosmovisiones no ven y
viceversa]. wai.
swea waj. Comi tortillas.

wean. Come!
wen. T.
1.
wen. [Formas alternativas son
awen, y jawen sin cambio de
significado. Las misma formas
alternativas se dan en el plural,
awelex y jawenlex pero no se
trata de formas obligatorias. Por
ejemplo, mi wenukex seala
claramente que en este caso el
pronombre se inicia con wen y
otras entradas de wenlex].
wen jawioj. T lo tienes.
wen jakulan. T lo hiciste.
wen jamanawex. Ustedes lo
compraron.
wen ma yitsini. T eres su
hermanito?
2.
wena.
ma smana ja atsami. wena.
Quin compr la sal? - T.
chikan lek wenania ja retrato.
Te pareces a ti en la foto.
3. ja weni.
ma skulan ja iti. ja weni.
Quin hizo esto? - T.
4. mi wenuk. No lo eres.
mi wenuk jakulan. T no lo
hiciste.
wenlex. Ustedes.
wenlex wajyex atel. Ustedes
fueron al trabajo.
ixukex ja wenlexi. Ustedes son
mujeres.
ja wenlex atijumex. Ustedes
son trabajadores.
mi wenukex. No son ustedes.
[En las formas negadas se
pierde la l].
ja jitsan syajtajel ay kioj ba
awabaj wenlex. El gran amor
que les tengo.
wetalaan. Comer muchas tortillas o

weuman-wejkel
mucho pan. wea.
weuman. El que come tortillas o pan.
wechan. Cado de costado.
kanyon wechan. Me ca de
costado.
wechelji. Caminar con los faldones de
fuera.
wechelji sku yuj ja tajneli.
Camin con los faldones de fuera
por el juego.
wan wecheljuk ja yakbumi. El
borracho est vacilando.
wech. Ala, aleta.
wechaltik. Muchas alas.
swech yal chan. Ala de ave.
ja jastal wa stsomo ja soj yal ja
snan muti ba yib swechi. Como
la gallina rene sus polluelos bajo
las alas.
swech chay. Aleta del pez.
wego. Luego. jutsin, wewo. [Aqu
vemos
otra
forma
de
tojolabalizacin que procede a
la forma wewo. Pero con
respecto al fogn, wegon/jogon,
vemos otro camino del proceso
de la integracin de una
palabra espaola al tojolabal.
Al parecer, no hay reglas fijas,
pero falta la investigacin a
fondo del tema de la
tojolabalizacin de palabras del
espaol. Pero hay que considerar
que existe una palabra tojolabal,
jutsin. La palabra adoptada del
espaol se explica, probablemente,
por el contacto con la sociedad
dominante que, en un proceso
secular, produjo la idea de que
el espaol es superior y que es
una lengua y no un dialecto,
nombre asignado a las lenguas
indgenas por parte de los

hispanohablantes. De este modo


encontramos,
a
menudo,
palabras tojolabales autnticas
en lugar de las palabras
adoptadas del espaol].
la wego nuts abaj. Vente luego,
aprate.
ja tyempo ja wegoi. El tiempo
actual.
jel wego oj anebe. Muy fcil lo
vas a aprender.
wego wego. Luego, luego.
wegon. Fogn, hogar, brasero. kak,
jogon.
katnan ti ba wegon. Calintate
junto al fogn.
oj jtojbestik ja wegoni ti ba
luum. Vamos a hacer el hogar en
el suelo.
wejchun. Atropellar (no mortalmente),
boxear.
el abaj ojxa swejchunuka ja
aktobusi. Qutate de ah, te va a
atropellar el camin.
wejchujiyon yuj ja caroi. El carro
me atropell.
swejchunon sok skab. Me dio
un puetazo.
jel skana oj swejchun sbaje
ja jnali. A los ricos les gusta
pegarse mutuamente.
wejchunanum. Atropellador, boxeador.
wejchunanum ja aktobusi ta
yakbelxa ja yamumani. El
autobs es atropellador si el chofer
est borracho.
wejchunanum ja tan mayestro
jel skana oj swejchun sok
skab. Ese maestro es un
boxeador, le gusta mucho golpear.
wejchuntalaan. Atropellar a muchos.
boxear mucho.
wejkel. Pia, pin, gejquel (comiteco).
633

wejkan-weta
wejkelaltik. Muchos piones.
wejkan (regional). T. wen. [wejkan
y wejkanex son formas
alternativas de los pronombres
independientes de la segunda
persona, wen y wenlex.
Formas correspondientes existen
para la primera y tercera
personas kejkan, kejkantik,
kejkantikon, yo, nosotros y
nosotras; yejkan, yejkane, l,
ella, ellos, ellas. Las podemos
considerar regionales, pero de
la misma manera las formas de
ken, wen, etctera pueden
considerarse regionales, porque
no existe una Academia
Tojolabal que decida sobre lo
correcto de las palabras.
Posiblemente las formas de
kejkan, etctera pueden ser ms
antiguas pero no las podemos
confirmar como tales. Entonces
las dos formas de los pronombres
independientes se emplean en
regiones determinadas de las
tierras tojolabales sin producir
diferencias semnticas]
wejkanex (regional). Ustedes.
wejkan, wen, wenlex.
wekan. encogido, torcido, tortuoso,
chueco, sinuoso [wekan slo se
refiere a cosas torcidas que no
estn paradas, a diferencia de
lukan].
wekan eke ja jmoji jel xyab
yaj yok. Mi compaero est
encogido, le duele mucho el pie.
wekan eke ja tei. El rbol es
torcido (si ya est talado).
wekan eke ja ukumi. El
arroyo es tortuoso.
wekan ja schojlal. El surco es
634

chueco.
wekanon eke. Estoy encogido.
wekanxa ja beji. Camino
sinuoso.
wekani. Encogerse. [Es decir, al
acostarse o sentarse por el dolor
u otra razn].
wekanilta ja chamumi. El
enfermo se encogi.
welan. Muy abierto.
welan eke ja jkui. Mi camisa
est muy abierta.
welan kani ja sti naits. La puerta
est muy abierta.
welan ja skui yuj ja tajneli. Sus
faldones estn de fuera por el
juego.
wenex. Espantapjaros, genesh
(comiteco).
lajana sok ja wenexi. [Broma].
Eres como un espantapjaros.
werinaji (regional). Cantar (de pericos),
croar.
wa xwerinaji ja cheli. Los
pericos cantan.
werwoni (regional). Cantar (de pericos),
croar.
oj werwonuk ja woi. Los sapos
van a croar.
wesesi. Chorrear [de un chorro fuerte],
revolverse [la tierra].
wa xwesesi ja jai. El agua est
chorreando.
wa xwesesi ja luumi ti ba
sjutjel. La tierra se revuelve al
ararla.
wespun. Escarbar.
wa swespun ja luum ja muti. Las
gallinas escarban la tierra.
wet. Gato de monte [Urocyon
cinereoargentus].
weta. Dar patadas, patear.
jas yuj wa xawetawon. Por qu
-

wetalaan-wichan

me das patadas?
swetawa. Te pate.
swetawon ja kawuji. El caballo me
tir coces.
wetalaan. Dar patadas a muchos, dar
muchas patadas.
wetinaji. Quedar de espaldas.
kan wetinaji ja ba swolo sbaje.
Qued de espaldas en la lucha.
wetwani. Cocear, dar patadas.
wa xwetwani ja kawuji. El caballo
cocea.
jel xwetwani ja tan mardomo.
Este mayordomo patea mucho.
wetwanum. Pateador, coceador.
wetsa. Alejar o hacer a un lado las ramas
al abrir paso en el monte [se hace
con el machete o con palos],
pisar, arrancar.
swetsa ja kuli. Hizo a un lado la
maleza.
oj jwetstik ja kuli ba oj
ekotik. Vamos a abrir paso en
el monte para que pasemos.
ti ba akini swetsa ja cheneki
sok ja yoki. jel pim ja kuli. Al
limpiar pis el frijol porque la
maleza est muy tupida.
jel pim ja kuli. swetsa ja
cheneki sok ja lom kuli. La
maleza est muy tupida. Arranc
el frijol con la mala hierba.
wetsuman. El que abre paso en el monte.
wewo. Luego [wewo es la forma ms
tojolabalizada de wego].
wego.
wewo wewo. Luego luego.
wex, wexal. Calzn, pantaln, muchacho
(expresin figurativa). [De hecho,
la referencia es slo al calzn de
manta blanca, ropa tpica de los
hombres tojolabales. Puede
referirse al pantaln occidental,
-

puesto que no hay trmino


particular para ste. Hoy da
poco se usa el wex a no ser que
se produzca un renacimiento
junto con el despertar de
cultivar la propia cultura. No se
ha hablado la ltima palabra al
respecto].
wexaltik. Muchos calzones.
jel chin ja swexi. Su calzn es
muy chico.
jel xok jkujoltik ja pantaloni.
kaatikta kani ja tojol wexi.
Anhelamos el pantaln, ya dejamos
el calzn. [Afirmacin autocrtica
tojolabal. Es el verso del poemacancin ja tojol wexi].
jas yuj wa lajosjoni. ojxa jakuk
ja wexi (regional). Por qu ests
inquieta? Ya va a venir el
muchacho.
slapa ja swexi. Se puso los
calzones/pantalones.
mok kumxan ba oj alee ja
awaku awexi. No regresen para
recoger su camisas y calzones.
wexan. Tomar prestado un calzn o
pantaln.
swexan ja jwexi. Tom prestado
mi calzn.
wexaxi. Hacerse un calzn o pantaln.
wexaxita ja kuutsi. Se hizo un
calzn de la tela.
wexbes. Hacer un calzn o pantaln.
jwexbesta. Ya hice el pantaln.
swexbes ja kuutsi. Hizo un
calzn de la tela.
wi. awi.
wilex. awilex.
wichan. Cado de plano.
kanya wichan. Te has cado de
plano.
kan wichan ja stopi. Se ha cado
635

wichilji-winik
de plano.
koyon wichan. Ca cuan largo
soy.
wichanon. Me he cado de plano.
wichilji. Bambolearse, tambalearse.
jel bilits ja beji wa lawichiljitik.
El camino est muy resbaloso.
Estamos bambolendonos.
wa xwichilji ja yakbumi. El
borracho se tambalea.
wichkin. waj wichkin. [wichkin se
usa slo con el verbo waji].
wichkinaji. Caer.
wichkinajiyon. Ca.
wichkinajita ja tan winik
(regional). Ese hombre sali sin
despedirse.
wichkintop. Voltereta.
wichpun. Volcar, palanquear.
swichpun ja toni. Volc la roca.
oj jwichpuktik ja schati.
Volcaremos su cama.
swichpun ja aktobus ba oj
sjeltes ja rwedai. Palanque el
autobs para cambiar la rueda.
wichpuntalaan. Volcar muchas cosas.
wichtopan. wichtopin.
wichtopantalaan. wichtopintalaan.
wichtopanuman. wichtopinuman.
wichtopin. Golpearse unos a otros con las
nalgas (es un juego), dar nalgadas.
jwichtopina. Te golpe con las
nalgas.
swichtopan sbaje. Se dieron
nalgadas.
wichtopintalaan. Dar muchas nalgadas.
wichtopinuman. El que golpea a otros con
las nalgas.
wijtix (regional). Adltero. [Lo dice una
mujer a otra cuyo marido quiso
cometer adulterio con ella].
ajmul. [Se trata de evitar este
trmino y el siguiente. Se
-

636

consideran no bien hablado].


wijtixi (regional). Cometer adulterio. [Esto
slo puede ser dicho por una
mujer]. ajmulan.
wa lawitixi oj yal kabi
wakumare. Mi esposa me dir t
cometes adulterio.
wilan. Hueso sobresaliente de
articulaciones o coyunturas.
wilili. Moverse rpido de un lado a otro (los
ojos).
xwilili ja jsati. Mis ojos se mueven
rpido de un lado a otro.
wilwilo. Pito pequeo de barro, gigilo o
gilo (comiteco).
winik. Hombre, varn, ginik (comiteco),
veinte tajbe. [El sistema
numrico es vigesimal, es decir,
cuenta por veintenas en lugar de
decena, pero poco se usa en
estos das, Se emplea, sobre todo,
al contar mazorcas por zontes,
400, xaane. Por lo dems se
usan los nmeros en espaol. A
partir de la segunda veintena ya
no se emplea el trmino tajbe o
tajabe sino winike o winke. El
trmino se deriva, por supuesto,
de winik y la razn es que cada
persona humana representa una
veintena por los dedos que tiene.
conceptos: sistema numrico]
jel winik. Muy hombre.
pojki jun winik. Naci un varn.
wen winik. T, hombre . [As
llama la mujer a su esposo].
winika. Eres un hombre.
winike oj kal awabyex.
Hombres!, les voy a decir.
El sistema numrico:
june. Uno, 1.
chabe. Dos, 2, etctera, vanse
las unidades hasta 19.

winikil-wits

balunlajune. Diecinueve, 19.


jun tajbe. Veinte, 20. [Las dos
entradas para veinte muestran
trminos alternativos de los
cuales el segundo explica el
origen etimolgico de 20. Es
decir se deriva de tajab,
mecapal. Para una explicacin
ms detallada tajbe].
jun tajabe. Veinte, 20.
sjunil chab winike. Veintiuno,
21. [Esta y la siguiente entrada
para veintiuno sealan dos
modos posibles de contar. La
primera es ms antigua y
corresponde al contar en tzeltal
y otros idiomas mayenses.
Refleja mejor el sistema
vigesimal que procede
cclicamente. Cada veintena
empieza con el uno de la
veintena siguiente. De esta
manera no slo procede
cclicamente, sino por brincos y
no de modo unidireccional. La
segunda entrada sigue el modo
de contar en espaol, es decir
es unidireccional y ascensional.
Dentro de cada grupo de
veintenas, los miembros de cada
uno de los grupos tienen que
aprender a convivir. tajbe.]
jun tajbe sok june. Veintiuno, 21.
chab winike. Cuarenta, 40.
ox winike. Sesenta, 60.
chan winike. Ochenta, 80.
jo winike. Cien, 100.
lajun winike. Doscientos, 200.
jolajun winike. Trescientos, 300.
balunlajun winike. Trescientos
ochenta, 380.
jun xaane. Cuatrocientos, 400,
un zonte.

schabil chab winike. Veintidos,


22.
yoxil ox winike. Cuarenta y tres,
43.
chatik winik. Cuarenta para cada
uno, cada cuarenta.
aa kan ki chab winikuk ixim.
chab winike. Dme cuarenta
mazorcas. (Te doy) cuarenta.
winikil. Hermanos de la mujer, hijos.
al, uninal.
ay swinikil yala kabi ja
teresai. Teresa me dijo que tiene
hermanos.
jaye ma wawinikili. Cuntos
hijos tienes?
winkil.
1.
Persona.
ayto skana jun winkil. Todava
falta una persona.
2.
Genitales.
jwinkiltik. Nuestros genitales.
swinkil jun ixuk. Vagina.
swinkil jun winik. Pene.
swinkil ixuk. rganos sexuales
de la mujer.
swinkil winik. rganos sexuales
del hombre.
wan ama tsatsbi wawinkili
sjobo awi ja loktori. El doctor
te pregunt si tuviste ereccin.
swinkil.
witan. Repleto (bolsa o camisa). [El traje
tpico tojolabal no tiene bolsas,
las cosas se guardan en la
camisa].
witan wakui. Tu camisa est
repleta.
wits. Cerro, montaa.
witsaltik. Sierra, serrana.
chaan wits. Pico, cerro alto.
chaanal wits. Cerro alto.
sni wits. Punta del cerro.
637

witsan-wokol
-

koye ba witsi. Bajaron del


cerro.
ja tantik wits. Estos cerros, los
cerros. [Este giro es excepcional
por sealar el genero de los
cerros. Para una explicacin
pormenorizazada tan y
men].
witsan (regional). Revuelto de arriba abajo.
witspun. Derrumbar, vaciar, remover.
jwitspun ja jnaji. Derrumb mi
casa.
jwitspun ja koxtali. Vaci el
costal.
oj jwitspuk ja smaka ja jmoji.
ochta ba mey sderecho. Voy a
remover el cerco de mi hermano
porque lo puso donde no tiene
derecho.
witsinaji. Hormiguear (visto desde lejos).
wa xwitsinaji ja yaljai. Los
gusanos hormiguean.
witsinaji ja skoy kanali. Las
estrellas fugaces cayeron en bola.
skoy kanal.
wo. Sapo.
woaltik. Muchos sapos.
woolji. Hacer mucha bulla, hacer mucho
ruido (de alegra o de coraje),
disputar [woolji se refiere siempre
a muchos, si es uno slo el que
hace ruido hay que usar wojlani].
wooljiyexta. Hacen mucha
bulla.
wanxta wooljuk. Hacen mucho
ruido.
wa
lawooljitik
kumal.
Disputamos.
wa xwoolji ja tsi jumasai. Los
perros hacen mucha bulla.
wochan. Inflado. [La referencia es al
viento que infla la ropa en el
tendedero o la ropa puesta].
638

wochan ja skui. Su camisa est


inflada (por el viento).
wocho. Romper, quebrar.
jwocho ja nolobi. Romp el
huevo.
swocho ja seki. Quebr el
cajete.
wochtalaan. Romper muchas cosas.
wochuman. Rompedor, quebrador.
wojla. Cazar (por perros), correr con
ladridos.
wa swojla ja chich ja tsii. El
perro caza al conejo.
wa swojla ja wakax ja tsii. El
perro corre con ladridos al ganado.
wojlani. Ladrar. woolji.
jel xwojlani ja tsii. El perro ladra
mucho.
wojlanum. Perro ladrador, perro mordeln.
wojwani. Ladrar.
wojwoni. Ladrar.
wokol. Dificultad, difcil.
ja
jwokoltiki.
Nuestras
dificultades.
jel wokol. Muy difcil.
jelxani wokol wa xek kujtika.
Somos infelices, pasamos grandes
difultades.
mey wokol. No hay problema.
oj jkolta jbajtik ti ba
jwokoltika Vamos a ayudarnos en
nuestros sufrimientos.
ta wa xawab wokol mok jakan.
Si te cuesta sacrificios, no vengas.
wa xkiajtik wokol. Sufrimos
(por problemas o por pobreza).
ja skakuil ja jwokoltiki. El da
de nuestros sufrimientos, el da del
jucio [en el lenguaje bblico].
wa skana oj ya eluke ja ba
wokoli. yujxta kechan lom
kumal. yena wa skana ja
jluumtiki. Quiere liberarlos de las

wokolani-woronchango
dificultades. Pero slo son palabras
vacas. l quiere nuestra tierra.
wa xyaa kitikon wokol. Nos
domina.
ojni ijanik oche ja ba yoj
wokoli. Ustedes sern llevados en
medio de sufrimientos.
wa xkana oj jmojtayex bajtan
yuj ja jwokoli. Quiero
acompaarles antes de mis
dificultades.
wokol abal oj ochuk. Slo al
rogarle va a entrar.
wokol tusan. Menos difcil.
tusan.
tusan wokol. Algo difcil.
mas mi wokoluk. Es ms fcil.
[La estructura de la oracin se
explica a partir de mi wokoluk
en el sentido de no difcil =
fcil. El comparativo con mas
concibe mi wokoluk como una
unidad y se poduce el enunciado,
ms fcil].
wokolani. Sufrir (por dificultades o
pobreza).
jel xwokolani. mixa ayuk yixim.
Sufre mucho, ya no tiene maz.
mi oj wokolananik. No sufrirn
ustedes.
wokolanum. El que sufre, sufridor.
wokan. Flaco, enflaquecido.
jel wokan ja kawuji. El caballo
est muy flaco.
jel wokan ja wakaxi ba
kwaresma. El ganado est
enflaquecido en el tiempo de seca.
wolan. Bola, enredada, madeja. kolan.
kan wolan. Es una bola.
ti kan wolan ja jwexi (regional).
Ah est tirado mi calzn, est
hecho bolas.
kan wolan ja skui ba smoral.

Su camisa est apretujada en el


morral.
wajye wolanal (regional, no lleva
prefijo). Todos se fueron.
wolan chetan ja cheji. Los
carneros estn aglomerados.
wolan chetan ja yakbumi. Los
borrachos estn alborotados.
wolan eke ja jwexi ba luum.
Me baj por completo el pantaln.
wolo. Apretujar, arrugar, enredarse, morder,
pelearse. kolo.
jwolo ja jkui ba jmoral.
Apretuj la camisa en el morral.
jwolo ja juuni. Arrugu el papel.
swolowexta ja tsii. El perro les
mordi (a ustedes).
wa swolo sbaj ja tsii. Los
perros se muerden.
wa swolo sbaje ja yakbumi.
Los borrachos se pelean.
woljiyonta. Fui mordido (por el
perro).
wololi. Llevar consigo en forma apretujada,
morir de repente. kololi.
xwololi kuj ja jwexi ti ba jnuti.
Llevo conmigo el calzn apretujado
en la red.
xwololi ja jmojtiki. De repente
muri nuestro hermano.
lom xwololi eke ja kolomi
(regional). Camino sin sombrero.
[El uso regional se explica por
el significado de levar algo en
forma apretujada. Una persona,
pues, que va sin sombrero fuera
de la comunidad anda en forma
desordenada].
woltalaan. Apretujar muchas cosas,
morder a muchos. koltalaan.
woluman. El que apretuja, perro mordeln.
koluman.
woronchango (regional).
639

worwojo-woxan
1.
-

Muy corta (de la falda).


woronchango ja sjunai. Su falda
es muy corta.
2.
woronchango (comiteco) [En la
comunidad de Guadalupe
Victoria, Mpio. de Altamirano, se
le llama as a un pjaro porque
su cola es muy corta].
worworchango
worwojo. Comejn (comiteco), gorgojo.
worwonel. Borbolln.
worwoni. Borbollar, gargarizar.
wa xworwoni ja jai. El agua
borbolla.
yaa worwonuk lek ja jai ti ba
snuk. Gargariz con agua.
worworchango. Worworchango (comiteco),
especie de ave cantora no
identificada. woronchango.
wosan. Copeteado, montn.
wosan lek ja moochi. Un
canasto bien copeteado.
wosanxa ja iximi. Ya es un
montn de maz.
wosi. Pasarse (al cocerse demasiado).
wa xwosi ja cheneki. Se pasan
los frijoles.
woselxa ja iximi. El maz se ha
pasado.
wospin. Amontonar, salir (tripas).
swospin ja iximi. Amonton el
maz.
wospin kan ja iximi ti ba luum
yajni sjama ja yenubi. El maz
qued amontonado en el suelo
cuando abri la red.
wospiji jan schanlukum ja
chitami. Salieron las tripas del
puerco.
wospiji ja schijnaki. Le salieron
los sesos.
wospintalaan. Amontonar muchas cosas.
wotan. Tumor. botan.
640

ay swotan ti ba yok. Tiene un


tumor en el pie.

wots.
1.
Despeinado.
wotson. Estoy despeinado.
2.
Feo y enflaquecido [de cualquier
animal chico o joven].
jel wots ja yal muti. El pollito est
muy feo y enflaquecido.
wotsan. Desplanchado, revuelto,
despeinado.
wotsan ay ja sjunai. Su falda
est desplanchada.
wotsan ay ja skui. Su blusa est
arrugada.
wotsan ay ja spensari. Su
pensamiento est revuelto.
wotsan ay ja yolomi. Est
despeinada.
wotsanon eke. Estoy decado.
wotsanxa ja men akix. Esa
muchacha es pashtuda (comiteco).
[Pashtudo puede referirse a una
persona despeinada, derivado del
pashte, heno, o a alguien
disfrazado].
wotswoni. Estar triste, ser flaco.
wotswoniyon. Estuve triste.
wa xwotswoni ja yal chitami. El
puerquito es triste y flaco.
wotso. Amasar.
swotso ja iximi. Amas el maz.
wotstalaan. Amasar mucho.
swotstalaan ja iximi. Amas
mucho maz.
wotsuman. Amasadora.
wox. Animal joven (por ejemplo cachorro,
lechn).
wan ajnel ja woxwoxi. Los
lechones est corriendo.
woxan. Al sol, cerca del fuego.
ti wa xwaj woxan ba kaku. Va
al sol.

woxo-wuyan
-

oj wajkon woxan ti ba sti


kak. Voy cerca del fuego.
woxo. Calentarse.
oj jwoxtik kaku. Vamos a
calentarnos al sol.
wox kak och ja kumi ba oj
jbakbestik. La calabaza se pone
junto al fuego para que la asemos.
woxwox. wox.
wuchan. Escondido al agacharse.
koan wuchan. Escndete agachado.
wuchuchi. Estar cabizbajo.
wuchuchi eke ja jmoji. Mi
compaero est cabizbajo.
wuchwuni. Caminar rpido con la carga.
wuj. awuj.
wujan. Desplumado y destripado.
kan wujan ja muti. La gallina est
desplumada y destripada.
wujilex. awujilex.
wukan. Cabizbajo.
jas yuj wukana eke. Por qu
ests cabizbajo?
wuts. Cabizbajo, abatido, decado, gutz
(comiteco).
jel wuts ja jmoji. Mi hermano
est muy abatido.
wutsan. Sentado cabizbajo.
wutsbi. Sentarse cabizbajo, decaer.
wutsbiyon. Me sent cabizbajo.
wutsbita ja jmojtiki. Nuestro
compaero decay.
wa lawutsbitik yuj ja chamel
jmojaljeltik. Lloramos la muerte
de nuestro hermano.
wutsmorax. Fresa silvestre. [Fragaria
vesca].
wutsu. Estregar.
wa xwutsu ja jkui. Estriego la
ropa (al lavarla).
wuyan. Doblarse, marchito.
wuyanxta eke ja skab tei yuj
jel ja sati. Las ramas se doblan

por la cantidad de frutas.


wuyan ja nichimi. La flor est
marchita.

641

x---xa

x
x-. [La sola letra x- es un prefijo verbal
para verbos agenciales y, en la
tercera persona, de verbos
vivenciales. Para ambos tipos
de verbos la x- sirve de marcador
del aspecto incompletivo. No hay
que confundirlo con la palabra
wa y su ampliacin wan.
Veamos algunos ejemplos].
wa xkana. Lo quiero.
xkana. Lo quiero.
mi wa xkana. No lo quiero.
mi xkana. No lo quiero.
wa xakana. Lo quieres.
xakana. Lo quieres.
wan ma xakana. Lo quieres?
wa xyila. Lo ve.
wan ma xyila. Lo ve?
[Explicamos con detalle el
empleo del marcador en wa,
por eso no es necesario repetirlo
ac. De todos modos notamos
que en las frases interrogativas
el marcador aparece separado
de wan, por ejemplo wan ma
xyila, lo ve?, wan ma xatiji
ja winiki, el hombre trabaja?].
-xa. [Sufijo que se puede afijar a
muchas clases de palabras
como lo muestran las entradas
que siguen. Con respecto a
verbos y expresiones temporales
este sufijo se agrega slo a
verbos
en
el
aspecto
incompletivo y a palabras que
se refieren a sucesos que se
realizan o se realizarn, pero no
a acontecimientos del pasado.
Las entradas sealan que en
giros cortos el sufijo suele
642

agregarse a la primera palabra


de la oracin con la excepcin
de ba y de la palabra adoptada
mas. Por eso se dice mas
menosxa, ya es menos, mas
mojanxa, ya est ms cerca.
Pero en frases ms largas, otras
palabras pueden ponerse al
principio de la frase y el sufijo xa se agrega a la expresin a la
cual pertenece lgicamente.
Puede ser una expresin verbal
o tambin un pronombre o
sustantivo. Y de esta manera se
agregan a la palabra a la cual
pertenece la expresin temporal
del sufijo -xa. Con respecto a la
palabra wa tenemos que notar
que se convierte en wan al
afijarse el sufijo -xa. Se dice
wanxa, wanonxa, wantikxa,
etctera]. wa, wan. -ta.
ayxa. Ya est.
lekxa ma. Ya est bien?
mixani modo xajyi ja ixim. Ya
no se da nada el maz.
mas menosxa. Ya es menos.
mas mojanxa. Ya est ms cerca.
mojanxa ay. Ya est cerca.
ojxa eluk. Ya saldr.
mixa oj eluk. Ya no saldr.
mixani mach aya. Ya no hay
nadie.
sakxa. Ya est claro, ya
amaneci.
kikxa. Ya est negro, ya est
oscuro, ya anocheci.
mixa kikuk. Ya no est oscuro.
tixa aya. Ya est.
mixa teyuka. Ya no est.
jechelxa oj ajyuk ja martini.
Maana ya estar Martn.
wanxa wael. Ya est comiendo.

xaan-xantikan
-

mixa wanukon wael. Ya no


estoy comiendo.
wanxa xwai. Ya come.
ba pilanxa ma oj ya kan yi ja
alaji. Ya le dar a otro la milpa.
yoxilxa ek ele wa xjobji yii.
Ya tres veces se le pregunt.
kenxa oj kitik ja alaji.
Nosotros ya nos quedamos con la
milpa.
winikxa ja kunini mixa
keremuk. Ya es un hombre mi
hijo, ya no es un joven.
sbajxani jipjela yuj ja mixa
xmakuni. Ya lo tiran, porque ya no
sirve.
ja kole chitam tixa ajniyea ja
ba pampa jai. El hato de cerdos
ya corri hacia la laguna.
ja wenxa ma ja ma jakumi. Ya
eres t el que ha de venir.
ja matik sakan aye sok ja
matik chamelxa aye. Los
vivos y los que ya estn muertos.
ojni
skuuk
awujilexa.
Seguramente obedecer a ustedes
ya.
wa xyalawe ta chamelxa.
Pensaron que ya haba muerto
(pero se equivocaron).
ja it ma tsaanxa ochye ja
ateli. Estos ya tarde se metieron
al trabajo.
xaan. Palma real. [Sabal sp.].
ti syamawea jujune skab
xaan. Agarraron cada uno de
ellos un ramo de palma.
xaane. Cuatrocientos, zonte, 400. [Es un
nmero del sistema vigesimal de
los tojolabales y de los mayas en
general. Hoy da poco se usa,
pero al contar las mazorcas s
esta en uso para el zonte. En el

sistema vigesimal 400 es de 20 x


20. De este modo el 400
corresponde a 100 en el sistema
decimal, porque el 100 equivale
a 10 x 10. Es muy probable que
el numeral xaane se derive de
xaan, palma real. Los glifos
aztecas, conforme al Cdice
Mendoza, representan el nmero
400 por el dibujo de la rama de
una palma. Vase Walter
Krickeberg y Gerd Kutscher 1975:
270. El xaane corresponde al
zonte de origen nhuatl.].
jun xaane ixim. Un zonte de
maz. [Es decir 400 mazorcas].
chab xaane. 800 o dos veces 400.
ox xaane. 1200 o tres veces 400.
chan xaane. 1600.
jo xaane. 2000.
wak xaane. 2400.
juk xaane. 2800.
waxak xaane. 3200.
balun xaane. 3600.
baalunlajune xaane. 7600.
slajunil winke ox xaane. 1000.
ja joxaane jabili. El ao de 2000.
[Ya no se sabe el nombre para
8000 = 400 x 20. Por lo general ya
no se usan los nmeros del
tojolabal sino del espaol].
xaantikan. xantikan.
xaax.. Costilla.
jxaaxtik. Costillas, costillar,
cacashte (comiteco).
xantikan. Espaciados, esparcidos, distancia.
xantikan ja chante jumasai.
Los animales estn espaciados.
xantikanatik.
Estamos
esparcidos.
xantikan wa lawajtik stupjel
kak. Guardamos la distancia al
apagar el incendio.
643

xajkal-xchay
-

xajan. Ganga, valer.


jel xajan ja bolmali xyutajon ja
chonwanumi. La mercanca es
una ganga me dijo el vendedor.
jel xajan ja ujali. El collar vale
mucho.
xajkal. Guaje, chajcal (comiteco), guash
(comiteco). [Leucaena collinsii
B. et R.]. [El guaje se vende en
el mercado de Comitn y en
otros mercados de la regin. Es
una vaina de unos 15 cm de
largo y de color verde y verderojizo que se come cruda].
xajkalaltik. Planto de guajes.
xajkal pukuj. Especie de guaje.
xajkiltaj. Pinocha, hoja del pino, juncia
(comiteco). [En das festivos de las
comunidades se llena la ermita u
otro edificio pblico con una
alfombra de juncia que amortigua
los pasos como si se caminara
sobre un colchn. Esta alfombra
llena el edificio del perfume de
pinos. En la noche sirve de cama
para los visitantes. De la misma
juncia se hacen festones en los
mismos das festivos. Se ponen, por
ejemplo, en la entrada de la
comunidad por donde pasan las
visitantes al llegar].
xajla. Cortar juncia, cortar hojas de pino,
podar.
jxajlatik ja taji. Cortamos juncia.
sxajla kane jun te. Pod un
rbol.
xajlatalaan. Cortar mucha juncia, podar
muchos rboles.
xajluman. Podador, cortador de juncia.
xak. Sucio, shac (del cuerpo comiteco).
xakton.
jel xak ja keni. Estoy muy sucio.
xakton. Piedra negra que no se raja al
644

calentarla. [Esta piedra se calienta


y se moja para evaporar el agua
y en este proceso el xakton se
llama pulton. El vapor sirve para
curaciones. lukum].
xaktonaltik. Muchas de estas
piedras.
xakan. Parada sin ganas de seguir
trabajando.
xalo (regional). Jarra. [El acento cae en
la penltima slaba. Es una de
las pocas palabras adoptadas
del zoque. nuti]. xaluj
xaluj. Jarra. [El acento cae en la
penltima slaba. Es una de las
pocas palabras adoptadas del
zoque. nuti. En zoque de
Copainal se llama xalu; Roy y
Margaret Harrison y Cstulo
Garca 1981: 154]. xalo.
xanab, xanabal. Caites, guaraches.
mey sxanab. No tiene caites.
xanab kinal. Constelacin
estelar de siete cabrillas, plyades.
sxanab waj. Especie de planta
trepadora medicinal para reducir la
hinchazn.
xanaban. Pisoteado.
xanabanotikon. Somos pisoteados.
xanich. Hormiga.
xanichaltik. Muchas hormigas.
bul xanich. Hormiguero.
xanichan. Jugar con las hormigas.
jxanichantik ja xanichi. Jugamos
con las hormigas.
xanichte. Hormiguillo. [Platymiscium
dimorphandrum Donn. Sm.].
xapan. Metido en medio de una reunin.
wajyon xapan. Me met en la
reunin.
xchay. Ligero, rpido.
kela xchay. Mira ligero.
kulan xchay ja pichii. Haz

xen-xep

rpido el pozol.
loan xchay. Come ligero!
lana xchay [No bien hablado].
Aprate a comer!
wajtik xchay. Vamos rpido.
xen. Pedazo, corte. [xen es la forma
abreviada de xetan. Se usa si
le sigue inmediatamente la cosa
despedazada.]. xetan, parte.
xen aj. Pedazo de carrizo.
xen juun. Pedazo de papel,
ficha.
xen kul. Pedazo del monte.
xen yaman lek ay ja kiximtiki.
Nuestro maz est bueno en parte.
ja ba kitkuneli ja niwak ton
jumasa sxetalaan sbaje
xentik yaman. En el temblor las
grandes rocas se despedazaron en
parte.
ojto jman xen sjuna ja
wakumarei. Todava comprar
un corte para la falda de mi
esposa. [En tojolabal no se dice
mi esposa sino que se emplea la
relacin de mi esposa con mi
acompaante, en este caso, tu
comadre].
wa xtaja xenuk ti ba te. Parto
un pedazo del rbol.
xenwaj. Taco de frijoles.
xeba. Abrir (piernas). xeta.
wa xebatik ja koktiki yajni
wantik katnel. Abrimos las
piernas
cuando
estamos
calentndonos.
xebtalaan. Abrir muchas veces (las
piernas).
- xebtalaan wawokexi. Abran
las piernas muchas veces [al
hacer ejercicios].
xej, xejal. Vmito.
ja sxejal ja tsii. El vmito del
-

perro.
xejni. Vomitar.
xejniyon. Vomit.
jel ja xejneli ja ba yoj
aktobus. Muchos vomitaron en
el autobs.
xela. Bordar, desportillar.
jxela ja jkui. Bord la blusa [en
la manga].
sxela ja oxomi. Desportill la
olla.
xelubal ja skui. Tiene la
camisa bordada [en la manga].
xelan. Desportillado, bordado, hendido.
xelanxa ja xaluji. La jarra est
desportillada.
xelan ja stii. Labio hendido.
mito xelanuk ja skui. Todava
no est bordada la camisa.
xeltalaan. Bordar mucha ropa, desportillar
muchos trastes.
xenen. Zancudo, mosquito.
xenenaltik. Nube de zancudos.
xep. Madre, mam.. [La palabra xep
forma parte de varios compuestos.
Al mencionarlos alfabticamente
tenemos
mexep,
abuela,
wawxep, consuegro/consuegra,
xujxep/xuxep, matriz, mam,
abuela, hembra, origen. De
todos modos, las referencias
siempre sealan a lo femenino
en cuanto al origen de
nacimiento. La sola expresin
xep, aunque indica ms cario
que nan, se emplea pocas veces.
La razn parece ser que entre
los tojolabales no es costumbre
manifestar el cario en pblico,
sea por palabras o actos
pblicos. Diferente es el empleo
de los compuestos que s son
ms
frecuentes.
Por
su
645

xep
particularidad, cada uno de
ellos requiere una explicacin.
En el compuesto mexep,
el
primer elemento me
corresponde
a
personas
femeninas de edad. En este
sentido, me tiene varios
derivados mejun, meum.
Las expresiones diferentes que
corresponden a ancianas se
transforman en abuela al
agregarse el elemento xep. Lo
vemos en los compuestos
mexep, abuela y mexepal,
parterea o comandrona. La
funcin de esta ltima, adems,
la pueden desempear hombres
de edad tambin. De todos
modos, tanto los elementos me
como xep se refieren a personas
femeninas, pero de los dos el
xep subraya el aspecto materno.
El siguiente compuesto es
wawxep. Otra vez son dos los
elementos que forman el
compuesto. El primero es
waw que se refiere a personas
masculinas de edad. Igual que
me tiene algunos derivados,
wawa, wawal y otros ms. El
compuesto corresponde, pues, a
un anciano, del cual no se dice
si es padre o abuelo, pero s
forma una unidad didica con
el elemento xep, madre. En el
contexto
espaol
los
consuegros son padre o madre
de uno de los esposos respecto
de los otros, segn la
explicacin del Larousse 1976:
265 y de otro diccionarios.
Desde la perspectiva tojolabal
los padrinos de los esposos son
646

los consuegros y, a la vez,


compadres de todos los dems
padrinos. La concepcin, sin
embargo, puede modificarse de
comunidad en comunidad. De
todos modos, lo instructivo del
compuesto es la estructura
didica que incluye la relacin
entre los padrinos o, entre
padrinos y padres. Finalmente
nos toca explicar el compuesto
de xujxep/xuxep. El primer
elemento del compuesto es xux
que se refiere al principio al
agarradero de algo. As se
explica la sola palabra como
punta del grano de maz. En
cuanto xux alats es donde
empieza la criatura por nacer, es
decir, la
matriz. De modo
parecido se explican los dems
compuestos de xux. En la
composicin de xuxep o xujxep
(se intercala una j sin cambio de
sentido), la referencia es al
momento cuando una mujer se
convierte en mam, o la mam
en abuela. Se agrega una serie
de compuestos adicionales que
se refieren a la maternidad y el
nacimiento, por ejemplo, xujxep
mut, gallina, o xujxep yal
jkabtik, el pulgar como origen
de donde se explican los dems
dedos. Es decir, xujxep se
puede combinar con muchas
palabras/realidades porque
todo vive y as de una manera u
otra, procede de una matriz].
kala xep. Mamacita. [xep es ms
carioso que nan]. mexep.
xepal. Mujer con muchos hijos,
mam.

xeta-xeti
-

oj jkoltaya kala xepala. Te voy


a ayudar, mamacita.
xeta. Abrir (piernas al estar parado)
xeba.
sxeta ja yoki. Abri las piernas.
xetalaan. Abrir muchas veces (las
piernas).
xetan. Patiabiertos, piernas abiertas (al
estar parado).
jaxa tsii ja yok skabi
xetanxta ek yuj ja skajkalil.
Pero el perro se para patiabiertos
por el calor del fuego.
xete. Paso.
jun xete. Un paso.
xet yaman. Paso a paso.
[Algunos dicen xete yaman].
xetelji. Hacer pinos.
xetelji ja yal nux untiki. El nene
hizo pinos.
xetelji ja chamumi. El enfermo
hizo pinos.
xeta. Hacer pedazos, romper, dividir,
partir.
sxeta ja luum ja pilaluumi. El
ingeniero agrario hizo pedazos la
tierra.
sxeta ja juuni. Rompi el papel.
oj jxetik ja pani. Vamos a partir
el pan.
sxeta ja waji. Parti la tortilla.
kechan june ja jbakteltiki. jel
jitsan ja jas yioji. ba jujune mi
junukxta ja scholei. Nuestro
cuerpo es slo uno, muchos
son sus cosas [sus miembros].
Cada una no tiene la misma
tarea. [La frase es instructiva
porque
donde
el
texto
original del griego dice
miembros la traduccin
podra poner partes por
falta
de
un
concepto

correspondiente de miembro.
Pero no lo hace sino que pone
jas, cosa. Tampoco pone xetan,
pedazo, algo despedazado.
La palabra parte no la hay,
parte, entonces escoge jas
cuando otro tojolabal dice
sbiil, nombre. Todo esto
enfatiza
la
concepcin
holstica del cuerpo que no
tiene partes ni pedazos].
xetan. Pedazo, despedazado, artculo.
xen.
jun xetan ja oxomi. Un pedazo
de la olla.
pojta ja sameti yajni mokta ba
luum. kechan kanta ja xetan
jumasai. Se rompi el comal
cuando cay al suelo. Slo
quedaron los pedazos.
ja chichi ay xetan snej. El
conejo tiene un pedazo de cola.
kan xetan ja spinkai. Su finca
qued despedazada.
staja xetan ja ba tei. Parti un
pedazo de la madera.
yaa ki kechan xetan. Me dio
slo un pedazo.
ba ley pederal ba reporma
agrarya ba artikulo ma
xetan 106. En la Ley Federal de
Reforma Agraria, artculo o
pedazo 106. [La referencia es la
ley del a de 1975 que ya no
existe por el cambio de la ley
agraria en 1992. Se nota el
esfuerzo del escritor de traducir
la palabra artculo por xetan a
pesar de que esta voz no
corresponde a artculo que de
ninguna manera es el pedazo
de una ley].
xeti. Estar mellado.
647

xetila-xijpan
-

xeti ja jmachiti. Mi machete


est mellado.
xetila. Pedacito. [A la palabra tojolabal
se agreg la desinencia
diminutiva del espaol].
xetuman. Despedazador, partidor [de
tela, tierra, tortillas].
xetwani. Despedazar, dividir, romper.
xetwanum. Despedazador, partidor.
-xi. [Sufijo de verbos agenciales para
convertirlos
en
vivencialimpersonales].
ilxita. Ya se vi. [Del verbo ila,
ver].
ja ba sakbel oj ilxuk ja beji.
Se ver el camino al amanecer.
[Del mismo verbo ila].
wa xjamxi ja kooni. Se abre la
lcera. [Del verbo jama, abrir].
wa xkanxi yuj ja ateli. Tiene
ganas de trabajar. [Del verbo
kana, querer].
manxiyon ti ba pinka. Nac en la
finca. [Del verbo mana,
comprar. El verbo se usa como
eufemismo para evitar el verbo
pojki, nacer, reventar].
xia. Dar regalos [en ocasin de fiestas
de la comunidad], dar cana
(comiteco). [Los regalos suelen
ser golosinas. majtan. Oscar
Bonifaz, 1999: 26, refiere los
regalos de golosinas al celebrar
la novena de un muerto].
xiawatikon yuj ja chamel
winiki. Te trajimos regalos por el
difunto.
xitalaan. Tener miedo de
muchas cosas.
wa xitalaan jbajtik. Tenemos
miedo los unos de otros.
xiwani. Dar regalos en fiestas
comunitarias.
648

wa xkanxi kujtikon ja
xiwaneli. Nos gusta dar regalos
en fiestas comunitarias.
xiban. Paralizado, tirado, echado.
xiban eke ja yoki yuj ja
sdegrasyai. Tiene la pierna
paralizada por el accidente.
xiban kani jun te. Un tronco
qued tirado.
xiban kani ti ba luum ja
yakbumi. El borracho qued
echado en la tierra.
xija. Estirar, adelantar, agarrar, tocar.
xita.
jxija ja jkabi. Estir el brazo.
sxija ja yoki. Adelant el pie.
sxija sbaj. Se estir [al estar
acostado o sentado].
wa sxija wakabi ja ramiroi.
Ramiro agarra tu mano.
wa xijawa. Te toco.
xija ja wakabi. ti sxijaa. Estira
tu brazo. Entonces lo estir.
xijan. Estirado, tieso.
xijan ja jkabi. Mi brazo est
estirado.
xijan ja yoki. Su pierna est tiesa.
xijana. Ests tieso [al estar
acostado de lado o sentado].
xijanon. Estoy tieso [al estar
acostado de lado o sentado].
jun xije kaem. Caa, bastn.
najbante.
xijiji. Ser recto.
xijijixta ja taji. Los ocotes son
rectos.
xijiji ja schojlali. El surco es
recto.
xijiji jun winkil. Una persona
est parada.
xijkan. Rodilla.
xijpan. Enderezar.
jutsin sxijpan sbaj. Luego se

xijpuntalaan-xinuk
enderez.
mi xbob sxijpuk sbaj stuchil
ja ixuki. La mujer no pudo
enderezarse a solas.
xijpun. Enderezar.
oj jxijpuktik ja lochan beji.
Vamos a enderezar el camino.
sxijpun ja jkujoltiki. Corrigi
nuestro pensamiento [que surge
del corazn y no del cerebro
desde la perspectiva tojolabal].
xijpuntalaan. Enderezar muchos
asuntos.
xijta. Atemorizar.
mi oj jxijtaya. No te voy a
atemorizar.
xijtalaan. Estirar muchas veces. xija.
xik. Halcn. [Familia falconidae]. [El xik
es ms grande que el liklik].
ti yila kan ja tan xiki. Entonces lo
vio el halcn.
ja xik jawi jak skel jastal wan
ekel ja ba luum kinali. Ese
halcn vino a mirar lo que est
pasando en la tierra.
ja xiki yiaj ke ja loil jawi waj
yal yab ja iki. El halcn llev
aquella historia para decrselo al
viento.
ja tan iki mey sat. ja yuj
skana yi stsakatal ja men
xiki oj skele ja jastal wan
ekel ja ba luumkinali. Aquel
viento no tiene ojos, por eso pidi
el favor de la mujer halcn para
que mire qu est pasando en la
tierra.
xikik, xikikal. Moco baboso.
xila dyos. As es! [Giro afirmativo,
posiblemente derivado de xyila
dyos, Dios lo ve].
wajyon man ba mejiko. xila
dyos. Fui hasta Mxico. As es!
-

xilet.
Hoja
de
rasurar.
[Tojolabalizado de gilette].
xinan. Mujer no tojolabal, extranjera,
ladina, [pero es una mujer de
categora social, por eso se
puede traducir seora o
dama. Compuesto de xi,
indicador de mujer, y de nan,
mam.
jnal,
concepto
correspondiente del ladino].
jitsan ja yenlei skuane.
jani ja jnal xinani ay stakini.
Muchos de ellos creyeron. As los
seores y seoras que tienen
dinero.
jas kochel sok ja men xinan
jawi. Qu me importa esa mujer
extranjera? [Texto bblico con
referencia a una mujer no juda.
Mat. 15,24].
xinanaxi. Ladinizarse [de mujeres
tojolabales]. tojolabalaxi,
jnalaxi.
xinanbi.
Ladinizarse [de mujeres
tojolabales]. tojolabalaxi
jnalbi.
mi xinanbi ja chepai. Josefina
no se ladiniz.
xinilte. Encino, shinil. [Quercus
polymorpha Benth.].
xinuk. Macho, varn, shinuk (comiteco).
[Oscar Bonifaz 1999: 61
explica
al
shinuk
como
persona que hace mal las
cosas. El trmino se explica,
posiblemente, por xi o xin
referente a mujer a lo cual se
agrega el sufijo de negacin uk. Quiere decir, pues, no mujer
y por eso varn. La slaba
inicial xin puede explicarse por
xinan].
xinuk chante. Animal macho.
649

xinukona-xiwel

xinuk kawu. Caballo macho.


xinuk kristyano. Varn.
xinuk mut. Gallo.
xinuk wakax. Toro.
xinuk winkil. Varn.
xinukona. Una mujer que trabaja mal,
shinuc (comiteco). [Obviamente
es la forma femenina de xinuk,
pero el cambio del gnero se
hizo conforme al espaol].
xita. Estirar bien (miembros del cuerpo).
xija.
jxita ja jkabi. Estir bien el
brazo.
xitan. Bien estirado (de miembros del
cuerpo), tirado. xijan.
xitan ja yoki. Su pierna est bien
estirada.
tixa wa lakanyon xitana sok tixa
wa lachamyona xchi ja xeneni.
Entonces quedo tirado y entonces
muero, dice el zancudo.
xiwbal. Respetado, temido.
xiwbala yuj ja wamojei. Eres
respetado por tus compaeros.
xiwbal lek yena yuj ja yipi. Es
muy temido porque tiene fuerza.
xiwel. Peligro, temor, miedo, susto.
[Segn
las
informaciones
recibidas por los tojolabales el
xiwel o susto es una enfermedad
psicosomtica
que
puede
agarrar a los tojolabales y a
otros indgenas mayas pero no a
los no indgenas. La enfermedad
se manifiesta por la hinchazn
del cuerpo y una multitud de
sntomas adicionales, orgnicas
y psquicas. Si la enfermedad
no se atiende, puede conducir
a la muerte. Los curadores
capacitados
disponen
de
varias curaciones que, en
650

parte, son parecidas al


psicoanlisis pero dependen
tambin del conocimiento de la
herbolaria y, sobre todo, de la
participacin
del
grupo
domstico, de la familia extensa.
Segn el nombre de la
enfermedad, la causa suele ser
un susto que enferma a la
persona, a menudo nios y
nias, y en tiempos recientes,
la causa se encuentra en la
presencia
repentina
del
ejrcito que se mete en las
casas, tira al aire y se porta
como una tropa de invasin y
ocupacin. Las vctimas de la
enfermedad
suelen
ser
personas dbiles, por eso, los
nios son los primeros que se
enferman.
El xiwel es instructivo en otro
sentido porque seala que hay
enfermedades de los tojolabales
o indgenas en general y hay
otras enfermedades que tocan a
los no indgenas sin mencionar
aqu las enfermedades que
pueden agarrar a los dos. Lo
notable es el hecho de dos clases
de enfermedades y, por lo tanto,
dos clases de curaciones y dos
clases de conocimientos mdicos.
Se agrega otro momento, muchos
mdicos occidentales no reconocen
la enfermedad del xiwel.
Por lo tanto, tampoco estn
capacitados a curar enfermos
del susto, a veces tambin
llamado espanto. As tambin
hay otras enfermedades de
personas occidentales que el
mdico o curador tojolabal no

xiwel
sabe curar. Las diferencias tanto
de enfermedades como de
curaciones y de conocimientos
mdicos hacen surgir una
interrogacin, si las cosmovisiones
diferentes de los tojolabales y de
la sociedad dominante se
pueden manifestar tambin en
diferentes enfermedades. Para
una informacin ms profunda
vase Alejandro Cerda Garca
2001: 143 ss.
La investigacin de Roberto
Campos Navarro 1997 muestra
resultados diferentes. El susto
se manifiesta tanto entre
indgenas y campesinos como
entre habitantes de las ciudades.
Conforme a la curandera
consultada, doa Marina, ella
distingue entre dos clases de
enfermedades, las tradicionales
y las cientficas. Estas ltimas,
evidentemente, se refieren a las
enfermedades de las cuales se
ocupan los mdicos con estudios
universitarios. Lo impresionante
es que el xiwel es una de las
enfermedades endmicas y la
curandera doa Marina en su
prctica teraputica encuentra
la enfermedad y la necesidad de
curacin constantemente en su
prctica en la Ciudad de Mxico
entre representantes de las clases
y grupos ms diversos. Dicho de
otro modo, el xiwel es una de las
enfermedades no reconocidas
por la medicina occidental pero
s presente en toda la poblacin,
urbana, campesina e india. Como
doa Marina enfatiza, no hay
que confundirla con el estrs y

enfermedades parecidas. Surge,


pues, nuevamente la pregunta si
posiblemente es una enfermedad
que, de modo inconsciente,
aqueja a la sociedad como si
estuviera poseda sin darse
cuenta, porque es tan comn que
se explica como normal aunque la
normalidad produce sntomas a
veces inaguantables. Aqu entra
el estrs como sntoma de
consecuencia. Por eso, se trata
de escapar mediante las drogas
del tabaco, del alcohol y de otras
clases. La enfermedad o esta
variante de la enfermedad poco
afecta a los tojolabales. Se trata
de ser ganador, primero, exitoso,
competidor, ms poderoso. Todos
estos valores se desprecian en
el contexto tojolabal. Por eso se
dice mi latoyo abaj, no presumes,
no te hagas grande. Al hacerlo,
obviamente lo saben, los
tojolabales, no slo te enfermas
sino que te conviertas en
destructor de ti mismo y de otros.
Dicho de otro modo, el xiwel o
una extensin del mismo permea
la
sociedad
dominante
occidental.
Los
fenmenos
recientes que atestiguamos en
Afganistn, Irak, Estados Unidos
parecen ser sntomas de la misma
enfermedad autodestructiva y
destructora de otros. Todo esto es
una hiptesis que espera ser
confirmada y /o refutada. La
confirmacin, pensamos, no
esperamos tanto de colegas
acadmicos, sino del proceso
destructor que vivimos y que
se llama defensor de la
651

xiwi

652

civilizacin. Al mismo tiempo se


manifestar en el aumento de
sntomas del xiwel y la
descomposicin social].
ay xiwel. Hay peligro.
jel xiwelal abaj. Eres muy
peligroso.
jel xiwelal sbaj. Es muy
peligroso.
jel xiwelal sbaj ja yenlei. Ellos
son muy peligrosos.
mey xiwel. No hay peligro.
mi xiwelaluk sbaj. No es
peligroso.
ochta xiwel ja ba yaltsil. Su
corazn se llen de temor.
jel xiwele kanye. Se quedaron
con mucho miedo.
sok xiwel sok kitkunel jawaa
abajex ja ba jluchatiki. Con
temor y temblor entrguense a
nuestra lucha.
sok ja kixweli ja xiweli chikan
wa xkaa jbajtik ixtalajel. Con
la vergenza y el miedo nos
entregamos al ser explotados.
ixtalajumotik yuj ja wantik
kixwel xiwel. Somos explotados
porque tenemos vergenza y
miedo
jel xiwelajel sbaj ja bejyeli
sok ja barkoi. Es muy peligroso
ir con el barco.
La enfermedad del xiwel:
wan chamel xiwel. Se est
muriendo de susto.
yuj ja xiweli wa lasitstik. Por el
espanto nos hinchamos.
yuj ja xiweli wa xmoki
jolomtik. Por el susto se nos cae
el cabello.
xiwelan. Temer a alguien.
wa xiwelana. Te temo.

oj sxiweluka. Tendr miedo de


ti.
xiwi. Tener miedo, asustarse, espantarse.
wa laxiwyon. Tengo miedo.
wa laxiwyon awuj. Tengo miedo a
ti.
spetsanile chak xiw yujil.
Todos tuvieron miedo a l.
wa laxiwyon oj jakuk. Tengo
miedo de que venga.
yaa xiwkon. Me asust.
ti och xiwuka. Entonces empez
a tener miedo.
xiwta. Se espant.
ayni ma mi xiwa. Hubo alguien
sin miedo.
mok xiwanik. No tengan miedo,
no teman.
ochta ja ixtalanum ba kalziltik
ba oj xiwkotik. El explotador se
meti en nuestro corazn para que
tengamos miedo.
jak jun iki mok ja snaji ti jel
xiwa. Vino un ventarrn, se cay su
casa y se asust mucho.
kela awilex jelxa lakixwitik ta
oj wajtik ba chonab ma ba
opisina ma sok spetsanil ja
jnal.
mi
kechanuk
wa
lakixwitik yuj. wanxa laxiwtik
yuj ja wa xkalatik mas wa
snaawei. sok ja kixweli ja
xiweli chikan wa xkaa jbajtik
ixtalajel. yuj ja kixweli mixa oj
jlaptik ja tojol wex ma mero
kuuts. Miren, se nos da mucha
vergenza si vamos a la ciudad, a
una oficina o con todos los ladinos.
No slo tenemos vergenza por
ellos. Ya tenemos miedo porque
pensamos que ellos saben ms. Por
la vergenza y el miedo parece que
nos entregamos a ser oprimidos.

xiwta-xojmoch
Porque por la vergenza ya no nos
ponemos la ropa autntica.
xiwta. Asustar, amenazar.
jxiwtayatikon. Te asustamos
sxiwtayon yuj ja wa skana oj
ya ochkon ba snaj lutwanel.
Me amenaz porque quiere
encarcelarme.
xiwtani. Asustarse.
xiwtanitikon. Nos asustamos.
xiwtanum. Atemorizador, el que da miedo,
fantasma, espectro.
lajana sok xiwtanuma. Eres
como un fantasma.
mi staawe ja skwerpoi.
yilawe lajan sok jun xiwtanum.
No encontraron el cadver. Pero
vieron algo como un espectro.
xiwtumane. Fantasma, espectro.
ti xiwyea. ti yalawea. jun
xiwtumane. Les dio miedo,
pensaron que fue un espectro.
xiwulabil. Lo que da miedo.
sxiwtulabil
xiwulabil sbaj. Es muy grande y
da miedo. [Nos parece mas
probable que el trmino es
sxiwtulabil derivado del verbo
xiwta].
xiwulanibil sbaj. Es muy grande
y da miedo. [La derivacin del
trmino no nos parece clara].
xiwum. Miedoso.
xiwumon ja ba niwak chonab.
Soy miedoso en las grandes
ciudades.
xjititi. Qu bonitas se ven las cosas
puestas en orden!
xjititi ja seki. Qu bonitos se
ven los cajetes puestos en orden!
jita. [La forma es parecida a
xrinini. Slo se usan ests
formas, siempre con el marcador

del incompletivo x- y nunca sin


ste. Es decir, no se usa el
afirmativo wa].
xjol okini. Aullar de los perros.
xkojoljixta. kojolji.
xkoltanuk. koltani.
xotalaan. Hacer muchas ranuras.
xota. [La forma xotalaan se
explica porque la consonante tse convierte en cierre glotal ante
la consonante t].
xoch (1). Caracol.
xochaltik. Muchos caracoles.
xoch (2). Delgado.
jel xoch ja jmoji. Mi hermano es
muy delgado.
xoch (1). Lechuza, soch (comiteco).
[Familia strigidae].
xoch (2). Gris claro, elawal.
xoj. Gorgojo. xojaxi, xojbes, xojbi.
wa skuxu ja ixim ja xoji. El
gorgojo come el maz.
wa xjujpi ja xoji. El gorgojo
vuela.
jelxa xoj ja iximi. El maz est
muy picado por el gorgojo.
xojan. Plano, tranquilo.
xojan ja akintei. La tabla es
plana.
xojan ja pampa jai. La laguna es
tranquila.
xojaxi. Picarse por el gorgojo, agorgojarse.
wa xojaxi ja iximi. El maz se
agorgoja.
xojbes. Picar (el gorgojo).
wa sxojbes ja ixim ja xoji. El
gorgojo pica el maz.
xojbi. Picarse por el gorgojo, agorgojarse.
xojbita ja iximi. El maz se
agorgoj ya.
xojil akinte. Repelo (de la tabla).
xojmoch. Lazada, nudo que se desata al
jalar uno de los dos cabos.
653

xojo--xta
xojo. Meter ms en el fuego [la lea].
sxojo ja sii. Meti la lea ms en
el fuego.
xojob. Rayo de luz, rayo del sol.
xojtalaan. Meter mucha lea en el fuego.
xojuman. La persona que mete lea en el
fuego.
xokba. Lazar.
oj jxokbatik ja wakaxi. Vamos
a lazar el ganado.
xokbani. Lazar.
mi xnaa xokbanel. No s lazar.
xokbanum. Lazador.
xokbatalaan. Lazar muchos.
sxokbatalaan
ja
kawu
jumasai. Laz muchos caballos.
xoko (regional). Lazar.
xokob tsuum. Soga.
sxokba ja wakaxi soj sxokob
tsuum. Laz el ganado con
soga.
xokben. Bola de ixtle o algodn todava
no hilado.
xoko. Cortar (ixtle), juntar (algodn),
tornear.
sxoko ja chiji. Cort el ixtle.
oj jxoktik ja tenoki.
Juntaremos el algodn.
xoko ja yakili. Torne el lazo.
xoktalaan. Cortar mucho ixtle,
juntar mucho algodn, tornear
muchos lazos.
xokuman. Tornero, cortador de
ixtle, persona que junta algodn.
xol. Retoo, brote (de vegetales), yema.
xol kaem. Retoo de la caa.
xolte. Brotes de rboles.
xol lobal. Yema del guineo
(pltano). [En Chiapas los
pltanos se llaman guineos].
ja xol iximi wa stsunu sbaj.
Los brotes que salen del maz que
cay al suelo.
654

wajtik xolte. Vamos a limpiar.


[Se hace con el machete al
cortar slo la maleza sin
arrancarla ni enterrarla. Se
hace en la zona de rozadura, es
decir de roce y quema].
xolini. Retoar, echar races.
wa xolini ja kaemi. La caa
retoa.
wa xolini ja tei. El gajo echa
races.
xolob. Camarn.
xolobaltik. Muchos camarones.
xotanxa. Ranura.
xoto. Hacer ranuras. xotalaan.
sxoto ja tei. Hizo una ranura en
el rbol.
xotuman. El que hace ranuras.
xoy. Orzuelo, shoy (comiteco)
xoyaxi. Formarse un orzuelo.
xoyaxita ja jsati. Se me form un
orzuelo.
xrinini. Zumbar. rinini. [El verbo rinini
se emplea exclusivamente en la
forma xrinini, es decir, en el
aspecto incompletivo y sin el
afirmativo wa].
-xta. Ya [Sufijo de significado parecido
al
sufijo
xa,
con
la
modificacin de referirse a
muchos o asuntos repetitivos].
sakxta ja nichimi. Ya son
muchas flores blancas.
chanjanxta ja iximi. La milpa
tiene mucho maz.
sakxta ja tenoki. El algodn ya
est blanco.
wanxta jakel mas ja swinkili. Ya
estn llegando ms vecinos.
ba junxta kabaltik oj
ajyukotik. Para que todos
estemos de acuerdo.
mi xbob oj awateltayex

xtilili-xulub
junxta lajan ja komoni sok ja
takini. No pueden servir a la vez
a la comunidad y al dinero.
xtilili. Arder, crepitar. [Este verbo se
emplea siempre en el aspecto
incompletivo sin el afirmativo
wa. Para hacer referencia al
completivo, se le puede agregar
la forma ajyi]. tilili.
xuan. Chiflar, silbar. xuin.
wa xaxuanon. Me silbas.
ti ek jxuuktik. Vamos a
chiflar.
oj axuukex. Ustedes van a
silbar.
ti oj axuukona. Me vas a silbar.
xuanxa. Silba!
xuani. Silbar, chiflar.
mi xnaa xuanel. No s silbar.
xuanum. Silbador.
xuin. Silbar, chiflar. xuan.
xutalaan. Talar muchos rboles.
xutu. [El verbo xutalaan se
explica porque la consonante de
la raz t del verbo xutu se
convierte en saltillo antes de la t
del
sufijo
-talaan
que
multiplica el significado de los
verbos]. xutu.
xubik. Nudo de la madera, ojo de la
madera, shubic (comiteco).
xubikaltik. Muchos nudos de
madera.
xuch. Panela que todava no cuaj.
-xujkub, xujkubal. Codo.
wa xyab yaj ja ba sxujkub. Le
duele el codo.
xujkubanel. Hipo.
xujkubani. Tener hipo.
wa laxujkubaniyon. Tengo hipo.
xujlem. Aura, chujln/chujlem (comiteco).
[Cathartes aura teter].
xujlemaltik. Bandada de auras.

rey, usej.
xujxep, xujxepal.
1.
Matriz, tero.
yaj xujxep. Dolor de la matriz.
xujxep ja. Aguas matrices.
2.
Mam, abuela.
chamta ja sxujxepi. Se muri su
mam.
ja snan ja ramiro jani ja
jxujxepi. La mam de Ramiro es
mi abuela.
3.
Hembra.
xujxep mut. Gallina.
xujxep yal jkabtik. Pulgar.
4.
Origen, fuente.
ja sxujxep ja niwan ja jani ja
ba niwan witsi. La fuente de ro
est en el gran cerro.
ja sxujxep ja mulali jani ja tan
milwanum jawi. El origen del
delito es aquel asesino.
xukan. Muy flaco. [No bien hablado o de
broma].
xukanon. Soy muy flaco.
xulub. Cuerno, cacho (de animales).
jun wakan ja sxulubi. Su cacho
mide dos cuartas. [Se dice que
xulubal no se usa].
xulubchan.
Chulujchan
(comiteco). [Es una especie de
bejuco con frutas parecidas a las
uvas].
xutu. Talar, tumbar, poner las
tortillas en el comal.
oj jxutik ja tei. Vamos a talar
los rboles.
sxutu ja tei. Tumb el rbol.
sxutu ja kootiki. Puso nuestras
tortillas en el comal.
wa xutu ja kooti. Estoy
torteando.
xutuwon. Dame vueltas. [Es un
juego].
655

xutuman-xuxepbes
-

sxutu ki ja jtsujmili. Me
retorci el cuero.
xutuman. Talador.
xutwani. Retorcer.
xutwaniya kuj. Me retorciste el
cuero.
xux. Punta del grano de maz, shush
(comiteco).
xux akinte. Quicio.
xux alats. Matriz.
xux atel. Callo.
xux jsatik. Rabillo del ojo.
xux kaan. Asa del banco.
xux lima. Pezn de la lima.
xux naranja. Pezn de la naranja.
xuxep. xujxep.
xuxepan. Querer como abuela.
wa xuxepana kala nana.
Nanacita, te quiero como abuela.
xuxepaxi. Volverse abuela.
xuxepaxiyon yuj ja pojki ja kiji.
Me volv abuela porque naci mi
nieto
xuxepbes.Hacer abuela.
ja yalats ja yali sxuxepbeson.
El beb de mi hija me hizo abuela.
xuxepbi. Volverse abuela.

656

y-

y
y-. Su, sus, l, ella, ellos, ellas. los
prefijos k-, j-, s. [Es el prefijo
personal de la tercera persona y
por eso corresponde a la
variedad
de
traducciones
posibles que se mencionan al
principio de la entrada. La
primera variante depende de si
la palabra a la cual se afija
empieza con consonante o
vocal. El prefijo y- se emplea
exclusivamente con palabra
voclicas a excepcin del
sustantivo olom que puede
tener el prefijo tanto para
palabras voclicas como para
consonnticas. Por eso, se
puede decir solom o yolom, su
cabeza. El prefijo se puede
agregar a verbos, a sustantivos
y adjetivos. El significado se
modifica en la traduccin si se
prefija a verbos o sustantivos.
Empecemos con los verbos. En
este caso el prefijo seala al
actor. Por ejemplo, yala, l/ella
dijo. Otro ejemplo sera yila, l/
ella vi. La raz de los dos
verbos es ala e ila, El prefijo
se pone en lugar del cierre
glotal inicial. El prefijo seala
al actor de cada una de las
acciones de los verbos. En el
plural las formas son, por
ejemplo, yalawe, ellos/ellas
dijeron, yilawe, ellos/ellas
vieron. Al parecer, la funcin se
modifica al prefijar sustantivos
y este cambio se explica por la
traduccin. Al prefijar un

sustantivo voclico decimos


yalaj, su milpa, de alaj, milpa.
Por la traduccin se piensa que
el prefijo cambia de funcin. Es
decir, el indicador del actor se
transforma en un pronombre/
adjetivo posesivo. Surge, sin
embargo, un problema al hablar
de posesivos, porque en
tojolabal no existen trminos
que corresponden a poseer,
posesin, poseedor. Por esta
razn, nos parece problemtico
de asignar tal nombre a los
prefijos
mencionados.
No
conviene aplicar categoras
gramaticales del espaol o de
lenguas
indoeuropeas
al
tojolabal o a cualquier idioma
mayense. Dicho de otro modo,
los prefijos siguen refirindose a
actores que expresan una
reciprocidad entre los dos
trminos, prefijo y prefijado.
Entonces yalaj quiere sealar al
actor que hace la milpa que no
es propiedad de l. Porque en
cuanto suelo es Nuestra Madre
Tierra. El hombre la cultiva y as
la convierte en yalaj. Desde la
perspectiva del espaol, se
podra explicar como cuando
en las lenguas indoeuropeas
decimos mi mam. No
queremos decir que esa persona
sea poseda por m, sino que con
ella se entabla una relacin de
madre e hijo o hija. Dicho de
otro modo, seguimos usando los
posesivos en la traduccin, pero
no debemos olvidar de que la
relacin no es de posesin].
ja yalaji. Su milpa.
657

yaasil-yajulal
ja yuntikilei. Sus hijos.
yaasil. Secreto. [Desconocemos el
origen etimolgico de la
palabra].
ja iti ja syaasil ja ulatanumi wa
skana yale chaban loil. Este
es el secreto del visitante, quiere
decir la historia callada. [Es un
trmino muy poco usado y
desconocido por muchos
hablantes. Por eso se agrega la
explicacin].
yaaw. Joven, verde (frutas), no juicioso,
aguado.
yaawonto. Todava soy joven.
yaawto ja peluli. La granadilla
est verde an.
yaawato. No eres juicioso.
yaawto ja ma ay yatel. La
autoridad todava no tiene
experiencia.
yaawon. No tengo fuerza.
yaawotikon. Estamos aguados.
yaax. Azul, verde. [Este es un caso que
evidencia las diferentes maneras
que tenemos de ver el mundo.
Ah donde los occidentales ven
dos colores claramente diferentes,
los tojolabales ven yaax.
Igualmente hay palabras o
conceptos de occidente que para
los tojolabales engloba dos o
ms cosas diferentes. Por
ejemplo, escuchar, percibir,
saborear, fumar, etctera que
todos se expresan por el mismo
verbo abi]. elawal. .
yaax akachan. Bejuquillo.
[Especie de culebra de color
celeste].
yaax ja. Agua clara, agua azul..
yaax kul. Bosque, montaa
[slo en la montaa hay
658

bosques], monte.
yaax kulero. Montaero.
yaax tekul. Fruta fresca.
yaaxto ja tei. La madera est
verde an.
yaxal lobal. Guineo verde. [En
las palabras compuestas con
yaax se dan dos formas
posibles, por ejemplo yaaxbes
o yaxbes].
yaaxbes. Pintar de azul, pintar de verde.
yaaxbes ja snaj ja ajwalali. El
patrn pint de azul su casa.
oj jyaaxbestik ja sat jai.
Vamos a limpiar el ojo de agua.
yaaxbi. Verdear, brotar, aclararse,
alegrarse.
ta wa xoch ja kakui ojxa
yaaxbuk ti ba wits. Si se pone
el sol, va a verdear el cerro.
ojxa yaaxbuk ja yal kuli. Ya
van a verdear las plantas.
wanxa xyaaxbi ja sat jai yuj
slama sbaj. Ya se aclara el ojo de
agua porque se asent.
wa xyaaxbi ja iximi ta wa
xyaa jai. Se alegra el maz con la
lluvia.
yaaxchajchaj. Muchas cosas azules o
verdes. elawal.
yaaxjes. Verdoso. elawal.
yaaxkeskes. Celeste. elawal.
yaaxkoskos. Muchas cosas azules o
verdes. elawal.
yaaxtimtim. Verdoso. elawal.
yajulal. Lstima, misericordia, piedad.
ajulal.
naa yajulal jbaj. Ten lstima de
m.
naa yajulal sbaj. Ten
misericordia de l.
naa yajulail jbajtikon. Ten
piedad de nosotros. yajal,
-

yakwal-yaj
yawjal, yawjulal
yakwal. Esta noche.
oj ajyuk kin ja yakwali.
Habr fiesta esta noche.
ayxa yakwalil ja ixawi. Ya es
noche. [La referencia es a esta
noche de la luna].
yani. Hoy, ahora. [Slo se refiere al
tiempo que todava no ha
pasado]. waxa.
ja yani mixa xkanatik ja
ixtalajeli. Hoy da ya no
queremos la explotacin.
ja yani oj kal awabyex jas
xchi ja jkujoli. Hoy les voy a
decir lo que pienso. [Es decir, lo
que dice mi corazn].
ja yani oj kiltik. Ahora vamos a
verlo.
jasunka oj jkultika ba
jwaeltika yani yuj ja chakta ja
iximi. Qu vamos a hacer hoy
para nuestra comida, porque se
acab el maz?
oj ka tan awi ja yan kakui.
Te lo presto para el da de hoy.
yan akwal. Esta noche.
yan jabil. Este ao.
yan kaku. Este da.
yaubi skujol. Gemir.
wa xyaubi jkujol. Gimo.
oj yaubuk wakujol. Vas a
gemir.
yaxbes. yaaxbes.
yaxbi. yaaxbi.
yaxjes. yaaxjes.
yaxkoskos. yaaxkoskos.
yaxtimtim. yaaxtimtim.
yabalil. abal.
1.
Noticia.
mini jun yabalil wa xkaba. No
tengo noticias de nada.
abji yabalil ja winik jawi. Se

oy hablar de aquel hombre.


ja ma wa xyab ja yabalil. El
que oye la noticia.
ja skakujil jawi ti yab yabalil
ja winiki ja mandaranumi. Aquel
da el gobierno oy la noticia sobre
el hombre.
2.
chapa yabalil.
wa xchapji yabalil jastal oj
chayjuk. Intrigaron como ser
asesinado.
chapji yabalil ja kentiki.
Intrigaron contra nosotros.
chapji yabalil ja elkanumi.
Hicieron planes para aprehender
al ladrn.
oj schap kabalil. Van a buscar a
matarme.
3.
chono yabalil.
schonowon kabalil. Me acus.
[Literalmente: me vendi mi
palabra].
ti waj chonjuk yabalil. Fueron a
acusarlo.
wa schonowa wabalil. Te acusa.
yachan. Mella, depresin, falla.
kan yachan ja machiti. El
machete tiene una mella.
kan yachan ja luumi. Una
depresin en el suelo.
yachan wits. Falla en el cerro.
kan yachan ja tei. El rbol est
mellado.
yachanaxi. Mellarse.
yachanaxita jmachit. Se me
mell el machete.
yaj. Dolor. [yaj como dolor no tiene
prefijos]. yajal, yajta.
1.
yaj ejil, yaj kejtik. Dolor de
dientes, literalmente, dolor de
nuestros dientes.
yaj jchikintik. Dolor de odo,
literalmente, dolor (de) nuestros
-

659

yajal

2.
660

odos. [ El enfermo no dice me


duele el odo, dolor de mi odo
tampoco algn giro parecido, sino
que hace referencia al dolor de
nuestros odos aunque l o ella
son personas singulares. El mismo
tipo de giro vemos en varias de las
entradas de yaj, por ejemplo,
yaj kejtik, nuestros dientes, yaj
kaltsiltik, dolor de nuestros
corazones, yaj jlukumtik, dolor
de nuestros estmagos. Es decir
la persona, el enfermo y la
enferma no se conciben como
individuos apartados sino que
la corporealidad los liga con el
kentik, NOSOTROS de los dems
hombres. Es este nosotros que
los liga con todos los dems y
dentro de este enlace los
mantiene individualmente. A
veces no se emplea el plural del
nosotros sino que se dice, por
ejemplo, yaj olom, dolor de
cabeza, en lugar de yaj kolomtik.
Estos usos no invalidan nuestra
afirmacin anterior sino que
muestran la influencia innegable
del espaol].
yaj chulnel. Dolor al orinar.
yaj kaltsiltik. Dolor cardiaco.
altsil.
yaj jlukumtik. Dolor de
estmago.
yaj jnalantik. Dolor de cintura.
nalan.
yaj jnitik. Dolor de nariz.
yaj jolomtik. Dolor de cabeza.
yaj olom tsi. Rabia.
yaj jsatik. Dolor de ojos.
yaj jsatil. Dolor de ojos.
ab yaj. abi. [El verbo abi
en combinacin con yaj expresa

el sentir de alguien, y puede ser


el sentir dolor, sentir amor por
alguien, es decir, querer a
alguien, el sentir compasin con
alguien. Es caracterstico del
tojolabal que el querer o el
amar son inseparables del dolor
o sufrimiento. Lo mismo se
muestra tambin en el verbo
yajta, amar, derivado verbal de
yaj. Es decir, el amar implica el
dolor o sufrimiento].
ba aya yaj xawabi. Dnde te
duele? [Literalmente, donde
est (el) dolor (que) sientes?].
jel yaj wa xkabya. Te quiero
mucho. [Literalmente, (con)
mucho dolor te siento].
jel yaj wa xyabya. Te quiere
mucho.
ja kunin ixuk ja it jel yaj wa
xkabi. Mi hija que quiero mucho.
jel yaj wa xyabyotik. Tiene
mucha compasin de nosotros.
mi xkab yaj. No me duele, no
siento dolor.
wan ma xawab yaj. Sientes
dolor?
wa xkab yaj. Me duele.
wa xkab yaj kolom. Me duele la
cabeza.
3.
syaj. Grieta, hendidura. [En este
sentido, y slo en este sentido
yaj tiene el prefijo s-].
jun akinte ba ay syaj. Una
tabla con grieta.
jun oxom ba ay syaj mixa
xmakuni. Una olla con rajada ya
no sirve.
syaj ja toni. Hendidura en la roca.
4.
yaj. yajni.
yajal. [yajal a diferencia de yaj tiene
prefijos].

yajan-yajbal
1.
-

Dolor, sufrimiento.
ay syajal. Tiene dolor.
jas ora ke awabi ja syajali.
Desde cundo te duele? [El
prefijo s- de yajal se refiere al
dolor del lugar o del rgano
afectado, por eso no se dice
wayajali].
mey jyajal. No tengo dolor.
jel juntiro ja syajali. Muy fuerte
son sus sufrimientos.
syajal ich. Lo picante del chile..
oj ke stule ja syajalil.
Empezarn los sufrimientos.
2.
Compasin. [En las entradas de
2., 3. y 4. el prefijo de yajal
siempre es de las personas que
solicitan compasin o que estn
sufriendo. Notamos la misma
estructura sintctica o concepcin
en conexin de ajulal y
derivados. Puesto que yajal
corresponde a dolor, entonces
lo que se pide al otro o a los
otros es que sufran con el dolor
que tiene el que solicita
solidaridad].
wa xkab syajal jkujol yuj ja
weni. Tengo compasin de ti.
3.
naa syajal.
naa jyajal ja keni. Ten
compasin de m.
naa jyajaltikon ja kentikoni.
Ten piedad de nosotros.
wa snaa wayajal ja weni. Tiene
lstima de ti.
4.
talna syajal.
oj jtalna ayajalex. Voy a tener
paciencia con ustedes.
oj jtalna syajal. Voy a soportarlo.
wa stalna jyajal. Me aguanta.
yajan. Doler [yajan se usa slo en
tercera persona].

jel wa syajan ja kooni. El grano


duele mucho.
jelni oj syajuk ja yajbela. La
herida va a doler mucho.
jel syajan ja jyajbeli. La herida
me doli mucho.
yajanil ja lobali. Punta de la flor del
guineo.
yajbal. Sabor. [yajbal es un derivado
del verbo abi a cuya raz se ha
intercalado el infijo j-. La
derivacin confirma que el
verbo abi se refiere a la
capacidad perceptora del or,
saborear, entender y sentir en
general].
ja yajbal ja tuyali. El sabor del
ajopuerro.
wa xkab yajbal. Saboreo.
ja yajbal jumasai. Los sabores.
LOS SABORES:
chi. Dulce, sazonado, salado al
gusto.
chipich. Mezcla de sal con
azcar, sabor de bicarbonato.
kaj. Amargo.
kajchi. Demasiado sazonado.
kumaj. Sabor de huevo crudo o
de la sangre cruda del ganado.
kumaj ja nolobi. El huevo sabe
crudo.
mi chiuk ja cheneki. Los
frijoles estn desabridos.
mi chiuk ja waeli. La comida
est inspida.
paj. Agrio.
poots. Estrptico, astringente.
tsilili. Es refrescante.
wa xpamami ja yal jti. Se me
hace agua la boca.
xlebebi. Pica un poco al
comerlo.
xlemluni. Pica mucho al comerlo.
661

yajbel-yajni
yajbel. Herida, herido.
wan elel schikel ti ba yajbel.
La herida est sangrando.
naka yajbelon. Estoy herido por
todas partes.
yajbes. Herir, lastimar, hacer dao,
torturar,
jel yajbeson. Me hiri mucho.
mi oj ayajbeson. No me
lastimes.
wa syajbes ja smoso ja
ajwalali. El patrn le hace dao a
su mozo.
syajbesotik ja kakanumi. Los
soldados nos torturaron.
yajbi. Doler, lastimarse, herirse.
jas ora wa xyajbi. Cundo te
duele?
mok yajban sok kala ateltik.
No te vayas a lastimar al trabajar.
[Forma de despedida].
mok yajbanik eke ba wa
lawajyexi. No se lastimen adonde
vayan. [Forma de despedida].
wan ma xyajbi wa lawai. Te
duele al comer?
wan ma xyajbi ja mito lawai.
Te duele antes de la comida?
wan ma xyajbi yajni xchak
waani. Te duele despus de la
comida?
yajbiyon. Me her.
yaa yajbukon. Me tortur.
yajbum. Herido.
jel ja yajbumi. Muchos heridos.
yajkachil. Nuevo, de nuevo, nuevamente.
yajkachil jbejtik. Nuestros
caminos nuevos.
mi lekuk waj kujil ja sbajtanili.
oj chak jkuluk yajkchil. La
primera vez no lo hice bien. Lo
har de nuevo por completo.
oj jkul yajkachil. Lo voy a
662

hacer nuevamente.
cha slola yajkachil ja winiki.
Tambin lo dijo el hombre de
nuevo.
yajlel kak. Lumbre. ajli.
yajmuljel. Adulterio. ajmul.
yajnal. Remedio. [Es un derivado de an,
remedio. Se le intercal la j-].
yajnalan, ajnanum.
ja ba chamel iti mey yajnal.
Para esta enfermedad no hay
remedio.
mi yajnaluk. No es necesario.
yajnal chenek. Insecticida para
el frijol, fertilizante para el frijol.
yajnal ixim. Insecticida para el
maz, fertilizante para el maz.
yajnal lumbris (regional).
Lombriguera.
yajnal wael. Recado (para la
comida, por ejemplo achiote,
epazote, hierbabuena).
yajnalan. Curar. yajnal.
syajnalanotikon ja loktori. El
mdico nos cur.
yajni, yaj. Cuando, al, hasta, despus. 2.
ja.
yaj julta ja trago tixa elye ja
snan stat waj schota ja akixi.
Cuando lleg el trago, los paps
salen a pedir a la muchacha.
chota.
yaj lakeyon jani tixa wa
lawajyon atel. Al levantarme
voy a ir al trabajo. [Esta entrada
y la siguiente son instructivas
para el empleo del marcador del
incompletivo. Es decir, yajni o
yaj reemplaza el afirmativo wa,
pero se mantiene en su lugar el
marcador la-. En el tercer
ejemplo, en cambio, junto con
yajni sigue presente el afirmativo
-

yajta-yajtalaan
wa y, por supuesto, est el
marcador del incompletivo de la
tercera persona x-. El empleo de
la- con wa o yajni ensea,
adems, que el marcador la- como
los dems marcadores se prefijan
a los verbos y no forman una
palabra con wa ni con yajni].
yajni lajaki iaj jan ki ja sii.
Cuando regresas treme la lea.
yajni wa xoch ja kaku wa
lajijlitik. No descansaremos
hasta que se meta el sol.
yajni yab sbaje. Cuando
despertaron.
ja jrelijyontiki kechan wa xyala
ja yajni lachamtiki oj wajtik ba
satkinal ma oj jtuptik ja
jmultiki. Nuestra religin slo nos
dice que al morir iramos al cielo o
pagaramos por nuestros delitos.
[La voz crtica de un tojolabal
con respecto a la religin
catlica o cristiana].
tixa skana ja akixi yaj wa
xmonji lek ja keremi. El joven,
al estar bien persuadido, va a
querer a la muchacha. chota.
wan ma xyajbi yajni xchak
wani. Te duele despus de la
comida?
yajta. Respetar, amar, honrar. yaj.
jayajtayotikon. Nos respetaste.
jyajta jbajtik. Nos amamos los
unos a los otros.
jyajtatik ja jnan jtatiki.
Honramos a nuestros padres.
mi lomxa yajta. Dselo.
mi yajtanubaluk yena. Persona
no grata.
tilan oj jyajta ja jtakintik ba
oj jtuptik ja aktobusi.
Tenemos que economizar para

pagar el autobs.
wa syajta ja stakini. Es tacao.
ja ma wa xyaa sbaj sok ja
mandaranumi
wa
syajta
mandaranumi cha wa stakla ja
smojalijeli.
El
que
se
compromete con el gobierno se
pone al servicio del gobierno y
desprecia a sus hermanos.
yajtab. Fecha, da, nmero. ajtaben.
lajune
yajtab
ixawil
setyembre
syento
jabil
balune syento ox winike
oxlajune jabil. En la fecha del
10 de septiembre de 1973.
lajune yajtab enero kulan
kujtikon wa stsunutikon ja
kiximtikoni. Solemos sembrar el
maz el 10 de enero.
mi xnaa ja yajtabi ti ba
kastiya. No s los nmeros en
espaol.
yajtabajel.
1.
wa sjea kitik ja yajtabajeli.
Nos ensea aritmtica.
mi lekuk ja yajtabajeli. El
resultado de la cuenta es falso.
[Derivado de ajtaban/
ajtaben, contar, llevar las
cuentas].
2.
ojni cho chebuk ja yajtabajeli
jitsan ixuk winik jumasai.
Tambin se enfriar el quererse
mutuamente de mucha gente.
[Derivado
de
yajta,
perfectivo pasado]
yajtalaan. Tener cuidado de, cuidar.
[Derivado de yaj].
yajtalaan wawexi. jel keel ja
stsakoli. Ten cuidado del
pantaln, cost mucho.
oj jyajtalauktik ja chej
jumasai. Vamos a cuidar los
-

663

yajtanel-yakbi
carneros.
yajtanel. Amor, cario.
yajtani. Amar mucho, estar muy carioso.
wa layajtani sok. La amas
mucho.
wa xyajtani jmok. Est muy
carioso conmigo.
yajtik. Agotado.
yajtikon. Estoy agotado.
yajtika. Ests agotado.
yajtikotik. Estamos agotados.
yajtikex. Ustedes estn agotados.
yajtikan. Agotar sus fuerzas, poner todo su
empeo en.
oj jyajtikuk ja ateli. Voy a
agotar mis fuerzas en el trabajo.
jyajtikantik ja tajneli. Pusimos
todo nuestro empeo en el juego.
yajtikaxi. Agotarse.
yajtikaxitikta. Ya nos agotamos.
yajni yila ja ixuk winik jumasa
stalna syaulabile yuj ja
yajtikaxiyeta Cuando vio a la
gente tuvo compasin porque
haban agotado sus fuerzas.
yajtuman. Respetuoso.
yajwalil. Patrn, jefe, rey, etctera, segn
el contexto. ajwal, ajwalal.
baya ja yajwalil ja ixuki winik
jumasa sjobo ja sjepe ja
kakanumi. Dnde est el lider
de esta gente pregunt el
comandante de los soldados?
ja ba pinka ja moso mi mas
niwanuk yuj ja yajwalili yuj ja
ibelajel ay. En la finca el mozo
no es ms grande que el patrn,
porque es de los de abajo.
ti yaawe slapa jun chakal
kual yuj jach yelaw ja sku ja
yajwalil jumasa. Le pusieron
ropa colorada porque ste es el
color de la ropa de los reyes.
664

yajyajchamel ay. Padecer.


yajyajchamelxta aytikon yuj ja
jlukumtikoni. Padecemos de la
barriga.
yak (1). Olor que da mareos, sentirse
credo.
jel yak ja stuujil ja mayi. El olor
del cigarro da mareos.
jel yak ja yik ja nichim iti. El
perfume de esta flor da mareos.
wa xel yak ja ba snichimdyos.
Del aguardiente sale un olor que
da mareos.
yakxta ja yunini yuj ja yajkachil
spisolom. Su hijo est credo por
su nuevo sombrero.
yak (2). Trampa hecha con lazo para
atrapar ganado o caballos, lazada.
1.
yakan
yakan. Canuto (del maz).
yakanil ixim. Tallo (del maz)
2.
yakan solom. Mancornado.
yakanxa solom ja wakaxi. Los
bueyes estn mancornados.
yakbel. Borracho, bolo (comiteco).
[Derivado de yakbi].
mi yakbelukotikon. No estamos
borrachos.
yakbi. Emborracharse, embolarse, oler
feo, dar mareos. [Derivado de
yak
al cual se agreg el
verbalizador bi, quiere decir
hacerse aquello que dice el
primer componente del verbo.
En este caso, la persona se vuele
mareado y/o credo. En tiempos
recientes, la toma de alcohol
hizo las veces de la firma de un
documento. Se tom algo de
alcohol para confirmar el
compromiso definitivo de los
novios, aos antes de la boda.
chota. En otras ocasiones,

yakbum-yakil
en fiestas comunitarias toda la
comunidad ingiri grandes
cantidades de bebidas alcohlicas.
Estas fiestas no se consideraron
borracheras sino fiestas de la
comunidad en las cuales se
haban suspendidas las reglas
de la vida diaria comparable al
carnaval en otras regiones. La
borrachera, en cambio, se
refera a la toma de alcohol por
individuos con ms o menos
regularidad, una costumbre no
aprobada por las comunidades.
En tiempos recientes, por la
influencia de algunos padres,
en algunas comunidades se
abandon el alcohol a favor de
la Coca Cola y se consuman
grandes cantidades de esta
bebida promovida por la
religin. Dentro de zapatismo
tambin se desaprueba la toma
de alcohol, tanto por las
comunidades
como
por
individuos, porque se gasta
dinero, mucho dinero, se daa la
salud de la gente y las personas
pierden el control sobre lo que
dicen y as pueden traicionar a
su
organizacin.
Como
contrapartida,
el
ejrcito,
representado numerosamente en
Chiapas, promueve la venta de
alcohol. Con esta poltica,
obviamente, quiere daar a las
comunidades. Promueve la
enfermedad y debilidad de la
gente, divide comunidades que
se oponen al consumo de
alcohol al atraer a algunos que
quieren tomar. Dada la daino
de alcohol, esta poltica del

ejercito muestra que no le


interesa el bienestar del
pueblo].
yakbita ja jmoji. Mi compaero
se emborrach.
yakbiyon. Me embol.
yakbita
ja
skoyi.
Su
excremento oli feo.
jun
ikilan
wa
xyaa
yakbukotik wa xel ba taan ta
yajkachilto. De la cal fresca sale
un perfume que nos da mareos.
wa xyakbi ja mayi. El cigarro da
mareos.
yakbum. Borracho, bolo (comiteco).
mi yakbumukon. No soy ningn
bolo.
yakchiuka. Decir mentiras, decir en
broma.
yakchikona. Digo mentiras.
yakchiana. Mentira!
yakchiuka. Lo dice en broma.
yakchikotika.
Decimos
mentiras.
yakchikotikona.
Decimos
mentiras.,
yakchianik. Ustedes hablan en
broma.
yakchiukea. Lo dicen en
broma.
yakchikona ajyi. Lo dije en
broma.
yak ja gayo. Charlatn. ak.
yakan. Caada, arqueado, combado.
lojan, toyan.
ja ukumi ti ba yakan. El
arroyo en la caada.
yakan ay ja spatik ja kawuji.
El lomo del caballo es arqueado.
yakan eke ja aachi. La
hamaca es combada.
yakil. ak.
yakil bigolin. Cuerda del violn.
665

yakinil ja itaji-yasyadoil
yakinil ja itaji. Capar las verduras.
akin.
yaktsi. Especie de verdura silvestre no
identificada, parecida al kulix
pooj.
yakwakax. Lengua de vaca (Especie de
hongo comestible no identificado).
yal. Hijo de. [Se usa tambin para
diminutivos]. 1. al.
yal ako. Larvas de avispas.
yal chab. Larvas de abejas.
yal chan. Pjaro, ave, animalito,
bicho.
yal chin. Chiquito, pequeito.
yal kawu. Caballito.
yal kul. Planta, verdura de
plantas grandes, por ejemplo
chatat, momon, xajkal,
tsuy.
yal mut. Pollito.
yal nux. Chiquito, pequeito.
yal stsubil ton. Grava.
yal yibel ja jchikintiki. Lbulo.
yalaji. alaj.
yalbax. Cuarcita.
yalchijbol. Yalchibol. [Lugar de los
magueyes, nombre de un barrio
de Comitn].
yalja. Gusano, oruga.
mey syalja ja baketi. La carne
no tiene gusanos.
wani xoch syaljaila. Se meten
los gusanos.
yaljaaxi. Agusanarse.
yaljaaxita ja yajbeli. La herida
se agusan.
yama. Agarrar, pescar, detener.
jyama ja pelotai. Agarr la
pelota.
syama chay. Pesc con redes.
syama ja aktobusi. Manej el
autobs.
syama sbaje. Lucharon.
666

syama yajmay. Toc la flauta.


syama yi solom ja yunin ja
tatali. El pap impuso las manos a
su hijo.
syamawe ja milwanumi. Detuvieron
al asesino.
wa syama ja jkabi. Toma mi
mano.
wa xyama wakabi. Te doy la
mano.
ja ba wane yamuj chayi.
Donde estn pescando.
yamji jun swayel tsats lek ja
keremi. Un sueo profundo
agarr al joven.
yamachay. Pescador (con redes) yama.
yamachaya. Eres pescador.
yamakaro. Chofer. yama.
yaman. Regado. [yaman sirve de
pluralizador].
jachan yaman ja swinkili. La
gente (parada) est regada.
kulan yaman ja oxomi ti ba yoj
niwan naits. Las ollas estn
regadas en la cocina.
kulan yaman ja swinkili. La
gente (sentada) est regada.
mojan yaman ja naitsaltiki. El
casero est cerquita.
tusan yaman ja iximi. El maz
est regado.
xen yaman. Esparcido..
xen yaman lek ay ja kiximtiki.
El maz est bueno en lugares.
yamtalaan. Agarrar muchas cosas.
yama.
yamuman bandera. Abanderado.
yamuman kawu. El que pone una carga
en un caballo.
yamuman wakax. Arador.
yasanil. Panza de alguien asan.
yasyadoil. Higiene, aseo. asyado.
jneba kasyadoiltik. Aprendimos

yat ako-yax ja
higiene.
wa skana yasyadoil ja snaji. Le
falta aseo a la casa.
yat ako. Aguijn de avispa.
yat chab. Aguijn de abeja.
yat kak. Llama.
wan ajlel lajan sok yat kak.
Esta ardiendo como llamas.
yat tsek. Aguijn de alacrn.
yatnub. Charco. atni.
yatnub chitam. Charco de
puercos.
yatsa. Amarrar fuerte, cargar, ceir, atar,
encogerse el corazn, ahorcarse,
estar angustiado.
syatsa ja tei. Amarr fuerte la
madera.
syatsa ja yijkats ja kawuji.
Subi la carga al caballo.
syatsa
ja
swexi
sok
syuchulabil. Cii su pantaln
con el cinturn.
syatsa lek ja snutii ba mi oj
stik ja sbaali. At bien la red
para no regar el contenido.
syatsa ja kaltsili ti ba yoj
preso. Se me encogi el corazn
en la crcel.
syatsa sbaj. Se ahorc.
yatsan ja kaltsili. Estoy
angustiado.
yatsatsi. Pasar hambre.
oj yatsatsuk ja kaltsiltiki.
Vamos a pasar hambre.
yatstalaan. Amarrar fuerte muchas
cosas.
yatsuman. Arriero, el que amarra fuerte.
yatsuman kawu. El que sube
una carga al caballo.
yawal. Tierno, delicado [no se dice
yawalon].
yawal chenek. Ejote.
yawal kum. Calabaza tierna.
-

yawal mayil. Chilacayote tierno.


jyawal ja jsati. Tengo ojos
delicados.
jyawaltik. Genitales.
syawal pooj. Lo tierno del
palmito.
ja syawal ja pooji. Lo tierno del
palmito.
syawal yal kech. Lnula.
wayawal ja wasati. Tienes ojos
delicados.
yawalani. Vibrar.
xyawalanita ja ajmayi. La flauta
est vibrando.
syawalani ja gitara. La guitarra
vibra.
ya yawalanuk ja ajmayi. Hizo
vibrar la flauta.
yawjal. Piedad. yawjulal yajulal
ajulal.
talna jyawjal. Ten piedad de m.
yawjulal. Misericordia, lstima, compasin.
yawjulal yajulal ajulal.
mi stalna syawjulal ja stati. No
tiene misericordia de su pap.
stalna
jyawjulaltik.
Nos
compadeci.
talna jyawjulaltikon. Ten lstima
de nosotros.
wa stalna syawjulal ja smoji.
Tiene
compasin
de
su
compaero. yawjal.
yax.
1.
Cangrejo. [El yax es ms grande
que el andres].
2.
Azul, verde. yaax yax.
yax ak. Especie de hongo blanco
comestible y no identificado
yax ja. Agua azul. [Por supuesto, las
palabras se pueden traducir
tambin agua verde. El hecho
es que una comunidad en la
selva se llama Agua Azul y de
667

yax luum-yenle
ah tradujimos el trmino de este
modo].
yax luum. Tierra hmeda.
yax te. Encino, roble. [Quercus sp].
yax tealtik. Encinar
yaxal chan. Bejuquillo. [Especie de
culebra de color celeste].
yaxal chej. Venado de campo.
[Odocoileus virginianus].
yaxal te.
1.
Madera verde.
2.
Especie de hongo comestible no
identificado.
yaxal ton. Obsidiana. skoy kanal.
yaxjol. Especie de abejas chajnul.
yaxnal. Elote verde al tapiscar.
yen. l, ella. [No se hace la diferencia
de gneros igual que en
otros pronombres, por ejemplo,
kentik, yenle, kujtik, yujile,
etctera. sta es una de las
manifestaciones de que la
lengua es inclusive].
1.
yen. l, ella.
yen yioj. l lo tiene.
yen yioje. Ellas lo tienen. [El
plural se expresa por el verbo y,
por ello, no es necesario que el
pronombre est tambin en
plural].
ma skulan ja iti. - mi yen
skulan. Quin hizo esto? l no
lo hizo. [La negacin mi de la
segunda frase se refiere al verbo
y no al pronombre. Por eso, no
se dice yenuk. La misma
estructura se presenta en las dos
entradas que siguen.
mi yen skulane. Ellas no lo
hicieron.
mi yen smana. Ella no lo compr.
mi yenuk. No es l/ella..
2.
yena.
668

ma smana ja atsami. - yena.


Quin compr la sal? Ella.
jel kak ja ajwalali. - jel yena.
El patrn es muy bravo. S, es muy
(bravo).
mi ma tsamaluk ja junai.
tamal yena. No es bonita la
falda? S, ella es bonita.
3.
ja yeni.
ma skulan ja iti. ja yeni.
Quin hizo esto? l.
mi ma wenuka june ja
snebuman ja yeni. No eres t
uno de los alumnos de ella?
jaxa kaktiki. jel chin ja yeni.
En cuanto a nuestra lengua, ella es
muy pequea.
mas chaan ja yeni yuj ja
spetsanile = yenania mas
chaan yuj ja spetsanile. Ms
alto es l que todos. [Las dos
oraciones dicen lo mismo por
no decir que son idnticas
aunque distintas en su forma.
En conclusin podemos decir
que entre la formas de yen,
yena y ja yeni no hay
diferencias semnticas o de
significado].
yenle. Ellos, ellas.
yenle wajye atel. Ellos fueron
al trabajo.
ixuke ja yenlei. Ellas son
mujeres.
ja yenlei ke skane yi ba
oj eluk ja ba slujmalei. Ellos
empezaron a pedirle que salga de
sus tierras.
mini june ja yenlei yalawe. mi
yen sbajuk ja sjastik sbaje.
Ni uno de ellos dijeron que sus
cosas sean de ellos. [En espaol
se dice, ni uno de ellos dijo. No

yentoril-yelaw
son de ellos la cosas suyas.
En la primera oracin
observamos nuevamente que el
grupo prevalece sobre el
individuo o, tal vez, mejor
dicho, el individuo sigue siendo
miembro del grupo. Por eso, se
dice tambin, june ja kentiki
jtaatik jmul, uno de nosotros
cometimos un delito En la
segunda oracin tenemos el
discurso directo que empieza en
singular pero, de hecho, es de
plural por los sjastik sbaje].
mi yenuke. No son ellas. [En
las formas negadas se pierde la
l como lo observamos ya en
wenlex, ustedes, mi wenukex,
no ustedes].
yentoril, yentorile. Todo, todos ellos/
ellas. [Es un derivado de la
palabra espaola entero.
La primera slaba se
tojolabaliz
conforme
al
pronombre independiente yen.
Pero otros lo pronuncian yentoril].
yentoril ja komoni. Toda la
comunidad.
wajta yentorile. Todos ellos se
fueron.
yetal. Recipiente. [Puede ser de
cualquier clase].
jyetal. Mi botella.
jun sbultoil ja yetal iti. En este
costal cabe un bulto.
wa stsubu ba yetal. Toma de
la botella.
yetal ku. Ropero.
yetal molino. Embudo del
molino.
yetal tsilel. Recogedor.
yetalan, yetalaan. Depositar, poner.

oj jyetalauk ja jtakintiki ti
ba yoj pumpo. Voy a depositar
nuestro dinero en el pumpo.
syetalaan ja ani ti ba
beljum. Puso los remedios en el
guacal.
yewa, yewa. Yegua. [Hay las dos
maneras de pronunciacin].
yebija. Hebilla.
yechkawu. Tortuga. turtuga.
yechte. Especie de arbusto no
identificado. [Las races se usan
en baos medicinales].
yechtealtik. Muchos de esos
arbustos.
yejkal. Orqudea.
yejkal tanal. Flor de candelaria,
tanal
(comiteco).
[Laelia
superbiens Ljndl].
yejkal toro. Otra especie de
orqudea.
yejkan (regional). l, ella. kejkan,
ken, yen.
yejkane (regional). Ellos, ellas.
kejkantik, yenle.
yejtal. Mapa, plano, letrero, rtulo.
ja yejtal ja mejikoi. El mapa de
Mxico.
ja yejtal ja jkolonyatiki. El plano
de nuestro ejido.
ja yejtal wa xyala kabtik jayeto
kilometro man tustala. El letrero
nos dice cuntos kilmetros son
hasta Tuxtla.
ay yioj yejtal ti ba sti tyenda.
Tiene un rtulo a la entrada de la
tienda.
yekil te. ek.
yelaw, yelawal. Color. elawal.
yelawaltik ja jnaji. Mi casa est
pintada por todos lados.
jas yelawa iti. De qu color es
esto?
669

yelawani-yilulabil
-

jastik yelaw. Qu colores?


kan ja yelawil. Su color es
amarillo.
jach yelaw ja sku ja yajwalil
jumasa. Asi es el color de la ropa
de los seores.
sokan bukan yelaw. De
colores.
yelawani. Estar pintado.
yelawani ja snaji. Su casa est
pintada.
mi oj katik yelawanuk ja
jnajtiki. No vamos a pintar
nuestras casas.
yelawaxi. Estar pintado.
yelawaxita ja sat snaji. La
fachada de su casa ya est
pintada.
yelulabil. Estribillo, coro.
yentoril. Todo.
yentoril ja kole. Todo el grupo.
yentorile.
Todos
ellos.
yentoril.
yetsel. Grasa, manteca, zumo.
mi skana ja yetsel ja baketi.
No quiere la grasa de la carne.
jel tsamal wa xkan kayan ja
yetselil ja lima ba sat ja jai.
Qu bonito flota el zumo de la lima
sobre el agua.
yi. Le, de l, de ella, se.
jnebata yi ja tojol abali.
Aprend de l el tojolabal. [Es
decir, no recib clases sino que
lo aprend al fijarme en l como
habla. Diferente es -yuj].
jnebata yi. Lo aprend de ella.
kaa yi ja oni. Se lo d el
aguacate
yile. Les, de ellos, de ellas, se. -yujile.
jnebatikon
yile
juun.
Aprendimos de ellas a leer y
esribir
670

kaatikon yile. Se lo dimos.


yij. Muy fuerte, tener juicio, ser de edad.
[El trmino yij en cuanto a
fuerte no se refiere a personas
sino slo a partes del cuerpo].
jel yij ja skabi. Su brazo es muy
fuerte.
yijxa ja keremi. El joven ya tiene
juicio.
yijxa ja stati. Su pap ya es de
edad.
yijbi. Envejecer, madurar. pokoaxi.
yijbiyonta. Envejec.
yijbita ja peluli. La granadilla
madur.
yijel kul, yijil kul. Selva, montaas.
monte. [Es decir el lugar donde
los rboles y las dems plantas
son viejos o envejecidos. No
hay cultivos. Pero all se
encuentran plantas medicinales
que los curadores conocen. La
referencia a las montaas se
explica, porque all tampoco
hay tierras cultivadas, es decir
la montaa est llena de monte].
yijkal okal. Dolor del pie. [Pero no
tiene hinchazn].
yijkal kok. Me duele el pie.
yijlab. Luz. [En la caada de Soledad
yijlab es la sombra de una
persona]. snajkul.
yijlab chonab. Las luces de
Comitn [en la noche].
yijlab mumuskak. Las luces de
las lucirnagas.
yijlab mut. Ijlab (comiteco), sea
de huevo que se deja en el nido de
las gallinas para que sigan
poniendo.
yilbal (regional). Valor de cambio al trocar
mercancas. bolmal.
yilulabil (neologismo). Lentes. [Es decir

yintil-yoj,
las herramientas que nos
ayudan a ver mejor].
yintil. Semilla, descendencia. intilal.
yintil chenek. Semilla de frijol.
ba oj ajyuk yintil ja cham
smojalejeli. Pasra que mi difunto
hermano tenga descendencia.
ja ba sjuklamil ja yintili ja
jmexep
jtatawelotik.
La
septima generacin de nuestros
antepasados.
yipan teil. Rodrign ipan.
yisim bajlam. Es una planta que se llama:
brujo, yisimbalam (comiteco).
[Xylosma flexuosum (HBK)
Hemsl.].
yisim chibo. Especie de hongo comestible
no identificado.
yisim chuj. Huitlacoche.
yisim joj. Hoja de cuervo (comiteco),
especie de planta no identificada
con hojas grandes y verdes.
yoan. Flojo, grueso de la molienda.
wacha.
jel yoan ja sinchai. La cincha
est muy floja.
kan yoan. Qued floja.
kan yoan ja iximi. La molienda
del maz result nuy gruesa.
yol (regional). Gusano del elote, yol
(comiteco) yol.
yoo. Correr. nutsu.
syoo ja chitam ja tsii yuj ja
ochta ja ba alaji. El perro
corri a los puercos porque se
metieron en la milpa..
waj syo el ja chel ja keremi
yuj ja wa skuxu ja iximi. Fue a
correr a los porque comen el
maz.
yopes. Aflojar, descuidar.
oj ayopes ja wajabali. Vas a
aflojar el tambor.

yopes sbaj sok ja yateli. Se


descuid en su trabajo.
syopes sbaj yuj ja xiweli. Se
raj por miedo.
yopiji. Aflojarse, aligerarse.
yopiji ja sindori. La faja se
afloj.
yaa yopijuk ja yalal ja yijkatsi.
Aliger el peso de su carga.
yopin -baj. Aflojar, volverse perezoso,
rajarse.
syopin ja atjumi ti ba yatel
yala ja mardomoi.
El
mayordomo dice que los
trabajadores se aflojaron en el
trabajo.
mi skana oj jyopuk jbajtikon
yala kabtikon ja mandaranumi.
Nos dice el mandn que no quiere
quiere que nos volvamos
perezosos.
syopin sbaj ja kakanumi. Se
raj el soldado.
youman. Corredor.
youmana. jel lek wa xanaa
ajnel. Eres un corredor, sabes
correr muy bien.
yoj, yojol. En, dentro.
1.
yoj.
ja ba yoj niwan ja teya ja chay
jumasai. Dentro del ro estn los
peces. [La secuencia de las
palabras es importante y diferente
del espaol. Literalmente dice, el
en dentro ro estn los peces. Es
de c i r, e l a r t c u l o j a i n i c i a
l a oracin y le siguen las
determinaciones locales, ba yoj].
ba jun yoj barko ba jun
chayan luwar. Dentro de un
barco en un lugar despoblado.
[Otra vez llama la atencin la
secuencia de las palabras. Esta
671

yojket-yokel
vez es el determinador local ba
que inicia la oracin porque no
hay artculo, le sigue el numeral
despus del cual viene al segundo
determinador local yoj].
ja ba yoj kentikonita ay
chanwane winike. Entre
nosotras hay cuatro hombres.
ba jun yoj naits. Dentro de una
casa.
ja ba junita yoj naitsi. En la
misma casa/familia.
tey ba yoj naits ja nananli. La
mam est en la casa.
wajyon yoj kul. Fui al monte.
yoj koktik. La planta de nuestros
pies.
yoj yok. La planta de su pie.
2.
yojol.
ja kojoltiki. Nuestras entraas.
ja yojol ja luumkinali. Las
entraas de la Tierra.
ba yojol jluumtik. Dentro de
nuestras colonias.
ba yojol jmojtik. Entre nuestros
compaeros.
ba yojol jnalantik. En medio de
nosotros.
tey ba yojol. Est adentro.
wa xkab yaj ti ba kojol. Tengo
dolor interno.
wawojol. Tus entraas.
ja ba wawojolexi. En sus
entraas (de ustedes).
ochan ja ba yojol ja snaji. Entre
en el interior de su casa.
yojket. Tenamaste.
scholo ja yojketi. Coloc los
tenamastes.
yojketan. Usar algo en lugar de tenamastes.
syojketan ja toni. Us las piedras
en lugar de tenamastes.
yojol. yoj.
672

yojten. Patio. ten, stejnal.


yojtsin. Alzar un poco, dar una sacudida.
oj jyojtsuk ja kijkatsi jel
xpitwani. Voy a alzar un poco la
carga porque aprieta mucho.
jel xyojtsinotik ja aktobusi.
jel ja lopani ti ba bej. El
autobs nos da una sacudida
porque el camino est lleno de
baches.
yojtsini. Dar golpes.
jel xyojtsini ja aktobus ta
lopan yaman ja beji. El autobs
da muchos golpes si el camino est
lleno de baches.
yojtsintalaan. Alzar un poco muchas
veces, dar muchas sacudidas.
yojuna. Enaguas, justn (comiteco).
ja wayojunai. Tus enaguas.
yojyal. Armazn, horcn principal de base.
kechanto ay ja yojyali. mito
ayuk ja solomi ja yibeli. Slo
hay el armazn, todava faltan el
techo y las paredes.
ja te it jipubal kani yuj ja
kulanaitsi ja yeni tsaubalxa
kani ba yojyali. Este tronco
rechazado por los albailes fue
escogido por horcn principal de
base.
syojyal mooch. Horcn del
canasto.
yojyal koral. Aguja del cerco del
corral.
yojyalan. Hacer el armazn.
oj jyojyaluktik ja naitsi. Vamos
a hacer el armazn de la casa.
yojyom. Siquinay. [Vernonia deppeana
Less.], yojyom (comiteco).
yok ja. Corriente de un ro.
jel tsats ja yoki. La corriente es
muy fuerte. ok.
yokel. Delgado, flaco. bichan.

yokelaxi-yoxil
yokela. Eres delgado.
mi yokelukon. No soy flaco.
yokelaxi. Adelgazar, enflaquecer.
bichanaxi.
yokelaxita ja kawuji. El caballo
enflaqueci.
yokelbes. Matar de hambre.
wa xyokelb?esotik ja ajwalali.
El patrn nos mata de hambre.
yokelbi.
Adelgazar,
enflaquecer.
bichanbi, bikitaxi.
yokelbita ja chamumi. El
enfermo adelgaz.
ta mi lawai oj yokelban. Si no
comes vas a enflaquecer.
yokil. Pierna del pantaln.
yokil ku. Faldn de la blusa o
camisa.
yokan. Dbil. [Derivado de oki].
jelxa yokan ja chamumi. El
enfermo ya est muy dbil.
yokelal nichim. Moco de la vela.
[Derivado de oki].
yol. Gusano del elote, yol (comiteco).
yol
wa skuxu ja ixim ja yoli. El
gusano del elote come maz.
yonmachin. Onmachint, aguacate de
mono. [Calatola mollis Stadl.].
yonmaax. Onmachint, aguacate de
mono. [Calatola mollis Stadl.].
yora. Hora, tiempo. [Derivado de
ora].
ja yora ayto yajwalil ja
lomantami. Cuando todava haba
patrn en Lomantn.
ja yora mito xpojki chami ja
smexepi. Antes que naciera,
muri su abuela.
ja yorail ja waeli. A la hora de la
comida.
jel lek ek yuj ja ajwalali ja
yora ayto ja spinkai. Al patrn

le fue muy bien en el tiempo


cuando an tena su finca.
jelto yora. Ya es tarde.
mitoni yorauka. Todava no le
ha llegado la hora.
ojto kotuk ja yora oj jta
jlekilaltik. El tiempo vendr
cuando vamos a lograr la sociedad
justa.
staata yorail. Cuando lleg su
hora.
yorail ja sbaal ja alaji. El
tiempo de tapisca. ora.
yorailxa ja jachoji. Ya es el
tiempo de la tapisca.
ja yora ke jtule ja kateli.
Desde el tiempo que empec a
trabajarr.
man yora chamye ja jnan
jtatiki. Desde el tiempo que
murieron nuestros padres.
mito yorailuk ja sati. Todava no
fue el tiempo de tener frutas.
yoromaax. Veleta.[Es una tablita
delgada de madera ms o menos
de uno 25 cm de largo y de 4 cm
de ancho. Se tira de manera tal
que se torna por su propio eje y
al hacerlo produce un fuerte
zumbido. En el movimiento es
parecido al bumerang, pero no
regresa a la persona que la
tira].
xrinini ja yoromaaxi. La veleta
zumba.
yoxil. Tres, tercero.
ja yoxil oxom. Las tres ollas.
ja ba yoxil. Tercero.
jun yoxil tanto. Un tercio.
tanto.
chab yoxil tanto. Dos terceras
partes.
sjea ki ja yoxil tanto. Me
673

yoxlajunil-yuj
mostr las tres partes.
sjea ki ja ba yoxil tanto. Me
mostr la tercera parte. oxe.
masanto ja ba yoxil kaku.
Hasta el tercer da.
tsikji ja ba yoxil lame ja luumi.
Se quem la tercera parte del
suelo.
ja ba yoxil ek ele. A la
tercera vez.
yoxlajunil. Trece, decimotercero.
ja yoxajunil oxom. Las trece
ollas.
ja ba yoxlajunil. Decimotercero.
ja ba yoxlajunil jabil. El ao
trece. oxlajunil.
yoxmal mats. Olla para el atole.
yoxmal ton. Escondite.
yuchan. Nudo, abrochado, atado de pies y
manos, mozo.
ay jun yuchan ti ba yakil.
Hay un nudo en el mecate.
yuchan lek ja snalani. Est bien
abrochado.
yuchanon te. Estoy atado de
pies y manos.
yuchanotikon te sok ja
ajwalali. Estamos a merced del
patrn.
yuchanotikon te. Somos
mozos, esclavos.
mi yuchanukon te. No estoy
esclavizado.
yuchu. Amarrar fuerte, atar, abrochar.
ti oj jyuche ja wakaxi. Voy a
amarrar fuerte el ganado.
ti wa syuchu ja stsii. Ata el
perro.
syuchu snalan. Abroch el
cinturn.
yuj, yujile. [Es un pronombre de la
tercerea persona, el, ella, ellos,
ellas, con la raz uj que
-

674

conocemos ya por las dems


personas, es decir, kuj y awuj.
Seala las personas que
representan la causa o el origen de
un asunto o de un acontecimiento.
En este sentido sirve tambin de
conjuncin. Antes de enfocar las
entradas con una gran pluralidad
de variantes semnticas y sintcticas,
explicaremos las formas existentes
y el significado y empleo
bsico. En el singular hay dos
formas, yuj y yujil sin un
cambio semantico mayor; en el
plural hay la forma yujile.
Ahora bien, el sufijo conocido
de -il sirve como determinante
como lo vemos en snaj, su
casa, snajtsil, casa con funcin
determinada,
por
ejemplo,
snajtsil snebjel, casa aprendizaje.
El prefijo s- se refiere al snebjel.
A la forma yujil ya no se agrega
un prefijo, porque ya lo tiene.
Con respecto al empleo tanto
sintctico como semntico
presentamos
los
ejemplos
siguientes. jnebata yi ja
tojolabali, aprend de l el
tojolabal. Es decir, no me dio
clases ni instrucciones, sino que
lo tom como modelo, apunt
palabras y giros suyos y de esta
manera aprend el tojolabal.
Dicho de otro modo aprend la
lengua as como un escultor
aprende de su modelo para
hacer la escultura. El modelo
no le da instrucciones. Otro
es el ejemplo siguiente.
jnebata yuj ja tojolabali,
aprend por l el tojolabal. En
este caso recib clases que me

yuj

1.
-

dio l que, por esta razn, es


el origen o la causa de mi
conocimiento y aprendizaje
del idioma. En lugar del
singular yuj puede estar el
plural yujile que no introduce
ningn cambio cualitativo, sino
que solamente transforma el
origen del aprendizaje del
singular al plural. En otros
empleos del pronombre, no se
muestra el origen con la misma
claridad en la traduccin al
espaol, pero s est presente.
Por ejemplo, mi xbob yuj, no
puede, es decir, l/ella es la
causa del no poder. mi xel yuj
ja kastiyai, no le sale el
espaol, es decir, l/ella es el
origen de donde no sale el
espaol. Los ejemplos son suficientes,
en algunas entradas, donde parece
necesario, agregaremos explicaciones
adicionales].
le, les.
chay yujil. Se lo perdi.
mi xmakuni yuj. No le sirve.
mi xel yuj. No le sale.
oj ma makunuk yuj ja swinkil
lomantam ja iximi. El maz les
va a servir a los vecinos de
Lomantn?
wa xkab yuj. Le entiendo.[Es
decir, lo entiendo por l].
wa xkanxi yuj ja ateli. Le
gusta trabajar.
janek wa xek yuj. Cmo le
pasa a l?
ja jastik jawi ekni yujilea ja
yenlei. Las cosas aquellas les
pasaron (a) ellos. [Es instructivo
que el yuj/yujile no representa
un caso oblicuo, por eso

2.
-

3
-

4.
5.

yenle se refiere al mismo


yujile para ponerle ms
nfasis].
lekxta yujile ja wasatexi yuj ja
wa xyilawe kinal. Felices ellos
[los ojos] porque los ojos de
ustedes ven el mundo.
l, ella.
aya ma yuj. Lo tiene l?
aya ma yuj stakin. l tiene
dinero?
ayxa ma yuj. Ya lo tiene ella?
aya ma yujile schitam. Ellos
tienen puercos?
mi yenuk nolan yuj. No lo tiene
guardado.
mey yujile snajtsil yixime.
Ellos no tienen troje de maz.
oj bob yuj. El podr.
tey yuj ba jkabtik. l est en
nuestras manos.
tey yuj ba nalan chaan ja
akoi. Ella tiene encima el panal
de avispas.
tey yuj ba snaj. Lo tiene en su
casa.
wa skuchu yuj. Ella sigue firme.
jomta yujile. Se les descompuso.
june yujile. Uno de ellos.
A l/ella, por l/ella.
mandar ayon yuj. Estoy
subordinado a l, estoy mandado
por l.
ja ma ay yatel yujile. El que
est elegido por ellos.
Su.
skanjel yuj. Su solicitud.
awuj kuj yujile.
Por, porque, gracias a. [En las
entradas siguidentes yuj y yuj ja
sirve de conjuncin causal en
varios casos].
yuj gusto. Por gusto.
675

yujchil-yujxta
-

6.
676

yuj lom. Por nada en particular.


yuj ma kikinal aya. Ests
ciego? [La razn es que est
ciego?].
jel tilan oj katik kumxuk yile
ja jpensartik ba slekil komon
yuj ja sakanotik yuj. Es muy
importante que les devolvamos
nuestras ideas para el bien de la
comunidad, porque vivimos
gracias a ella.
kela awilex ba jun te ba yoj
kul mini jas stsakol yuj ja
mito ocheluk ja kateltiki. ta
oj jxutik ja te jawi ayxa
stsakol tusan yuj ochta tusan
atel. Miren un rbol en el monte,
no cuesta nada, porque no se ha
invertido aun ningn trabajo. Si
talamos ese rbol ya cuesta algo,
porque ya se invirti un poco de
trabajo.
mi oj wajkon yuj malo ayon.
No ir porque estoy enfermo.
monubal yuj ja smoji.
Persuadido por su compaero.
wa lakanji yuj ja keni. Eres
querido por m.
wa skulan yuj ja weni. Lo hace
por ti.
ay ma skulane yujile. Alguien
de ellos lo hizo.
yuj ja mi lekuk lek ja jas wa
skulanei. Porque no es bueno lo
que hacen.
yuj ja jmuli ja keni. Por el delito
mo.
ja yuj. [Por eso, quiere decir, la
razn es que ...] jas yuj.
ja yuj mixa oj wajkon. Por eso
no voy a ir.
ja yujil mi xkii ja iximi. Por
esta razn no crece el maz.

7.

mas ... yuj. Ms ... que, bajtan ...


yuj. Antes que.
masto pegor waji ja winik jawi
yuj ja jastal ajyii. Al hombre le
sali peor que antes.
ja ajwalali cha sjeka pilan
smoso mas aay yuj ja bajtani.
El patron tambin envi a otros
mozos, ms numerosos que antes.
bajtan kotye yuj ja yenlei.
Llegaron antes que ellos.
bajtan yuj ja weni. Delante de ti.
yujchil. Cinturn. yuchu.
yujil. yuj.
yujile. yuj.
yujkes. Asustar, despertar, molestar.
jyujkes ja wakaxi. Asust el
ganado.
mok ayujkeson mito sakbeluk.
No me despiertes, todava no
amanece.
oj jyujkes ja jmoji. Voy a
despertar a mi compaero.
mi xjak ayujkeson. No me
molestes, no vengas a molestarme.
ojni keuk ba mixa oj waj
yujkesjuk. Se levantar para que
ya no ser molestado.
yujkesnani. Despertar.
yujkesnaniyon. Despert.
yujkesnanum. Animador, despertador.
ta mey yujkesnanum mutsan
kani ja jsatiki. Sin un
despertador, nuestros ojos quedan
cerrados.
yujkestalaan. Despertar a muchos.
syujkestalaan
ja
smoj
jumasai. Despert a sus
compaeros.
yujxta. Pero, sino.
yujxta mi xkana. Pero no
quiero.
mi jmakawa yujxta jamakawon

yukmal-yurmaax
ja weni. No te pegu sino t me
pegaste.
yujxta mi jachukuk. Pero no es
as.
yukmal. Fundamento.
yukmal naits. Fundamento de la
casa.
yuko. Yugo del arado.
yukan (regional). Caada.
yulbal. Recado de masa de maz para
espesar el caldo. [Se usa al cocer
cuesa, chilacayote, calabacita,
etc.]. ulub, ulul.
yurmaax (regional). Especie de rbol no
identificado. urmaax.

677

bomakumal
tojolabal-kastiya
diccionario
tojolabal-espaol
Se termin de imprimir en Abril del 2010
tiraje: 1000 ejemplares

Este diccionario espaol-tojolabal es el tomo acompaante del primer volumen de tojolabal-espaol.


Es un diccionario de uso, elaborado a solicitud de los tojolabales y para ellos. Este volumen del

Alemania, y vive en Mxico desde el ao

espaol no es el inverso del tomo tojolabal, sino que se propone presentar el lxico espaol a fin de

1957. Junto a su familia vivi en la regin

que sea de uso para los tojolabales y, a la vez, de inters y utilidad para el lector de habla castellana.

tojolabal a partir de 1973. Aos despus y

Es decir, los tojolabales, al escuchar la lengua dominante del pas, oyen palabras desconocidas sin
trminos correspondientes en su idioma. Por ejemplo, nos referimos a los trminos preparatoria,

por razones de salud tuvo que trasladarse a

izquierdista, inorgnico, etctera. Son palabras del habla diaria del espaol y se oyen en la radio
y en los discursos pblicos. De ah surge el problema de no slo presentar tales conceptos en este

con los tojolabales y sus comunidades.

volumen, sino de explicarlos en tojolabal. Pero cmo hacerlo? Se trata de conceptos que no
existen en su idioma. Hay que encontrar trminos o explicaciones que expliquen los vocablos

Actualmente es investigador titular del Centro

desde la perspectiva del espaol pero de la manera tal que los tojolabales los entiendan. Es el

de Estudios mayas de la UNAM, institucin

mismo problema que ya encontramos en el primer tomo, pero desde la perspectiva del tojolabal.

en la cual obtuvo su doctorado en filosofa.

La temtica tocada nos hace ver que cada lengua ve otra realidad y la nombra segn la concibe.
Pueden existir palabras correspondientes, como por ejemplo, para izquierdista se podra sugerir el

Los tojolabales le abrieron los ojos hacia otra

vocablo surdero, pero tal traduccin, cerca al sentido originario, no explica la idea que el vocablo

cosmovisin que le hizo desprenderse de

tiene en castellano. Por eso, el diccionario muestra y tiene que mostrar a los lectores no solamente

muchas cosas que suelen ensearnos.

dos lenguas, sino dos realidades o dos mundos. Es esta diferencia que caus y sigue causando
problemas y malentendidos entre la sociedad dominante y la indgena. La tierra, pues, no es una
mercanca que se puede comprar y vender sino que es Nuestra Madre Tierra, jnantik luum,
que, por supuesto, no se puede vender ni tampoco enajenar, porque nuestra madre jams es una
mercanca. De ah surgen problemas que hasta la fecha no se han superado y las explicaciones no
satisfacen al otro lado, porque no se hacen esfuerzos para ver el problema desde la perspectiva
opuesta.
Hablamos de las dos realidades reflejadas en el diccionario. La realidad y lengua tojolabales, son
de un pueblo que vive la democracia participatoria que es de la responsabilidad de todos y cada
uno y no de presidentes ni de elecciones celebradas de vez en cuando. As los tojolabales nos
pueden servir de asesores cuyas races son su historia y no la Grecia clsica, elitista y esclavista.

bomakumal
kastiya-tojolabal

Publicaciones de Carlos Lenkersdorf en tojolabal


y en espaol.
- Diccionarios tojolabal-espaol y espaol-tojolabal,
dos tomos, (1979 y 1981). Nuevas ediciones,
revisadas y aumentadas (2004, 2006, 2008)
- Tojolabal para principiantes. Lengua y cosmovisin
mayas en Chiapas. Segunda edicin ampliada (2002
- Cuaderno de tareas, volumen acompaante de
Tojolabal para principiantes (2002).

Diccionario espaol-tojolabal

la Ciudad de Mxico sin romper los vnculos

Carlos Lenkersdorf

Carlos Lenkersdorf naci en 1926 en Berln,

- Los hombre verdaderos, voces y testimonios


tojolabales.
- San Miguel Chiptik. Testimonios de una comunidad
tojolabal. Coautor junto a Gemma van de
Haar (1998).
- Cosmovisiones (1998).
- Cosmoisin maya (1999)
- Indios somos con orgullo. Poesa tojolabal. Editor,
traductor y comentarios (2003).
- Diario de un tojolabal. Edicin del texto bilinge y
comentarios (2001)
-Filosofar en clave tojolabal (2002)
- 1-2-3 ba tojolabal. Edicin bilinge (2003)

Diccionario
espaol-tojolabal

- Conceptos tojolabales de filosofa y del


altermundo (2004)
- La semntica del tojolabal y su cosmovisin.
IIFL (2006)

idioma mayense de Chiapas


Carlos Lenkersdorf

diseo de portada e interiorres diseo C&C

bomakumal
kastiya-tojolabal

bomakumal
kastiya - tojolabal
CARLOS LENKERSDORF

Diccionario
espaol tojolabal

2
TERCERA EDICIN

2010

Diseo de portada e interiores:


Diseo C&C

ISBN
D.R. Carlos Lenkersdorf
tercera edicin 2010
Foto en portada Carlos Lenkersdorf

NDICE
Agradecimientos
jmojaljel jumasa
Introduccin al diccionario espaol-tojolabal
La gnesis del diccionario
Los tojolabales
Consecuencias
Otra vez los libros
Los tojolabales nos ensean
La enseanza tojolabal
Por qu se dicen estas palabras al presentar un diccionario?
Las dos sociedades coexistentes
Etic o emic?
El lenguaje del corazn
Ni pobres ni ricos
La ausencia de objetos
El nosotros y la solucin de problemas
El enfoque del espaol
Conclusin
Bibliografa
Algunas notas para el uso del diccionario
Diccionario espaol-tojolabal

8
9
11
11
13
13
14
15
15
16
17
18
21
23
24
25
25
28
29
30
31

AGRADECIMIENTOS
Ante todo quiero expresar el profundo agradecimiento a los hermanos y las hermanas
tojolabales. Desde los das que los conocimos fueron maestros nuestros para ensearnos su
lengua, cultura y cosmovisin, y tambin su manera de ser. Nos recibieron como hermanos
y hermanas a pesar de que llegamos de lugares muy lejanos, de otra lengua y otra cultura.
Al aprender la lengua, nos dimos cuenta de un hecho al parecer improbable y
fantstico. Vivimos en la misma realidad, pero no la vemos de la misma manera, porque
todo vive, todos son hermanos y hermanas nuestras porque en la lengua tojolabal no hay
objetos, as como no los hay en el maya yucateco segn el testimonio de Briseida Cuevas,
poetisa, escritora y conocedora de su lengua maya. De esta manera aprendimos que nuestra
lengua materna, igual que el espaol y otras lenguas indoeuropeas, representa un modo de
percibir la realidad, pero de ninguna manera la nica. Por eso, las categoras consideradas
universales son limitadas y se aplican a los mbitos de ciencias y disciplinas especficas, y as
limitadas. Dicho de otro modo, no hay categoras universales para las lenguas cuyas races
descienden de culturas separadas por miles de aos y distancias de mares y ocanos. De
este modo, las lenguas mayas, entre ellas el tojolabal, abren caminos para la lingstica; que
por mucho tiempo no las consider, pues comnmente interpret dichos lenguas con categoras
occidentales.
Tambin damos nuestras gracias al Centro de Estudios Mayas del Instituto de
Investigaciones Filolgicas de la Universidad Nacional Autnoma de Mxico. All encontr
tiempo, mucho tiempo para terminar este diccionario de dos tomos, una obra muy extensa
que muestra que las lenguas amerindias tienen un vocabulario muy, muy amplio que espera
que lo investiguemos a fondo. Porque las investigaciones de las culturas mayas y otras no
pueden hacerse a fondo, si desconocemos las lenguas que los pueblos hablan y que tienen
una historia milenaria.
Finalmente nuestra gratitud va a los alumnos de los cursos que doy, Tojolabal:
Lengua y Cultura. Algunos aprendieron a hablar el idioma, otros estn en el camino de
hacerlo y todos merecen reconocimiento por representar una minora que aprende de los
pueblos originarios del pas, un esfuerzo que pocos se atreven a emprender. profundizar
nuestros conocimientos.
Pero falta mencionar a otro alumno, un tojolabal que no conoca y que nos visit
hace poco con un hermano. Platicamos un buen rato tanto en tojolabal como en espaol.
Me sorprendi que el hermano manej de modo muy bueno el espaol. Le pregunt,
dnde y cmo lo aprendiste? Y me respondi, lo aprend de tu diccionario. He aqu
un producto inesperado que me caus profunda alegra. El diccionario est cumpliendo,
pues, con una funcin poco esperada.
8

jmojaljel jumasa
ayxa jabil elta ja bomakumal ma diccionario iti ba tojolabal-kastiya sokxa
ba kastiya-tojolabal. kulubal yuj ja jach skana ja jmojtiki ja ba 1976 jabil. skolta
tsamal lek ba oj eluk ja sjitsanil ja kumal ja jkumaltiki sokxa ja skumal ja kastiyai.
ekta kolxa slajunil chab winke jabil. ja yuj yala ja kaltsili oj makunuk jun yajkachil
juun sok ja yajkachil kumal jnebata ma skulan ja tojolabal sokxa ja kastiyano,
jani ja kumali mito ochi ja kaku jawi. jachnia.
oj awilex ja yajkachil kumal ochi ja ba juuni yujxta ayto jun jas lajan sok
tilan oj alxuk. tsamal lek ja jkumaltiki jani ja skumal ja jmexep jtatawelotiki. wa
xkisatik yuj ja jel tilan oj jkistik yuj ja ba jkumaltiki teya ja skujol ja matik ek
paxta kujtiki. ta oj chay jkujol ja jkumaltiki, lajan sok oj jchaytik ja skujol ja
jkumaltiki. mi tsamaluk, chamkujol ja jmexep jtatawelotiki, jachni ja jnantik luumi.
ja jkujoltik lajan sok ta mi jas yioj oj yale tojolabalotiki. lajan sok kastiyanootik
anima jitsan ja kostumbre tojolabalnia, yujxta mixa xnaatik ja jastal ja mero
jkumaltiki.
jachuk yala kabtik mi kechanuk ja jmexep jtatawelotik. yuj ja julta jbaj jun
juun ja ba jun kerem, promotor yena. wa xkana oj akumukex ja juun jawi. itule
ja jastal stsijba jun kermanotik sbiil fidel:
Hola maestro Carlos, como hablante de lengua tojolabal
wa xjekawa jun spatulabil akujol, wa xmajla que lek aya ja
ba wana ateli.
ja keni wanxa xnaa que wa lakumani jach ba tojolabal.
pues ja keni jel wa xyaa ki gusto porque ja jnal jumasa mi
skanawe ja oj kumtik ja kala kumaltiki. pero como ja
kentiki jel tzatz wa skulan sbaj ja kaltziltiki, jachuk mi
skulanotike ganar, porque kentik mismo kalatik que oj ajyuk
jun jtojoltik ja oj kumanotiki. jayuj, wa xkala awabi que ja
kentikon ja ma ay ja ba yax kuli que tojolabalotikon mero
zapatistaotikon mixa xkanatikon ms oj ajyukotikon pobre,
wanxa xkanatikon oj ajyukotikon mas lek. pero jel tzatz ay
ja kaltzitikoni, porque mi xkulantikon caso ja tan Fox, it lom
kulan eki, quechan wan ochel sok ja stii, mi huan spensarajel
que oj ya ja jas hua xkanatikoni. Pero como quiera huan
slejel jun jvidatikon ba ms lek. kechania hua xkala awabi
mi jas kioj ms, hua xmajla oj atzijba ki xen yal juun paque
oj jna ta kot ba wakab ja yal juuni.
Fidel, promotor zapatista
9

itule ja juuni sjeka ki ja jmojtik tojolabal. jel wa skisa ja jkumaltiki,


keremto yena. wa xmakuni kujtik oj jkistik ja skumalei. jachni wa skana ja
juun iti ja bomakumali ma diccionario. jachnia, ja juun iti wa skolta oj kiltik
jitsan lek ja skumal ja tojolabali, cha jachni ja kastiyai ba oj jnatik lek ja
jkumaltik sokxa ja kastiyai. ja yan kaku ayxa eskwela ja ba jitsan jkomontik
awtonomo oj sneb lek ja kuntikiltiki ja jkumaltik sok ja kastiyai. ja ajyii mi
sjea ja jkumaltik ja jastal wa sjea ja kastiyai ja ba eskwela sbaj ja jnali. mi
ma jel tilanuk oj jnatik lek ja jkumaltiki, ja jastal kumani ja jmexep
jtatawelotiki. indyootik ja kentiki ja yuj jel tilan ba oj jnatik ja jastal aytiki.
tsamal lek ta oj jetik ja jmojtiki, ja atijum jumasai, spetsanil ja swinkil ja ba
yibanal mejiko ja jastal ay ja tojolabalotik, ja indyootik mixa ayuk kixwel,
xila dyos.
wa xkisatik ja kalajtiki, ja kalaktiki, ja kuntikiltiki, ja jcheumtiki, ja
jtatamtiki. ta wa xkisatik oj jkoltatik ba lek oj ajyuk, ba oj kiuk, ba tsamal
oj ajyuk, ba lek ay lek ja yaltsilei. jach wa xkulantik ba mi oj stsuymijuk. ta
wa xkilatik tsamal lek ja kalajtiki, tsamal ay ja kaltsiltiki, tsamal lek ja yaltsili. ta
wa xkisatik ja modo tojolabali, ja jkumaltiki tsamal lek oj ajyuk, alegre ja
kujoltiki, tsamal wa xyila ja tsomani cha jachni ja jnantik luumi.
kechan jachuk wa xkala ba oj tsamalaxukotiki ja tojolabalotiki. mey
mas. wa xjeka spatulabil akujolex ba lek oj ajyanik japetsanilex. jitsan jnebata
awujilex. jatsakatalex wa xyala awabex ja kaltsili. pokoonxa. jomelxa 80 jabil.
mixa xbob kuj oj wajkon amokex yuj ja jbakteli mixa xbob yuj. ja yuj
jatsakatalex japetsanilex, talna abajik, kisa abajik ba oj kiuk ja tsomani ja
ba spetsanil chonab. ila wala abajex. jach wa xkala awabyex, karlos,
wawermanoexi.

10

INTRODUCCIN AL DICCIONARIO
Aqu presentamos un Diccionario de uso. Son dos volmenes que se llaman
bomakumal tojolabal-kastiya, kastiya-tojolabal. En espaol: Diccionario
tojolabal-espaol y espaol-tojolabal. Idioma mayense de Chiapas. Se trata de la
segunda edicin revisada y ampliamente aumentada. Se funda en las ediciones de
1979 y 1981 para los tomos respectivos. Hubo varias reimpresiones con cambios
menores que ya no contamos para la revisin a fondo y una ampliacin substanciosa.
Al introducir el diccionario no seguimos los caminos acostumbrados al
presentar una exposicin lingstica. De hecho ya est en el primer volumen. Por la
diferencia de los dos idiomas, derivados de lenguas muy diferentes que tienen
perspectivas marcadamente distintas, nos decidimos explicar estas perspectivas que
nos presentan caminos de acercamiento sobre todo al tojolabal que de otra manera
no se nos ofrecieran.
El diccionario se elabor en el Instituto de Investigaciones Filolgicas al cual
damos nuevamente las gracias por darnos tiempo y lugar para la preparacin de la
obra. En el Instituto se produce gran nmero de diccionarios de clases muy diferentes.
Aqu presentamos un diccionario bilinge tojolabal-espaol y viceversa que, a la vez,
se hizo en contacto estrecho y continuo con el pueblo originario, hablante de esta
lengua.
Este lxico no es la edicin de un diccionario histrico, por ejemplo de la
poca colonial, sino que es la obra de una lengua que se habla actualmente. Ya son
ms de treinta aos de convivencia y trabajo con los tojolabales. El diccionario se
escribi principalmente como de uso para los tojolabales. Conocedores me dijeron
que el primer tomo tiene 55,000 entradas y lo mismo podemos decir para el segundo.
Es, pues, un trabajo extenso con el propsito de asignar a la imprenta el vocabulario
amplio del tojolabal de hoy da sin pretender que sea completo. A la vez un
diccionario del tamao sealado refuta la idea de lo reducido y limitado de los
idiomas de los pueblos amerindios. Este diccionario es amplio, sin pretender
presentar el inventario completo del lxico tojolabal.
La gnesis del diccionario
El lxico de una lengua refleja el ambiente csmico dentro del cual un
pueblo con su cultura vive. Lo que no aparece en este contexto no tiene necesidad
de una palabra. El lavado de dinero, el contexto del trabajo bancario, la alta
costura y la alta cocina son algunos de los ejemplos que conocemos y que los
tojolabales desconocen porque no han entrado en su cultura. En cambio, hay
11

conceptos y giros sintcticos del tojolabal que no encontramos en espaol, por


ejemplo la ausencia de objetos, la multiplicacin de clases de sujetos, la cantidad
de clases de maz, el concepto del nosotros como palabra ms frecuente y, a la
vez, clave que explica la organizacin socio-poltica. De todo esto se presentan
problemas para un diccionario bicultural cuyas culturas son diferentes desde sus
races histricas y culturales.
Ahora bien, los diccionarios en general suelen compilar el vocabulario
de muchas maneras, trabajo hecho y explicado en el primer volumen, sobre
todo en la primera edicin. La importancia y singularidad de la compilacin del
lxico tojolabal justifica la referencia al procedimiento empleado. Tanto el
tojolabal como otras lenguas mayas se construye a partir de races que,
principalmente, se componen de: consonante [C] vocal [V] consonante
[C]. En total son 23 consonantes y 5 vocales. Al calcular las races posibles
llegamos casi a tres mil, que representan lo que podramos llamar el fondo
bsico del lxico tojolabal. Por ejemplo, la raz virtual J V - M produce las
combinaciones posibles de jam, jem, jim, jom, jum. Por el conocimiento de
los sufijos existentes obtenemos las races siguientes: jama, abrir, jema,
derrumbar, jima, oscilar, jomo, destruir, jumjuni, tascar (por animales). De
estas formas verbales, combinadas con los afijos conocidos, se puede derivar
un gran nmero de palabras: sustantivos, adjetivos, verbos y otras. Y no slo
son estas derivaciones, sino que de este modo aprendemos palabras que, de
otra manera, difcilmente o nunca hubiramos encontrado. Dicho de otro modo,
la lengua empieza a revelar conceptos que no nos imaginamos. Es como si
entrramos en una cueva encantada que nos muestra sus bellezas, secretos y
profundidades jams soadas.
Mencionamos estas particularidades del idioma que quedan escondidas
si no aprendemos la lengua pero pretendemos explicar una cultura ajena. El
diccionario de uso incluye lo que la lengua manifiesta y revela, tanto al laico
como a la persona que se considera especialista.
Al enfocar el tomo dos, tenemos que subrayar otro aspecto. No nos
propusimos elaborar solamente el reverso del volumen tojolabal. Porque el
diccionario se elabor por solicitud de tojolabales y para ellos se compilaron
los dos tomos. En el primero se les muestra la amplitud de su idioma frente a la
opinin corriente de que el tojolabal no es una lengua sino un dialecto con
muy pocas palabras, como de trescientas y, adems, le faltan expresiones
abstractas. El diccionario presente refuta este pensar de ignorancia y racismo.
12

Se desconoce el patrimonio extraordinario que encontramos en el Mxico


profundo. Y lamentamos que entre estudiados y laicos, no se aprende y poco se
investiga el tesoro presente en las lenguas amerindias, tojolabal, maya y otras.1
Los tojolabales
Los tojolabales son uno de los pueblos amerindios con historia milenaria.
Como parte de los mayas tienen en su historia el destacado perodo clsico
con edificios monumentales, el gran arte y una estructura socio-poltica elitista.
Se acab alrededor del ao 900 y los mayas continuaron su historia al edificarla
desde las bases sociales. Alrededor de 1500 llegaron los conquistadores
europeos para iniciar una historia de 500 aos de represin, de falta de respeto,
y de explotacin por parte de la cultura dominante. Se destruyeron las
manifestaciones visibles de la cultura, se perdi la escritura y el gran arte, se
perdi la memoria de su historia prehispnica. En los museos se expone el gran
arte pero difcilmente estn al alcance de los pueblos mayas.
Consecuencias
Hace poco los tojolabales no saban leer y escribir en su lengua, algunos
de los hombres hablaban y escriban ms o menos en espaol. Todo esto a
consecuencia del punto de partida de la conquista y colonizacin. Es decir, las
escuelas escaseaban. Donde las hubo la enseanza se hizo en espaol que los
nios no entendieron, porque en la casa y las comunidades se hablaba el tojolabal.
Adems, por cada palabra hablada en tojolabal en clase, el maestro cobr una
multa.
Tampoco existieron libros. Los existentes de los tiempos anteriores a la
colonia fueron quemados en la regin maya porque los frailes los consideraron
llenos de idolatra. Los libros de texto en las escuelas fueron en espaol.
Por todo lo dicho, nos dimos cuenta que nos encontramos entre un
pueblo colonizado, despojado de su cultura, y tambin de su tierra y de su
dignidad. Sufrieron la suerte de los colonizados hasta la fecha. As les pas a
los pueblos de los continentes subyugados por los pueblos europeos y sus
seguidores. De hecho, son los mismos pasos de colonizadores que encontramos
hasta la fecha. Irak es un ejemplo.
1

Sobre la elaboracin del espaol en el tomo 2 hablaremos ms adelante en el captulo el enfoque del espaol.

13

Otra vez los libros


No slo hay que hablar de los libros quemados de tiempos pasados. Al
llegar hace ms de 30 aos quisimos aprender el tojolabal, pero no hubo libros.
Nada de diccionarios, libros de texto, gramticas y maestros. La gente nos
pregunt,
para qu quieren aprender ese dialecto? Tiene pocas
palabras, no ms de 300 y adems nada de trminos
abstractos. Y miren, si van con los indios, ellos entienden
el espaol. Les dicen una palabra y ellos contesten s, s.
Ser para ustedes una prdida de tiempo el aprender ese
dialecto.
Estas fueron las palabras de gente de Comitn, centro comercial
de la regin. Fueron palabras que reflejan los 500 aos de vivir la situacin
del colonialismo sin darse cuenta. Al pueblo originario se le desconoce y
no se le respeta. Por tanto, no hay razn alguna de aprender de ellos,
porque de ellos, obviamente, no hay nada que aprender. Suponemos que
s hubo algunos comitecos y finqueros que ms o menos hablaron el
tojolabal para poder hablar con su mozos y sirvientas, pero nadie nos
habl de ellos, pues seguramente no abundaron en Comitn y sus
alrededores, y en consecuencia no pudimos encontrarlos para que nos
ensearan la lengua
Ahora bien, nos referimos a la ausencia de libros, pero tenemos que
hacer una excepcin. Hubo libros de acadmicos como de Seler, Basauri,
Furbee-Losee, y otros que s publicaron obras sobre los tojolabales, pero
no con los tojolabales, tampoco con el propsito de aprender o hacer
aprender de ellos para recuperar su cultura y memoria. Los libros se
escribieron y se publicaron a menudo en la lengua de origen de los autores
y no se devolvieron a aquellos de quienes se aprendi lo que escribieron.
Julia Supple representa cierta excepcin al publicar el Nuevo Testamento
en tojolabal para los tojolabales y bajo los auspicios de Instituto Lingstico
de Verano. El propsito, sin embargo, no fue la recuperacin de la cultura
tojolabal, sino la conversin al cristianismo.
En resumen, s hubo libros, pero fueron o bien de acadmicos y para
acadmicos o bien producidos con la intencin proselitista occidental.
14

Los tojolabales nos ensean


No nos convencieron los bien intencionados comitecos con su sugerencia de
no aprender el tojolabal. Poco despus encontramos a unos tojolabales cuya comunidad
estuvo dispuesta a ensearnos el tojolabal por tres semanas, cada semana por
representante distinto de la comunidad. Por supuesto no fueron maestros normalistas.
En su vida jams ensearon su lengua fuera de su casa a sus hijos. Pero en los primeros
das nuestro maestro nos dijo.
Ustedes son los primeros que vienen para aprender de
nosotros. Todos los que llegan vienen a ensearnos como si
no supiramos nada. Ah estn los mdicos, los maestros, los
padres, los del gobierno y todos los dems. Para todos ellos
somos ignorantes.
Los tojolabales nos ensearon segn ellos hablaron y as se convirtieron en
nuestros maestros y nosotros en sus alumnos. As se produjo un cambio fundamental
de la relacin de nosotros con ellos. Ya no fueron los indios que no supieron nada de
nada, sino para nosotros fueron los sabios que tuvieron conocimientos que nos hicieron
faltan. Ellos fueron nuestros maestros y nosotros sus alumnos. Dicho de otro modo,
ahora fuimos nosotros los que representamos a los ignorantes. Se produjo una situacin
cuya realizacin se esperaba por 500 aos.
La enseanza tojolabal
He aqu la novedad: tojolabales fueron nuestros maestros y nos ensearon su
lengua. Al hacerlo nos mostraron desde el principio realidades que desconocimos y que
nunca pensamos encontrarlas aqu y ahora. En la primera clase empez el maestro a
ensearnos la fecha en que empezamos nuestras clases de aprender su lengua. Es decir,
nuestro maestro inici la enseanza as como principian los textos de las estelas de la poca
clsica. La clase nos conect con el tiempo maya hace mil y ms aos. La historia no se
haba olvidado, sino el nfasis en el tiempo sigui mantenindose por ms de un milenio. De
este modo nuestro maestro nos sorprendi al conectarnos con tiempos pensados perdidos
y ausentes. Aprender el tojolabal nos relacion con tiempos del pasado que estn presentes
en la lengua. Al empezar la enseanza de esta manera, pudimos aprender mucho ms de lo
que las palabras iniciales dijeron. Es decir, el tojolabal nos hace participar en una historia
viva y presente desde la primera clase. Todo lo que nos falt fue cobrar conciencia de la
enseanza que recibimos. Delante de nosotros se abri una puerta que no nos imaginamos.
Aprender, pues, el tojolabal quiere decir entrar en la historia de este pueblo.
15

Las sorpresas no se terminaron con las palabras iniciales. El maestro continu


con la manera como tojolabales se saludan en el camino. El ejemplo es el encuentro
entre una mujer joven y un hombre mayor. He aqu su dilogo.
La mujer, san kala tata. (que vivas, querido tata).
El hombre responde, san kala nana. jastal ay ja kiximtiki.
(Que vivas, querida nana. Cmo est nuestro maz).
La mujer. lek ay tusan. (Algo bueno).
Expliquemos slo algunos elementos del dilogo. No son familiares, pero se
saludan como familiares. Es decir, entre s los tojolabales se consideran familiares y
expresan en el saludo el respeto que se tiene entre familiares. No dicen seor, seorita/
seora. Entre ellos nunca se llaman as. Seores son los finqueros, la gente de la ciudad
o simplemente los mandones. Entre s se preguntan por nuestro maz. Es decir el
producto de la milpa no es propiedad del que la trabaja, sino que es de todos, porque
la tierra es de Nuestra Madre Tierra. As se considera tambin el maz, ddiva de
Nuestra Madre Tierra que nos da por nuestro trabajo.
No sabemos si esta clase de dilogo tambin recuerda los tiempos del clsico,
pero s vemos cmo los tojolabales se tratan entre s, y que el nosotros es un trmino
de importancia con fundamento en la Madre Tierra, gracias a la cual somos una familia,
nos respetamos mutuamente y compartimos los frutos de nuestro trabajo.
Con este principio de la clase, nuestro maestro nos hace recordar su historia y
presenta un aspecto bsico de la cosmovisin tojolabal. Su lengua, pues, no es un
dialecto muy limitado sino que desde las primeras palabras nos abre la visin de su
historia milenaria y el fundamento de su cosmovisin.
Por qu se dicen estas palabras al presentar un diccionario?
Los diccionarios suelen compilar los vocabularios de un idioma o de la jerga de
un lenguaje especial, por ejemplo de los mdicos, de los matemticos, de los mecnicos
y de muchos otros. Son vocabularios limitados por el idioma o lenguajes especficos.
Al compilar el diccionario tuvimos que fijarnos en las particularidades lingsticas o,
mejor dicho, las sintcticas y gramaticales. Pero nuestras palabras iniciales subrayan
particularidades. No hubo gramtica, tampoco ninguna exposicin de la sintaxis, fuera
de unos artculos en ingls de Julia Supple que no estuvieron a nuestro alcance en aquel
entonces. Las ausencias mencionadas se explicaron por lo que dijimos ya. Es decir, la
conquista, el colonialismo y todo lo que implicaron y siguen implicando, influyeron
profundamente en la lengua y la cultura de los tojolabales en el sentido de que no
16

surgi la idea de escribir y producir escritos sobre los temas sealados. Adems,
se les haba dicho que su idioma no se podra escribir porque tiene sonidos para
los cuales no hay letras. Por haberlo escuchado tantas veces, los tojolabales lo
creyeron. Es decir, segn las palabras de Paulo Freire, el opresor se les haba
metido en su pensar.
Las dos sociedades coexistentes
Nos encontramos, pues, frente a un idioma de los colonizados. Hay
conceptos sin igual en la lengua dominante de los colonizadores y sus seguidores
actuales y as lo observamos tambin en la lengua de los colonizados. Las lenguas
vecinas se influyen mutuamente, encontramos palabras espaolas en tojolabal y
viceversa. Por ejemplo, en ambos idiomas se habla de amigo. En espaol es
una persona de confianza, en tojolabal, en cambio, representa a alguien que
puede servir de palanca en la sociedad dominante. La persona de confianza,
en cambio, en el contexto tojolabal es el hermano o moj.
Este pequeo ejemplo muestra que vocablos tan sencillos reflejan la
historia colonial. Existen, pues, dos tipos de sociedades, la dominante y la
dominada. Coexisten en el mismo espacio pero sealan modos de comportamiento
que ensean que la sociedad dividida es una realidad que requiere que se
reconozca por parte de los tojolabales. Se necesitan palancas para poder
sobrevivir en una sociedad estratificada, pero hay otra que es la de hermanos y
hermanas.
Por tanto, el diccionario menciona los dos vocablos, pero para entenderlos
se requieren explicaciones que, por lo general, van ms all de un diccionario, se
requieren explicaciones histricas, no siempre muy elogiadoras para los lectores
de habla espaola. Dicho de otro modo, el diccionario de un pueblo oprimido
exige dos referencias iniciales.
Otro ejemplo ms instructivo es el siguiente. Nos referimos a la traduccin
del Nuevo Testamente de Julia Supple. En la 1 carta de Juan 2,1 se dice,
traducido del griego, que si uno peca tenemos delante de Dios a un defensor
(ayudante), Jesucristo, el justo. En la traduccin tojolabal del mismo texto se
dice licenciado, en lugar de defensor o ayudante. El trmino de licenciado existe
en tojolabal, una adopcin de la palabra del espaol. El significado, sin embargo
es, segn el testimonio de los tojolabales, todo lo contrario. Dicen que el
lisensyado es un ladrn que nos engaa, quiere nuestro dinero y no hace nada.
17

La traduccin bien intencionada malentiende la otra cultura, porque no


toma en cuenta la diferencia entre los dos mundos de la sociedad dividida. Desde
la perspectiva de la dominante, el licenciado ayuda a la gente, es un defensor.
Todo lo contrario representa desde la perspectiva y experiencia de la sociedad
dominada, es un ladrn que engaa a sus clientes. Por tanto, la misma palabra
que encontramos en ambas lenguas no dice, de ninguna manera, lo mismo. De
ah se exige que expliquemos el tojolabal desde la perspectiva del tojolabal y no
del espaol u otro idioma occidental. Como traductores, pues, debemos cobrar
conciencia de las diferencias sealadas.
Etic o emic?
La interpretacin de otra cultura, tanto la tojolabal como la espaola,
presenta un problema hasta ahora poco enfocado a fondo. El tojolabal, lengua
maya, de races no indoeuropeas, nos cuestiona cmo interpretarlo. Pero el espaol
no lo hace menos. Cada palabra, al traducirla al espaol o al tojolabal nos pregunta
e interpela, segn qu criterios podemos verterla al otro idioma? Nos decimos
que hay que hacerlo desde la perspectiva del tojolabal, es decir, de la lengua
que nos relaciona con otra cultura y con otra manera de percibir y nombrar la
realidad. Quiere decir, en el primer volumen se hizo necesario explicar el lxico
tojolabal para lectores del espaol. Para el segundo volumen, en cambio, se hizo
necesario explicar el lxico espaol para lectores tojolabales, es decir, desde su
perspectiva. No nos olvidamos al explicar trminos tojolabales que, a pesar de
referirse a las mismas palabras no tienen el mismo significado.
Por ejemplo, en ambos idiomas se usa la palabra ganar del espaol,
pero significa cosas muy diferentes que representan valores muy distintos, por
no decir opuestos. Los dos trabajos representan, pues, un gran reto para el
lexicgrafo.
La antropologa invent para esta clase de interpretaciones los trminos
tcnicos de: emic y etic. Usamos las palabras en ingls para no confundir lo etic
con lo tico, el adjetivo de tica. Nuestro enfoque es, precisamente, el de emic,
es decir desde la perspectiva de la otra cultura, en nuestro caso el tojolabal.
Porque lengua, cultura y realidad del tojolabal nos trasladan a un contexto
desconocido en espaol e idiomas indoeuropeos relacionados. Si se quiere llegar
a una interpretacin vlida de la otra cultura, nos parece necesario que partamos
de sta. Si nos acercamos a la misma desde la perspectiva de occidente o conforme
al etic, nos escapa la idiosincrasia de la cultura o cosmovisin tojolabal.
18

Se puede hacer la objecin que el enfoque emic no se recomienda por dos


razones. 1) Algunos afirman que la enculturacin en otra cultura, desde la presuposicin
del emic, se considera inalcanzable para indoeuropeos2. Porque de por vida seguimos
siendo indoeuropeos y no podemos insertarnos de modo completo en otra cultura,
ajena a la indoeuropea. 2) La enculturacin del emic, adems, nos hace perder la
objetividad necesaria para una obra cientfica. Por tanto, una explicacin emic de
otra cultura descalifica nuestra interpretacin en el contexto cientfico.
Nuestras respuestas a las dos objeciones son las siguientes. La insercin en
otra cultura no es una imposibilidad, dicha insercin es posible aun cuando no sea de
modo completo. Porque tambin los hablantes mismos de la lengua de otra cultura
conocen y viven sta siempre parcialmente. No hay hablantes que conocen su lengua y
cultura completamente. De ah surgen muchos conflictos dentro de la misma cultura. La
enculturacin, adems, no nos hace perder la cultura y percepcin originarias nuestras.
Porque, por un lado, al insertarnos en otra cultura, sta nos cuestiona e interpela en
cuanto a los fundamentos de nuestros orgenes. Empezamos a ver la otra cultura no
tanto como ajena sino como otra posibilidad vlida de percibir, nombrar y vivir la
realidad. La cultura nuestra de origen, por tanto, ya no es LA CULTURA, ni tampoco
LA NICA POSIBLE. El cuestionamiento de la cultura nuestra nos hace ver que lo
que llamamos cientfico y objetivo son conceptos tpicos de la cultura eurocntrica. La
otra cultura nos ensea, que la ciencia no es prerrogativa exclusiva de occidente. Otra
perspectiva conduce, necesariamente, a otra concepcin de la ciencia. Dicho de otro
modo, la enculturacin nos hace ver el mundo de modo bifocal o multifocal.
Percibimos simultneamente dos o ms culturas. El multifocalismo nos ensea otras
concepciones de las ciencias. Estas concepciones nos proporcionan perspectivas antes
desconocidas y podemos ser puente donde antes no lo hubo. Ms adelante, los ejemplos
nos harn ver en concreto lo que acabamos de afirmar.
Pero finalmente hay que agregar una afirmacin desde la perspectiva tojolabal.
En tojolabal hay dos verbos, uno dice tojolabalaxi quiere decir llegar a ser tojolabal,
convertirse en tojolabal. El otro verbo es jnalaxi, quiere decir, destojolabalizarse,
convertirse en explotador. Los dos verbos nos dicen con toda claridad que no se
nace tojolabal sino que se hace tojolabal. Y hay que agregar que no se nace jnal
sino que se hace jnal. Es decir, lo que somos no lo somos por determinaciones biolgicas
o genticas, sino por compromisos personales en el contexto histrico. Adems, por
experiencia saben los tojolabales que por todas partes hay Judases, es decir
traidores, y as tambin hay personas, que pasan por el proceso a la inversa. Dicho
2

John H. Bodley, 2000: 13-15.

19

de otro modo, no se es tojolabal por haber nacido de padres tojolabales en una


comunidad tojolabal, sino que depende del compromiso de cada uno si se identifica con los
tojolabales o no. As tambin los hijos del patrn no nacen patrones, sino que depende de
su comportamiento en qu direccin se desarrollan. Se identifican con sus padres o se
identifican con los tojolabales, los mozos y jornaleros de su pap.
Con respecto a la segunda objecin de que el emic nos hace perder la objetividad
cientfica, no nos oponemos. Porque como ya lo dijimos, la objetividad cientfica es un
concepto caracterstico de la ciencia occidental o eurocntrica. Al hablar de las ciencias en
el contexto no occidental, no hay que esperar ciencias al estilo occidental. Por tanto, desde
la perspectiva occidental, la exposicin del pensamiento cientfico tojolabal no puede ser
cientfica ni objetiva. Y la objetividad occidental es una objetividad limitada al contexto
occidental.
En el contexto tojolabal se establece una relacin muy particular con la cultura, con
la naturaleza y con todo el mundo en el cual viven, al cual nombran y conciben y con el cual
se relacionan. Porque se trata de un mundo viviente en el cual no hay nada que no tenga
altsil, es decir corazn vivificante. Por eso, nosotros no somos los dominadores de la
realidad, sino una especie entre muchas otras especies y as nos conviene respetar a los
dems especies como iguales de posicin aunque no de funcin. Dicho de otro modo, se
establece una relacin de corazn a corazn. El lenguaje se vuelve lenguaje de corazn as
como las relaciones nuestras son de corazn a corazn con las dems especies.
El enfoque cientfico de la realidad es de modo distanciado, como de una
perspectiva objetiva. Puede describir todos los aspectos del cuerpo y de su modo de ser,
pero no puede adelantarse de hablar de su corazn y con su corazn. Una descripcin
objetiva sirve para la entrada en una enciclopedia o una exposicin considerada cientfica,
pero no ve la realidad, es decir, la otra persona con los ojos del corazn. Y lo que afirmamos
con respecto al individuo se aplica igualmente a las realidades sociales, culturales y naturales.
He aqu, desde la perspectiva tojolabal, las fallas de una investigacin que pretende ser
objetiva y cientfica. Porque los dos criterios son de la cultura del investigador y no de la de
los investigados. He aqu las limitaciones de las categoras de lo cientfico y objetivo. No se
proponen ni quieren hablar de corazn a corazn con lo investigado. Tanto la ciencia como
la objetividad se lo prohben.
El conocimiento de corazn no concibe a los otros, humanos, animales,
plantas y cosas como objetos de investigacin sino como hermanas y hermanos
nuestros. Todos somos especies de diferentes clases, pero no somos la sper
especie, capaz de dominar a todos los dems.
20

En fin, la exposicin emic que tratamos de explicar no es objetiva, ni


pretende ser cientfica, en el sentido occidental, sino que tratamos de dar un
cuadro del tojolabal que nos hace ver su manera de percibir, conocer, estudiar,
nombrar y vivir con la realidad. No lo pueden hacer sin amar y respetar al mundo.
Por ser amantes, la tierra no es el suelo, ni una mercanca, sino Nuestra Madre
Tierra. Por la misma razn afirman que la milpa se pone triste si no la visitan da
tras da, y as, finalmente, una mam maya hace a sus hijos comer las mariposas
que mataron para divertirse. La mam les dice, matamos para comer y no para
jugar.
Con esta exposicin respondimos a la pregunta, porqu hacemos estas
explicaciones al presentar un diccionario.
El lenguaje del corazn
Ya nos referimos al lenguaje del corazn, pero hay que agregar otras
consideraciones. Hablamos como lingista, en el caso presente como lexicgrafo.
Surge la pregunta, cmo se expresa el lenguaje del corazn que va ms all de
toda descripcin objetiva, sintctica y formalmente correcta de un idioma? Nuestra
respuesta es que el problema se resuelve de dos maneras: por las palabras ausentes
que no existen y por las palabras o giros lingsticos presentes que no corresponden
al espaol. Podemos mencionar los dos tipos de vocablos y expresiones sin darnos
cuenta de lo que nos comunican. Se necesita la interpretacin que nos hace escuchar
lo que se escapa a nuestro odo, no entrenado a percibir lo que afirma el corazn
del otro idioma, su cultura y sus hablantes.
Ahora bien, vamos a referirnos a un caso concreto. En tojolabal no hay
palabra para enemigo, por eso adoptaron la palabra del espaol. La ausencia de
la palabra parece referirnos a tiempos prehispnicos. En aquellos tiempos la sociedad
tojolabal, obviamente, conoci otro modo de convivencia tanto entre ellos como
con otros, sus vecinos tzeltales, chujes y otros. Decimos otro modo de convivencia
en comparacin con la sociedad dominante, occidental de hoy da y de tiempo
pasados. Porque en Occidente enemigos existan desde las conquistas, como por
ejemplo la de la invasin de los arios en la India en 1,600 a.C. Los tojolabales
vivan, pues, en una estructura social de convivencia y sin enemigos. Rigoberta
Mench, a su vez, atestigua tambin la ausencia de la palabra enemigo en kich3
en tiempos actuales, en los aos ochenta del siglo pasado en Guatemala, los aos
de la persecucin y los masacres de los mayas.
3

Elisabeth Burgos, 1985: 149.

21

Con respecto a los trminos de rico y pobre podemos hacer la misma


observacin. La sociedad occidental, al parecer, los oblig a conocer estos
conceptos. La ausencia de estos conceptos, a nuestro juicio, nos remite a tiempos
de la preconquista cuando no hubo dinero, productor de ricos y pobres.
Obviamente conocieron y vivieron en una sociedad que desconoca estas
realidades y, por eso, no tuvieron la necesidad de nombrar lo que en su contexto
no exista. Los tojolabales nos hacen referirnos a un tipo de organizacin social,
desconocida e inimaginable para nosotros. Parece utpica pero no lo es. Tampoco
se trata de idealizar o embellecer un mundo, sino entender una realidad fundada
legalmente en Occidente.
Ricos y pobres son el resultado de bienes acumulados, en especial del
dinero, para el cual el tojolabal tampoco tiene un trmino especfico. Lo llaman
metal as como todas las herramientas hechas de metal, una materia que en sus
tierras no exista. El metal-dinero, fue una introduccin de los espaoles. Se puede
decir, que el cacao, cultivado en el Soconusco, hizo las veces del dinero, pero un
dinero muy particular, se pudre dentro de un ao, no sirve para la acumulacin.
En resumen, la ausencia de la acumulacin excluye tambin la competitividad
y explica la complementariedad, distintiva de la vida tojolabal hasta la fecha. En
todo esto, habla el corazn tojolabal al haber construido una organizacin social
horizontal, de respeto, de ayuda mutua y de la ausencia del concepto y de la realidad
de la propiedad, del poseer y de otros conceptos relacionados pero inexistentes
en tojolabal. Por eso adoptaron las voces correspondientes del espaol, porque la
sociedad dominante los oblig a conocer y vivir con estos conceptos y lo que
significaron. Las leyes occidentales lo afirman y lo exigen hasta la fecha.
Las explicaciones dadas, por un lado, exigen el desarrollo de ciencias
sociales, diferentes de estas ciencias en occidente, por otro, presentan un
enfoque lingstico que a menudo no se da en estudios o investigaciones
lingsticas. Nosotros las incluimos porque entendemos las lenguas, cualquier
lengua, como la manera segn la cual una cultura percibe y expresa la realidad
dentro de la cual est viviendo y a la cual est dando forma. Es decir, vemos la
tarea de la lingstica que no slo traduce las palabras de modo ms o menos
adecuado, sino que explica el contexto cultural de las palabras. De esta manera
hace ver las diferencias que existen entre la lengua propia y la lengua ajena. Al
aceptar este enfoque se presenta nuevamente la exigencia de una lingstica
emic. El enfoque etic, en cambio, es la manera que se mantiene al explicar las
lenguas separadas de la realidad y cultura de los hablantes.
22

En resumidas cuentas, el lenguaje del corazn no es un enfoque nebuloso


que no se puede expresar con exactitud, sino todo lo contrario, se requiere un
acercamiento a la realidad, a los otros, que salga de las limitaciones de la cultura
occidental y de sus categoras de cientfico y objetivo. Dicho de modo positivo, el
lenguaje de corazn explica el acercamiento a la realidad como emparejada con
nosotros. Nos mantenemos en equilibrio con ella, porque nos encontramos como iguales
con iguales, hermanos con hermanos. Ejemplos de este tipo de ciencias entre los
tojolabales son la educacin complementaria, mejor dicho, nosotrificadora, y la justicia
restitutoria4
Ni pobres ni ricos
Surge la pregunta, qu sociedad es sta en la cual no hay pobres, ni ricos, ni
tampoco enemigos? Claro que s y como lo dijimos ya, actualmente existen estas
realidades en el contexto tojolabal, porque agarraron los vocablos del espaol. Pero
anterior a la presencia espaola, la sociedad careca de la necesidad de nombrar
asuntos que no existan en su contexto. Hoy da la lengua tojolabal tiene los conceptos
sealados mediante palabras adoptadas del espaol. Pero con pocas excepciones los
tojolabales siguen presentando una sociedad y cultura no representativa de la sociedad
acumulativa que hoy es dominante.
Si regresamos, pues, a la pregunta hecha, concluimos que el mundo tojolabal
representa una sociedad o una organizacin social que, desde la raz, es diferente de la
que encontramos en Occidente. Un mundo en el cual no dominan ni los ricos ni los
pobres y enemigos. Es un mundo con poco o ningn dinero, es decir, nos conduce a
un contexto desconocido e inimaginable para el cual no hay lugar en el mundo que
conocemos. Porque ricos, pobres, enemigos y dinero existen hoy y han existido por
milenios en Occidente.
La ausencia de estos trminos se da exactamente en un mundo cuyas ciencias
sociales y naturales tienen un desarrollo considerable aunque diferente del occidental,
porque no son objetivas. Por todo eso, no lo podemos calificarlas de primitivas o
atrasadas. stas son calificaciones inadecuadas para explicar la realidad tojolabal,
porque se derivan de la sociedad capitalista occidental en fases anteriores. Los
tojolabales cuestionan e interpelan la sociedad dominante al preguntar: Por qu
conceden tanta importancia al dinero y la riqueza y con estos dos a la acumulacin

Carlos Lenkersdorf, 2004: 72-74 y 112-120.

23

que, finalmente, conduce a la competitividad y nos olvidamos de la


complementariedad y del equilibrio social y cultural? Pero gente de occidente
sigue cuestionando la caracterizacin de la sociedad tojolabal. La respuesta la
da el concepto del tik/nosotros que explicaremos ms adelante.
La ausencia de objetos
Vamos a dirigirnos a las palabras y expresiones que existen y que explican
uno de los trminos fundamentales al cual nos referimos ya, es decir, la
complementariedad. En espaol decimos, yo te dije, una frase que se compone de
sujeto, yo, verbo, decir, y el objeto (indirecto) te. La frase correspondiente en tojolabal
es kala awabi, que quiere decir, Yo dije. T escuchaste. En lugar de una frase
tenemos dos. Hay dos sujetos: yo y t, y cada uno tiene su verbo, decir y escuchar.
Observamos con asombro la ausencia del objeto. Por lo tanto, la comunicacin
expresada en estas frases se entiende de modos muy diferentes en las dos lenguas.
En espaol el sujeto ejecuta la accin y el objeto lo recibe pasivamente. La relacin
es vertical y autoritaria. En tojolabal, en cambio, la comunicacin es horizontal entre
dos sujetos que se complementan. La explicacin se refiere tanto a la estructura
sintctica como a la relacin social. La ausencia de objetos subordinados est
sustituida por la relacin entre sujetos iguales y complementarios. En todo el idioma
podemos observar las mismas estructuras sintcticas y sociales. Porque los sujetos
no son solamente yo y t, sino, los animales y las plantas, las rocas y los manantiales,
los cerros y las caadas, las estrellas y la tierra. Hasta los muertos son vivos porque
ellos igual que todo lo dems tienen corazn, altsil, principio de vida. Por tanto,
hablamos con las plantas y los animales, con los manantiales y las cuevas, con todo
lo que vive. Todos estos vivientes representan una comunidad csmica. Nos toca
respetarla y tratarla como hermanos y hermanas. Es esta comunidad que equivale a
un NOSOTROS de extensin csmica. A partir de este NOSOTROS encontramos la solucin
de otra cuestin.
Entre los tojolabales como en todas las sociedades surgen problemas. Pero la
presencia de los mismos no borra la complementariedad. No podemos afirmar que
por los problemas que aparecen, la sociedad tojolabal es igual a las dems sociedades
que se pelean, se contradicen y tratan de someter a los otros. Y por eso se dice que no
hay que enfatizar la complementariedad como si fuera un elemento distintivo. Afirmamos
nosotros que al surgir problemas se da, simultneamente, el camino de solucionarlos
conforme al NOSOTROS. Se expresa del modo siguiente, diferente del enfoque occidental.

24

El nosotros y la solucin de problemas


En tojolabal se dice, uno de nosotros cometimos un delito5. La frase
correspondiente en espaol dice, uno de nosotros cometi un delito. La diferencia de
ambas oraciones es obvia. En espaol, todo el problema se carga sobre el delincuente o
los delincuentes. Al detenerlos y castigarlos, el problema se considera resuelto. En tojolabal,
sin embargo, la sociedad del NOSOTROS se hace corresponsable del delincuente y la solucin
del problema exige la participacin de tres factores: del delincuente, de su familia y de la
sociedad nostrica. Porque, en la concepcin tojolabal, un delito no afecta slo al
delincuente sino, simultneamente, a su familia y a la sociedad. Por tanto, los tres elementos
tienen que participar en la solucin del problema. Por este enfoque de problemas por
parte de los tojolabales observamos, nuevamente, la complementariedad de la sociedad
que no se derrumba por la presencia de problemas, sino que el NOSOTROS se manifiesta de
modo muy activo y constructor en la solucin de problemas.
El NOSOTROS (-tik) es la palabra ms frecuente en tojolabal y tambin en tzeltal.
Expresa, a la vez, una organizacin social a partir del NOSOTROS y la poca importancia
que se le asigna al yo tanto en la lengua como en la sociedad. Lo podramos sealar por
varios ejemplos, en la educacin, en la poltica, en la vida de la sociedad y en la salud6,
pero el espacio no nos alcanza para una explicacin ms amplia. Otros son los problemas
que nos toca sealar. Adems, dentro del diccionario hay una explicacin del NOSOTROS
junto con la entrada de esta voz.
El enfoque del espaol
Caracterizamos algunas de las diferencias entre los dos tomos. El diccionario de uso
para los tojolabales busca trminos del espaol que se emplean a menudo y a diario sin tener
conceptos correspondientes en tojolabal. En la primera edicin mencionamos varios libros
que nos ayudaron en este respecto. Adems agregamos en el volumen 2 algunos libros ms.
Ahora aadimos otros trminos del habla diaria de la poltica, de la sociedad, de las ciencias y
tecnologa, etctera. La prensa y los dems medios fueron el gua principal. Por seleccionar
voces del lenguaje de todos los das seguramente faltan algunas palabras y se incluyen otras
que, tal vez, se consideran superfluas. De todos modos, en la revisin del tomo dos tuvimos
que hacer menos correcciones que en la del primer volumen. Por ejemplo, incluimos termmetro,
nacionalidad y muchas otras. No sera justo excluirlas, porque los tojolabales quieren entender
estos vocablos. Por eso fue necesario elaborar explicaciones en lugar de conceptos precisos.
5
6

june ja kentiki jtatik jmul.


Vase Carlos Lenkersdorf, 2004.

25

Las dos lenguas confrontadas manifiestan dos maneras de ver el mundo y


relacionarse con l. Son, pues, cosmovisiones diferentes, a menudo incompatibles.
El lexicgrafo tiene la tarea de relacionar las dos, sin traicionar la idiosincrasia de
cada una. En conclusin esperamos que se haya evidenciado que el diccionario es,
ante todo, para los tojolabales. Los hispanohablantes, en cambio, pueden aprender
la perspectiva tojolabal, cmo ellos ven la realidad a diferencia de nosotros. Es esta
perspectiva que nos conduce al tema siguiente.
Subrayamos que el tomo dos no es solamente una inversin completa del
tomo uno. La razn es que en el volumen dos entran palabras que no tienen
correspondencia en tojolabal. Podemos referirnos a los conceptos de rico, pobre,
enemigo, propiedad, posesin, tener, etctera. Para expresar las ideas de estos
trminos, tuvimos que emplear circunlocuciones, traducciones que reflejan el espaol
y poco el tojolabal, o descripciones que explican estas palabras a no ser que los
tojolabales resolvieron el problema al adoptar las palabras del espaol.
Quiere decir, hay que encontrar palabras descriptivas que expliquen los
trminos ausentes en tojolabal. Los tojolabales escuchan, adems, palabras en espaol
que no entienden y, nos pareci necesario, incluirlas en el diccionario. Presentamos
algunos ejemplos del contexto poltico y social. Las explicaciones dadas en tojolabal
las traducimos al espaol. Presentamos algunas entradas con las explicaciones en
tojolabal.
Derechista. ixtalanum. [mi skana oj jniktik ba oj jta jlekilaltik].
(Explotador, no quiere que movamos las cosas para que logremos la sociedad
justa). Quiere decir, se ve al derechista desde la perspectiva tojolabal. No est al
lado de los tojolabales, sino todo lo contrario. Pertenece al grupo de patrones y
mandones que explota a los tojolabales, por eso no simpatiza con aquellos que estn
comprometidos con el cambio de la situacin de recuperar las tierras de las cuales
fueron despojados los tojolabales.
Observamos que no se explica el trmino lingsticamente por la derecha,
swael kabtik. Tal explicacin no aclarara nada, a no ser que se haga un largo
rodeo para exponer el desarrollo de los de la derecha y a los opositores de los de la
izquierda.
Izquierdista. ja ma wa skana oj jkultik luchar ba oj jta jlekilaltik.
(El que quiere que luchemos por la sociedad justa). La explicacin complementa
la que precede y no agregamos ms palabras.
26

Proletario. atijum ja ma wa schono ja yipi yuj ja mi sbajuk ja yatijub


ba stojbesjel jastik, ibelanum. (Trabajadores que venden su fuerza de
trabajo, porque los de abajo no tienen las herramientas de produccin. Somos,
pues, proletarios porque vendemos nuestra fuerza de trabajo. ibelajumotik
yuj ja wa xchonotik ja kiptiki. Somos los de abajo porque vendemos nuestra
fuerza. Las oraciones ejemplo dan una explicacin referida directamente a los
lectores tojolabales que trabajan en las fincas de la tierra caliente y de esta manera
se contextualiza el concepto).
Los ejemplos nos parecen suficientes para explicar el mtodo empleado
de describir los conceptos desconocidos en el contexto tojolabal, pero por la
experiencia conocen la realidad referida. Sabemos que los ejemplos empleados
pueden producir la crtica de lectores que se identifican con algunos de los conceptos
que tratamos aclarar en tojolabal.
Para terminar escogemos el trmino de seor, en tojolabal ajwal, ajwalal.
En este caso se trata de un trmino que s existe en tojolabal, pero cuyo significado
est opuesto al uso de la palabra correspondiente en espaol. En espaol nos
dirigimos a un seor para expresar nuestro respeto a la persona que lo merece,
como pensamos y como se nos ha educado. En tojolabal, el ajwal/seor, en
cambio, representa al patrn o finquero de mala memoria cuando todos los
tojolabales fueron acasillados en las fincas de los seores. Por eso, no llaman a
ningn tojolabal patrn o seor. Los patrones son los opresores y explotadores y
hasta la fecha as llaman a la gente de la ciudad, que no pertenece al contexto
tojolabal. Por eso, no llaman al obispo Samuel Ruiz seor obispo, sino hermano
obispo. Es decir, l tiene la funcin indudable de obispo, pero en cuanto a su
posicin social, su compromiso, es un hermano de todos los hermanos y hermanas
tojolabales.
Pero la referencia no es exclusiva a los tiempos del baldo, en gran parte de
tiempos pasados y que la juventud no conoce por experiencia. Pero en el contexto
de la sociedad dominante el desprecio a los indgenas sigue siendo presente. Slo
tenemos que observar cmo tratan a los indgenas en las tiendas, las oficinas, el
hospital. Se desconoce el idioma que hablan, se les critica porque no hablan espaol,
son los ltimos a los que atienden, se re de ellos si vienen con alguien quien les
traduce. A los indios se les habla de t y se espera que hablen a la gente de usted, de
seor o seora. De esta manera se mantiene una sociedad dividida digamos de clases
o de razas. Por eso muchas veces no se respeta la lengua indgena, el espaol
representa la lengua nacional a pesar del artculo 4 constitucional.
27

Por todo lo dicho el ajwal/seor es para los tojolabales una mala palabra con
una sola excepcin, al referirse a Dios, llamado kajwaltik, es decir, Nuestro Seor a no
ser que se emplee jwawtik, el nombre antiguo del sol, Nuestro padre anciano. El concepto
de seor/ajwal no slo representa la divisin o escisin social que existe, sino que el
mismo concepto explica la razn por la cual los tojolabales nunca se hablan entre s como
de seores y seoras. Si lo hicieran expresaran el desprecio al as llamado. Entre s se
hablan de ermano/hermanos, usan la palabra del espaol que para ellos expresa la idea
de que socialmente todos somos iguales. De esta manera, tanto la lengua como el
comportamiento de los tojolabales muestran una estructura social radicalmente diferente
de la sociedad dominante. Por un lado la igualdad y complementariedad, por el otro, la
estratificacin social que conduce a la competitividad.
Otro asunto merece comentario. Seguimos con las referencias a la Ley Federal
de Reforma Agraria que ya no vale a partir de 1992. Es esta ley que fue la exposicin
del artculo 27 constitucional. Las referencias a esta ley se justifican para que nos demos
cuenta lo que se perdi al modificarse el artculo 27 de la Constitucin Poltica. El cambio
conmovi a los campesinos, no slo a los indgenas, porque reflej el pensamiento de la
poblacin rural para la cual la tierra no es una mercanca porque es Nuestra Madre
Tierra. A la vez el cambio seal que las leyes pierden su validez por la arbitrariedad de
las autoridades.
Conclusin
Llegamos a la conclusin de nuestra exposicin. En resumen, quisimos presentar
nuestro enfoque emic que nos parece fundamental para una explicacin de otra cultura,
muy ajena a la eurocntrica o espaola. En el caso presente, lo hicimos con referencia a
un diccionario que nos ensea mucho ms de lo que se espera de los diccionarios. Los
dos idiomas representan dos tipos de sociedad, las races de la una se derivan de los
siglos de nobleza, civilizacin urbana, sociedad de clases y de razas. La otra tiene races
en una sociedad que se despidi del elitismo que dividi la sociedad en el clsico de hace
ya ms de mil aos y form una sociedad de hermanos y hermanas que se complementan.
Los dos tipos de sociedad conocen problemas que no los enfocan del mismo
modo, porque cada uno tiene otros mtodos para resolver los problemas. Cada clase de
sociedad mantiene su idiosincrasia cultural en la solucin de problemas. Con esto no
negamos que no todos los tojolabales siguen estos caminos. Medio milenio de coexistencia
con la sociedad occidental cobra su tributo. Pero con esto no se ha aniquilado la cosmovisin
tojolabal. Los hermanos nos la ensearon y siguen practicndola y ensendomela.
28

BIBLIOGRAFA
BODLEY, JOHN H. (2000). Cultural Anthropology. Tribes, States and the Global
System. Mountain View, California: Mayfield Publishing Company.
BURGOS, ELISABETH (1985). Me llamo Rigoberta Mench y as me naci la
conciencia. Mxico: Siglo XXI Editores.
CONSTITUCIN POLTICA DE LOS ESTADOS UNIDOS MEXICANOS (1992).
Mxico: Editorial Alco.
GONZLEZ AMADOR, ROBERTO (2005). Abre el gobierno la puerta a los
experimentos con la nanotecnologa, en La Jornada, 31/07/2005, p. 24.
LENKERSDORF, CARLOS (2004). Conceptos tojolabales de filosofa y del
altermundo. Mxico: Plaza y Valds.
LEY AGRARIA Y LEY ORGNICA DE LOS TRIBUNALES AGRARIOS (1996).
Mxico: Editorial Porra, S.A.
LEY FEDERAL DE REFORMA AGRARIA (1978). Mxico: Editorial Porra, S.A.
PEQUEO LAROUSSE ILUSTRADO (1976). Preparado por Garca-Pelayo y Gross.
Pars: Ediciones Larousse.
REAL ACADEMIA ESPAOLA (1996). Diccionario de la lengua espaola. Madrid
RIBEIRO, SILVIA (2005). El mapa genmico de los mexicanos, en La Jornada,
31/07/2005, p. 22.

29

ALGUNAS NOTAS PARA EL USO DEL DICCIONARIO


La flecha seala la palabra dentro del diccionario para encontrar ms
informacinal respecto.
ja pulteyala kabtik ja kumali ja ba yoj bomakumal wa sjea ba oj
kabtik mas lek.
Entre los corchetes [ ] se indica una explicacin.
ja ba yoj [ ] wa sjea kitik ba oj kabtik lek chikan jas.
Comiteco: el espaol que se habla en Comitn y que incluye tambin palabras del
tojolabal.
Comiteco jachni ja kastiya wa xkumani ja swinkil jumasa ja ba chonab.

30

a-abastecer

a
a
1

- ba, yoj.
- Voy a Comitn. oj wajkon ba
chonab.
- Lo vieron al medio da. yilawe
ba kulan kaku.
- A la orilla del agua. ti ba sti
ja.
- Fui al monte. wajyon yoj kul.
2
-A fin de que. ba oj.
-A fin de que lo aprendamos. ba
oj jnebtik.
3
-a pie. sok yok.
- Irs a pie? oj ma wajan sok
wawoki.
4
- a tiempo. saj.
- No llovi a tiempo. mi ko saj ja
jai.
baco. jun tike makina wa xmakuni
ba oj jnebtik kwenta. [ay yioj
lajune tokan yakil.
ti
ba
jujune yakil ay lajune sarta].
abad. olomal ti ba jun snajtsil
jitsan pagre.
Abada. monasterio.
abajo.
1
- koe, koel.
- Escucha ah abajo! at koe.
- Cuesta abajo. koel kinal.
2 - yibel
- Est abajo. ti ba yibel.
3
- ibelajel.
- Somos los de abajo. ibelajel
aytik.
4
- ms abajo.
- Me qued ms abajo. Mi compaero
subi hasta la punta del cerro.
kanyon ketsan. keta man sni
wits ja jmoji.
abalanzar. kulan lajan lajan ja

slikulabil ba chonwanel.
balanza.
abalanzarse sobre. waj lokan abaj
[ba oj smaka].
- Me abalanc sobre l. wajyon
lokan sbaj.
abalorio. sarta, satujal.
abanderado. yamuman bandera.
abandonado,-a. jipubal kani.
- Nos dej abandonados. sjipawotikon kani.
abandonar. jipa, lom aa kani.
- Me abandonar. oj sjipon.
- Me abandonaste. lom jawaawon
kani.
abanicar. juu, juwani.
- Se abanica con el sombrero. wa
sjuu sbaj sok ja spisolomi.
- Estoy abanicando. wanon ju
wanel.
abanico. juub kak, sjuulabil.
- Abanico para atizar la lumbre.
snubulabil.
abaratar. aa kouk ja stsakol ja
bolmali.
- Abarat la sal. yaa kouk ja
stsakol ja atsami.
abarca. jun tike xanabal.
abarcar.
1
- ay yioj.
- Nuestro ejido abarca mil hectreas.
ay kiojtik jun mil almul ti ba
jkomontik.
2
- naa.
- Nuestro compaero abarca muchos
conocimientos. jel jitsan wa snaa
lek ja jmojtiki.
abarrote. mochubal jastik.
abarrotes. yajnal ma wael ma pilan
jastik wa xchonxi ba jun
snajtsil chonwanel.
abastecer. makla.
-Abasteci la cooperativa con
mercancas. smakla ja koperatiba
31

abastecimiento-abolengo

sok bolmal.
abastecimiento. smaklajel.
abasto. gasto.
- Nuestro maz no da abasto. mi
xyaa ba gasto ja kiximtiki.
abatido. wuts.
- Pedro est muy abatido. jel wuts
ja pegroi.
abatir.
1
- jema.
- Abati la casa. sjema ja naitsi.
2
- aa wutsbuk.
- El patrn nos abati.
yaa
wutsbukotik ja ajwalali.
abatirse [aves]. stsapa ja solomi.
- El zopilote se abati. stsapa ja
solom ja useji.
abdicar. aa kane.
- Abdic su derecho. yaa kane ja
sderechoi.
abdomen. yib jlukumtik.
abec. abechero. [ba cholan ay ja
letra jumasai. kela awil ba
wa xkei ja bomakumal iti].
abecedario. abechero.
abec.
abeja. chab, chajnul chab.
- Abeja de miel virgen. ajwuchab.
- Abeja real. ajwuchab.
abejn. jonox.
abejorro. jonox.
abertura. sti.
- Abertura de la cueva.
sti
keen.
- Abertura del ojo. sti jsatik.
abierto,-a.
1
- jaman, liban, welan.
- La puerta qued abierta. jaman
kani ja slutulabil sti naits.
- La puerta est abierta. jaman
eke ja slutulabil sti naits.
- El costal est abierto. libanxa ja
koxtali.
- La puerta est muy abierta. welan
32

kani ja sti naits.


- tener abierto [costal]. liba.
- Ten abierto el costal. libaxa ja
koxtali.
abigarrado,-a. sokan bukan yelaw.
abismo. chaan yakan, sean wits.
abjurar. jipa kani.
- Abjur sus ideas malas. sjipa
kani ja spensar ba mi lekuki.
ablandar. kunbeslan.
- Abland el guineo. skunbeslan
ja lobali.
abnegacin. ja smodo ja ma wa xyaa
sbaj ba slekilal ja smojei
anima wan wokolanel yuj.
abobado,-a. sonso.
abobar. aa sonsoaxuk.
- Nos quiere abobar. wa skana oj
ya sonsoaxukotik.
abochornar.
1
- wa stsikawotik ja kakui.
2
- Nos aborchon con sus palabras.
yaa kixwukotik yuj ja sloili.
abochornarse.
1
- abi jel ja kakui.
- Nos abochornamos. jel wa
xkabtik ja kakui.
2
- kixwi.
- Nos abochornamos por su mala
conducta. kixwitik yuj ja smodo
ba mi lekuki.
abofetear. maka.
-Te abofete. smakawa.
- Me abofetear. oj smakon.
abogaca. ja schol ja abogado.
abogado. ja ma wa skana takin
ba oj stojbes pleto.
abolengo. ba jakelotik yuj ja jmexep
jtatawelotiki
-Somos tojolabales de abolengo.
tojolabalotik yuj ja jmexep
jtatawelotiki. [yujxta tilan oj ka
jbajtik lajan sok ja tojolabali].
2

abolicin-abrazar

abolicin. jomxi.
- Abolicin del baldo. jomxita ja
baldiyoi.
abolir. jomo.
- Se debe abolir est ley. tilan oj
jomxuk ja orden iti.
abollar. buyu.
- Aboll la olla de peltre. sbuyu ja
oxom takin.
abombado,-a. spaj.
- La olla es muy abombada. jel
niwan ja spaj ja oxomi.
abominable. ja smodo ja ma wa
sjomo ja jpensartiki.
abominar. aborrecer.
abonar.
1
- aa kan yi jel.
- Nos abon. yaa kan kitik jel.
2 - tojbes lek.
- Abonamos la cooperativa.
jtojbestik lek ja jkoperatibatiki.
3
- aa kouk wajeli.
- Abon su deuda. yaa kouk ja
sjeli.
4
- aa ochuk yajnal ja luumi.
- Abonamos la milpa. kaatik
ochuk yajnal ja luumi ti ba
kalajtik.
abono.
abonero. chonwanum wa xyaa kan
jel oj jtuptik takaltakal.
abono.
1
- yajnal luum [lajan sok kael
luum ma skoy chante ba oj
kiuk lek ja kiximtiki].
2
- Comprar por abonos. tupu jun
tanto. ojto kan wajeli wa xtupxi
takaltakal.
- Pagar por abonos. mi oj atup
jalon wajeli.
- Vender por abonos. wa xyaa
kitik jel ba oj tupxuk tsaanto
takaltakal.
abordar. lolani sok.

- Abord el problema con nosotros.


lolani
jmoktikoni yuj ja
problemai.
aborigen.
1
- indijena.
- Somos aborgenes. indijenaotik.
2
- tini ajyia.
- El guajolote es un animal aborigen de
nuestra tierra. No lo es el caballo.
tini ajyia ti ba jluumtik ja
kolkoi. mi jachukuk ja kawuji.
aborrajarse. luumaxi, luumbi.
- No llueve, las milpas van a
aborrajarse.
mi xyaa ja. oj
luumbuk ja alaji.
aborrecer. jel tuuj abi.
- Aborrecemos a los explotadores. jel
tuuj wa xkabtik ja ixtalanum
jumasai.
abortar.
1
- aa pojkuk jun alats mito
styempouk.
ja
yuj ojni
chamuka.
2
- pojki
jun
alats
mito
styempouk.
ja yuj
ojni
chamuka.
3
- jomi.
- La cooperativa abort. jomta ja
koperatiba i.
aborto. pojkel jun chamel alats.
abotonar. xolini.
- El rbol abotona. wa xolini ja
tei.
abrasar. tsika
- Abras la casa. stsika ja naitsi.
abrazado,-a. telan.
abrazador,-a. teluman.
Abrazador
a
escondidas.
telwanum.
abrazar.
1
- tela, micha.
- Me abraz mi mam. stelawon ja
jnani.
33

abrazo-abrirse

- Voy a abrazar al nene. oj jmich


ja alatsi.
2
- Abrazar al estar acostado. lutsu.
- Me abraz por el fro. slutsuwon
yuj jel ja chee.
abrazo. steljel.
- Te voy a dar un fuerte abrazo. oj
jtela lek.
abrevadero. ba wa xyuaj ja wakaxi.
abrevar. aa yi ja ja wakaxi.
- Abrev el ganado. ya yi ja ja
wakaxi ba oj yue.
abreviar. tojo, kombes.
- Abrevi el camino. stojo
ja
sbeji.
- Abrevi lo escrito. skombes ja
tsijbaneli, skombes ja juuni.
abreviatura.
kombesbal ja ba
tsijbanel. [I.N.I jani jun senya.
wa xalxi yuj ja Instituto
Nacional
Indigenista.
mixa
teyuka. Pilan senya, P.R.I. Partido
Revolucinario Institucional].
abridor. jamuman.
abrigar. lutsu.
- La gallina abriga los huevos con las
alas. wa slutsu ja snolob sok
swech ja snan muti.
- Me abrigo por completo. wa xbuu
jbaj.
abrigarse. kuan.
- Abrgate. kuanxa.
- Me abrigo con la cobija. wa
xkuan sok chamara.
- Se abrig con la frazada.
skuan ja chejali.
abrigo.
1
- jun tike kotonal.
2
- chikan jas luwar ba wa
lawajtik ta wa xyaa ja lajan
sok jachan ma naits ma keen.
abril. abril.
abrillantar. aa lijpuk.
34

- Abrillant el machete. kaa lijpuk


ja jmachiti.
abrir.
1
- jama, leba.
- Abri los ojos. sjama ja sati.
- Abri el corral. sjama kani ja
korali.
- Abri la puerta. sleba ja
slutulabil sti naits.
2
- Abrir camino. chakbes, pojo
bej, wetsa.
- Abrieron un camino. schakbese
jun bej.
- Abriremos un camino. oj jpojtik
jun bej.
- Abri camino. swetsa ja kuli
3
- abrir [costal para meter cosas].
lubu.
4
- abrir [dedos, piernas]. jecha.
- Abre los dedos!
jechaxa
wakabi.
5
- Abrir filas. xantikan waji.
- Vamos a abrir las filas. xantikan
oj wajtik
6
- Abrir los ojos. pitsa.
- Abran bien los ojos. pitsawik lek.
7
- Abrir mucho la boca. kacha,
kawa.
- Abri mucho la boca. skacha ja
stii.
8
- Abrir paso. wetsa.
- Abriremos paso en el monte para
que pasemos. oj jwetstik ja kuli
ba oj ekotik.
9
- abrir [piernas]. leba, seba.
- Abri las piernas. sleba ja
yoki.
10 - abrir. [piernas al estar parado].
xeta.
- Abra las piernas. xeta wawoki.
11 - Abrir una zanja. ukumbes.
- Abriremos una zanja. oj jkukumbestik.
abrirse.

abrochado-abuelo

- kawinaji.
- La herida se abri. kawinajita ja
yajbeli.
2
- bojti.
- El postema se abri. bojti ja
kooni.
3
- Abrirse [flores]. nichimaxi.
- El floripondio se abri. nichimaxita
ja palpali.
4
- abrirse. [ojos]. pijtsi.
- Se nos abrieron los ojos. pijtsita
jsatik.
abrochado,-a. yuchan.
- Est bien abrochado. yuchan lek
ja snalani.
abrochar el cinturon. yuchu wanalani.
- Abroch el cinturn. syuchu
snalan.
abrogacin. jomji.
- Abrogacin de esta ley. jomjita ja
orden iti.
abrogar. jomo.
- Abrog la ley. sjomo ja leyi.
abrojo. kiix.
abrumar. yajtikan.
- El trabajo nos abrum. jyajtikantikon
ja ateli.
abrumarse.
1
- ke sni skujol.
- Me abrum porque mi pap muri.
keta sni jkujol yuj chamta
jtati.
2
- och muslab ti ba snalan
chaan.
abrupto,-a. sean.
- Cerro abrupto. sean wits.
absceso. koon ayxa spojwil.
absolutamente. [chab
majke
wa
xkalatik chikan jas].
- El es absolutamente mozo. moso
moso ja yeni.
- Es absolutamente falso.
mi
meranuk, mi meranuk.

absoluto,-a. [ absolutamente].
- Mandn absoluto. mandaranum,
mandaranum.
- Te lo prohibi en absoluto.
skomowa, skomowa.
absolver a alguien sus pecados. aa
eluk ja smuli.
- Nos absolvemos mutuamente los
pecados. wa xkaatik eluk ja
jmultiki ti ba yoj jnalantik.
absorber.
1
- uaj.
- El trapo absorbe el agua. wa
xyuaj ja ja ja skusulabili.
2
- mosoan.
- El trabajo me absorbe.
wa
smosoanon ja ateli.
abstemio,-a. mi xyuaj trago.
- Soy abstemio. mi xkuaj trago.
abstenerse. kom abaj.
- Se abstuvieron de hablar. skomo
sbaje ba mixa oj kumanuke.
abstracto,-a. chikan jas mi xbob oj
jyamtik mini cho oj kiltik. oj
kiltik jun senya. ta wa xkalatik
juke oxom wa xkilatik. ta wa
xkalatik lom juke mi xkilatik mini
cho oj jyamtik. ja yuj abstracto.
wokol oj kabtik ja abstracto.
tukxa ja concreto.
abstruso,-a. mi chikanuk ja loili ja
yuj mi xoch kolomtik.
absuelto,-a. tupelxa ja smuli
absurdo,-a. balan bechan.
- Sus ideas son absurdas. balan
bechan ja spensari.
abuela. mexep, xujxep, nanawela
[regional].
abuelo. tatawel, tatawelo.
- Mi abuelo. ja jtataweloi.
- Nuestros abuelos. ja jmexep
jtatawelotiki.
- Nuestros abuelos. ja kibeiltiki
35

abultado-acaecer

[regional].
abultado,-a. spaj abombado.
abundancia. jel juntiro, jel aay. Abundancia del maz. jel juntiro ja
kiximtiki.
abundante. jel juntiro.
abundar.
1
- pojxi.
- Poco a poco abundaron sus hijos.
takaltakal pojxi ja yunini.
2
- aayaxi, aaybi.
- La achicoria abund. aaybita ja
kulixi.
aburguesarse. ajwalalbi.
- Se aburgues en su pensamiento
aunque es pobre como nosotros.
ajwalalbita ja yaltsili anima mi
jas yioj lajan sok ja kentiki.
aburrido,-a. axbum, axwum.
- Estoy aburrido porque no tengo
trabajo. axwumon yuj ja mey
katel.
aburrirse. axwi, axbi.
- Se aburri. axwita.
abusar.
1
- iaj kani lom.
- No voy a abusar de tu ayuda. mi
oj ki kani lom ja wakoltaneli.
2
- abusar [de una mujer].
- Abus de la muchacha. yixtalaan
ja akixi.
abuso. mi sbejuk.
- Se deben suprimir los abusos.
tilan oj axuk eluk spetsanil ja
jastiki ja ba mi sbejuki.
abyecto,a. mi lekuk.
A.C. Asociacin Civil.
ac. ili.
- Ven ac. la ili.
- Ac cerca. ti oche.
- Para ac. keni.
- Arrjalo para ac. jipa keni.
acabado,-a. tsikan, chakta yip.
36

- Trabajo acabado. tsikan atel.


- Un hombre acabado. chakta yip
ja tan winiki.
acaballar. barakoani.
- Acaballa la yegua.
wa
xbarakoani yuj ja yewa.
acabar.
1
- chaki.
- Ya acabaste? chakya ama.
2
- chaka.
-Acab la siembra. schaka ja
stsunjeli.
3
- chak skuluk.
- Lo vamos a acabar. oj chak
jkuluktik.
4
- tsutsu.
- Acab el trabajo. stsutsu ja
ateli.
5
- acabar con. mila.
- Cay helada y acab con todos
mis chilitos. jel ko ja teewi
chak smila kala ichi.
6
- acabar de. chakta, wanto.
- Acabo de comer.
chakta
wakon.
- El frijol acaba de juntarse. chakta
eluk ja cheneki.
-Acabo de comer. wanto wayon.
acabarse.
1
- chaki, tsutsi.
- No se acaba an. mito xchaki.
- Nuestro trabajo no se ha acabado.
mito tsutseluk ja kateltiki.
2
- lajmaji.
- Se me acab el enojo. lajmajiyon
sok ja jkorajai.
academia.
1
- jun tike eskwela.
2
- jun nole jel snaa, jun nole wa
snaa lek.
acadmico,-a. jel snaa, wa snaa lek
acaecer. eki.
- Cmo acaeci el accidente?

acahual-acceso

jastal eki ja desgrasyai.


acahual. wayum alaj.
acalambrarse. wa xyab kalambre.
- Se me acalambr la pierna. yab
kalambre ja koki.
acalorar. aa yatsmiluk,
- El trabajo nos acalor. yaa
katsmiluktik ja kateltiki.
acalorarse. kakbi.
- Nos acaloramos por sus palabras.
kakbitikta yuj ja skumali.
acallado,-a. kan chaban.
- El hombre colrico qued acallado.
kan chaban ja kakal winiki.
acallar. komo, chaba [regional].
- Acall la bulla. skomo ja buyai.
- Acall a los nios. schaba ja
untiki.
acampar. aa kulan karpa.
- Los soldados acamparon en la
orilla del ro. ti ba sti ja yaa
kulan karpa ja kakanumi.
carpa.
acanalar. ukumbes.
acantilado,-a. snexanal ukum.
acantonar. aa kulan ja kakanumi ti
ba jun luwar.
- Acantonaron a los soldados en
nuestro ejido. yaa kulan ja
kakanumi ti ba jkolonyatiki.
acaparador,-a. latsuman.
- Acaparador de autobuses.
latsuman aktobus.
acaparamiento. slatsjel.
acaparar. latsa.
- No es justo acaparar las unidades
de dotacin. mi sbejuk oj jlatstik
ja derecho jumasa ja ba
luumi.
acarear. aa stojtokele.
- El juez me acare al asesino. yaa
stojtokelon ja milwanum ja
jwesi.

acariciador,-a. maswanum.
acariciar. masa, maswani.
- La mam acarici a su hijo.
smasa ja yunin ja nanali.
- Est acariciando. wan maswanel.
acarrear. kuchu.
- El camin acarrea madera. wa
skuchu te ja kamyoni.
acarreo. kuchwanel.
acaso. bobta, jaukto ma, kaso.
- Acaso llegues maana. bobta oj
kotan jechel.
- Acaso son menos uds.? jaukto
ma wenlexi.
- Acaso nos ama cuando no quiere
nuestro idioma? jaukto ma oj
syajtayotik yajni mi skana ja
jkumaltiki.
- Acaso nos ayuda? kaso oj
skoltayotik.
acatar. kuan.
- Acat el mandato. skuan ja
ordeni.
acaudalado,-a. riko.
acaudillar. kulan mandar.
- Acaudill el ejido.
skulan
mandar ti ba skolonya.
acceder. tsiktes ja skanjeli
- Accedi a nuestra solicitud.
stsiktes ja skanjel kujtik.
accesible. mi wokoluk.
- La cueva es accesible.
mi
wokoluk oj ochkotik ti ba yoj
keen.
- Es muy accesible a sus
compaeros. mi wokoluk abal
oj lolanuk sok ja smoji.
acceso. ba wa xochi.
- Acceso a Comitn. ba
wa
xochi ja ba chonab.
- Persona de fcil acceso. jun
winkil mi wokoluk oj lolanukotik
sok.
37

accesorio-acemita

accesorio,-a. jun tike atijubal wa


xmakuni ba karo ma ba
aktobus.
accidental.
1
- mi tilanuk.
- Trabajo accidental. jun atel
anima mi tilanuk yena wa
xkulaxi.
2
- yuj desgrasya.
- Muerte accidental. chami yuj
desgracia.
accidentalmente. yuj desgrasya.
- Se lastim accidentalmente.
yajbita yuj desgrasya.
casualidad.
accidentarse. taa jun desgrasya.
- Ramiro se accident. staa jun
desgrasya ja ramiroi.
accidente. desgrasya.
- Hay un accidente.
ayxa
desgrasya.
accin
1
- kulan, ipal.
- Sus acciones son muy buenas. jel
lek wa skulan.
- La accin del fuego destruye la
casa. wa sjomo ja jnajtik ja yip ja
kaki.
2
- ja takin sbaj jun swinkil ti ba
yoj jun niwan negosyo ba oj
alinuk.
accionista. ja ma ay stakin ti ba yoj
jun niwan negosyo
ba oj
alinuk.
acecinar. tana ja atsami ti ba
baket.
acechar. tselsatini.
- Nos acech. tselsatini kujtik.
acecho. tselsatinel.
acechn,-ona. tselsatinum.
acfalo,-a.
mey
solom,
mey
olomal.
-Un grupo acfalo. jun kole mey
38

yioj olomal.
aceitar. aa ochuk yetsel ti ba
makina.
- No s aceitar el autobs. mi xnaa
jastal oj ka ochuk yetsel ti ba
aktobus.
aceite. chaboxe tike yetsel. [jun
tike wa xmakuni ba oj
jtsuytik ja jwaeltiki. jaxa juni
wa xoch ba jitsan makina ba
oj waj lek. jaxa juni wa
xmakuni ba an].
- Aceite de hgado. jun tike an
wa xmakuni ba untik ba mi oj
ko chamel sok
raquitismo.
aceitera. yetal yetsel.
aceitoso,-a. ay yetsel.
aceituna. jun tike tekul ay yetsel.
aceleracin.
1
- snutsjel sbaj.
- Aceleracin del trabajo.
wa
snutsu sbaj ti ba yatel.
2
- aa ajnuk.
- Aceleracin del autobs. yaa
ajnuk ja aktobusi.
acelerador. jun tike snetulabil wa
xmakuni ba oj katik ajnuk ja
aktobusi ma chikan jas makina.
acelerar.
1
- aa ajnuk.
- Aceler el motor del autobs. yaa
ajnuk ja smakina ja aktobusi.
2
- aa snuts sbaje.
- El mayordomo aceler el trabajo de
los trabajadores. ti ba atel yaa
snuts sbaje ja atijum ja
mardomoi.
3
- acelerar el paso. nuts abaj.
- Vamos a acelerar el paso. oj
jnuts jbajtik.
acelga. jun tike itaj.
acemita. semita.

acento-acertar

acento. ba wa xoch mas tsats ja


snujkil jun kumal. ti ba
jkumaltiki mas tsats wa xoch
ja snujkil ti ba snej ja sjitsanil
ja kumal jumasai. yujxta ayni
chab oxe tukxa ja yenlei. oj
kiltik jun senya. wa xkalatik
ako, ula, yule. ti ba kastiya
wa stsijba jun yal chin chol
ti ba solom ja letra ba wa xko
ja acento. oj kiltik jun senya
azcar.
acentuar.
1
- aa ochuk mas
tsats ja
snujkil ba jun kumal. acento.
2
- ta wa xkalatik chab majke
jun kumal.
- Vamos a acentuar nuestro trabajo.
oj katik yi ja kateltiki, ja
kateltiki.
acepcin. ja it wa xyala kabtik jun
kumal. [oj kiltik jun senya.
chabexa wa xyala kabtik ja
kumal kolko. june lajan sok
jun kristyano sonsoxa yena].
acepillar. cepillar.
aceptable.
1
- ikben.
- Su conducta no es aceptable. mi
ikbenuk ja smodoi.
2
- ixi.
- Sus ofertas no son aceptables. mi
xixi ja skapulabili.
aceptacin. yijel.
aceptar.
1
- iaj.
-No aceptas ms caf? mixa ma
xawiaj mas kajpe.
- Ningn dinero acept de uds. mini
jun takin kiaj awilex.
2
- kisa.
- No acepta nuestras ideas. mi
skisa ja jpensartiki.

acequia. ukum.
acequiar. ukumbes.
acera. ti ba stseel ja kaye ba
chonab. wa xkan mas chaan
ba mi oj ochuk ja karoi
kechan wa xbejyi sok yok ja
swinkili ja ba tiwi.
acerbo,-a. poots.
- La guayabas son acerbas.
pootsxa ja pataji.
acerca de. sbaj.
- Habl acerca de la junta. yala
sbaj ja tsomjeli.
acercar. jitsa jani, kitsa jani, mojo.
- Acerc el banco. sjitsa jani ja
kaani.
- Acerqu el petate. jmojo ja
jpopi.
acercarse.
1
- jitsi jani, kitsa abaj, kitsi jani,
kitswani, moj abaj, mojxi, ochi
kuban.
- Acrquense. jitsanik jani.
- Se acerc. skitsa sbaj mojan.
- Me acerqu en el banco.
kitswaniyon ti ba kaan.
- Acrquense. moj abajex.
- Ya se acerc. mojxita.
- Nos acercamos.
ochtik
kuban.
2
- acercarse a alguien. chima, mojo.
- Acrcate a m. chimawon.
-Se acerc a m. smojowon.
3
- acercarse y tocar cuerpo a cuerpo.
kala.
acero. jun tike sokan takin. wa
xyaa yip ja hierro. wa xmakuni
ba skulajel machit sokxa ba
jitsan atijubal.
acrrimo,-a. jel ja yipi.
acertado,-a. jel xmakuni.
acertar.
1
- taa.
39

acervo-acomodado

- El doctor acert con el remedio.


staa yajnal ja loktori.
2
- tojo.
- Tenemos que acertar en nuestra
lucha. tilan oj jtojtik lek ja
jluchatiki.
acervo. wosan,
takin sbaj jun
kole.
- Acervo de maz. wosanxa ja
iximi.
-El acervo de los hijos del patrn. ja
takin sbaj ja yuntikil winik ja
ajwalali.
acicalar. bilitsbes.
acicate. lawux.
acidez. spajalil.
acidificar. pajbes.
cido,-a. paj, pajal.
- Lima cida. pajal lima.
acierto.
1
- yarechoil.
- Lo hizo con acierto. yuj ja
yarechoil skulan.
2
- jel xmakuni.
- Est casa es un acierto. jel
xmakuni ja naits iti.
aclamacin. wan awanel yuj ja
akwerdo ay.
- Por aclamacin. jun jkujoltik.
aclamar. akwerdo aye wa xyalawe.
aclarar.
1
- cholo sbej.
- Nos lo vas a aclarar. oj achol
kabtikon sbej.
2
- lemanaxi, lemxi.
- Ir si aclara. ta oj lemanaxuk
ojni wajkona.
3
- sakbi.
- Levntense, ya va a aclarar.
keanikxa ojxa sakbuk.
4 - yaaxbes.
- Vamos a aclarar el ojo de agua.
oj jyaaxbestik ja satjai.
40

aclararse.
[liquidos].
yaaxbi,
yaxbi.
- El ojo de agua se aclara. wa
xyaaxbi ja satjai.
aclarecer. aclarar.
aclimatar. aa kajyuk.
- Aclimatamos el caf en el cerro.
kaatik kajyuk ja kajpe ti ba
wits.
acn. jun tike koon ti ba jsatik.
acobardar. aa xiwuk.
- No nos acobard. mi yaa
xiwkotikon.
acodarse sobre. aa kajan.
- Me acodo sobre la mesa. wa
xkaa kajan ba mesa.
acodiciarse. ok skujol.
- Se acodicia el dinero. wa xok
skujol ja takini.
acogedor,-a. jaman aa ja wanaji.
- Pedro es acogedor. jaman wa
xyaa ja snaj ja pegroi.
acoger. iaj.
- Acogeremos al visitante en nuestra
casa. oj kitik ja ula ti ba
jnajtiki.
acogotar. mila.
acojinar. kumbes jun chat ma
chikan jas sok senpatik, ma sen
olom, ma tuk jas.
acolchar, acolchonar. aa ochuk
tenok ma xokben ti ba
snalan chab kuuts.
aclito. ja ma wa skolta ja pagre ti
ba altar.
acollarar. yuchu.
- Acollar el perro. syuchu ja
tsii.
acometer. krontaan.
- El toro acometi contra el cerco.
skrontaan ja makbal ja tan
wakaxi.
acomodado,-a.

acomodar-acordarse

1
2

- ja ma jel riko wa xwaji.


- riko.
- Un hombre acomodado. jun riko
winik.
acomodar. aa ochuk ti ba sluwar.
- Acomod la percha en su lugar.
yaa ochuk ja chiwte ti ba
sluwar.
acomodarse. kajyi.
- No me acomodo en Comitn. mi
lakajyiyon ti ba chonab.
acompaante.
mojtanum,
mojtesnuman, mojtuman.
acompaar. mojta, mojtes.
- Me acompa. smojtayon.
- Te acompa. jmojtesa.
acompaarse. mojtani, mojan abajex.
- Acompamonos en el trabajo. oj
mojtanukotik ti ba kateltik.
- Se van a acompaar. oj smojuk
sbaje.
acomplejado,-a. kixwi.
-Estamos acomplejados a causa de
los ladinos. wa lakixwitik yuj ja
jnali.
acondicionado,-a. chapan.
- Aire acondicionado. timan ja iki
ti ba yojol jun naits lutan lek
kani yena ja yuj mi xyab
chee mi xyab skajkal ti ba
yojol.
acondicionar. chapa.
acongojarse. ke sni skujol.
- Me acongoj por el delito. keta
sni jkujol yuj ja jmuli.
aconsejado,-a. julbesnubal.
aconsejar. julbes, kajtes, aa yi
rason.
- Me aconsej. sjulbeson.
- Me vas a aconsejar? oj ma
akajteson.
- Nos aconsejaste. jawaa kitikon
rason.

acontecer. eki.
- Cmo aconteci? jastal eki.
- Qu vamos a hacer para que no
acontezca? jastal oj jkuluktik ja
iti ba mi oj ekuk.
acontecimiento. ba wa xeki chikan
jas.
- El accidente fue un acontecimiento
repentino. jun repente ekta ja
desgrasya i.
acopar. ayxa spimil jun te.
acopiar. bulbes.
- Acopi de maz. sbulbes ja
iximi.
acopio. jel aay.
- Acopio de dinero. jel aay ja
takini.
acoplar. bojo, aa ochuk sok.
- Acopl el cushpat. sbojo ja
kuchpati.
- Acopl las dos tablas. yaa
ochuk ja akinte sok ja
smoji.
acorazonado,-a. yaltsil.
-Hoja acorazonada. spowil yaltsil.
acordado,-a.
akwerdoxa
ay,
lajubalxa.
acordar.
1
- kulan trato.
Acordamos
formar
una
cooperativa. jkulantikon trato oj
jtojbestik jun koperatiba.
2
- ochel.
- Slo el acord que se abriera el
camino. kechan yen yochel ja
sjamjel ja beji.
3
- Acordar un tratado. trato ay, laja
abajik
- Se acord un tratado. ayxa trato,
lajubalxa.
acordarse.
1
- jul skujol.
- No me acuerdo. mi xjul jkujol.
41

acornar-acostumbrar

- Me acuerdo muy bien. jel lek


kan jkujol.
2
- kulanik akwerdo, laja abajik.
Nos
acordamos
todos.
jkulantikon akwerdo
ja
jpetsaniltikoni, jlaja jbajtik ja
jpetsaniltiki.
3
- naa, taban skujol, taban
spensar, taban solom.
- Se acuerda de m. wa snaa won.
- Nos acordamos de t.
wa
xnaawatikon.
- Me acuerdo de uds. tabanex
jkujol.
4
- mi chay skujol.
- Me acuerdo de esto. mi chay
jkujol ja iti.
- No te acuerdas?. chayta ma
akujol.
acornar, acornear. luchu.
- Nos acorne el toro. sluchuwotik
ja tan wakaxi.
- Te acornar. oj sluch-a.
acorralar. lutu ba koral.
- Acorral los carneros. slutu ja
cheji ti ba skoral.
acortar.
kombes,
kutbes,
aa
kombuk.
- Me acort la falda. jkombes ja
junai.
- Me acort el pantaln. yaa
kombuk ja jpantaloni.
acortarse. kombi, kutbi.
- Se acort el da. kombi yok ja
kakui.
acosar. tsajla, tajba.
- Acos al venado. stsajla ja
kujlal cheji.
- Acos al deudor. stajba ja
jelumani.
acostado,-a.
1
- baan.
- Est acostado en la cama. baan
42

eke ti ba schat.
- Acostado boca abajo. pakan.
- Estoy acostado boca abajo.
pakanon.
3
- acostado boca arriba. jawan.
- Estoy acostado boca arriba.
jawanon eke.
4
- acostado [de animales].
-El puerco [matado] est acostado
en la tabla. balan kani ba akinte
ja chitami.
5
- estar acostado. waynuban.
- Estoy acostado sobre el petate. wa
xwaynuban ja popi.
acostar boca abajo. aa pakanuk.
- Acost boca abajo al enfermo. yaa
pakanuk ja chamumi.
acostarse.
1
- baani.
- Me acost. baaniyon.
2
- balani.
- El puerco se acost. balanita ja
chitami.
3
- acostarse boca abajo. pakani.
- Acostarse boca arriba. jawani,
jawanbi.
- Acostarse de costado. tselani.
- Acostarse y poner la cabeza sobre
el brazo. metsani.
- Acostmonos. laxa metsanukotik.
acostumbrado,-a. kuchan, kajyelxa.
- Se ha acostumbrado al trabajo.
kuchan yuj ja ateli.
- Ya nos hemos acostumbrado.
kajyelotikonxa.
acostumbrar. kulan yuj, kajyi.
- Acostumbramos levantarnos temprano.
kulan kujtikon wa laketikon
sajto lek.
- Acostumbramos peregrinar.
kajyelotik kuanel.
- Se acostumbr a tomar. kajyi
yujel.
2

acotar-activo

- No quiero que me acostumbres a


tomar. mi xkana oj awa
kajyikon yujel trago.
-Qu mes acostumbras sembrar?Acostumbro sembrar el diez de
enero. jas ixawil wa xatsunu.
wa stsunu ba lajune yajtab
enero.
acotar. cholo ja mojoni, makba.
- Acot el pedazo de tierra.
smakba ja xen luum.
acre [olor]. tsij.
- El olor del sobaco es acre. tsij ja
yik ja jtumistiki.
acrecentar. aa keuk.
- Acrecent su ganancia. yaa
keuk ja sganansyai.
acreditar. ja ma ay stakin wa xyaa
kitik jelan takin
ta ay
kiojtik takin ma wakax. ta
meyuk mi oj ya kitik jelan
takin.
acreedor,-a.
akuman
majan,
tajabanum.
acribillar. chobtalaan.
- Le acribillaron con balas.
schobtalaan sok bala.
acriminar. lea smul.
- Me acrimin. slea jmul.
acrimonia. tsij, jelxa malo.
- Acrimonia del tumor. tsijxa ja
wotani.
- Acrimona de sus palabras. jelxa
malo wa xkumani.
acrimonioso,-a. jelxa malo.
- Conducta acrimoniosa.
jelxa
malo ja smodoi.
acrbata. jun tike tajnum wan
beyjel ti ba sat yakil.
acta.
1
- jun juun ba wa xkaatik
ochuk spetsanil ja akwerdo ti
ba tsomjel.

- jun juun wa xyaa orden ja


ma wa xatiji ja ba jun opisina.
- Acta de matrimonio. ja sbiil jun
juun wa xaji kitik ba
Registro Civil. ti ba juun iti
wa xyala kabtik ja nupanelotik
chikan jastal wa xyala ja leyi.
- Acta de nacimiento. ja sbiil
jun juu wa xyaa kitikon ba
munisipyo. ti ba juun iti wa
xyala ja luwar sokxa jas ora
pojkitikon. [wa xmakuni kujtik ja
juun iti ti ba chonab sokxa
ba jwes sokxa ba jitsan majke].
Registro Civil.
act [comiteco]. akte.
actitud. modo, altsil.
- Debemos cambiar de actitud.
tilan oj jtukbes ja jmodotiki.
- Su actitud es justa. sbej lek ja
yaltsili.
activamente. lek, tolabida.
- Trabaj activamente. atiji lek.
- Nos persigue
activamente.
tolabida wa stsajlayotikon.
activar. aa baj lek, busu.
- Vamos a activar el trabajo. oj ka
jbajtik lek ti ba kateltiki.
- Activ el fuego. sbusu ja
kaki.
actividad. atel.
- La actividad del fuego. ja yatel
ja kaki.
activista. ja ma wa xyaa sbaj.
activo,-a. atiji.
- Permanecemos activos hasta la
muerte. oj atijukotikon manto
oj chamkotikon.
- Voz activa. jun modo ti ba
verbo. [ti ba modo iti wa
xkabtik
machunka
skulan
chikan jas. oj kiltik jun senya.
Compr la sal, jmana ja atsami.
43

acto-acuerdo

yujxta mixa xchijkaji ti ba


voz pasiva machunka smana
kela awilex ja senya. La sal fue
comprada. manji ja atsami].
acto.
1
- modo, skulan.
- Sus actos son muy buenos. jel lek
smodo.
- Conocemos a un hombre por sus
actos. wa xnaatik sbaj jun
winik yuj ja jastik wa skulan.
2
- acto poltico. ba wa stsomo
sbaje ba oj sta yip. ayto
pilan tike. ba wa sjomowe
jun tsomjel ma ba wa sjomo
ja spensar ja ixtalajum ba mi
oj sna sbaj ja yipi. poder
poltico.
actor. tajnum.
- El actor conoce bien su papel. wa
snaa lek ja yes ja tajnumi.
Actor
en
el
carnaval.
taankoyanum.
actual. wego, wewo.
- El tiempo actual. ja tyempo ja
wegoi, ja yan kakui.
actualidad. ja tyempo ja wegoi. ja
yan kakui.
- En la actualidad ya no hay muchos
finqueros. ja yan kakui mixa
jeluk ja ajwalali.
actualmente. yani.
- Actualmente ya no queremos la
explotacin.
ja
yani
mixa
xkanatik ja ixtalajeli.
actuar.
1
- aa bejyuk.
- Actu el motor. yaa bejyuk ja
motori.
2
- ja yateli.
- Acta de mdico. ja loktor wan
yatel.
3
- kichtalaan parte.
44

- Actu en contra de ti.


s k i c h t a l a an parte awuj.
acuartelar. yaa kulan ja kakanum
ti ba snaj.
acutico,-a. ti ba yoj ja.
- Los peces son acuticos. los gatos
son animales terrestres. tini aya
ba yoj ja ja chayi. ti ba
luum ja misi.
acuclillarse. petsani.
- Me acuclill. petsaniyon.
acuchillar. mila sok machit.
- Quiso acuchillarte. skana oj
smila sok smachit.
acudir. koti, kolta.
- Enseguida acudo. ojxa kotkon.
-Acudi al enfermo. skolta ja
chamumi.
acueducto. jun tike kanoga ba wa
xbejyi ja jai.
acuerdo.
1
- abal, kujlajuk, akwerdo.
- Hagamos un acuerdo. la jlajtik
jun abal.
-Ya hay un acuerdo.
ayxa
kujlajuk.
- No hay acuerdo. mey akwerdo.
2
- Estar de acuerdo. laj ti abal
ay, kulan yuj, akwerdo ay,
lajubalxa.
- Estamos de acuerdo. laj ti abal
aytikon.
- Ests de acuerdo con el trabajo.
kulan awuj sok ja ateli.
- No estoy de acuerdo.
mi
akwerdouk ayon.
3
- hacer un acuerdo. aa slaj loil,
laja jun abal.
- Hizo un acuerdo. yaa slaj loil.
- Hagamos un acuerdo. la jlajtik
jun abal.
4
- lograrse un acuerdo. wa xlajxi.
5
- ponerse de acuerdo.
chol

aculturacin-achigual

abajex,
kulanik
akwerdo,
kumanik abajex, och yi
yabal sbaje.
- Nos pusimos de acuerdo. jcholo
jbajtik.
- Todos nos pusimos de acuerdo.
jkulantikon
akwerdo
ja
jpetsaniltikoni.
- Se pusieron de acuerdo. skuman
sbaje.
- Vamos a ponernos de acuerdo. oj
och kitik kabal jbajtik.
aculturacin. ja ma wa stsajla ja
smodo ja jnali.
- Quieren nuestra aculturacin. wa
skanawe oj jtsajlatik ja smodo
ja jnali.
acumulador. jun tike niwan kajkal
wa xmakuni ba karo, ba
aktobus.
acumular. tsomo.
- Acumul dinero. stsomo takin.
acuar. takinbes.
- El gobierno acua los pesos. ja
manadarnuma ja ba mejiko wa
stakinbes ja pesoi.
acurrucado,-a.
chuban,
jotan,
mochan, motan.
- Estoy acurrucado. chubanon
eke.
acurrucarse.
chubani, chumani,
jotani, motani.
- Me acurruqu. chubaniyon.
- Se acurruc porque hizo fro.
chumanita yuj ja chee.
acusacin. mulal, abal.
-Cul es la acusacin que se hace
contra Francisco?, pegunt el juez.
jasunka ja smul ja chiko, sjobo
ja jwesi.
- No es falsa la acusacin. mi lok
abaluk.
acusar.

- chono yabalil, lea yi smul.


- Me acus. schonowon kabalil.
- Fueron a acusarlo. ti waj
chonjuk yabalil.
- Por qu me acusas? jasyuj wa
xalea ki jmul.
2
- Acusar en falso. lokji abal,
loko abal, tsika.
- Me acusan en falso.
wa
lalokjiyon abal.
- Me acusas en falso.
wa
xalokowon abal.
- Acus en falso a nuestro
compaero. stsika ja jmojtiki.
acstica. jun tike snebjel ja
yokeli.
- La acstica del tambor. ja smodo
ja yokel ja wajabali.
achacar. aa smuluk.
- No me achaquen el accidente de
Pedro. mi lom oj awa jmulukex
ja sdesgrasya ja pegroi.
achagual. jel ja yatnubi.
achapinarse. tsajla ja smodo ja
chapini.
achaque. chamel.
- Me dan achaques. wa lakoyon
chamel.
achicar. chinbes.
- Me achic el pantaln. schinbes
ja pantaloni.
achicoria. kulix.
- Variantes de la achicoria. kaxlan
kulix, kechan kulix, kulix pooj.
- Achicoria espinosa. akino.
achicharrar. chicholan.
- Vamos a achicharrar el puerco. oj
jchicholuktik ja chitami.
achicharrarse. chicholaxi.
- Nos vamos a achicharrar. oj
chicholaxukotik.
achicharronar. chicholan.
achigual [comiteco]. tatal ixim.
45

achin-adentro

achin [comiteco]. achin.


achiotal. jooxaltik.
achiote. joox.
achiquitar. chinbes.
- Achiquit el calzn. schinbes ja
swexi.
adalid. olomal.
adaptar. chapa.
- Adapt el mango al hacha. schapa
ja yoki ba oj ochuk ti ba
yechej.
adaptarse. kajyi.
- No me adapto a Comitn. mi
lakajyiyon ti ba chonab.
adecuado,-a. makuni.
- Buscamos a un maestro adecuado.
wa xleatik jun jeuman juun
oj makunuk kujtik.
adecuar. aa yi.
- Vamos a adecuar nuestras fuerzas
a la lucha. oj katikon yi ja
kiptiki chikan jastal ja jluchatiki.
adelantado,-a. ayxa spensar.
- Este joven est adelantado. ayxa
spensar ja kerem iti.
- Por adelantado. delantado.
Pagu
por
adelantado.
delantadoxa
ayon sok ja
stupjeli.
adelantar.
1
- nuts abaj.
- Adelantaremos el trabajo. oj
jnuts jbajtik sok ja kateltiki.
2
- xija.
- Adelanto el pie. wa xija ja
koki.
adelantarse. ek bajtan.
- Nos adelantaremos. oj ekotik
bajtan.
adelante. oj ekuk, ekta.
- No puede ir ms adelante. mi
xbob oj ekuk.
- Sali adelante. ekta.
46

-Adelante! ekan, ochan.


- De hoy en adelante. waxa kani.
adelanto.
1
- jun tanto takin wa xtupxi ba
oj taxuk ja bolmali. ayto
skana oj tupxuk spetsanil mas
tsaan.
2
- slekbesjel.
- Los adelantos de nuestra
comunidad. ja slekbesjel
ja
jkomontiki.
adelgazar.
1
bichanaxi,
bichanbi,
yokelaxi, yokelbi.
- Su mam adelgaz. yokelaxita
snan.
2
- adelgazar [madera]. jaybes,
taba, tabtuni.
- Adelgaz la tabla. sjaybes ja
akintei.
- Estoy adelgazando madera con el
hacha. wa latabtuniyon sok
kechej.
adelgazarse. jayaxi, jaybi.
- Se adelgaz la tabla. jaybita ja
akintei.
ademn. nijki.
- Hizo ademn de pegarme. nijki
lajan sok oj smak-on.
adems. wanto.
- Adems, qu quieres aprender?
jasunka wanto xakana oj
anebe.
adentrarse. ochi ba yojol.
- Nos adentramos en el monte.
ochtik ti ba yoj kul.
adentro.
1
- yoj, yojol.
- Qued adentro. ti kan ba
yojol.
2
- adentros. kujol.
- Les dir lo que dicen mis adentros.
oj kal awabyex jas xchi ja

adepto-administracin

jkujoli.
adepto,-a. nochuman.
- Los adeptos del INI.
ja
nochuman ja INI.
aderezar. aa chibuk.
- Aderez la comida.
yaa
chibuk ja waeli.
aderezo. yajnal wael.
adeudar. ay sjel.
- Adeuda mil pesos. ay sjel mil
peso.
adeudo. jel.
adherir. noknoni.
adherirse. ochi.
- Vamos a adherirnos a la
organizacin. oj ochkotik ba
tsoman.
adhesivo,-a. wa xnoknoni.
- Cinta adhesiva. snochulabil.
adicin. yajtabajel, kwenta.
adicional. ayto pilan.
- Tiene una milpa adicional. ayto
pilan yalaj.
adicionar. aa kwenta, aa ochuk.
- Adicion nuestras deudas. yaa
kwenta ja jeltiki.
- Adicion azcar al caf. yaa
ochuk sakal askal ti ba kajpe.
adicto. jel skana, nochuman.
- Adicto al trago. jel skana ja
tragoi.
- Adicto de los protestantes. nochuman
ja kleyente.
adiestrar. kajtes.
- Adiestr el caballo. skajtes ja
kawuji.
adinerado,-a. riko, ay stakin.
adinerarse. rikobi, rikoaxi.
- El patrn se adiner. rikobita ja
ajwalali.
adis! wajkon [corresponde a: me
voy].
- wajtik [corresponde a: vmonos].

- ila kan abaj [corrersponde


a:nos vemos].
- ila wala baj [corresponde a:
que te vaya bien].
adivinacin. kintanel.
adivinar.
1
- naa sbaj.
- No adivino quin es. mi oj jna
sbaj.
- Adivina quin te peg. naa
kitikon ja ma wa smakawa.
2
- kinta, kintani, kintes.
- No adivin quin rob mi caballo.
mi skinta machunka sjapa ja
jkawuji.
- Est adivinando. wan kintanel.
- No lo adivin. mi skintes.
3
- yab schikel. presentir.
adivino. kintanum.
adjetivo. jun tike kumal wa xyala
kabtik jastal ay ja jastiki. oj
kiltik chab oxe senya. lek,
kik, tsamal, kistal. adjetivo ja
kumal jawi wa xoch sok jun
biilal ba oj kabtik lek sbej ja
jastal ay yena. oj kiltik ja
senya.
lekil
kerem,
kikil
winik, tsamal juna, kistal bej.
adjudicacin. aji yi.
- La adjudicacin de parcelas. wa
xaji yi ja sluumei.
adjudicar. aa yi.
- Te adjudic el premio. yaa awi
ja stupulabili.
adjuntar. aa yi jun smoj.
- Me adjunt la factura. yaa ki
jun smoj ja sjuuni jani ja juun
yuj ja jeli.
adjunto. smoj.
- El maestro no tiene adjunto. mey
smoj ja jeuman juun.
administracin. kelwanel, mandar.
- Administracin del estado. ja
47

administrador-adolescente

kelwanel ti
ba estado, ja
mandar ja ba estado.
administrador.
kelwanum,
mandaranum.
administrar. kela, laja, mandar.
- El comisariado tiene que
administrar el ejido. tilan oj
skele ja jkolonyatik ja ma ay
yatel kujtik.
- El trabajo colectivo no est bien
administrado. mi lajubaluk lek ja
komon ateli.
administrativo,-a. ti ba kelwanel, ti
ba mandar.
admirado,-a. jakan.
- Nos quedamos admirados. kantik
jakan.
admirarse. cham abi, chan abi
[regional], jel och juntiro
wapensari.
- Nos admiramos. cham kabtik.
- Me admir. jel och juntiro
jpensari.
admitir. aa ochuk, akta.
- Vamos a admitir a Andrs en
nuestra comunidad. oj katik
ochuk ja andresyo ja ba
jkomontiki.
- Nuestro trabajo no admite
descanso. mi xyaktayatikon ja
kateltikoni ba oj jijlikotikon.
admitirse. ochi, bobi.
- Se admiten slo trabajadores. ja
ma ochel kechan atijum.
- No se admite descansar. mi
xbob oj jijlikotik.
ADN. jun jas wa staa jun ciencia
sbiil bioqumica. ja ADN lajan sok
jun jas ti b kojoltik, chikan jastal
wa stojbesxi ixuk, winik sok ja
chantei. teya ja ba yoj
jbakteltiki. sok ja iti mi
kechanuk wa xilxi jastal ay ja
48

jbakteltiki. wa xcha sneba


jastal oj tukbesxuk ja ixuk
winik ta staa ja ADN ja ba ixuk
winik. ja ciencia genmica wa
skana oj sta ja ADN ja indyo
ba oj skul sok chikan jastal wa
skanawe. wa xyalawe oj
makunuk yuj ja ciencia. yujxta ja
iti jun niwan negosyo wa
xyilawotik lajan sok ixta. wa
smana ja niwak pabrika, oj
stojbes yajkachil an oj schon ja
jel ja takini, tito wa xyala sbajxa
yenlei, anima staa ti ba
kojoltiki. jachuk ja jbakteltiki
lajan sbajxa ja pabrika. jachuk
jun niwan negosyo jaxa kentiki
lajan sok jastik wa xmakuni
yenle.
adobe. jun tike lagriyo mi xoch ba
orno kechan wa xyila kaku.
adoctrinamiento. doktrina.
adoctrinar. je a.
- Nos adoctrina. wa sjea kitik.
adolecer. wokolani.
- Adolece de reuma.
wa
xwokolani yuj ja iki.
- Adolece de muchos defectos. wa
xwokolani yuj jel ja smuli.
adolescencia.
keremil, kerem [de
varones], akix [de mujeres].
- Rpido pasa la adolescencia.
lijero wa xeki ja keremil.
- En mi adolescencia era mozo
[acasillado]. keremonto ochyon
ba mosoil.
- En su adolescencia se cas.
akixto nupanita.
adolescente.
1
- kerem [muchacho], akix
[muchacha] .
2
- llegar a ser un adolescente.
keremaxi, kerembi.

adolorido-adulterio

- Ramiro lleg a ser un adolescente.


Ya no es un nio. kerembita ja
ramiroi. mixa untikuk.
3
- llegar a ser una adolescente.
akixaxi, akixbi.
- Margarita lleg a ser una
adolescente. akixbita ja litai.
adolorido,-a. bojti, katskuni.
- Mis muslos estn adoloridos.
bojtik ja kechmaltiki.
- Estoy adolorido por el juego de
ayer. wa lakatskuniyon yuj ja
tajneli eketa.
adonde. ba.
- El lugar fui es muy bonito. jel
tsamal ja luwar ba wajyon.
- Adnde vas? ba oj wajana.
- Adnde? baa.
- Adnde fuiste? ba xkotana.
adondequiera. chikan ba.
adoptar. majan wawuninuk.
- Adopt al hurfano. smajan
yuninuk ja mebai.
adoracin. toyji ja jdyostiki
adorar. toyo, aa och dyosil, aa
pax dyosil, dyosan, wawtikan.
- Vamos a adorar a nuestro seor.
oj jtoytik ja kajwaltiki.
- Adoran el dinero. wa sdyosane
ja takini.
- Adoran el trago. wa xyaa och
dyosil ja tragoi.
- Adora su ganado. wa swawtikan
ja swakaxi.
adormecer. waya.
- Este cuento me adormeci.
swayawon ja loil iti.
adormecerse. nekwi.
- Me adormec. nekwiyon.
adornar. aa tsamalbuk.
- Adornamos la ermita. kaatik
tsamalbuk ja ermitai.
adorno.
chikan jas wa xyaa

tsamalbuk sok. lajan sok nichim


ma ujal ma tukxa.
adquirido,-a. swinkilaxita.
- Mi caballo fue adquirido por l.
swinkilaxita ja jkawuji yuj ja
yeni.
adquirir.
1
- swinkilan.
- Adquiri mi ganado. swinkilan ja
jwakaxi.
- Adquir su ganado. swinkilanon
ja swakaxi.
2
- taa.
- Vamos a adquirir fuerza. oj jta
kiptik.
adrede. lom.
- Rompi el huevo adrede. lom
swocho ja nolobi.
aduana. ti ba raya xyila ja jastiki
wan ochel wan elel ba mejiko.
aduanero,-a. ja ma wa xatiji ti ba
aduana.
aducir. ala ba oj akolta baj.
- Aduce que estaba en Comitn
cuando robaron la vaca en
Lomantn. yala ti ajyi ja ba
chonabi ja yora japji ja men
wakax ti ba lomantam.
aduearse. bajan, bajin.
- Nos vamos a aduear de la tierra
del patrn. oj jbajtik ja sluum ja
ajwalali.
adulador,-a. ja ma wa snaksatin ja
smodoi.
adular. naksatin ja smodo.
- Adula a su patrn. wa snaksatin
ja smodo ja yajwalil.
adulterar. soko.
- Ha adulterado el aguardiente.
sokunej sok ja ja tragoi.
adulterio.
1
- yajmuljel.
2
- cometer adulterio. ajmulan,
49

adltero-afectable

ijtixan [regional], wijtixi [slo la


mujer lo dice, regional].
- Comete adulterio con esta mujer.
wa xyajmulan ja ixuk iti.
- Comete adulterio con la mujer de
mi amigo.
wa
xyijtixan ja
scheum ja jkumparei.
- Mi esposa me dir: T cometers
adulterio. wa lawijtixi oj yal
kabi wakumare.
adltero,-a. ajmulal.
- Soy adltero. kajmul ayon.
- Cometo adulterio con aquella
mujer. kajmul ja ixuk jawi.
adulto,-a.
ayxa
skujol, ayxa
spensar, niwanxa.
- El joven no es un adulto an. mito
niwanuk ja keremi.
advedenizo,-a. polestero. estranjero.
adventista. sabatista. [jun tike kleyente
wa xjijli ti ba sabado].
adverbio. jun tike kumal wa xyala
ba jas luwar ma jas ora ma jas
modo wa xkulaxi. lajan sok: saj,
jutsin, takaltakal.
adversario,-a. kronta
- Es nuestro adversario. kronta wa
xyilawotik
adversidad. wokol.
adverso,-a. kronta, pakax.
- Sucesos adversos. kronta wa
xek kujtik.
- Corriente adversa. wa xwaj
pakax ja yok jai.
advertensia. rason.
- Nos mand una advertencia.
sjeka kitik rason.
advertir.
1
- ila.
- Advirti los peces en el agua. yila
ja chayi ti ba yoj ja.
2
- ala yabi.
- Te advierto que no robes a mi
50

novia.oj kal awabi mi oj ajoke


ja jmakbeni.
areo,-a. ti ba ik.
- Correo areo. wa xjekji ja
juuni ti ba yoj jujpum.
aerolito. skoy kanal.
aeronauta. ja ma wa xatiji ti ba
yoj jujpum, jujpumani.
- Soy aeronauta. jujpumanon.
aeronutica. ja snebjel ja syamjel ja
jujpumi sok jastal wa xjujpi.
aeronave. jujpum.
aeroplano. jujpum.
aeropuerto. ba wa xel wa xkot ja
jujpumi.
aerstato. jun tike jujpum lajan sok
niwan pelota.
afabilidad. kunil modo.
afable. kun.
- El patrn no es afable. mi
kunuk ja ajwalali.
afn. yajel sbaj.
- Trabaja con afn. wa xyaa sbaj
ti ba ateli.
afanarse. jel xkanxi yuj.
- Nos afanamos por la sociedad
justa.
jel
xkanxi kujtik ja
jlekilaltiki.
afearse. kurikaxi, kurikbi.
- Se afe su ropa porque muri su
hijo nico. kurikbi ja skui yuj ja
chami ja kechan yunini.
afeccin.
1
- kana.
- El pap tiene afeccin por sus
hijos. wa skana ja yuntikil ja
tatali.
2
- chamel.
- Afeccin cardaca. jun chamel ti
ba yaltsil.
afectabilidad. afectable,
inafectable.
afectable. kulaben yi.

afectado-afinado

- La tierra del patrn es afectable


para que nos la dieran para nuestro
ejido. kulaben yi ja sluum ja
ajwalali ba oj ya kitik ti ba
jkolonyatik. [jach yala ja poko ley
art.203 sok 204 ti ba Ley Federal
de
Reforma
Agraria.
mixa
xmakuni ja ley jawi].
afectado,-a.
1
- jelxita smodo.
- La conducta afectada del padre.
jelxita smodo ja pagre.
2
- oj ya eluk.
- Las tierras del finquero estn
afectadas.oj aji yi eluk ja
sluum ja ajwalali.
3
-wa xyaa yi.
- Estoy afectado de una tos fuerte.
jel tsats wa xyaa ki ja ojobi.
4
- yujxta mi meranuk.
- Su ignorancia afectada. wa xyala
mi snaa mini jas, yuxta mi
meranuk.
afectar.
1
- jea wawes.
- Afecta sabidura. wa sjea yes
lajan sok jel snaa.
2
- kulan yi.
- La sequa no afect nuestro ganado.
mi skulan yi ja jwakaxtik ja
chaan kwaresma.
3
- Afectar tierras. aa eluk ja
luumi.
- La ley antigua afect las tierras de
los finqueros. yaa eluk ja sluum
ja
ajwalal ja poko leyi
afectable.
afectuoso,-a. kun.
- Conducta afectuosa.
kunil
modo.
afeitar. joxo wawisimi.
-. Se afeit. sjoxo ja yisimi.
afeminado,-a. lajan sok ixuk ja

smodo jun winik.


aferrarse. nuts abaj.
- Se aferra a alfabetizarse a pesar
de que no lo comprende.
wa
snutsu sbaj ba oj sneb juun
anima mi xyab sbej.
afianzar. aa jelan takin.
- El banco no afianza nuestro
autobs. mi xyaa kitik jelan
takin ti ba kaktobus ja snajtsil
mukatakin.
afilado,-a. jay.
- El filo est muy afilado. jel jay ja
yeji.
afilador. jaybesuman.
- Afilador de cualquier clase, sea una
lima o una piedra. snukub machit,
snukulabil.
afilar. jaxpun, jaybes, nuku.
- Afilo el machete con la piedra de
afilar. wa xjaxpun yi ja jmachit ti
ba juuxton.
- Afil el machete. sjaybes ja yej
ja machiti.
- Voy a afilar el machete. oj jnuke
ja yej ja machiti.
afilarse. jayaxi, jaybi.
- Se afil el machete. jaybita ja
yej ja machiti.
afiliar. aa ochuk.
- Afiliamos nuestro compaero a la
cooperativa. kaatik ochuk ja
jmojtik ti ba jkoperatibatik.
afn.
1
- wa slaka sbaj.
- Milpas afines. wa slaka sbaj ja
kalajtiki.
2
- lajan sok.
- Tenemos ideas afines. ja spensar
lajan sok ja jpensartiki.
afinado,-a. timan.
- El tambor ya est afinado.
timanxa ja wajabali.
51

afinador-afuera

afinador,-a. timuman.
- El afinador del tambor.
ja
timuman ja wajabali.
afinar. tima.
- Voy a afinar el tambor. oj jtime
ja jwajabali.
afinidad.
1
- lajan lajan ay.
- Nos juntamos por afinidad.
jtsomo jbajtikon yuj ja lajan lajan
aytikon.
2
- lajan junxta ja snan stat ma ja
smexep statawelo. [ta jachni
mey orden oj nupanuke. bobta
oj maloaxuk ja yuntikili].
afirmacin. kumal.
- Afirmacin fuerte.
tsatsal
kumal. afirmar.
afirmar.
1
- aa kan tsunan.
-Afirm la casa para que no se
derrumbara. yaa kan tsunan ja
snaji ba mi oj mokuk.
2
- ala.
- Afirmo que no soy ladrn. wa
xkala mi elkanumukon.
afliccin. chamkujol.
afligido,-a. pan jakan, jelxa tuk ay,
ajnelxta.
- Estoy aflijido por la enfermedad.
pan jakanon yuj ja chameli.
- Ests afligido. jelxa tuk aya.
- Estn afligidos. ajnelexta.
afligir. kulan chingar.
- La enfermedad nos aflige. wa
skulanotikon chingar ja chameli.
afligirse.
1
- chamkujolani, chamkujolaxi,
chamkujolbi.
- Me aflig. chamkujolbiyon.
2
- no afligirse. niwankujolani.
- No se va a afligir.
oj
niwankujolanuk,
oj
52

niwankujoluk
- El que no se aflige. niwan
skujol.
aflojar.
1
- poyanbes, yopes.
- Afloj la cincha. syopes ja
sinchai.
2
- yopin abaj.
- Afloja el trabajo. wa syopin
sbaj ti ba ateli.
aflojarse.
1
- lojanaxi, poyanbi, yopiji.
- Se me afloj la carga. lojanaxita
ja kijkatsi.
- Se me afloj la faja. yopiji ja
jsindori.
2
- kumbi.
- Se le aflojaron las piernas por el
miedo.
kumbita yok yuj ja
xiweli.
afluir. lechechi.
- Con el aguacero afluye el agua.
wa xlechechi ja jai ti ba
chawuk ja.
afollar. juu sok juubkak.
- El herrero afuella la lumbre. wa
sjuu ja kaki sok juubkak ja
kulamachiti.
afona. mi xkumani yuj jun chamel.
aforar. bisa ja sjanekil ja jai wa
xeki ti ba jun niwan ja. [tilan
oj bisxuk
ta wa skana oj
stime].
afortunado,-a. jel lek wa xek yuj.
- Eres un hombre afortunado. jel
lek wa xek awuj.
Africa. jun niwan luum spatik ja
mar ba wa xel ja kakui.
continente.
africano,-a. swinkil ja ba Africa,
sbaj Africa.
afrontar. aa stojtokele. carear.
afuera. jaman kinal.

afuereo-agitar

- Vamos afuera. ti wajtik ba


jaman kinal.
- Afuera! elanxa, elanikxa.
afuereo,-a. jwerenyo [regional].
agachado,-a. kotan.
- Los nios estn agachados al jugar.
kotan eke ja untiki ti ba
tajnel.
agachar. nujbin, timbun.
- Agach la cara de verguenza.
snujbin ja sat yuj ja kixweli.
- Agach la cabeza. stimbun ja
solomi.
agacharse. kotani, timbuni, tsuyuyi.
- Los nios se agacharon al jugar. ti
kotaniye
ja untiki ja
ba
tajneli.
- Ya se est agachando el borracho.
wanxa tsuyuyuk ja yakbumi.
agarradera del molino. syamulabil
molino.
agarradero. okim, olomal [regional],
slikulabil.
- No hay agarradero.
mey
yokimil.
agarrar.
1
- yama, xija.
- Agarren la pelota. yamawik ja
pelotai.
- Agarro tu mano.
wa
xija
wakabi.
2
- Agarrar algo encendido. chixa.
- Agarr el ocote encendido.
schixa ja taji.
3
- Agarrar a alguien por el hombro o
agarrar un palo para no caer. lotso.
4
- agarrar y encoger piernas y brazos
[de animales o personas]. kocho.
5
- Su caballo no se deja agarrar. jel
arisko ja skawuji.
agarrarse fuerte [animales]. maxwani.
- El gato se agarra muy fuerte. jel
xmaxwani ja misi.

agarrotar. chuyu, tsoto.


agarrotarse. pootsbi, potsbi.
agasajar. keba, kebwani.
- Me agasaj un toro. skeba ki
jun tan wakax.
- Le gusta agasajar. wa xkanxi
yuj ja kebwaneli.
agasajo.
1
- majtan, majtanal.
- Te dieron muchos agasajos. yaa
awi jel ja wamajtani.
2
- kin.
- Hay un agasajo por la boda. ay
kin yuj ja nupaneli.
agencia. oficina.
agenciar. taa.
- Se va a agenciar la tierra. oj
taxuk ja jluumtiki.
agenda- jun tike juun ba wa xaji
ochuk jasunka oj tojbesxuk.
agente. ja ma ay schol lajan sok
slokol ja sjepei.
- Agente municipal. ja ma ay
schol lajan sok slokol ja
munisipyoi.
ja yuj mey
sderecho oj schik sbaj ti ba
jluumtik.
gil. lijero.
agio, agiotaje. jel jitsan ja solomi ti
ba jelan takin.
agiotista. ja ma wa skana jel jitsan
ja solomi ti ba jelan takin.
agitacin. nik abaj.
- Si exigimos nuestros derechos nos
dicen que producimos una agitacin.
ta wa xkanatik ja jderechotiki
wa xyala kabtik wa xnika
jbajtik.
agitador,-a. ja ma wa snika ja smojei
ba oj sna kinal. animador,
cuadro.
agitar.
1
- nika.
53

aglomerado-agradable

- Agit los frijoles. snika ja


cheneki.
- Agit a la comunidad. snika ja
jkomontiki.
2
- soko.
- Hay que agitar la medicina. tilan
oj sokxuk ja aani.
aglomerado,-a. wolan chetan.
- Los carneros estn aglomerados.
wolan chetan ja cheji.
aglomerar. bulbes. amontonar.
aglutinar. aa slaj sbaje.
- Esta junta nos aglutinar. oj ya
jlaj jbajtik ja tsomjel iti.
agobiado,-a. kumbel.
- Estamos agobiados.
kumbelotikon.
agobiante. jodido.
- El caminar es agobiante. jel
jodido ja bejyeli.
agobiar. aa kuchuchuk, chin aa
wajuk.
- La carga me agobia. wa xyaa
kuchuchukon ja kijkatsi.
- La explotacin nos agobia. chin
wa xyaa wajkotik ja ixtalajeli.
agobiarse. tsuyuyi.
- Muri agobiado. tsuyuyi chami.
agobio. tsatsal yajtik.
- Mucho es nuestro agobio. tsats
lek yajtikotik.
agolpado,-a. latsan.
- Estamos agolpados en el autobs.
latsan aytik ti ba yoj
aktobus.
agolparse. nololji, nololi.
- Los vecinos se agolparon. nololjiye
ja swinkili.
agona. ja jluchatik ta koratikxa oj
chamkotik.
agonizar. chami.
- No agonizo an.
mito oj
chamkon.
54

agorar. kinta. adivinar.


agorgojarse. xojaxi, xojbi.
- El maz se agorgoj. xojbita ja
iximi.
agostadero. takin luum.
- Monte o agostadero en terrenos
ridos. lom wits ma ton.
inafectable.
acostarse. tsuymiji.
- Las plantas se agostaron. tsuymiji
ja yal kuli.
agosto. agosto.
agotable. oj chakuk.
agotado,-a.
yajtik,
kumbel
[regional], kochan.
- Estoy agotado. yajtikon.
- Estamos agotados. kumbelotikon.
- Agotado me voy a acostar. oj
wajkon kochan ba jchat.
agotador,-a. jodido.
- El trabajo en la finca es agotador.
jel jodido ja atel ja ba pinkai.
agotamiento.
yajtik,
kumbel
[regional].
- Nuestro agotamiento. yajtikotikon.
agotar sus fuerzas. yajtikan.
- Voy a agotar mis fuerzas en el
trabajo. oj jyajtikuk ja ateli .
agotarse.
1
- atijubaxi.
- La tierra se agot. atijubaxita
ja luumi.
2
- yajtikaxi, kumbi.
- Nos vamos a agotar.
oj
yajtikaxukotik.
- Estoy agotado. kumbelon.
agradable. kun, xajbani, likiki.
- Conducta agradable.
kunil
modo.
-Es una persona agradable.
xajbani ja tan winkil.
- El baarse es muy agradable. jel
xlikiki ja atneli.

agradar-agua

agradar. likiki, kana.


- El juego agrada mucho. jel xlikiki
ja tajneli.
- No nos agradan las malas palabras.
mi xkanatik ja kistal kumali.
agradecer. tsakatal.
- Se los agradezco mucho a uds.
jitsan jatsakatelex.
- Te lo agradezco. jatsakatala.
- Me lo agradeci.
yaa ki
jtsakatal.
agradecido,-a. wa snaa tsakatal.
agrandar. aa niwanbuk.
agrandarse. niwanbi.
agraria. Ley Agraria y Ley Orgnica de
los tribunales agrarios [jachni ja
yajkachil ley aji kulan yuj ja
presidente Salina ja ba jabil
1992].
agrario,-a. ti ba alaj.
- Trabajo agrario. atel ti ba
alaj.
agravarse. pegoraxi, abalaxi, niwanbi.
- El enfermo se agrav. pegoraxita
ja chamumi.
- En su casa se agrav el
desacuerdo.
abalaxita
ja
problema ti ba snaj.
agraviar. lea smul.
- Nos agraviaron.
sleawotik
jmul.
agredir. krontaan.
- Nos agredi. skrontaanotik.
agregar. tsomo, aa ochuk.
- Se agregaron. stsomo sbaje.
- Agreg un premio al salario. yaa
ochuk jun stupulabil ti ba
jtsakoltiki.
agremiar. tsomo abajex ja ba
tsoman.
agresin. skrontajel.
agriarse. pajbi.
- Los frijoles se agriaron. pajbita ja

cheneki.
agrcola. sbaj alaj.
- Trabajador agrcola. atijum ti
ba alaj.
- Producto agrcola. sbaal alaj.
agricultor. alajanum.
agricultura. yateltajel ja luumi. [ayni
pilan eskwela ba wa xnebxi ja
atel jawi].
agridulce. chipich.
agrietado,-a. kajlab.
- La corteza del ocote es agrietada.
kajlab ja spatik ja taji.
agrietarse. taji.
agrimensor. bisaluum, pilaluum.
agrn. pajulul.
agrio,-a.
1
- paj.
- Frijoles agrios.
pajxa
ja
cheneki.
- Naranja agria. pajal naranja.
2
- ponerse agrio.
- Los frijoles se ponen agrios. wa
xpajbi ja cheneki.
agronoma. jun tike ciencia natural
wa skana oj yab lek sbej jastal
oj tojbuk sokxa oj jtalnatik ja
alaji.
agronmico,-a. sbaj agronoma.
agrnomo. ja ma snebunej ja
agronoma. [jach skulan ja
ijenyero ba luum].
agropecuario,-a. sbaj kalajtik sokxa
kalaktik.
agrupar. tsomo.
agrura. spajalil.
- Tengo agruras. wa xjak spajalil
ja yalel jti.
- Agruras. kak snuk.
agua. ja, aal.
[wa xtonbi ba jel ja chee
lajan sok mini jun grado. wa
xlokloni ba jo winke grado.
55

aguacatal-aguardar

ta mi tsamaluk ja jai ayni yalja


ma mikrobyo ti ba yojol. wa
xyaa kitik chamel anima mi
xkilatik ja mikrobyoi yuj jel
chin juntiro.]
- El ganado toma agua. wa xyuaj
ja ja wakaxi.
- No hay agua en nuestra colonia.
mey kaaltik ti ba jkolonyatik.
- Agua azul. yaxja.
- Agua de caa. yal kaem.
- Agua de lavar. sjiulabil.
- Agua en el cntaro. sbaal
chub.
- Agua hervida. tsanubal ja.
- Aguas negras. kuxil ja.
- Agua pluvial. yal ason.
- Agua potable.
jun servicio
publico ba oj ajyuk kaaltik
ba lek yujel ba oj makunuk
kujtik.
- El agua es potable. wa xaalaxi
ja jai ba oj kutik. potable.
- Aguas primordiales. xujxep ja.
- Cae mucha agua. jel xyaa ja.
- El agua sirve para lavar. wa
xaalaxi ja jai ba chukulej.
- Est metido en el agua hasta el
pecho. sululananxta.
- La boca se me hace agua. wa
xpamami ja yal jti.
- Por debajo del agua. nakul.
- Tengo que hacer aguas. tilan oj
chulnikon.
- Traer agua. oj wajkon kawel.
- Traemos agua. wa lawajtik
kawel.
- Voy a traer agua. oj jkuch jan
ja.
aguacatal. onaltik.
aguacate. on, tsits.
- Aguacate de mono. yonmachin,
yonmaax.
56

aguacero. chawuk
ja, tsatsal ja,
awasero.
aguado,-a.
1
- kun.
- Aguacate aguado. kunil on.
2
- kumbel, yaaw.
- Estamos aguados. kumbelotikon.
- Ests aguado. yaawa.
3
- dejar aguado. aalan.
- La gallina deja aguados los huevos.
wa xyaalan ja nolob ja snan
muti.
4
- Hacerse aguado. kumbi.
- Se hizo aguada su lengua. kumbi
ja yaki.
aguador,-a. kawelanum.
aguafiestas. ja ma wa sjomo ja kini.
aguamiel. yalel chij.
aguantar.
1
- teka, ab kaku.
- Estoy aguantando hambre. wanon
stekjel wain.
- El maz aguanta mucho sol [por
eso no da]. jel wa steka kaku
ja iximi.
- El maicito aguanta mucho sol. jel
xyab kaku ja yal iximi.
2
- talna syajal, aa wapasensya
sok.
- No me aguanta. mi stalna jyajal.
- Te voy a aguantar. oj ka
jpasensya amok.
3
- Aguntate! kolta abaj.
aguar.
1
- soko sok ja.
- Ha aguado el aguardiente. sokunej
sok ja ja tragoi.
2
- jomo.
- Agu la fiesta. sjomo ja kini.
aguardar. majla, majlani, waj tawanel.
- Me aguard. smajlayon.
- El autobs no aguarda.
mi
xmajlani ja aktobusi.

aguardiente-agusanarse

- Va a aguardar a alguien. oj waj


tawanuk.
aguardiente.
trago, snichimdyos,
chimisklan [bobta jakta ja ba
Costa Rica. teya ja chimiscol ja
sbiil ja snichimdyosi. ja ba
mejiko wa xyala chimiscolear ja
ba paxyal ma loiltani. kechan ja
diccionario Larousse 1976: 307
wa scholo sbej].
aguarse. kumbi, kunaxi.
- Se agu por el trabajo. kumbita
yuj ja ateli.
Aguascalientes.
1
- ja sbiil jun estado ti ba
yoj mejiko.
2
- ja luwar jumasa ba stsomo ja
zapatista jumasa.
agudo,-a.
1
- pino.
- Punta aguda. pino ja snii.
2
- tsats.
- Dolor agudo. tsatsal yaj.
3
- bikit, chaan.
- Voz aguda. bikit ja snuki.
- La flauta tiene un tono agudo.
chaan wa xoki ja ajmayi.
4
- Agudo y largo. chipan. ngulo
agudo.
aguijador,-a. tsipuman.
- Aguijador del ganado. tsipunam
wakax.
aguijar. tsipa.
- Aguij el ganado. stsipa ja
wakaxi.
aguijn. yat.
- Aguijn de la abeja. yat chab.
- Aguijn del alacrn. yat tsek.
aguijoneador,-a. tsipuman.
- Aguijoneador del ganado. tsipuman
wakax.
aguijonear. tsipa.
- Aguijone el toro. stsipa ja tan

wakaxi.
guila. agila.
aguiln. skab skichulabil.
aguinaldo. jun tike stupulabil wa
stupu yi ja atijumi ti ba kin
ninyo ja ba chonabi.
aguits. [comiteco]. awatsuj, awtsuj.
aguja.
1
- tsistakin, stsipulabil.
2
- aguja, yojyal.
- La aguja del cerco del corral. ja
yojyal ja korali.
3
- aguja para tejer. tsistakin ba
pechwanel.
agujereado,-a. chalan.
- La red es agujereada. chalan ja
nutii.
agujerear.
1
- joto, chobo [de agujeros grandes],
chubu [de agujeros pequeos].
- Agujere la tabla. schubu ja
akintei.
2
- chobwani, chubi.
- Est agujereando.
wan
chobwanel.
agujerearse. joti.
- Se me agujere el calzn. joti ja
jwexi.
agujero.
1
- jotol.
- Mi pantaln ya tiene un agujero.
ayxa sjotol ja jpantaloni.
2
- hacer agujeros. jotwani.
- Pedro est haciendo agujeros. wan
jotwanel ja pegroi.
3
- hacer un pequeo agujero con
formn y martillo. chubu.
agusanar. chajnulan.
- Los gusanos agusanan el puerco.
wa schajnulan ja chitam ja
yaljai.
agusanarse. chajnulaxi, yaljaaxi.
- La herida se agusan. yaljaaxita
57

ah!-ahorita

ja yajbeli.
ah! a, iya.
- Ah, qu sabroso!
a
jel
xajbani.
- Ah qu bonito! iya jel tsamal.
ah ti, tiwi.
- Ah abajo. ti koe, it koe.
- Ah arriba. ti kee.
- Ah cerca. it kote.
- Ah est. it kote.
- Ah lo ve l. tixa xyila sbaj.
- De ah. ja yuj.
- Por ah. ja yuj.
- Por ah no voy. ja yuj mi oj
wajkon.
- Por ah est. mojanxa, ti kote.
ahijado,-a. ayjado, ayjadoal.
- Soy su ahijado. yayjadoon.
ahijar. ayjadoan.
- El patrn me hizo su ahijado.
yayjadoanon ja ajwalali.
ahnco. aa abaj.
- Trabaja con ahnco. wa xyaa
sbaj ti ba atel.
ahitarse. kanlukumaxi.
- Se ahit de la comida.
kanlukumaxita yuj ja swaeli.
ahto. kanlukum.
ahogado,-a [en el agua]. ibjaxum.
ahogar.
1
- aa waj ja, aa sjik ja.
- Va a ahogar el ratn. oj ya waj
ja ja chooi.
- Le ahog en el agua. yaa sjik
ja.
2
- tsoto.
- Quiso ahogarme. skana oj
stsote ja jnuki.
ahogarse.
1
- jika, jijkaji.
- Nos vamos a ahogar. oj jiktik.
- Me ahogo en el agua. wa xjika
ja jai.
58

- Me ahogu. jijkajiyon.
- ahogarse [en el agua]. ibelaxi,
ibjaaxi.
- Se ahog. ibjaaxita.
ahogo. tenubal.
- Paso un ahogo. tenubalon.
ahombrarse. winikaxi.
- La viuda se ahombr. winikaxita
ja bigudai.
ahondar. boyo.
- Ahond el ojo de agua. sboyo ja
satjai.
ahora.
1
- wewo, yani.
- Ahora voy a hacerlo. ja wewo
ojxa jkuluk.
- Ahora vamos a verlo. ja yani oj
kiltik.
- Pero ahora vamos a decir que no
es verdad. yujxta ja yani oj kaltik
mi meranuk.
2
- ahora bien. jachni.
- Ahora bien, qu vamos a hacer?
jachnia. jas oj jkultik.
3
- ahora mismo. jutsin, jutsina,
jutsila.
- Vete ahora mismo. kaax jutsin.
ahorcajarse. jetani.
- Me ahorcaje en una rama.
jetaniyon ti ba skabte.
ahorcar. tsoto.
- Quiso ahorcarme. skana oj
stsote ja jnuki.
ahorcarse. yatsa abaj, tsoto abaj.
- No me voy a ahorcar. mi oj
jyats jbaj.
- Se ahorc. stsoto sbaj.
ahorita. jutsin, wego, wewo, wanto.
- Ahorita me voy. jutsin oj
wajkon.
- Vente ahorita, aprate. la wewo,
nuts abaj.
- Llegu ahorita. wanto julyon.

ahorrar-ajobar

ahorrar. yajta watakini.


- El borracho no ahorra. mi syajta
ja stakin ja yakbumi.
ahorro. yajtanubal takin.
- No tenemos ahorros.
mey
kiojtik yajtanubal jtakintik.
- Caja de ahorros. snolulabil ba
wa syajta ja stakin jun kole
swinkil.
ahoyar. lomanbes, lopanbes.
- El autobs ahoya el camino. wa
slopanbes ja bej ja aktobusi.
ahoyarse.
lomanaxi,
lomanbi,
lopanaxi, lopanbi.
- El camino se ahoy. lopanbita ja
beji.
ahuecar [la mano]. becha.
- Ahuequ la mano. jbecha ja
jkabi.
- Vamos a sacar agua en el hueco de
la mano. oj jbechtik ja.
ahuecarse. jojmaaxi.
- El rbol se ahuec. jojmaaxita ja
tei.
ahuehuete. kiis.
ahumarse. taki.
ahuyentar. nutsu.
- Los villistas ahuyentaron a los
carrancistas. snutsu ja karansya
ja biyista i.
ahuyentarse [caballos, mulas, burros].
chaywani.
- El caballo se ahuyent porque lo
mont. chaywani ja kawuji yuj ja
keyon.
airado,-a. tajki.
- El patrn est airado. tajkita ja
ajwalali.
aire. ik.
- En el aire. ti ba ik.
- Aire libre. jaman kinal.
- Aires. ik.
- Me da aires en el muslo. wa xkab

ik ti ba kechmal.
- Darse aires. je abaj, kulan
abaj.
- Se da aires de ladino. wa sjea
sbaj lajan sok ja jnali.
- Se da aires de finquero. wa
skulan sbaj ajwalal.
airear. aa ochuk ik.
- Vamos a airear el temascal. oj
katik ochuk ik ti ba ika.
aislado,-a. pilan.
- Su enfermedad es contagiosa. Por
eso el enfermo qued aislado. wa
xek jbajtik ja schameli. ja yuj
kan pilan ja chamumi.
aislamiento. spiljel sbaj, pilwanel.
aislar. aa kan pilan.
- El doctor aisl al enfermo porque
su enfermedad es contagiosa. yaa
kan pilan ja chamum ja loktori
yuj ja wa xek jbajtik ja
schameli.
aj! jeja.
- Aj, compaero! jeja jmojaljela.
1 ajar. axuxaltik, yalajil axux.
2 ajar ixtalaan.
- Me aj la camisa. yixtalaan ja
jkui.
ajash. ajax.
ajedrez. jun tike tajnel sok yal
chin yixtaal ti
ba sat
akinte.
ajenjo del pas. astajyate.
ajeno,-a. sbaj pilan winkil.
- No es bueno que codicies cosas
ajenas.
mi
lekuk
oj ok
wakujol ja jastik sbaj pilan
winkil.
ajipuerro. tuyal.
ajizal. axuxaltik.
ajo. axux, axuxal.
ajobar. kuchu.
- Ajob la red. skuchu ja snutii.
59

ajopuerro-alargar

ajopuerro. tuyal.
- Otra especie de ajopuerro. jasam
tuyal.
ajuar.
1
- ja jastik ti ba yoj naits lajan
sok chat, mesa, kaan.
2
- ja sdote jun ixuk.
ajustado,-a [ropa]. bichan, latsan,
malan, pitan.
- Tengo el pantaln ajustado.
bichan ja jpantaloni.
- Su pantaln est bien ajustado.
malan lek ja spantaloni.
ajustar.
1
- tima.
- Voy a ajustar el tambor. oj jtime
ja jwajabali.
2
- latsanbes.
- El calzn qued ancho. Me lo va a
ajustar. pochan kani ja jwexi. oj
slatsanbes.
3
- laj abajex.
- Nos vamos a ajustar con la tierra.
oj
jlaj
jbajtik
sok
ja
jluumtiki.
ajuste. stojbesjel.
- Todava falta el ajuste de la
maquina.
ayto
skana
ja
stojbesjel ja makinai.
ajusticiar. aa miljuk jun winkil yuj ja
smuli ma yuj ja stupjel ja
milumani.
- El juez ajustici al asesino. yaa
miljuk ja milwanum ja jwesi.
al.
1- a.
- Al otro lado del agua. spatik ja.
- Al pie del cerro. ti ba yib wits,
ti ba yibel ja witsi.
- Tu camisa est al revs. pakax
ay wakui.
2
- yaj, yajni.
- Al levantarme voy a ir al trabajo.
60

yaj lakeyon jani tixa wa


lawajyon atel.
ala. wech.
- Ala de zopilote. swech ja useji.
- Ala del sombrero. slechanal
pisolom.
- Ala del tejado. smejchul naits,
stejail, stejnal.
alabanza. stoyjel.
- Nuestra alabanza. stoyjel kujtik.
alabar. toyo, toywani.
- Nos alab. stoyowotik.
- Alaba mucho. jel xtoywani.
- No es bueno que nos alabemos. mi
lekuk oj jtoy jbajtik.
alabearse. tejchi.
- Se alabe una tabla. tejchi jun
akinte.
alacena. jun tike kakaxte ma tapesko
kan jiman ti ba yoj naits. [wa
xmakuni ba oj nolxuk ja jastiki].
alacrn. tsek.
alacranera. tsekaltik.
alado,-a. ay swech.
alalats. alalats.
alambicar. kulan snichimdyos.
alambique.
makina wa
skulan
snichimdyos sok.
alambrar. makba sok yakil takin.
alambre.
1
- yakil takin, stokulabil,
alambre.
2
- [especie de bejuco]. alambre.
alameda. tealtik ti ba yojol jun
chonab.
alarde. stoyjel sbaj.
- Hace alardes de su riqueza. wa
stoyo sbaj yuj ja srikesail.
alardear. toy abaj.
- Alardea mucho. jel stoyo sbaj.
alargador,-a. tsakbuman.
alargar.
najatbes,
poyanbes,
tsajkun [regional], tsakba.

alarido-alcanzar

- Alargu el mecapal. jnajatbes ja


jtajabi.
- Voy a alargar la cuerda. oj
jtsakba ja yakili.
alarido. jel tsats wa xalali.
alarma. jun senya wa spaya sok.
- Dio la alarma para que apagramos
el incendio forestal. okta senya
ba oj jtuptik ja tsikkinali.
alarmar. aa okuk senya.
alarmarse. nika wakujol.
- Me alarmo. wa xnika jkujol.
alarmista. ja ma wa xyaa pukukuk
ja loili ba oj xiwkotik.
alastrarse. sujan kani, tsukan kani.
- La vbora se alastra en el zacate.
sujan kani ja chani ti ba yoj
ak.
alazn. alasan.
- El caballo alazn. ja alasan
kawuji.
alba.
1
- spalku ja pagre.
- El alba del padre es bien blanca.
sak lek ja spalku ja pagrei.
albacea. ja ma wa skela ba oj
tsiktesxuk jun testamento.
albail. kulanaits.
albailera. ja yatel ja kulanaitsi.
albarda. arkiya, albarda.
albardar. yatsa ja yijkatsi.
- Albard el burro. syatsa ja
yijkats ja buruji.
albedro. pensar, sboboil.
- Nuestro libre albedro. mi ayuk
mochan te ja jpensartiki.
- No escucha sino su albedro. mi
xyabi kechan wa stsajla ja
sboboil.
alberca. ton kulubal pampa ja [wa
xmakuni ba noxel].
albergar. aa jijlub.
- Nos alberg. yaa kitik jijlub.

albergue. jijlub.
albino,-a.
mero
meko
yujni
yalijelnia. anima jmojaljeltik.
albndiga. kolan silubal baket.
albor. sakbel, ba wa xpojki.
- Se levant al albor. ti keta ba
sakbel.
- En los albores de mi vida. ja yora
pojkiyon.
alborear. sakbi.
- Ya va a alborear. ojxa sakbuk.
alborotado,-a. wolan chetan.
- Los borrachos estn alboratados.
wolan chetan ja yakbumi.
alborot. buya.
- Hacer alboroto. woolji.
- Hicieron mucho alboroto.
wooljiyexta.
albmina. sakal nolob.
alcabala. alkabal.
alcahuete,-a. alkaweta.
alcalde. kelwanum ti ba yojol
snalan ja matik ay schol ti ba
munisipyo.
lcali.
jun
tike lom atsam
jomwanum yena ta oj jlotik.
tini aya ba luum. wa xmakuni
yuj ja yal kuli ba oj kiuk.
alcance. ba wa xkoti.
- El alcance del rifle. ba wa xkoti
ja sbala ja tujkanubi.
- Soy de cortos alcances. jel tusan
ja jchijnaki.
alcantarilla.
1
- ba wa xoch ja kuxil ja ti
ba chonab.
2
- chin kate.
alcantarillado. spetsanil ja tubo ba wa
xbejyi ja kuxil ja ti ba jun
chonab.
alcanzador,-a. tauman.
alcanzar.
1
- lajwani, taa.
61

alcohol-alejar

- Nos vamos a alcanzar en el


camino. oj lajwanukotik ti ba
bej.
- Se alcanzaron en Comitn. staa
sbaje ja ba chonabi.
- El nene ya va a alcanzar un ao.
ojxa sta jun jabil ja alatsi.
2
- jomi.
- Ya alcanz muchos aos. jomelxa
jitsan jabil.
3
- aa ba gasto.
- Nos alcanza el maz. wa xyaa
ba gasto ja kiximtiki.
alcohol. alkol.
alcohlico.
1
- ukasnichimdyos, ukatrago.
2
- ay yalkol.
alcoholismo. jun tike chamel yuj ja
yujel trago. [mi kechanuk oj ko
chamel
ja ukatragoi. mixa
lekuk ja yinatil chomajkili. ja yuj
ojni ko chamel ja yuntikila yuj
jel skana trago ja tatali ma ja
nanali. pilanto wa
smaka ja
jsatik ja tragoi ba mi oj kabtik
sbej jastal wa xyixtalaanotik.]
aldea. chin pueblo, kolonya ma
pekenya ja alajanumi.
aldeano. alajanum. [ja ba kastiya
aldeano lajan sok mal kumal yuj
ja wa xyalawe ja alajanumotik
mi xnaatik mini jasa, mi ochtik
ba eskwela, mi xcha jnaatik ja
jastal ja cultura sokxa jel kistal
ja jmodotiki]
- Aldeana. alajanum ixuk.
alderredor de. alrededor de.
aleacin. sokan ay chab tike takin.
aleccionar. kajtes.
- Aleccion al alumno. skajtes ja
snebumani.
aledao,-a. lakan ay.
- Finca aledaa del patrn. lakan
62

ay ja spinka ja ajwalali.
alegar. ala chikan jas ba oj ata
waderechoi.
- Aleg que no tiene ningn pedazo
de tierra. Por eso pidi que se lo
dieran. mey sluum yala. ja yuj
wa skana yi oj ya yi.
alegato. ja sjuunil jun lisensyado wa
skana oj skolta ja ma wa
slea ja sderechoi.
alegora. jun tike loil lajan sok ja
sloil ja choj sok ja winiki. wa
xyala kabtik jastal aytik ja
kentiki.
alegrar. aa
alegreaxuk, aa
tsamalaxuk.
- La comida nos alegr. yaa
alegreaxukotik ja jwaeltiki.
alegrarse.
1
- alegrebi, alegreaxi.
- Ya se alegr. alegrebita.
2
- alegrarse [vegetales]. yaaxbi,
yaxbi.
- El maz se alegra con la lluvia. wa
xyaxbi ja iximi yuj ja wa
xyaa ja.
alegre. alegre, gusto, jun skujol.
- Qu alegre es la fiesta! jel
alegre ja kini.
- Estamos alegres. gusto aytik.
- Me fui alegre. jun jkujol wajyon.
alegra. gusto, yalegreil.
- Noto la alegra de los nios. wa
xkab jel gusto ja untiki.
- La alegra de la fiesta.
ja
yalegreil ja kini.
- Los nios dan gritos de alegra. wa
xawaniye ja untiki.
alejado,-a. najat.
- Comitn est alejado. najat kani
ja chonabi.
alejar. aa eluk, jitsa, kitsa.
- Alej el elote del fuego. yaa

alejarse-alguno
eluk ja ajani ti ba kak.
- Alej el banco. sjitsa ja kaani.
alejarse. jitsi, kits abaj, kitsi.
- Aljate un poco. jitsanxa tusan.
- Me alej de t. jitsyon amok.
- me alej. jkitsa jbaj.
- No se va a alejar. mi oj kitsuk.
aleluya. jun tike awanel ti ba
ermita.
Alemania. jun luum pilanxa ja
sgobyerno ti ba Europa.
alemn,-a. sbaj Alemania.
alentar. tsatsalkujolan.
- No nos alent su relato. mi
stsatsalkujolanotik ja sloili.
alergia. jun tike chamel. ochta
chikan jas ti ba kojoltik. mi
skana ja jbakteltiki. ja yuj wa
xyaa kitik koon ma ojob
ma pilan chamel.
alero. smejchul naits, spechanal,
stejail, stejnal, ten.
alerta. sakan skujol ba oj skele
lek.
alertar. yujkes.
- Me alert para que viera el coyote.
syujkeson ba oj kile ja okili.
aleta. wech.
- Aleta de pez. swech chay.
alevosa. yijel spatik.
alfabetizacin. sjejel juun, snebjel
juun.
alfabetizado,-a. ja ma wa snaa juun,
tsijbanum.
alfabetizador,-a. jeuman juun.
alfabetizar. jea juun.
- Va a alfabetizar a los hermanos.
oj sje yi juun ja jmojtiki,
alfabetizarse. neba juun.
- Vamos a alfabetizarnos.
oj
jnebtik juun.
alfabeto. abechero. [ba cholan ay ja
letra jumasai. kela awil ba wa

xkei ja juun iti].


alfalfa. jun tike ak [wa stsunxi. wa
xmakuni ba swael wakax].
alfarera. skulajel oxom. [wa skulan
ja ixukei].
alfarera. kulaoxom.
alfrez. alferes.
alfiler. jun tike tsistakin.
alfombra de juncias. lichan xajkiltaj.
alforja. jun tike garnil.
alforza. slubjel.
algas verdes sobre piedras en el agua.
skoy pech.
algo. tusan, jun jas.
- Est algo bueno. lek ay tusan.
- Falta algo. ayto skana jun jas.
algodn. tenok, tenuk [regional].
- Algodn amontonado, todava no
hilado. xokben.
algodonal. tenokaltik.
algodonoso,-a. ay stenok, lajan sok
tenok.
- Tela algodonosa.
lajan sok
tenok kulubal ja kuutsi.
lengua algodonosa.
alguien. june, mach, machunka, ma.
- Alguien se fue a Comitn. june
waj ba chonab.
- Hay alguien en tu casa. ay mach
ti ba wanaji.
- Alguien est frente al sitio. ay
machunka ti ba sti maka.
- Alguien de uds. dice. ay ma
june ja wenlexi wa xawalawex
- Alguien de ellos lo hizo. ay ma
june ja yenlei
skulane ja
yenlei.
algn. tun, tusan.
- Algn dinero. tun takin.
- Algn tanto. tusan.
alguno,-a. june.
- Vi a algn hombre. kila jun
winik.
63

alhaja-alisar

- Platic con alguna mujer. lolani


sok jun ixuk.
- Alguno de los ejidatarios mat el
ganado. june ja swinkil ja
kolonya smilawe ja wakaxi.
- Alguno que otro va a llegar.
chikan chikan oj kotuk.
- Vi alguno que otro tejn. kila
chab oxe kojtom.
- Algunas veces. jujune majke.
- Algunas palabras. chab oxe
kumal.
- Algunos pocos. jujuntik, jujuntikini.
alhaja. ujal, koros, likchikin ma lajan
sok.
alhucema. bakalnich.
aliado,-a. moj.
- Los aliados en nuestra lucha. ja
jmojtiki ti ba jluchatik.
alianza. kujlajuk, trato.
- Formarse una alianza. tratoani,
tratoaxi, ayxa kujlajuk.
- Ya se form una alianza. tratoanita.
aliarse. ochi sok.
- Nos aliaremos con los trabajadores.
oj ochkotik sok ja atijumi.
alias. tukxa ja sbiili.
- Francisco alias Quicho. ja pransisko
kichoxa ja sbiili.
aliciente. ja wa spaya.
- El derecho es nuestro aliciente. wa
spayawotik ja jderechotiki.
alinear. aa tukbuk ja smodo.
- La ciudad nos aliena. wa xyaa
tukbuk ja jmodotik ja chonabi.
aliento. japtik.
- Nos dio aliento. stsatsalkujolanotik.
aligator. niwan ayin.
aligerarse.
sojkobaxi,
sojkobi,
yopiji.
- El arado se va a aligerar [con el
trabajo]. oj sojkobaxuk ja
aradoi.
64

- Aliger [el peso de] su carga.


yaa yopijuk ja yalal ja
yijkatsi.
alimentacin. wael.
alimentar.
aa
swael, aa yip,
makla.
- Aliment al enfermo. kaa yi
swael ja chamumi.
- El azcar alimenta poco. La panela
es mejor. jel tusan wa xyaa
kiptik ja sakal askali mas lek ja
askali.
- Uds. alimentan a sus hijos. wa
xamaklayex wawuntikilexi.
alimentarse. wai.
- Este puerco no se alimenta bien.
mi xwai lek ja chitam iti.
alimento. wael.
- Alimento de puercos. swael
chitam, jux.
- Alimentos de fiesta. chich.
- Los alimentos que comemos en la
fiesta del seor. ja chich ja
jwawtiki.
alinear. cholo, tsaka.
- Aline los rboles. scholo ja
tei.
- Me aline el hueso. stsaka ja
jbakeli.
alinearse. xtilili.
- Los muchachos se alinean. xtilili
ja kerem jumasai.
aliar. chapa.
- Ali la comida. schapa ja
waeli.
alisador,-a. tsepuman.
alisar. bilitsbes, tsepa.
- Voy a alisar la tabla.
oj
jbilitsbes ja akintei.
- Alis la tabla.
stsepa ja
akintei.
- Voy a alisar la madera con hacha.
oj jsak ja tei sok echej.

alistarse-alrededor

alistarse. chapa abaj.


- Se alist para la caza. schapa
sbaj ba oj waj bejyel.
aliviar. aa yopijuk, lama.
- Me alivi la carga. yaa yopijuk
ja yalal ja kijkatsi.
- Este remedio alivia el dolor. wa
slama ja yaj ja an iti.
aliviarse. lamxi, wa xyaa grasya.
- Se me alivi el dolor. lamxita ja
jyajali.
- El enfermo se alivi un poco. wa
xyaa
grasya
tusan
ja
chamumi.
alivio. grasya, laman.
- No hay alivio. mey grasya.
- El enfermo ya tiene alivio.
lamanxa ja chamumi.
aljibe. jun tike jokom wa snolo ja
jai.
alma. kaltsiltik, jkujoltik.
- El alma buena de pap Jacinto. ja
lekil yaltsil ja tata chinto.
almacenar. noltalaan.
- Almacen el maz. snoltalaan ja
iximi.
almacenista. nolajastik, noluman.
- Almacenista de frijoles. noluman
chenek.
- Almacenista de ropa. nolaku.
almciga. ba wa stsunxi ja itaji.
tsaan oj labxuk.
almanaque. almanake. [jun
tike
juun ba wa xoch spetsanil ja
skaku jun jabil lajan sok
kalendaryo].
almeja. mik.
almejar. mikaltik.
almbar. sakal askal sokan sok ja.
almidn. jun tike arina wa xtaxi ti
ba kamotiyo.
almirez. butub ich.
almohada. jun tike sen olom ti ba

chat.
almorranas. sits jbenatik ti ba sti
jtoptik.
almorzar. wai ba sakbel.
almud. almul.
almuerzo. wael ti ba sakbel ba
payina.
alocado,-a.
mey
spensar, jomta
solom.
alocucin. chin loil.
alojamiento. jijlub.
- No tenemos alojamiento. mey
jijlubtikon.
alojar. aa jijluk.
- Nos alojarn en su casa. oj ya
jijlukotik ti ba snaj.
alpiste. jun tike inat wa xmakuni
ba swael yal chan, wa xcha
makuni ba aan.
alquilable. lokben.
- Casa alquilable. lokben naits.
alquilado,-a
[animales
o
tierra].
slokolabil.
alquilar. tupu, aa tupjel, loko.
- El que no tiene ganado va a
alquilarlo. ja ma mey swakax ti
wa xwaj stupea.
- Alquilar su ganado. wa xyaa
tupjel ja swakaxi.
- Alquilar de ti un pedazo de tierra.
oj jlok awi xen luum.
alquilarse. majanaxi.
- Se alquilan estos caballos. wa
xmajanaxi ja kawu iti.
alquitrn. jun tike kataj.
alrededor de. joyan, ti ba stitik,
skolxa, sutanal.
- Estamos alrededor de la mesa.
joyanotik ba mesa.
- Vamos a dar vueltas alrededor de
l. oj sututukotik ti ba stitik
sat.
- Alrededor de veinte gallinas.
65

Altamirano-alto

skolxa jun tajbe mut.


- Los alrededores. ja sutanal
luumi.
Altamirano. san karlos.
alta.
1
- ordenxa oj eluk ti ba
espital yuj ja tojbita.
- Me dan de alta en el hospital.
ordenxa ay oj elkon ti ba
espital.
2
- ja ma wa xaji ochuk ti ba
jun atel.
altar. altar.
- En el altar de Dios. ti ba yaltar
ja dyosi.
altavoz. sjakulabil.
alteracin. stukbesjel.
alterar. tukbes.
- Alteraremos el cerco.
oj
jtukbestik ja makbali.
altercar. jaka sti.
- No vamos a altercar. mi oj jak
jtitik.
altermundista. ja matik wa skana oj
tojbestik ja ba tsamal ja kinali
lajan sok wa xalxi ja ba
altermundo
altermundo. pilan kinal ba oj eluk lek
lek ja kinali. oj kiltik jun seya.
wa xnaatik sbaj ja jastal ay ja
kinal wa skana ja madaranumi.
mi skisa ja alajanumi, mi skisa ja
matik mi jas ay yioj. mini wa
skisa ja jnantik luumi. kechan wa
skana ja niwak negosyo sok ja
niwak negosyoanum. tukxa ja
jastal wa xkanatik ja kinali. wa
xkisatik ja jnantik luumi. wa
xyajtatik ja kalajtiki, ja chantei,
ja jmojtiki, ja jkomontiki. jachuk
planxa ja jastal wa xtojbestik ja
kinali. ja yuj ja jkinaltiki lajan
sok altermundo. jachuk wa xwaj
66

sbej lek, wa xtojbestik ja


jlekilaltiki, wa xlaj jbajtik meran.
globalizacin
alternar. skolkolil ay, sututi.
- Una fila de ocotes y aguacates
alternando. skolkolil ay ja taj sok
ja oni ti ba cholani.
- Las buenas tapiscas alternan con
las malas. wa xsututi ja lekil
jachoj sok ja ba mi lekuki.
alternativa. jun tike problema ay
yioj chab bej. ja yuj tilan oj
ka junta jpensartik ba jas bej
oj wajkotik. altermundo.
- La alternativa es que me asocie
con mis compaeros o que me haga
amigo con el patrn. oj ma
ochkon sok ja jmojtiki ma oj
ma kamigouk ja ajwalali. jachni
ja jproblema.
alternativo,-a. skolkolil ay.
- Cultivo alternativo de frijol y maz.
skolkolil ay ja it wa stsunutik ti
ba kalajtiki. jun jabil chenek
jaxa june ixim ba mi oj
chakuk ja yip ja jluumtiki.
alterno,-a. skolkolil ay.
- Hojas alternas. skolkolil ay ja
spowili.
- Das alternos. chabe chabe.
altibajo. balan sutan.
- Su conducta tiene altibajos. balan
sutan ja smodoi.
altiplanicie, altiplano. spachanal wits.
altitud. schaanil.
altivez. tsatsal modo.
- Habla con altivez. jel tsats wa
xkumani.
altivo,-a. jel tsats ja smodoi.
alto! tejka abaj.
alto,-a. chaan, tsats, bujan, keel.
- Cerro alto. chaan wits.
- El alto de la mesa. ja schaanil

altoparlante-alzar
ja mesai.
- Habla en voz alta. tsats wa
xkumani.
- Ms alto. bujan, mas chaan.
- Esto es mas alto. bujan ja iti.
- Precio alto. keel ja stsakoli.
altoparlante. sjakulabil.
altura. schaanil, satkinal.
- La altura es de dos varas. chab
bara ja schaanil.
- Gloria a Dios en las alturas. jel
tsamal, jel lek ja dyosi ti ba
satkinali.
alucinacin.
lajan
sok
swayich
kechan mey wayel [bobta jomta
solom. bobta wa xyila mas lek].
alucinar. aa waychinuk.
- El trago me alucin.
yaa
waychinukon ja tragoi.
alucingeno. ja yip ja ba chaboxe an
ma chikan jas wa xyaa kitik
swayich. jujune majke jachni ja
yip ja snichimdyosi.
alud. kan wosan ja sakal kinal ti ba
wits manto oj baltsujuk man
lopan.
aludir. ala sbaj jun winkil mi oj
awale ja sbiili.
- Aludi a m. yala jbaj kena.
alumbrar.
1
- ijlaban, lijpi.
- El ocote nos alumbra el camino.
wa xkijlabantik ja taj ja ba
beji.
- Nos alumbr. yaa ijlabanuk ja
jkujoltiki.
- La vela alumbra muy poco. jel
tusan wa xlijpi ja nichimi.
2 - alatsan.
- La mam est alumbrando. wa
xyalatsan ja nanali.
aluminio. jun tike takin wa xmakuni
ba skulajel jujpum. jel sojkob

yena.
metal.
alumnado. nebwanumaltik.
alumno,-a. nebuman, nebwanum.
- Somos alumnos todava.
nebwanumotikonto.
- Alumno de escuela. eskwelante.
alunizar. koi jun jujpum ti ba
ixawi.
aluvin.
1
- ba wa spama sbaj ja jai.
2
- jel juntiro.
- Aluvin de dinero. jel juntiro ja
takini.
alvolo. putix.
alza. wa xkei.
- Alza del precio del azcar. wa
xkei ja stsakol
ja sakal
askali.
alzado,-a. yakxta.
- Ramiro es alzado por su nuevo
sombrero. yakxta ja ramiroi yuj ja
yajkachil spisolomi.
- Eres alzado! lajana sok ja sat
tsii. [no es bien hablado].
- Es alzado. jel xyaa sbaj mas
niwan.
alzaprimar. jacha.
- Alzaprim la roca. sjacha ja
toni.
alzar.
1
- lika, aa keuk, nika.
- Alz el pie. slika ja yoki.
- Alz la mano. yaa keuk ja
skabi.
- Alz al pueblo. snika ja chonab
jumasai.
2
- alzar [ojos]. jacha.
- Alzamos los ojos. jachatik ja
jsatiki.
- Alz los ojos. yaa keuk ja
sati.
3
- alzar un poco. yojtsin.
- Alz un poco la carga porque
67

all-amamantar

apret mucho. syojtsin ja yijkatsi


yuj ja jel spitwani.
- se alza la panza de la tortilla. wa
xke slukum ja waji.
- Vamos a alzarnos. oj jnik jbajtik.

all
1
- tiwi, it oche, kota.
- All est. tiwi.
- All est su casa. it oche ja
snaji.
- Se va a quedar all? ti ma oj
kan kota.
2
- All abajo. it koe, ti koe.
- All abajo est. tey koa.
- Escucha, all abajo. at koe.
3
- all arriba. ti kee.
- All arriba est. tey kea.
- Escucha, all arriba. at kee.
4
- all cerca. il kote [regional],
ti kote.
- All cerca est su casa. ti kote
ja snaji.
5
- ms all spatik.
- Ms all de Comitm. spatik
chonab.
- Vamos al ms all. ti oj wajtik
ba satkinal.
allanamiento. allanar.
allanar.
1
- tsepa.
- El viento allan su casa. stsepa
man luum ja snaj ja iki.
2
- ochi ti ba snaj anima mey
sjuunil ja jwesi.
- La policia allan las casas de la
comunidad. ochi ti ba spetsanil
ja snaj ja jkomontik ja polesya
anima mey sjuunil ja jwesi.
allegarse. ochi.
- Vamos a allegarnos a la
organizacin
de
ejidos.
oj
ochkotik
ba
tsoman
ja
kolonyatiki.
68

allende. kax lado, spatik.


- Allende el ro. kax lado ba
niwan ja.
- Allende el agua. spatik ja.
- Lado puesto del ro. kax lado
ba niwan ja.
all. ti, ti oche, tiwi, it oche.
a.m. ba sakbel manto kulan kaku.
p.m.
amable. kun.
- Conducta amable. kunil modo.
amacizado,-a. potsan.
- Tapia de piedra amacizada.
potsan tsakab.
amacizar. potso.
- Amaciz la tapia de piedra.
spotso ja tsakabi.
amado,-a. ala.
- Amados compaeros! kala
mojtik.
amador,-a. yajtanum.
amaestrado,-a. tsakolani.
- El perro est amaestrado.
tsakolanita ja tsii.
amaestrar.
1
- lekbes, kajtes
- Amaestr su perro. slekbes ja
stsii.
- Poco a poco amaestramos el
caballo. takal takal oj jkajbestik ja
kawuji.
2
- amaestrar al novillo. wawan.
- El toro amaestra al novillo cmo
jalar el arado. wa swawan ja tan
yal wakax ja swaw wakaxi ja
ba sjutjeli.
amainar. kunbi, yopiji.
- Amain el viento. kunbita ja
iki.
- Amain su conducta. yopijita ja
kakal smodo.
amamantar. aa schuuk.
- Amamant al nene. yaa schuuk

amancillar-amarrar

ja yalatsi.
amancillar. kistalbes.
- Que no nos amancilles el
pensamiento. mi oj akistalbes ja
kaltsiltikoni.
1
- amanecer. sakbel.
- Vamos al amanecer. ti oj
wajkotik ba sakbel.
2
- amanecer. kakubi, kakuaxi,
sakbelaxi, sakbi.
- Ya amaneci. kakuaxita.
- Todava no amanece. mito oj
sakbelaxuk.
- Ya amaneci. sakxa.
amanojar. bomo.
- Amonoj las flores. sbomo ja
nichimi.
amansar. kajtes, lekbes.
- Voy a amansar el caballo. oj
jkajtes ja kawuji.
amansarse. lekaxi, lekbi, mansoaxi.
- El caballo se amans. lekbita ja
kawuji.
- Se va a amansar. ojto mansoaxuk.
amanuense. ja ma ay schol ba oj
stsijba chikan jas oj aljuk
yabim, tsijbanum.
amapola. jun tike yal kul chak ja
snich. wa xyaa yakbuk ja ma
wa sloo ja yintili. mey orden oj
jtsuntik. ja poko Ley Federal de
Reforma Agraria art.85,v.
amar. kana, yajta, yaj abi, yajtani.
- El joven ama a la muchacha. wa
skana ja akix ja keremi.
- Nos amamos los unos a los otros.
wa xyajta jbajtik.
- Te am mucho. jel yaj wa
xkabya.
- Me amas. wa layajtani jmok.
amarar. ko ba ja jun jujpum.
- El avin amar. kota ba ja ja
jujpumi.

amargar. aa chaychunuk skujol.


- Te amarga el mal carcter de tu
hijo. wa xyaa
chaychunuk
skujol ja smodo wawunini ja
ba mi lekuki.
amargo,-a. kaj.
- Es muy amargo. jel kaj yena.
- El agua se volvi amarga. kajbita
ja jai.
amargura. skajil, skajlabil.
- La amargura del estafiate. ja
skajlabil ja astajyatei.
- Siento amargura. cham jkujol.
amarillear [milpa]. ujchumaxi, ujchumbi.
- La milpa amarille. ujchumaxita
ja alaji.
amarillento,-a. kantimtim. elawal.
amarilleo del maz.
ujchumaxel,
ujchumbel.
- El maz se enferm del amarilleo.
ujchumbita ja alaji.
amarillez. skanalil.
- La amarillez de las flores. ja
skanalil ja nichimi.
amarillsimo,-a. kankankan. elawal.
amarillo,-a. kan.
- Muchas cosas amarillas. kanchajchaj.
- Pintar de amarillo. kanbes.
- Ponerse amarillo.
kanaxi,
kanbi. elawal.
amarradero. jun tsapte
ba wa
xyuchji ja kawuji.
amarradijo. kolmoch.
amarrado,-a. mochan.
- El caballo est amarrado. mochan
kani ja kawuji.
amarrar.
1
- mocho.
- Me amarr. smochowon.
2
- Amarrar fuerte. yatsa, yuchu.
- Amarr fuerte la madera. syatsa
ja tei.
- Voy a amarrar fuerte el toro. ti oj
69

amartelar-ambos

jyuche ja tan wakaxi.


amartelar. maka jun akix.
amartillar. tumtsin. martillar.
amasador,-a. wotsuman.
amasar. bicha, wotso.
- Amas el maz. swotso ja iximi.
amasia. concubina.
amasiato.
concubinato.
amasijo.
1
- pakubal arina ba skulajel
pan.
2
- sokulabil.
amate. juunte.
amazacotado,-a. jel butel.
- El cojn est amazacotado. jel
butel ja sen olomi.
- Un libro amazacotado. jun juun
mi xabxi sbej.
amazona. jun ixuk keum kawu
yena.
ambages. mi tojuk.
- Habla con ambages. mi tojuk wa
xyala.
ambicin. yokel skujol.
ambicionar. ok skujol.
- Ambicion el pantaln. ok
skujol ja pantaloni.
ambicioso,-a. jel xok skujol.
- No eres ambicioso. mi xok
wakujol.
ambidextro,-a. arecho ay ja schabil
skabi.
ambiente.
1
- ik, kinal.
- El incendio forestal vicia al
ambiente. wa skistalbes ja ik ja
tsikkinali.
2
- kostumbre.
- El que quiere trabajar con nosotros
debe adaptarse a nuestro ambiente.
ja ma wa skana oj atijuk
jmoktik tilan oj kajyuk sok ja
jkostumbretiki.
70

- Medio ambiente. ja modo ti ba


jujune lugar. oj kiltik chaboxe
senya. ta wa stsunutik kajpe ti
ba cheel kinal mi oj keuk.
mas lek oj jtsuntik taj. ojni
kiuka ti ba cheel kinal. wa
xkilatik jani tukxa ja smodo ti
ba jujune luwar. ta mi oj
jkistik ja modo jawi lom oj
atijukotik. jachni ti ba jujune
yal kul, jujune chante sokxa ba
mero kentiki. tilan kujtik ja
jpetsaniltiki jun medio ambiente.
ba lek oj kajyukotik. ta
mika ojni
chamkotika. yuj
spetsanil ja iti wa xkalatik, medio
ambiente lajan sok kinal. ja yuj
ay cheel kinal, ay kixin kinal.
ambigedad.
mi tojuk ja yaljeli.
ambiguo.
ambiguo,-a. jun kumal mi xkabtik
lek sbej. oj kiltik jun senya. ta
wa xkalatik tsikta schoj mi
xnaatik ta tsikta sat ma tsikta
ja chante sbiil choj.
- Habla ambiguo. mi xkumani toj
ja yuj mi xkabtik lek sbej.
mbito. yojol.
- El mbito de la capilla. ja yojol ja
ermitai.
ambivalente. chabexa ja smodo.
- El fuego es ambivalente. Nos sirve
para hacer la comida. No nos sirve
en el incendio forestal. chabexa ja
smodo ja kaki. wa xmakuni
kujtik
ba oj jchaptik
ja
jwaeltiki. mixa oj makunuk
kujtik ja ba tsikkinali.
ambos,-as. schabil, ja schawanile,
chawane, chakotane.
- Ambas ollas. ja schabil oxom.
- Ambas personas. ja schawanile.
- Ambos puercos. chakotane

ambulante-amigo
chitam.
ambulante. wan bejyel.
- Vendedor ambulante. chonwanum
wan bejyel yena ba jitsan luwar
lajan sok ja chapini.
ambulancia. jun karo sbaj espital ba
wa xoch ja chamumi.
ameba.
amiba.
amebiasis. amibiasis.
amedrentar. xiwta.
- Me amedrent. sxiwtayon.
amn. jachnia, merania.
amenaza. sxiwtajel.
- Ya es una amenaza si te dijo que te
va a encarcelar. sxiwtajelxa ta yala
wabi oj ya ochan preso.
amenazar.
1
- ala yabi jasunka oj akul yi,
xiwta.
- Me amenaz con encarcelarme.
yala kabi oj ya ochkon preso.
- Me amenaz matarme. yala kabi
oj smilon.
Nos
amenaz
pegarnos.
sxiwtayotikon oj smak-otikon.
2
- ojxa.
- Amenaza lluvia. ojxa jak ja.
- El acuerdo amenaza romperse.
ojxa kokxuk ja abali.
amenguar. chinbes.
- Amengu nuestras milpas.
schinbes ja kalajtiki.
amenizar. aa tsamalaxuk.
- Amenizaremos nuestro solar. oj
katik tsamalaxuk ja jmakatiki.
ameno,-a. tsamal, alegre.
Amrica. amerika. [yentoril ja
luumi
sok jujune sgobyerno
spatik
ja sraya
ja
mejiko.
chanexa
ja
xen
yaman
Amrica del Norte Amrica
Central S u r a m r i c a
Caribe].
continente.

- Amrica Central. joe a slujmal


spatik ja raya. jujune slujmal
ay yioj pilan gobyerno. ja
sbiile ja slujmal jawi watimala
Honduras El Salvador
Nicaragua Costa Rica.
- Amrica del Norte. oxe slujmal
sok pilan sgobyerno ti ba
jujune. ja sbiile jani Canad
Estados Unidos de Amrica
mejico.
americano,-a. sbaj amerika.
- Somos americanos. swinkilotik
amerika.
amerindio,-a. chikan ma indijena ti
ba amerika.
amerizar. amarar.
amestizado,-a. kolxa jnal.
ametralladora. jun tike tujkanub wa
slumtsin ja bala sok.
ametrallar. lumtsin ja bala ba
milwanel.
amiba. jun tike yal chan ti ba
kojoltik. wa xyaa
kokotik
chamel lajan sok ek lukum ma
pilan chamel. mi xkilatik ja yal
chan jawi sok ja jsatiki. kechan
wa
xchijkaji
ti
ba.
microscopio.
amibiasis. jun tike chamel yuj ja
amiba.
amigable. lajan sok amigo ja smodoi.
amgdala. ja chab yal chin bola ti ba
yoj jnuktik. wa stalna ja
jsojostiki.
amigdalitis. sits snukil.
amigo,-a. amigo, wajum. [regional].
- Nuestro amigo. ja kamigotiki.
- Amigos! wajume.
- Hacer amigos. amigoan.
- Vamos a hacernos amigos. oj
kamigouk jbajtik.
- Me hizo su amigo. yamigoanon.
71

aminorar-amontonarse

- Hacerse amigos. amigoaxi,


amigobi.
- Vamos a hacernos amigos. oj
amigoaxukotik.
- Se hicieron amigos. amigobiyeta.
aminorar. chinbes.
amistad. yamigoalil.
- Nuestra amistad. ja kamigoaliltik.
- Ya hay amistad entre ellos. ayxa
yamigoalil snalan yenle.
amistar. hacer amigos.
amistarse. hacerse amigos.
amistoso,-a. lajan sok amigo.
- Conducta amistosa. lajan sok
amigootik ja smodoi.
amnesia. jun tike chamel mi xjak
yolom mini jasa.
amnista.
aji
yi
perdon
ja
presoanum ba oj eluk ti ba
preso.
Amnista Internacional (A.I.). jun kole
ixuk winik wan atel ja ba
jitsan chonab ba oj ya eluk ja
preso mey smul. ja mandaranum
wa xyala ay smul yuj ja sjaka
sti ma skulan mi skana ja
mandaranumi.
amnistiar. aa
yi perdon ja
presoanum.
amo. ajwalal, ajwalanum.
amodorrarse. ko wayel yuj jun tike
chamel.
amojonador. ja ma wa xyaa kulan ja
mojoni ma pojani.
amojonamiento. yajel kulan ja
mojoni ma pojani.
amojonar. aa kulan ja mojoni ma
pojani.
- El ingeniero amojona nuestro ejido
con los derechohabientes. wa xyaa
kulan ja smojon ja jluumtik ja
pilaluum sok ja derechoanum
jumasai. yuxta yena yaa kulan
72

ja pojani.
amol. chupak. amole.
amolar.
1
- nuku.
- Voy a amolar el machete. oj
jnuke ja jmachiti.
2
- kulan chingar.
- El patrn nos amuela.
wa
skulanotik chingar ja ajwalali.
amoldar. aa ochuk ti ba jun
molde.
amoldarse. kokxi.
- Tiene que amoldarse si quiere
entrar en nuestro ejido. tilan oj
kokxuk ta wa skana oj
ochuk ti ba jkolonyatiki.
amole. chupak. amol.
amonestacin. utanel, stujmajel.
amonestar [de modo muy serio]. tujma.
- Nos amonest. stujmayotikon.
amoniaco. jun tike ik wa stsijbi
yena.
amontonado,-a. kotsan, wospin kani.
- Los gusanos estn amontonados.
kotsan eke ja yaljai.
- El maz est amontonado. wospin
kani ja iximi.
amontonar. bulbes, lama, tsubu,
wospin.
- Amonton el maz. sbulbes ja
iximi.
- Amontonamos los frijoles.
jtsubutik ja cheneki.
amontonarse. jutbintalaan abajex,
bulaxi, bulbi, ko
bulan,
lechechi.
- Se amontonaron para ver al
curandero. sjutbintalaan sbaje
ba oj yile ja ajnanumi.
- Se amonton la tierra. bulaxita ja
luumi.
- Se amonton el frijol. bulbita ja
cheneki.

amor-ampollarse
- Se amonton en el suelo. ko
bulan ba luum.
- Las nubes se amontonan. wa
xlechechi ja asoni.
amor. yajtanel.
- Vamos a hacer el amor? oj ma
katik.
amoral. jelxa malo.
amoralidad. jelxa malo ja smodo mi
skisa ja jkostumbretiki.
amoratarse. moradoaxi.
- Se me amorat el ojo.
moradoaxita jsat.
amorfo,-a. mey skeljel.
- El agua est amorfa hasta que se
congele. mey skeljel ja jai manto
oj tonbuk ta wa xko teew.
amoroso,-a. wa xyajta.
- Eres muy amoroso.
jel
xayajtayotikon.
amortajar. potso jun chamwinik sok
spotsulabil.
amortiguador. ti ba chikan jas karo
ja
kunbesnuman
ta
wa
xyojtsini.
amortiguar. kunbes.
- Amortigu el golpe. skunbes ja
golpei.
amortizacin. stupjel ja jelali.
amortizar.
amortizar.
1
- tupu wajeli.
- Amortizamos el crdito. jtuputikta
ja jelan takin.
2
- bajan ja takin tupxita.
- Amortizamos el autobs. wa
xbajantik ja
stsakol ja
kaktobus jtuputikta yuj ja wanxa
bejyel.
ja
yuj
wanxa
negosyoanel ja kala aktobusi
ba oj jmantik yajkachil ta oj
jomuk ja bajtani.
amotinar. nika ja swinkili.

amovible. wa xbob oj ajuk eluk.


- La autoridad es amovible y no
trabaja para siempre. wa xbob oj
ajuk eluk ja ma ay yatel. mi
tolabidauk oj atijuk.
amparar. kolta.
amparo. skoltajel.
- Amparo agrario. jun ley wa
skolta ja ajwalali ba mi oj ya ja
sluumi ba oj makunuk yuj ja
alajanumi.
ampliacin. amplasyon.
[ ] ja
poko Ley Federal de Reforma
Agraria art.286 man 317 sok 325].
ampliar. niwanbes, aa niwanbuk.
- Vamos a ampliar la casa. oj
jniwanbestik ja jnajtiki.
- Ampliaremos nuestras milpas. oj
katik niwanbuk ja kalajtiki.
amplificador. sjakulabil.
amplio,-a.
1
- pochan.
- Tiene el calzn amplio. pochan ja
swexi.
2
- sjamanil.
- Lo amplio de la caada. ja
sjamanil ja lopani.
3
- jel.
- Corazn amplio. jel lek ja
skujoli.
- Amplios poderes. jel xbob yuj,
niwan lek ja smandari.
amplitud. amplio, anchura.
ampolla. juchan.
ampollado,-a. jujchel.
- Su mano est ampollada. jujchel
ja skabi.
ampollarse.
1
- jujchi, ke juchan.
- Se me ampoll el pie. jujchi ja
koki.
- Se ampolla. wa xke juchan.
2
- Ampollarse mucho. jujchitalaan.
73

ampuloso-ancla

- Se me ampoll mucho la mano en


el fuego. sjujchitalaan ja jkabi ti
ba yoj kak.
ampuloso,-a. lom kumal.
amputacin.
skuranbesjel,
skumbesjel.
- La amputacin de su perna. ja
skuranbesjel ja yoki.
amputado,-a.
kum, kuran, molan,
molook.
- Tiene el brazo amputado. kuran
ja skabi.
- Tiene el pie amputado. molan
kani ja yoki.
- Tiene la pierna amputada.
molookxa ja yoki.
brazo, mano, pie pierna.
amputar. kuranbes, kumbes.
- El mdico me amput la pierna.
skuranbes ja kok ja loktori.
amputarse. kuranaxi, kumaxi.
- Se me amput el brazo. kumaxi
ja jkabi.
amueblar. moblar.
amularse. mixa xmakuni.
- El maz se amul. Ya est podrido.
mixa xmakuni ja iximi. kaelxa
yena.
anacrnico,-a. ekta styempo.
- El baldo es anacrnico. ekta
styempo ja baldiyoi.
analfabetismo. mi nabenuk juun.
analfabeto,-a. mi snaa juun.
- Soy analfabeto. mi xnaa juun.
analgesia. skutsjel yaj.
analgsico. skutsulabil yaj, swayulabil yaj.
- El Mejoral es un analgsico.
skutsulabil yaj jani ja mejorali.
anlisis. yiljel.
- Sin anlisis coyuntural no podemos
preparar bien nuestra lucha. ta mi
xkilatik ja korailtik mi xbob
oj jchap jbajtik lek ti ba
74

jluchatiki.
analista. ilwanum ba jun problema
ba oj sta bej jastal oj lamxuk.
analtico,-a. sbaj anlisis.
analizar. ila, kela, yaa ulbuk jun
problema.
- El mdico analiza el gargajo para
ver si contiene microbios de
tuberculosis. wa xyila ja kojobtik
ja loktori ba oj yile ta ay yioj
ba yojol ja yalja wa xyaa kitik
ja sakojobi.
-El sabio analiz el problema para
saber la causa. yaa ulbuk jun
problema ja naumani ba oj yile
ja smuli.
analoga. wa smojo sbaj.
- Nuestro idioma tiene analoga con
el tseltal.
El espaol es muy
diferente. wa smojo sbaj ja
jkumaltiki
sok
ja tseltali.
tuktukilxa ja kastiyai.
anlogo,-a. smoj.
- Es anlogo al otro. jani ja smoj
ja tuki.
anaquel. jun akinte ti ba tapesko.
anaquelera. tapesko.
anaranjado,-a. kankantik. elawal.
anarqua. ba kronta wa xyilawe ja
mandaranumi.
anarquista. ja ma kronta wa xyila ja
mandaranumi.
anatoma. jun tike snebjel ba oj
sna sbaj lek sbej ja jastal ay
xen yaman ja jbakteltiki.
anciana. mejun, meum.
- Soy anciana. meumon.
anciano. tatjun, tatam.
- Los ancianos de la comunidad. ja
statjun jumasa ja jkomontiki.
- Soy anciano. tatamon.
ancla. jun tike niwan garabato. wa
xmakuni ba bejyum ti ba sat

anclar-anegar

ja. ay yakil ja garabato jawi.


wa xjipxi ti ba yoj ja ba oj
sta ja luumi ti ba kusan ba
mixa oj bejyuk ja bejyum jawi.
anclar. jipa ja ancla.
ancho. satil, skol, skutil.
- Midi lo ancho de la tela. sbisa ja
satil ja kuutsi.
- Una brazada tiene una vara de
ancho y dos de alto. ja skol jun
brasada jun bara, ja schaanil
chab bara.
- El ancho de una casa. ja skutil
jun naits.
- El ancho de la mano.
top
kabile. mooch.
ancho,-a. niwan ja sati, lechan.
- Esta roca es muy ancha. jel
niwan ja sat ja ton iti.
- Tiene pies anchos. lechan ja
yoki.
- Su boca es ancha. lewan ja stii.
- Canasto con boca ancha. lewan ja
moochi.
- Calzn ancho. chopan ja wexali.
- Ancho [ropa]. kuchan, pochan,
pulan.
- El pantaln me viene muy ancho.
jel kuchan ja jpantaloni.
- Ancho [de algo que va alrededor
de otra cosa. Por ejemplo
sombrero o zapatos]. solan.
- Este sombrero es muy ancho. jel
solan ja pisolom iti.
anchura.
1
- skol, skutil, sjamanil, slewanil.
- La anchura de una brazada es de
una vara. ja skol ja brasada jun
bara.
- La anchura de la tabla. ja skutil
ja akintei.
- La anchura del valle. ja sjamanil
ja lomani.

- la anchura de la boca del pumpo.


ja slewanil ja sti ja pumpoi.
2
- schopanal.
- No quiere el pantaln por la
anchura de los fondillos. mi skana
ja pantaloni yuj ja schopanal ja
stopili.
anda! kere.
andamio. jun tike skululabil ja ba
niwak naits ti ba chonab. jel ja
kejlub tei sok akintei ti
ba snalan ba wa xbejyi ja ma
wa xyaa xkeuk. tojbelxa ja
naitsi
ojxa
ya eluk
ja
andamio.
andar.
1
- bejyi.
- No anda bien. mi xbejyi lek.
2
- andar a gatas. kotolji, mujmuni.
- El joven anda a gatas. wa
xkoltolji ja keremi.
3
- andar a tientas. maxmuni.
- En la obscuridad andamos a
tientas. wa lamaxmunitik ti ba
kikinal.
4
- andar en puntillas. litkini.
5
- andar ocioso. tektuni.
- Por nada est andando ocioso.
lom xtektuni eke.
6
- andar para atrs. kaxkanpatik
waji, waj pakax.
- El nio anda para atrs. wa xwaj
pakax ja untiki.
7
- andar rpido. lojloni.
andas. chajtilte, chajtulte.
andrajo. chian kual.
- Va vestido de andrajos. wa slapa
chian sku.
andurriales. chayan lugar.
ancdota. chin loil.
anegar. sulu.
- Quiso anegarme. skana oj
sulon.
75

anegarse-anhelar

anegarse. ibjaxi.
- El barco se aneg. ibjaxi ja
beyjum ti ba sat ja.
anejo,-a. smoj.
- Casa aneja. jun smoj ja naitsi.
anemia. chak ipilal.
- Ramiro tiene anemia. ay schak
yip ja ramiroi.
- Anemia sin dolor y la comida ya no
nos da fuerza. takin chakel.
anmico,-a. ay yioj chak ipil ma
takin chakel. [ba mi oj jtatik ja
chamel iti tilan jechejechel oj
jlotik itaj sok tekul].
anestesia. wayxel yuj ja an wa
skutsu ja yaji.
anestesiar. waya, kutsu ja syajali.
- El mdico me anestesia para que
no sienta el dolor en la operacin. oj
swayon ja loktori ba mi oj
kab yaj ti ba jamxeli.
- Te anestesi. skutsu wayajali.
anestsico,-a. chikan jas wa skutsu
yaj, swayulabil. analgsico.
anestesista. wayuman, kutsayaj. [jun
tike loktor wa xyaa kitik jun
an wa swayawotik ba mi oj
kabtik yaj ta wa sjamawotik].
anexar. bajan.
- Anexaron nuestra tierra. sbajane
ja jluumtiki.
anexo,-a. smoj.
- Casa anexa. ja smoj ja naitsi.
anfibio,-a. ja chante jumasai wa
xkulan ti ba yoj ja sokxa ti ba
luum lajan sok
ja chuchi.
bajtan mortut yena ti ba yoj
ja. mas tsaan wa x och
chuchil. tixa wa xbejyi ti ba
luum.
anfitrin. lokuman, lokwanum.
nfora. jun tike tenam chabe ja
schikini.
76

ngel. sjekabanum ja dyosi.


angina. sits snukil.
- Tengo anginas. sits jnukil.
angostar. latsanbes.
- Angost el pantaln. slatsanbes
ja spantaloni.
angosto,-a. latsan.
- Camino angosto. latsan ja beji.
angostura. slatsanil.
- La angostura del ro. ja slatsanil
ja niwan jai.
angulado,-a. jewan.
- Las tablas estn anguladas. jewan
eke ja akintei.
angular. sbaj ngulo.
- Piedra angular. yukmal.
ngulo. ja skol ba chab chol wa
skutsu sbaje ba snalan.
- Angulo agudo. tselan ay ja
skol ja ba chab chol wa
skutsu sbaje ba snalan.
- Angulo obtuso. sean ay ja
skol ja ba chab chol wa
skutsu sbaje ba snalan.
- Angulo recto. toj ay ja schabil
skol.
anguloso,-a. chikin.
- La madera es angulosa. chikin
ay ja tei.
angustiado,-a. yatsan ja yaltsili.
- Estoy angustiado. yatsan ja
kaltsili.
angustiar. aa syatse ja yaltsili.
- Quiere angustiarnos. wa skana
oj ya syats ja kaltsiltiki.
anhelar. kankoni, ok skujol, ok
yuj, taban skujol, taa sti.
- No anhela nada. mini jasa wa
xkankoni.
- Anhelamos el pantaln. jel xok
jkujoltik ja pantaloni.
- Anhelo un dulce. wa la okyon
yuj jun dulse.

anhelo-anoche

- Anhelo la comida. taban jkujol


oj wakon.
- Desde ayer te estoy anhelando.
eketa wa xtaa watii
anhelo. yokel skujol.
anidar. skulan ja soji.
- Las aves anidan. wa skulan ja
soj ja yal chani.
anillo. koros.
nima. kujol.
animador,-a. yujkesnanum.
- Si no hay animador nuestros ojos
quedan cerrados.
ta mey
yujkesnanum mutsan kani ja
jsatiki.
animal. chikan jas chante ma chan
ma
yal chan ma chay ma
kristyano wa xnijki ta wa skana.
tukxa ja kujlal sok ja toni.
vegetal mineral.
- Animal compaero. swayjel.
- Animal domstico. alak.
- Animal [grande]. chante.
- Animal irracional. chante. [jach
wa xyala ja jnali yuj ja mi skisa ja
chantei cho mini ja kentiki. yuj
ja yen ja kentiki lajan sok
chante mey spensar].
- Animal joven [lechon, cachorro,
etc.]. wox, woxwox.
- Animal [pequeo]. yal chan.
- Animal racional.
kristyano.
animal irracional. [jach wa xyala
ja jnali. ja kristyano jani ja
matik mi indyouk].
- Animales silvestres. sbaal kul,
sbaal wits.
- Conseguir un animal domstico.
alakan.
- Consigo gallinas. wa xkalakan
mut.
- Reino animal.
yibanal ja
kristyano
sok yibanal ja

chantei.
animalito. chajnul, yal chan.
animar. tsatsalkujolan.
- Tenemos que animar a las
comunidades.
tilan
oj
jtsatsalkujoluktik ja jkomontiki.
animarse. joti, tsatsalkujolan abaj.
- Se anim para acompaarme. joti
ba oj waj jmok.
Anmense
a
trabajar.
tsatsalkujolan
abajex
sok
wawatelexi.
animismo. ta wa xalxi ay yaltsil ja
kujlal jumasai, meyuk mini jasa
mey yaltsil.
animista. ja ma wa xyala ay yaltsil
ja spetsanili.
nimo. jun skujol.
- Sal con nimo. jun jkujol
wajyon.
- Tengan nimo. tsatsalkujolan
abajex.
animosidad. kronta.
- Me tiene animosidad. kronta wa
xyilawon.
aniquilacin. chakwanel.
aniquilador. chakwanum [regional].
aniquilamiento. chakwanel.
aniquilar. chakwani.
- Quiso aniquilarnos. skana oj
chakwanuk kujtik.
anisillo. tsits-ak.
aniversario. ja skakuil ba wa
stsikwi jun jabil.
- El primer aniversario de la fundacin
de nuestro ejido. ja skakuil ba
wa stsikwi ja bajtan jabil
kaatik kulan ja jkolonyatiki.
ano. sjotol stop, sti stop, ur.
- Mi ano. sti jtop.
- Su ano. yur.
anoche. akwale.
anochecer. akwalaxi, akwalbi,
77

anochecer-antelacin

kikaxi kinal, kikbi kinal,


kikinalaxi, kikinalbi.
- Ya anocheci. akwalbita.
anodino,-a.
1
- swayulabil yaj.
2
- mi xmakuni.
anofeles. xenen wa xyaa kitik
ujchum chamel.
anomala. jel tuk.
- La anomala de su conducta. jel
tuk ja smodoi.
anmalo,-a. jel tuk.
anona. kewex.
anonadador,-a. jomuman, jomwanum.
anonadamiento. jomel ja skujoli.
- Me dej en el anonadamiento.
jomelxa ja jkujoli yuj ja yeni.
anonadar. jomo.
- Anonadaron al enemigo. sjomowe
ja skrontai.
annimo,-a. mi xnaxi ja sbiili.
- Una carta annima. ma stsijba
jun juun yujxya mi stsijba ja
sbiili ti ba yibel. bobta wan
xiwel, bobta wa slea abal sok
ja juun jawi.
anotar. tsijba.
- Voy a anotar lo que pienso. oj
jtsijba jas xchi ja jkujoli.
anquilosis. kan xiban ja jtsajkantiki.
ansia. yokel skujol.
ansiar. ok skujol, aa
taban
akujol.
- Ansiamos la tierra. wa xok
jkujoltik ja jluumtiki.
- Ansiamos nuestro bienestar. wa
xkaa taban jkujoltik ja
kutsilaltiki.
ansiedad. mi ajyi toj.
- Tengo ansiedad. mi laajyiyon
toj.
ansina [comiteco]. jachuk.
ansioso,-a. jel xok skujol.
78

- Est ansioso por nuestras tierras.


jel xok skujol ja jluumtiki.
antagnico. nechan.
- Tiene ideas antagnicas. nechan
ay ja spensari.
antagonista. kontra, kronta.
- El antagonista de los explotados. ja
skronta ja ixtalanubal jumasai.
antao. jujnabe, ja najatei.
- Antao fui a Tuxtla. jujnabe
wajyon tustala.
- Como sucedi antao. jastal
ekta ja najatei.
antrtico,-a. ti ba stop sur ja
luumkinali. mey swinkil. mero
teew kinal. Antrtida. sluum
antrtico. continente.
ante. ti ba sti sat.
- Ante la comunidad. ti ba sti sat
ja jkomontiki.
- Ante todo. ja mas tilani.
- Nuestra unin ante todo. jun
jkujoltik jani ja mas tilani.
anteanoche. chabaje akwal.
anteayer. chabaje.
antebrazo.
ja jkabtik
man
jxujkubtik man snuk jkabtik.
antecedente. ekta, ja ajyii.
- Hechos antecedentes. tini ekta.
- No tiene malos antecedentes. mi
skulan malo ja ajyii.
anteceder. bajtan bej.
- El delito antecede al castigo.
bajtan bej ja mulali tsaanto ja
stupjeli.
antecesor,-a. ja ma ekum bej ay.
- El antecesor del presidente. ja
ma ekum bej ay ti ba
mandaranumi.
antelacin. jutsin.
- El aviso lleg con antelacin.
jutsin jak ja juuni.
antemeridiano,-a. sakbel manto kulan

antemeridiano-anticipo
kaku. post meridiem.
antena. jun tike alambre ba mas lek
oj ok ja radyoi. wa xoch ba
radyo ja snej ja alambrei. ti wa
xwaj ba solom naits ma ba jun
te ja snii.
antenoche. chabaje akwal.
anteojos. antyojo, skoltuman ja
jsatiki, yilulabil.
antepasados. ibeil [regional], inatil
[regional], ja ma ek paxta
kujtiki, poko winike, smexep
stataweloe.
- Nuestros antepasados. ja kibeiltiki.
- Tenemos los mismos antepasados.
junta ibeil aytik.
- Los antepasados de uds. ja ma
ek paxta awujilex.
- Nuestros antepasados tojolabales.
ja jmexep jtatawelotik ja kentik
tojolabalotiki.
anteproyecto. ja schapjel ja yejtal jun
luwar yuj ja pilaluumi.
anterior. mito.
- Anterior a su llegada nos juntamos.
mito jaki jtsomo jbajtikon.
anterioridad. mito.
- Vamos a reunirnos con anterioridad
a su llegada. yajni mito xjaki oj
jtsom jbajtik.
antes.
1
-ajyi, mas lek...sok.
- Antes no lo quiso. ja ajyii mi
skana.
- Antes servir que ser servido. mas
lek oj makunikotik yuj sok ja oj
makunuk kujtik.
2
- antes bien. yujxta.
- No te pegamos, antes bien nos
pegaste. mi jmakawatikon yujxta
jamakawotikon.
3
- antes de. kechanxta jaman,
skanato, mito.

- El da antes de tu salida.
kechanxta jaman jun kaku ojxa
wajan.
- Una hora antes de la comida.
skanato jun ora ba jwaeltik.
- Te duele antes de la comida?
wan ma xyajbi ja mito lawai.
4
- antes que. yajni mito, ja yora
mito.
- Antes que cante el gallo nos
levantaremos. yajni mito xok ja
muti oj kekotik.
- Antes que naciera muri mi abuela.
ja yora mito lapojkiyon chami ja
jmexepi.
antesala. kutsan yaman ti ba sti
naits.
- Hacer antesala. majlani.
anti... kondra, kontra, krontra. [ti ba
kastiya anti wa slaka sbaj sok
pilan kumal. ojxa awile chaboxe
senya ti ba yibeli].
antibitico. jitsan tike an wa smaka
sbej ja microbio ba mi oj
pojxuk ti ba kojoltik ja yuj ja
skontra ja microbio.
anticapitalista. ja skontra ja ajwalali.
capitalista.
anticipar. wa xkulaxi chikan jas
mito skakuiluk.
- Anticiparon la romera. waj
kuanel mito skakuiluk.
- Anticipar la paga de la deuda.
ojxa jtup ja jeli anima mito
skakuiluk.
anticiparse. ek bajtan, jaki mito
styempouk.
- Me voy a anticipar. oj ekon
bajtan.
- Se anticiparon las lluvias. jak ja
jai mito styempouk.
anticipo. ja bajtan tanto ja stsakoli ta
wa xtupxi takaltakal.
79

anticlerical-antropfago

anticlerical. kronta wa xyila ja pagre


jumasai.
anticolonialista. ja ma kronta wa xyila
ja jnali ta wa sjapa ja sluum ja
swinkili.
colonizar colonialismo.
anticomunista. kronta wa xyila ja
komonali. comunismo rgimen
comunista.
anticonceptivo,-a. jun tike an ba mi
oj untikanukotik.
anticonformista. kronta wa xyila ja
smodo ja smojei.
anticonstitucional. wa skoko ja snan
ley. constitucin.
anticristiano,-a. kronta wa xyila ja
sjejel ja jtatik jesukristo.
Anticristo. ja ma wa skana oj
sjomtalaan ja kuuman jtatik
jesukristo.
anticuado,-a. pokoxa mixa xmakuni.
antidemocrtico,-a. kronta wa xyila ja
komoni. rgimen democrtico.
antdoto. koltanum.
- El trabajo es un antdoto contra la
borrachera.
ja atel jani
koltanum ba mi oj yakbukotik.
antiesclavista. kronta wa xyila ja
yajwalil ja baldiyanoi.
antievanglico,-a. kronta wa xyila ja
sjejel ja jtatik jesukristo.
antigubernamental. kronta wa xyila ja
gobyernoi.
antiguamente. ja najatei.
- Como sucedi antiguamente. jastal
ekta ja najatei.
antigedad. ja najatei.
- As sucedi en la antigedad.
jachuk ekta ja najatei .
antiguo,-a. poko, pokoal, najatexa.
- Antiguo cementerio. poko
kampusanto.
- Antiguo testamento. poko trato,
80

ja poko sjuunil ja jtatik dyosi.


- Los antiguos. ja poko winikei.
- Mi hacha es antigua. najatexa ja
kecheji.
antihiginico,-a. mi xmakuni ti ba
kasyadoiltik. higinico.
antihumano,-a. kronta wa xyila ba
lek oj ek yuj ja ixuk winik
jumasai.
antiimperialista. kronta wa xyila ja
gobyerno ti ba pilan luum yuj ja
wa
xyaa
kankotik
lokan.
imperialismo.
antilegal. wa skoko ja leyi.
antipaldico,-a. wa skoltayotik ta ay
kiojtik ujchum.
antiptico,-a. kurik, kistal.
- Su conducta es muy antiptica. jel
kurik ja smodoi .
antirrbico,-a. jun tike an
wa
skoltayotik ta ay kiojtik yaj
olom tsi.
antisptico,-a. lajan sok jun an wa
skolta ba mi oj kauk chikan
jas.
antisocial. pilpil winik ma pilpil ixuk.
antituberculoso,-a.
ja ani wa
skoltayotik ta ay kiojtik sak
ojob.
antojarse. amento, ok skujol, ok
yuj.
- Se le antoja carne. amento
baket.
- Se nos antoja el pantaln. jel
xok jkujoltik ja pantaloni.
- Se te antoja el aguacate. wa
laoki yuj ja oni.
antojo. sboboil.
antorcha. yajlubil kak.
antro. keen.
antropfago,-a. kuxabaket kristyano.
[jach yala jnal ja ajyii, ja
jmexep jtatawelotik skuxu ja

antropologa-apabullarse
sbaket ja ixuk winikei. yujxta
mi meranuk].
antropologa. jun tike ciencia wa
skana oj yab lek sbej ja tuktukil
smodo
ja kristyanoaltiki. [wa
skana oj snebe ja jastal ja
indyoi , mi skana oj snebe ja
smodo ja jnali].
antropolgico,-a. ti ba antropologa.
antroplogo,-a. ja ma wa xyaa sbaj
sok ja antropologa.
antsiln [comiteco]. antsel.
anual, anualmente. jujune jabil, jabil
jabil.
anublarse. musnaji.
- Ya se va anublar el cielo. ojxa
musnajuk ja satkinali.
anudar. bojo, bojwani.
- Anud el cushpat con el mecate.
sbojo ja kuchpat ba oj och ja
yoki.
- No sabe anudar. mi snaa ja
bojwaneli.
anuencia. akwerdo ay sok.
- Me fui a Comitn con la anuencia
de mi pap. wajyon chonab yuj ja
akwerdo ay jmok ja jtati.
anulacin. skokjel. anular.
anular. koko.
- Vamos a anular el contrato. oj
jkoktik ja tratoi.
anunciar. ala yabi, jeka juun, jeka
rason.
- Me anunci que no vendr. yala
kabi mi oj jakuk.
- Nos lo vas a anunciar. oj ajek
kitikon rason.
anuncio. rason.
anverso. sat.
- Ya se gast el anverso del peso.
jomelxa ja sat ja pesoi.
anzuelo. answelo.
aadir. aa ochuk.

- Tiene tres caballos. Si aade dos,


ya tendr cinco. oxkotane ja
skawuji. ta oj ya ochuk
chakotane
ojxa
ajyuk
jokotane sbaj yena.
aejo,-a. ayxa jun jabil ma mas
jitsanxa.
aicos. yal chin xen yaman kani ta
wa xkoktalaxi jun jas.
- Hacer aicos. koktalaan.
ao.
1
- jabil.
[wa xsututi ti ba stitik kaku ja
luumkinali. ba jun jabil wa
xsututi jun ek ele. ba jun jabil
ayni 365 kaku].
- El ao pasado. jujnabe.
- El ao que viene. jujnab.
- Este ao. yan jabil, ja jabil
iti.
- Hasta otro ao. manto jujnab.
2
- Ao bisiesto. ja chantike jabil
ay
yioj
366
kaku mi
kechanuk 365 kaku. ja yuj
wa xoch
29 kaku ti ba
jebrero mi kechanuk 28 lajan sok
ti ba chikan jas jabil. wa
xtaatik jabil bisiesto ti ba
2004 sok 2008. intercalar.
3
- Ao escolar. ja jabil ti ba
snebjel ti ba yoj eskwela sbaj
mandaranum. wa xkei ti ba
septyembre wa xchaki ti ba
junyo. yujxta jabil jabil wa
xtukbi ja jabil iti.
aorar. tabtuni skujol.
- Aoro mi casa. wa xtabtuni
jkujol ba jnaji.
aovado,-a. tasaw, tasan [regional],
makaris, tekeris.
apabullarse. ke sni skujol.
- Me apabull porque me despreci.
keta sni
jkujol yuj
ja
81

apacentar-apariencia

skenayon.
apacentar. talna ja wakaxi.
- Apacent el ganado. stalna ja
wakaxi.
apacible. xlikiki.
- Viento apacible. xlikiki ja iki.
apaciguar. lama.
- Apacigu la bulla. slama ja
buyai.
apachurrar. pacha.
- Te apachurr el pie. spacha
wawoki.
apadrinar. ayjadoan.
- Quiero que me apadrines. wa
xkana oj awayjadoukon.
apagado,-a. tupta.
apagador,-a. tupuman nichim.
apagar. tupu, pulu.
- Apag la vela. stupu ja nichimi.
- Apagar cal. puluj taan.
- Apag la cal. spulu ja taani.
apagarse. tupi, kikbi.
- No se apaga el ojo de agua. mi
xtupi ja satjai.
- Se apag la vela. tupta nichim.
- El fuego se apag. kikbita
kak.
apalancar. baltsun, jacha.
- Vamos a apalancar el rbol. oj
jbaltsuktik ja tei.
- Apalanc la roca. sjacha ja toni.
apalear. garote aa yi.
- Le apalearon. garote yaa yi.
apantallado,-a. sonso.
aparador. jun tike yetal sekaltik.
aparato. makina.
- Aparato digestivo.
atijum
jlukumtik.
- Aparato reproductivo. jwinkiltik.
- Aparato respiratorio.
wa
xkiajtik ik sok.
aparcera. ba wa sloko yi xen
luum jun swinkil ja ajwalali ba
82

oj spuk sbaje ja sbaali


anima mi oj atijuk ja ajwalali.
aparcero,-a. jun ajwalal wa sloko yi
xen sluum jun swinkil. oj
spuk
sbaje
ja sbaali.
mediero
aparear. laja.
- Aparearon sus casas. slajawe ja
snajei.
aparecer. chijkaji.
- Todava no aparece su casa. mito
xchijkaji ja snaji.
aparejar. chapa.
- Se aparejaron para ir a Comitn.
schapa
sbaj
ba
oj
chonabanuke.
aparentar. jea wawes.
- Aparenta ser pobre pero tiene
dinero. wa sjea yes jun pobre
yujxta ay stakin.
aparente. lajan sok yujxta mi meranuk.
- El espantapjaros tiene la forma
aparente de un hombre pero no lo es.
lajan sok winik ja wenexi yujxta
mi meranuk.
aparicin. [en el sueo]. swayich.
- Tiene una aparicin en el sueo.
wa swaychin jun swayich.
apariencia.
1
- chikan.
- Todas estas costumbres tienen la
apariencia de ser comunes a
nosotros pero no logramos con stas
la sociedad justa. spetsanil ja
kostumbre iti chikan komon
aytik pe yujxta mi xbob jtatik
sok ja jlekilaltiki.
2
- Darse la apariencia. jea abaj,
kulan abaj.
- Se da la apariencia de un ladino.
wa sjea sbaj lajan sok jnal.
- Se da la apariencia de un finquero.
wa skulan sbaj jun ajwalal.

apartado-apenas

apartado,-a. chayan, pilanpilan, pilpil.


- Lugar apartado. chayan luwar.
- Su casa est apartada. pilanpilan
kan ja snaji.
- Hombre apartado. pilpil winik.
apartar. aa eluk, jitsa.
- Apart su casa [de la de sus
paps]. yaa eluk ja snaji.
- Apart un huevo. sjitsa jun
nolob.
- Me apart de que no robara la
muchacha. smonowon ba mi oj
jok ja akixi.
apartarse. el abaj, jits abaj, pil
abaj.
- Aprtate de lo que haces. el
abaj sok ja jastal wa xakulana.
- Se apart un poco. sjitsa sbaj.
- Se apart de la comunidad. spila
sbaj ti ba jkomontikoni.
aparte. pilan.
- El frijol y el maz estn aparte. pilan
ja cheneki sok ja iximi.
apartheid. ti ba pilan luum pilanxa ja
mandaranum ja ajyii frica.
wa spila ja indijena. mi xoch
sok ja jnali. pilan ja stsakoli.
pilan ja yateli.
pilan
ja
aktobusi. pilan ja snajei. jach
yaa
kulan ja jnali yuj ja
mandaranum ja yenlei anima
jel tusane. Africa del Sur ja
sbiil ja luum jawi. jel tsats
ajyi ja ixtalajeli ti ba luwar jawi.
chaki ja ba jabil 1994.
apaste. sek.
apata. mi xkanxi yuj.
- Muestra apata en el trabajo. mi
xkanxi yuj ja ateli.
aptico,-a. mi bibouk.
apea. maneya, schuyulabil.
apealar. chuyu.
- Apeal el ganado. schuyu ja

wakaxi.
apear. koi ti ba kawu.
- Ape el caballo. koyon ti ba
kawu.
apechugar. kuchu wakujol.
- Vamos a apechugar con las
dificultades. oj jkuch jkujoltik ja
wokoli.
apedrear. ton aa yi, ton jipa yi,
chojo ton.
- Nos apedrearon.
ton yaa
kitikon.
- Le apedrearon. schojowe ton.
apegarse. nocho.
- Se apeg a su hermano. snocho
ja sbankili.
apelar. kana yi.
- Apel al juez de una condena.
skana yi ja jwesi ba mi oj ya
yi ja kastigoi.
apelotonar [tela, papel]. muchu.
- Apeloton la tela. smuchu ja
kuutsi.
apellido. biil.
- Cal es tu apellido, Ramn? jas
ramon wabiili.
apenar. kulan chingar.
- El accidente me apena. wa
skulanon chingar ja desgrasyai.
apenarse. chaychuni.
- Se va a apenar mucho. jel oj
chaychunuk.
apenas.
1
- wajto, kechan pabor.
- Apenas lleg, encontr por
casualidad a su compaero. wajto
kotuk staspun sbaj
sok ja
smoji.
- Apenas o que acab de hablar, sal.
kechan
pabor
kab
chak
kumanuk, elyon.
2
- tusan skana mi.
- Apenas no se compone. tusan
83

apendejar-apisonar

skana mi oj tojbuk.
apendejar. maka sat.
- El patrn nos apendeja. wa smaka
jsatik ja ajwalali.
apndice.
1
- snej ba chikan jas.
- Apndice de un libro. ja snej jun
juun.
2
- jun chin xetan lajan sok snej
ti ba chak jtoptik.
apendicitis. jun tike chamel ti ba
chak jtoptik. jel yaj wa xkabtik.
ayto xejnel. tilan oj kiltik
wewo, wewo ja loktori. apndice.
apercibir.
1
- chapa.
- Nos apercibimos para ir a Comitn.
oj jchap jbajtik ba oj
chonabanukotik.
2
- utaj
- Nos apercibi. yutajotik.
3
- ila.
- No lo apercibo. mi xkila.
apero. yatijub ba chikan jas atel.
- Aperos de labranza. katijubtik
ti ba kalajtik.
apertura. ke.
- Este da es la apertura de nuestro
curso para aprender a manejar el
autobs.
ja kaku iti ke
jnebtikon ja syamjel aktobus.
apestar. tubi, tuujaxi, tuujbi.
- Las botas apestan mucho. jel
xtubi ja botai.
- El zorrillo apesta. wa xtuujaxi ja
paayi.
apestoso,-a. tuuj.
- Lo apestoso del puerco.
ja
stuujil ja chitami.
- Estoy apestoso. tuujon.
- Apestoso [de cadveres o de la
carroa]. kumaj, skumajil.
- La sangre de un muerto tiene un
84

olor apestoso. jel kumaj ja yik ja


schikel jun chamel winik.
apetecer. ok skujol, ok yuj.
- Apetecemos el pantaln. jel
xok jkujoltik ja pantaloni.
- Apeteces carne. wa laoki yuj ja
baketi.
apetito. wain, wai.
- Tengo apetito. wa xkab wain.
- Tienes apetito? wan ma lawai.
- Sin apetito. paktop.
- No tengo apetito. paktopon.
pice.
1
- sni.
- Apice del cerro. sni wits.
2
- tusila lajan sok mini.
- No voy a ceder ni un pice. mini
oj kokxukon mini jasa.
apicultor. talnachab.
apicultura. stalnajel chab.
apilado,-a. latsan.
- El maz est apilado. latsan ay ja
iximi.
apilador,-a. latsuman
apilar. latsa, tatalaan.
- Apil el maz. slatsa ja iximi.
- Apil los cajetes. statalaan ja
seki.
apiado,-a. botsan, latsan.
- La gente est apiada en la feria.
botsanxta ja kristyano ti ba
kin.
- Estamos apiados en el autobs.
latsan aytik ti ba yoj aktobus.
apiarse. nololji, nololi.
- Las gentes se apiaron en la feria.
nololjiye ja kristyano ti ba
kin.
apisonadora. niwan stumtsinulabil
wa spaka ja luumi ti ba
skulajel ja niwan beji.
apisonar. tumtsin.
- Apizon la tierra para apretarla en

aplacar-apcrifo
el hoyo. stumtsin ja luumi ba oj
spake ti ba skejnal.
aplacar. lama.
aplanado,-a. lepan.
- Tronco aplanado. lepan te.
- No aplanado. chetan.
aplanar. lepanbes, tsepa.
- Aplan el trozo. slepanbes ja
akei.
- El viento aplan la casa. stsepa
man luum ja snaj ja iki.
aplanarse. el sgana.
- Ya me aplan. elta jgana.
aplastado,-a. senan, ilben, pachan,
spachulabil.
- El maz est aplastado. senan ja
iximi.
- La milpa est aplastada. senan
luum.
- Nuestra milpa est aplastada.
ilben ja kalajtiki.
- Su pie est aplastado.
kan
pachan ja yoki.
aplastador,-a. stenulabil.
- El mata moscas es un aplastador.
ja
snutsulabil us
jani
stenulabil.
aplastar.
kena, latsa, pacha,
pachwani, tuxpin yi.
- La roca aplast a Pablo. skena ja
pablo ja toni.
- La roca me aplast la mano.
slatsa ja jkab ja toni.
- Est aplastando cosas.
wan
pachwanel.
- Aplasta la tortilla. wa stuxpin ja
waji.
- Aplastar [cosas suaves]. puchu,
putsu.
aplastarse [cosas duras]. pachi.
- El vaso se va a aplastar. oj
pachuk ja basoi.
- Aplastarse [cosas suaves].

puchi, putsi.
- Su sombrero se aplast. puchta
ja spisolomi.
aplaudidores. taxpumane.
- Somos aplaudidores. taxpumanotik.
aplaudir. paktsun wakabi, tuxpin
wakabi.
- Vamos a aplaudir. oj jpaktsuk ja
jkabtiki.
- Aplaudieron. stuxpin ja skabei.
aplauso. paktsun wakabi, staxpujel
jkabtik.
- Vamos a darle un aplauso. oj
jpaktsuk yi ja jkabtiki.
- Su aplauso.
ja
staxpujel
skabei.
aplazamiento. wa xjitsxi ja skakuil.
aplazar.
aplazar. jitsa ja skakuil.
- Aplaz la junta.
sjitsa ja
skakuil ja tsomjeli.
aplicacin.
1
- axi ochuk.
- Aplicacin necesaria de la teora a
la prctica. tilan oj ya ochuk ja
yaljel ti ba atel.
2
- wajel skujol.
- Trabaja con aplicacin. wan wajel
skujol ja ateli.
aplicar. aa ochuk.
- Aplic la pintura. yaa ochuk ja
orchilai.
aplicarse. akaxaxi, akaxbi, waj
skujol.
- Nuestros compaeros se aplicaron
muy bien. jel lek akaxbiyeta ja
jmojtiki.
- Se aplica en su trabajo. wa xwaj
skujol ja ateli.
apocalipsis. chakel, swayich.
apocar. chinbes.
apcrifo.,-a. mi meranuk.
apoderado,-a. slokol, ja sparte.
85

apoderado-apoyar

- He llegado apoderado por la


comunidad. julelon slokol ja
jkomoni.
- No irs apoderado por el patrn.
mi oj wajan ja sparte ja ajwalali.
apoderar. aa lokolanuk.
- La asamblea me apoder para
arreglar el problema agrario. yaa
lokolanukon
ja tsomjel ja
jkomoni ba
oj jchap ja
jluumtikoni.
apoderarse. japa, bajan, ochi.
- Se apoderaron de nuestras tierras.
sjapa kitik ja jluumtiki.
- Se apoder de nuestro ganado.
sbajan ja jwakaxtikoni.
- La vergenza se apoder de
nosotros. ochta ba kaltsiltik ja
kixweli.
apodo. ixta biilal lajan sok cholenko,
ma lochenko, ma moteko, ma
petenko.
apogeo. ja ba mas.
- En el apogeo de nuestra lucha. ja
ba mas tsats ja jluchatiki.
- En el apogeo de nuestra vida. ja
ba mas kiptik ay kiojtik ti ba
jsakaniltik.
apolillar. chajnulaxi.
- Esta falda se apolill. chajnulaxita
ja juna iti.
apoltico,-a. mi yocheluk ta sbej lek
ma mi sbejuk wa xatiji ja ma
ay yateli.
apologtico,-a. wa skolta sbaj sok ja
sloili.
- Palabra apologtica. jun sloil wa
skolta sbaj sok jun winkil.
apologa. jun tike loil wa skolta sbaj
sok jun winkil ba oj sje mey
smul.
aporrear. garote aa yi.
aportacin.
ja jastik
wa xaxi.
86

aportar.
aportar. aa, aa ochuk.
- No quiere aportar nada a nuestra
cooperativa. mi skana oj ya
mini jasa ja ba jkoperatibatiki.
- Cada uno vamos a aportar $5.00.
oj katik ochuk jotike peso.
aporte.
aportacin.
aposento.
1
- kutsan yaman ti ba yoj naits.
2
- jijlub.
apostar. jun tike tajnel. [wa skulan
jun akwerdo ojni stupa ja ma
wa xkulaji ganar. ja ba niwak
chonab
wa
skanawe
ja
mandaranum oj ajyuk ja tajnel
jawi oj skul ganar ma miyuk ja
matik ya ochuk jitsan takin ja
ba tajnel iti].
apostarse. waj kalan.
- Me apost en la puerta. wajyon
kalan ti ba sti naits.
apstata. ja ma kronta wa xyila ja
sjejel ja pagre jumasai.
apostatar. kronta ila ja sjejel ja
pagre jumasai.
apstol. jekabanum.
apostolado. ja schol ja jekabanumi.
apostlico,-a.
1
- sbaj jekabanum.
2
- sbaj jtatik obispo ti ba
roma. papa.
apstrofe. utanelxa.
apoyado,-a. kachan, amam, anan.
- Estoy apoyado en la pared.
kachanon ti ba sat naits.
- El rbol talado est apoyado en la
roca. amam ay ja xutubal te ti
ba niwan ton.
apoyar. aa kachan, ipan, kolta.
- Apoy el machete en el muro.
yaa kachan ja smachit ti ba
tsakab.

apoyarse-apresurarse
- Me apoyo en la mesa para no caer.
wa xkipan ja mesa ba mi oj
mokon.
- Nos apoy en nuestras dificultades.
skoltayotikon ti ba jwokoltikon.
apoyarse. kachani, kachkani, waj
kalan, lakani.
- Me apoy en el cerco.
kachaniyon ti ba makbal.
- Me apoy en el rbol. wajyon
kalan ti ba te.
- M e a p o y con la espalda en el
rbol. lakaniyon sok ja jpatiktik
ti ba te.
- Apoyarse en los codos. aa
kajan.
- Se apoya en los codos sobre la
mesa. wa xyaa kajan ba mesa.
apoyo. kolta.
- No nos da apoyo. mi skoltayotikon.
- Falta apoyo.
wa
skana
skoltajel.
apreciable. kisben.
- Es un hombre apreciable. kisben
ja tan winiki.
apreciacin.
1
- skulajel tanto ja stsakol jun
bolmal.
2
- kiswanel.
apreciar.
1
- aa kulan ja stsakol.
- Apreci el carnero en 200 pesos.
yaa kulan ja stsakol ja cheji ba
200 peso.
3
- kisa.
- Aprecia mucho a sus compaeros.
jel skisa ja smoj jumasai.
4
- apreciar en menos. menos ila,
mas menosxa ila.
- Nos aprecia en menos que a los
ladinos. menos wa xyilawotik sok
ja jnali.
aprehender. yama.

- Aprehendieron
al
ladrn.
syamawe ja elkanumi.
apremiar.
1
- tena.
- Me apremia para que vaya con l.
wa stenawon ba oj wajkon sok.
2
- necesidaaxi.
- No le apremia llegar a Comitn.
mi xnesesidaaxi oj kotuk ba
chonab.
3
- tilan.
- Apremia construir la casa. tilan
oj jtojbestik ja naitsi.
- Me apremia ir a Comitn. tilan
oj wajkon ba chonab.
apremio.
1
- karera.
2
- ordenxa ay ba oj tupxuk ja
kontrobusyoni.
aprender. kan ba skujol, neba.
- No lo aprend. mi kan ba
jkujol.
- Lo voy a aprender. oj jnebe.
- Lo aprendi de nosotros. snebata
kitik.
aprendiz. nebuman, nebwanum.
- La aprendiz de la alfarera. ja
snebuman ja kulaoxomi.
aprensin. lajan sok xiwel.
aprensivo,-a. tolabida wan xiwel yuj ja
chikan jas anima mi jas ay.
apresar. aa ochuk preso, lutu ba
preso.
- No me apresaron. mi yaa
ochkon preso.
- Te apresaron. slutuwa
ba
preso.
aprestar. chapa.
apresuradamente. jutsinxa.
apresurarse. nuts abaj.
- Se apresur por llegar. snutsu
sbaj ba oj kotuk.
apretado,-a. pitan.
87

apretado-aprovechado

- Apretado [de ropa empacada].


wolan.
- Apretado [debajo del brazo].
lutsan.
- Tengo el libro apretado debajo del
brazo. lutsan ba jkab sok ja
juuni.
- Apretado [entre las piernas].
lotan.
- Tengo el costal apretado entre las
piernas.
lotan ba koki sok
koxtali ti ba snalan.
apretar.
1
- pita, pitwani, kulan chingar,
moto.
- Me aprieta el caite. wa spitawon
ja sxanabi.
- Aprieta mucho. jel xpitwani.
- El pantaln me aprieta. wa
skulanon chingar ja jpantaloni.
- El tronco me aprieta al cargarlo.
wa smotowon ja lata ba
skuchjel.
2
- tena, tenwani.
- Nos aprieta el patrn.
wa
stenawotikon ja ajwalali.
- Apritalo. tenaxa.
- Aprieta mucho. jel xtenwani.
3
- apretar contra. loto.
- Aprieto las piernas contra el
caballo. wa xloto ja koki ba
kawu.
4
- apretar [el hilo al tejer redes].
sita.
5
- apretar [pies, piernas]. lotwani.
- Est apretando [los pies]. wan
lotwanel.
6
- apretar [tierra]. paka.
- Apret la tierra con pisn. spaka
ja luumi sok stumtsinulabil.
apretarse. pichi.
- El molino debe ser apretado. tilan
oj pichuk ja molinoi.
88

apretujado,-a. wolan.
- Mi camisa est apretujada en el
morral. kan wolan ja jkui ba
jmoral.
apretujar. wolo, muchu.
- Voy a apretujar el calzn en el
morral. oj jwole ja jwexi ba
jmoral.
- Apretuj el papel. smuchu ja
juuni.
aprisa. jel lijero.
- Habl aprisa. jel lijero kumani.
aprisionar. aa ochuk preso, lutu ba
preso.
- Me aprision. yaa ochkon
preso.
- Nos va a aprisionar. oj slutotikon ba preso.
aprobacin. akwerdo, lajubal.
aprobar. akwerdo ay, lek ila.
- Aprob nuestro casamiento.
akwerdo ay oj nupanukotik.
- Aprobamos la asamblea. lek
kilatikon ja tsomjeli.
apropiable. oj sbajan, oj sbajuk.
- La milpa del pobre no es
apropiable. mi xbob oj jbajtik
ja yalaj ja pobre
apropiado,-a. wa xmakuni lek.
apropiarse. bajan, bajin, bajwani.
- Los soldados se apropiaron de
nuestra casas. sbajan ja jnajtik ja
kakanumi.
- Le gusta apropiarse cosas. wa
xkanxi yuj ja bajwaneli.
aprovechable. makunel.
- Tierra aprovechable. makunel ja
luum iti.
aprovechado,-a.
1
- wa xyaa sbaj lek.
- Un estudiante muy aprovechable.
jun eskwelante jel lek wa xyaa
sbaj.

aprovechamiento-apunte
2

- yaa el kani lom.


- Patrn aprovechado. jun ajwalal
wa xyaa el kani lom ja ba
yatel ja yatijumi.
aprovechamiento. yajel makunuk.
aprovechar.
1
- makuni.
- Slo pasearse, no aprovecha ese
da entero. kechan paxalanel mi
xmakuni ja snajtil ja kaku jawi.
- El machete pequeo no aprovecha
para rozar. mi xmakuni ba loxnel
ja koyini.
2
- aa makunuk.
- Aprovechamos el domingo para
tapiscar. oj katik makunuk ja
domingo ba oj wajtik jachoj.
3
- jel lek neba.
Los
alumnos
aprovechan
muchsimo con este maestro. jel lek
juntiro wa
snebawe
ja
nebwanumi sok ja jeuman juun
iti.
4
- aprovechar para. -an.
- Aprovecho el costal para montura.
wa xsiyaan ja koxtali.
- Aprovecho la limeta para tecomate.
wa stsujan ja limetai.
- Aprovechamos un rbol en el arroyo
para cruzar el agua. wa xbejantik
jun te ti ba ukum ba oj
jkutstik ja jai.
- Aprovecho la cueva como casa.
wa xnaitsan ja keeni.
- Aprovechamos el domingo para
tapiscar. wa xjachojantik ja
domingoi.
aprovecharse.
1
- makuni.
- El arroyo se aprovecha para regar.
wa xmakuni ba ulbanel ja
ukumi.
- Nos aprovechamos de la tierra del

finquero porque no la usa para nada.


oj katik makunuk kujtik ja
sluum ja ajwalali yuj ja lom
kani.
2
- mas lek oj eluk sok.
- Nos aprovechamos de los precios
bajos en la feria. mas lek oj
elkotik sok ja koel stsakol ti ba
kini.
3
- iaj kani lom.
- Se aprovecha de nuestro trabajo.
wa xyiaj kani lom ja kateltiki.
aproximadamente. tusan skana.
- Tapiscamos aproximadamente 15
zontes. tusan skana oj jachtik
jolajune xaane.
aproximar. mojo.
aptitud. yarechoil.
apto,-a. arecho.
- Es muy apto para aprender a leer y
escribir. jel arecho oj sneb
juun.
apuesta. apostar.
apuesto,-a. snup.
- Muchacha apuesta. jel snup ja
akix jawi.
apuntar.
1
- tsijba.
- Voy a apuntar lo que pienso. oj
jtsijba jas xchi ja jkujoli.
2
- chima, chutu, tujka, tujkani.
- Apunt la paloma con el rifle.
jchima yi ja pumusi sok ja
jtujkanubi.
- Apunt con el rifle al tejn.
schutu
ja
kojtomi
sok
stujkanub.
- Apunta con el rifle. wa stujka
sok stakin.
- Est apuntando. wan tujkanel.
apunte. juun, tsijbanel.
- Tom apuntes de lo que dijo el
ingeniero. stsijba ja wa xyala
89

apualado-arbitraje

kabtik ja pilaluumi.
apualado,-a. tewubal.
apualar. tewa.
- Quiso apualarme. skana oj
stewon.
apurarse.
1
- nuts abaj.
- Aprate, ya nos vamos! nuts
abaj, ojxa wajtik.
- Aprate a comer!. lana xchay.
[no bien hablado].
2
- cham skujol.
- No te apures, te vas a mejorar. mi
xcham akujol ojxa tojban.
apuro. ajnel jomol.
- No aprendo cuando me enseas
con apuros. mi xkan jkujol ja jel
ajnel jomol wa xajea ki.
- Estar en apuros.
tenubal,
aplijido.
- Estamos en apuros por el trabajo.
tenubalotikon
yuj
ja
kateltikoni.
- Estoy en apuros. aplijido ayon.
aquel. tan.
- Aquel hombre. ja tan winiki.
- El hombre aquel. ja tan winiki.
- Aquel toro. ja tan wakaxi.
- Aquellos cerros. ja tanatik wits
aquel, aquella. jaw.
- Aquel joven. ja kerem jawi.
- Aquella mujer. ja jaw ixuk.
- Aquellos hombres. ja jaw winik
jumasai.
aqul, aqulla. yena.
aquella. men, min.
- Aquella mujer. ja men ixuki.
- La mujer aquella. ja men ixuki,
- Aquella muchacha. ja min
akixi.
- Aquellas escobas. ja mentik mes.
- Aquellas muchachas. ja mentik
akixuk.
90

aquellos. tantik.
- Aquellos jvenes.
ja tantik
kerem.
- Aquellos cerros. ja tantik wits.
- Aquellos toros. ja tantik wakax.
aqullos, aqullas. yenle.
- No conozco a aqullos. mi xnaa
sbaj ja yenlei.
aqu. ili.
- Ven aqu. la ili.
- Aqu. ba ili.
- Aqu mismo. ti tini.
- Aqu est. itule, itule.
- Aqu estoy. itulon.
- Aqu tenga!. ito.
aquiescencia. akwerdo.
aquietar. lama.
- Aquiet la bulla. slama ja buyai.
aquiles. schuxuwil stop koktik.
arable. jutben.
- Suelo arable. jutben luum.
arcnidos. jitsan tike yal chan waxake
ja yoki lajan sok am, tsek sok ja
smojei.
arado. arado, sjutulabil.
arador. jutuman, yamuman wakax.
arancel. jun tike kontrobusyon wa
xtupxi ti ba aduana.
arancelario,-a. sbaj arancel.
araa. am.
- Araa velluda. chiwoj.
araar. noko sok wawechi.
araazo. nokwanel sok ja yechi.
arar. jutu, jutwani.
- Fui a arar la tierra. wajyon jutuj
luum.
- Estoy arando. wanon jutwanel.
- Quiero arar la milpa. wa xkana
oj jute ja alaji.
arbitraje. stojbesjel jun kumal yuj ja
jwesi.
- Junta de conciliacin y arbitraje.
jun kole sbaj gobyerno wa

arbitrar-arder
stojbes ja spleto ja atijum sok
ja ajwalali.
arbitrar.
1
- kulan markar.
- Arbitr el juego. skulan markar
ti ba tajnel.
2
- tojbes.
- El juez tiene que arbitrar en este
problema. tilan oj stojbes ja
problema it ja jwesi.
arbitrario,-a. mi sbejuk.
- Juez arbitrario. mi sbejuk ja
smodo ja jwesi.
rbitro.
1
- jun tike jwes.
2
- markador.
- Falta el rbitro en el juego. ayto
skana ja markadori ti ba tajnel.
rbol. te.
- Arbol cacho. chojchoy.
- Arbol frutal. tekulte.
- Arbol hueco. jojma te.
arbolado. yaax kul.
arboleda. tealtik.
arboricultor. ja ma wa stalna ja
tealtiki.
arboricultura. stalnajel tealtik.
arbusto. chikan jas tike yal te wa
xke ja skabei ti ba luum.
arca. jun tike snolulabil lajan sok
kopre.
arcada. kotanaltik.
- La arcada del parque de Comitn.
ja kotanaltik ti ba skachinub
chonab.
arcaico,-a. poko.
- El nombre arcaico del machete es.
tsejeb takin. [ja poko sbiil ja
machit jani tsejeb takin].
arcasmo. ja smodo ja kumaneli sok
poko kumal. arcaico.
arcngel. ja kelwanum ti ba
sjekabanum ja jwawtiki.

arcilla. chab ek luum.


arcillosa,-a. ay schab ek luum.
arco.
1
- kotan.
- Hay un arco de flores en la entrada
de la ermita. ay kotan nichim
kotan ti ba sti ermita.
2
- lukan.
- El pico del perico forma un arco.
lukan ja sni ja cheli.
- Arco del violn. skupulabil
bigolin. skab bigolin.
- Arco frontal. bujan ja patani.
- Arco iris. kintum.
- Arco y flechas. pulte, tsitironga
[regional].
archivar. nolo juun.
- Archiv los documentos. snolo ja
juuni. [jitsan majke mixa oj
iljuk jun juun ta nolubalxa. ja
yuj ta wa xyala kabtik lo archiv
lajan sok yaata chayuk.]
archivo. ba wa xnolxi jitsan juun ma
pilan jastik.
arder.
1
- ajli, ajlubani, tsiki, kakbi.
- La lea est ardiendo. wan ajlel
ja sii.
- La lumbre arde. wa xajlubani ja
kaki.
- El fuego est ardiendo. wan ajnel
ja kaki.
- El rbol est ardiendo. wan tsikel
ja tei.
- El comal arde. wa xkakbi ja
sameti.
- Por qu ardes de coraje? jasyuj
wana kakbel.
2
- lemluni, lemelji.
- Va a hacer arder el estmago. oj
ya lemlunuk ja jlukumtiki.
3
- arder bien, no arder bien. nilili,
tilili, tiltuni.
91

ardid-armada

- El fuego arde bien. wa xtilili ja


kaki.
- La lumbre arde muy bien. jel
xnilili ja kaki.
- La lumbre no arde bien. wa
xtiltuni ja kaki.
4
- arder [en los labios]. tiltuni.
- Nos arden los labios por el chile.
wa xtiltuni ja stsujmil jtitik yuj
ja ichi.
ardid. manya.
ardiente. wan tsikel. arder.
ardilla. chu.
- Manada de ardillas. chualtik.
- Ardilla voladora. pejpen chu.
ardor. skakalil.
- El ardor del sol. ja skakalil ja
kakui.
- Ardor del estmago.
kak
slukum.
- Con ardor. aa abaj.
- No trabaja con ardor. mi xyaa
sbaj ti ba ateli.
arduo,-a. jel tsats.
- El trabajo es arduo. jel tsats ay
ja ateli.
rea.
1
- ja sniwakil ja sat ja luumi.
- El rea del solar. ja sniwakil ja
sat ja makai.
2
- Diez por diez metros. lajune
metro kwadrado.
arena. jijkab, arena, arina.
arenal.
jijkabaltik,
arenaaltik,
arinaaltik.
arenoso,-a. ay sjijkab.
- Suelo arenoso.
luum
ay
sjijkab.
arete. lijchikin, likchikin.
argolla. jun tike yal chin aro.
arguir. jea.
- Arguy a favor de nuestras
costumbres. sjea ja slekil ja
92

jkostumbretiki.
- Arguy en contra de la cooperativa.
sjea ja smaloil ja koperatibai.
argumentar. arguir.
argumento. jun rason wa xjexi.
- Argument en favor de nuestra
unin. ja rason wa sjexi oj yab
sbej ja slekil ja kunyontiki.
aridecer. takjes, takji.
- Dicen que la rozadura aridece el
suelo. wa xyalawe wa stakjes ja
luum ja loxneli.
- El suelo se arideci. takji ele ja
luumi.
rido,-a. takin.
- Tierra rida. takin luum.
arijo,-a. jel kun wa xjutxi.
- Tierra arija. jel kun wa xjutxi ja
luumi.
arisco,-a. arisko.
- La yegua es muy arisca. jel arisko
ja men kawuji.
aristocracia.
1
- snolanal ja ajwalali wa sbiilan
sbaje mero lekil winkil aye.
2
- ja mandaraneli sbaj ja ajwalal
jumasai.
aristcrata. ajwalal. aristocracia.
aristocrtico,-a. sbaj ajwalal. [wa
xyalawe jel lek ja smodoi].
aristocracia.
aritmtica. kwenta, yajtabajel.
- Nos ensea aritmtica. wa sjea
kitik kwenta.
arma. takin, tujkanub, spetsanil ja
katijubtik wa xmakuni ba oj
jkultik luchar sok.
- Armas de fuego.
takin,
tujkanub, tujkub.
- No tengo arma de fuego. mey
jtujkanub.
armada. spetsanil ja bejyum ba sat
ja sbaj jun mandaranum wa

armadillo-arqueado
xmakuni yuj ba kakanel.
armadillo. iboy.
armado,-a.
1
- ay stujkanub.
- Hombre armado. jun winik ay
stujkanub ma chikan jas yatijub
ba oj skolta sbaj. arma.
2
- tojbelxa.
- Autobs armado en Mxico.
tojbelxa ti ba
mejiko ja
aktobus jawi.
armador,-a. tojbesnuman.
armadura del techo sakte.
armamento. takinaltik.
- El armamento de los soldados. ja
stakinaltik
ja
kakanum
jumasai.
armamentista. wa skana oj ajyuk jel
ja
tujkanub
sbaj
ja
kakanumei.
- Carrera armamentista. jujune
gobyerno
wa
smantalaan
tujkanub ba oj snuts ele ja
skontrai sokxa ba oj stene ja
matik ibelajel aye.
armar.
1
- aa yi tujkanub ma pilan
atijubal ba oj skul luchar
sok.
- Nos armaron.
yaa
kitik
tujkanub.
2
- tsomo ja jastiki tilan yuj ba oj
skuluk jun makina.
3
- aa keuk [kumal].
- Pablo arm un pleito. yaa keuk
jun pleto ja pabloi.
armarse.
1
- lea tujkanub.
- Nuestro enemigo est armndose.
wan slejel tujkanub
ja
jkrontatiki.
2
- kei. [kumal].
- Se arm un pleito. keta jun

pleto.
armario. yetal ku.
armazn. yojyal.
- Slo est el armazn. Todava
faltan el techo y las paredes.
kechanto ay ja yojyali. mito
ayuk ja solomi, ja yibeli.
- Hacer el armazn. yojyalan.
- Vamos a hacer el armazn de la
casa. oj jyojyaluktik ja naitsi.
armella.
jun tike klabo ma
stsipulabil ay skoros ti ba
solom.
armera. snajtsil chonatujkanub.
armero. chonatujkanub.
armistico. kan tekan ja kakaneli.
armona.
1
- tsamal lek wa xoki
2
- tsamal lek ja sokan bukan
yelaw.
3
- mey kumal.
- Vivimos en armona en nuestra
comunidad. mey kumal ti ba
jkomontik.
armnica. musika.
armonizar. kela abajex lek, junita oj
ajyuk wa pensarexi.
- No armonizan. mi skela sbaje
lek, mi junitauk ja spensarei.
aro. aro.
aroma. tsamal ik.
aromtico,-a. tsamal ja yiki.
aromatizar. aa ikilaxuk.
- Aromtiz la bebida con
hierbabuena. yaa ikilaxuk ja
solulabil sok araweno.
arpa. arpa. [jun tike kin wa xyaa
okuk ja tsotsili].
arpn. niwan pulte ba oj smil niwak
chay sok.
arqueado,-a. lukan, yakan.
- El pico del perico es arqueado.
lukan ja sni ja cheli.
93

arquear-arrastrar

- El lomo del caballo es arqueado.


yakan ay ja spatik ja kawuji.
arquear. kumtsin.
- Arque la rama. skumtsin ja
skabtei.
arqueologa. jun tike snebjel wa
skana oj sna sbaj jasunka
skulan ja poko winiki. wa slea
poko oxom, poko naits, ma
chikan jas skulan ja poko
winiki.
arquelogo,-a. ja ma wa sneba ja
arqueologa.
arquero. toybinuman pulte.
arquilla. arkiya, albarda.
arquitecto. ja ma snebata skulajel
yejtal ba oj tojbesxuk niwak
naits.
arquitectura. stojbesjel niwak naits.
wa
xjexi
ti ba escuela
universitaria.
- Nuestros antepasados tenan
muchos
conocimientos
de
arquitectura. snaawe lek jastal
oj stojbes niwak naits ja matik
ek paxta kujtiki.
arraigar. echaxi, echbi.
- El frijol que cayo en el suelo
arraig. echaxita ja cheneki
mokta ti ba luum.
arrancador,-.a sopuman.
arrancar.
1
- jotso, sopo, jecha, tocho,
jotstalaan.
- Arrancamos el frijol. jotsotik ja
cheneki.
- Arranc la estaca. sopo ja
pajchuchi.
- Arranc un guineo. sjecha jun
lobal.
- Arranc el papel. stocho ja
juuni.
- Te arranc la camisa. sjotstalaan
94

wakui.
- kutsu.
- Un cohete le arranc la mano.
skutsu ja skabi jun sibak.
3
- wetsa.
- La maleza est muy tupida.
Arranc el frijol con la maleza. jel
pim ja kuli. swetsa ja cheneki
sok ja lom kuli.
4
- ke bejyuk, ajli.
- El autobs no arranca. mi oj
ke bejyuk ja aktobusi.
- La mquina arranc. ajlita ja
makinai.
5
- arrancar [flores]. tuchu.
-Arranqu las flores. jtuchu ja
nichimi.
6
- arrancar [hojas]. jaxa.
- Arranc la juncia. sjaxa ja
xajkiltaji.
7
- arrancar [muchas cosas]. jechtalaan.
- Arrancamos las mazorcas. wa
xjechtalaantik ja iximi.
arranque. ke.
- Arranque de clera. keta ja
skakalil.
- Arranque del autobs. keta
bejyuk ja aktobusi.
arras. lajan sok snaulabil wa xaxi
ti ba nupanel. jujune majke wa
xaxi takin ma ixim.
arrasar. tsepa.
- El viento le arras la casa. stsepa
man luum ja snaj ja iki.
arrastradero. jun bej ba wa xjokxi ja
tei.
arrastrar.
1
- joko, tasa.
- Arrastr los rboles. sjoko ja tei.
- Arrastr a sus compaeros en el
trabajo. sjoko ja smojei ti ba
ateli.
- Arrastr los palos. stasa ja
2

arratrarse-arrendamiento

bokan tei.
- kicha, kixa [regional], kichwani.
- Arrastra el trozo. wa skicha
akei.
- Ando arrastrando el pie. wa
xkixa ja koki.
- Me arrastr frente al juez.
skichawon ja ba sti sat ja
jwesi.
- Est arrastrando. wan kichwanel.
3
- mono.
- Arrastr a la comunidad. smono
ja komoni.
4
- ikxi.
- El trabajo me arrastra mucho. jel
wa xikxi ja [ba] kateli.
5
- arrastrar con el buen ejemplo a los
dems en el trabajo. jokwani.
- Pedro, con su buen ejemplo,
arrastra mucho a los dems en el
trabajo. jel xjokwani ja pegroi.
6
- andar arrastrando.
kichichi,
kixixi [regional].
- Anda arrastrando los pies. wa
xkichichi ja yoki.
arrastrarse.
jaxaxi, bitsilji [de
muchos], bitsitsi.
- Las serpientes se arrastran. wa
xjaxaxi ja chani.
- El ganado se arrastra de tan gordo.
wa xbitsitsi ja wakaxi ta
kojlel lek.
arrastre. kichwanel.
arrear. checha, chechwani.
- Arre los caballos. schecha ja
kawuji.
- Estoy arreando. wanon chechwanel.
arrebatar. aa eluk, japa.
- Me arrebat el sombrero. yaa
eluk ja jpisolomi.
- Nos arrebataron la tierra. sjapa
kitik ja jluumtiki.
arrebolarse. chakbi.
2

- El cielo se arrebol. chakbi ja


satkinali.
arreglado,-a. chapan.
arreglar.
1
- chapa.
- Arreglaron la fiesta. schapa ja
kini.
2
- tojbes.
- Arreglar la pata rota de la mesita
de tortear. oj jtojbes ja kokel
yok ja tsilubwaji.
3
- tujma, utaj.
- Quiere arreglarnos. wa skana oj
yut-otik.
4
- tsakba.
- Arregl su carga. stsakba ja
yijkatsi.
arreglarse. laj abajex, tojbi.
- No estamos divididos. Ya nos
vamos
a
arreglar.
mi
pilanpilanukotik ojxa jlaj jbajtik.
- El problema de la tierra no se ha
arreglado. mito tojbeluk ja luumi.
- Que se las arregle. ti xyila sbaj.
arreglo. schapjel.
arremangar. tsolo.
- Arremang el calzn. stsolo ja
swexi.
arremeter. krontaan.
Arremeti
contra
m.
skrontaanon.
arrendado,-a. slokolabil.
- Terreno arrendado. slokolabil
luum.
arrendador,-a. ja ma wa sloko chikan
jas.
arrendamiento. trato yuj ja lokwaneli
loko.
arrendar.
- Arrend la tierra.
sloko ja
sluumi yuj takin. poko Ley
Federal de Reforma Agraria, art. 52.
arrendarse. lokxi.
95

arrendarse-arrodrigar

- No se arrienda esta casa. mi


xlokxi ja naits iti.
arrendatario,-a.
ja ma wa xyiaj
slokjel jun naits ma jun xen
luum.
arreos. yakil kawu sok schechulabil.
arrepentimiento. kokxel.
arrepentirse. kokxi, jul skujol, naa
abaj.
- Si no se arrepiente tiene que pagar
por su delito. ta mi ka oj
kokxuk tilan oj stup ja smuli.
- Nos arrepentimos porque cometimos
un delito. wa xnaa jbajtik yuj ja
jtaatik jmul.
- No se arrepiente de su delito. mi
xjul skujol yuj ja smuli.
arrestar. lutu ba preso.
- Me arrest. slutuwon ba preso.
arresto. slutjel ba preso.
arriba. keel, kee, tey yuj nalan
chaan.
- Cuesta arriba. keel kinal.
- All arriba. it kee.
- No tengo arriba de $20.00. mey
kioj mas jitsan yuj ja 20 peso.
- Los de arriba. ja mandaranumi.
- Se qued arriba en la lucha. kan
kajan ba sat ja ba swolo
sbaje.
- Arriba de mi pasa un pjaro. tey
kuj nalan chaan wa xek jun yal
chan.
arribar [ac]. jaki, juli.
- Arrib el buque. jaki ja barkoi.
- Arribar [all]. koti.
- Arribar el buque. oj kotuk ja
barkoi.
arribista. jun pilpil winik kechan wa
slea ja slekili. mi yocheluk ja
smojei.
arriendo. trato ti ba slokjel.
- Da en arriendo su tierra. wa xyaa
96

majanel ja sluumi.
arriera.
jokox, tsisim, kitsak
[regional].
- Nido de arrieras. bul jokox.
arriera. chechwanel.
arriero. chechwanum, yatsuman.
arriesgar. kapa.
- Arriesg su dinero para ayudarnos.
skapa ja stakini ba oj
skoltayotik.
arriesgarse. mi xyajna sbaj.
- Te arriesgas para ayudarnos. mi
xawajna abaj ba oj akoltayotikon.
arrimar. mojo.
- Arrimar el hombro. mojtani.
- Arrimaron el hombro en el trabajo
colectivo. mojtaniye ti ba
komon atel.
arrimarse. kitsi jani.
- Arrmense. kitsanik jani.
- Arrimarse en. ipan.
- Me arrimo en la mesa para no
caer. wa xkipan ja mesa ba mi
oj mokon.
arrinconar.
1
- aa ochuk ti ba rinkonil.
- Arrincon la percha. yaa ochuk
ja chiwtei ti ba rinkonil.
2
- tajba.
- Me arrincon por la deuda.
stajbayon yuj ja jeli.
3
- mi skisa.
- Por qu arrinconas a tu compaero?
jas yuj mi oj akise wamoji.
arroba. aroba.
arrodillado,-a. mekan.
arrodillarse. mekani.
- Nos arrodillaremos.
oj
mekanukotikon.
arrodrigar. aa ochuk yipan teil.
- Arrodrig el aguacate.
yaa
ochuk yipan teil ti ba on.
arrogancia. ja smodo ja ma wa

arrogancia-arte
xyaa sbaj jel niwan.
arrogante. chitam choj.
arrogarse. bajan.
- Se arrog el poder aunque no es la
autoridad en nuestra comunidad.
sbajan ja mandaraneli anima
mey yatel ti ba jkomontik.
arrojador,-a. jipwanum.
arrojar.
1
- jipa, poktsin, ixtalaan.
- Arroj las piedras de la milpa.
sjipa ja toni ti ba alaj.
- Arroj el palo. spoktsin ja
bokan tei.
- Arroj la piedra. yixtalaan ja
toni.
2
- lospin, nujtsin.
- Quiso arrojarme desde el
precipicio. skana oj slospukon ti
ba snexanal wits.
- Me arrojaron en la cueva.
snujtsinon ti ba yoj keen.
3
- aa yi.
- Esta milpa nos arrojar 15 zontes.
oj ya kitik jolajune xaane ja
alaj iti.
4
- Arrojar en la cara. tolwani.
- Te arroj el agua en la cara.
tolwaniyon awuj ja jai.
- Arrojar espumarajos. pachpuni.
- Arrojar [lazo]. jima.
arrojo. kujol.
- Sali con arrojo. jun skujol eli.
arrollar.
1
- bala.
- Arroll el petate. sbala ja spopi.
2
- batalaan.
- El mandn quiere arrollarnos. wa
skana oj
sbatalauktik ja
mandaranumi.
arropar. kuan.
- Me arropo con la cobija. wa
xkuan sok chamara.

arroyada, arroyadera. ukum.


arroyar. ukumbes.
- El aguacero arroy la tierra.
yukumbes ja luum ja chawuk
jai.
arroyo. ukum, yal ja, yok.
- Arroyo seco. takin ukum.
- El arroyo viene de arriba. wa xel
kona ja yal jai.
- Se forman arroyos en el camino
porque llueve fuerte. wa xel yok
ba bej yuj ja jel tsats wa xyaa
ja.
arroz. aros.
arruga. tsuum.
- Tengo la cara llena de arrugas.
tsuumxa ja jsati.
- Ya tengo arrugas. tsuumonxa.
arrugado,-a. tsuman, wotsan.
- Tengo el pantaln muy arrugado.
jel tsuman yaman ay ja jwexi.
- Tiene la falda arrugada. wotsan
ay ja sjunai.
arrugar. wolo.
- Arrug el papel. swolo ja juuni.
arruinar. tsepa, jomo.
- El viento arruin su casa. stsepa
man luum ja snaj ja iki.
- Quiso arruinarnos. skana oj
sjomotikon.
arruinarse. jomi, ajulaxi sbaj.
- Su casa se arruin. jomta snaj.
- Te arruinaste. ajulaxita abaj.
arullo. wan ronronuk ja pumusi.
arsenal. ba wa xnolxi tujkanubaltik.
art. artculo.
arte.
1
- ja bej ba stojbesjel.
- El arte de la arquitectura. ja bej
ba stojbesjel naits.
2
- stojbesjel ba tsamal.
- La msica es un arte.
jun
stojbesjel ba tsamal jani ja
97

artefacto-arzobispo

kini.
artefacto. atijubal, aparato, makina.
arteria. jun tike bena. [jitsanxa yena
ba wa xbejyi ja jchikeltiki man
ja kaltsiltik man spetsanil lado ti
ba kojoltik. ja ba arteria wa xwaj
ja jchikeltik man kaltsil man ba
kojoltik. ja ba vena wa xwaj man
kojoltik man ba kaltsil ].
circulacin de la sangre
vena.
artesa. kanoga.
artesana. skulajel.
- Se acab la artesana de hilar.
chaki ja skulajel ba oj
chalnukotik. [kela awilex ja
skulajel iti lajan sok ja stojbesjel
jastik sok skab mito xoch ja
niwak makina. ta ayxa jitsan
makina ja sbiil ja skulajel.
produccin fabril ma industrial.
yujxta ayto pilan problema. wa
xyalawe ja jnali wa skulan
arte ja yenlei, yujxta ja indyo
kechan artesana lajan sok
stojbesjel sok ja jkabtiki, yujxta
mi xnaatik lek ja skulajel ja ba
mero pino lajan sok wa snaawe
jnali yuj artista ja yenlei].
artesano,-a. kuluman, kulwanum.
artesana. artista
rtico,-a.
ti ba
stop norte ja
luumkinali. polo.
articulacin. tsajkan, torniyo.
- El codo es una articulacin. ja
jxujkubtik jani jun tsajkan.
- Articulacin del muslo. storniyo
kechmaltik.
- Articulacin de los dedos. storniyo
yal jkabtik.
- Hueso sobresaliente de articulaciones.
wilan.
articular.
1
- toj kumani.
98

- El tartajoso no articula bien. mi


xkumani toj ja keekudoi.
2
- tsomo.
- Articul las piezas de la mquina.
stsomo ja xen yaman ja makinai.
artculo.
1
- xetan ti ba juun. [ja xetan
106 ti ba poko Ley Federal de
Reforma Agraria wa xyala kabtik
jastal ay ja kwenta ti ba
jkontrobusyontik].
2
- bolmal.
- Los comerciantes venden muchos
artculos. wa schono jel ja bolmal
ja chonwanumi.
3
- jun tike kumal. [ti ba kastiya
joe modo ay yioj ja artculo.
kechan june ti ba jkumaltik. oj
kiltik chaboxe senya.
- El hombre. ja winiki.
- La mujer. ja ixuki.
- Lo bonito. ja stsamalil.
- Los toros. ja tantik wakax.
- Las muchachas. ja akixuki.]
gnero.
artfice. kuluman.
artificial.
1
- kulubal.
- Una flor artificial. jun nichim,
juun kulubal yena.
2
- lajan sok... yujxta mi meranuk.
- Caf artificial. lajan sok kajpe
yujxta mi meranuk.
artillera. niwan tujkanubaltik.
artimaa. wa smaka jsatik sok.
artista.
tojbesuman ba tsamal.
artesano
- El marimbero es un artista. ja
kinanum jani tojbesuman ba
tsamal.
artstico,-a. tsamal kulubal.
arzobispo. niwan obispo, sjepeil ja
obispo jumasa.

asa-aseguradora

asa. slikulabil.
- Asa de la canasta. slikulabil
mooch, likub mooch.
- Asa del banco. xux kaan.
- Asa del cntaro. schikin chub.
- Asa del jarro. schikin xaluj.
as. jachuk. as.
asador.
swakulabil, tajesnuman,
tajesuman.
asalariado,-a. tayakan, ganaranum.
asaltador, asaltante.
ja
ma wa
skrontaan, krontaanum.
asaltar. krontaan.
- Asaltaron nuestro ejido. skrontaan
ja jkolonyatiki.
asamblea. tsomjel.
- Asamblea general. tsomjel
spetsanil ja swinkil jun kolonya
ti ba domingo ba wa schak ja
ixawi. ja ma ay yateli mandar
ay yuj ja swinkil jumasai.
poko Ley Federal de Reforma
Agraria art. 22 man 36 sok 47
man 50.
asar. bakbes, tajes, tsila.
- As la carne.
sbakbes ja
baketi.
- Voy a asar un elote. oj jtajes
jun kajan.
- As el elote. stsila ja yajani.
asarse. bakbi.
- La carne se va a asar. oj bakbuk
ja baketi.
ascrido. scaris.
scaris. jun tike lumbris jun chile ja
sniwakil. sak ma sakeskes ja
yelawil. wa xel ba jkoytiki.
wa xyaa kitik ojbanel ma
kuxwanel.
ascendencia. wan ochel ja spensari ti
ba smojei.
- Una persona de mucha ascendencia.
jun winkil wa xyaa ochuk ja

spensari ti ba smojei.
ascender. kei.
ascensin. wan keel.
ascensor. jun tike makina ti ba
yojol ja naitsi, wa xkei sok ja
ixuk winik jumasa ti ba chaan
naits.
asceta. ja ma mi xjelxi sok ja
sbakteli.
asco. ix.
- Me das asco. ix ajyanto.
- Me da mucho asco. jel xyaa ki
ix.
- Tener asco a alguien. ijna.
- No me tuvieron asco. mi
awijnayonex.
aseada. tulan jachan.
- Una mujer muy aseada. tulan
jachan sok ja sbaj.
aseado,-a. sak, asyado.
- Siempre estaremos aseados. tolabida
sak oj ajyukotik.
- Frijoles no aseados. mi asyadouk
ja cheneki.
asear. chapa.
- Ase la casa para que est bonita.
schapa ja snaji ba tsamal oj
ajyuk.
asearse. sak abaj.
- Diariamente se asea. kaku
kaku wa saka sbaj.
asechanza. slolajel.
asediar. joyba.
- Asediaron la colonia. sjoyba ja
jkolonyatiki.
asegurado,-a. ja ma stuputa takin ba
oj koltajuk ta oj jak jun
desgrasya.
aseguradora. jun tike negosyo wa
stajba takin ba oj stup yi ja
swinkil jun desgrasya. kechan
oj stup ki tik ta jtuputikta yi
ja ajyii.
99

asegurar-asesorar

asegurar.
1
- aa kan tsunan, tsunan lek
aa kani.
- Asegur la construccin de la
casa. tsunan lek yaa kan ja
snaji.
2
- ala kani.
- Hasta nos asegur que nos
ayudara. cha yalani kani ojni
skoltayotik.
3
- aa kulan.
- Aseguraremos el precio del huevo.
oj katik kulan ja stsakol ja
nolobi.
4
- jabil jabil tupu takin yuj jun
naits, jun aktobus ma yuj ja
chikan jas ba oj stup awi ta
oj ata jun desgrasya.
asemejar. kulan lajan sok.
- Asemeja su olla a la ma. wa
skulan ja yoxom lajan sok ja jbaj
kena.
asemejarse. laj abajex, smoj.
- Nuestros pantalones se asemejan.
wa slaja sbaje ja jpantalontiki.
- Su camisa no se asemeja a la ma.
ja skui mi smojuk ja jbaj
kena.
asenso. akwerdo, lajubalxa.
asentaderas. jtoptik.
asentado,-a.
1
- kulan.
- Estoy asentado. kulanon eke.
2
- tsunan
- Su casa est bien asentada.
tsunan lek ja snaji.
asentamiento. ba wa xkulani jun
winik.
asentar. cholo.
- Asent los tenamaxtles. scholo ja
yojketi.
asentarse.
1
- slama sbaj.
100

- Se asienta el caf. wa slama


sbaj ja skoy kajpe.
2
- kujlaji.
- Ya se asent el acuerdo. ayxa
kujlajuk, lajubalxa.
asentimiento. akwerdo.
asentir. akwerdo ay, laja abajex.
- Asentimos a lo que nos dijo la
autoridad. akwerdo aytik sok ja
ma ay yatel kujtik, jlaja jbajtik
sok ja ma ay yatel kujtiki.
aseo. asyadoal.
- Nuestro aseo personal.
ja
kasyadoiltiki.
asequible. taxi.
- La ayuda es asequible. wa xtaxi
ja skoltajeli.
aserradero. snaj skupjel te.
aserrar. kupu.
- Aserramos la madera. jkuputik ja
tei.
aserrn. stsubil te.
aserruchar. kupu te.
asesinado,-a. milben.
- Mateo est asesinado. milben ja
mateyoi.
asesinar. mila, milwani, chakwani.
- Quiso asesinarme. skana oj
smilon.
- Al asesino le gusta asesinar. wa
xkanxi yuj ja milwanel ja
milwanumi.
asesinato. milwanel.
asesino,-a.
milwanum, miluman,
jomuman, jomwanum.
- No eres asesina. mi milwanumuka.
- El aguardiente es como un asesino.
lajan sok milwanum ja tragoi.
asesor,-a. choluman sbej.
asesoramiento. scholjel sbej.
asesorar. cholo sbej.
- Nos asesora sobre la cooperativa.
wa scholo kabtik sbej ti ba

asesora-asistencia

koperatiba.
asesora. ja yatel ja choluman sbej.
asestar. chutu.
- Asest el rifle contra ti. schutuwa
sok stujkanub.
aseveracin. yaljel ja smeranili.
aseverar. ala kan yabi.
- Me asever que vi al ladrn. yala
kan kabi yilata ja elkanumi.
asfaltado,-a. ochta ton ja ba niwan
bej ba oj bilitsbuk.
asfaltar. aa ochuk ton ti ba niwan
bej ba oj bilitsbuk.
asfalto. jun tike ton wa xmakuni ba
stojbesjel niwan bej ba oj
bilitsbuk. [kik ja yelawi].
asfixia. jijkajel, sjikjel.
asfixiarse. jijkaji.
ash. ax.
as. jachana, jachka, jachuk, jach.
- As, as es nuestro lugar. jachuk
jachka ja jluwartiki.
- As es. jachnia.
- As como. jachuk jastal.
- As como nosotros. jachuk jastal
ja kentiki.
- As es. merania.
- As sea. jachnia.
Asia. ja luum jumasai sok spetsanil
ja sgobyernoe spatik ja jai ba
wa xmukxi ja kakui.
continente.
asitico,-a. sbaj Asia.
asidero. slikulabil, okim, okimal.
- El asidero de la canasta. ja
slikulabil ja moochi.
- El asidero del hacha. ja yokimil
ja echeji.
asiduo,-a. lek wa xyaa sbaj.
- Un compaero asiduo a las juntas.
jun jmojtik lek wa xyaa sbaj ti
ba tsomjel.
asiento.

- skujlayub, kaan.
- Ya no hay asientos. mixa ayuk
skujlayub, mixa ayuk kaan.
2
- skoy.
- Asientos del caf. skoy kajpe.
- Asientos del pozol. skoy pichi.
3
- kanlukum.
- Tiene asientos. ay skanlukum.
4
- Asientos del molino. yok molino.
5
- Tome asiento. kulanan.
asignacin. ja wa xaji kulan.
- Asignacin de nuestras milpas. wa
xaji kulan ja kalajtiki.
- Asignacin individual de las milpas.
pilanpilan ja kalajtiki.
asignar. aa kulan.
- Le asign su salario. yaa kulan
ja stsakoli.
asilado,-a. jun winkil ti kan ba jun
jijlub mixa ayuk snaj sbaj ja
winkil jawi.
asilar. aa yi jijlub jun winkil mixa
ayuk snaj.
asilo. jun lugar ma naits ba wa xwaj
jun winkil mixa ayuk snaj.
asimilar.
1
- aa smojuk sbaj.
- El tomar muchos tragos nos asimila
a los tontos. ja yujel jel ja tragoi
wa xyaa smojuk jbajtik ja
sonsoi.
2
- baktelan.
- Asimilamos la comida. wa
xbaktelantik ja jwaeltiki.
asimismo. cha, chajkil, chamajkil,
cho, chomajkil.
- Es asimismo necesario que vengas.
tilan oj jakan chomajkil.
asn, asina. jachuk, jachnia. ansina.
asir. yama.
- Asi la piedra. syama ja toni.
asistencia.
1
- spetsanil ja juntaanum ti ba
101

asistencial-asonada

jun tsomjel.
2
- skoltajel.
asistencial. wa skolta.
- Trabajo asistencial para los pobres.
jun atel wa skolta sok ja ma
mey stakin.
asistencialismo.
asistencialismo. jun tike atel wa
skolta ja pobre jumasa yujxta mi
oj sta jlekilaltik sok. oj kiltik
jun senya. ta mey kiximtik oj
ya kitik ixim ba mi oj
chamkotik wain. lek ay. wa
skoltayotik kechan mi xmakuni
meran. yuj ja jel tilan kujtik oj
jtatik ja lekil luumi. ta jbaj
kentik ja lekil luumi
ojxa
jmakla jbajtik. yujxta sok ja
skoltajel jawi tolabida pobre oj
kankotik.
asistente.
1
- koltanum.
2
- juntaanum.
asistir.
1
- kolta.
- Mi hermanito me asiste. wa
skoltayon ja kijtsini.
2
- juntaani.
- Asisteremos a la junta. oj
juntaanukotikon.
asma. jun tike chamel ba wa
xasinaji ja chamumi, yuj ja mi
xbob oj yi ik.
asmtico,-a. asinajum yuj ja chameli.
asna. snan buruj, asno, buruj.
asnera. burujaltik.
asociacin. kole.
- Asociaoin Civil. jun kole swinkil
stsomo sbaj ba oj stojbes lek
jun atel. bobta oj skuluk jun
eskwela ma chikan jas ba oj
makunuk yuj ja skomoni. mey
sganansya. mi negosyouk. tilan
102

oj ya ochuk ba juun ti ba ja
mandaranumi ba chonab.
asociado,-a. moj, ochel.
- Nuestros asociados. ja jmojtiki.
- Los asociados de la cooperativa.
ja matik ochel ti ba koperatiba.
asociar. tsomo.
- Asociamos nuestras fuerzas.
jtsomo ja kiptiki.
asociarse. ochi.
- Me he asociado con la cooperativa.
ochelon ba koperatiba.
asolar. jomtalaan.
- El temblor asol las casas.
sjomtalaan ja naits jumasa ja
kitkini.
asolear. aa yil kaku.
- Asole el petate. yaa yil kaku
ja spopi.
asomada. matsan ja sati.
asomar. matsan.
- Asoma la cabeza detrs del cerco.
matsan ja yolomi ti ba maka.
asombrar. yujkes.
- Nos asombr con el cohete.
syujkesotik sok ja sibaki.
asombrarse.
jel juntiro och ja
spensari.
- Nos asombramos. jel juntiro
och ja jpensartiki.
asombro. xiwel.
- Sus palabras nos causaron
asombr. yaa xiwkotik ja sloili.
asombroso,-a.
1
- wa xyaa chay skujol, wa xyaa
oj xiwuk.
- Un cuento asombroso. jun loil
wa xyaa xiwel.
2
- tuk.
- Joven asombroso. jel tuk ja tan
keremi.
asonada. buya ba wa snika ja swinkili
ba oj sta chikan jas.

aspa-asuncin

aspa. jun tike krus lajan sok ja X.


aspear. aa chawanuk.
- Aspe el caballo. yaa chawanuk
ja kawuji.
aspecto.
1
- skeljel.
- Aspecto de la laguna. ja skeljel
ja pampa jai.
2
- planta.
- Una mujer de aspecto alegre.
alegre ja splanta jun ixuk.
3
- lado.
- Te olvidaste de este aspecto de
nuestra lucha. chay akujol ja lado
iti ti ba jluchatiki.
4
- en todos los aspectos. naki.
- Es bueno en todos los aspectos.
naki lek ay.
aspereza. skajlabil, skalabil.
asperjar. tsijun. rociar.
spero,-a. kajlab, kalab [regional].
- La cabeza del guajolote es spera.
kajlab ja solom ja kolkoi.
- Aspero,-a. [superficie de un
rbol rajado]. chijbinil.
aspersin. stsijujel.
- Riego por aspersin. jun tike
ulbanel ba wa stsijun ja jai.
aspiracin.
1
- yijel ik.
2
- yokel skujol.
aspirar.
1
- iaj ik.
- Aspiramos. wa xkiajtik ik.
2
- yokel skujol.
- Aspira a un pantaln. wa xok
skujol jun pantalon.
aspirina. jun tike an wa skutsu ja
yaji.
asqueroso,-a. ix.
- Asqueroso! ix ajyanto.
asta de la bandera. sbokanalte ba wa
xyaa keuk ja banderai.

asterisco. jun yal chin kanal wa


stsibaji lajan sok ja *
astil. okim, steil.
astilla. tsejben, stsejbenil.
astillar. siltalaan, tajin.
- Vas a astillar el ocote. oj
asiltalauk ja taji.
- Voy a astillar la madera. oj jtajuk
ja tei.
astillero. ba wa skulan ja bejyum ba
sat ja.
astral. sbaj kanal.
astringente.
[sabor de frutas no
maduras]. poots. estptico.
- Ser astringente. lebebi.
- La hierbabuena no es astringente.
mi xlebebi ja arawenoi.
astro. kanal.
astronauta. ja ma wa xwaj man pilan
kanal, kanalanum.
astronutica. jun tike snebjel wa
skana oj yab sbej jastal oj
ajyuk ja modo ba oj waj man
pilan kanal ja kristyanoi.
snebjel ja kanalanel.
astronave. jun tike jujpum wa xwaj
man pilan kanal, kanalanum.
astronoma. jun Ciencia natural wa
skana oj yab lek sbej jastal ay
ja kanali jastal pojki jastal bejyi
jastal oj chamukei.
astrnomo. ja ma wa xyaa sbaj
sok ja astronoma.
astucia. yakaxil ja smodoi.
- Nos engaa con su astucia. wa
slolayotic yuj ja yakaxil ja
smodoi.
astuto,-a. ja ma jel snaa.
asumir. cholani.
- Asumimos el trabajo. cholanitikon
sok ja ateli.
asuncin.
1
- cholanel.
103

asunto-atarantado

- aji keuk ja jnantiki ti ba


satkinal.
asunto. abal, sbej, slugaril.
- Tengo un asunto. ay jun abal
jbaj.
- No entiendo el asunto. mi xkab
sbej.
- Entendi el asunto.
yabta
sluwaril.
- Es asunto de l. ti xyila sbaj.
asustar. aa xiwuk, xiwta, yujkes.
- Me asust. yaa xiwkon.
- Te asust. jxiwtaya.
- Asust el ganado. syujkes ja
wakaxi.
asustarse. xiwi, xiwtani.
- Se asust. xiwta.
- Me asust. xiwtaniyon.
atacante. krontaanum.
atacar. krontaan.
- Nos atac. skrontaanotikon.
- Atacar [de muchos]. nolkrontaan.
-Te atacamos.
jnolkrontaanatikon.
- Atacar a alguien por todos lados.
nolkaban.
- Nos van a atacar por todos lados.
oj snolkabukotik.
atadero.
1
- schuyulabil.
2
- ba wa schuyu chikan jas.
atado [de panela o piloncillo]. atado.
- El atado de panela. ja yatadoil
askal. [En Chiapas el piloncillo se
llama panela].
atado,-a. chuyan, mochan.
- La red est atada. chuyanxa ja
nutii.
- Ya est atado. mochanxa.
- Atado de pies y manos. yuchan
te.
- Estoy atado de pies y manos.
yuchanon te.
104

- Atado [del preso]. bechan.


- Estoy atado en un rbol.
bechanon.
atador. tsumuman, tsaluman.
atajar. yama.
- Atajaron al asesino. syamawe ja
milwanumi.
atajo. chin bej.
atalaya. lujchayub.
ataer. ochelan.
- No te atae este trabajo. mi
awocheluk ja atel iti.
ataque.
1
- krontaan.
- Ya viene su ataque. ojxa
skrontaukotik.
2
- Tengo un ataque de calentura. jel
juntiro ay kioj kak.
atar.
1
- chuyu, mocho, tsumu, yatsa.
- At la red. schuyu ja nutii.
- Aten pies y manos de este hombre.
chuyuwik ja winik iti.
- Me ataron. smochowone.
- At el costal. stsumu ja koxtali.
- At la red para no regar el
contenido. syatsa ja yenubi ba mi
oj stik ja sbaali.
2
- laka, yuchu.
- At la vaca. slaka ja men
wakaxi.
- At el perro. ti syuchu ja
stsii.
3
- atar [con mecapal]. tsala.
- Le at la lea con mecapal. jtsala
yi ja sii.
- Vamos a atar la carga del burro.
oj jtsaltik ja yijkats ja buruji.
atarantado,-a. jomta solom, jomta
skujol, jomel solom, jomel
skujol.
- Estamos atarantados.
jomta
kolomtik.

atarantar-ateo
atarantar. jomo ja solomi.
- Me atarant. sjomo ja jolomi.
atarantarse. jomi solom.
- Me atarant. jomta kolom.
atardecer. tselan kaku.
- Ya es el atardecer. tselanxa ja
kakui.
- Al atardecer. ba tselan kaku.
atardecer. tselpuji ja kaku i.
- Ya va a atardecer. ojxa tselpujuk
ja kakui.
atareado,-a. atel.
- Estoy muy atareado. jel ja kateli.
- Ests atareada. wa xawab
wawateli.
atarearse. jel atiji.
- En la rozadura nos atareamos. jel
xatijitik ti ba loxnel.
atarugar. tsapa ja tarugoi.
atascadero. lokokaltik.
atascarse. kan tekan.
- Se atasc el autobs en el lodo.
kan tekan ja aktobus ja ba
lokoki.
atad. snolulabil chamwinik, kaja.
ataviar. aa tsamalbuk.
adornar.
atavo. adorno.
atavismo. lajan sok ja smodo ja ma
ek paxta kujtik.
ate. jun tike dulce kulubal tekul.
atesmo. ja smodo ja ma mi
skuan ja dyosi. ateo.
atemorizador,-a. xiwtanum.
atemorizar. aa xiwuk, xijta, xiwta.
- Me atemoriz. yaa xiwkon.
- No te voy a atemorizar. mi oj
jxijtaya.
- Me atemorizaste. jaxiwtayon.
atencin.
kujolaxel. llamar la
atencin.
- Prestar atencin. aa jakujol.
- Prestamos atencin a lo que hemos

odo. kaa jkujoltik ja jas


kabunejtik.
atender.
1
- kisa.
- No nos atiende. mi skisawotik.
2
- makla.
- La mujer atiende a su patrn. wa
smakla ja yajwalil ja ixuki.
atenerse. kuan.
- Nos atenemos a la orden. wa
xkuantik ja ordeni.
atentado. tsatsal mulal.
atentamente. spatulabil akujolex,
kujol.
- Les saludamos atentamente. wa
xjekatikon spatulabil akujolex.
- Te pido atentamente. wa xpata
akujol.
atentar. kronta an.
Atent
contra
nosotros.
skrontaanotikon.
atento,-a.
1
- kelan sat.
- Atento a la llegada del ingeniero
agrnomo. kelan jsat jas ora oj
jak ja pilaluumi.
2
- kisa.
- Atento con nosotros.
wa
skisawotik.
atenuante. wa schinbes.
- Circunstancias atenuantes. ja
jastiki wa schinbes ja mulali.
atenuar. chinbes.
- La muerte de su pap atena su
culpa. wa schinbes ja smul ja
schamel ja stati.
ateo,-a. mi skuan ja dyosi. [kela
awilex ja ma wa skisa ja skomoni
wa skuan ja jwawtiki anima
mi resolanumuk. yujxta ja ma
jel snaa ja sjuunil jtatik dyosi
sokxa tolabida wa xoch ba
ermita mi skisa ja jwawtiki ta mi
105

aterrar-atomizar

skisa ja skomoni].
aterrar. xiwta.
- Su rifle no nos aterr.
mi
sxiwtayotikon ja stujkanubi.
aterrizaje. wan koel. aterizar.
aterrizar. koi ba luum.
- El avin aterriz. ko ba luum
ja jujpumi.
aterrorizar. xiwta.
- Nos aterrorizaron los patrones en el
baldi. ti ba baldiyo sxiwtayotikon
ja ajwalali.
atesorar. noltala an.
- El patrn atesor dinero. snoltalaan
ja stakin ja ajwalali.
atestado.
1
- jun tike juun wa xyala ja
smeranili ja yuj ordenaxita.
2
- butel.
- El autobs atestado de gente.
butel aktobus.
3
- chuuy.
- Hombre atestado.
chuuyil
winik.
atestar.
1
- butu.
- Atest de maz un costal. sbutu
jun koxtal sok ixim.
2
- taa tial.
- Atest un delito. staa tial jun
mulal.
atestiguamiento. yaljel ja smeranili.
atestiguar. ala ja smeranili yuj ja
sjuunil ma yuj ja tiali.
atinar. taa.
- El mdico atin con el remedio.
staa ja yajnal ja loktori.
atisbador,-a. tselsatinum.
atisbar. tselsatini.
- Te atisb. tselsatini awuj.
atisbo. tselsatinel.
atizador,-a. nubuman.
atizar. busu, nubu.
106

- Atiz la lumbre. snubu ja kaki.


atlntico. mar.
atlas. jun tike juun ay yioj jel ja
yejtali ba oj kiltik jastal ay ja lu
umkinali.
atleta. tajnum.
atltico,-a. sbaj tajnum.
- La figura atltica. ja splanta lajan
sok tajnum.
atletismo. tajnel.
atmsfera.
1
- ja iki ti ba sutanal ja
luumkinali.
2
- lajan sok modo. [oj kiltik jun
senya. ta wa xjak jun jnal ti ba
jkomontik ojxa
jtukbes ja
jmodotiki bobta ayxa kixwel ma
keta jkorajatik. ta jachnia wa
xalxi ti ba kastiya se cambia la
atmsfera en la comunidad].
atole. mats, ulul.
- Dar atole con el dedo. kolkoan.
- Te dio atole con el dedo.
skolkoana.
- Desperdicio del atole. bis ulul.
- Hacerse atole.
matsaxi,
ululaxi.
- Se hizo atole de maz. matsaxita
ja iximi.
- Sobras del atole. sulupil mats.
atolondrado,-a. mey spensar.
atolondrar. aa sonsoaxuk.
- Me atolondr. yaa sonsoaxukon.
atolladero. smakulabil bej.
atollarse. kan tekan.
- El autobs se atoll en el lodo.
kan tekan ja aktobus ti ba
lokok.
atmico,-a. sbaj atmo. bomba
atmica.
atomizacin. polboaxel.
atomizar.
1
- aa polboaxuk.

tomo-atraso
- Atomiz la cal. yaa polboaxuk
ja taani.
2
- jomo sok bomba atmica.
- En la guerra Estados Unidos
atomiz dos ciudades en el Japn. ti
ba kakanel ja estados unidos
sjomo sok bomba atmica chab
chonab ti ba japon.
tomo. xen kinal. materia.
atnito,-a. cham yabi, chan abi
[regional].
- Qued atonito por la noticia. cham
kabi yuj ja yabalili.
atontarse. sonso axi.
atoramiento. smakulabil bej.
atorar. maka bej.
atorarse. ti kan tekan.
atormentador,-a. yajbesnuman.
atormentar. yajbes.
- Atormentaron a nuestro hermano
en la crcel. syajbes ja jmojtiki ti
ba snaj lutwanel.
atornillar. batsa.
- Atornill el tornillo. sbatsa ja
torniyoi.
atoro. ba kan tekan yuj ja makan
kani ja beji.
atosigar. jomo.
- El hongo me atosig. sjomowon
ja lomtei. yuj ja beneno yena.
- El mayordomo nos atosiga con el
trabajo. wa sjomo kolomtik ja
mardomo sok ja kateltiki.
atxico,-a.
mi benenouk, mi
jomwanumuk.
atracador. japwanum ti ba bej.
atracar.
1
- chikuni sti, chikji sti.
- No quiero que me atraquen. mi
xkana oj chikunuk jti.
2
- krontaan.
- Me atracaron en el camino. ti
skrontaanon ba bej.

atraccin. ja wa spaya.
- El buen carcter de esa muchacha
es una atraccin para mi hijo. wa
spaya ja kunin ja lekil skujol
ja men akixi.
atraco. skrontajel.
atractivo,-a. spayulabil.
- La panela es un atractivo para las
hormigas.
ja askal
jani
spayulabil xanich.
atraer. paya.
- El azcar atrae las hormigas. wa
spaya ja xanich ja sakal askali.
atragantarse.
1
- jijkaji.
2
- atragantarse [con agua]. jika ja
jai.
- Me atraganto con agua. wa xjika
ja jai.
atrancar.
1
- lutu lek.
- Atranc la puerta. slutu lek ja
slutulabil sti naits.
2
- pujtsin.
- Se enoj y atranc la puerta.
tajkita lek spujtsin ja sti
naitsi.
atrapar. yama.
- Atraparon al ladrn. syamawe
ja elkanumi.
atrs. jpatiktik, patikajel.
- Qued atrs. kanta jpatiktik.
- Me quedo atrs. patikajel ayon.
- El que mira atrs. kelkelpatik
ay.
atrasado,-a. patikajel ay.
atrasar. tejka.
- Atras el reloj. jteka ja jrelojoi.
atrasarse. tejkaji, tsaanxa juli.
- El reloj se atrasa. wa xtejkaji ja
relojoi.
- Me atras. tsaanxa julyon.
atraso. wan tejkajel.
107

atravesar-atropellar

- El reloj tiene atraso. wan tejkajel


ja relojoi.
- Atraso mental. mi jay majke wa
xoch yolom.
- Atrasos. mito stupu ja sjeli.
- Por los atrasos sube el inters. wa
xkei ja solomi yuj ja mito tupxi
ja jelali.
atravesar.
1
- kutsu.
- Atravesamos el ro. jkutsutik ja
niwanjai.
2
- tsupini.
- El clavo atraves la tabla.
tsupinita ja klabo ti ba akinte.
3
- atravesar algo [con palo o
alambre]. waka.
- Atraves con alambre una ardilla
para asarla. swaka yi jun chu ba
alambre ba oj ochuk ba kak.
atrayente.
atractivo.
atreverse. mi xyajna sbaj.
- Me atrevo. mi xkajna jbaj.
atrevido,-a. arecho.
- Muchos atrevidos. arechoaltik.
atrevimiento. mey yajnajel sbaj.
- Vamos a luchar con atrevimiento.
mi oj kajna jbajtik ti ba
jluchatik.
atribucin. yib kabal.
- La enseanza de los alumnos es
atribucin ma. yib kabal ay kuj,
oj je yile ja eskwelante
jumasai.
atribuir.
1
- aa.
- Nos atribuy un premio. yaa
kitik stupulabil.
2
- alxi.
- Le atribuyen mucha inteligencia.
wa xalxi jel ja sbiboili.
3
- atribuir la culpa. taji smul.
- Me atribuyeron la culpa. tajiyon
108

jmul.
atribuirse. bajan.
- Se atribuy el poder. sbajan ja
mandaraneli.
atribulacin. chinkujolanel.
atribularse. chinbi ja skujoli,
chinkujolani.
- Te atribulaste por el delito de tu
hijo. chinbita wakujol yuj ja
smul ja wawunin winiki.
atributo. sjastalil.
- El habla es un atributo de los
hombres. jun sjastalil ja kristyano
jumasa jani ja skumalei.
atrl. jun tike xiwte ay yakinte ti ba
sni ba oj katik ochuk jun jaman
juun ba oj jkumuktik mas lek.
atrincherar. joyba jun luwar sok
keen yuj ja kakaneli. ti ba
keen jawi wa xoch ja swinkil
ja ba luwar jawi ba oj skolta
sbaje.
jaxa tuk modo wa
xmok ja skronta ba oj jomxi ja
ba keen jawi.
atrio. ti ba sti ermita.
atrocidad. jelxita smaloil.
atrofia. mi xkii lek.
- Atrofia de la pierna. mi xkii
lek ja yoki.
atronado,-a. mey spensar.
atropellado,-a. wejchubal.
atropellador,-a. wejchunanum.
atropellar.
1
- batalaan.
- No queremos que nos atropellen.
mi xkanatik oj sbatalaukotik.
2
- atropellar [mortalmente]. juchu.
- El autobs atropell a un joven.
sjuchu jun yal kerem ja
aktobusi.
3
- a t r o p e l l a r [no mortalmente].
wejchun.
- Te atropell el autobs. swejchuna

atropello-aunar

ja aktobusi.
atropello. sbatalajel, swejchujel.
atroz. jelxa malo juntiro. [mi skisa ja
sakanil ja kristyanoi].
atuendo. kual.
atn. jun tike niwan chay. [lek
skuxjel].
aturdimiento. jomta solom.
aturdir. jomo ja solom.
- Me aturdi. sjomo ja jolomi.
atusar. tutsanbes.
- Me atus el cabello. stutsanbes
ja kolomi.
audacia. mey xiwel, mey kixwel.
-Vamos a luchar con audacia. mi
oj kixwukotik ti ba jluchatik.
-Nuestro hermano se entrega con
audacia. mey snaa xiwel ja
jmojtik. jel lek wa xyaa sbaj.
audaz. arecho, mey xiwel, mi xyajna
sbaj.
audible. aben.
- El viento es audible. aben ja
iki.
audicin. wa xabxi.
audiencia. wa xyabi ja pletoanum ja
jwesi, yabjel.
audfono. jun tike makina ti ba
jchikintik ba oj kabtik toj lek
ja radyoi. mi oj yab mini jasa
ja jmojtiki.
audiovisual. ja jastiki wa xmakuni ba
snebjel ba oj ilxuk sokxa ba
oj abxuk, mixa oj ajyuk
kechan
kumal. jachni
jun
tseboj ma chikan jas.
auditor. ja ma wa skela ja kwenta ti
ba jun koperatiba ma ti ba jun
nogosyo ma ti ba gobyerno.
auditora. skeljel ja kwenta. auditor.
auditorio.
1
- jun kole winkil wa xyab jun
kin ma jun loil.

- ja naits ba wa stsomo sbaje


ba oj yab jun kin ma jun loil.
auge. jel kii.
- Nuestra cooperatiba est en auge.
jel xkii ja jkoperatibatiki.
augurar. kinta. adivinar.
augurio. skintajel.
augusto,-a. ja ma wa xyajtaji.
aula. kutsan yaman ti ba yoj
eskwela ba wa xjexi.
aullar [cachorros]. tsutsuni.
- Aullar [perros]. xjol okini.
aumentar.
1
- aaybes, aa jitsanbuk.
- Vamos a aumentar las gallinas. oj
kaaybestik ja muti.
- Aument los puercos.
yaa
jitsanbuk ja schitami.
2
- kei.
- El preci del azcar aument.
keta ja stsakol ja sakal
askali.
aumento. wa xkei.
- Aumento de nuestro salario. wa
xkei ja jtsakoltiki.
an. - to.
- No ha salido an. mito eli.
- Tiene mucho maz y ganado, aun
tiene caf. jitsan ja yiximi, ja
swakaxi, ayto skajpe.
- Voy a comprarlo an. ojto jmane.
- No ha venido an. mey xjaki.
aun cuando. anima, ama.
- Nos ayud aun cuando no lo
pedimos. skoltayotikon anima mi
jkanatikon yi.
aunar.
1
- tsomo, tsubu.
- Vamos a aunar nuestras fuerzas.
oj jtsom kiptik.
2
- aa slaj sbaje.
- Esta junta nos aunar. oj ya
jlaj jbajtik ja tsomjel iti.
109

aunque-auto

aunque. ama, anima, konser.


- Tiene que hacerlo aunque no
quiera. ama mi skana tilan oj
skuluk.
- Vamos a Comitn aunque no nos
quiere. wajtik ba chonab anima
mi skanawotik.
- Aunque sea el patrn. anima
jauk ja ajwalali.
- No llueve aunque est muy
nublado. mi xyaa ja konser jel
ja asoni.
aura. xujlem. zopilote.
aureola. mesa.
- Aureola del sol. ayxa smesa ba
wan chakel kaku.
- Aureola del sol. ayxa smesa ja
jwawtiki.
aurora. katanxa, katpujel, katpujil,
katpuk, saan sakbel.
ausencia. mi jaki.
- Este alumno tiene dos ausencias en este
mes. ja ixawili chab majke mi
jaki ja nebwanum iti.
ausentarse. eli.
- Me he ausentado de la junta. ti
elelon ba tsomjel.
ausente. mi jaki, mi teyuca.
- Nuestro compaero est ausente.
mi jaki ja jmojtiki.
- Ramiro est ausente. mi teyuka
ja ramiroi.
auspiciar. kolta [sok takin ma sok
pensar].
- Nuestro gobierno auspicia los
juegos. ti ba tajnel wa skoltayotik
sok ja stakin ja mandaranumi.
auspicio. skoltajel.
- La carretera se construye bajo los
auspicios del gobierno. wa xkulaxi
ja niwan bej yuj ja skoltajel ja
mandaranumi.
austeridad. ja smodo ja ma mi xjelxi
110

sok ja sbakteli. [kela awilex


ayto
pilan
modo.
ta
wa
stenawotik ja mandaranumi ba
mi oj jtatik ja jwaeltiki. mi
wokoluk oj skuluk. wa xyaa
keuk ja stsakol spetsanil ja
bolmali,
yujxta mixa oj ya
keuk ja jtsakoltiki. sok ja iti
mas tsats wa stenawotik ba jel
juntiro oj atijukotik ba oj
jkultik ganar tusan. jachuk wan
ganansyaaxel ja snegosyoei
yujxta
ja
kentiki
wantik
pobreaxel].
austero,-a. mi xjelxi sok ja sbakteli.
austeridad.
austral. ti ba sur.
Australia. jun niwan luum pilanxa ja
sgobyernoi. ti kan spatik ja jai
ba wa xmukxi ja kakui.
continente.
australiano,-a. sbaj Australia.
autarqua. smaklajel sbaj.
autrquico,-a. wa smakla sbaj.
- Si tenemos buena tierra somos
autrquicos. wa smakla jbajtik ta
ay kiojtik lekil luum.
autenticacin. aji orden jun juun.
autenticar. aa orden jun juun.
- La autoridad autentic el documento.
yaa
orden
ja
juun
ja
mandaranumi.
autenticidad. stojolil.
autntico.-a.
1
- ordenaxita.
- Documento autntico. ordenaxita
ja juuni.
2
- tojol.
- Nuestro idioma autntico. ja tojol
kabaltiki.
auto.
1
- ja wa xyaa kulan ja jwesi.
2
- carro.
karo.

autobs-autoridad
autobs. aktobus.
- Autobs de primera clase. kolon.
- Muchos autobuses. aktobusaltik.
autoconsumo. gasto.
- El maz nos sirve slo para el
autoconsumo.
kechan
wa
xmakuni ba gasto ja kiximtiki.
autocracia.
jun
tike
gobyerno
kechan june wa skulan mandar.
autcrata. mandaranum.
autocrtica. stujmajel sbaj.
- Me falta autocrtica. wa skana
oj jtujma jbaj.
autctono,-a. indigena, indyo.
autodeterminacin. ta wa xlaja jbajtik
kechan ja kentiki. oj katik
kulan ja jastal oj jlaj jbajtik.
mini jun jnal mey sderecho oj
schik sbaj jmoktik. jach wa
xkanatik ti ba yoj mejiko yuj
mejikanootik. autonoma.
autodidacta,-a. ja ma wa sjea sbaj
juun ma chikan jas.
autodisciplina. skuajel sbaj.
autogestin. ba wa skulan mandar ja
mero atijum mi oj schik sbaj
ja ajwalali.
autogestionar. kulan mandar mi oj
schik sbaj ja ajwalali.
- Los patrones no quieren que
autogestionemos nuestro municipio.
mi skana ja ajwalal jumasai ba
oj jkultik mandar ti ba
jmunisipyotik.
autogobierno. ba wa skulan mandar
ja swinkili ti ba sluumei.
automacin. jun tike makina stuchil
wa xatiji.
autmata. jun tike makina
wa
xatiji ta wa
xtenatik
ja
sbotonil.
autmatico,-a. stuchil wa xnijki.
automatizacin. automacin.

automvil. jun tike bejyum makina


wan bejyel yen mero yuj ja ay
yioj jun motor ti ba yojol. ja
yuj mi tilanuk oj jokjuk. ja karo ja
aktobus jani automvil. wan wajel
ja motori yuj ja gasolina ma diesel.
automovilismo. spetsanil ja jastik sbaj
karo. automvil.
automovilista. yamakaro.
autonoma. laja abajex. [yajni wa xlaja
jbajtik lajan sok kentikita wa
xkaatik kulan ja jastal oj ajyuk
ja jkomontik, ja jxochtiki. mixa
ayuk mini jun mandaranum oj yal
kabtik jas oj jkultik. yuj ja
spetsaniltiki ta lajubal aytik
mandaranumotik jpetsaniltik ja ba
yoj jnalantik. autodeterminacin.
autnomo,-a. wa xlaja jbajtik.
autonoma
autopista. jun tike niwan bej ba wa
xajni ja karoi.
autopsia. wa xilji jun chamwinik yuj
ja loktori ba oj snae jasyuj
chami.
autor. tsijbajuun.
- Autor del crimen. mulanum.
autoridad.
1
- ja ma ay schol, ja ma ay
yatel, komuman , komwanum.
- La tarea de la autoridad es que
cumpla los acuerdos de la
comunidad. ja schol ja ma ay
yatel kujtiki oj stsiktes ja
yakwerdo ja jkomontiki.
2
- yibkabal.
- El tiene autoridad sobre nosotros.
yib skabal aytik.
- Dar autoridad. aa yi ba skab.
- Me dio autoridad sobre este
trabajo. yaa ki ba jkab ja atel
iti.
- Tener autoridad. yen ay yatel.
111

autoritario-avaro

Tenemos
autoridad
para
encarcelarte. ken ay jcholtikon
ba oj katikon ochan preso.
autoritario,-a. ja ma mi skana oj
jaktik sti.
autoritarismo. ja smodo ja ma mi
skana oj jaktik sti.
autorizacin. akubal.
- Con autorizacin de. akubal yi
yuj.
- Vine con la autorizacin de nuestro
comisariado. julelon akubal ki
yuj ja tsomelanum jumasa.
autorizado,-a.
1
- yen ay schol.
- Estoy autorizado. ken ay jchol.
2
- ay sderecho.
- Estamos autorizados para trabajar
esta tierra. ay jderechotik oj
kateltatik ja luum iti.
3
- autorizado por. akubal yi yuj.
- Estas autorizado por nuestra
asamblea. akubal awi yuj ja
stsomjel ja jkomontiki.
autorizar. aa yi ba skab.
- Le autorizaron para que arreglara
los problemas de la tenencia de
nuestras tierras. yaa yi ba
skab
ba oj
stojbes ja
jluumtiki.
autosuficiencia. smaklajel sbaj.
auxiliar. koltanum.
- Nos auxili. skoltayotik.
auxiliar. koltanum.
- Slo soy auxiliar.
kechan
koltanumon.
auxilio. skoltajel.
- No hay auxilio. mey skoltajel.
-Auxilio! koltayon, koltayonik.
aval.
1
- ordenaxita jun juun yuj ja
jelali. ta mi xordenaxi ja juuni
mi oj ajyuk jelan takin.
112

- wa xalxi jel lek ja smodo jun


winkil mi naubaluk sbaj yena
yuj ja tuki.
avalancha. wa xbaltsuji man lopan ja
sakal kinali.
avalar.
1- aa ordenaxuk ja juuni yuj ja
jelali.
- No quiere avalar la letra. mi
skana oj ya ordenaxuk ja
juuni yuj ja jelali.
2
- ala jel lek ja smodo jun winkil mi
naubaluk sbaj yena yuj ja tuki.
avaluar. aa kulan ja stsakol jun
naits
ma
chikan jas. [ba
chonab wa skulan ja banko].
avaluo. yajel kulan ja stsakol jun
naits ma chikan jas.
avanzada. bajtan bej.
avanzado,-a. yajkachil bej.
- Un hombre con ideas avanzadas.
jun winik staa jun yajkachil bej
ja spensari.
avanzar.
1
- ek bajtan .
- Avancen uds. ekanik bajtan.
- Avanza el mes. wa xeki ja
ixawi.
2
- tojbes abaj.
- Si no avanzamos no alcanzamos la
sociedad justa. ta mi oj jtojbes
jbajtik mi oj jta jlekilaltik.
3
- avanzar juntos. lamami.
- Los trabajadores avanzan juntos al
rozar. wan lamamuk ja atijum ja
ba loxneli.
avaricia. stutil.
avaro,-a. ok skujol ja takini.
- No seamos avaros. mok ok
jkujoltik ja takini.
- Es muy avaro con la comida. wa
schitaman sbaj sok ja swaeli.
- Volverse avaro. tutaxi, tutbi.

avasallar-avcola
- Se volvi avaro. Siempre quiere
ms dinero. tutbita. tolabida
mas wa skana ja takini.
avasallar. mosoan.
- Nos quiere avasallar. wa skana
oj smosoukotik.
ave. yal chan.
ave Mara. san mariya.
avecindado,-a. swinkil jun kolonya
mey sderecho yena.
avecindar. aa ochuk jun winkil ba
jun lugar anima mey sderecho.
avena. abena.
avenar. ukumbes jun tsajwum
luum ba oj takjuk.
avenencia. akwerdo.
avenida. niwan bej ja ba yoj
chonab.
avenido,-a. akwerdo.
- Bien avenido. akwerdo ay.
- Mal avenido. mey akwerdo.
avenir. aa ochuk ba akwerdo.
- Avino a los enemigos. yaa ochuk
ba akwerdo ja krontai.
aventajado,-a. jelxita snebjel.
- Alumno aventajado.
jelxita
snebjel ja eskwelantei.
aventajar. jelxi.
- Aventaj a todos en el trabajo.
jelxita yatel yuj ja spetsanil.
aventn. kuchu lom jun make.
- Me dio un aventn. skuchwon
lom jun make.
aventura. ti wa xeki chikan jas jel
xiwelal sbaj yena.
- Pasamos muchas veces por
aventuras. jitsan majke jel xiwelal
sbaj wa xek kujtik.
aventurar. kapa.
- Aventur su dinero para ayudarnos.
skapa ja stakini ba oj
skoltayotik.
aventurarse. mi xyajna sbaj.

- Te aventuraste para ayudarnos. mi


jawajna
abaj
ba
oj
akoltayotikon.
aventurero,-a. ja ma mi xyajna sbaj.
avergonzado,-a. kixwum, motan.
avergonzar, chopji lek ja sati, aa
kixwuk.
- Me avergonzaron delante de la
comunidad. ti chopji lek ja jsati
ja ba sti sat komon.
- Quiere avergonzarnos. wa skana
oj ya kixwukotikon.
avergonzarse. kixwi.
- No te avergences. mok kixwan.
avera. jomel.
averiar. jomo.
averiarse. tsilelaxi, jomi.
averiguacin. yiljel lek.
averiguador,-a. iluman lek.
averiguar. pakla, ila lek.
- Averigu dnde est el morral.
spakla ba kanela ja smorali.
- El mdico tiene que averiguar por
qu nos enfermamos. tilan oj yile
lek ja loktori jasyuj kotik
chamel.
aversin. kronta.
- Tiene aversin al juego. kronta wa
xyila ja tajneli.
avestruz. jun tike yal chan kechan
wan bejyel. jel niwan yena.
- Conducta de avestruz. ja smodo
ja ma wa smaka sbaj ja sati ba
mi oj yil ja problemai.
aviacin. bejyel ti ba yoj jujpum.
aviador,-a.
1
- ja ma wa xatiji ti ba yoj
jujpum, yamajujpum.
2
- ja ma wa xtupji yi stsakol
anima mi xatiji.
avcola. sbaj yajel kulan mut.
- Granja avcola.
pinka
ma
koperatiba ba wa xyaa kulan
113

avicultor-azafrn

mut.
avicultor,-a. ja ma wa xyaa kulan
mut.
avidez. yokel skujol.
vido,-a. jel xok skujol.
avieso,-a. lochan.
avo. slokol.
- Avos. atijubal wa xmakuni
ba chikan jas atel.
avin. jujpum, abyon.
- Avin caza. juntike jujpum
sbaj kakanum.
avioneta. chin jujpum.
avisar. akuni rason, aa yi rason,
jeka rason.
- Nos avis. akuni kitik rason.
- Le avis. kaa yi rason.
- No
nos avis.
mi sjeka
kitikrason.
aviso. juun,
rason,
sjekulabil,
yabalil.
- Nos mand un aviso. sjeka kitik
rason.
- Ya me dio el aviso. yalata kabi ja
yabalil.
- Aviso con mensajero. koreyo.
- Vamos a mandar un aviso con
mensajero. oj jektik koreyo.
avispa. ako, chajnul ako. chajnul.
- Avispa panalera.
pejkech,
pejteech.
- Avispa [pepsis].
tsakolub,
tsakoluum,
kaskayat,
kaskayate.
avispero. snaj yal ako.
avivar.
1
- yujkes.
- Aviv la comunidad. syujkes ja
komoni.
2
- avivar [la lumbre]. juu.
- Aviv la lumbre. sjuu ja kaki.
avizorador,-a. tselsatinum.
avizorar. tselsatini.
114

- Nos avizoraste.
tselsatiniya
kujtikon.
axila. tumisal.
- Pelo axilar. stsootsil jtumistik.
ay!
1
- ay.
- Ay, qu torpe soy! ay jmula.
2
- jel ajulal, jel jodido.
- Ay de m! jel ajulal jbaj.
- Ay de nosotros!, no hay maz. jel
jodido, mey kiximtik.
ayer. eke.
- Ayer me dijo. ja eke yala kabi.
- Ya ayer. eketa.
- Ayer en ocho. man yoj juke
kaku.
ayuda. skoltajel.
- No hay ayuda. mey skoltajel.
ayudante. koltanum, koltuman.
- No hay ayudante. mey koltanum.
- El ayudante de las autoridades. ja
koltuman ja matik ay yateli.
ayudar. kolta, koltani.
- Nos ayud. skoltayotikon.
- Estamos ayudando.
wantik
koltanel.
ayunar. komo ja wawaeli.
- Voy a ayunar. oj jkome ja
jwaeli.
ayuno. skomjel ja waeli.
ayuno,-a. mi wai.
- Estoy ayuno. mi wayon.
- En ayuna. mi wai ba sakbel.
ayuntamiento. ja matik wan atel ti
ba munisipyo.
azabache. asabach, kik.
azadn.
asadon,
sjutulabil,
spojulabil, takin.
azadonar. pojo.
- Vamos a azadonar la tierra. oj
jpojtik ja luumi.
azafata. moso ixuk ti ba yoj jujpum.
azafrn. jun tike yajnal wael.

azar-azuzar

azar. swerte, desgrasya.


azogue. jun tike takin mi xtonbi
yena. mero jomwanum.
azotar. tsuum aa yi.
- Me azotaron. tsuum yaawe
ki.
azote. tsuum.
- Si no quiere, con azote va a querer.
ta mi skana, sok tsuum oj
skane.
azotea. ja ba schabil lame jun naits.
azteca. ja ajyii jun chonab indijena
ti ba mejiko.
azcar. sakal askal.
- Azcar glass. stanulabil sakal
askal.
- Azcar morena. chakal askal.
- Azcar negra. kikil askal.
azucarado,-a. chi yuj ja sakal askali.
azucarar.
1
- aa ochuk sakal askal.
- Azucar el trago. yaa ochuk
sakal askal ti ba trago.
2
- kunbes.
- Azucar su conducta. skunbes
ja smodoi.
azucarero,-a. sbaj sakal askal.
- Fbrica azucarera.
ba wa
skulan sakal askal.
azucena. sakal kapitan.
- Azucena roja. kapitan.
azufre. jun kanal jas wa xtaxi ti ba
yoj luum. wa
xmakuni ba
skulajel an ma pilan jastik.
azul. yaax.
- Azul de muchas cosas.
yaaxchajchaj, yaaxkoskos.
- Pintar de azul.
yaaxbes,
yaxbes. elawal.
azulado,-a. lajan sok yaax.
azular. yaxbes.
azulejo. jun tike chin lagriyo wa
xlijpi.

azuzador,-a. ujlanum, ujlanuman.


azuzar. ujla, ujlan, ujlani.
- Azuz el perro para que persiguiera
al conejo. yujla ja stsii oj snutse
ja chichi.
- Azuzamos el perro. kujlantik ja
tsii.
- Azuzas mucho. jel laujlani.
[Para azuzar los perros se grita
ule ule].

115

baba-baja

b
baba. yal sti.
- Baba que sale de la narz. xikik,
xikikal.
babear. wa xel yal sti, wa xel
sxikik.
Babel. jun lugar chayi ja kechan
kumal ja ba spetsanile, ja yuj
jitsanxa ja jkumaltiki, yujxta mixa
xkab jbajtik.
babero. xen kuuts ti ba sni skujol
alats.
Babilonia. jun chonab sbaj ja jnali wa
sjomo ja ixtalajum jumasai.
babosa. jun tike xoch mey snaj.
babosada. chinga.
- Hace puras babosadas.
lom
chinga wa skulan.
baboso,-a.
1
- jel xel yal sti, jel xel ja
sxikik.
2
- mey skujol, mito ayuk
spensar.
3
- sonso.
4
- alatsaxita.
babucha. jun tike xanabal.
bacalnich [comiteco]. bakalnich.
baca. jun tike sek.
bacilo. jun tike microbio wa xyaa
kitik chamel
lajan sok sak
ojob.
baciloscopa. yiljel ja kojobtiki ti ba
microscopio
ba oj sna ja
loktori ta ay kiojtik ja sak
ojobi.
bacn. yetal ba wa xoch ja skoy ja
chamumi ta mi xbob oj keuk.
ayni ba espital.
bacteria. microbio.
bculo. najbante.
116

bache. lopan, loman.


- El camino est lleno de baches.
jelxa lomani ti ba bej.
- Llenos de baches. lopan yaman.
bachear. aa butxuk ja beji ta ayxa
ka lopan.
bachearse. butxi.
- El camino tiene que bachearse.
tilan oj butxuk ja lopan ja ba
beji.
bachiller,-a. ja ma chak snebe ti ba
escuela preparatoria.
bachillerato. ja sjuunil ja bachiller.
badajo. ja takin wa xkan jiman ti ba
yoj snalan ja tsinini.
badana. kunbesbal stsuum chej.
bagatela. jun loil mi xmakuni.
bagazo. matsben, pitsubal kaem,
smatsulabil.
- Pasa bagazo.
wan chikuj
kaem.
bailable. jun kin wa xmakuni ba
chanel.
bailador,-a. chanum winik. bailarn,
bailarina.
bailar. chani.
- Vamos a bailar. oj chanukotik.
- Bailar en parejas.
balsebi,
balseani.
- Bailar en parejas. balsebiyeta.
bailarn. chanum winik.
bailarina. chanum ixuk.
baile. chanel.
- Baile en filas paralelas. tojol
chanel.
- Baile en parejas. balse, balseal.
baja.
1
- koi ja stsakoli.
- Hay baja del frijol. koi
ja
stsakol ja cheneki.
2
- dar de baja. aa eluk.
- Me dieron de baja en el hospital.
yaa elkon ti ba espital yuj

Baja California Norte-balancear


tojbiyon.
- Nos dieron de baja en la finca.
yaa elkotik ti ba pinka yuj
chakta ja ateli.
Baja California Norte. ja sbiil jun
estado ti ba yoj mejiko.
Baja California Sur. ja sbiil jun
estado ti ba yoj mejiko.
bajada. koel kinal, tinan kinal.
- Fue por la bajada. ti wajta ba
koel kinal.
- Pura bajada. mero tinan kinal.
bajar.
1
- koi.
- Baj la caada. kota ti ba
lopan.
- El precio baj. kota ja stsakoli.
- Baj la cabeza. koyon nujan.
- Van a bajar la cabeza. ti chak
kouke saknujnuja.
2
- bajar [pantaln].
cholpin,
kotspin.
- Me baj el calzn. jcholpin ja
jwexi.
- Se me va a bajar el calzn. oj
cholpijuk ja jwexi.
- Te bajaste el calzn. jakotspin
wawexi.
- Me baj el pantaln por completo.
wolan eke ja jwexi ba luum.
3
- bajar algo [que est colgado].
aa kouk.
- Voy a bajar el morral. oj ka
kouk ja morali.
bajareque. pakab luum, pakubal
luum.
bajarse. koi.
- Se baj del caballo. kota ja ba
kawuji.
- Bajarse el tono.
tolanaxi,
tolanbi.
- Se baj el tono al cantar. tolanbita
ja tsebaneli.

bajeza. jelxa malo.


- Cometi una bajeza. jelxa malo
skulan.
bajo. mi chaanuk.
bajo,-a.
1
- kusan, putsan.
- La cama es muy baja. jel kusan ja
chati.
- El gallinero es muy bajo. kan
putsan ja snaj muti.
2
- koel.
-Hombre bajo. koel winik.
- Precio bajo. koel ja stsakoli.
3
- takal.
- Habla en voz baja. takal wa
xkumani.
4
- tolan, stolanil.
- La tonada es muy baja. jel tolan
ja snujkili.
- Los bajos de la marimba retumban.
wa xpumpuni ja stolanil ja
marimbai.
5
- ibelajel ay.
- Somos gente baja. ibelajel
aytik.
6
- mi lekuk.
- Tiene sentimientos bajos. mi lekuk
ja yaltsili.
7
- Bajo el poder. yib kabal,
mandar ay yuj.
- Sus hijos estn bajo su poder.
mandar ay yuj ja yuntikili.
8
- Bajo vientre. yibel lukum.
bajorrelieve, bajo relieve. ton jisubal ja
splanta jun krystyano. jachni
skulan ja poko winikei.
bala. bala.
balance.
1
- lajan lajan ay.
2
- yibanal ba kwenta ba jun
koperatiba ma jun negosyo.
balancear. aa ochuk lajanlajan chab
jastik ti ba jun balanza.
117

balancearse-bancario

balancearse. aminaji, aninaji.


- El barco se balancea en el agua.
wa xaminaji ja bejyum ti ba sat
ja jai, ti kan lajan lajan.
balanceo. lajan lajan wa xkani.
balanza. slikulabil ba chonwanel
lajan sok jun romana ba oj
sbise ja yalal ja bolmalei.
balar.
1
- memoni.
- Los borregos balan. wa xmemoni
ja cheji.
2
- balar [oveja]. mia [regional],
mimuni.
- La oveja bal. mimuni ja yal
cheji.
balazo. golpe yuj bala, yajbel yuj bala.
balbucear. keek wa xkumani.
balbuceo. keek kumanel.
balbucir. keek wa xkumani.
baldado,-a. xiban.
balde.
1
- balde, sakulabil, spultsinulabil.
2
- de balde. kebubal.
- La comida es de balde. kebubal
ja waeli.
3
- en balde. lom, nike.
- En balde le vas a hablar. lom oj
awal yabi.
- En balde llegu. julyon nike.
baldear.
1
- puljaini.
- Vo y a b a l d e a r e l s i t i o . o j
p u l j a i n u kon ti ba jmaka.
2
- aa eluk ja sok balde ti ba
jun ukum.
baldo.
1
- jun luum mey yalaj.
2
- baldo [comiteco]. baldiyo. [ja
jabil jumasa ti kan moso ja ba
ajwalal spetsanil ja tojolabal
jumasai.
kei
ja
ba
mandaranum Jurez, waji manto
118

ja 1994].
baldosa. jun tike lagriyo.
balear. mila sok bala.
- Quiso balearme.
skana oj
smilon sok bala.
balneario. jun lugar ba wa xnoxi.
baln. niwan pelota.
baloncesto. tajnel sok pelota ba oj
ochuk ba aro. ja aro iti ay
snuti. mooch ja sbiil ja nuti
jawi.
wa
xalxi basketbol
chomajkil ja tajnel iti.
ba
jkumaltik tajnel ba mooch ja
sbiil ja tajnel iti.
balsa.
1
- yatnub.
2
- jun tike beyjum ti ba sat ja.
blsamo.
1
- jun tike kataj.
2
- wa xyaa kujlajuk ja skujoli.
Baluncann. ja poko sbiil ja chonabi
lajan sok balun kanal. yuj ja
najatei mini jun jnal aya ti ba
jluumtik. spetsanil ja swinkil ja
chonabi tojol abal kumaniye.
Comitn jani ja sbiil ja chonabi
ja ba skumal nahuatl.
ballena. ja mas niwan chante lajan
sok chay yuj ja kechan wa
xbitbuni ti ba yoj ja. 20
metro ja snajtili ma mas jitsanxa.
tilan oj ya eluk ja sni ja ba
jai ba oj yi ik.
bambalear. bambolear.
bambolearse. wichilji.
- El camino est muy resbaloso
vamos a bambolearnos. jel bilits
ja beji oj wichiljukotik.
bamb. bambuj.
- Muchos bambes. bambujaltik.
banana, banano. lobal.
banca. kaan, banko.
bancario,-a. sbaj snajtsil mukatakin.

bancarrota-barba
banco.
bancarrota. jomta jun negosyo.
banco.
1
- kaan, banko.
2
- snajtsil mukatakin. [wa sjela
takin sok solom. kechan wa
sjela ba ja matik mi pobreuk.
ti ba naits jawi wa spojo takin
chomajkil].
3
- banco de peces. chayaltik.
banda.
1
- lajan sok jun sindor.
2
- lado.
3
- kole kristyano.
4
- kole kinanum.
5
- banda de radio. wa xyala ja
yajtabi.
banda de aves. yal chanaltik.
- Banda de pericos. chelaltik.
- Banda de sinsontes. choyejaltik.
bandera. bandera.
bandido. japuman, japwanum.
bando. kole.
bandola. bandolina.
bandolero. japuman, japwanum.
bandolina. bandolina.
banquero. swinkil snajtsil mukatakin.
banqueta. acera.
banquete. chich.
- Banquete bautismal. ja schichil ja
ma wa xyiaj ja.
banquillo. kaan.
- Banquillo del acusado. ba wa
xyaa kulan jun mulanum ja
jwesi.
baadera. lugar ba atnel.
baadero. ba wa xatni ja chantei.
baar. kusu, saka.
- Ba al nene. skusu ja alatsi.
- Voy a baar al enfermo. oj
jsake ja chamumi.
baarse.
1
- atni, noxi.

- Ya se ba. atnita.
- Se va a baar. oj atnuk.
- Vamos a baarnos. oj noxukotik.
2
- atin, atnuban.
- Me bao en el agua. wa xkatin
ja.
- Te baas con jabn. wa xawatin
jabon.
- Los nios se baan en la laguna.
wa xyatnuban ja pampa ja ja
untiki.
baera. baadera.
baista. ja ma wa xatni.
- Baista. atnum
bao.
1
- atnel.
- Tom un bao. wajta atnel.
2
- letrina, snaj konel.
- Dnde est el bao? ba aya ja
snaj koneli.
3
- bao de vapor. ika, ikaal.
4
- ir al bao. waj paxyal.
- Voy al bao. oj wajkon paxyal.
baqueta.
1
- steil.
2
- chuchum.
- Arboleda de baquetas. chuchumaltik.
bar. ba wa schono solulabil.
baraja. jun nole juun wa xmakuni ba
chab oxe tike tajnel.
barandal, barandilla. ba wa xyipan sbaj
ja kristyano ba mi oj mokuk.
ayni ba jun kate ba keub
ma ba nexan ja beji.
barata. chonwanel ba koel ja stsakol.
jachni wa skulan ja swinkil ja
tyenda ba oj och jitsan
manwanum.
baratija. chikan jas mi xmakuni lek,
lajan sok jitsan bolmal wa
xchonxi ti ba chonab.
barato,-a. koel ja stsakoli.
barba.
119

barbacoa-barriga

- isimal.
- Mi barba. ja kisimi.
- Barba corrida. patsa isim.
- Barba de len. barba de leon.
- Barba de viejo. jiljilnichim.
2
- hacerle la barba. naksatin ja
smodo.
- Me hace la barba. wa snaksatin
ja jmodo ja keni.
barbacoa. bakbesbal baket ti ba
yoj luum.
barbado,-a. ay yisim.
barbaridad. jelxa malo, jel juntiro.
- Dice barbaridades. jelxa malo
wa xkumani.
- Comimos una barbaridad. jel
juntiro watikta.
Los
soldados
cometieron
barbaridades en nuestra comunidad.
skulan jelxa malo ja kakanumi
jumasa ja ba jkomontiki.
barbarie. pyeroaxi, pyero ja smodo.
- La barbarie del baldio.
pyeroaxita ja baldiyoi.
- Nos dicen que vivimos en la
barbarie. wa xyala kabtik jel
pyero ja jmodotiki.
brbaro,-a.
1
- ja sbiil ja ma mi stsajla ja
smodo jnali. [utanelxa].
2
- pyero ja smodo.
barbechera. wayum alajaltik.
barbecho. wayum alaj.
barbera. snaj joxulanum.
barbero. joxaolomal, joxulanum.
barbilla. juti, isim.
barbn, barbudo. ja ma jel ja yisimi.
- No eres barbudo. mi jeluk
wawisimi.
barca. chin beyjum ti ba sat ja, ja
ba yoj ja.
barco. barko, bejyum ti ba sat ja.
[ayni jel niwan juntiro ba wa
120

xoch jel ja winkili lajan sok


yibanal jun pweblo].
barda. tsakab.
bardero. antsikel.
barniz.
1
- jun tike yalel kataj kulubal.
2
- ja sat oxom ma sat sek ta wa
xlijpi.
barnizar. aa ochuk barniz.
barquillo. jukan pan.
barra.
1
- bokan takin, bokan chikan
jas, sbaltsulabil, jun tike mesa
ba wa xchonxi.
2
- smakulabil bej ti ba yoj snaj
jwes. ti ba spatik wa xkulani ja
jwesi.
baraca. jun tike naits.
barranca, barranco.
snexanal wits,
sean wits, lopan.
barrear. maka.
- Barrearon el camino. smakawe ja
beji.
barredero,-a, barredor,-a. smesulabil.
barrena. schobolabil.
barrenador. chobuman.
barrenar. chobo.
- Barren la roca. schobo ja
toni.
barrendero,-a. mesuman, mesulanum.
barreno. niwan schobolabil.
barrer. mesa, mesulani.
- Barri la casa. smesa ja snaji.
- Barre! mesulanan.
- Estoy barriendo. wanon mesulanej.
barrera. smakulabil bej.
barreta. sjokolabil.
barretn. bareton.
barriada. xen yaman jun chonab.
barricada. smakulabil bej ba mi oj
ekuk ja kronta.
barriga. lukum, lukumal, paj.
- Dolor de barriga. yaj lukum.

barril-batera

- El gordo tiene la barriga muy


abultada. jel niwan ja spaj ja
kojleli.
- Mi barriga. ja jpaji.
- No le duele la barriga. mey yaj
slukum.
barril. jun tike yetal ba wa xnolxi
chikan jas yalel.
barrillo. chin koon.
barrio. xen yaman jun chonab.
barro.
1
- chab ek luum, slokokil.
- Prepar el barro para hacer ollas.
stojbes ja slokokil ja oxomi.
2
- barro para hacer tejas. slujmal
teja, slujmil teja, sluumil teja.
3
- barro rojo. chakal lokok.
barruntar. yab schikel.
- Barrunt que me va a encarcelar.
kab jchikel oj ya ochkon
preso.
barullo. buya.
barzn del yugo del arado. barson.
basar. aa tsunan.
- Bas la casa sobre la roca. yaa
tsunan ja snaji ti ba ton.
basarse. iaj yabal.
- Me baso en su palabra. wa xkiaj
yabal.
basca. xinini skujol.
- El remedio me da bascas. xinini
jkujol yuj ja ani.
bscula. jun tike romana.
base. yukmal. superestructura.
bsico,-a.
1
- wa xmakuni ba yukmal.
2
- sjayil.
- Salario bsico y premios aparte. ja
sjayil ja jtsakoltiki, pilanto ja
stupulabil. [kela awilex. ja
sjayil iti lajan sok ja mas tilani
ba oj tupxuk].
basilisco. jun tike ojkots.

basketbol. tajnel sok pelota ba oj


ochuk ba aro. baloncesto.
basquear. xinini skujol. basca.
bastante. malan, jel.
- Es bastante. malan sok.
- Ya es bastante. malanxa.
- Me duele bastante. jel xkab yaj.
bastar. malan lek yipa, malan.
- Me basta. malan lek kipa.
- La mitad basta. snalan malan.
bastidor. jun tike yojyal.
bastimento. spetsanil ja jastik tilan yuj
ba oj maklajuk jun chonab ma
jun niwan kole kristyano.
basto,-a. kajlab, chijbinil.
bastn. najbante, najbanteal.
- Muchos bastones. najbantealtik.
- No tengo bastn. mey jnajbante.
basura. tsilel, tsilal, tsijnel.
- Basura que ya no sirve para nada.
sulul [regional], tsulul.
basurero.
1
- tuluman tsilel.
2
- ba wa sjipa ja tsileli.
bata. gabacha.
batalla. tiro.
batallar. aa tiro, kulan tiro, lea
tiro, yam abajex.
- Batallaron. syama sbaje.
batalln. jun kole kakanum.
batata. jun tike isak.
batea.
1
- bateya, bateyaal.
- Muchas bateas. bateyaaltik.
- Batea para guardar frijoles.
sbateyail chenek.
2
- hacer una batea. bateyabes.
3
- hacerse una batea. bateyaaxi.
- Del trozo se hizo una batea.
bateyaaxita ja akei.
batera.
1
- kajkal.
- Mi foco no tiene bateras. mey
121

batido-bejuco

skajkal ja kajlubi.
2
- jitsan niwak tujkanub.
batido. [comiteco]. batido.
batidor.
moliniyo,
schukulabil,
sjuyulabil.
batidora. butubsek.
batir.
1
- butu, jomo, maka, nika.
- Bati el chile. sbutu ja ichi.
- Bati el cerco.
sjomo ja
makbali.
- Bati el aire. smaka ik.
- Bati el huevo. snika ja nolobi.
2
- batir las alas. jononi.
- El chupaflor bate las alas. wa
xjononi ja tsululi.
3
- batir las alas al hecharse a volar.
jururi.
batuta. steil.
- Llev la batuta. skulan mandar.
bats [comiteco]. bats.
bal. jun tike snolulabil kual.
bautismal. sbaj yijel ja.
bautismo. yijel ja.
bautista.
1
- ja ma wa xyaa kitik ja.
2
- ja sbiil ja san jwani.
bautisterio. ba wa xyiaj ja.
bautizado,-a. yiajta ja.
bautizar. aa yi ja.
- El padre bautiza a los nios. wa
xyaa yi ja ja alats ja pagrei.
bautizarse. waj yi ja.
bautizo. yijel ja.
baya. jitsan tike tekul lajan sok
morax, sat antsikel, sat tsusub.
bayo,-a. bayo.
bayoneta. jun tike stosulabil wa
xoch ti ba sti tujkanub.
bayunco,-a. alajanum.
bayunquero [comiteco]. bayunkero.
bazar. merkado, snajtsil chonwanel.
bazo. sejyub.
122

bazuca. jun tike tujkanub. wa


xmakuni ba oj sjome ja tsatsal
karo sbaj ja kakanumi.
be. ja sbiil ja letra b.
beata. jun ixuk jel skana ja resoi.
beatera. lom reso.
- Les gusta la beatera pero no se
comprometen con la comunidad. jel
xkanxi yuj lom reso yujxta mi
xyaa sbaj sok ja jkomontiki.
beatitud. staunej ba jel lek oj ek
yuj.
beato,-a. resolanum.
beb. alats.
bebedor,-a.
soluman, ubuman,
ukuman, uajanuman, uuman.
beber. uaj, ubu, solo.
- Beb caf. kuajta kajpe.
- Bbelo! ukan.
- Bebo el caf. wa xkubu ja
kajpei.
- Bebo el pozol. wa xsolo ja
pichii.
bebida. solulabil.
Bebida alcohlica. trago, snichimdyos,
chimisklan [arcaico ?].
beca. kebubal takin ba oj snebe
chikan jas jun winkil ba pilan
luwar.
becario,-a.
nebuman ay yioj
kebubal takin ba oj snebe
ba pilan luwar.
becerra. besera, men yal wakax.
becerro de un ao o ms. besero, tan
yal wakax.
- Becerro recin nacido. bets.
bejn. cholcholbej.
bejucal. bejukoaltik.
bejuco.
1
- bejuko, bejukoal, yakil.
- En el monte hay muchos bejucos.
jel juntiro sbejukoil ja ba kuli.
2
- bejuco de agua. tsusub, yakil

bejuquillo-besarse
tsusub.
bejuquillo [culebra de color celeste].
yaxal chan, yaax akachan.
beldad. ja stsamal chikan jas. oj kiltik
jun senya. ja stsamalil ja
nichimaltik. bello
Belice. jun luum pilanxa ja sgobyerno
ti ba spatik watimala. jel ja
indgena.
jmojtik
ti
ba
Belice.mojan kani ja Chetumal ja
ba Quintana Roo.
belicista. ja ma wa skana ja
kakaneli.
blico,-a. sbaj kakanel.
beligerancia. jel skana ja kakaneli.
beligerante. kakanum.
bellaco,-a.
mentado, mi lekuk ja
smodo.
belleza. tsamalil.
- La belleza de la floresta. ja
stsamalil ja nichimaltik.
bello,-a. tsamal. [ja ba tojolabal ja
tsamal lajan sok wa xyala ja
jastal wa xyala ja yaltsil jun
swinkil]
- Tu corazn es muy bello. jel
tsamal wawaltsili.
bellsimo.-a. jel tsamal juntiro.
bellota. sat yaxte .
bendecir. bendisyar. ala jun tsamal
kumal.
- El sacerdote bendice las milpas. wa
xyala jun tsamal kumal yuj ja
kalajtik ja pagrei.
bendito,-a. jel lek wa xek yuj.
- Agua bendita. tojbel ja
benefactor,-a. ja ma wa skulan lek.
beneficencia.
beneficiencia. jun tike skoltajel. wa
skeba kitik jitsan jastik lajan
sok kual, wael, ma chikan jas.
kechan mey luum, mey atel.
jachuk oj smak ja jsatiki ba lek

oj jkuuktik ja riko jumasai.


beneficiado,-a. makuni yuj.
- Todos somos beneficiados por la
cooperativa. wa xmakuni kujtik
jpetsaniltik ja koperatibai.
beneficiar. makuni yuj.
- La cooperativa nos beneficia a
todos. ja koperatiba wa xmakuni
kujtik ja jpetsaniltiki.
beneficio. lek, slekil.
- Es un beneficio para nosotros. ba
jlekil kentik.
beneficioso,-a. wa xmakuni.
benfico,-a. wa xmakuni.
- Este remedio es benfico. wa
xmakuni ja an iti.
benemrito,-a.
ba oj toyjuk jun
swinkil.
beneplcito. akwerdo ay.
- El gobierno no nos da su
beneplcito. mi akwerdouk ay
jmoktik ja mandaranumi.
benvolo,-a. jel lek smodo.
- Eres benvolo. jel lek wamodoi.
benigno,-a. kun.
- Tiene un carcter benigno. jel kun
ja yaltsili.
Benjamn. kox.
berbiqu.
berbekij,
schobolabil,
schubulabil.
bermejo,-a. chak.
berrinche. koraja.
berrinchudo,-a. tajkum.
berro. bero.
besamanos. yujtsajel ja skabi.
besar. ujtsan. [mi oj yujtsuk sbaje
ja tojolabal ja ba satilajel abal.
yujxta yujtsan ja skab ja stat ja
keremi].
- Me bes. yujtsanon.
besarse.
1
- ujtsani.
-Bsense! ujtsanik.
123

beso-bigama

- slaka sbaje.
- Las tejas se besan en el horno. wa
slaka sbaje ja teja ti ba yoj
orno.
beso.
1
- yujtsajel, ujtsanel.
- Muchos besos. jel ja ujtsaneli.
2
- beso [que se da a nios]. tsom.
- Le voy a dar un beso. oj ka yi
jun tsom.
bestia.
1
- jun chante ay yioj chab
skab chab yok.
2
- jun kristyano jelxa malo ja
smodoi.
3
- bestia de carga. kawuj ma
buruj ma macho.
bestial. jel juntiro, jel kak.
- Tengo un hambre bestial. jel
juntiro wa xkab wain.
- Es un hombre bestial. jelxa malo
ja smodo ja tan winiki.
besuquear. ujtsantalaan.
- Nos besuque. yujtsantalaanotik.
[mi xilxi lek yuj ja tojolabali].
betn. hormign.
betn. jun tike ajkal.
bezudo,-a. kojlel ja stsujmil jtitik.
bibern. snukulabil.
biblia. ja sjuunil jtatik dyos.
bblico,-a. sbaj sjuunil jtatik dyos.
biblioteca. ba wa snolo jel ja juuni.
bicarbonato. karbonato.
bicentenario. tsikwita 200 ma lajun
winke jabil.
bicicleta. jun chin bejyum kechan
chabe ja srweda. pedal.
bicolor. kolet.
- Su camisa es bicolor. koletxa ja
skui.
bicho.
1
- jun yal chan jel chin juntiro
lajan sok ja xeneni ma ja sipi.
124

- jun kristyano mi kisubaluk yuj


ja mi lekuk wa xyala ja yaltsili.
bieldo. stuchulabil.
bien.
1
- lek.
- Me siento bien. lek ayon.
- Muy bien hecho.
jel lek
kulubal.
- Bien grande. niwan lek.
- Bien difcil. wokol lek.
- Bien malo. malo lek.
2
- lekil
- El bien de nosotros. ja jlekil
kentik.
3
- lekilal.
- Slo busca su bien. kechan wa
slea ja slekilali.
4
- bien comn. jlekilaltik.
5
- Est bien. lek ay, pes lek.
6
- Nos va bien. sbej lek aytik.
bienaventurado,-a. jel lek wa xek yuj.
- Estamos bienaventurados. jel lek
wa xek kujtik.
bienestar. kutsilaltik.
- Nuestro bienestar no es la justicia
social an. ja kutsilaltik mito
xtaxi ja jlekilaltiki.
- El bienestar es que todos tengan
casa, comida y trabajo. ja yutsilal
jani ay snaj, ay swael, ay yatel
ja spetsanile
bienhablado,-a. lek wa xkumani.
- Hombre bien hablado. jun winik
lek wa xkumani.
bienhechor,-a. ja ma wa skulan lek.
bienintencionado,-a. lek ja spensari.
bienio. chab jabil.
bis. byes. [jun tike libe kuuts jel
tusan ja skutil wa xmakuni ba
tsisulej].
bifurcacin de un camino. tisera, skab
bej.
bgama. chawanexa ja statami.

bigamia-bizco

bigamia. chawanexa ja scheumi ma


chawanexa ja statami.
bgamo. chawanexa ja scheumi.
bigarrado,-a. sokan bukan yelaw.
bigote. isimal.
- No tiene bigotes. mey yisim.
bigotudo,-a. ay yisim.
- No soy bigotudo. mey kisim.
bilateral. chawane, ja schabili.
- Acuerdo bilateral. ja chawane
ochta ba akwerdo, slaja sbaje
ja chawane.
bilharzia. jun tike chamel ba kixin
kinal.
bilinge. wa xkumani chab kumal.
- Somos bilinges. Hablamos espaol
y tojolabal. chab kumal wa
lakumanitik ja kastiya sok ja
tojol kabaltiki.
bilingismo. ba wa xkumani chab
kumal.
bilis. kaj.
- El higado segrega la bilis. wa
skulan skajil ja jchokoltiki.
billete. jun leche juun wa xyaa kitik
ba stupjel ja bejyel ti ba yoj
aktobus.
- Billete de banco. leche takin,
libe takin.
billetera.
snolulabil libe takin,
buxako.
billn. miyon majke jun miyon,
1,000,000,000,000.
bimensual. chab majke jujune ixaw.
bimestral. chab ixaw chab ixaw, ja
ba chatike ixaw.
binculo.
antyojo, skoltuman ja
jsatiki, yilulabil.
biografa. jastal ekta ja sakanil jun
winkil.
biologa. jun ciencia natural wa
skana oj yab lek ja jastal ay ja
yal kul jumasai
sok ja

chantealtik, yal chan jumasa,


chanaltik.
biologa molecular. jani ja biologa wa
skana oj snebe ja jastal
stojbes sbaj chikan jas sakan
ay. molcula.
biolgico,-a. sbaj biologa.
bilogo,-a. ja ma wa xyaa sbaj sok
ja biologa.
biopiratera. wa xjak ja lolanum ja ba
jluumtiki ba oj sle ja lekil kul
wa xmakuni ba an. wa xyiaje
ba oj stojbes sok ja ba
spabrika. bobta oj stup kitik
tusan. yujxta tsaanto sbajxa
yenle ba mixa oj jyamtik yuj ja
elkanelxa ja ba swinkil pabrika.
tilan oj jtuptik yi kastigo.
bioprospeccin. spaklajel. bioprospectar.
bioprospectar. spakla ja yal kul wa
xmakuni ba stojbesjel an. wa
skana oj stae ja niwak pabrika
ba oj stojbes, oj schon ja ani
yuj jitsan takin. wa staa
sderecho ba mixa oj jyamtik mi
oj jpaklatik ja an jawi ba oj
makunuk kujtiki. ja yuj tilan oj
kiltik ba mi oj och ba jluumtik
oj spakla.
bpede, bpedo,-a. chabe ja yoki.
bis. chab majke.
bisagra.
jun
tike
xux akinte
kulubal sok takin.
bisecar. pila ba snalan.
bisemanal. chab majke jujune semana.
bisiesto. ao.
bisnieto. yunin ja yiji.
- Mi bisnieto. ja yunin ja kiji.
bistec. libe baket.
bisturi. jun tike skupulabil wa
xmakuni yuj ja loktori ba jamxel.
bizcar. ixaw sat ay. bisquear
bizco,-a. ixaw sat.
125

bizcocho-bocado

- El nio est bizco. ja chin kerem


yal ixaw sat.
bizcocho. jun tike pan.
biznaga. ton okil.
bizquear. ixaw sat ay. biscar
blanco. jun jas ba wa xtujkatik.
- Dio en el blanco. stojo lek.
blanco,-a.
1
- sak, sakal.
- Blanco del ojo. sakal sat.
- El carbn no es blanco. mi sakuk
ja ajkali.
- Azcar blanca. sakal askal.
Muchas
cosas
blancas.
sakilanixta,
sakkoskos,
saktojtoj.
- Pintar de blanco. sakbes.
- Blanco y negro. kareto.
2
- meko.
- Los blancos quitaron la tierra a
nuestros antepasados. sjapa yile ja
sluum ja jmexep jtatawelotik ja
mekoi.
blancura. sakalil.
blancuzco. sakes. elawal.
blando,-a. kun.
blandura. skunil.
blanquear. sakbes.
- Blanque su camisa. sakbes ja
skui.
- Blanque la casa. sakbes ja
snaji sok taan.
blanquillo. nolob.
blanqusimo. saksak. elawal.
blasfemar. ixtalaan ja jwawtiki.
blasfemia. yixtalajel ja jwawtiki.
blasfemo,-a.
ixtalajum ja ba
jwawtiki.
blindado,-a. pimaxita ja takini.
- Carro blindado. jun tike karo
pimaxita ja stakin ja skujlayubil
ba mi oj sjote ja balai. [wa
xmakuni ba kakanel ma ba
126

riko wan xiwel].


bloc. jun tike kwaderno ma juun.
bloque. jun tike niwan lagriyo.
- Vamos en bloque. wajtik jpetsaniltik.
bloquear. maka sbaj.
- Bloquearon el autobs. smaka
sbej ja aktobusi.
bloqueo. smakjel sbej.
blusa. ku. kual.
- Blusa tpica de las mujeres
tojolabes. tojol ku.
- Hacer una blusa. kubes.
- Ya hizo una blusa. skubesta.
- Hacerse una blusa. kuaxi.
- Ya se hizo una blusa de la tela.
kuaxita ja kuutsi.
boa. torochan.
boato,-a. riko.
- Vive como boato. jel riko wa
xwaji.
bobada. sboboil.
bobina. jun tike setan ba wa xbalxi
tsokob ma chikan jas.
bobo,-a. sonso.
boca.
1
- ti, tial.
- Nuestra boca. jtitik.
- Boca aglobada. puman ja stii.
- Boca cerrada. uman ja stii.
- Boca hinchada! pejeti, pejan
watii. [broma].
2
- boca abajo. nujan.
- La olla est boca abajo. nujan
eke ja oxomi.
- Poner boca abajo. nuju.
- Puso la olla boca abajo. snuju ja
oxomi.
3
- boca arriba. kulan.
- La olla est boca arriba. kulan
eke ja oxomi.
bocacalle. sti bej.
bocadillo. jun tike dulse, tun wael.
bocado.

bocamanga-bola

1
2

- tusan wael.
- chich.
- Se van a repartir bocados por el
nacimiento del nene. oj ek
schichil yal alats.
3
- dar un bocado. kuxu.
- El perro me dio un bocado.
skuxuwon ja tsii.
4
- Sacar bocado. nesa.
- Sac bocados de la manzana.
snesa ja mansanai.
bocamanga. snuk skabil.
bocina. sjakulabil.
bocio. wotan ti ba nukal.
bocn,-a.
1
- niwan ja sti.
2
- ja ma wa xyaa sbaj jel
niwan, wa sjaka sti.
bochinche. buya.
bochorno. jel ja
kakui ti ba
kwaresma.
boda. chak abal, chak abalal.
[jach wa xkalatik ja ba
tojolabali. ba kastiya ta wa xjak
ja padre wa xalxi nupanel]
- Convidado a la boda. chak
abalanum.
- Somos los convidados a la boda.
chak abalanumotik.
- Ya se hizo la boda.
chak
abalanita.
- Invitado a la boda.
chak
abalanum.
bodega. snajtsil chonwanel, snajtsil
nolajastik, snajtsil ixim.
bodeguero,-a. swinkil ma talnanum ti
ba snajtsil nolajastik.
bofes. spusuk chante.
- Bofes de res. spusuk wakax.
bofetada. bwelta, makwanel.
- Me dio una bofetada. yaa ki
bwelta ja jchoji.
- La bofetada tron. pocholji ja

makwaneli.
- Dar una bofetada. ixtalaan,
maka, pocho.
- Le voy a dar una bofetada. oj
kixtalauk.
- Me dio una bofetada. spocho ki
junuk.
- Te va a dar una bofetada. oj
smaka.
- Dar bofetadas. makwani.
- El malcriado da bofetadas. wa
xmakwani ja kalaxi.
bofetn. maxwunel.
- Me dio un bofetn. maxwuni kuj.
bofo,-a. kun lajan sok pusuk.
boga. jel xkanji.
- El pantaln azul est en boga. jel
xkanji ja yaxal pantalon.
boho. naits.
boicot. jun tike ja slucha ja pobre
jumasai. ta jel tsats ja ixtalajeli
oj slaj sbaje ba mixa oj
smane ja sbolmalei wa xkapji
yile.
boicotear. mixa xmanxi ja sbolmal
jun ajwalal.
- Los campesinos boicotean el
autobs. mixa xkei ti ba
aktobus ja alajanum jumasai.
boicoteo.
boicot. boicotear.
boina. gora, snaj olomal.
bola. bola, botan, bunkus, kolan,
kolbal, wolan, wotan.
- Tengo una bola en el pie. ay
jbotan ti ba kok.
- Ya se form una bola. kolanxa.
- Bola de pozol. kolubal pichi.
- Formarse bolas. bolaaxi.
- Se formaron bolas en el atole.
bolaaxita ja matsi.
- Hacer una bola. kolo, kolwani.
- Hizo una bola de pozol. skolo ja
pichi i.
127

bolear-bombeo

- Est haciendo una bola. wan


kolwanel.
bolear. tsaka sapato.
bolero. tsakuman sapato.
boleta boleto.
boletero,-a. ja ma wa schono leche
juun ma libe juun. boleto.
boletn. jun tike juun wa xyala
kabtik
yajkachil
yabalil.
peridico.
boleto. leche juun, libe juun. [wa
xyaa kitik ta
jtuputikta ja
stsakol ja bejyel ti ba yoj
aktobus ma yoj jujpum].
boliche. chin bola.
blido. skoy kanal.
bolgrafo. lapisero.
bolillo. jun tike pan mey sakal
askal.
boljokosh
[comiteco]
[Nido
de
arrieras]. buljokox.
bolo [comiteco]. yakbel, yakbum.
- Ya est bolo. yakbelxa.
- Muchos bolos. jel ja yakbumi.
bolosh [comiteco]. pokos, pokosal.
bolsa.
1
- bolsa.
- El calzn no tiene bolsa. mey
sbolsa ja wexali.
- Bolsa del cuero. garnil.
- Bolsa pequea. talego.
2
- jun naits ti ba mejiko ba wa
stsomo
sbaje
ja
niwak
negosyoanum ba oj yile ja
jastal wa
xnegosyoani ja
stakini.
3
- bolsa testicular. snutiil sbak.
bolsillo.
1
- snolulabil takin.
2
- sbolsa pantalon.
3
- meterse a alguien en el bolsillo.
maka satik.
- Se nos meti en el bolsillo. smaka
128

ja jsatiki.
bomba.
1
- jun tike makina wa slika ja
jai.
2
- bomba.
- Pedro sabe hacer bombas bonitas
en las fiestas. jel snaa ja bomba
ja pegro ti ba kini.
3
- stimulabil.
- Infl la pelota con una bomba.
stima ja pelota sok stimulabil.
4
- jun tike bala ma sibak wa
sjipa ja jujpumi ba oj bojtuk,
ba oj smile jel ja ixuk winiki.
5
- bomba atmica. jun tike bala
ma sibak wa schoko pedaso jel
ja swinkili ba jun jalon.
atomizar.
Japn.
6
- bomba H. bomba de hidrgeno.
7
- bomba de hidrgeno. lajan sok ja
bomba atmica yujtxa masto ja
yipi. mero jomwanum yena.
bombardear. sjiptalaan niwak bala
ba jun chonab ba oj jomjuk.
bombazo. bojtel ja niwak bala.
bombardero. jun tike jujpum sbaj
kakanum ba oj slip niwak bala
ba schonab ja skronta ma ba
tuk luwar. wa skana oj smil ja
swinkili, sokxa
oj sjom ja
snajei.
bombear.
1
- lumtsin jitsan bala ba oj
miljuk ja swinkil jumasai.
bomba 4
2
- tima sok stimulabil.
- Bombeo el aire. stima ja iki
sok stimulabil.
bombeo.
1
- yajel eluk ja jai ta wa
xujki jun luwar.
2
- slikjel ja jai sok makina ba
oj makunuk ba jun chaan

bombero-borde

luwar.
bombero. puluman.
bombilla, bombillo. ajlub.
bombo. snan wajabal.
bombn. jun tike dulse ay skakaw.
bonachn,-a. jel lek smodo.
bonanza. kutsilaltik.
- Para nosotros los campesinos no
hay bonanza an. mito ayuk
kutsilaltik
jbaj
kentik
alajanumotik.
bondad. slekilil, yutsilal.
- Su bondad abunda. wa xjelxi ja
slekilili.
- La bondad de su corazn. ja
yutsilal ja skujoli.
bondadoso,-a. telan skab.
- Eres bondadoso. telan wakab.
bonificacin.
1
- stojbesjel lek.
- Bonificacin del suelo. stojbesjel
lek ja luumi yuj wa xyaa yi
yajnal luum.
2
- koi jun tanto ja stsakol jun
bolmal.
bonsimo,-a. jel lek juntiro.
bonito,-a.
1
- tsamal, alegre.
- Su casa es muy bonita. jel tsamal
ja snaji.
- Nuestra ropa es muy bonita. jelxa
tsamalik ja jku jwextiki.
- El ocotal es muy bonito. jel
alegre ja tajaltiki.
- Hacerse bonito.
tsamalbi,
tsamalaxi.
- Me hice bonito. tsamalbiyon.
- Nuestra casa va a hacerse ms
bonita. oj tsamalaxuk ja jnajtiki.
2 - bonito [de alguien por su vestido
que le viene bien]. nup. [tilan oj
jnatik ta jel nup jun kristyano,
jun skujol yena. ja yuj jel nup mi

kechanuk yuj ja skui, yujxta ti


kan lokan ja ba skujoli. ja yuj
tilan oj kiltik mi kechanuk sok
ja jsatiki, tilan cha sok ja
jkujoltiki].
- Ests muy bonita. jel anup.
- Vestirse bonito. nup abaj.
- Nos vestitremos bonitos en la
fiesta. oj jnup jbajtik ja ba kini.
3
- Qu bonitas se ven las cosas
puestas en orden! xjititi.
bono. jun tike juun wa xmakuni
lajan sok takin.
wa
xyala
kabtik jas ora tilan oj juptik
ja jelali ma jas ora oj tajbaxuk.
ay solom.
boquear. kawa.
- Boque. skawa ja stii.
boquiabierto,-a. jomta solom.
- Me qued boquiabierto. jomta
kolom.
boquiancho,-a. lewan ja stii.
boquiangosto,-a. chin ja stii.
boquilla. syamulabil may.
brax. jun tike atsam wa xmakuni
ba an.
borbollar, borbollear. worwoni.
borbolln. wan worwonuk.
borbotar. worwoni.
borbotn. wan worwonuk.
borcelana [comiteco].
borselana,
borselanaal.
- Muchas borcelanas. borselanaaltik.
[ja borselana lajan sok jun sek
kulubal sok chab ek luum]
bordado,-a [en la manga de blusas o
camisas]. xelubal.
bordar.
1
- tsisa.
- Bordado bonito. tsisubal lek.
2
- bordar [en la manga]. xela.
borde. sti.
- Al borde del agua. ti ba sti ja.
129

bordn-bote

- Borde sin orilla de una tela. sti


kuuts.
bordn.
1
- najbante.
2
- yelulabil.
boreal. ti ba norte.
borla. snich.
bornearse. tejchi.
- Se borne una tabla. tejchi jun
akinte.
borrachera. yakbel.
- Ya no nos gustan las borracheras.
mixa xkanatik oj yakbukotik.
borrachin. ukasnichimdyos, ukatrago.
borracho,-a.
1
- yakbel.
- No estoy borracho.
mi
yakbelukon.
2
- yakbum.
- Muchos borrachos. jel ja yakbumi.
borrador.
1
- jun juun tsijbaxita bajtan
majke. ayto skana oj tojbuk.
2
- kusuman.
- No hay borrador para limpiar el
pizarrn. mey kusuman oj jkustik
ja pisaroni.
borrar. kusu.
- Borr la palabra en el pizarrn.
skusu ja kumal ti ba pisaron.
borrasca. tsatsal ik.
borregada. chejaltik.
borrego,-a.
1
- chej [kechan ay yioj jun jabil
ma chab jabil].
2
- kolko.
- Soy un borrego. kolkoon.
borricada. burujaltik.
borrico,-a. buruj.
borrn. staunej orchila.
- Hizo un borrn en el papel.
staunej orchila ja sjuuni.
- Borrn y cuenta nueva. chay
130

jkujol ja smaloil ba yajkachil


oj keuk.
borroso,-a. mi xchijkaji lek.
- Escritura borrosa. mi xchijkaji
lek ja tsijbaneli.
boscoso,-a. jel ja tei.
- Cerro boscoso. jel ja te ja ba
witsi.
bosque. tealtik, yaax kul.
bosquejar. jea jastal oj kulaxuk
chikan jas atel. mito xchijkaji
jastal oj tsikwuk.
- Nos bosquej nuestra lucha. sjea
kitik ja jluchatiki. ayto skana
oj jtsiktestik.
bosquejo.
1
- jun yejtal mito tojbeluk lek.
2
- jun juun mito tojbeluk lek.
bostezar. kachkachtiani, kachkantiani,
kawkantiani, kawkawtiani.
- Ya voy a bostezar. ojxa
kachkachtianukon.
bostezo.
wan kachkachtianuk.
bostezar.
bota. bota.
- En el lodo las botas son tiles. wa
xmakuni ja botai ti ba lokok.
botana. chich ja jwawtiki ma chikan
jas chich.
botnica. jun tike snebjel ti ba
kujlal.
botnico,-a. sbaj botnica.
botar. jipa kani, ixtalaan.
- Bot su dinero. sjipa kani ja
stakini.
- Bot la basura. yixtalaan ja
tsileli.
bote.
1
- chaywanel.
2
- wan pumpunuk ja pelota.
3
- chin yetal ba wa snolo an
ma chikan jas.
4
- chin bejyum ti ba sat ja.

botella-braza

- dar botes. chaywani.


- El caballo dio botes. chaywani ja
kawuji.
botella. yetal.
- Mi botella. jyetal.
- Toma de la botella! ukan ba
yetal.
- Botella de dos litros. prasco.
- Botella de medio litro. nalan litro.
- Botella de tres cuartos de litro.
limeta.
- Botella de un cuarto de litro.
kwarta.
- Botella de un litro. litro, nalan
prasco.
botelln. niwan yetal.
botica. snajtsil chonaaan.
boticario. chonaaan.
botil. botil, botilal.
botilar. botilaltik.
botn. japubal jastik yuj ja kakanumi.
botiqun. snolulabil an.
botn. boton.
- Botn de flor. umanto ja nichimi.
bveda. kotan ton kulubal.
- Bveda celeste. satkinal, nalan
chaan.
bovino,-a. wakax.
- Ganado bovino. wakax.
boxeador. wejchunanum sok skab.
boxear. wejchun sok wakabi.
- Le gusta mucho boxear. jel xkanxi
yuj oj swejchuk sok skab.
boxeo. ba wa swejchun sbaje sok
skab.
boya.
jun senya kan kayan. wa
xmakuni ba oj sta sbej ja
bejyum ti ba niwanja.
boyada. wakaxaltik.
boyar. kani kayan.
boycot. boicot. boicotear.
boyero.
1
- talnawakax.

2
- niwan kanal.
3
- boyero [comiteco]. purpurwich.
bozal. maka sti.
bracear. nika wakabi.
- Sin bracear no se puede nadar. ta
mi oj jniktik ja jkabtiki mi oj
noxukotik.
bracero,-a. atijum wa
xwaj ba
Estados Unidos yuj ja mixa
staa atel ti ba mejiko. yujxta
mey sjuunil oj ochuk ja ba
Estados Unidos. ja yuj wa
xkutsu ja niwan ja sok noxel.
bragueta. sti pantalon
- Mi bragueta. sti jpantalon.
bramar [viento]. jel xnilili.
- El viento brama. jel xnilili ja
iki.
branquia. ba wa xyiaj ik ja chayi.
mi xyiaj ik ba sti mini cho ba
sni. mas lek wa xyiaj ik ba
stseel ja stii. branquia sbiil ja
luwar jawi.
brasa. chakal kak, kajkal.
brasero. jogon, wegon.
Brasil.
jun
luum
pilanxa ja
sgobyerno ti ba Suramrica.
Portugal.
- Brasileo,-a. swinkil ja ba Brasil,
sbaj ja ba Brasil.
bravo,-a. kak.
bravo. kak, kakal.
- El toro es muy bravo. jel kak ja
tan wakaxi.
- Ponerse bravo. kakaxi.
- El toro se puso bravo. kakaxita
ja tan wakaxi.
bravura. skakalil.
- La bravura del caballo sigue igual.
juntani ja skakalil ja kawuji.
braza. jaye, brasada, brasadaal.
- Lo ancho de su sitio mide solo
cinco brazas. ja skutil ja smaka
131

brazada-brincar

kechan ay yioj jo jaye.


brazada. jaye, brasada, brasadaal,
tele.
- Este palo sirve de medida para
brazadas. wa xoch ba brasadail
ja te iti.
- Una brazada de lea. jun tele
si.
- Servir de medida para brazadas.
brasadaaxi.
brazado. brazada.
brazalete. yal kadena. [lajan sok ujal
yujxta wa xoch ti ba snuk
jkabtik].
brazo.
1
- kab, kabal.
- Me duele el brazo. wa xkab yaj
ti ba jkab.
- Brazo amputado. kurukab.
- Con los brazos cruzados. telan
skab.
2
- moso.
- Faltan brazos en la finca. wa
skana smoso ti ba pinka.
3
- brazo del metate. snochulabil.
brea. jun tike kataj.
brebaje. solulabil mi xajbani yena.
brecha.
1
- pojan, kajyon.
2
- ba jomta jun tsakab.
brega. lucha.
bregar. kulan luchar.
- Pasamos la vida bregando. wa
xkulantik luchar jabil jabil.
brea. putsan kul.
breal. jel ja putsan kuli.
breve. chin.
- Escuchamos su breve pltica.
kabtik ja chin sloil.
- En breve se van. ojxa wajuke.
brevemente. chaboxe kumal.
- Les voy a hablar brevemente. oj
kal awabyex chaboxe kumal.
132

- Platic brevemente.
yaa
kombuk ja sloili.
breviario. jun juun wa xkumaxi
kaku kaku.
bribn. bis ulul.
- Eres un bribn! [broma]. lajana
sok bis ulul.
brida. yakil.
brigada. kole winkil.
brigadier. mandaranum ti ba jitsan
kakanum.
brigadista. smoj brigada.
brillante.
1
- ijlabanel.
- La estrella es brillante. wan
ijlabanel ja kanali.
2
- jel lek wa snaa.
- Nuestro compaero es brillante.
jel lek wa snaa ja jmojtiki.
brillantemente toca la flauta. jel tsamal
wa xajmayani.
brillantina. ikilan, sbitsulabil.
- Tiene brillantina en el cabello. ay
sbitsulabil ti ba yolomi.
brillar.
1
- lijpi, ajli.
- Las estrellas brillan. wa xlijpi ja
kanali.
- El sol brilla. wa xajli ja kakui.
2
- jelxi.
- Brilla en la escuela. wa xjelxi ti
ba eskwela.
brillo. lijpel.
- Brillo del machete. wan lijpel ja
machiti.
brincar. bajti, brinkoani, chotchoni,
el keni, tsijti.
- El conejo brinca. wa xbajti ja
chichi.
- El joven brinc. brinkoanita ja
keremi.
- El conejo brinc. chotchonita ja
chichi.

brinco-bruces
- El caballo brinc sobre el cerco.
el keni ja kawuji ti ba
maka.
- El grillo brinc. tsijti ja
chulchuli.
brinco.
1
- brinko.
- Pega un brinco. wa xyaa
brinko.
2
- dar un brinco. cheba.
- Dio un brinco al jugar. scheba ja
yoki ti ba tajneli.
brindar. snichimdyosaxi.
- Ya se brind por el beb.
snichimdyosaxita yuj ja alatsi.
brindis. loil ba snichimdyosaxel.
bro. jel lek wa xyaa sbaj.
- Persona de brios. jun winkil jel
lek wa xyaa sbaj.
brisa. ik.
brizna.
1
- tsokob jel jay yena.
2
- tusila.
broca del taladro. sni berbekij.
brocha. mes, sbatsulabil.
- Voy a pintar con brocha el
gallinero. oj jbal yi sok mes ja
snajtsil mut.
- Falta una brocha para pintarlo. wa
skana
sbatsulabil ba oj
jbatstik sok yelaw.
broche. jun tike yebija.
broma. ixta loil, tajnel loil.
- No llores es slo una broma. mok
okan kechan ixta loil.
- Hablar en broma. loiltajni.
- Lo dice en broma. yakchiuka.
- Lo digo en broma. yakchikona.
bromear. loiltajni.
- Est bromeando. wan loiltajnel.
bromeliceas. ek, yekil te.
- Bromelicea blanca. sakal ek.
- Otras especies de bromeliceas.

muts ek, tsuk ek.


bromista. ja ma wa xloiltajni.
bronca. buya, pleto, problema, abal
kumal.
bronce. jun tike sokan takin, chak ja
yelawi.
bronco,-a.
1
- tsats.
- Tos bronca. tsatsal ojob.
2
- jel wego oj kokuk.
- Metal bronco. jel wewo oj
kokuk ja takin iti.
3
- mi lekuk.
- Bronco de carcter. mi lekuk ja
spensari.
4
- hacer un sonido bronco. tartoni.
- El carro hace un sonido bronco al
oirlo de lejos. wa xtartoni ja
karoi.
5
- Mxico bronco. jel kak ja
mejikoi.
bronconeumona. chamel ba skab
jsojostik. jel tsats ja ojobi. wa
xtartoni yajni wa xkiajtik ik.
bronquio. skab jsojostik.
bronquitis. takin ojob.
brotar. tsipmuji, xolini, yaaxbi,
yaxbi.
- Las plantas brotan. wa stsipmuji
ja yal kuli.
- Las plantas van a brotar. oj
yaxbuk ja yal kuli.
- Al llover brotan los rizomas. ti wa
xolini ja koji yajni wa xyaa ja.
brote.
1
- xol.
- Brotes de rboles. xol te.
2
- Brote de tuberculosis en la colonia.
keta ja sak ojob ti ba
jkolonyatik.
broza. tsilel, putsan kul.
bruces. pakan.
- Cay de bruces.
ti mokta
133

bruja-buey

pakan.
bruja. men kuxwanum.
brujear. wayjelani.
brujera. swayjelajel.
brujo.
1
- kuxwanum, pukuj [demonio?],
chakwanum [es peor que un
asesino], kintanum [adivino].
2
- yisim bajlam [planta].
brjula. jun tike makina lajan sok
relojo. wa sjea kitik ja norte
ba oj jtatik ja bej ba jun
chayan luwar ma ti ba niwan ja.
bruma. ason.
- La bruma se baj. kota ja
asoni.
brumoso,-a. jel ja asoni.
bruir. tsaka.
- Bru el machete. stsaka ja
smachiti.
bruscamente.
1
- jel kak.
- Me habl bruscamente. jel kak
yala kabi.
2
- jun repente.
brusco,-a.
1
- jun repente.
- Ataque brusco. jun repente
skrontaan.
2
- jel kak.
- Tiene un carcter brusco. jel
kak ja yaltsili.
brusquedad. jel kak ja smodo i.
brutal. mey spensar mini cho skisa ja
smoji, kechan wa skana oj
syajbesotik
brutalidad. ja smodo ja ma mey
spensar mi skisa ja smoji, wa
skana oj syajbesotik.
bruto,-a.
1
- kistal ja smodo, yajbesuman
- Hombre bruto. jun winik kistal ja
smodoi.
134

2
- chante.
3
- peso.
bubn. wotan ti ba kewal.
bucal. sbaj sti.
- Enfermedad bucal. chamel ti ba
sti.
buceador,-a. mulxum.
bucear. mulxi.
- Buce. mulxiyon.
buceo. mulxel.
buch [comiteco]. buch, tsujmut.
buche. buch, tsujmut.
- La gallina tiene un buche blanco.
ay sakal sbuch ja muti.
budismo. jun tike relijyon. religin.
budista. ja ma snocho ja budismo.
buen. bueno.
bueno,-a.
1
- lek, yutsil.
- Buen hombre. lekil winik.
- Muy bueno. jel lek.
-Bueno! leka.
- Los granos buenos del maz. ja
slekilil ja iximi.
- El buen molcate. yutsil schokol.
- Es de buen corazn. yutsil
skujol, lekil skujol.
- El buen hogar. ja yutsilal ba jun
naits.
- Ser bueno. kun aa abaj.
- Que seas bueno frente a la
comunidad. kun oj awa abaj ti
ba sti sat komoni.
2
- Buenas noches, hermano. tsakul
kala mojaljela.
- Buenas tardes, papacito. san
kala tata, san kala tata.
- Buenas tardes compadre. ka
kumpare.
- Buenos das, hermano. san
jbankila.
- Buenos das compadre. ka kumpare.
buey. nobiyo.

bufanda-burro

bufanda. jun tike niwan mojchilal wa


xyujan.
bufar. jorini.
- El caballo buf. jorori ja kawuji.
bufete. ba wa xa tiji ja abogado.
bufn,-a. bis ulul.
- Eres un bufn! lajana sok bis
ulul.
bugambilia. bambilyo.
buganvilla. bambilyo.
bho. estrgidas.
buitre. usej.
buja.
1
- nichim.
- No arde bien la buja. mi xajli lek
ja nichimi.
2
- jun jas ti ba yoj karo wa skulan
nich kak ba oj bejyuk ja
motor.
bulbo. olom.
- Bulbo del ajopuerro. solom
tuyal.
buljocosh. [comiteco, nido de arrieras].
bul jokox.
bulevar. niwan bej ti ba yoj chonab.
bulto.
1
- mochubal jastik.
2
- bulto [jun bulto lajan sok wake
almul].
- Muchos bultos. bultoaltik.
- En este costal cabe un bulto. jun
sbultoil ja yetal iti.
3
- kojlel, niwan.
- Libro de poco bulto. jun juun mi
kojleluk yena.
- Carga de mucho bulto. niwan
yijkats.
bulla. buya.
- Hay mucha bulla. jelxa buya.
- Hacer mucha bulla. woolji.
Hacen
mucha
bulla.
wooljiyexta.
bullicio. xnilili.

- Bullicio de la calle. xnilili ti ba


bej.
bullir. lokloni, worwoni.
bum! pum.
buuelo. jun tike pan.
buque. niwan bejyum ti ba sat ja.
burbujear. puxini.
burdel. jun naits ba wan tajnel ja
winik sok ixuk
wa schono
sbaje.
burdo,-a. mi pinouk.
burgus,-a. ixtalanum. capitalista.
burguesa. spetsanil ja ixtalanumi.
burla. kenanel.
burlador,-a. kenanum.
burlarse.
abaltan, abaltani,
ixtalaan, kenani.
- Se burla de ti. wa xyabaltana.
- Le gusta burlarse. jel skana oj
abaltanuk.
- Se burlan de nosotros.
wa
xyixtalaanotik.
- Te burlas de m. wa lakenani
kuj.
burln,-a. ja ma wa xyixtalaan.
bur. chin mesa ti ba stseel ja
chati.
burocracia. ja smandar ja burcrata
jumasai.
burcrata. ja ma akubal ba skab
jun atel ti ba jun oficina.
burocrtico,-a.
ja
smodo
ja
burcrata.
burocratismo. wa stoyo sbaj ja burcrata
lajan sok niwan mandaranum.
burra. snan buruj.
burrada. burujaltik.
burrero. chechaburuj.
burriona. tsunul, tsunun.
burro.
1
- buruj.
- Burro macho. kerem buruj.
- Burro semental. opisyal, swaw
135

burstil-buzn

buruj.
- jun tike yojyal ba wa skupu ja
tei.
burstil. sbaj negosyo ti ba
bolsa.
busca. lewanel, slejel.
buscador,-a. leuman, lewanum.
buscapleitos. ja ma wa slea abal.
buscar. lea, lewani.
- Me busc. sleawon.
- Bscalo. lea.
- Bsquenlo. leanik.
- No quiere buscar. mi skana oj
lewanuk.
- Buscar matar.
chapa smul,
chapa yabalil.
- Busc matarme. schapa jmul.
- Van a buscar matarte. oj schap
wawabalil.
- Buscar por todos lados.
boybuni.
bushna [vegetal]. buxna.
bsqueda. lewanel slejel.
busto. ja jbakteltik man kolomtik
man jnalantik.
butaca. jun tike kujlayub.
buzo. mulxum.
buzn.
1
- kanoga ba wa xel ja jai.
2
- jotol ba wa xyaa ochuk ja
juuni ti ba correo
2

.
136

cabal-cabeza

c
cabal. katsan, tsikan.
cabalgador,-a. keum kawu.
cabalgadura. kawu, kawuj, buruj,
mula.
cabalgar. kajani.
- Cabalgu a caballo. kajaniyon ja
ba kawuji.
cabalmente. tsikan.
caballada. kawualtik.
caballeria.
1
- kole kakanum ay skawuj.
2
- jun xen luum kolxa 43
almul.
caballero.
1
- kajanum. keum kawuj.
2
- ajwalal.
caballete [en la contruccin de la
casa]. kabayete. naits.
caballito. yal kawu [ti ba kin].
caballito del diablo. sigera.
caballo. kawu, kawuj.
- No tiene caballo. mey skawu.
- Mira el caballo. kela awil ja
kawuji.
- Caballo macho. kerem kawu,
xinuk kawu.
- Caballo semental. barako, kerem
kawu, potro, stat kawu, swaw
kawu.
- Convertir en caballo para el
carnaval. kawuan.
caballn. slijkul.
cabaa. chin naits.
cabecear.
1
- nekwi.
- Cabece. nekwiyon.
2
- cabecear [en seal de negacin].
jima wawolomi.
- Cabeceo [en seal de negacin].
wa xjima ja jolomi.

cabeceo. nekwel.
cabecera.
1
- ja chonab ba wa xkulani ja
mandaranum ja ba jun munisypio.
2
- ba wa xkan ja kolomtiki ti ba
chat.
cabecilla. olomal ba jun kole swinkil.
cabellera. olom.
- Cabelera crespa. tsunkul ja
solomi.
cabellito del elote. sok ixim, tsok
ixim [regional].
cabello. olom.
- Trnzame el cabello. pecha ki ja
jolomi.
- Se nos cae el cabello. wa xmok
jolomtik.
- Cabello rizado. koloch, tsunkul.
- Tienes el cabello rizado. koloch
wawolomi.
caber. baalani, ochi.
- En la olla cabe mucho. jel
xbaalani ja oxomi.
- No cabe en la red. mi xochi ti
ba snuti.
cabeza.
1
- olom.
- Mi cabeza. jolom, kolom.
- Su cabeza. solom, yolom.
2
- olomal.
- Cabeza de un grupo. olomal ti ba
jun kole.
3
- kotan.
- Tres cabezas de ganado. oxkotane
wakax.
4
- Cabeza abajo. tintintop.
5
- Cabeza de indio. kabesa de
indyo.
6
- cabeza de tarro. lajan sok
pumpo ja solomi.
7
- costarle la cabeza. milji.
- No te va a costar la cabeza. mi oj
miljan.
137

cabezada-cacahuate

- estar a la cabeza. kela.


- Estuvo a la cabeza del trabajo.
skela ja ateli.
9
- ir a la cabeza. bajtan bej waji.
- Irs a la cabeza. bajtan bej oj
wajan.
10 - perder la cabeza. jom solom.
- Perdimos la cabeza.
jomta
kolomtik.
cabezada. kos.
- Dar cabezadas. nekwi.
- Dimos cabezadas por el sueo.
nekwitik yuj ja wayeli.
cabezal. jun tike sen olom.
cabezado. kos.
cabezota. niwan olom.
cabezudo,-a. chuuy.
- Hombre cabezudo. chuuyil
winik.
cabida. ja ba yojol.
- La ermita tiene cabida para cien
personas. ti ba yojol ja ermita
wa xoch jo winike kristyano.
- Tener cabida. baalani.
- La olla tiene mucha cabida. jel
xbaalani ja oxomi.
cabildo. ayuntamiento.
cabina.
1
- chin naits.
2
- kutsan yaman ti ba yoj
naits.
cabizbajo,-a.
1
- nujan, tsuyan, wukan, wuts.
- Estoy cabizbajo. nujanon eke.
- Ests cabizbajo. tsuyana eke.
2
- cabizbajo del caballo enfermo.
tsinan.
3
- cabizbajos,-as. saknujnuj.
- Todos estamos cabizbajos. saknujnuj
eke ja jpetsaniltiki.
4
- estar cabizbajo. wuchuchi.
- Mi compaero est cabizbajo.
wuchuchi eke ja jmoji.
138

- sentarse cabizbajo. wutsbi.


- Me sent cabizbajo. wutsbiyon.
cable. yakil, balubal alambre.
cablegrama. telegrama.
cabo.
1
- snej.
- El cabo del mecate. ja snej ja
yakili.
2
- al cabo. ito jas ora.
- Al cabo lleg. ito jas ora juli.
3 - al cabo de. yajni chakta.
- Al cabo de batir el chile reparte los
frijoles. yajni chakta sbut ja
ichi tixa slecha ja cheneka.
4
- de cabo a rabo. yibanal.
- Pasamos por el ocotal de cabo a
cabo. ekelotikon yibanal ja
tajaltiki.
5
- llevar a cabo. kulan.
- Vamos a llevar a cabo el trabajo.
oj jkultikon ja kateltikoni.
cabra. men chibo.
cabrero,-a. talnachibo.
cabresto. kabresto.
Siete cabrillas. xanabkanal. plyades.
cabrio. sakte.
cabro. chiboaltik.
cabriola. brinko.
cabritilla. kunbesbal stsuum chibo.
cabrito. yal chibo.
cabrn.
1
- swaw chibo. [mi utaneluk ja ba
tojolabali]
2
- jelxa malo ja smodoi.
3
- jel bobo.
4
- cabrn! [regao fuerte]. mits.
cabuya. chij.
cac [comiteco]. kak.
caca. koy.
- Caca del nene. skoy alats.
- Voy a hacer caca. oj wajkon
paxyal.
cacahuate. kanchenek.

cacao-cada
- Una mata de cacahuate. jun ibe
kanchenek.
cacao. kakaw, kakawal.
cacaotal. kakawaltik.
cacarear.
1
- kojkoni.
- La gallina est cacareando. wan
kojkonuk ja muti.
- Muchas gallinas estn cacareando.
xkojoljixta ja muti.
2
- cacarear [al poner el huevo].
kejkoni.
- La gallina cacare. kejkonita ja
muti.
cacashte [comiteco].
1
- kakaxte. jaula.
2
- jxaaxtik [costillas].
cacaste, cacaxtle. kakaxte.
cacaxtlero. kuchkakaxte.
cacera. wajel bejyel.
cacerola. stsanulabil.
cacicazgo. yib kabal jun olomal.
cacique.
olomal,
ajwalal,
mandaranum.
caciquear. skulan mandar jun ajwalal
ma olomal.
caciquismo. ja smodo ja smandaranel
ja olomali.
cacofona. kistal wan okel.
cactceas. jitsan tike yal kul ay
skiix, pim ja spowili lajan sok
banak chawuk ma tonokil.
cacto, cactus. jitsan tike yal kul ay
skiix lajan sok tonokil.
cacha.
1
- yok skupulabil.
2
- spachanal jtoptik.
cachalote. jun tike ballena.
cachear. kela [balan bechan winkil
ta ay stujkanub].
- Nos cachearon en Tuxtla. skelawotikon
ti ba tustala lajan sok balan bechan
winkilotikon.

cacheo. skeljel. cachear.


cachetada. makwanel.
cachete.
1
- ayxa spaj ja schoji.
2
- makwanel.
- Le gusta mucho pegar cachetes.
jel xkanxi yuj ja makwaneli.
cachetear. maka.
- Te cachete. smakawa.
cachetero.
1
- chin stosolabil.
2
- tewuman.
cachetudo,-a. puman.
cachiporra. garote.
cachivaches. japan tuchan jastik.
cacho.
1
- leche, xen, xetan.
- Un cacho de pan. jun leche pan.
- Un cacho de tierra. jun xen lu um.
- Slo un cacho. kechan jun
xetan.
2
- kacho, xulub.
- Son el cacho. okta kacho.
- Su cacho mide dos cuartas. jun
wakan ja sxulubi.
3
- cacho pequeo. okim.
cachorro,-a. wox, woxwox, yal chin
tsi.
cachucha. jun tike snaj olomal.
cachureo,-a. lochan.
cada.
1
- jujune, kada.
- Cada mes. jujune ixaw.
- Cada mujer. kada ixuk.
2
- Cada da. jechejechel, kaku
kaku, tuktukil kaku.
3
- Cada rato. wan wanto, wawanto.
- Cada rato se enferma de gravedad.
wawanto wa xipaxi.
4
- cada tercer da. chabe chabe.
5
- cada uno. jujune.
- Cada dos. chatike.
- Cada tres. oxtike.
139

cadalso-caer

- Cada diez. lajuntike, lajlajune.


- Cada veinte. jujun tajbe.
- Cada 40. chatik winik.
- Cada uno de nosotros. jujuneotik.
- Cada uno de todos. naka.
6
- a cada uno. cha.
- A cada uno le da su tarea. wa
xcha yaa schol jasunka oj
skuluk jujuntik.
7
- uno para cada uno. jujune.
- Dos para cada uno. chatike.
- Tres para cada uno. oxtike.
- Cuatro para cada uno. chantike.
- Diez para cada uno. lajuntike,
lajlajune.
cadalso. ba wa xmilji jun mulanum.
cadver de un animal. pujan.
- El cadver del caballo est en el
monte. pujan eke ja kawuji ti ba
yoj kul.
cadver [de gentes].
chamwinik,
altsilal [regional].
cadejo. nejkel.
cadena.
1
- kadena.
2
- cadena de nogocios.
jitsan
negosyo sbaj jun swinkil ma
sbaj chaboxe swinkil.
3
- Cadena perpetua.
jun tike
kastigo. wa xkan presoanum jun
swinkil manto oj chamuk.
4
- romper las cadenas. jomo ja
ixtalajeli ba oj taxuk ja
jlekilaltiki.
- Vamos a romper las cadenas. oj
jomtik ja ixtalajeli ba oj jta
jlekilaltik.
cadera. spachanal jtoptik; kub, kubal
[flanco, lonja cadera].
caducar.
1
- alatsaxi, alatsbi.
- Estoy caducando.
wanon
alatsaxel.
140

- mixa xmakuni.
- Este remedio caduc.
mixa
xmakuni ja an iti.
caducidad. mixa makuni.
- Muchas medicinas nos indican la
fecha de su caducidad. wa sjea
kitik jitsan an ba jas ora mixa
oj makunuk kujtik.
caduco,-a. mixa xmakuni.
- Remedio caduco. mixa xmakuni
ja ani.
caduquear. caducar.
caduquez. pokoxa.
caedizo,-a. palanxta eke.
- El panal est caedizo. palanxta
eke ja akoi.
caer.
1
- moki, chewan koi, wichkinaji.
- Va a caer. oj mokuk.
- Ca de trasero. mokyon ti ba
jtop.
- Caste. chewan koya.
- Cay cuan largo es. koi wichan.
2
- tanani koni. 7
- Los piones caen por el viento. wa
xtanani koni ja wejkeli yuj ja
iki.
3
- caer bien. lek ila, lekan.
- Te caigo bien. lek wa xawilawon.
- Me caes bien. wa xlekana.
4
- caer boca abajo. nujani.
5
- caer de espaldas. chebani.
- Ca de espaldas. chebaniyon.
6
- caer del cielo. jak ti ba nalan
chaan.
- La lluvia cae del cielo. wa xjak
ja ti ba nalan chaan.
7
- caer [estrellas]. kon koni,
konkoni.
- Las estrellas fugaces cayeron.
konta koni ja kanali.
- Las estrellas caen.
wa
xkonkoni ja kanali.

caerse-cado

- caer la tarde. tselan kaku.


- Ya cae la tarde. tselanxa ja
kakui.
- Al caer la tarde. ba tselan
kaku.
9
- caer [tabla u otras cosas
paradas]. tarari.
- El machete cay.
tararita
smachit.
10 - caer tirado. jawtsuji.
- El bolo cay tirado. jawtsuji ja
yakbumi.
11 - dejar caer. pujtsin.
- No dejes caer el cajete. mi oj
apujtsuk ja seki.
12 - estar a punto de caer. nexan,
nexanbi.
- El rbol est a punto de caer.
nexan ja tei.
- Su casa est a punto de caer
porque la tierra se derrumb.
nexanbita snaj yuj ja jemta ja
luumi.
caerse.
1
- moki, waj wichkin.
- Que no te caigas. mok mokan
jani.
- Me ca. wajyon wichkin.
2
- lujbaji.
- Se me cae el cabello.
wa
xlujbaji ja kolomi.
- Las frutas maduras caen del rbol.
wa xlujbaji ja tekuli.
3
- caerse de cabeza. timbuji.
4
- caerse el pelo. moki solom.
- Se nos cae el pelo. wa xmok
jolomtik.
caf. kajpe.
- Caf molido fino. chokbel
kajpe.
- El caf ya est para tomar. ayxa
chee ja kajpei.
- Color caf. kikmukmuktik,

kiksujsuj. elawal.
cafena. jun tike an ti ba yoj
kajpe. wa snutsu ja wayeli.
cafetal. kajpealtik, yalajil kajpe.
cafetalero. swinkil kajpealtik.
cafetalero,-a. sbaj kajpe.
cafetera. sjebulabil kajpe, kaldera.
cafetera. naits ba waum.
cafetero-a. jel skana kajpe.
cafeto. ibe kajpe.
cagada. konel, koy.
cagadero. ba wa xwaj konel.
cagajn. skoy kawu.
cagar. koni.
- cag. konta.
cagarse en. koyin.
- Se cag en los calzones por la
diarrea. skoyin ja swexi yuj ja
ek slukum.
cagatorio. ba wa xwaj konel.
cagn! lajana sok ja xiwum.
cada.
1
- mokel, chaktel.
- La cada de la granadilla. ja
smokel ja peluli.
- La cada del podero de los
patrones. ja schakel ja yip ja
ajwalali.
2
- mulal.
- Por su cada se avergenza. wan
kixwel yuj ja smuli.
3
- a la cada de la tarde. ba och
kaku.
4
- la cada del sol. ochta kaku.
- Vamos a juntarnos a la cada del
sol. ba och kaku oj jtsom
jbajtiki.
cado,a-. mokel.
- He cado. mokelon.
- Cado de costado. wechan.
- Se ha cado de plano. kani
wichan.
- Los cados. ja chamel winik
141

caimn-calce

jumasa ti ba kakanel.
caimn. jun tike ayin.
caimiento. mokel, chamel chakel.
caite. xanab, xanabal.
- No tengo caites. mey jxanab.
- Hacerse caites. xanabani.
caja. kaja, snolulabil. atad.
- Caja para guardar dinero.
snolulabil takin.
cajcam [comiteco]. chakal am.
cajchoj
[comiteco].
kakchoj,
kakcho.
cajero,-a. pojuman takin, nolatakin,
cajeta. kajeta [jun tike dulse].
cajete. sek.
- Cajete para el chile. sbejlal ich.
cajetilla. schonbal ba wa xchonxi
may.
cajn. niwan kaja.
cal. taan.
- Ech cal al maz. sjipa staanil
yixim.
- Hacer cal. taanan.
- Voy a hacer cal de estas piedras.
oj jtaanuk ja ton iti.
- Hacerse cal. taanaxita.
- La piedra se hizo cal. taanaxita
ja toni.
cala. lame.
- Una cala de pia. jun lame pajak.
calabacita. tsol.
calabaza [hay distintas clases]. kum,
mayil.
- Calabaza seca para guardar tortillas.
pumpo.
- Calabaza tierna. tsol.
calabazar. tsolaltik.
calabocero. lutwanum, nolapresoanum.
calabozo. snaj lutwanel ti ba yoj
luum.
calada. stsapjel solom jun yal chan.
calado.
1
- jun tike xelubal kuuts.
142

- ja schaanil jun niwanbarko ti


ba yoj ja.
calambre. kalambre.
calamidad.
1
- wokol, wokolanel.
- Pasamos calamidades. jel wokol
wa xek kujtik.
2
- mi arechouk.
- Ese hombre es una calamidad. mi
arechouk ja tan winiki
calamita.
1
- brjula.
2
- jun tike ton lajan sok imn.
calamitoso,-a. jel ajulal sbaj, aa
wokolanuk.
- Mujer calamitosa. jel ajulal
sbaj ja ixuki.
- Es un compaero calamitoso. wa
xyaa
wokolanukotikon ja
jmojtikoni.
calamn.
jun tike
stsipulabil
kojlelxa ja solomi.
calar.
1
- lakan ja ay.
- La lluvia nos cal la ropa. lakan
ja ay ja jkutiki.
2
- chobo.
- Cal la tabla. schobo ja
akintei.
3
- tsapa wawolomi.
- El pajarito cala. wa stsapa ja
solom ja yal chani.
calarse. pichanaxi.
- Nos calamos en el aguacero.
pichanaxitikonta ti ba chawuk ja.
calash [comiteco]. kalax.
calavera. sbakil olom.
calcar.
1
- copiar.
2
- tsajla.
- Calcan al ladino. wa stsajlaye ja
smodo ja jnali.
calce.

calcetin-clido
1

- ti ba yibel jun juun yaa


orden ja mandaranumi.
- Firmado al calce. ordenaxita.
2
- Calce de maz. bul ixim, sbulil
ixim, slujmal yok ixim.
calcetn. snaj okal.
- No usamos calcetines.
mi
xlapatik snaj koktik.
calcinarse. taanbi, taani.
- La casa se calcin. taanbita ja
naitsi.
calco. copia.
calcomana. jun tike snokulabil.
calculadora. kulakwenta. [jun tike
makina].
calcular.
1
- ajtaben.
- Lo calcul bien. lek yajtaben.
2
- kulan tanto.
- Calcul el precio de la mercancia.
skulan tanto ja stsakol ja
bolmali.
clculo.
1
- yajtabajel, kwenta.
2
- yal chin ton ti ba kojoltik. wa
xtaxi ti ba kaj, ba rinyon, ba
bejiga. ta ayxa ka wa xyaa
kokotik chamel.
caldear. kixna.
caldera.
kaldera,
sjebulabil,
stsanulabil.
calderada. ja sbaal jun kaldera.
caldo. kaldo, aal.
- Caldo de frijoles. yal chenek.
caldoso,-a. jel ja skaldoi.
calefaccin. chikan jas tike makina
wa xmakuni ba oj skixna jun
naits. ayni ti ba cheel kinal.
calendario. almanake, kalendaryo.
calentador. skixnulabil.
- Calentador de agua. skixnulabil
ja.
calentar.

- kixinbes, kixna, kixnala.


- Caliento las tortillas. wa xkixna
ja waji.
- Calienta las tortillas! kixnala ja
waji.
2
- calentar poco a poco. aa mechan.
- Calent poco a poco el caf. yaa
mechan ja kajpei.
calentarse.
1
- kakbi, katni, woxo.
- Me voy a calentar. oj kakbukon.
- Calintense. katnanik.
- Se calent en el sol. swoxo
kaku.
2
- kixinaxi, kixinbi.
- Ya se calent el agua. kixinbita
ja jai.
calentura. kak, kajkal.
- Tiene calentura. ay yioj kak.
- No tengo calentura. mey kioj
kak.
calera. ba wa stsikxi taan.
calibrar. bisa ja sniwakil.
- Calibr el rifle. sbisa ja sniwakil
ja tujkanubi.
calibre. skutil ba snalan tubo jun
tujkanub. ja yuj ay 22- 38- 45
ma pilanxa.
calidad.
1
- slekilil.
- El color no influye en la calidad de
la tela. mi yocheluk ja yelawi ti
ba slekilil ja kuutsi.
cualidad.
2
- jel lek smodo, jel lek.
- Eres una persona de mucha
calidad. jel lek wamodoi.
- El maz es de buena calidad. jel
lek ja iximi.
3
- mala calidad. smaloil.
- La mala calidad del maz. ja
smaloil ja iximi.
clido,-a. kixin, kak.
143

caliente-calora

caliente.
kak, kakal, kixin,
kixinal.
- Muy caliente. jel kak.
- Tierra caliente. kakal kinal.
- Agua caliente. kixin ja.
- Lo caliente es muy agradable. jel
xlikiki ja kixinali.
calificable. alben.
- Su delito no es calificable. mi
albenuk ja smuli.
calificacin. alji yabi jastal ay ja
slekilil ma ja smaloil ja ya tel jun
kristyano ma chikan jas.
calificado,-a. mero.
- Maestro calificado. mero jeuman
juun.
- No soy calificado. mi xnaa.
calificar. ala.
- Lo calific de puro robo. yala
mero elkanel ja iti.
calificativo,-a. wa xyala kabtik jastal
ay chikan jas. [oj kiltik chab
oxe senya. ta wa xalxi winik, mi
nabenuk jastal ay ja winik jawi,
ja yuj wa xalxi lekil winik ma
koel winik, ma kojlel winik. yuj
ja kojlel, lekil, koel ay. wanxa
xnaatik jastal ay ja winik jawi.
itule ja calificativo].
caligrafa. tsamal tsijbanel.
calgrafo. ja ma tsamal wa stsijbani.
cliz. jun tike baso ay yok.
caliza. tseel ton.
calizo,-a. ay staanil.
- Suelo calizo. luum ay staanil.
calma. slamamil.
- La calma del agua de la laguna. ja
slamamil ja pampa jai.
calmado,-a. lamanxa.
- El enfermo est calmado.
lamanxa ja chamumi.
calmante. jun tike an wa skutsu ja
yaji.
144

calmar.
1
- lama, chaba [regional].
- Vamos a calmar el pleito. oj
jlamtik ja abal kumali.
2
- calmar a un nio. mono.
calmarse.
1
- lajbaji, lajbi, lamxi.
- Se me calm el estmago.
lajbajita jlukum.
- Se me calm el dolor. lajbita ja
jyajali.
- Se calm el enfermo. lamxita ja
chamumi.
- El pleito se calm. lamxita ja
abal kumali.
2
- chababi, chajbaji.
- El viento se calm. chababi ja
iki.
calmil. maka ba jun alaj wa slaka
ja jnajtiki.
calmo,-a. wayum alaj.
calofriarse. kitkuni.
- Me calofro por la enfermedad. wa
lakitkuniyon yuj ja chameli.
calor.
1
- kaku, skakalil, skixinil.
- Hace mucho calor [por el sol]. jel
ja kaku.
- El calor del da. ja skakalil ja
kakui.
- El calor del agua. ja skixinil ja
jai.
2
- calor [de las brazas]. kajkal.
- Tengo calor. wa xkab skajkal
kak.
3
- calor [del sol]. kixnal.
- Tengo calor. wa xkab skixnal
kaku.
calora.
1
- jun modo ba oj bisxuk ja
skajkali.
2
- jun modo ba oj bisxuk ja yip
ja waeli.

calumnia-callejero

calumnia. lom abal.


- Dice calumnia. lom abal wa
xyala.
calumniado,-a. alum.
- Estamos calumniados. No hemos
cometido ningn delito. alumotik
mey jmultik.
calumniador,-a. ja ma wa slea abal.
calumniar. taa ti [malo], taa tial
[malo], tajba.
- Nos calumnian. wa staawotik
ti malo.
- Te calumni. staawa tial.
- Adnde va para calumniarme?
ba wa xwaja oj stajbayon.
calumnioso,-a. lom abal.
caluroso,-a. jel ja kaku.
- Hoy va haber un da caluroso. jel
ja kaku oj ajyuk ja yani.
calva en el bosque. job.
calvario. ba milji ja jtatik jesukristo.
calverizo. jobaltik.
calvero. job.
- Calvero extenso. jobaltik.
calvicie. sbasanil ja yolomi, stayanil
ja yolomi.
calvo,-a.
basan
solom, taxan
solom, tayan solom, mey
stsootsil
yolom. chajkub
solom [regional], juux solom
[regional].
- Soy calvo. basan kolom.
calzada. niwan bej ti ba yoj
chonab.
calzado. chikan jas tike xanab ma
sapato.
calzado,-a. ja ma wa slapa sxanab
ma sapato.
calzar. lapa waxanabi.
- Se calz los caites. slapa ja
sxanabi.
calzn. wex, wexal.
- No tiene calzn. mey swex.

- Calzn tpico de los tojolabales.


tojol wex.
- Hacer un calzn. wexbes.
- Hizo un calzn de la tela.
swexbes ja kuutsi.
-Hacerse un calzn. wexaxi.
- Se va a hacer un calzn de la tela.
oj wexaxuk ja kuutsi.
calzoncillos. chinwex, kuruwex.
- Los calzoncillos de ustedes. ja
wachinwexexi.
calzonudo,-a. jel winik.
callado,-a. chaban, mi xkumani.
- Qued callado. kan chaban.
- Mujer callada. mi xkumani ja
men ixuk.
callar.
1
- mi xyala.
- Call tu nombre. mi kala ja
wabiili.
2
- lamxi.
- Call el viento. lamxita ja iki.
3
- kan tekan.
- Call la mquina. kanta tekan ja
makinai.
callarse.
chababi, chabani,
chajbaji, mi xkumani, chab
abaj [regional].
- Me call. chababiyon.
- Cllense. chabananik.
- No se va a callar.
mi oj
chajbajuk.
- Al entrar l, nos callamos. wajto
ochuk mixa kumanitik.
- No vamos a callarnos. mi oj
jchab jbajtik.
- Cllate. chabanan
calle. kaye, bej.
- Calle en la ciudad. skol naits.
- Calle en las colonias. skol maka.
calleja. chin kaye.
callejear. paxyalani.
callejero,-a. wa
xkanxi yuj ja
145

callejn-cambiar

paxyalaneli.
callejn, callejuela. chin kaye.
callo. xux atel.
calloso,-a. ayxa xux atel.
- Sus manos callosas. ayxa xux
atel ti ba skab.
camisola. chompa. chamarra.
cama.
1
- chat, chatal.
- Mi cama. ja jchati.
- Hacer una cama. chatbes.
- Hizo una cama de las tablas.
schatbes ja akintei.
- Hacerse una cama. chataxi,
chatbi.
2
- estar en cama. ab chamel, ko
chamel.
- Pedro est en cama. wa xyab
chamel ja pegroi.
- Guardar cama. ab chamel.
camada. pajkule.
- Una camada de coyotes. jun
pajkule okil.
camalen.
1
- jun tike
ojkots
wa
xtuktukilaxi ta ay xiwel.
2
- jun winkil tikan tikan wa
sjeltes ja smodoi.
cmara.
1
- yojol. [tini aya ba yoj naits,
ayni ba yoj tujkanub ba wa
xoch ja balai, ayni ba yoj
srweda ja karo ba wa xoch ja
iki.]
2
- jun kole winkil lajan ay ja
scholi.
- Cmara de comercio. jun kole
negosyoanum. wa stsomo sbaje
ba oj slaj sbaje. ay yioj snaj ti
ba jujune chonab.
- Cmara de Diputados. ba wa
stsomo sbaje
ja diputado
jumasa ti ba mejiko.
146

- Cmara de Senadores. ba wa
stsomo sbaje
ja senador
jumasa ti ba mejiko.
3
- cmara [fotogrfica]. jun tike
makina wa skulan retrato ma
letawail.
camarada. moj.
- Nuestros camaradas. ja jmojtiki.
camaradera.
yamigoil, ja matik
mojotik.
- Nuestra camaradera. ja kamigoiltiki,
mojotik ja kentiki.
camarero,-a. jun tike moso wa xa
tiji ti ba snaj ja ajwalali.
camarilla. jun kole winkil wa skana
oj stukbes ja spensar ja
mandaranumi.
camarn. xolob.
camaronear. lea xolob.
camarote. ba wa xwayi ti ba yoj
barco.
cambalache. bolmal mi xmakuni lek.
cambalachear. bolmulani sok ja jastik
mi xmakuni lek.
cambalachero,-a.
bolmalanum mi
xmakuni lek ja sbolmali.
cambiable.
jeltesben, jeltesxi,
tukbesben, tukbesxi.
cambiante. tikan tikan wa stukbes
sbaj.
- Carcter cambiante. tikan tikan
wa stukbes ja smodoi.
cambiar.
1
- jeltes, tukbes, sututi.
- Cambi el techo. sjeltes ja
solom naitsi.
- Cambi de ropa. sjeltes sbaj.
- Las autoridades cambian cada tres
aos. oxtike jabil wa sjeltes
sbaj ja mandaranumi.
- Cambi de lugar el caballo.
sjeltes kani ja kawuji.
- Cambi el cerco. stukbes ja

cambiarse-camilla
makbali.
- Se cambi. stukbes sbaj.
Diariamente
cambia
su
pensamiento.
jechejechel wa
xsututi ja spensari.
2
- cambiar de actitud. kokxi,
tukbi.
- Si no cambia de actitud no le
hacemos caso.
ta mi ka oj
kokxuk mi oj jkistiki.
- Cambi de corazn. tukbita
yaltsil.
3
- cambiar [colores, modo de
escribir]. tuktukilaxi.
- El maz cambi de color.
tuktukilaxita ja iximi.
4
cambiar
de
propietario.
swinkilaxi.
- Su autobs cambi de propietario.
swinkilaxita ja yaktobusi.
5
- cambiar [dinero]. pojo.
- Voy a cambiar $100.00. oj jpoj
syen peso.
6
- cambiar en. aa paxuk.
- Lo vamos a cambiar en trabajador.
oj katik paxuk atijumil.
7
- cambiar [lugar]. jitsa, kitsa,
jitsi, kitsi
- Cambi de lugar. kitsyonta.
Nos
cambi
de
lugar.
sjitsawotikon.
8
- cambiar [ropa]. jelwi, tsamalbi,
tsatselaxi, tsatselbi, tsatsji.
- Cambi su ropa. jelwita sku.
- Cambi de ropa. tsamalbiyon.
cambiarse.
1
- tukbi.
- Su carcter se cambi. tukbita
yaltsil, tukbita smodo.
2
- jelwi, tsamalbi, tsatselaxi,
tsatselbi, tsatsji.
- Mi calzn est muy sucio. Me voy
a cambiar. jel kux ja jwexi. oj

tsatselaxukon.
- Me voy a cambiar muchas veces.
oj jlap tuktukil ja jkui.
cambio.
1
- tuktukil, tukbi.
- Cada ao hay cambio de nuestras
ideas. jujune jabil tuktukil ja
jpensartiki.
- Cambio de tiempo. tukbita ja
satkinali.
2
- bolmalanel.
Gan
en
el
cambio.
ganansyaanita ti ba bolmalaneli.
3
- sensiyo.
- No tengo cambio. mey jsensiyo.
- En el banco hay cambio. wa spojo
takin ti ba banco.
4 - cambio de cultivos. wa xjeltesxi ja
tike inat wa stsunxi jujune
jabil. bobta jun jabil wa
stsunuwe ixim. jaxa jujnab oj
stsune chenek ja ba alajita.
ta jach wa skulan mi oj chakuk
ja yip ja luumi. kela awilex. ti
kan ba luum ja skoy ja cheneki
jani ja swael ja iximi. ba pilan
jabil ti kan ba luum ja skoy
ixim jani ja swael ja cheneki.
monocultivo
5
- en cambio. ja mas lek.
- No es as. El verdadero padrino, en
cambio, le ayudar. mi jachukuk.
ja mero pagrinoali ja mas leki
ojni skoltaa.
cambista. pojuman takin.
camello. jun tike chante jel niwan
yena yuj ja kawuji, chabexa ja
skujan. dromedario.
camelln. schojlal wosan luum ma
wosan ton.
camilla. chajtilte, chajtulte.
- La camilla del enfermo.
ja
schajtulteil ja chamumi.
147

camillero-camisa

camillero. kuchachajtulte, kuchachamum.


caminador,-a. ja ma jel xbejyi.
caminante. bejyum.
- Eres un caminante y has caminado
mucho. bejyuma.
caminar.
1
- bejyi.
- Caminaremos mucho. jel oj
bejyukotik.
- Vamos a caminar en fila. tsalan
oj bejyukotik.
- Caminan en fila. wa stsalawe.
- Caminaron en tropel. monton
wajye.
- Caminaron sin orden. bola wajye.
2
- caminar con los faldones de fuera.
wechelji.
- Camin con los faldones de fuera
por el juego. wechelji sku yuj ja
tajneli.
3
- caminar despacio, con confianza.
jan kujol ayon ja keni.
- Camino despacio. jan kujol
ayon ja keni.
- Vamos a caminar ms despacio.
oj takalbukotik.
4
- caminar en el lodo. tsopolji.
5
- caminar [insectos]. tsululi.
- Me camina una pulga en la camisa.
wa stsululi kuj jun kak ti ba
jkui.
6
- caminar jorobado. kochkoni,
kuchuchi, kujuji, tsinini.
7
- caminar juntos. mojtani.
- Vamos a caminar juntos. oj
mojtanukotik.
8
- caminar rpido con la carga.
uchuni, wuchwuni.
9
- caminar sin carga. bachbuni.
10 - caminar sin sombrero. lom xwololi
eke ja yolomi [regional], kososi
[regional].
- Camino sin sombrero. lom
148

xwololi eke ja kolomi.


- Camin sin sombrero. kososiyon
eke.
caminata. bejyel, paxyal.
- Les gustan las caminatas. wa
xkanxi yuj ja bejyeli.
caminito. bejka.
camino. bej, bejal.
- Muchos caminos. bejaltik.
- Camino de bestias. bej kawu.
- Camino de herradura. bej kawu.
- Camino a la milpa. bej alaj,
sbejil alaj.
- Camino a Comitn. bej chonab.
- Camino del ganado. bej wakax.
- Camino directo. tojol bej.
- Camino real, carretera. niwan
bej.
- Hacerse un camino. bejaxi,
bejbi.
- Ya se hizo un camino. bejbita.
camin. kuchuman, kamyon.
camionaje. kuchwanel ba kamyon.
camionero. yamakuchuman, yamakamyon.
camioneta. chin kuchuman.
camisa. ku, kual.
- Muchas camisas. kualtik.
- Mi camisa. ja jkui.
- Camisa tpica de los tojolabales.
tojol ku.
- Camisa exterior. satalajel kual,
satilajel kual.
- Camisa interior. kolob, yojol
kual.
- Camisa ladina. kamixal [regional].
- Camisa larga que no se mete en el
pantaln. palku.
- Hacer una camisa. kubes.
- Hizo una camisa de la tela.
skubes ja kuutsi.
- Hacerse una camisa. kuaxi.
- Se va a hacer una camisa de la
tela. oj kuaxuk ja kuutsi.

camisera-campo
camisera. snajtsil chonakual.
camiseta sin mangas. kolob.
camotal. isakaltik.
camote.
1
- isak.
- Camote blanco. sakal isak.
- Camote morado. chakal isak.
- Camote pelado.
patsubal
isak.
- Tubrculo del camote. skoj
isak.
2
- camote [comiteco].
slukum
koktik.
- Se le hinch el camote. sitsta
slukum yok.
campamento. karpaaltik. carpa.
campana. takin, tsinin.
- Toc la campana temprano? saj
ma snika ja takini.
- Son la campana. okta ja
tsinini.
campanada. yokel tsinin.
campanario. ja schaanil ja tsinini.
campanazo. yokel tsinin.
campanear. oki ja tsinini.
campanilla.
1
- chin tsinin.
2
- skampanuil jnuktik.
campaa.
1
- lajan kinal.
2
- lucha.
- C a m p a a N a c i o n a l p a r a la
Eradicacin del Paludismo. lucha
ba slechanal mejiko ba oj ya
eluk ja ujchumi.
campar. aa kulan karpa. acampar.
campechano,-a.
1
- sbaj Campeche.
2
- jaman ja yaltsili.
- Les digo campechanamente.
jaman ja kaltsili oj kal awabyex.
Campeche. ja sbiil jun estado ti ba
yoj mejiko.

campen. ja ma wa skulan ganar ti


ba tajnel.
campeonato. chikan jas tike tajnel
ba wa xilxi machunka oj skul
ganar. [ja tajnel iti yaa kitik ja
jnali, yuj ja ganar mi lajanuk ja
jmodotiki, mini ja kumali. mero
kastiya yena. ja ba tajneli mi
kocheluktik ja ma oj skul ganar.
mixa xnaatik sbaj yuj ja ochta
ja smodo ja jnali ja ba kaltsiltiki].
campesinado. alajanumaltik.
campesino. alajanum.
- Campesina. alajanum ixuk.
campestre. ti ba alaj.
- Flor campestre. jun nichim ti ba
alaj.
- Vida campestre. ja smodo ja
alajanumi.
camping. chaboxe kaku wa xwaj
paxyalanel sok karpa.
campia.
alajaltik, lajan kinal.
campaa.
campo.
1
- alaj.
2
- slechanal
ja
luum
mi
chonabuk.
- Hay mucha pobreza en el campo.
jel ja pobresail ti ba slechanal
luum.
3
- lajan kinal.
4
- luwar.
- Nuestro campo de accin. ja
luwari ba wa laatijitik.
5
- campo de aviacin. ba wa xel,
wa xkot ja jujpumi.
6
- campo de batalla. ba wa xwaj
kakanel lajan
sok
ti ba
kakaxtemut ma ba okosingo.
7
- campo de concentracin. jun tike
snaj lutwanum. ti
wa xyaa
ochuk ja yujkesnanum ja
mandaranumi. jach skulan ja
149

camposanto-cancha

ajyii ja ba alemanya, ja yan


kaku ja ba guantanamo sokxa
ba
Irak skulan jachuk ja
gobyerno ja ba Estados Unidos. ja
ba luwar jawi syajbes ja
presoanumi.
8
- campo de juegos. tajnub.
9
- campo militar. ja snaj ja
kakanum jumasai. ayni ti ba
chonab. ayni
ti ba tustala
chomajkil. cha ayni ja ba jitsan
luwar ja ba yoj kul ja ba
kestadotiki.
10 - gente del campo. alajanum.
- La gente del campo tiene hambre.
wa xyab wain ja alajanum
jumasai.
camposanto. kampusanto.
campus.
ja slugar ja escuela
universitaria. [ayni ti ba tustala
cha jachni ja ba chonabi].
camuflaje. wa snaka sbaj sok.
camuflar. naka.
- Camuflaron los rifles con juncia.
snaka
ja
stujkanub
sok
xajkiltaj.
cana. sakaltik ja yolomi, sakxa ja
yolomi.
- Tengo canas. sakaltik ja kolomi.
- Tienes canas. sakxa wawolomi.
canajau [comiteco].
kan
ajaw.
Oropndola
canal.
1
- jun tike niwan ja.
2
- kanoga.
- El agua sale por el canal. wa xel
ba kanoga ja jai.
canalizacin. alcantarillado.
canaln. kanoga.
- El agua del techo va por el canaln
hasta el suelo. ti wa xwaj ba
kanoga man luum ja jai wa xjak
ba solom naits.
150

canalla. ja ma mi lekuk ja smodoi.


canario. jun tike kanal yal chan jel
tsamal wa xoki.
canasta. mooch sok slikulabil.
canastero,-a.
chonamooch,
kulamooch.
canastillo. chin mooch.
canasto. mooch.
- Est tejiendo canastos. wan
sjaljel mooch.
cancelacin. skokjel, stupjel, yajel
chakuk cancelar.
cancelar.
1
- koko.
- Cancel el acuerdo. skoko ja
akwerdoi.
2
- tupu.
- Cancel la deuda. stupu ja sjeli.
3
- aa chayuk.
- Vamos a cancelar la fiesta. oj
katik chayuk ja kini.
cncer. jun tike chamel. [wa xkii
wotan ti ba kojoltik ma ti ba
jtsujmiltik. mas lek oj waj yil ja
loktor ja ma ay swotan.]
cancergeno,-a.
wa
xyaa kitik
cncer.
canceroso,-a. ayxa cncer.
canciller. yen ay ya tel ti ba
gobyerno ba mejiko. ay schol
oj yile jastal oj ochuk ja mejiko
sok ja tuk gobyerno ti ba pilan
luum.
cancillera.
1
- ja snajtsil ja canciller.
2
- ja yatel ja canciller.
cancin. tseboj, berso.
- Hacerse una cancin. bersoaxi,
tsebojaxi
cancionero. jun juun jitsanxa ja
stseboji.
cancionista. tsebanum.
cancha. tajnub.

candado-cansado
candado. slutulabil takin.
candela. liplunum.
candelabro. jun tike spachub nichim
ayxa yioj chab oxe nichim.
candelero.
kandeleryo, spachub
nichim.
candente. chakjoljol.
- El metal est candente en el fuego.
chakjoljolxta ja takin ja ba yoj
kak.
candidato. ja ma wa skana oj
gobyernoaxuk. wa xkoltaji yuj ja
smojei. kechan ayto skana oj
tsajuk yuj ja spimili.
candidatura. skanjel yuj jun chol ma
jun mandaraneli.
candidez. ja smodo ja ma sak ay ja
yaltsili.
cndido,-a. sak ay ja yaltsili.
candil. kinke, liplunum.
candor. candidez.
candoroso,-a. sak ay ja yaltsili.
canela. kanela.
canelo. ja yelaw ja kanela.
cangrejo. andrejo, andres, kandrejo,
kangrejo, tentex, yax.
canguro. jun tike niwan chante mi
snaa bejyel kechan wa xbajti.
ti ba slukum ay yioj jun bolsa
ba wa snolo ja yal ja snani.
kechan wa xtaxi ti ba slujmal
Australia ja chante jawi.
cana [comiteco]. xia, xi wani.
dulce.
- Me dio cana. sxiwon.
- Le gusta dar cana. wa xkanxi
yuj ja xiwaneli.
canbal. jun winkil wa xalxi wa skuxu
baket kristyano. [jitsan majke
lajan sok lom loil. wa xalxi ja
poko winike ja ba jluumtiki
skuxu ja baket kristyano. yujxta
mi meranuk].

canibalismo.
skuxjel
baket
kristyano.
canica. chira.
- Juega con canicas. wa stsaa ja
chira.
- Jugaremos con canicas. oj jiptik
ja chira.
canicie. sakxa ja solomi.
cancula. chaan kwaresma.
canijo,-a. bobo.
canilla. sat koktik, sat okal.
canino,-a. sbaj tsii.
- Hambre canina. wa xyab jel ja
wain lajan sok tsi.
caninos. tsij kejtik, tsi kejtik.
canipe [comiteco]. kanipil tsol. Flor
de calabaza.
canje. sjeltesjel.
- Canje de mercancas. bolmalanel,
bolmunanel.
canjear. jeltes.
- Canjear mercancas. bolmalani,
bolmunani.
- Est canjeando mercancas. wan
bolmalanel.
cano,-a. sak.
- Cabello cano. sakxa ja yolomi.
canoa.
1
- chin bejyum ti ba sat ja.
2
- kanoga.
- El agua se recolecta en la canoa.
wa stsomxi ja jai ti ba kanoga.
canon. orden ja ba egelesya.
canonizacin. ja schol ja jtatik
obispo ti ba roma oj ya kulan
machunka oj santoaxuk.
canonizar. santobes.
canonizacin.
canoro,-a. wa xok tsamal chikan jas
yal chan.
canoso,-a. sakxa ja solomi.
cansado,-a. yajtik, kumbel.
- Estoy cansado. yajtikon.
151

cansancio-canto

- Estamos cansados. yajtikotikon.


- Ests cansada. kumbela.
cansancio. yajtik, kumbel.
- Ya no puedo caminar por el
cansancio. yajtikon. mixa xbob
oj bejyukon.
cansar. aa kumbuk.
- El trabajo me cans.
yaa
kumbukon ja kateli.
cansarse. mixa xkanxi, kumbi.
- Me cans de ir a Comitn. mixa
xkanxi kuj ja chonabaneli.
- Me cans mucho.
jel
kumbiyon.
cantable. tsebanel.
- Verso muy cantable.
lek
tsebanel ja bersoi.
cantaj. kantaj.
cantante. tsebanum.
cantar.
1
- tsebani, aa junuk.
- Vamos a cantar.
oj
tsebanukotik.
- Vamos a cantar algo. oj katik
junuk.
2
- ala.
- El ladrn cant donde qued el
dinero. yala ja elkanumi ba kan
ja takini.
3
- cantar a alguien. tsebojta.
- Voy a cantar a mi novia. oj
jtsebojta ja jmakbeni.
4
- cantar [animales]. oki.
- El gallo cant. okta mut.
- El gallo cant. pochponita mut.
- Cantar grillos.
chirchoni,
chorori.
- Cantar guajolotes.
korkoni
[regional].
- El pjaro canta. wa xoki ja yal
chani.
- Cantar pericos. lerinaji, werinaji,
werwoni.
152

- El sapo canta. wa xoki ja


woi.
- Cantar la tangar matorralera.
tarari.
- Cantar tecolotes. kururi.
cntaro. chub.
- Muchos cntaros. chubaltik.
- Falta un cntaro. ayto skana ja
ba yojol jun chub.
cantata. jun tike tseboj.
cantatriz. tsebanum ixuk.
cantera. ba wa xyaa eluk ja toni wa
xmakuni ba skulajel naits ma
chikan jas.
cantera. ba wa spojo ton.
cantero. pojuman ton, pojaton.
cntico. tseboj.
cantidad. jel, sjanekil.
- Una gran cantidad de personas. jel
ja kristyanoi, jel ja ixuk winik,
kristyanoaltik.
- Una pequea cantidad. mi jeluk.
- La cantidad de maz que cabe en
un canasto. ja sjanekil ja iximi
wa xoch ja ba jun mooch.
- Gran cantidad de escobas.
mesaltik.
- Gran cantidad de ollas. oxomaltik.
- Gran cantidad de dinero. takinaltik.
- Gran cantidad de hombres. winikaltik.
cantil [vbora acutica venenosa].
baknej.
cantimplora. yetal ja.
cantina. snajtsil yujel trago.
cantinero,-a. chonatrago.
cantinflada. bulbunuk.
- Puras cantinfladas.
lom
bulbulnuk.
cantinflear. bulbuni.
- Slo est cantinfleando. kechan
wan bulbunuk.
canto.
1
- chikin.

cantor-capacitarse
- El canto de la mesa. ja schikin ja
mesai.
2
- tseboj.
- Los cantos que cantan las
hermanas. ja tseboj jumasa wan
tsebanel ja jmojtik ixuki.
cantor,-a.
tsebanum, tsebanum
ixuk.
cants [comiteco]. kantsuj.
canuto. akan.
- Los canutos del carrizo. ja yakan
ja aji.
caa [de azcar].
1
- kaem.
- Caa hueca. jojma kaem,
yojol kaem.
2
- caa de maz. skajmal ixim,
skajmil ixim, skaemil ixim,
yaj, yajil ixim.
3
- caa de pescar. luk.
4
- caa loca [comiteco].
tam,
tamtam ak.
- Caal de caa loca. tamakiltik.
- Caada de caa loca. lomantam.
caada. loman, lopan, yakan, yukan
[regional].
- La caada de Soledad.
ja
slopanal ja soledad.
- Hay un arroyo en la caada. ti
ba yakan ay ukum.
caal. kaemaltik.
camo. jun tike yal kul wa xmakuni
ba stojbesjel pimil kuuts.
caar. kaemaltik.
caaveral. kaemaltik.
caizal, caizar. kaemaltik.
caon.
1
- tubo takin.
2
- niwan tujkanub.
3
- ja slatsanil skol wits.
caonazo.
tujkanel sok niwan
tujkanub.
caonear. tujka.

- Caonearon la ciudad. stujka ja


chonabi.
caoneo.
tujkanel sok niwak
tujkanub.
caoba. kaoba.
caoln. sakal chab ek luum.
caos. jomelxa, sokan wukan.
- Es un caos en nuestra comunidad.
jomelxa ja jkomontiki. kaku
kaku ayni abal kumal
- La reunin es un caos. sokan
wukan ay ja tsomjeli
catico,-a. sokan wukan ay.
- Su casa est catica. sokan
wukan ay ja ba yoj ja snaji.
capa.
1
- jun tike koton chuj mey
skabil.
2
- capa delgada. lame.
3
- capa gruesa. kaje.
capacidad.
1
- bobi.
- Cada uno trabajamos segn
nuestra
capacidad.
oj
atijukotik jujuneotiki chikan
jastal wa xbob kujtiki.
2
- chikan janek wa xoch ti ba
yojol.
- El canasto tiene la capacidad de
dos cuartillas. wa xoch chab
kwartiya ti ba yojol ja moochi.
capacitacin. snebjel.
- Fui a un curso de capacitacin para
choferes. wajyon ba jun kurso ba
oj jneb syamjel karo.
capacitar. jea.
- Nos capacit para manejar el
autobs. sjea kitikon ja jastal oj
jyamtikon ja aktobusi.
capacitarse. neba.
- Nos estamos capacitando como
escribir nuestro idioma. wantik
snebjel ja jastal stsibajel ja
153

capador-capital

jkumaltiki.
capador,-a. ja ma wa xyaa el sbak
ja chantei.
capadura. yajel el sbak.
capar. aa el sbak, kulan kapar.
- Cap el caballo. yaa el sbak
ja kawuji.
- Cap el puerco. skulan kapar ja
chitami.
- Capar las verduras. yakinil ja
itaji.
capataz. kaporal.
capaz.
1
- bobi, wa snaa.
- No es capaz de caminar porque su
pierna est paralizada. xiban ja
yoki mi xbob oj bejyuk.
- Es capaz de arar. wa snaa
sjutjel.
2
- ba.
- El canasto con horcones de dos
cuartas y con el ancho de una mano
es capaz de una cuartilla. ja syojyal
mooch chab chile sok jun top
kabile ba jun kwartiya.
capciosidad. ja smodo ja ma wa
slolayotik.
capcioso,-a. wa slola.
- Nos hace preguntas capciosas. wa
sjobo kitik ba oj slolayotik.
capear. maka satik.
- Cantinflea mucho para capearnos.
jel xbulbuni ba oj smak ja
jsatiki.
capelln. jun tike pagre.
capeo. smakjel satik.
caperuza. jun tike snaj olomal ay
sni.
capilla. ermita, snaj dyos.
capital.
1
- ja chonabi ba wa xkulani ja
mandaranum ja ba jun estado
ma ba jun pas. tustala ja sbiil
154

5
6

ja chonab iti ja ba kestadotik.


mejiko ja sbiil ja chonab iti ti
ba yibanal mejiko.
- jun tike takin sbaj ajwalal. wa
xkei ja takin jawi yuj ja wa
xyaa el kani lom ba yatel ja
atijum ja ajwalal jumasai. itule
ja sganansyai. elkanelxa yena.
sok ja sganansyai wa smana ja
atijubal wa
xmakuni ba
stojbesjel jitsan jastik.
kela
awilex chab tike ja capital.
ayni capital constante capital
variable.
- capital constante. xen yaman ja
capital wa xmakuni yuj ja
ajwalali ba oj
smane ja
atijubal ba skulajel jitsan
jastik. ja tantik atijub jani
makina, aktobus, lekil luum ma
lajan sok. Capital constante ja
sbiil ja takini. ja iti yuj ja
kulanxa, tupubalxa ja stsakol ja
manubal atijubi. sok ja iti mi
oj skul ganar mini jasa ja
ajwalali. kechan oj skul ganar
yuj ja capital variable.
- capital-intensivo,-a. ba
wa
xoch tusan atijum.
- Agricultura capital-intensiva.
yateltajel ja luumi ba wa
xochye tusan ja atijumi mas
jitsanxa ja makinai.
- capital no pagado. sjelalil.
- capital variable. xen yaman ja
capital wa xmakuni yuj ja ajwalali
ba oj stup ja stsakol ja
atijumi. variable ja sbiil ja
takin capital iti yuj ja mito
kulanuk. lajan sok wa xnijki.
jastal ma oj nijkuk. mi tsikanuk
wa stupu ja yatel ja atijum ja
ajwalali. ta jel tsats wa

capitalino-caprichudo

xyixtalaan jel koel ja stsakol ja


atijumi. jelxa jitsan ja capital
variable.
jelxa
jitsan
ja
sganansyai. ta mi tsatsuk ja
ixtalajeli mas keelxa ja stsakol
ja a tijumi. jachuk wa xnijki
chikan jastal wa xwaj ja ixtalajeli.
capitalino,-a. sbaj capital 1.
capitalismo. ba wa skulan mandar ja
ajwalal jumasai ja matik wa
xyaa el kani lom ja yatel ja
atijumi. sbaj ajwalal spetsanil
ja atijub ba stojbesjel lajan
sok ja makina, ja lekil luum, ja
kuchuman, ja aktobus, ja niwak
pabrika, sok ja tuki. mi skanawe
ja komonal lajan sok komon alaj,
komon luum, komon atel. wa
xuila lek ta pilan pilan ja swinkili,
pilan ja sluumei, yuj ja jachuk
ay modo oj chonjuk oj manjuk
ja jluumtiki. jachuk ay modo oj
sman ja jluumtiki. jachni ja ba
neoliberalismo, ja sbiil ja
kapitalismo ja yani. ja ma mi
ajwalaluk kechan moso ma
mardomo ma lajan sok. tilan oj
skuuk ja ajwalali anima
mayestro ma ijenyero. mi
yocheluk, ja mero mandaranum ja
ajwalal jumasai. ja yuj jel riko
wa xwajye. rgimen capitalista
capitalista. ja swinkil ja
capital.
jel ja stakini yuj ja wa xyaa el
kani lom ba yatel ja atijumi.
mero ajwalal yenle, sbaj
yenle ja pinka jumasai, sbaj
yenle ja niwak fbrica jumasai,
jachni ja banco jumasai. jel
jitsan ja yipi, jachuk tilan oj
skuuk ja mandaranumi.
capitalizable.
wa
xbob
oj
negosyoaxuk.

capitalizacin. negosyoaxel.
capitalizar. negosyoan.
- Capitaliz nuestra tierra por nuestra
deuda. snegosyoan ja jluumtiki
yuj ja jeltiki.
capitn. mandaranum ti ba kakanum
ma ti ba jun niwan bejyum ba
sat ja.
capitana. kapitan.
capitanear. kulan mandar ti ba jun
kole kak anum.
capitana. ja yatel jun mandaranum ti
ba kakanum.
capitulacin. yajel sbaj ti ba skab
ja skontrai. capitular.
capitular. aa abaj ti ba skab
wakrontai yuj ja mi jakulunejuk
ganar waluchai.
- Los soldados capitularon. yaa
sbaje ti ba skab ja skronta ja
kak anumi.
captulo.
1
- xen yaman ti ba jun juun.
2
- tsomjel ja pagre ma ja magrei.
capn. kapon.
caporal. kaporal.
capota.
1
- snaj olomal sbaj jun ixuk.
2
- snaj yolom jun tike karo.
kuuts kulubal ja snaj jawi.
capotear.
capear.
capricho. sboboil.
- Por capricho ya no trabaja. mixa
xatiji yuj ja sboboil.
caprichoso,-a. mi xkumxi ja ba spatiki,
bobo, mi snaa sbaj.
- Mejor deja de ser caprichoso. mas
lek oj kumxan ja ba wapatiki.
- Es muy caprichoso. jel bobo
yena, mi skana oj sna sbaj.
caprichudo,-a. bobo.
- Muchacho muy caprichudo. jel
bobo ja keremi.
155

cpsula-caramba!

cpsula.
1
- smajkil yetal panta ma chikan
jas represko.
2
- jun tike pastiya ay spatik.
captacin. spayjel, yabjel. captar.
captar.
1
- paya.
- Se capta el agua de la cinega para
la irrigacin de las milpas. wa
xpayxi ja jai ti ba tsajwum
luum ba oj makunuk ba
ulbanel ti ba kalajtiki.
2
- abi.
- No lo capto. mi xkab sbej.
3
- captar la amistad. amigoan.
Capt
nuestra
amistad.
yamigoanotikon.
captura. lutwanel ba preso.
capturar.
1
- lutu ba preso.
- Me captur. slutuwon ba preso.
- Captur el cuento en la mquina de
escribir. stsijba ja sloil ja ba
makina ba stsijbajel.
2 - Captur el libro con computadora.
stsijba ja juun lajan sok smoj ja
ba computadora
capucha. jun tike snaj olomal.
capulina. chakal am.
capullo.
1
- uman ba nichim.
2
- soj chuup.
caqui. kantimtim.
cara. sat.
- Cara a cara. ti ba sti sat.
- Cara de vinagre. kochan.
- Se lo dije en la cara. kala yabi ti
ba sat.
- Los ejidatarios hicieron cara al
ingeniero. sjaka sti ja pilaluum ja
swinkil jumasai.
carabina. jun tike tujkanub.
carabinero. kakanum ay stujkanub.
156

caracol. xoch.
- Caracol de buen gobierno. ja xoch
ba wa xatiji ja ma tsaubal ja
ba munisipyo autnomo. wa xoch
ba chol, ba oj sneb ja
spetsanili. mi kechanuk ja
winikei.
- Caracol del monte. koroxoch.
- Caracol de concha colorada.
korwaton.
caracolillo. jun tike kajpe.
carcter.
1
- altsil, pensar, modo.
- Tiene buen carcter. jel lek ja
yaltsili.
- Tiene mal carcter. mi lekuk ja
spensari.
2
- lajan sok.
- Ya tiene carcter de robo. lajan
sok elkanelxa.
3
- modo.
- Por el carcter de este trabajo slo
un hombre fuerte puede hacerlo. yuj
ja smodo ja atel iti kechan wa
xbob oj skuluk jun winik jel ja
yipi.
caracterstico,-a. lajan sok.
- Viste calzn, caracterstico de un
hombre tojolabal. wa slapa tojol
wex lajan sok jun tojol winik.
caracterizar.
1
- naubal.
- Lo que nos caracteriza a todos es
nuestra pobreza. naubalotik ja
jpetsaniltiki yuj ja jpobresailtiki.
2
- biilan.
- Nos caracterizan como indios feos.
wa sbiilanotik lajan sok kistal
indyootik
carado,-a. smodo.
- Bien carado. tsamal ja smodo.
- Mal carado. kistal ja smodo.
caramba! karajo.

caramelo-carente
caramelo. jun tike dulse.
caray! karajo.
carbn. ajkal, ajkalal.
- Mucho carbn. ajkalaltik.
- Carbn mineral. jun tike ajkal.
carbono hulla.
carbonero.
1
- sbaj ajkal.
2
- chonaajkal.
carbonizacin. ajkalaxel.
carbonizarse.
1
- chicholaxi.
La
vaca
se
carboniz.
chicholaxita ja men wakaxi.
2
- carbonizarse [madera]. ajkalaxi,
ajkalbi.
- La lea se carboniz. ajkalbita
ja sii.
carbono. jun tike ajkal wa xtaxi ti
ba yoj luum. mas kak ja
skajkali. wa xmakuni ba oj
kunbuk ja takini. ja ajkal iti
lajan sok kikil ton. hulla ma
carbn mineral ja sbi ili.
carburador. jun xetan ti ba yoj
motor. ja karo ba wa soko sbaj
ja gasolina sok ja iki.
carcajada. rerse a carcajadas.
carcajearse. kejkoni, jawtsun abaj
tseej.
- Las mujeres se carcajearon.
kejkoniye ja ixukei.
- Nos carcajeamos.
jawtsun
jbajtik tseej.
crcel. snaj lutwanel, karsel, preso.
- Crcel preventiva. preventivo.
- Convertir en crcel. presoan.
- Convirti la escuela en crcel.
spresoan ja eskwelai.
carcelario,-a. sbaj snaj lutwanel.
- Vida carcelaria. ja sakanil ti ba
snaj lutwanel.

carcelero. lutwanum, noluman preso.


carcinoma. jun tike cncer.
carcoma. kojlum chan.
carcomerse. katskuni.
- El banco se carcome. katskunita
ja kaani.
cardar. chitalaan.
- Card la lana.
schitalaan
stsootsil chej.
cardenal. niwan pagre.
cardaco,-a. sbaj yaltsil.
- Enfermedad cardaca. jun chamel
ti ba kaltsiltik.
cardinal. ja mas tilani.
- Nmero cardinal. nmero.
cardigrafo.
jun tike makina wa
xmakuni yuj ja loktori ba oj yile
jastal wa xwaji ja kaltsiltiki.
cardiograma. yiljel ja kaltsiltiki sok
cardigrafo.
cardiologa. ja yatel jun tike loktor wa
snaa lek jastal oj yajna
ja
kaltsiltiki ta wa staa chamel.
cardilogo. jun tike loktor wa snaa
lek jastal oj yajna ja kaltsiltiki ta
wa staa jun chamel.
carear. aa stojtokele.
- El juez me care al asesino. yaa
stojtokelon ja milwanum ja
jwesi.
carecer. mey yioj.
- Carecemos de maz. mey kiojtik
kiximtik.
carencia. mey.
- Vendemos nuestra fuerza de trabajo
por la carencia de tierra.
wa
xchonotik ja kiptiki yuj ja mey
jluumtik.
carente. mey, meyuk, mi ayuk.
- Carente de agua. mey yaal.
- Carente de maz. meyuk ixim.
- Somos carentes de tierra. mi ayuk
jluumtik
157

caresta-Caribe

caresta. tusanaxita.
- Por la caresta del maz subi el
precio. tusanaxita ja iximi ja yuj
keta ja stsakoli.
careta. wa snaka ja sat sok.
careto. kareto.
carga.
1
- ijkats, chol, wokol, stolulabil.
- Su carga es de dos almudes.
chab almul ja yijkatsi.
- La autoridad ya tiene su carga.
ayxa schol ja ma ay yatel.
- Ayudmonos con nuestras cargas.
oj jkolta jbajtik ja ba jwokoltiki.
- Carga del volteo. stolulabil.
2
- sibak.
- Sin carga no sale la bala del rifle.
ta mey sibak mi oj eluk ja bala
ti ba tujkanub.
3
- carga en la cabeza. kaj.
- No puedo ayudarte por la carga en
la cabeza. mi xbob oj jkoltaya
ay jkaj.
4
- ser una carga para alguien. aa
smuluk.
- No seas una carga para la
comunidad. mok awa smuluk ja
komoni.
cargadero. ba wa skuchtalaan
yijkats lajan sok ti ba merkado.
cargado.
1
- kuchan.
- Traes cargada a la nena. kuchan
awuj ja alatsi.
2
- nisanxta.
- El rbol est cargado de frutas.
nisanxta ay ja tekul ti ba tei.
cargador,-a. kuchuman, kuchwanum.
- Cargador de agua. kawelanum.
cargar. yatsa.
- Carg la carga en el caballo.
syatsa ja yijkats ja kawuji.
- Cargar [borrachos o invlidos].
158

checha.
- Cargaron al borracho. schechawe
ja yakbumi.
- Cargar [en el hombro]. kecha,
kechwani.
- Carg un rbol en el hombro.
skecha ba tejlub jun te.
Est
cargando.
wan
kechwanel.
- Cargar [en la espalda]. kuchu,
kuchwani, ijkatsani, ijkatsaxi.
- Cargas el maz. wa xakuchu ja
iximi.
- Carga mucho. jel xkuchwani.
- No cargo mucho. mi jeluk wa la
ijkatsaniyon.
- Cargar poco en la red abierta.
lojo.
cargo.
1
- chol.
- Nuestro cargo es pastorear los
carneros.
ja jcholtikoni oj
jtalnatikon ja cheji.
2
- mulal.
- Cules son los cargos que se
hacen contra Francisco?, pregunt el
juez. jasunka ja smul ja chiko,
sjobo ja jwesi.
cariado,-a. wanxa kael june ja kejtiki
ma june jchaamtik. caries.
cariar. yaa kauk ja kejtik ma ja
jchaamtik.
- Muchos dulces van a cariar los dientes.
oj ya kauk ja kejtik ja
dulsealtiki.
Caribe.
1
- ja
xen luum
jumasa
joybanubal yuj ja jai ti ba
wa xkei ja kakui. pilanxa ja
sgobyerno ti ba jujune. Cuba,
Hait, Repblica Dominicana,
Puerto Rico, Jamaica ja sbiil
ja mas niwan jumasai. ayto tuk

caricatura-carnero
mas chin ja yenlei. Amrica.
2
- ja niwan ja wa sjoyba la luum
jawi.
caricatura. 1- lochan ja sletawail jun
winkil ba oj tsenuk ja ma oj
yile.
2 - jun winkil wa xyaa tsenukotik
yuj ja lochanxa ja smodoi.
caricaturista. ja ma wa snaa oj
stojbes jun lochan retrato ma
letawo ba oj tsenukotik.
caricaturizar. kulan lochan retrato ma
letawo.
caricia. maswanel.
caridad.
1
- yajtanel.
2
- beneficencia.
3
- takin wa
xaji yi
jun
kanatakin.
caries. wanxa kael ma jomelxa june
ja kejtiki ma ja jchaamtiki. [jel ja
yaji. tilan oj ilxuk jun
dentista ba oj stojbes, ma oj
katik eluk ja kejtik ja it malo
ay].
carilln. tsininaltik.
cario. yajtanel.
carioso,-a. wa xyajtani.
- Mi mam es cariosa. wa xyajtani
jmok ja jnani.
carisma. lek wa snaa.
- Tiene el carisma de escribir. lek
wa snaa ja tsijbaneli.
carismtico,-a. lek.
- O r a d o r c a r i s m t i c o . lekil
aluman.
caritativo,-a. ja ma wa xyaa caridad.
cariz. jastal wa xwaji.
- Nuestra lucha presenta buen cariz.
wa xwaj lek ja jluchatiki.
- La herida toma mal cariz. mi xwaj
lek sok ja yajbeli.
carnal.

- najtil.
- Mi hermanito carnal.
najtil
kijtsin.
2 - mi skisa ja ixukei. kechan wa
skana tajnel sok.
carnalidad. ja smodo ja ma mi skisa ja
ixukei. kechan wa skana oj
tajnuk sok.
carnaval. taankoy, ak ja loil
[regional].
- Participar en el carnaval.
taankoyani.
carnavalada. ixtaloil ti ba taankoy.
carne.
1
- baket, tioj, wael.
- Carne de puerco. baket chitam.
- Carne de res. baket wakax.
- Carne de segunda clase. schokol
baket.
- El aguacate tiene mucha carne. ay
jitsan sbaketil ja oni.
- Vamos a asar la carne. oj jtsiltik
ja waeli.
- Carne correosa. talwat, talwate.
- Carne [del cuerpo humano vivo o
de animales vivos]. baktel.
- Echar carnes. kojli.
- Este puerco no hecha carnes. mi
xkojli ja chitam iti.
2 - carne de can. ja ixtalajum
jumasa wa xchami ti ba
kakaneli yuj ja jekjiye yuj ja
ixtalanumi ma ja mandaranum
jumasai.
3 - carne de gallina. ayxa skiixil.
- Me da carne de gallina. ayxa
jkiixil.
carnero. chej, alakil chej.
- Carnero negro. machin chej.
- Carnero salvaje. kaxlan chej,
kujlal chej.
- Carnero semental. barako chej.
- Rebao de carneros. chejaltik.
159

carnet-cartel

- Carne de carnero. baket chej.


carnet. jun tike juun ordenaxita. ay
sretrato ja swinkili.
carnicera.
1
- snajtsil chonabaket.
2
- jel ja milwaneli.
carnicero,-a. chonabaket.
carnvoro,-a. skuxu baket.
- El coyote es carnvoro la ardilla no
lo es. wa skuxu baket ja
okili. mi skuxu ja chui.
carnoso,-a. ay sbaket.
- La anona es muy carnosa. ay
jitsan sbaketil ja kewexi.
caro,-a. keel ja stsakoli.
carota.
sat.
[kela awilex mixa
tsamaluk ja kumal iti ma
ixtaloilxa].
carpa.
1
- karpa. [jun tike kuuts wa
xmakuni oj kulxuk jun naits].
2
- jun tike niwan chay.
carpeta. spatik kwaderno, snolulabil
juun.
carpintear. kupu te.
- Estoy carpinteando.
wanon
skupjel te.
carpintera.
1
- skupjel te.
2
- ba wa xatiji ja kupate.
carpintero. kupate.
carraca. jun tike chijchijal.
carraspear. jajba abaj.
- Se carraspea mucho. jel sjajba
sbaj.
carrera.
1
- ajnel.
- Carrera de caballos. ajnel kawuj.
- Me ensea de carrera. jel ajnel
jomel wa sjea ki.
- Ir de carrera. oj waj ajnuj.
2
- atel.
- Estudia la carrera de ingeniero. wa
160

sneba ja yatel ja pilaluumi.


3
- carrera de armamentos. armamentista.
carreta. kareta.
carrete.
1
- bobina.
2
- carrete del telar [comiteco]. sitak.
carretera. karetera, niwan bej. [ton
kulubal ja bej iti ba oj
makunuk yuj ja karoi ba oj
ajnuk].
carretilla. chin kareta.
carril.
1
- bej.
2
- ja schojlal ja tren ferrocarril.
carrillo. choj, chojal.
- Se me hinch el carrillo. sitsta ja
jchoji.
carrilludo,-a. puman.
carrizal. ajaltik.
carrizo. aj.
carro. karo automvil.
carroceria. skujlayubil.
- Carrocera del autobs. skujlayubil
aktobus.
carroa. tioj.
- Los zopilotes comen la carroa.
wa skuxu ja tioj ja useji.
carroo,-a. kaelxa.
carta. juun, sjekulabil.
- Lleg la carta de nuestro compaero.
jakta sjuun ja jmojtiki.
- Me dio una carta para la comunidad.
yaa ki sjekulabil ba oj ka yi
ja jkomontikoni.
cartearse. tsijba awilex juun.
- Nos carteamos. wa stsijba
kitikon juun.
cartel.
1
- yejtal, juun.
- Hay muchos carteles por el
candidato a la presidencia. jel ja
yejtali yuj ja ma wa skana oj
ajyuk mandaranumil.

cartelero-casarse

2
- kole ja niwak negosyoanum
cartelero. nokuman juun.
carteln. niwan juun, niwan yejtal.
cartel 1.
cartera.
1
- snolulabil takin, buxako.
2
- ja schol ja ma ay schol ti ba
mandaranum
- Cartera de Hacienda. ja schol ja
kelwanum ba wa stsomtalaan ja
skontrobusyon ja swinkil mejiko
jumasai. Secretaria de Hacienda.
cartero. ja ma wa spuktalaan ja
juun ti ba chonab.
cartilla.
1
- jun juun wa xmakuni ba oj
jnebtik juun.
2
- servicio militar.
cartografa. skulajel yejtal. mapa.
cartgrafo. kulayejtal. mapa.
cartn. pimil juun.
- Caja de cartn.
jun tike
snolulabil pimil juun. wa
xmakuni ba kaja oj jnoltik
chikan jas.
cartonero. ja ma wa skulan kaja
pimil juun.
cartucho. jun tike sibak ti ba yoj
tujkanub. wajto bojtuk snutsu
ja balai ba oj eluk ti ba
tujkanub.
cartulina. pimil juun [kechan mas jay
sok ja cartn].
carncula lagrimal. sni sat.
casa. naits.
- Su casa. ja snaji.
- Tengo una casa. ay jnaj.
[literalmente dice existe yo casa.
wa skana oj yale mey kumal ja
ba tener, poseer].
- No tienes casa. mey wanaj.
- En nuestra casa. ti ba jnajtikon.
- Muchas casas. naitsaltik.

- Casa con techo de cuatro aguas.


wakaxil naits,
wakax naits
[regional].
- Casa con techo de dos aguas. sut
naits.
- Casa con techo de media agua.
lejchupat.
- Casa con techo de paja. yakil
naits.
- Casa de huspedes. jijlub ba wa
xtupxi ja waynubi.
- Casa de cultura. snajtsil snebjel.
- Casa de la moneda. snajtsil
kulatakin.
- Casa dormitorio. chin naits.
- Casa editorial. snajtsil pukajuun.
- Casa ejidal. snaj kolonya, snaj
komon.
- Casa grande del finquero. portero.
- La casa blanca. ja sbiil ja snaj
ja mandaranum ja ba Estados
Unidos.
- Hacerse una casa. naitsaxi,
naitsbi.
- Ya se hizo una casa de la madera.
naitsaxita ja tei.
- Se har una casa de estas piedras.
oj naitsbuk ja ton iti.
casacin. wa xaji chayuk jun
kastigo.
casado,-a. nupanita.
casamiento.
chak abal [modo
tojolabal], nupanel [sok pagre].
casampulga. chakal am.
casar.
1
- aa chayuk.
- El juez cas la sentencia. yaa
chayuk ja kastigo ja jwesi.
2
- aa nupanuk.
- El sacerdote nos cas. yaa
nupanukotikon ja pagrei.
casarse.
nupani, chak abalani,
bajan, bajin, bajwani, nupin.
161

cascabel-caso

casamiento
- Me cas. nupaniyon.
- Ya se va a casar. ojxa chak
abalanuk.
- Se cas contigo. sbajana.
- Ramiro se cas con Teresa.
bajwani yuj ja teresa ja ramiroi.
- Se va a casar con una viuda. oj
snupuk jun biguda.
- Casarse [de parte de la mujer].
cheumaxi, tataman.
- Margarita se cas. cheumaxita
ja litai.
- Margarita se va a casar contigo.
oj statamuka ja litai.
- Casarse [de parte del hombre].
cheuman, nupan.
- Me voy a casar contigo. oj
jcheumuka.
- Andrs se va a casar contigo. oj
snupuka ja andresyoi.
cascabel.
1
- ajwuchan.
2
- jun tike chijchij.
cascada. ba wa sjipa sbaj ja jai.
cascador. schojulabil.
cascajo. schokol teja ma schokol
lagriyo.
cascar. chojo.
- Voy a cascar el caracol con un
cuchillo. oj jchoje ja xochi sok
jun yal machit.
cscara del huevo. spat nolob.
- Cscara del grano de maz.
sulupil.
cascarn. spat nolob.
casco.
1
- jun tike tsatsal pisolom.
2
- yech yok kawuj.
3
- xetan.
- Cascos de vidrio. xen yaman
espejo.
4
- casco de la finca. ja sluum jun
162

pinka teya ja niwan snaj ajwalali.


afectable inafectable.
5
- casco de venado. sean.
- Tocn con casco de venado.
sean ja toptei.
6
- Tienes los cascos vacos. lajan
sok pumpo wawolomi.
casero. naitsaltik.
casero,-a.
1
- kulubal ti ba jnajtik [mi
manubaluk].
- Pan casero. kulubal ti ba
jnajtik ja pani.
2
- ja ma mi skana oj waj ba
pilan luwar.
casern. niwan naits.
caseta. chin naits. [jujune majke ti
ba chin naits jawi tixa ja
polesiya wa skana kitik ja
jtakintik ja oj wajtik ba chonab
sok ja jbolmaltiki]. casilla
cashln [comiteco]. kaxlan, jnal.
Cashujum [comiteco]. kax ukum
cashujn [comiteco]. kax ukum.
casi. kolxa, skolxa.
- Casi veinte. kolxa jun tajbe.
casilla. chin naits. caseta
casino. snajtsil tsomjel.
caso.
1
- iti.
- Un caso muy bonito. jel tsamal ja
iti.
2
- sbej, sluwaril.
- No entiendo este caso. mi xkab
sluwaril.
3
- kaso.
- No le hagas caso de ninguna
manera. mokni oj awa kaso.
4
- chamum.
- No es un caso mortal, dice el
mdico. mi oj chamuk ja chamumi
yala ja loktori.
5
- kumal.

casona-catalizador

- El juez estudia muchos casos. wa


xyiltalaan jitsan kumal ja jwesi.
casona. niwan naits.
caspa. sul, gas [regional].
caspirol. satam, satamte.
casta. kole.
- La casta de los padres. ja skole
ja pagre jumasai.
castaetear. bojti.
- Cataeteo los dedos. wa xbojti
ja jkabi.
castellanizar. jea ja kastiyai ba oj
chay jkujol ja jkumaltiki.
castellano,-a. kastilla.
castidad. stojolil.
castigar. aa stupe, aa kastigo.
- Le castigarn por su delito. oj ya
stup ja smuli.
- Me castig. yaa ki kastigo.
castigo. kastigo, stupjel smul.
castilla [comiteco]. kastiya.
castillo. jun naits jel niwan juntiro
yena.
castizo,-a. mero.
- Tojolabal castizo.
mero
tojolabal, tojolabalita.
casto,-a. toj.
- Mujer casta. tojol ixuk.
castrado. elta sbak.
castrador,-a. ja ma wa xyaa el
sbak ja chantei.
castrar.
1
- aa el sbak, kulan kapar.
- Castr el caballo. yaa el sbak
ja kawuji.
2
- aa eluk ja chabi ti ba snaj
chajnul chab.
3
- xajla kane.
- Castr los rboles. sxajla kane ja
tei.
castrense. sbaj kakanum.
castrismo. ja komonal keta ja ba
Cuba. Fidel Castro ja sbiil ja

sjepeil.
castrista. nochuman ja komonal ja ba
Cuba, jach wa xalxi yuj ja Castro
Castro. castrismo. ja sbiil ja sjepe ja
ba Cuba.
casual. ekta yuj ja swerte.
casualidad. swerte.
- Por casualidad. por swerte.
- Encontrarse por casualidad.
taspun abajex.
- Por casualidad nos encontramos.
jtaspun jbajtik.
casuista. nochuman ja casustica.
casustica. pilan pilan wa xilxi ja
problemai.
[ta wa xkulantik
jachuk mi jay majke oj kabtik
yibanal ja problemai. oj kiltik
jun senya ti ba ixtalajel. tuktukil
ja jkolonyatiki. mey sluum, mey
yaal, kechan ton ay yioj. kechan
lom wits ay yioj. anima tuktukil
ja problema mi xmakuni ta oj
kiltik pilan pilan ja sproblema ja
ba jujune luwar. mas lek komonxa
ay ja jproblematiki. wa xkana oj
kale wa xyixtalaanotik. jayuj jel
tilan oj kiltik jastal lajanlajan
aytik ba oj jomtik ja ixtalajeli.
sok ja casustica kechan oj
jtatik makton ti ba jproblematik.
wa smaka jsatik ja maktoni. ba
mi oj ka
jbajtik
ja ba
jluchatik].
casustico,-a. sbaj casustica.
casulla. jun tike palku ja pagre.
cataclismo. jun niwan desgrasya lajan
sok kitkin ma butja ma lajan
sok.
catacumbas. jun tike kampusanto ti
ba yibel luum. jachni ja ajyii
ti ba chonab sbiil Roma.
catalizador. ta kechan june wa xoch
ti ba jun kole wanxa sjeltes sbaj
163

catalogar-caudal

ja smodo ja kole jawi. [oj kiltik


jun senya. stsomo sbaj jun kole
ixuk. tixa xjak jun winik. ojxa
keuk ja kixwel ja ixukei
anima mi xyala mini jasa ja tan
winiki. catalizador teya jani ja
winik jawi].
catalogar. aa ochuk ba juun jitsan
jastik.
- Catalog las mercancas. yaa
ochuk ba juun
ja bolmal
jumasai.
catlogo. jun juun ba yaa ochuk
jitsan jastik. catalogar.
cataplasma. jun tike an wa xbatsji.
cataplum. tumtuni.
- Hice cataplum. tumtuniyon.
catar. probaraan.
- Cat el aguardiente. sprobaraan
ja tragoi.
catarata. ba wa sjiptalaan sbaj ja
jai.
catarro. ojob.
- Tiene mucho catarro. jel yioj
ojob.
- Tengo un catarro. ay kojob.
catastral. sbaj.
catastro.
catastro. ti ba munisipyo ba wa
xyaa ochuk ba juun ja swinkil
luum jumasai sok ja sniwakil
ja sluumei.
catstrofe. jun niwan desgrasya.
lajan
sok
kitkin, butja,
mokta aktobus, ma lajan sok.
catastrfico,-a. sbaj catstrofe.
catecismo. katesismo.
catecmeno,-a. nebuman
yabal
dyos.
ctedra. siya ja mayestroi, ja schol
ja mayestroi.
catedral.
yegelesya ja ermano
obispo.
catedrtico. mayestro.
164

categora. tike.
- Esta cosa es de otra categora.
pilan tike ja jas iti.
- Hombre de mucha categora.
niwan jnal.
- Mujer de poca categora. pobre
ixuk.
categricamente. xila dyos.
- Categricamente dice, no soy
ladron.
xila
dyos
mi
japwanumukon xyutaj.
categrico,-a. tsats.
- Palabra categrica.
tsatsal
kumal.
catequesis, catequismo. katesismo.
catequista. aluman dyos, katekista.
catequstico,-a. sbaj katesismo.
catequizar. jea ja katesismo.
catolicismo. ja catlico doktrina.
catlico,-a. yibanal sbaj papa ma
ermano obispo ti ba Roma.
- Iglesia catlica. spetsanil ja
kristyano wa skisa ja ermano
obispo ti ba Roma.
catorce. chanlajune, 14.
catre. jun tike chat mi aluk mi
tsapanuk ja yoki ti ba luum.
cauce. ja sbej ja niwan jai.
caucin. slokol.
- Si no da caucin por su deuda no le
doy crdito. ta mi oj ya slokol
yuj ja sjeli mi oj ka yi jelan
takin.
caucionar. aa slokol. caucin.
caucho. jun tike te ay skataj wa
xmakuni ba stojbesjel ule.
caudal.
1
- riko.
- Persona de mucho caudal. jun
riko winkil.
2
- ja.
- Embalsaron el caudal del arroyo.
stima ja jai ti ba ukum.

caudaloso-cautivar

caudaloso,-a.
1
- riko.
2
- jel ja jai.
- Ro caudaloso. jel ja jai ti ba
yoj niwan jai.
caudillismo. ja smodo ja olomal,
mandaranum.
causa.
1
- xujxep, smul, skaj.
- La causa de nuestra pobreza es la
explotacin.
ja
sxujxep ja
jpobresailtik jani ja ixtalajeli.
2
- a causa de. ja skaj, ja smul,
kajan sbaj, smulan, yuj.
- No tenemos maz a causa de la
tierra seca. mey kiximtik ja skaj
ja takin luumi.
- No tenemos agua a causa del rozar
cerca del ojo de agua. mey kaaltik
ja smul ja loxnel ti ba satja.
- A causa del finquero somos
desdichados.
kajan sbaj ja
ajwalali jel wokol wa xek
kujtik.
- A causa de la crecida no llegu a
Altamirano. smulan ja butjai mi
kotyon ja ba san karlosi.
- Vamos a la tierra caliente a causa
de nuestra pobreza. oj wajtik ba
kixin kinal yuj ja jpobresailtiki.
3
- a causa de ello. ja yuj.
- A causa de ello no me voy. ja yuj
mi oj wajkon.
causahabiente. ja ma staa
ja
sderecho ja smoji.
causal. causalidad.
causalidad. xujxep.
- La causalidad de su riqueza es la
explotacin.
ja
sxujxep
ja
srikesail
jani
wa
xyixtalaanotik.
causante. wa stupu ja skontrobusyon.
- Cdula de causante. ja sjuunil

ja ma
wa
stupu ja
skontrobusyoni.
causar.
1
- aa.
- El temblor caus el derrumbe de
muchas casas. yaa mokuk jel ja
naits ja kitkini.
- La guerra causa la muerte de
muchos hombres. wa xyaa chamuk
jel ja winik ja kakaneli.
2
- causar dao. jomo.
- El temblor caus mucho dao. jel
xjomo ja kitkini.
3
- Causar problemas. aa el abal,
aa el kumal.
- Su conducta causa problemas. wa
xyaa el abal ja smodoi.
causticidad. ja smodo ja custico.
custico,-a.
1
- wa stsika.
- Un medicamento custico. wa
stsikawotik ja an jawi.
2
- wa sjomo ja yolomi.
- Sus palabras custicas. wa sjomo
ja kolomtiki sok ja sloili.
cautela. yakaxil ja smodo ti ba
problema.
cauteloso,-a. akax ti ba problema.
cauterizacin. jun tike yajnajel.
cauterizar.
cauterizador. wa xyajna sok ti ba
cauterizar.
cauterizar. jun tike yajnajel ba wa
stsikxi jun yajbel yuj ja
skuxuwotik jun jomwanum chan
ma
jun tsi, oj ajyuk yaj
olomtsi.
cautivador,-a. wa xyamigoan.
cautivar.
1
- lutu ba preso.
- Me cautiv. slutuwon ba preso.
2
- amigoan.
- Nos cautiv con sus palabras.
165

cautiverio-cegador

yamigoanotikon yuj ja sloili.


cautiverio, cautividad. mochan te.
- Estamos en el cautiverio por la
explotacin. mochan te aytik yuj
ja ixtalajeli.
cautivo,-a. presoanum.
cauto,-a.
cauteloso.
cavador,-a. jokoman, jokwanum.
cavadura. jokwanel, jokom.
cavar. joko, jokwani, kejnalan.
- Cav el sepulcro del muerto.
sjoko ja skejnal ja chamwiniki.
- Est cavando. wan jokwanel.
- Cav la tierra para una tumba.
skejnalan ja luumi
ba
smukulabil.
caverna. keen.
cavernoso,-a. ay skeen.
- Tierra cavernosa. ay skeen ja
luumi.
cavidad. jojma, jopan.
cavilar. tsijbani skujol.
- Cavil. tsijbani jkujol.
caviloso,-a. ay kixwel, wan kumal
ja skujoli.
cayo. patak joybanubal yuj ja jai
yena.
caza. wajel bejyel.
cazador,-a. ja ma wa xwaj bejyel.
cazar. waj bejyel.
- Fui a cazar. wajyon bejyel.
- Cazar [con arco, honda o resortera].
tsaa sok.
- Caz la ardila con honda. stsaa
sok sjimich ja chui.
- Cazar [con perros]. wojla.
- El perro caz el conejo. swojla ja
chich ja tsii.
cazuela. sbejlal.
- Cazuela para chile. sbejlal ich.
cazuelita de barro. borselana.
- Muchas cazuelitas. borselanaaltik.
ce. ja sbiil ja letra c.
166

ceba. jux, mux [regional].


cebada. jun tike inat lajan sok
trigo. wa xmakuni ba an sokxa
ba skulajel serbesa.
cebar. kojlelan, lisanbes.
- Ceb sus guajolotes. skojlelan ja
skolkoi.
- Vamos a cebar los puercos. oj
jlisanbestik ja jchitami.
cebadera. kanoga ba wa xaji yi
jux ja chitami.
cebo para puerco. jux, jux chitam, mux
[regional].
cebolla. seboya.
cebollar. seboyaaltik.
Cebollin, cebollino. tuyal.
cecear. kumani sok pimil yak.
- No ceceo. mi lakumaniyon sok
pimil kak.
cecina. takin baket ochta atsam.
cecinar. tana ja atsami ti ba
baket wa xkan liban.
cedazo.
jun tike schijulabil ay
kuuts ti ba snalan yojyal.
ceder.
1
- kokxi.
- Si no cedemos no llegamos a
ningn acuerdo con ellos. ta mi oj
kokxukotik mi oj jlaj jbajtik
sok ja yenlei.
2
- ceder el paso. aa ekuk.
- Cederemos el paso al autobs. oj
katik ekuk ja aktobusi.
cedro. segro.
cdula. jun tike juun ordenaxita
yena.
- Cdula de causante. causante.
- Cdula de Identificacin fiscal
Clave de Registro Federal de
Contribuyente
cegador,-a. wa xyaa tupuk ja sati.
- Relmpago cegador. wa xyaa
tupuk ja jsatik ja chawuki.

cegar-cenar
cegar.
1
- tupi ja sati.
- Cegu por enfermedad. tupi ja
jsati yuj ja jchameli.
2
- aa tupuk ja sati.
- El sol me ceg. yaa tupuk ja
jsat ja kakui.
3
- jomo ja yolomi.
- El aguardiente le ceg. sjomo ja
yolom ja snichimdyosi.
ceguedad. ceguera. tupel sat.
ceiba. inip.
ceibal. inipaltik.
cejas. matsab, matsabal.
celador,-a. ilwanum ti ba raya.
celar. ila ti ba raya.
celda. chin kutsan yaman. [ayni ti
ba snaj lutwanel ba wa xkan ja
presoanumi].
celdilla del panal. putix.
celebracin. chich.
- Celebracin del bautizo.
ja
schichil ja ma wa xyiaj ja.
celebrar. chichini [regional], kinani,
kinbi, aa.
- Celebramos las milpas.
wa
xchichini ja kalajtiki.
- Se celebra este da. wa xkinani
ja skaujil.
- El padre celebra la misa. wa
xyaa misa ja pagrei.
clebre. jel lek naubal sbaj.
celeridad. karera.
- Camina con celeridad. kareraxa
wan bejyel.
celeste.
1
- sbaj satkinal, sbaj nalan
chaan
- Cuerpos celestes. ja kanal
jumasai.
2
- yaaxkeskes.
- Pantaln celeste. yaaxkeskes
pantaln.

celestial. ti ba satkinal, jel tsamal.


- Cancin celestial. jel tsamal ja
tseboji.
celibato. mi xnupani clibe.
clibe. mi nupaneluk, soltero, soltera.
- Los padres y las madres son
clibes. mi oj nupanuke ja pagre,
ja magre jumasai.
- Ya no soy clibe.
mixa
solteroukon.
celo.
1
- jel xyaa sbaj.
- Luchamos con celo. jel oj ka
jbajtik sok ja jluchatiki.
2
- ilkujol.
- Tiene celos de su esposa. wa
xilkujolani yuj ja scheumi.
3
- estar en celo. jel skana oj
barakoanuk.
- El caballo est en celo. jel skana
oj barakoanuk ja tan kawuji.
celoso,-a. kux kujol ay.
- Su esposo est celoso. kux kujol
ay ja statami.
clula.
1
- chin kutsan yaman.
2
- chin kole wa xyaa sbaj sok
jun komon tikan.
3
- june ja kintikili wa xmakuni ba
yuntikanel.
celular. ay skutsan yaman, jun tike
talepono ey yakil.
cementerio. kampusanto.
cemento.
jun tike tsubil ton.
sokanxa sok ja wa xtonbi. [wa
xmakuni ba skulajel naits ma
kate ma lajan sok].
cempaschil, cempoal. jutus.
cena. wael ti ba akwal.
cenagoso,-a. lokokaxita.
- Camino cenagoso. lokokaxita ja
beji.
cenar. wai ti ba akwal.
167

cencerro-centralizar

cencerro. takin wa xujaji ja wakaxi.


cenicero. yetal staanil may.
cenicienta. jun ixuk mi xkisji anima
mey smul.
cenit. tey kujtik kul chaan.
- El sol est en el cenit. kulan
kaku.
- La luna est en el cenit. kulan
ixaw.
ceniza. taan.
cenote. chaan satja.
censar. kulan ja censo.
censo. aji ochuk ba juun spetsanil
ja swinkil jun luwar ma spetsanil
ja swinkil mejiko. depurar.
censor. tujmanum.
censual. ti ba censo.
censura. tujmanel.
censurable. wa xtujmaxi, tujmaben.
censurar. tujma.
- No queremos que censuren a
nuestro modo de ser. mi xkanatik
oj stujma ja jmodotiki.
- El gobierno censur el peridico.
stujma ja juun ja mandaranumi
yuj ja mi yila lek.
centavo. sentabo. [jun yal chin sat
takin].
centella. nich kak.
centellar, centellear. lijpi.
- Las estrellas centellean. wa xlijpi
ja kanal jumasai.
centelleo. lijpel.
centena. jo winike, lajun majke
lajune.
centenada. jo winke , lajun majke
lajune.
centenar. jo winke , lajun majke
lajune.
centenario,-a. jomelxa jo winke
jabil.
centeno. jun tike inat wa xmakuni
ba skulajel pan.
168

centesimal. pojubal ba 100 tanto.


centesmo,-a.
1
- ja ba sjoil winke.
2
- june ja sjoil winke tanto.
centirea. jun metro kwadrado.
centgrado. grado.
centlitro. ja ba sjoil winke tanto
jun litro.
centmetro. ja ba sjoil winke tanto
jun metro.
centinela. ilwanum.
centrado,-a.
1
- cholubal.
- Tenamastes bien centrados en la
lumbre. lek cholubal yojket ti ba
kak.
2
- kajyel.
- No ests centrado en Comitn. mi
kajyeluka ti ba chonab.
3
- chikinal, chinkinal.
- Eres centrado. chikinal aya.
central.
1
- ti ba snalan.
- Lugar central. jun luwar ti ba
snalan jun slechanal luum.
- Parque central. kachnub.
2
- ba wa xel ba wa xkot
chikan jas.
- Central de autobuses. ba wa xel
wa xkot ja aktobusi.
Aeropuerto, kachnub ja jujpumi. [wa
skana oj yale ja luwar ba wa
xel wa xkot ja jujpumi].
centralismo. ba wa skulan mandar
kechan june ma kechan jun chin
kole. federalismo
centralista. centrista.
centralizar. aa ochuk ti ba kechan
jun luwar.
- Centralizaron todo el gobierno en
Mxico. yaawe ochuk spetsanil
ja mandaraneli kechan ti ba
niwan chonab mejiko ja ba

centrar-cerca
skab ja presidente.
centrar. aa ochuk ti ba snalan, aa
kachanuk.
cntrico,-a. ti ba snalan.
- Lugar cntrico. jun luwar ti ba
snalan jun slechanal luum.
centrfugo,-a. wa skana oj eluk ti
ba snalan.
centrista. ja ma wa skana ba kechan
june ma jun chin kole oj ajyuk
ja mandaranumi. centralismo.
centro. snalan, ba yojol.
- En el centro de la colonia. ti ba
snalan kolonya.
- Centro del crculo. snalan setan.
- En el centro de la ciudad. ba
yojol ja chonabi, ja ba
kachnubi.
- Centro mercantil. naits ba wa
xel wa xkot jitsan bolmal.
- Centro de la finca frente a la casa
grande. kachinub, kachnub.
- Centro del poblado. kachinub,
kachnub ti ba snalan asyenda.
Centroamrica.
joe luum pilan
pilanxa ja sgobyerno ja jujune. ti
wa xkan spatik ja raya ba wa xel
ja kakui. watimala, ondura,
el salbador, nikarawa, kosta rika
ja sbiilei. ja ba kastiya sbil
Guatemala, Honduras, El Salvador,
Nicaragua, Costa Rica.
cenzonte, cenzontle. choyel.
ceidor. jun tike sindor.
ceir. yatsa.
- Cio su pantaln con el cinturn.
syatsa
ja
spantaloni
sok
syuchulabil.
ceo. chuyan ja sati yuj ja mi
akwerdouk ay.
ceudo,-a. ceo.
cepa.
1
- ja stopte ti ba yoj luum ba

wa xel ja yechi.
- mero. Un chiapaneco de pura
cepa. jun mero swinkil ja ba
kestadotik. yujxta ja ma wa
sbiilan sbaj jachuk jel wa stoyo
sbaj sokxa mi skisa ja matik mi
swinkiluk ja ba kestadotiki, mini
cho ja indyo jumasai.
cepillar.
1
- tsaka, tsakwani.
- Cepill el pantaln. stsaka ja
spantaloni.
- Cepill el caballo con ramas.
stsaka ja skawuji.
- Cepilla mucho. jel stsakwani.
2
- cepillar [madera]. jaxpun, kusu,
taba.
- Cepillaste la tabla con cepillo.
jajaxpun ja sat ja akinte sok
kusubte.
cepillo.
1
skusulabil,
kusuman,
tsakuman.
2
- kusubte.
- Cepill la madera con cepillo.
skusu ja te sok kusubte.
3
- cepillo de dientes. skusulabil
kejtik.
cepo.
1
- skabte.
2
- jun ake ay chab oxe sjotol ba
wa slatsa ja yok ja presoanum
ba mi oj wajuk, ba jel yaj oj
yabi.
cera [de abeja]. chab ek.
cermica. skulajel oxom.
ceramista. kulaoxom.
cerca.
1
- makbal.
- La cerca de la milpa. ja smakbal
ja alaji.
2
- mojan, kuban, amano ay.
- La milpa est cerca. mojanxa ja
2

169

cercado-cernidor

alaji.
- Lomantn est cerca de Bajuc.
mojan yioj ja bajukub ja
lomantami.
- Lo mir de cerca. skela mojan.
- Me habl de cerca. skumanon
kuban.
- Ya est cerca. amanoxa ay.
3
- cerca de. kolxa.
- Cerca de 20 gallinas. kolxa jun
tajbe mut.
4
- poner una cerca. makbani.
- Ya est poniendo una cerca.
wanxa makbanel.
cercado. makubal.
cercanamente. mojan.
cercana. smojanil.
cercano,-a. ti ba mojan.
- Vamos a una colonia cercana.
wajtik ba jun kolonya ti ba
mojan.
- Est cercano. mojan ay.
cercar.
1
- maka, joyba.
- Cercaron al ladrn. smakawe ja
elkanumi.
2
- loto.
- Cerc las flores con horquetas.
sloto ja nichim sok tsapte.
3
- cercar con muro. tsakaban.
4
- cercar [la milpa].
makba,
makbani.
- Cerc la milpa. smakba ja alaji.
- No sabe cercar. mi snaa ja
makbaneli.
cercarse.
1
- makbalaxi.
- Se cerc la milpa. makbalaxita
yalaj.
2
- cercarse con muro. tsakabani.
cerciorar. ala.
- Te cercioro que la tierra ser
nuestra. wa xkala awabi oj
170

jbajtik ja sluumei.
cerciorarse. abi ja smeranili.
- Nos cercioramos del temblor.
kabtikta ja smeranili ja kitkini.
cerco.
1
- maka, makbal, smakulabil.
- Detrs del cerco. pat maka.
- Cerco de la milpa. smakbal alaj.
2
- cerco de piedras. tsakab.
cerda.
stsootsil chitam, stsootsil
snej kawuj. [wa xmakuni ba
skulajel sbatsulabil. brocha].
cerdo. chitam, chitamal.
- El cerdo de Ramiro. ja schitamil
ja ramiroi.
cereal. chikan jas tike inat wa
xmakuni ba oj skuluk arina.
cerebral. ti ba chijnakal.
cerebro. chijnak, chijnakal.
- Me duele el cerebro. wa xkab
yaj ti ba jchijnak.
ceremonia. ja kostumbre ti ba chikan
jas kin. ceremonioso.
ceremonioso,-a. jel skisa ja kostumbre
ti ba chikan jas kin. [oj kiltik
jun senya. ta mi slapa ja spalku
ja pagrei ojxa yale mixa
xmakuni ja misai. jachni ja
smodo ja ceremonioso].
creo,-a. chab ek kulubal.
cerero,-a. chonachab ek.
Cereso. Centro de Readaptacin Social.
[ti
wa
xaji
ochuk
ja
presoanumi ba oj slekbesjuk.
yujxta mi wa xwaj lek].
cerilla. skoyil jchikintik.
cerillo. sjispulabil, stsanulabil.
- Enciendo el cerillo. wa xjispun ja
sjispulabil.
cernedor. chijchinab.
cerner. chija, chia.
- Cerni el atole. schija ja matsi.
cernidor. chijchinab.

cernir-Csar
cernir. cerner.
cero. mini jas ay, mini jas. senya.
cerquita. mojan yaman.
cerradero. slutulabil takin.
cerrado,-a.
1
-lutan.
- La casa ya est cerrada. lutanxa
ja naitsi.
2
- cerrado [boca, flor]. uman.
- Mi boca est cerrada. uman ja
jtii.
3
- cerrado [ojos, puo]. mutsan.
- Con su puo cerrado. mutsan ja
skabi.
cerradura. slutulabil takin, slutjel.
- El cofre no tiene cerradura. mey
slutulabil takin ja koprei.
- Nuestras casas no tienen cerraduras.
mey slutulabil ja jnajtiki.
- La cerradura de la tienda es al
medioda. ti ba kulan kaku lutan
ja snaj chonwaneli.
cerrajera. ba wa skulan slutulabil
takin.
cerrajero. kula slutulabil takin.
cerrar.
1
- lutu.
- Cerr la casa. slutu ja naitsi.
- El cofre no cierra. mi xkan lutan
ja koprei.
2
- cerrar [camino]. maka bej.
- El rbol cierra el camino. wa
smaka sbej ja tei.
3
- cerrar [con cierre].
jispun,
kitsa.
- Cierro la bragueta. wa xjispun ja
sti jpantaloni.
- Cerr el cierre del pantaln.
skitsa ja spantaloni.
4
- cerrar la boca. uma watii.
- Cerr la boca. kumu ja jtii.
5
- cerrar [mano, ojo]. mutsu.
- Cerr la mano. smutsu ja

skabi.
cerril. wits.
- Terreno cerril. kechan wits ja
luumi.
cerro. wits.
- Cerro alto. chaan wits.
- Punta del cerro. sni wits.
certero,-a.
1
- arecho [ti ba tujkanel].
- Tirador certero. arecho tujkanum.
2
- mero.
- Le dio bofetadas certeras. mero
makwanel yaa yi.
certeza. wa xnaxi meran.
- Tengo la certeza de que muri.
chamta wa xnaa meran.
certidumbre. certeza.
certificacin. wa xaji ordenaxuk jun
juun.
certificado. ordenaxita jun juun.
certificar.
1
- ala yabi ojni.
- Te certifico que nos odia. wa
xkala
awabi
ojni
yilotik
krontaa.
2
- aa ordenaxuk jun juun.
- Certific la carta. yaa ordenaxuk
ja juuni.
cerumen. skoyil jchikintik.
cervecera. snajtsil kulaserbesa.
cervecero. kulaserbesa.
cerveza. serbesa.
cerviz. spat jnuktik.
cesante. atijum mey yatel yuj ja
nutsubal kani.
cesanta. mey atel yuj ja nutsubal
kani ja atijumi.
cesar. kan tekan, tejkaji.
- Cesamos de trabajar. kantik
tekan ja kateltiki.
- Ayer ces la lluvia. ja eke
tejkaji ja jai. sin cesar.
Csar. jun niwan mandaranum ja
171

cesrea-cielo
najatei ti ba Roma.
cesrea. jun tike jamxel. wa xyaa
eluk ja alats ja loktori ta wa
xipaxi ja nanali.
cesarismo. ba wa skulan mandar
kechan june.
cese.
1
- mi stupu ja stsakol ja
yatijum ja ajwalali.
2
- nutsji ja atijumi.
cesin. aa kane.
- Cesin de su derecho. yaa kane
ja sderechoi.
cesionario,-a. ja ma wa staa chikan
jas yaa kane ja smoji.
- Cesionario de mi derecho.
staunej ja jderecho kaa kane.
cesionista. ja ma wa xyaa kane
chikan jas. cesin cesionario.
csped. akaltik.
cesta. mooch.
cestada. wa xoch ja ba yojol jun
mooch.
cestero. kulamooch.
cesto. niwan mooch.
cetro. jun tike najbante sbaj
mandaranum.
C.I.A. jun niwan kole swinkil ja ba
Estados Unidos. wa schiktalaan
sbaj ti ba mejiko ma chikan jas
chonab ba oj sjom ja yip ja
ixtalajum jumasai. jachuk wa
skulan ti ba luumkinal.
citica. ik ti ba spachanal jtoptik.
cicatriz. jisan, kan senya, kanel senya.
- Qued una cicatriz de la herida.
kan jisan ja yajbeli.
cicatrizar. smaka sbaj.
- La herida cicatriza. wa smaka
sbaj ja yajbeli.
cicln comiteco [de un solo testculo].
tsiklan.
cclico,-a. suchuk.
172

- Tiempo cclico. suchuk ja


tyempoi. suchuk ja ba kaku
jumasai.
ciclismo. ajnel ba chin bejyum
kechan chabe ja srweda ma
skolulabil.
ciclista. ja ma wa xbejyi ba chin
bejyum kechan chabe ja srweda
ma skolulabil.
ciclo. wan bwelta, jun tyempo wa xsuchi.
- El tiempo se mueve en ciclos. wan
bwelta ja tyempoi.
- A mediados del ciclo agrcola. ba
snalan ja yateltajel ja alaji.
- Ciclo capitalista de produccin
sobreproduccin.
cicln. tsatsal bitus.
cidra. sigra.
cidro. jun ibe sigra.
ciego,-a. mi xyila kinal, tupta sat.
- No soy ciego. wa xkila kinal.
- Qued ciego. tupta sat.
- Para los delitos de su hijo est
ciego. pakasat sok ja smul ja
yunini.
- Por qu no ves, eres ciego?
jasyuj mi xawila kinal yuj ma
kikinal aya.
- Somos como ciegos an.
mutsanto ja jsatiki.
cielo.
1
- kul chaan [arcaico]. nalan chaan,
satkinal.
- Las estrellas del ojo de venado en
el cielo. sat chej ti ba kul chaan.
[mi xnaa jasunka ja sat cheji.
mini wa xcha snaa ja matik wa
snaa sbaj ja kanal jumasai].
-El cielo est cubierto. jel musan
ba nalan chaan.
- Se despej el cielo. lemxita
satkinal.
2
- cielo de un cuarto. chaan ti ba

ciempis-cigea
yoj naits.
ciempis. kakchan.
cien. jo winke, syento, 100.
- Cientoveinte. wak winke, 120.
- Cien huevos. jo winke nolob.
- 1973. syento jabil balune
syento ox winke oxlajune.
- Cientos de hombres. jel juntiro ja
winikei.
cinaga. tsajwum luum.
ciencia.
1
- ja jastik wa xnaaxi jun winik
ma jitsan ixuk winik.
2
- jun modo jastal oj kabtik lek
sbej snajtil ja luumkinali. ti ba
modo iti tilan oj jnatik jas yuj
wa xkei
jujune jas. ta wa
xnaatik ja jas yujil ja jastiki
bobta oj jtatik modo jastal oj
jtojbestik lek. kela awilex ta
wa xnaatik jas yuj wa xko
chamel ja jmutiki bobta oj
jtatik modo ba mixa oj
chamuke.
3
- ciencias exactas. yajtabajel.
4
- ciencias naturales. ja snajel wa
skana oj yab lek sbej spetsanil
ja xen yaman ja luumkinali.
kela awilex chaboxe tike.
agronoma astronoma biologa
fsica geologa qumica
sismologa. jaxa iti kechan
senya. ayto mas jitsan.
- Hombres de ciencia. ja matik wa
xyaa sbaje ba oj yab lek sbej
jastal ay ja luumkinali sokxa ja
satkinali.
5
- ja ciencia mi kechanuk yoj
snalan ja jnali. ayni yoj jnalantik,
yujxta tukxa. jachni ja snajel
sokxa ja skulajel yoj jnalantiki.
kela awilex, oj jkolta jbajtik,
oj jlaj jbajtik ja ba snebjel, ja

ba tsomjel, ja ba sbej lek, ja ba


mi oj kotik chamel sok ja ayto
mas. tolabida oj jlaj jbajtik, oj
jkistik ja jastiki, ja yal kuli, ja
chantei. jachuk oj jnatik sbaj
lek. jachuk tukxa ja snajel ma
ciencia yoj jnalantik.
cinega. tsajwum luum.
cieno. lokok ti ba tsajwum luum.
cientfico,-a.
1
- ja ma wa xyaa sbaj sok ja
snajeli.
2
- ti ba ciencia.
ciento. cien.
cierre. sjispulabil, skitsulabil.
- El cierre de la brageta.
ja
sjispulabil ja sti pantaloni.
- Cierre glotal. saltiyo.
ciertamente. meran.
- Irs ciertamente? oj ma wajan
meran.
cierto,-a.
1
- mero, mero meran.
- Un contrato cierto. jun mero
trato.
- Es cierto. mero meran.
- No es cierto. mi meranuk.
- De cierto irs? oj ma wajan
meran.
2
- ciertos,-as. chab oxe.
- Ciertos hombres no trabajan. mi
xatiji chab oxe winiki.
cierva. snan kujlal chej.
ciervo. kujlal chej.
cifra.
1
- ja senya ba stsijbajel ja
yajtabi sok ja kwentai. senya.
- Cifra rabe. senya.
- Cifra romana. senya.
2
- nakul tsijbanel.
cigarro. may.
- Muchos cigarros. mayaltik.
cigea. jun tike yal chan lajan sok
173

cigeal-circulante

ijkin kechan mas niwan yena.


cigeal. juchuman.
- Cigeal del molino. juchuman
molino.
cilantro. kulantu.
cilndrico,-a. sbokanal chikan jas.
cilindro. jun tike tubo ma bokan
chikan jas. ja skeljeli lajan sok
wajabal.
cima del cerro. kajan wits, sni wits,
solom wits.
- Llegar a la cima del cerro.
kajpuji.
- Llegamos a la cima del cerro.
kajpujitik kote man ba solom
wits.
cimarron,-a. ja ajyii ja moso spaka
ajnel ja ba yoj kul. ja yuj kulan
ja ba yoj kul. ti snaka sbaj sok
ja smojei.
- Puerca cimarrona. kujlal snan
chitam.
cimentado,-a. tsunan.
- Su casa est bien cimentada.
tsunan lek ja snaji.
cimentar. aa tsunan.
- Ciment su casa. yaa tsunan ja
snaji.
cimiento. tunan luum, skujlayub.
- Estas rocas son el cimiento de la
casa grande. ja ton iti jani ja
skujlayub ja niwan naitsi.
cincel. jun tike schubulabil wa
xmakuni ba pojoj ton.
cinco. joe, sjoil, jun kab.
- Slo cinco. kechan joe.
- Cinco tortillas. jo waj.
- Las cinco casas. ja sjoil naitsi.
- Cinco perros. jokotane tsi.
- Cinco personas. jowane.
- Cada cinco. jotike.
- Slo cinco. kechan jun kab.
cincuenta. slajunil ox winke, chab
174

winke sok lajune, 50.


cincuentavo,-a. ja ba slajunil ox
winke.
cincuentenario. jun tike kin ta
jomelxa slajunil ox winke jabil.
cincha. sincha.
cincho.
1
- jun tike sindor.
2
- sincha.
cine. jun tike retrato wa xnijki ba
oj kiltik jastal wa xbejyi, wa
xnijki ja kristyanoi. ja iti wa
sjea ti ba pilan naits ja ba
chonabi.
cine. ja sbiil ja naits chomajkili.
cnico,-a.
mi
skisa
ja
kostumbrealtiki.
cinismo. ja smodo ja ma mi skisa ja
kostumbrealtiki.
cinta. sinta.
- Cinta adhesiva. snochulabil,
snokulabil.
- Cinta trenzada para hacer sombreros
de palma. pechulej.
cintura. snalan.
- Me duele la cintura. wa xkab
yaj ti ba jnalan.
- Cintura del calzn. snalanil wex.
cinturn. syuchulabil, yujchil.
ciprs. sipres.
cipresal. sipresaltik.
circe. manyoso ixuk.
circo. jun tike niwan karpa ay kin ti
ba yojol.
circuito. stolanil.
- Corto circuito. jomta ja luz
elctrica
circulacin. sutjel sbaj.
- Circulacin de la sangre. wa sutu
sbaj ja jchikeltik ja ba kojoltiki.
arteria
vena.
circulante. wa xwaj ba jitsan winkil
lajan sok ja takini. june wa

circular-ciudad
smana sok. jaxa juni wa schono
yuj.
circular.
1
- lajan sok setan, setubal.
- La luna llena es circular. lajan
sok setan ja yij ixawi.
- Una mesa circular. jun setubal
akinte
2
- jun juun wa xjekji ba jitsan
luwar.
- Nuestro gobierno municipal manda
una circular a todas las colonias. wa
sjeka jun juun ja ba spetsanil
kolonya ja mandaranum ja ba
munisipyo.
3
- circular.
waj rueda, wan
kololuk.
- El dinero circula. wa xwaj rweda
ja takini, wan kololuk ja takini.
crculo.
1
- setan, setetu [regional].
2
- tsomjel ba lom lolanel.
circuncidar. skupu xen jtsujmiltik
ba swinkil winik.
circuncisin. elta xen jtsujmiltik ba
swinkil winik. [jach wa skulan ja
loktori yuj ja kasyadoiltiki].
circundar. joyba.
circunferencia del crculo. stolanil setan.
circunstancia. ja jastal, sutanel.
- No son justas las circunstancias de
nuestro trabajo con el patrn. mi
sbejuk ja jastal ja kateltiki ti
ba ajwalal.
circunstancial. chikan jastal.
- Trabajo circunstancial. ay atel
chikan jastal wa xtaxi.
circunvalacin. wa sjoyba.
- Camino de circunvalacin de la
ciudad. jun bej wa sjoyba ja
chonabi.
circunvalar. joyba.
cirio. niwan nichim wa xtaxi ja ba

egelesya ja ba altari.
cirrosis.
jun tike chamel ti ba
jchokoltik. [wa xtaxi yuj ja
yujel jitsan trago. ta ayxa ka
kiojtik wa xkanbi ja kelawtiki.]
ciruga. jamxel, ja yatel ja loktori ta
wa sjamawotik, skumbesjel,
skuranbesjel.
cirujano. jamuman, kumbesuman,
kuranbesuman.
- El cirujano trabaja en el hospital. wa
xatiji ti ba yoj snaj chamum ja
jamumani.
cisma. ayxa chab kole pilan pilan ay.
cisterna. snolulabil ja ti ba yoj luum.
cita.
1
- ba wa staa sbaje chaboxe
winkil akwerdoxa ay jas ora.
2
- jun xen jun juun wa xalxi jas
ora tilan oj kotkotik ja ba jas
luwar..
citacin. sjekjel spayjel.
citadino,-a.
chonabero,
swinkil
chonab.
citar. jeka spayjel.
- El juez cit a los ejidatarios. sjeka
spayjel ja swinkil kolonya ja jwesi.
- Me cit. sjeka jpayjel.
citatorio. jun juun wa sjeka spayjel
sok chikan ja ma ay yateli.
ctrico,-a. ja spajalil ja limoni.
citricultor. swinkil limaaltik ma
naranjaaltik ma limonaltik.
ciudad. chonab, pweblo. [yujxta ja
kumal chonab mi lajanuk ja
ciudad. ja jmexep jtatawelotik
wajye ba chonab ba oj schon ja
sbolmali ba oj sta ja jastiki tilan
yujilei. jitsan majke ja najate mi
ayuk mini jun chonabero. kechan
ti stsoma sbaje lajan sok ba
merkado. ja ba kastiya, ja ciudad
jani ja luwar ja ba slekili lajan
175

ciudadana-clarear

sok kin, eskwela, universidad,


niwan negosyo, banco sok ja tuki.
ja yuj wa xyalawe ja swinkil ba
chonab wa snaawe lek, yujxta ja
alajanum mi snaa. ja yan
kaku kostumbrexa, chonab lajan
sok ciudad, anima mi meranuk.
ja yuj mi skisawotik ja swinkil ja
ba ciudad].
- Hay muchas cosas en la ciudad.
jel ja jastiki ti ba chonab.
- La ciudad de los ladinos. ja
schonabil ja jnali.
- Muchas ciudades. chonabaltik.
- Las Margaritas es una ciudad por
supuesto. ja margarita pweblonia.
- Formarse una ciudad. chonabaxi.
- Ir a la ciudad. chonabani.
- Fui a la ciudad para comprar sal.
chonabaniyon ba
oj jman
atsam.
ciudadana. ja sderecho ja swinkil jun
luwar ay sgobyerno.
ciudadano,-a.
swinkil mejiko ma
swinkil pilan luwar pilanxa ja
sgobyernoi.
- Somos ciudadanos mexicanos.
swinkilotik ja mejiko.
- Eres un ciudano guatemalteco.
swinkila watimala.
ciudadela. ja tsatsal snaj jun chonab
ba wa skolta sbaje ti ba
kakaneli.
cvico,-a. wa skisa ja komoni.
civil.
1
- lek smodo. [ja ma civil mi
alanumuk].
2
- ja ma mi kakanumuk.
cdigo civil ley civil.
civilizacin. ja skostumbre ja jnal
jumasai ay snaj ja ba chikan jas
chonab. mi skisawotik ja
jkostumbretiki yuj ja wa xyalawe
176

mi lekuk ja jmodotiki. wa
skanawe oj jtsajla spetsaniltik
ja smodo ja jnali. mi snaa pilanxa
ja smodo ja kasteyano, ja
tojolabal sok ja indyo jumasai,
ja swinkil ja china.
civilizado,-a. lek smodo. [wa xyalawe
mi lekuk ja smodo ja indyoi ja
yuj tilan oj sje kitik ja smodoi.
mi skana oj yile tukxa ja smodo
ja ba jujune chonab ma pweblo].
civilizador,-a. ja ma wa sjea ja smodo
ja jnali lajan sok ja mayestro
jumasai.
civilizar. jea lekil modo. [kela
awilex. wa xyalawe oj sje kitik
ja smodoi yuj ja indyootik. mi
lekuk ja jmodotiki.
jach wa
xyalawe ja jnali. wa skanawe
oj jtsajlatik ja smodo ja jnali. ja
yuj nos civilizan lajan sok wa
sjnalbesotik].
civismo. skisjel ja kostumbrealtik
sok
ja ma ay
yatel
ta
sbejnia.
cizaa. lom kul.
clacuache. ujchum. tlacuache
clamar. awa.
- Clama a Dios. wa xyawa ja
jwawtiki.
clamor. awanel.
clan. kole.
clandestinamente. nakul.
- Clandestinamente hace trago. wa
xyaa el trago snakuil.
clandestinidad. nakul.
- Se preparan en la clandestinidad.
nakul wa schapa sbaje.
clandestino,-a. nakul.
- Grupo clandestino. nakul kole.
clara de huevo. sakal nolob.
clarear. katpuji.
- Muy temprano el cielo clarea.

clarecer-clase
sajto lek wa xkatpuji ja
satkinali.
clarecer. sakbi.
claridad. jel leman ja kinali.
- Claridad del da. leman lek ja
kakui.
- Habla con claridad. toj lek wa
xkumani.
clarificar. yaxbes.
- Clarificamos el ojo de agua.
jyaxbestik ja satjai.
clarificarse. yaaxbil, yaxbi.
- El ojo de agua se clarifica. wa
xyaxbi ja satjai.
claro. sjayil, sjayelil, job.
- El claro en el monte. ja sjayil ja
kuli.
- Claro en el bosque. job.
claro,-a.
1
- sak.
- Acaba de salir el sol. El cerro ya
se ve claro. El valle est oscuro an.
elta ja kakui. sakxa ja witsi.
kikto ja lopani.
2
- jay.
- Maizal claro. jayxa ja iximaltiki.
3
- chikan.
- Su pltica no est clara. mi
chikanuk ja sloili.
4
- yaax.
- Agua clara. yaax ja.
5
- jachnia, jachni.
- Es claro, no lo hace porque no
quiere. mi skulan, yuj ja mi
skana, jachnia.
- Claro, ya hay agua por ah. tixani
ay jaa.
6
- poner en claro, sacar en claro.
cholo sbej.
- Nos lo vas a sacar en claro. oj
achol kabtikon sbej.
clase.
1
- tike.

- Una clase de tela. jun tike


kuuts.
- De segunda clase. schokol.
- Carne de segunda clase. schokol
baket.
- snebjel, klase.
- Hoy no hay clase. mey snebjel
ja yani.
- Entremos en la clase. ochkotik
ba klase.
- clase burguesa. clase capitalista.
- Clase capitalista. ja ajwalal
jumasai. wa xyaa el kani lom
ba atel ja atijumi. sbaj
ajwalal ja lekil luum, ja
atijubal ba skulajel ja
fbrica. mi kechanuk sbaj yenle
ja atijubal. mero mandaranum
ja yenlei.
- Clase trabajadora. ja atijum sok
ja alajanum jumasai. mi sbajuk
ja yatijub ba skulajel jastik
[medios de produccin]. ja yuj
wa schonowe ja yipi ba mi oj
cham wain. clase social.
- Clase proletaria. clase trabajadora.
- Clase social. kole kristyano jel
jitsan ja yenlei. chabexa ja
kole jawi. wa spila sbaje
chikan ma sbaj ja atijubal ba
skulajel jastik [medios de
produccin]. jun kole jani ja
ajwalal jumasa sbaj yena ja
atijubal jawi. clase capitalista ja
sbiil ja kole jawi. jaxa june mi
sbajuk ja
atijubal jawi.
spetsanil ja atijumi wa xtaxi ja
ba kole iti jani ja clase
trabajadora.
ja matik ay yioj ja atijubal ba
skulajel wa xyaawe el kani lom
ba yatel ja atijumi. ja yuj ja
ajwalal
jumasa
jani
177

clasificador numrico-clrigo

mandaranum. anima jel lek


smodo wa xyixtalaan
ja
smosoei.
jitsan majke ochta ja spensar ja
ajwalali ti ba yaltsil ja atijumi.
ja yuj mixa skana oj smoj sbaj
sok ja tuk atijumi. kechan wa
slea ja slekil sbaj yenlei, mixa
yocheluk ja smojei. ayxa
spensar ja ajwalali anima mi
ajwalaluk. kechan pilpil winik
yena. gustoaxita ja ajwalali ta
wa xpila jbajtik ba mi oj jta
kiptik. ja yuj ti ba jluchatik tilan
oj jtsom jbajtik ba oj jta
jlekilaltik. tilan oj kokxukotik
ba oj jnutstik ja spensar ja
ajwalal
ti
ba
kaltsiltiki.
sociedad de clases sociedad sin
clases.
clasificador numrico. wa xmakuni ba
yajtabajel.
- Para personas. -wane. Tres
personas. oxwane.
- Para animales cuadrpedos. kotan. Tres puercos. oxkotane
chitam.
- Cosas paradas. wakan. Dos cosas
paradas. chab wakan.
- Para cada uno. -tike. Tres para
cada uno. oxtike.
- Veces. ek ele, majke. Tres
veces. ox majke.
clasificar. aa ochuk ba stike.
- Clasificaremos los animales. Una
clase come carne. Otra clase come
verdura. . oj katik ochuk ba
stike ja chantei. wa skuxu
baket jun tike. wa sloo itaj
pilanxa ja tikei. ayto mas.
clusula. jujune xetan ma tanto ti ba
jun juun ma trato ordenaxita
yena.
178

clausura. chaki.
- Clausura del curso. wa xchak ja
kursoi.
clausurar. aa chakuk.
- Clausur el negocio. yaa chakuk
ja snegosyoi.
clavado,-a. chipan.
- Una espina est clavada en su
pierna. chipan eke jun kiix ti
ba yok.
clavar.
1
- tsapa.
- Clav el tarugo. stsapa ja
tarugoi.
2
- tojtokela.
- Clav los ojo en m. stojtokelawon.
clave. jel tilan.
- El abono natural es un asunto
clave para mejorar las milpas. jel
tilan ja kael luum ba oj
jtojbestik lek ja kalajtiki.
clave
de
Registro
Federal
de
Contribuyente (RFC). jun juun wa
xaji yi jujune swinkil ba oj
sna
sbaj,
oj
stup
ja
kontrobusyon sok ja yajtab aji
yi ja ba juuni.
clavija. klabija.
clavo. klabo, stsipulabil.
claxn. wa xawani ja karo sok.
clemencia. perdon, yajel eluk ja
mulali.
clemente. wa xyaa perdon, wa xyaa
eluk ja mulali.
cleptomana. ja smodo ja japwanumi.
cleptmano,-a. japwanum.
clerical. sbaj pagre.
clericalismo. jun tike pensar ti ba
pagrealtik. wa skanawe oj
schik sbaje ti ba eskwela,
ba gobyerno, ba negosyo, ma
ba chikan jas. laicismo.
clrigo. pagre.

clero-cobertizo
clero. ja pagre jumasai.
cliente.
1
- ja ma wa stupu ja yatel jun
lisensyado.
2
- ja ma wa smana ti ba jun
tyenda.
clientela. ja cliente jumasai
clima. kinal.
- Clima caliente. kixin kinal.
- Clima fro. cheel kinal.
- Clima artificial. jach wa skulan
sok makina ja ba chonabi. Aire
acondicionado.
clnica. espital, snaj chamum.
cloaca. ba wa xoch ja kuxil ja ti
ba chonab.
clon. lajan lajan smoj. kela awilex jun
senya. oj wakaxbes jun schabil
wakax junxta lajan sok ja snani.
mi xoch mini jun swaw. jach wa
skulan sok ja gen ba
laboratorio.
Clonar. tojbes jun yal lajan junxta ja
snan mey swaw. ta jach skulan
sok ja ixuk winik, wanxa
stojbesjel ixuk ma winik-makina
mero smoso ja stojbesuman.
laboratorio.
cloquear.
chokchoni [regional],
kojkoni, lejwi.
- La gallina cloquea.
wa
xchokchoni ja snan muti.
- Cloquear suavemente. chururi.
- Las gallinas cloquean suavemente
al anochecer. ba och akwal wa
xchururi ja muti.
clorofila. ja syaxil sbaj yibanal ja
kujlali.
club. kole winkil.
- Club deportivo. kole ba tajnel.
clueca. chee mut, pakan mut.
CNEP. Campaa Nacional para la
Eradicacin del Paludismo. ja yejtal

ja gobyerno ba oj snuts ja
ujchumi. ja yuj wa xkot ba
komon ja milamisi.
coa. ajlumtakin, ajtakin, ajumtakin,
ajwuntakin, antakin, tontox
[arcaico], koa.
coaccin. tenji.
- Lo hice por coaccin. jkulan yuj
ja tenjiyon.
coaccionar. tena.
- Me coaccion para que fuera con
l. stenawon ba oj wajkon sok.
coadjutor. koltanum.
coadjutora. ja schol ja koltanumi.
coadyutor. koltanum.
coadyuvar. kolta.
- Nos coadyuv. skoltayotikon.
coagulable. tonaxel.
coagulacin. stonjel sbaj.
coagularse. tonaxi, tonbi.
- La sangre se coagula al aire. wa
xtonaxi ja jchikeltiki ti ba ik.
- La miel de caa se coagula. wa
stono sbaj ja yal chab kaem.
Coahuila. ja sbiil jun estado ti ba
yoj mejiko.
coalicin. tsoman, ja matik tsoman
aye.
coalicionista. smoj tsoman. smoj ja
matik tsoman ay.
coartada. ja ma wa xalxi mulanum wa
skulan probar mi teyuka ba
sluwar ekta ja mulali.
coartar. tilan.
- La presencia del patrn nos coart
de no decir toda la verdad. tilan
ajyi ba mi oj kaltikon yibanal
ja smeranili yuj teya ja ajwalali.
cobarde. ja ma ay xiwel.
- Cobarde! xiwum.
cobardear. xiwi.
cobarda. xiwel.
cobertizo. jun tike jachan.
179

cobertor-codicia

cobertor. chamara, chejal, sbuulabil.


cobertura. jun tike smusulabil.
cobija. chamara, chamaro [regional],
chejal, sbuulabil.
cobijar. lutsu, musu.
- La gallina cobija los huevos. wa
slutsu ja nolob ja snan muti.
- Me cobij con el costal.
smusuwon sok ja koxtali.
cobrable. wa xtajbaxi.
cobrador,-a. tajbanum, kanakontrobusyon.
cobranza. stajbajel, tajbanel.
cobrar.
1
- iaj, tajba, tajbani.
- No nos cobr nada. mini jas yiaj
kitik.
- Cobr de m. stajbayon.
- No es justo si cobro. mi sbejuk
ta oj tajbanukon.
2
- cobrar fuerza. taa yip.
- Vamos a cobrar fuerza. oj jta
kiptik.
cobre. jun tike takin chak ja yelawi.
wa
xmakuni
ba
skulajel
alambre ba luz elctrica.
metal.
cobro. cobranza.
coceador,-a. wetwanum.
cocear. wetwani.
- El caballo cocea. wa xwetwani ja
kawuji.
cocer. tsana.
- Coci el maz. stsana ja iximi.
cocerse. taji, tajel.
- Se van a cocer los chayotes. oj
tajuk ja tsoyoli.
- El maz est cocindose an.
wanto tajel ja iximi.
cocido,-a. takan, tsanubal.
- La comida ya est cocida.
takanxa ja waeli.
- Huevo cocido. tsanubal nolob.
180

cocina. kosina, niwan naits.


cocinar. tsana.
- Cocin los frijoles. stsana ja
cheneki.
cocinero,-a. tsanuman.
coco. jun tike xaan ay sat lek
skuxjel.
cocodrilo. jun tike ayin.
cocotero. coco.
cctel. jun tike sokan wael ma sokan
trago.
coche. karo.
cochera. snaj karo.
cochinada. jelxa malo ja smodo.
cochinadamente. jelxa malo.
cochinear. jelxa malo kulan.
cochinera. jelxa malo ja smodo.
cochinilla. jun tike yal chan lajan sok
poch kechan mi xkuxwani. wa
xkulani ti ba pejtak. wa xmakuni
ba skulajel chakal orchila.
cochinilla de humedad. tintentrop,
tintintrop, tintentron [regional].
cochino,-a.
1
- chitam.
2
- kuxil winkil.
- joven cochino. kuxil kerem.
3
- mi xmakuni.
- Trabajo cochino. mi xmakuni ja
atel iti.
codazo. golpe sok xujkubal, smakjel
sok xujkubal.
cdice. ja sjuunil ja poko winikei.
tukxa ja stsijbajeli, lajan sok
bonubal sok orchila. ja mas
jitsani stsika ja pagre jumasa yuj
ja yalawe ja poko juun jawi
stoyo ja kulubal dyosi. mi
snaawe yujxta jach yala yabi ja
skujoli, jomelxa yena.
codicia. okujolal.
- La ganancia no satisface la codicia
del dinero. ja sganansya mi stupu

codiciar-coincidencia
ja okujolal ja ba takini.
codiciar. ila sat, kankoni, ok
skujol, ok yuj.
- Codici tu ganado. yila sat ja
wawakaxi.
- Nuestro corazn codicia mucho.
jel xkankoni ja jkujoltiki.
- Codicio el pantaln. jel xok
jkujol ja pantaloni.
- Codicias su dinero. wa laoki yuj
ja stakini.
codicioso,-a. tut.
- Es muy codicioso a pesar de que
tiene mucho dinero. jel tut yena
anima jel juntiro ja stakini.
- Nuestro corazn es muy codicioso.
jel xkankoni ja jkujoltiki.
codificar. tsomo ja leyi.
cdigo. boman ja leyi ti ba jun juun.
- Cdigo Agrario. Ley Federal de
Reforma Agraria.
- Cdigo Civil. bomanxa jun tike
ley wa xyala kabtik jastal tilan
oj ka jbajtik sok ja jmojtiki.
- Cdigo penal. bomanxa jun
tike ley wa xyala kabtik jastal
oj jtuptik ja jmultiki ti ba yoj
preso. ley.
codirector. smoj kelwanum.
codo.
1
- ton xujkub, xujkubal.
- Se fractur el codo. kokta
sxujkub.
2
- ser codo. chitaman abaj.
- Es muy codo con la comida. jel
schitaman sbaj sok ja swaeli.
codorniz. pojwik.
coeducacin. sokan wa xoch ba
eskwela ja keremi sok ja
akixuki.
coercer. tena.
coercin. tenwanel.
coexistencia. wa smojo sbaje anima

tuk ja spensari.
coexistir. moj abajex anima tuktukil
wapensarexi.
cofrada. jun kole winkil lajan ay ja
spensari. jachni ja ba egelesya.
cofre. kopre, snolulabil ku.
coger.
1
- ioj, yama.
- Cogi un catarro. ay yioj ojob.
- Cogieron al ladrn. syamawe ja
elkanumi.
2
- tulu.
- Vamos a coger [cortar] frijol. oj
jtultik chenek.
cognado,-a. najtil mojaljel.
cogollo. xolte.
cogote. spat jnuktik.
cohabitar. mojwayni ja ma nupaniyeta.
cohechador.-a. manwanum. cohechar.
cohechar. mana [ja ma wa schono
sbaj].
Cohecharon
al
ingeniero.
smanawe ja pilaluumi.
cohecho. manwanel. cohechar.
coheredero,-a. ja smoj ja ma wa xaji
yi dote ma erensya.
coherencia. lek wa smojo sbaj.
- La coherencia de nuestros
pensamientos en el caracol. ti ba
xoch lek wa smojo sbaj ja
jpensartiki.
coherente.
1
- coherencia.
2
- No habla coherente. sokan wukan
ja sloili.
coherencia.
cohesin.
cohete. sibak.
- Quemamos cohetes.
kaatik
bojtuk sibak.
cohibir. tena.
- El juez cohibe al ladrn. wa stena
ja japwanum ja jwesi.
coincidencia. slajel sbaj.
181

coincidir-colectivamente

coincidir. laja abajex.


- Coincidimos en nuestros pensamientos.
wa xlaja jbajtik sok ja jpensartiki.
coito. yajel sbaj [jun ixuk sok jun
winik].
cojear. lochloni, mankinaji, pankinaji
[regional].
- El caballo cojea. wa xlochloni ja
kawuji.
- Cojea mucho. jel xmankinaji.
cojera. mankinajel, pankinajel [regional].
Cojn [en la cabeza]. senolomal.
- Mi cojn. ja sen jolomi.
cojo,-a.
lochlonum, mey yok,
pankinanxta, renko.
- Qued cojo. kanyon jrenkoil.
col. repoyo.
- La col repolla. wa skolo sbaj ja
repoyoi.
cola.
1
- nejal.
- Cola de caballo. snej kawuj.
- Cola corta con pelo [por ej. del
conejo]. tutsan.
- Vamos a ir a la cola. snej oj
wajtik.
- Hagan cola. cholo abajex.
2
- cola de caballo [del cabello].
- boman ja yolomi.
- Cola de caballo de nias. tuts.
3
- cola de caballo [plantas].
isimte, tutuya.
colaboracin. koltanel.
colaboracionismo.
skoltajel ti ba
jkrontatik.
colaboracionista. jun jmojtik wa skolta
ja jkrontatiki.
colaborador,-a. koltanum.
colaborar. koltani, kolta
- Colabora con nosotros.
wa
xkoltani ja ba yoj jnalantik.
coladera. jun tike sumidero ba wa
xoch ja kuxil ja ti ba chonab.
182

coladero [de barro para el maz].


chijchinab, spukulabil.
colador. schijulabil, spitsulabil.
coladura.
1
- chijel.
2
- skoy chikan jas ti wa xkan ba
chijel.
colapso. jun repente tup yik.
colar.
1
- chija, chia.
- Cuela el atole. wa schija ja
matsi.
2
- colar [maz]. maxa, puku.
- Col el maz en la chichina. ti
smaxa ja yiximi ba chijchinab.
colateral. najtil mojaljel lajan sok ja
sbankil ma ja yijtsin ja jtati.
colconap [comiteco]. nap.
colcoshte. kokoxte.
colcha. jun tike chamara.
- Colcha para envolver a un nio.
sbejchil.
colchn. jun tike pimil pop.
colear. snika ja sneji.
- El perro colea. wa snika ja snej
ja tsii.
coleccin. - altik, boma-, tsomubal.
- Coleccin de libros. juunaltik.
- Coleccin de cuentos. bomaloil.
- Coleccin de piedras bonitas.
tsomubal tsamal ton.
coleccionar. tsomtalaan.
- Colecciona mariposas. wa stsomtalaan
pejpen.
coleccionista. tsomwanum.
colecta. tsomxi.
- Colecta de dinero. wa stsomxi
takin.
colectar. tsomo.
- Colect dinero de la comunidad.
stsomo stakin ja jkomontiki.
colectivamente. komon, junita.
Trabajamos
colectivamente.

colectividad-colgando
komon wa la atijitik.
colectividad. komon, spetsanil.
- La colectividad de nuestras milpas.
komon ay ja kalajtiki.
- La colectividad de las hormigas.
spetsanil ja xanichi.
colectivismo. komonal, sbaj komon.
comunismo
medios
de
produccin.
colectivista. swinkil komonal, sbaj
komonal.
- Somos colectivistas. swinkilotik
komonal.
- Pensamiento colectivista. sbaj
komonal ja jpensartiki.
colectivizacin. komonaxel.
colectivizar. komonan.
- Colectivizamos nuestras milpas.
jkomonantik ja kalajtiki. poko
Ley Federal de Reforma Agraria
art.130 - 133 man 136 - 139 man
141.
colectivo,-a. komon.
- Cafetal colectivo. komon kajpe.
- Vamos a formar un colectivo. oj
ochkotik komonil.
colector. tsomuman, tsomwanum.
colectura. snajtsil ba wa xtuputik ja
jkontrobusyontiki.
colega. moj.
colegial.
1
- eskwelante.
2
- mito snaa lek.
3
- sbaj jun eskwela.
colegiatura. ja stsakol wa stupu jun
eskwelante ti ba yeskwela.
colegio.
1
- jun tike eskwela ba wa stupu
ja eskwelante ba oj snebe.
2
- jun kole winkil lajan ay ja
yateli.
colegir.
1
- tsomo.

- Coligi los papeles. stsomo ja


juuni.
2
- sbajxani.
- Se colige de sus palabras que nos
van a correr. sbaxani ja yaljela oj
snutsotik.
clera.
1
- jun tike chamel
wa xek
jbajtik. ay xejnel, ek lukum,
kalambre.
2
- tajkel lek.
colrico,-a. jel kak juntiro.
- El patrn es colrico. jel kak
juntiro ja ajwalali.
coleta. colita.
coleto,-a. swinkil san kristobal.
colgadero,-a.
1
- jilan.
- Flor colgadera. jilan nichim.
2
- jun tike chiwte.
colgado,-a.
jilan,
jiman, lokan,
chiban.
- El espantapjaros est colgado en la
milpa. jilan kani ja wenexi ti ba
alaj.
- Mis pies quedan colgados en la silla
alta. kan jiman ja koki ti ba
chaan siya.
- El lazo est colgado. kan lokan ja
yakili.
- Mi camisa est colgada en el rbol.
chiban ja jkui ti ba te.
- Colgado por los pies [un animal
para quitarle el pellejo]. cheban.
colgando. jiman, kilan, palan, jechi.
- La rama est colgando. jimanxa ja
skabtei.
- La red est colgando en el clavo.
kilan eke ja nutii ti ba klabo.
- La red le est colgando de un solo
hombro. palan ja snutii.
- Mi camisa est colgando fuera del
pantaln. palanxa ja jkui.
183

colgante-colocado

- Mi brazo est colgando porque se


fractur. jechi ja jkabi yuj ja
kokta.
colgante. jilan.
colgar.
1
- aa lokan, jimani, lokani,
lokanaxi, palanaxi.
- Colg la red. yaa lokan ja
snutii.
- Estaba colgando en la cama en el
hospital. jimani eke ja ba schat
ja ba espitali.
- La red cuelga de la viga. wa
xlokani ja nuti ti ba moriyo.
- Su camisa cuelga en la percha.
lokanaxi ja skui ti ba chiwte.
- El nylon le colg de los hombros.
palanaxita snaylyo.
- La mam cuelga al nene sobre el
cntaro. wa stimbun ja alats ba
sti
chub ja nanali. [jach
skulan ba oj tojbuk. snebata
yuj ja smexepi].
2
- colgar [la red de un hombro].
borori.
- Colgar [los pies]. jima [wawoki].
- Cuelgo los pies. wa xjima ja
koki.
colgarse. waj lokan sbaj.
- No vas a colgarte de un rbol. mi
oj wajan lokan abaj jun te.
colibr. tsunul, tsunun.
clico. yaj ti ba yibel lukum.
coliflor. jun tike repoyo sak ja yolomi.
colilla. stop may.
Colima. ja sbiil jun estado ti ba yoj
mejiko.
colimpinado,-a. butan.
colina. bujan.
- Muchas colinas. bujanaltik.
colindancia. slakanil, slakil.
- La colindancia de los dos ejidos. ja
slakil ja schabil kolonya.
184

colindante. lakan.
colindar. laka.
- El caaveral del patrn colinda con
nuestra milpa.
wa
slaka ja
kalajtik ja skaemaltik ja
ajwalali.
colirio. jun tike an wa xoch ti ba
jsatiki.
colisin. staspujel sbaj.
colita del cabello de un nia. mochubal,
tuts.
colitis. chamel ti ba chaktop.
colmar.
1
- butu man ba sti.
- Colm el vaso. sbutu ja baso
man ba sti.
2
- toyo.
- Nos colma de alabanzas. wa
stoyowotik sok ja tsamal kumali.
colmena. skajunil chab, snaj yal
chab.
colmenero,-a. talnachab.
colmillo. tsi kejtik.
colmilludo,-a.
1
- niwanxa tsiejal.
2
- mentado, akax
colmo.
1
- wosan lek.
- Un canasto de maz con colmo.
wosan lek ja iximi ti ba mooch.
2
- jelxita.
- El colmo del crmen. jelxita smul.
colocacin. lugar.
- La colocacin de la milpa. ja
sluwar ja kalajtiki.
colocado,-a. [en algo, de animales
muertos]. balan.
- El puerco [matado] est colocado
en la tabla.
balan kani ba
akinte ja chitami.
- Colocado [en el suelo, cosas o
personas]. baan.
- Est colocado en el suelo. kanta

colocar-colosal

baan.
colocar. cholo.
- Coloc los tenamastes. scholo ja
syojketi.
colocho [comiteco]. koloch, tsunkul.
cololn [comiteco]. kololom.
cololt [comiteco]. kololte.
colon. chaktop.
colonia.
1
- kolonya, luum, luwar.
- En nuestra colonia.
ti ba
jkolonyatik.
- Dentro de la colonia. ti ba
snalan asyenda.
2
- jun slujmal jomta ja sgobyerno
yuj ja ochta ja skronta sok
kakanel. ja yuj ja slujmal jawi
sbajxa ja sgobyerno ja kronta
jakel ti ba pilan luum.
colonial. sbaj colonialismo.
colonialismo.
1
- moso kani ja mero swinkil
jumasai. sbajxa ja jnali ja
mandaraneli. neocolonialismo.
2
- colonialismo interno. lokan kani
ja alajanum yuj ja mi sbajuk ja
negosyo jumasai. ja yuj koel
wa schono keel wa smana.
jachuk lokan kantik ti ba
chonab. kechan kela awilex ja
chonabi lokan kani ti ba mejiko
jani ja niwan chonab sbiil
mejiko. jaxa mejiko lokan kani
ja ba Estados Unidos.
colonialista. ja ma wa xyaa och
smosoil ja mero swinkil yuj ja
sjapa yile ja sluumei.
colonizacin.
1
- wa sjapa yile ja sluum ja
swinkil jumasai.
2
- wa xaji kulan jun yajkachil
kolonya.
colonizar.

- ochi sok kakanel ti ba jun


niwan luum ba oj sbajuke. wa
xyaa och mosoil ja swinkil
jumasai.
- Los espaoles colonizaron nuestras
tierras. ochye sok kakanel ja
jnali ti ba slechanal jluumtik.
yaa och mosoil ja jmexep
jtatawelotiki.
2
- aa kulan yajkachil kolonya.
- Vamos a colonizar en la tierra
caliente. oj katik kulan yajkachil
kolonya ti ba kixin kinal.
colono.
1
- swinkil kolonya.
2
- alajanum mi sbajuk ja sluumi.
coloquio. loil.
color. elawal, yelaw, yelawal.
- Color de nuestra piel.
ja
kelawtiki.
- De qu color es esto? jas yelawa
iti.
- Su color es amarillo. kan ja
yelawil.
- Color de agua. yaax.
- Color metlico. sak.
- De colores.
sokan bukan
yelaw, koleto.
- De dos colores. kolet.
- De varios colores. pinto.
- Muchas cosas del mismo color.
chajanxta. elawal.
colorado,-a. chak.
- Flor colorada. chakal nichim.
- Pintar de colorado. chakbes.
colorear.
1
- elawan.
- Lo colore. yelawan.
2
- chakbi.
- El chile colore. chakbita ja ichi.
colorn. ujkum [regional], ujkun.
- Arboleda de colorines. ujkunaltik.
colosal. jel niwan juntiro.
185

coloso-combado

coloso. jun winkil jel niwan juntiro


yena.
columbrar. najsatin. divisar
columna.
1
- ton kulubal oy ti ba stejnal
ma ba smejchul naits.
2
- koel chol.
- Escribi en columna. stsijba
koel chol.
3
- mi xjomxi yuj.
- El mayordomo es la columna de la
finca. mi xjomxi ja pinka yuj ja
smardomoi.
4
- columna vertebral. skanogail
jpatiktik, steil jpatiktik.
5
- quinta columna. nakul kole,
kronta wa xyila ja mandaranumi.
columpiar. nika.
- Columpi al nene. snika ja
alatsi.
columpinado,-a. butan.
columpio. jimba.
colusin. akwerdoxa ay jun kole ba
oj sjome ja skrontai.
colusorio,-a. sbaj colusin.
collar. ujal.
- Tu collar. ja wawuji.
collarn. yal chin ujal.
collazo.
1
- najtil bankilal, najtil ijtsinal.
2
- smoj ja mosoi.
coma.
1
- yal chin chol wa xmakuni ba
tsijbanel. oj kiltik ja scholi.
bajtan wa spila kan ja jpensartiki.
oj kiltik jun senya lajan sok wa
xtaatik ti ba juun iti.
- agua. ja, aal.
wa xkaatik ochuk ja yal chin
chol coma sbiil ba mas lek oj
kabtik sbej. Agua sbiil ja ja
ba
tojol abali.
yujxta mi
kechanuk ja kumal iti. ayni
186

aal chomajkili. ja yuj wa


xkaatik ochuk ja coma ti ba
snalan ba oj kiltik ja ma aal
jani agua.
ayto pilan schol ja coma wa
xmakuni ba oj yal kabtik jas
ora oj jijlukotik tusan ta wa
xkumantik juun ba mas lek oj
kabtik lek slugaril.
2
- tupta yik.
comadre. komagre, kumare.
- Buenos das comadre.
ka
kumare.
comadreja. sajben.
comadrona. mexepal, tulwanum.
comal.
samet, kilub kajpe,
skilulabil kajpe.
- Comal de hierro. takin samet.
- Comal de barro. luum samet.
- Puso el comal en la lumbre. yaa
keuk ja sameti.
- Hacer un comal. sametan.
- Hice un comal de barro.
jsametan ja chab ek luumi.
comandancia. ba wa skulan mandar
jun mandaranum
ti ba
kakanum.
comandante.
mandaranum ti ba
kakanum.
comandar. kulan mandar.
comandita. jun tike niwan negosyo.
comando. jun kole kakanum.
comarca. slechanal ja luumi.
- La comarca tojolabal. slechanal
ja sluum ba tojolabal.
comba. toyanaxita.
- Comba [de un mecate o bejuco].
poyan.
combado,-a. lojan, toyan, yakan.
- La hamaca est muy combada. jel
lojan ja aachi.
- La hamaca est combada. yakan
eke ja aachi.

combarse-comer

combarse. toyinaji, toynaji.


- La hamaca se comb. toynajita
ja aachi.
combate. tiro.
combatiente. kakanum, ja ma wa
xyaa sbaj sok ja jluchatiki.
combatir. aa tiro, kulan tiro, lea
tiro, yam abajex.
- Combatieron. syama sbaje,
combativo,-a. jel xyaa sbaj ti ba
lucha.
combinacin. smojtajel sbaj.
- Combinacin de nuestras fuerzas.
wa smojta sbaje ja kiptiki.
combinar.
1
- soko.
- Combin las semillas. soko ja
inati.
2
- aa tsoman, tsomo.
- Combinaron sus milpas. yaa
tsoman ja yalaj jumasai.
- Combinamos nuestra fuerza.
jtsomo ja kiptiki.
combinarse. mojta abajex.
- Se combinaron en nuestra lucha.
smojta sbaje ti ba jluchatik.
combustible.
1
- tsikben, tsikxi.
- La gasolina es combustible. wa
stsikxi ja gasolinai.
2
- stsikulabil.
- La lea es un combustible. ja sii
jani stsikulabil.
combustin. stsubulabil.
- El carro anda por la combustion de
la gasolina. wa xbejyi ja karo yuj
ja stsubulabil ja gasolinai.
comedia.
1
- jun tike senya lajan sok
taankoy.
2
- mi meranuk.
comediante. taankoyanum.
comedor,-a.

- waum.
- Eres un buen comedor. lekil
wauma.
2
- ba wa xwaye ti ba yoj jun
naits ti ba chonab.
comejn.
1
- bamas.
2
- comejn [comiteco]. worwojo.
comn. [comiteco]. komen.
comensal. mojwael.
comentador. choluman sbej jun juun.
comentar. cholo sbej.
comentario. scholjel sbej.
comentarista. choluman sbej.
comenzar. kei, ke stul, tulu, ochi.
- Hoy comenzamos a aprender el
tojolabal. ja kaku iti ke
jnebtikon ja tojolabali.
- Comenz a trabajar. keta stul
atel.
- Comenz a leer el libro. stulu oj
skumuk ja juuni.
- Comienza a llorar. wa xoch
okuk.
comer.
1
- wai.
- Estoy comiendo. wanon wael.
- Come panela. wa xwai sok
askal.
- Cmelo aunque no te guste!
ketanxa.
- Qu comieron?
jasunka
wawaelexi.
2
- comer [a bocaditos].
nesa,
nesinaji, neswani.
- Como una manzana. wa xnesa jun
mansana.
- Est comiendo a bocaditos. wan
neswanel.
3
- comer algo en lugar de frijoles.
chenekan.
- Comemos tomates en lugar de
frijoles. wa xchenekantik ja pixi.
187

comerciable-comercio

10

11

12

13

14

188

- comer [cosas duras]. kuxu.


- Comi carne. skuxu baket.
- Cmelo. kuxanxa.
- comer [cosas duras que slo en
parte entran en la boca]. matsa.
- C o m i u n p e d a z o d e c a a.
smatsa jun xen kaem.
- comer [chile]. ichan.
- Como un chile. wa xkichan jun
ich.
- comer despacio. necha.
- Comemos despacio la comida. wa
xnechatik ja jwaeltiki.
- comer [frijoles, caldo, sopa].
tia, tian, tiani.
- Come sus frijoles. wa stia ja
scheneki.
- Cmelo! tianxa.
- Estamos comiendo.
wantik
tianel.
- comer [frutas, cosas suaves].
loo.
- Com un guineo. jloo jun lobal.
- Cmelo! loan.
- Coman! loanik.
- comer para hacer fuerzas. ipan.
- Comi para hacer fuerzas. yipan
ja swaeli.
- comer para hacer carne.
baketan, baktelan.
- Vamos a comer para hacer carne.
oj jbakteluktik ja jwaeltiki.
- comer por orden algo que no se
quiere [regao]. lana.
- Aprate a comerlo! lana xchay.
- comer rpido. lana, loploni.
- Rpido voy a comer la comida. oj
jlane ja jwaeli.
- El puerco come rpido. wa
xloploni ja chitami.
- comer sal [ganado]. atsaman.
- El ganado come sal.
wa
xyatsaman ja wakaxi.

15

- comer tacos. tomo.


- Comi un taco de frijoles. stomo
xenwaj.
16 - comer [tortillas, pan]. wea.
- Com tortillas. jwea waj.
- coman! weanik.
17 - comer vorazmente.
bika,
buku.
18 - dar de comer. aa wauk.
- Primero les da de comer a los que
van a trabajar. bajtan wa xyaa
wauk ja ma xwaj ateli.
19 - comerse despacio. nechji.
- La comida se comi despacio.
nechjita ja waeli.
comerciable. negosyoaxi.
- Nuestra tierra no es comerciable.
mi oj
negosyoaxuk
ja
jluumtiki.
comercial. sbaj chonwanel ma
manwanel.
comercialismo.
ja
spensar
ja
negosyoanum.
kechan
wa
yochelan ja sganansyai.
comercializacin. skulajel jastik ba
kechan
oj
chonjuk.
mixa
xmakuni ba gasto.
comercializar. negosyoan.
- Comercializa los huevos. wa
snegosyoan ja nolobi.
comerciante.
bolmalanum,
negosyoanum.
- Comerciante ambulante. bayunkero.
- Comerciante de telas. chonakuuts.
comerciar. negosyoan.
- Comercia con terrenos. wa
snegosyoan ja luumi.
- Comercia en ganado.
wa
snegosyoan ja wakaxi.
comercio. negosyoaxel.
- Comercio al por mayor.
negosyoaxel sok jitsanxa ja
sbolmalei.

comestible-comiscar
- Comercio al por menor.
negosyoaxel sok tusan bolmal.
[lajan sok jun tyenda ti ba,
chnab].
- Comercio exterior.
wa
xnegosyoaxi ja sbaal mejiko ti
ba
tuk
luum
pilanxa ja
sgobyernoi.
- Comercio interior. yibanal ja
negosyoaxel ti ba yentoril
mejiko.
comestible.
1
- lek skuxjel, lek slojel.
- El coyol se considera comestible.
lek slojel ja napi wa xalxi.
2
- chikan jas tike wael.
- Faltan comestibles. wa skana
wael.
cometa. jun tike kanal ay snej.
cometer.
1
- aa kan ba skab.
- Le comet el cuidado de mi ganado.
kaa kan ba skab ja jwakaxi ba
oj stalna.
2
- cometer un delito. lea wamuli,
ko smul, mulwani, taa wamul
- Cometi un delito. slea smul,
staa smul.
- Comet un delito. ko jmul.
- Est cometiendo un delito. wan
mulwanel. adulterio.
-Uno de nosotros cometi un delito.
june ja kentiki jtaatik jmul.
comezn. kuxwanel.
- Mucha comezn.
jel ja
kuxwaneli.
- El grano da mucha comezn. jel
xkuxwani ja kooni.
comicios. ba wa stsomo sbaje ja
matik wa stsaawe chikan ma
oj och mandaranumil.
cmico,-a. wa xyaa tsenuk.
comida. wael.

- Me dio la comida. yaa ki ja


waeli.
- Comida [al medioda]. wael ba
kulan kaku.
- Comida corrida. jun tik wael
wa xchonji ti ba chonab. ay
yaros, sbaket, chenek, waj.
- Comida festiva. chich.
- La comida festiva bautismal. ja
schichil ja ma wa xyiaj ja.
- Dar comida. makla.
- La mujer da comida a los puercos.
wa xmakla ja chitam ja ixuki.
comienzo. yaj, ja yora kei.
- El comienzo de los ejidos. yaj
yaawe kulan ja kolonya jumasai.
- El comienzo de su enfermedad. ja
yora keta ja schameli.
comiln,-a. jel chitam wa xwai.
- Somos comilones. jel chitam wa
lawatik.
comillas. jun senya ba tsijbanel
lajan sok ja iti . wa sjea kitik
jas ora wa xkei jas ora wa
xchaki ja sloil wa xyala jun
swinkil.
comino. jun tike yajnal wael.
comisara. ja schol ja ma ay yatel.
comisariado. spetsanil ja matik ay
yatel ti ba jun kolonya.
wakwane ja yenlei ma mas
jitsanxa. jani ja kelwanum ma
presidente.
ja tsijbanum ma
secretario. ja nolatakin ma
tesorero.
pilanto
oxwane
koltanum ma mas jitsanto. poko
Ley Federal de Reforma Agraria,
artculos 37, 41, 48, 50, 434, 435, 470,
471.
comisario.
ja ma ay yatel,
kelwanum ti ba ja matik ay
yatel.
comiscar.
nesinaji,
neswani.
189

comisin-comitiva
comisquear.
comisin.
komisyon, jun kole
tsaubal ixuk winik ay schol.
- Comisin Agraria Mixta. jun
kole ixuk winik ay yioj ja choli
oj stojbes ja jluumtiki. wan
atel ti ba tustala. poko Ley
Federal de Reforma Agraria, art. 5,
13, 467. [jachni ja scholi, jitsan
majke smojo sbaje sok ja
ajwalali].
- Comisin Federal de Electricidad.
ja sbiil ja atijum jumasai wan
stojbesjel
electricidad
ba
servicio pblico. ay snaj ti ba
chonab. ta wa xkanatik oj
ochuk yijlab ti ba jkolonyatik
tilan oj jkantik yi. yujxta tilan
oj jtuptik.
- Comisin Nacional para el
Desarrollo de los Pueblos Indgenas.
ja ajyii ja INI. yujxta ja INI
mixa ayuk. ja yuj ayxa ja
Comisin Nacional. ja schol jani
oj skolta ja pweblo indyo
jumasai chikan jastal wa xyila ja
mandaranumi. wa skana oj
kaltik mi oj jobjuk ja indyo oj
snae jasunka tilan kujtiki. yuj
ja wa xyala ja mandaranumi
jasunka oj skuluk. mi oj
ajyuke lajan lajan mini wa sjobo
kitik.
comisionado,-a. ja ma ay schol.
comisionar. aa yi schol.
- Me comision de ir a Comitn.
yaa ki
jchol ba oj
chonabanukon.
comisionista. jun tike negosyoanum
lajan sok ja smoso jun ajwalal.
comiso. jun tike kastigo. [wa xyaa
eluk jun nakul bolmal ja jwesi.
oj kiltik jun senya. wa xyaa el
190

trago snakuil jun winik. ay


sderecho ja jwesi ba oj ya eluk
ja trago jawi. ja yajel eluk jani
ja comiso. pilanto ja stupjel ja
smuli].
comisquear. nesinaji, neswani.
- Todo el da est comisqueando.
snajtil ja kaku wan neswanel.
Comitn. chonab.
- Gente de Comitn.
swinkil
chonab.
- El que va a Comitn.
chonabanum.
- Ir a Comitn. chonabani.
- Vamos a ir a Comitn por la feria.
oj chonabanukotikon yuj ja
kini.
comit. jun kole tsaubal ixuk winik
ay schol.
- Comit Particular Ejecutivo. jun
kole tsaubal swinkil kolonya
ay yioj ja schol oj skan luum
ba
dotasyon ma amplasyon.
poko Ley Federal de Reforma
Agraria, art.
17
man
21
ampliacin dotacin.
comiteco. ja sbiil jun tike trago wa
skulan ja ba chonab.
comiteco,-a.
1
- sbaj chonab, swinkil chonab,
chonabero.
- No soy comiteco.
mi
swinkilukon chonab.
2
- jun tike kastiya wa xkumani ja
swinkil chonab. [kela awilex
ochta jitsan kumal ti wa xjak ba
jkumaltik lajan sok pumpo, taj
sok ja tuki. wa xtaatik ti ba
juun iti. ja swinkil mejiko ti ba
pilan lugar mi snaa sbaj ja
kumal jawi.]
comitente. kuluman.
comitiva. jun kole wajum.

como-comparativo
como. jastal, laja, lajan sok.
- Miren, como lo hizo nuestro
compaero. kela awilex jastal
skulan ja jmojtiki.
- Ya sabe como son las casas.
wanxa snaa ja jastal ay ja
naitsi.
- Va a ser como los ladinos. oj slaj
ja jnali.
- Como ocote. lajan sok taj.
cmo? janek, jastal, jas.
- Cmo ests? janek wa xek
awuj.
- Cmo est tu pap? jastal aya
ja watati.
- Cmo dijo? sjastalil bi yala.
- Cmo no? jastal miyuka, ba
miyuka.
- Cmo te llamas? jas abiil.
cmoda. jun tik yetal ku.
comodidad. skunil.
- La comodidad en la ciudad. ja
skunil ti ba chonab.
cmodo,-a. kun.
- En la ciudad es muy cmodo si
tienes dinero. jel kun ti ba
chonab ta ay watakin
compacto,-a. latsan.
compadecer. talna syawjulal.
- Nos compadeci.
stalna
jyawjulaltikon.
compadrar.
wawxepan.
encompadrarse.
compadrazgo. ja ma kumpare ay.
compadre.
kompagre, kumpare.
comadre
- Buenos das, compadre. ka
kumpare.
compaginar. cholo lek.
compaerismo. lajubalotik
- Nuestro compaerismo. wa xmojo
jbajtik
- El compaerismo de los trabajadores.

wa slaja sbaje ja atijumi.


compaero,-a. moj, mojaljel, wajum.
- No tiene compaero. mey smoj.
- Querido compaero.
kala
mojaljela.
- Compaeros! jmojaljel jumasa.
- Somos compaeros en el trabajo
colectivo. wajumotik ti ba komon
atel.
- Compaera de baile. nup.
- Vas a buscar tu compaera de
baile. oj ale janup.
- Compaero de cama. mojwayel.
- Compaero de camino. mojbejyel.
- Compaero de rozadura. mojloxnel.
- Compaero de tapisca. mojachoj.
- Hacerse compaero de alguien.
moj abaj sok.
- Vamos a hacernos compaeros de
l. oj jmoj jbajtik sok.
compaa. kole winkil.
- Compaa comercial. kole
negosyoanum.
- Compaa de soldados. kole
kakanum.
comparable. wa slaja sbaj.
- El explotado y el explotador no son
comparables. mi slaja sbaje ja
ixtalajum sok ja ixtalanumi.
comparar.
1
- lajxel sbaj.
2
- laja, aa smojuk sbaj.
- No me puedo comparar contigo. mi
xlajawa.
- Compararon al tejn con la
comadreja. yaa smojuk sbaje ja
kojtom sok ja sajbeni.
comparativo. ay chab modo ja ba
jkumaltiki. ja bajtan modo, ta wa
xkalatik mas jitsan ja kerem sok
ja ixuki, mas tsamal ja nichim yuj
ja jkui, mas lek ja oni yuj pixi,
yala ja keremi. ti wa xoch ja
191

comparecencia-competencia

kumal mas ... sok ma mas ... yuj,


tixa ja comparativo ja ba mi
lajanuk ja schabili. tukxa ja ba
schabil modo ta lajan lajan ay.
oj kiltik jun senya. ja sjuunil ja
pegro lajan sok ja sjuunil ja
martini. ta lajan lajan ay, wa
xalxi lajan sok. ta mi lajanuk wa
xalxi ba tojolabal, jel chaan ja
witsi yuj ja jnaji.
comparecencia. kotel ti ba sti sat
ja jwesi.
- Tengo que comparecer ante el juez.
tilan oj kotkon ti ba sti sat
ja jwesi.
compartimiento. spukjel.
compartir.
1
- komonan, puk abajex.
- Vamos a compartir las galletas. oj
jkomonuktik ja gayetai.
- Compartiremos el maz. oj jpuk
jbajtik ja kiximtiki.
2
- compartir [entre dos]. iaj
snalan.
- Vamos a compartir el guineo [entre
nosotros dos]. oj kitik jnalantik
ja lobali.
comps.
1
- ja yatijub ja ijenyero ba
luum ba oj stojbes jun yejtal.
2
- sbejyil, sbejyel.
- Ramiro no cambia de comps al
caminar.
junxta
sbejyil ja
ramiroi.
compasin. syajal skujol.
- Tengo compasin de ti. wa xkab
syajal jkujol yuj ja weni.
- Tiene compasin de ti. yaj wa
xyabya.
- Merecer compasin. ajulalaxi
sbaj.
- Mereces compasin porque sufres
muchsimo. wa laajulalaxi abaj
192

yuj ja wana wokolanel jel juntiro.


- Tener compasin. naa syajal,
naa yajulal, talna syawjal, talna
syawjulal.
- Ten compasin de nosotros. naa
yajulal jbajtikon.
- Ten compasin de l. naa syajal
ja yeni.
- Tengo compasin de l. wa xtalna
syawjal.
compatibilidad. smojel sbaj.
compatible. wa smojo sbaj.
- El gato y el perro no son
compatibles. mi smojo sbaje ja
misi sok ja tsii.
compatriota. jun tike moj.
- Somos compatriotas porque somos
guatemaltecos. mojotikon yuj ja
chapinotikon.
compeler. tena.
- Me compeli a trabajar en la finca.
stenawon ba oj atijukon ti ba
pinka.
compendio. lajan sok chin juun.
- El catesismo es un compendio de la
Biblia. ja katesismoi lajan sok
chin juun ba wa xtaxi
ja
sbaal ja sjuunil ja jtatik dyosi.
compensacin. stupulabil.
compensador,-a. wa xyaa stupulabil.
compensar.
1
- laja.
- El dinero no compensa la tierra que
nos quitaron. ja takin yaa kitik
mi slaja luum sjapa kitik.
2
- aa stupulabil.
- Nos compensaron por el accidente.
yaa kitik stupulabil yuj ja
desgrasya.
competencia.
1
- mi skela sbaje lek.
- Hay competencia entre los dos
ejidos. mi skela sbaje lek ja

competente-completar

schabil kolonyai.
- yen ko schol.
- El cuidado del ganado es de mi
competencia. ken ko jchol oj
jtalna ja wakaxi.
3
- wa snaa.
- Le falta competencia para rozar.
mi snaa loxnel.
competente. yen ko schol, wa snaa.
- Este juez es competente. yen ko
schol ja jwes iti.
- Trabajador muy competente. wa
snaa lek ja atijumi.
competer. yen ko schol.
- Nos compete a nosotros hablar con
el doctor. ken ko jcholtikon oj
lolanukotikon sok ja loktori.
competir.
1
- kulan luchar.
- No competimos con nuestros
compaeros. mi oj jkultik luchar
sok ja jmojtiki.
2
- kulan ganar
competitivo. ja ma oj skul ganar.
- Mxico debe ser competitivo, dice
el presidente. tilan oj skul ganar
ja mejiko, xyala ja mandaranum.
[yuxta ay jun abal kumal. ta oj
skul ganar, tilan oj kulajuk
ganar ja tuki. mixa oj jlaj
jbajtik].
competitividad. ja smodo ja ma oj
skul ganar. competitivo.
compilador. tsomtalanum.
compilar.
tsomtalaan
loil,
tsomtalaan kumal. [jach skulan
ja lexicgrafo]
compinche. loj.
- Somos compinches. lojotik.
- Somos meros compinches. slak
jtop jbajtik.
complacer. ba gusto oj ajyuk,
lankuman.
2

Nos
da
medicina
para
complacernos. wa xyaa kitik an
ba gusto oj ajyukotik.
- Quiere complacernos. wa skana
oj slankumukotikon.
complacerse. kanxi yuj.
- Me complazco en trabajar. wa
xkanxi kuj ja ateli.
complejo.
1
- sokan.
- Remedio complejo. sokan an.
2
- kixwel.
- Tiene un complejo. ay yioj
kixwel.
3
- wokol.
- Es muy complejo repartir entre
todos nosotros el maz de un modo
justo. jel wokol oj jpuk jbajtik ja
kiximtiki ba sbej lek oj ajyuk.
4
- complejo de casas. naitsaltik.
- Complejo industrial. naitsaltik
ba wa xkulaji jitsan jastik sok
makina.
complementar. completar.
complementario,-a. cha.
- Su ayuda nos ser complementaria.
oj cha skoltayotik ja yeni.
complemento. chikan jas ayto skana
ba tsikan oj ajyuk.
- Las verduras son un complemento
de nuestra comida. tsikan ay ja
jwaeltiki yuj ja itaji.
completamente.
chab majke wa
xkalatik ja kumali. oj kiltik jun
senya.
- Es completamente falso.
mi
meranuk, mi meranuk.
completar. tsakba, tsiktes.
- Vamos a completar el cerco. oj
jtsakbatik ja makbali.
- Todava falta maz, vamos a
completarlo. ayto skana ixim,
ojxa jtsiktestik.
193

completo-compresin

completo,-a. tsikan, katsan.


1
- Ya est completo. tsikanxa.
2
- no completo [carga]. tsojan.
- Mi carga no est muy completa.
jel tsojan ja kijkatsi.
3
- por completo. chak.
- Pudo hacerlo por completo.
chakta bob yujil.
- Puedo hacerlo por completo. oj
chak bob kujil.
complicacin. wokol.
- Las complicaciones de nuestra
vida. jel wokol wa xek kujtika.
complicado,-a. wokol.
- Trabajo complicado. wokol atel.
cmplice. smoj mulanum.
complicidad. smoj ay jun mulal.
- La complicidad de los comerciantes
para subir los precios. smoj aye ja
negosyoanum jumasai ba oj
ya keuk ja stsakol ja
sbolmalei.
complot. nakul akwerdo.
complotar. nakul laja abajex.
componedor,-a.
tojbesnuman,
tojbesuman.
componenda. modo ba stojbesjel
problema.
tikan tikan mi
xmakuni lajan sok jun makton wa
xkaatik ochuk ba poko kual.
componente. ja stanto chikan jas.
- Los componentes del pozol son el
maz y el agua. ja ixim sok ja
jani ja stanto ja pichi.
componer. kulan, tojbes.
- Compuso una cancin. skulan
jun tseboj.
- Compuso los caites. stojbes ja
sxanabi.
componerse. tojbi, tsamalaxi.
- Ya se va a componer. ojxa
tojbuk.
- Ya se compuso mi mam.
194

tsamalaxita ja jnani.
componible. wa xbob oj tojbuk.
- El machete no es componible. mi
xbob oj tojbuk ja machiti.
comportamiento. modo.
- Su comportamiento es muy bueno.
jel lek ja smodoi.
compositor. kulasnujkilkin.
compostura. stojbesjel.
compra. manwanel, manubalxa.
comprador,-a. manuman, manwanum.
comprar.
1
- mana, manwani.
- Compr un machete. smana jun
machit.
- Estoy comprando.
wanon
manwanel.
2
- comprar el maz en milpa. iximan.
- Compre el maz en milpa.
kiximan.
compraventa. jun tike trato ti ba
negosyo.
comprender.
1
- abi, abi sbej, abi slugaril,
naa sbej.
- No lo comprendo. mi xkab sbej.
2
- ti ba yojol.
- Este libro comprende muchas
ideas. ti ba yojol ja juun iti jel ja
yaljeli.
comprensible. aben sbej.
- Sus palabras no son comprensibles.
mi aben sbej ja sloili.
comprensin. yabjel sbej.
comprensivo,-a. yab sbej, abxi,
kun.
- El padre es comprensivo. wa
xyab sbej ja pagrei.
- Palabras comprensivas.
wa
xabxi ja loili.
- Patrn comprensivo.
kunil
ajwalal.
compresin. stimjel.

compresor-comn
- Compresin del aire. stimjel ja
iki.
compresor. stimulabil. [jun tike
makina wa stima ja iki. ayni ti
ba yojol ja motor ja karoi].
comprimido,-a. timubal.
- Aire comprimido. timubal ik.
comprimir. tima.
- El aire se comprime al inflar la
pelota. wa xtimxi ja iki ta wa
xtimatik ja pelotai.
comprobante. jun juun wa xyaa kitik
yuj ja tupelxa ja stsakoli.
comprobar. jea.
- El maz de Ramiro, escondido en la
casa de nuestro compaero,
comprueba su delito. wa sjea
kitik ja smul ja jmojtiki yuj ja
nakubal kan ti ba snaj ja yixim
ja ramiroi.
comprometer.
1
- ixtalaan.
- El compaero nos compromete con
su mala conducta. wa xyixtalaanotik
ja jmojtiki yuj ja smodo ba mi
lekuk.
2
- tena.
- Me comprometi para que saliera.
stenawon ba oj elkon.
comprometerse.
1
- aa baj.
- Nos compremetimos con nustra
lucha.
kaa jbajtik sok ja
jluchatik.
- Se va a comprometer con nosotros.
oj yaa sbaj sok ja kentiki.
2
- comprometerse incondicionalmente.
jipa wakujol.
- Nos comprometemos incondicionalmente
con nuestros compaeros. oj jip
jkujoltik sok ja jmojtiki.
3
- estar comprometido [para casarse].
maka.

- Estoy comprometido con Margarita.


jmakunej ja litai.
- La muchacha llega comprometida.
makanxa wa xjak ja akixi.
compromiso. kujlajuk, trato.
- Ya hay un compromiso. ayxa
kujlajuk.
- No hay ningn compromiso. mey
trato.
- Contraer un compromiso. tratoani,
tratoaxi.
- Se contrajo un compromiso. tratoanita.
compuesto,-a. sokan.
- Remedio compuesto. sokan an.
computadora. kulakwenta. [jun tike
makina wa skulan kwenta. wa
xcha makuni ba tsijbanel.
bobta mas lek oj kaltik
yajtabenulabil. yuj ja makina
jawi wa xmakuni ba kwenta,
juun, sbonjel sok jitsan ciencia.
ay yioj yilulabil ba wa xilxi
chikan jastal ja kwenta sok ja
juuni. monitor].
computar. aa kwenta.
cmputo. yajel kwenta.
comulgar.
1
- ochi ba misa.
2
- ochi sok ja spensari.
- Todava no comulgamos con
nuestros compaeros de San
Margarito. mito oj ochkotik sok
ja spensar ja jmojtik ja ba san
lito.
comn.
1
- sbaj komon, komon.
- Una milpa comn. jun alaj sbaj
komon, komon alaj.
- Cafetal comn. komon kajpe.
2
- jel.
- La tuberculosis es muy comn en
nuestro ejido. jel ja sak ojobi ti
ba jkolonyatiki.
195

comunal-concentracin

- modales comunes. mi lekuk ja


smodoi.
4
- sentido comn. ja spensar ja
spetsanili.
- Le falta sentido comn. mi snaa
sbaj sokxa mi skisa ja spensar
ja spetsanili.
comunal. sbaj komon, komon.
- Tierras comunales. luum sbaj
komon, komon luum.
- Potrero comunal.
komon
potrero.
comunero. komonero.
Somos
comuneros.
komonerootik.
comunicacin. och sok., laj abajex
- Falta comunicacin con los
compaeros de nuestra regin. wa
skana oj jlaj jbajtik sok ja
jmojtiki
ti ba
slechanal
jluumtik.
medios
de
comunicacin.
comunicado. rason.
- Lleg un comunicado. jakta
rason.
comunicar. jeka rason, ala yabi.
- Nos lo comunic. sjeka kitik
rason.
- Se cominic con nosotros. yala
kabtik.
comunidad. komon.
comunin. wael ti ba misa.
comunismo. jun tike komonal. ti ba
komonal iti jujune oj atijuk
chikan wa xbob yuji. jujune oj
ajuk yi chikan jastal ja
snesesidai. jach wa xalxi yujxta
mito xtaxi.
comunista. mero komonero.
comunitario,-a. komon, alegre.
- Cafetal comunitario.
komon
kajpe.
- Fiesta comunitaria. jel alegre ja
196

kini ja ba komoni.
con.
1
- sok, ti ba.
- Lleg con su compaero. juli sok
ja smoji.
- Ir con ellos. oj wajkon soke.
- Va con nosotros.
wa xwaj
jmoktikon.
- Voy con ustedes. oj wajkon
amokex.
- Trabaja con el patrn. wa xatiji
ti ba ajwalal.
2
- Con permiso! oj ma ekon.
3
- con tal que. kechan ba.
- Le dio el dinero con tal que no
comprara trago. yaa yi ja takini
yujxta ba mi oj sman trago.
concadenar. bojo, aa ochuk sok.
concatenacin.
bojwanel,
yajel
ochuk sok.
cncavo,-a. bechan.
- La tabla sali cncava. bechanxa
ja spoljel ja tei.
concebir.
1
- tukbi.
- Una mujer concibi. tukbi jun
ixuk.
2
- jak skujol.
- No puedo concebir como muri.
mi xbob oj jak jkujol jastal
chami.
conceder. aa yi.
- Nos lo va a conceder. oj ya
kitik.
concejal. june ja ma ay schol ti ba
munisipyo.
concejo. ja kole ja matik ay schol ti
ba munisipyo.
concentracin.
1
- tsomjel.
- Concentracin de trabajadores.
tsomjel ja atijumi.
2
- slatsjel.

concentrar-concordar
- La concentracin de tierras por los
patrones. ja slatsjel ja sluumei
yuj ja ajwalali.
concentrar.
1
- tsomo.
- Concentr a los campesinos.
stsomo ja alajanum jumasai.
2
- latsa.
- Concentr muchas fincas en sus
manos. slatsa jel ja pinkai ti ba
skab ja yeni.
concentrarse. kujolaxi.
- Tengo dolor de cabeza. No puedo
concentrarme. ay yaj kolom. mi
xbob oj kujolaxukon.
concepcin. tukbel jun ixuk.
concepto.
1
- biilal. [jujune kumal jani
biilal. mi lajanuk sok ja jastik wa
xkilatiki. oj kiltik jun senya. wa
xkilatik jun te. teni ja sbiili.
tukxa ta wa xkilatik jun jas mi
xnaatik sbaj. mito ayuk sbiil
mito ayuk concepto].
2
- concepto claro. naa lek.
- No tengo un concepto claro cmo
eran los hombres antiguos. mi xnaa
lek jastal ay ja poko winik ja
najatei.
3
- por concepto de. yuj.
- Nos pag $100.00 por concepto de
nuestro salario. stupu kitik 100
peso yuj ja jtsakoltiki.
concernir. ochelan.
- Nos concierne el bienestar de
nuestros
compaeros.
wa
xkochelantik ja yutsilal ja
jmojtiki.
concertado,-a. akwerdoxa, lajubalxa.
concertar.
kulan akwerdo, laja
abajex
- Concertaron en el precio. skulan
akwerdo yuj ja stsakoli, slaja

sbaje yuj ja stsakoli.


concesin. derecho, permiso, yajel
yi.
conciencia. wa snaa.
- No tiene conciencia de sus delitos.
mi snaa ja smuli.
- Nos falta an conciencia poltica.
ayto skana oj jnatik sbaj ja
kiptiki.
- Tenemos buena conciencia. mey
jmultik.
concienzudo,-a. lek kulaji.
- Trabajo muy concienzudo. jel lek
kulaji ja atel iti.
conciliacin. arbitraje.
conciliar.
1
- aa smojta sbaje.
- Concili a los dos enemigos. yaa
smojta sbaje
ja chawane
kronta.
2
- sbaj Concilio.
Concilio. tsomjel ja jtatik obispo
jumasai.
conciso,-a. toj.
- Habla muy conciso. jel toj wa
xkumani.
conciudadano,-a. compatriota.
concluir.
1
- chaka.
- He concluido el trabajo.
jchakunej ja kateli.
2
- wan yaljel, ala.
- Estamos concluyendo que Ramiro
no mat el puerco. wantik yaljel mi
smila ja chitam ja ramiroi.
conclusin.
chakta, wan yaljel.
concluir.
concomitante. wa smojta.
concomitar. mojta.
- La maldad concomita el delito. wa
xmojta ja mulal ja smaloili.
concordancia. akwerdo ay, lajubalxa.
concordar.
197

concordato-condicin
- aa smojta sbaje. conciliar.
- akwerdo ay.
- Concordamos. akwerdo aytik,
jlaja jbajtik.
concordato. jun tike trato.
concordia. junta skujol.
concreto.
hormign.
concreto,-a. chikan jas wa xbob oj
jyamtik ma oj kiltik concreto
yena. oj kiltik jun senya. ja
swexi concreto yena. ja yuj
yamaxa. tukxa ja kumal juluche.
mey modo oj jyamtik ja yuj mixa
jauk concreto.
wa xalxi
abstracto yena. ta wa xkalatik
Pedro habla concreto wa xkana oj
kaltik wa xkabtik lek sbej ja
jastal wa xyala kabtik ja pegroi.
concubina. cheumal mi nupaneluk
ma mey chak abal.
concubinato. wa xyaa sbaje jun winik
sok jun ixuk kechan mi oj
nupanuke.
concurrencia. tsomjel.
concurrir.
1
- tsom abajex.
- Muchas personas concurrieron.
stsomo
sbaje
jel ja ixuk
winiki.
2
- laja abaj
- Concurro con mi compaero. jlaja
jbaj sok ja jmoji.
concurso.
1
- tsomjel.
2
- skoltajel.
3
- ba wa xyilawe machunka oj
skul ganar.
4
- concurso de acreedores. ba wa
xyiaj spetsanil ja sjastik sbaj ja
jeluman ja tajbanum jumasai.
concusin. anima mey orden wa
skana takin yuj ja ateli ja
mandaranumi
1
2

198

concha de caracol. snaj xoch.


conchabar. atijanum.
- Conchab a un pen. yatijanum
jun smoso.
condena. kastigo.
condenacin.
1
- yajel yi kastigo.
2
- yijel kwenta ja smuli.
condenado,-a.
1
- presoanum.
2
- ja ma mi xkisji, ixtalajum.
condenar.
1
- aa yi kastigo.
- El juez me conden. yaa ki
jkastigo ja jwesi.
2
- iaj kwenta ja smuli.
- La comunidad no me conden. mi
xyiaj kwenta ja jmul ja
jkomontiki.
condensacin. jaaxel ja asoni.
condensador. ba wa xjaaxi ja sabi
ma ja asoni.
condensar.
1
- aa jaaxuk ja asoni.
2
- tsomo.
- Condens nuestras ideas. stsomo
ja jpensartiki.
condescendencia. kokxel.
- Por condescendencia el patrn se
hizo padrino del hijo de su pen.
pagrinoaxita ja ajwalali ti ba
yunin ja smosoi yuj ja kokxita
tusan.
condescender. kokxi.
- El patrn condesciende de vez en
cuando a saludar a sus peones.
najtik najtik wa xkokxi
ja
ajwalali ba oj ya yi san ja
smosoei.
condicin.
1
- modo. conducta.
- El gordo es de buena condicin. jel
lek ja smodo ja kojleli.

condicional-conejo
2

- tilan.
- Para hacerse ejidatarios es
condicin ser mexicano. ba oj
ochuk swinkilil kolonya tilan
oj ajyuk swinkil mejiko.
3
- yukmal
- El aire es una condicin de la vida.
ja ik jani jun yukmal ja
jsakaniltiki. tilan ja iki ja ba
jsakaniltiki.
4
- [jastal] ay.
- En qu condicin est el maz? Est en mala condicin. jastal ay ja
kiximtiki.- mi xajyi lek.
5
- jachuk jastal.
- Las condiciones del contrato no
nos convienen. mi xmakuni kujtik,
jachuk jastal ay ja tratoi.
6
- a condicin de que. ta.
- Nos ofrece trabajo a condicin de
que cambiemos de actitud. wa
skapa kitik atel, ta oj
kokxukotik.
condicional. a condicin de que.
condimentarse. chibi.
- Se condiment la carne. chibita
ja waeli.
condimento. yajnal wael.
condolencia. ajulal.
- Doy mi condolencia. jel ajulal
xkabi.
condolerse. talna syawjulal.
- Se conduele de nosotros. wa
stalna jyawjulaltikon.
condoliente. mukwanum.
condn. kondon. [jun tike ule wa
slapa ja winik ja ba swinkili ba
mi oj untikanuk].
condonar. chayji.
- Se me condon la deuda. chayji
ki ja jeli.
- Le voy a condonar la deuda. oj
ka chayjuk yi ja sjeli.

conducir.
1
- kulan mandar, iaj.
- El jefe conduce a los soldados. wa
skulan mandar ja kakanum ja
yolomali.
- Nos conduce al ejido. wa yiajotik
ochi ja ba kolonyai.
2
- makuni.
- Este trabajo no conduce a nada.
mi xmakuni ja atel iti.
3
- waji.
- Este camino conduce a Comitn.
wa xwaj ba chonab ja bej iti.
4
- conducir [carros]. yama [karo].
- Conduzco el autobs. wa xyama ja
aktobusi.
conducirse. jastal ay ja smodoi.
- No se conduce bien. mi lekuk ja
smodoi.
conducta. modo.
- Su conducta cambi. tukbita
smodo.
conducto.
1
- jun tike kanoga ma tubo.
2
- por conducto de. yuj.
- Consigui trabajo por conducto de
su compadre. staata atel yuj ja
skumpare.
conductor,-a. yamakaro.
condueo. chawanexa ja swinkili.
conectar. aa ochuk sok.
- Nos conect con los trabajadores.
yaa ochkotik sok ja atijumi.
conejera. snaj chich.
coneja. snan chich.
Conejillo de indias. lajan sok jun tike
karansya choo. wa xmakuni yuj ja
loktori ba oj skul probar ja
jastal wa xek jun chamel ma ja
jastal wa xmakuni jun yajnal. lajan
sok wa xyixtalaan ja chante jawi
conejo. chich.
- Muchos conejos. chichaltik.
199

conejuna-confianza

conejuna. stsootsil chich.


conejuno,-a. sbaj chich.
conexin. wa xochi sok.
- No tenemos ninguna conexin con
los choles. mi laochtik sok ja
cholero/ swinkil chol
confabulacin. nakul akwerdo, nakul
lajubal.
confabularse. nakul laja abajex.
confeccin. skulajel.
confeccionar. kulan.
confederacin. unyon, tsoman.
confederarse. wa stsomo sbaje
chaboxe kole ba oj skolta
sbaje.
- Los estados se confederaron para
lograr ms fuerza. stsomo sbaje
ja estadoi ba oj sta yip.
conferencia. loil.
- El maestro nos dio una
conferencia. yala kabtik jun
sloil ja jeumani.
conferenciante, conferencista. aluman,
loiltanum.
confesar.
1
- jama yi wawaltsili.
- Te lo confieso. wa xjama awi ja
kaltsili
- Confieso haber cometido un delito.
jaman ja kaltsili jtaunej jmul.
- Confieso en pblico que Ramiro es
una persona buena. wa xtaa ti ja
ramiroi jel lek yena
2
- confesar pecados. aa eluk ja
wamuli, ala yabi wamuli sok ja
pagrei, el sti ja smuli.
- Confes sus pecados. yaa eluk
ja smuli.
- Confesamos nuestros pecados. wa
xkaatik eluk ja jmultiki.
- Voy a confesar mis pecados. oj
waj el jti ja jmuli.
confesarse. aa eluk wamuli.
200

- Se confesaron. yaawe eluk ja


smulei.
confesin.
1
- yajel eluk ja smuli.
2
- jujune kole kristyano tukxa ja
spensari. jun confesion ja catlico
jumasai. ja juni ja sabatista
jumasa. jaxa juni prebiteryano
ma chikan jas ja sbiili. ayxa
jitsan.
confesor. pagre. [ja mero costumbre ja
ba tojolabal wa xtupxi ja muli ja
ba sti sat ja komoni].
confiado,-a.
1
- niwan wa xyaa sbaj.
2
- mey spensar.
confianza.
1
- jaman ja yaltsili, jun skujol.
- Estamos llenos de confianza.
jaman ja kaltsiltiki.
- Se fue lleno de confianza. jun
skujol waji.
2
- decir en confianza. jama yi ja
wawaltsili, jan kujol ala yabi.
- Te digo en confianza. wa xjama
awi ja kaltsili.
- Me dijo en confianza. jan kujol
yala kabi.
3
- Hablar en confianza. jaman ja
yaltsili
- Hablamos con confianza. jaman ja
kaltsiltiki.
- Hable con confianza. ojni
jawalaa.
4
- no tener confianza en s mismo.
kixwi.
- No tenemos confianza en nosotros
mismos. wa lakixwitikon.
5
- ser de confianza. toj ay.
- Pedro es de confianza. toj ay ja
pegroi.
6
- tener confianza. jan kujol ala
yabi, kela abajex lek.

confiar-conflicto
- Tenme confianza. jan kujol ala
kabi.
-Tienen mucha confianza! jan
kujol wajumex yujxta jel lom.
- Ya vamos a tener confianza. ojxa
jkel jbajtik lek.
- Tenemos confianza en t. wa
xkaa jbajtikon lek amok.
- El patrn tiene mucha confianza en
s mismo. jel niwan wa skulan
sbaj ja ajwalali.
7
- tratarse con confianza. kela
abajex lek.
- Nos tratamos con confianza. wa
xkela jbajtik lek.
- Trtame con confianza. kela
jbaj lek.
confiar.
1
- aa yi ba, jama yi ja
wawaltsili.
- Tengo que salir, por eso te confo
mis gallinas. tilan oj wajkon, ja
yuj oj ka awi ja jmuti ba oj
atalna.
- Te confo mi pensamiento. wa
xjama awi ja kaltsili.
2
- confiar en. aa abaj lek sok,
majla, kuan.
- Vamos a confiar en nuestro
compaero quien nos ayuda. oj
ka jbajtik lek sok ja jmojtiki ja
ma wa skoltayotiki.
- Confiamos en tu ayuda. wa
xmajlatikon oj akoltayotikon.
- Confiamos en que no se rompa en
mecate porque lo garantiz. wa
xkuantik mi oj kutsxuk ja
yakili yuj ja yen yala.
- Confo en mis fuerzas que voy a
llegar. wa xkabi lajan sok oj
kotkon.
- No confo en mis fuerzas que voy
a levantarlo. wa xkabi lajan sok

mi oj jlike.
- Confi en mi palabra. yiaj kabal.
confidencia. nakul.
- Me hizo confidencias. nakul yala
kabi.
confidencial. chaban ti abal.
- Aviso confidencial. chaban ti
abal rason.
configuracin. skeljel.
confn. chikin.
- Los confines de la tierra. ja
schikin ja luumkinali.
confinar. aa ochuk preso.
confinar con. laka. colindar.
confirmacin.
1
- smeranil.
- La confirmacin de un aviso. ja
smeranil ja yabalili.
2
- skulajel bendisyar ja kristyano
yuj ja jtatik obispo.
confirmar. tsunu, akwerdo ay sok,
jach ni... wa xyala, kulan
bendisyar.
- Confirm nuestro pensamiento.
stsunu ja jkujoltiki.
- Confirmamos el control. akwerdo
aytik sok ja tratoi.
- Confirmo la noticia. jachni ja
yabalil wa xkala.
- El obispo nos confirmo.
skulanotikon bendisyar ja jtatik
obispoi.
confiscacin. japji yi yuj ja ordeni.
confiscar. japa yi yuj ja ordeni.
- Nos confiscaron la tierra. sjapa
kitik ja jluumtiki yuj ja
ordenxa ay.
conflagracin.
1
- tsikel.
2
- kakanel.
conflicto. tiro, kumal.
- No queremos conflictos. mi
xkanatik tiro.
201

confluencia de dos ros-conjugacin

- Su conducta causa conflictos. wa


xyaa el kumal ja smodoi.
confluencia de dos ros. kuxul ja.
confluir. skuxu sbaj, spama sbaj.
- Dos ros confluyen. wa skuxu
sbaj chab niwan ja.
conformar.
1
- laja.
- Su conducta no conforma con sus
palabras. mi slaja ja yaljel ja
smodoi.
2
- aa kulan.
- Conformaron nuestras costumbres.
yaawe kulan ja jkostumbretiki.
conformarse. kulan yuj, kajyi.
- Me conformo con el trabajo.
kulan kuj ja kateli.
- No nos conformamos con el lugar.
mi oj kajyukotik ja ba luwari.
conforme. akwerdo ay, kulan yuj,
kajyel
- Estoy conforme con mis compaeros.
akwerdo ayon sok ja jmoj
jumasa i.
- Est conforme con el castigo.
kulan yuj ja kastigoi.
- No estoy conforme. mi kajyelukon.
conformidad. akwerdo, kajyel
conformismo.
ja smodo ja ma
akwerdo ay sok chikan jas mini
nunka oj snike.
conformista. ja ma akwerdo ay sok
chikan jas mini nunka oj snike.
confortar. aa yi niwan skujol.
consolar.
confrontacin. stojtokeljel.
confrontar. aa stojtokele. carear.
confundir. jomo.
- No me confundas. mok ajom ki
ja jolomi.
confundirse. jomi solom.
- Me confund. jomta jolom.
confusin. jomta, jomel.
202

- Confusin de ideas. jomta spensar.


confuso,-a. jomta solom.
- Hombre confuso. jomta solom
ja winiki.
congelarse. tonbi ta wa xko teew.
- El agua se congela. wa xtonbi ja
jai ta wa xko teew.
congnito,-a. yalijelnia.
congestin. ba wa stsomtalaan
sbaje, ba wa stsomtalaan ja
jchikeltiki.
conglomerar. bulbes.
congoja. tupel yik.
congraciarse. naksatin ja smodo.
- Quiere congraciarse conmigo. wa
skana oj snaksatuk ja jmodo ja
keni.
congratular. talna abaj lek.
- Les congratulo. talna abajik lek.
congregacin. kole pagre ma magre,
ja najatei yaa eluk ja jmexep
jtatawelotik ja ba sluwari ja
pagre jumasa ba oj waj kulan ja
ba pilan luwar anima mi
skanawe.
congregar. tsomo.
congreso. tsomjel.
- Congreso mdico. ja tsomjel ja
loktor ma ajnanum jumasai.
- Congreso de la Unin. ja tsomjel
ja diputado jumasai sok ja
senador jumasai ti ba mejiko.
congruente. makuni. conveniente.
cnico,-a. jukan. cono.
confero,-a. chikan jas tike taj.
conjetura. yaljel.
- Es slo una conjetura que nos van
a vencer. kechanto yaljel oj
kulajukotik ganar.
conjeturar. ala.
- Conjeturo que no nos va a ayudar.
wa xkala mi oj skoltayotik.
conjugacin. ja modo jastal wa

conjuncin-conocido
stukbes
sbaj ja verbo
jumasai. oj kiltik chaboxe
senya.
kana, kanawik, jkanatik,
skanunej.
waji, wajyon, wajkon, wajelotikon.
conjuncin. jun tike kumal mi
stukbes sbaj. oj kiltik chab
oxe senya. ama, anima, ba
oj, yujxta.
conjuntiva. stsujmil jsatik.
conjuntivitis. jun tike chamel ti ba
stsujmil jsatik.
conjunto. kole, lamlamil.
conjunto,-a. junta, sokan.
conjura, conjuracin. nakul akwerdo
ba oj jomjuk ja mandaranumi
conjurado,-a.
1
-wa xoch ti ba nakul akwerdo.
conjura.
2
- nutsubal. conjurar 2
conjurador.
1
- ja ma wa xoch ti ba nakul
akwerdo.
2
- ja ma wa spata akujol.
conjurar.
1
- pata skujol.
-Te conjuro que nos ayudes. wa
xpata akujol oj akoltayotikon.
2
- nutsu.
- Conjur al demonio. snutsu ja
pukuji.
3
- altalaan abaj.
- Los patrones conjuraron contra el
ejido. yaltalaan sbaje ja ajwalali
ba oj sjome ja kolonyai.
conllevar. kulan yuj.
- Conllevo mi enfermedad. kulan
kuj ja jchameli.
conmemorar. jak skujol.
- En este mes conmemoramos el
asesinato de Emiliano Zapata. ja
ixaw iti wa xjak jkujoltik ja

smiljel ja emilyano sapatai.


conmigo. jmok.
- Va conmigo. wa xwaj jmok.
conminar. xiwta.
conmocin.
1
- wa xnijki.
- En el temblor hay conmocin de la
tierra. ti ba kitkin wa xnijki ja
luumi.
2
- jomta solom.
- Sufr una conmocin por la muerte
de mi pap. jomta jolom yuj ja
chami ja jtati.
conmover. jomo, aa chamkujolanuk.
- Petul Cuscat conmovi el
pensamiento de la gente de San
Cristbal. sjomo ja spensar ja
swinkil san kristobal ja petul
kuskati.
- Me conmovi la muerte de mi
compaero.
yaa
chamkujolanukon ja chamel ja
jmoji.
conmutar. jeltes.
convivencia. junita luwar ba wa
xkulanitik.
.
cono invertido. jukutop.
- Cono recto. jukan.
conocedor,-a. ja ma wa snaa sbaj
lek.
conocer. naa, natalaan.
- Conoce el mundo. wa snaa
kinal.
- Me conoce. wa snaa jbaj.
- Se conocen. wa snatalaan
sbaje.
- Conocemos muchas colonias. wa
xnatalaantik
sbaj
jitsan
kolonyai.
conocible. naben, ojto naxuk.
conocido,-a. naubal sbaj, abunubal.
- Eres bien conocido. naubal abaj
lek.
203

conocimiento-consejo

- Soy conocido. abunubalon.


- No soy conocido. mi xnaji jbaj.
conocimiento. yakaxil, snajel kinal.
- Nos ayuda por sus conocimientos.
wa skoltayotik yuj ja yakaxili.
- El trabajo nos da conocimientos.
wa
xyaa
jnatik kinal ja
kateltiki.
conque. pes lek.
- Conque veremos de quin ms
hijos van a morir. pes lek oj kiltik
machunka mas oj chamuka ja
yal yunini.
conquista. bajwanel. [ba 1519 keta
ja bajwaneli ja jluumtiki. ja jabil
jumasa jawi jul ja jnali. sbajan ja
sluume, yaa chamuk jitsan ja
jmexep jtatawelotiki.
conquistador,-a. bajwanum.
conquistar. bajan.
- Nadie nos dar la sociedad justa.
Debemos conquistarla. mi ma oj
skeb kitik ja jlekilaltiki. tilan
oj jbajtik.
consabido,-a. naubalxa.
- El consabido asesino. naubalxa
sbaj milwanum.
consagrado,-a. sbaj jwawtik.
consagrar. ala jun tsamal kumal.
- El padre consagra nuestras milpas..
wa xyala jun tsamal kumal ja ba
kalajtik ja pagrei.
consagrarse al servicio. atelta.
- Nos consagramos al servicio de
nuestra comunidad. oj kateltatik
ja jkomontiki.
consanguneo,-a. najtil mojaljel.
consanguinidad. ayxa snajtil mojaljel.
consciente. wa snaa kinal.
- Si no sabemos cmo nos explotan,
no somos conscientes.
ta mi
xnaatik jastal wa xyixtalaanotik
mi xnaatik kinal.
204

conscientizacin. snajel kinal.


- Sin conscientizacin nadie va a
luchar contra la explotacin. ta mi
xnaatik kinal mi oj ka jbajtik
ba oj jomtik ja ixtalajeli.
conscientizado,-a. wanxa snaa kinal.
conscientizar. aa sna kinal.
- La explotacin nos conscientiz.
yaa jnatik kinal ja ixtalajeli.
conscripcin. yajel ochuk ti ba
kakanum.
conscripto. ja ma aji ochuk ti ba
kakanum.
consecuencia.
1
- yuj ja.
- La falta de maz es la
consecuencia de la mala tierra. mey
kiximtik yuj ja mi lekuk ja
jluumtik.
2
- oj ajyuk abal.
- Este acuerdo tendr muchas
consecuencias. jel oj ajyuk abal
yuj ja akwerdo iti.
consecuente. jel toj ja spensari.
consecutivo,-a. wa snocho jutsin,
jutsin.
conseguir. taa.
- Dnde lo consiguieron? ba
ataawexa.
conseguirse. taxi.
- No se consigue. mi xtaxi.
consejero,-a.
ja
ma
wa xyaa
skoltulabil.
consejo.
1
- kujol, skoltulabil, rason.
- Me pidi consejo. skana ki
jkujol.
- Me dio un consejo. yaa ki
rason.
- Dame un consejo. aa ki jun
wakoltulabil.
- Te dio un consejo. yaa awi
rason.

consenso-consigo
Nos
dio
un
consejo.
skajtesotikon.
2
- kole kristyano ay schol. wa
xkelwani ba lek oj wajuk ja
ateli. jujune majke wa xyaa
skoltulabil.
- Consejo de Vigilancia. kole
swinkil kolonya wa skela ja
yatel ja matik
ay yateli.
poko Ley Federal de Reforma
Agraria art. 40 man 46 sok 49 man
50.
consenso. lajubal sbaje ja spetsanili.
consentido,-a. tsaubal.
- Ramiro es tu consentido. tsaubal
awuj ja ramiroi.
consentir. akwerdo ay.
conserje. talnanaits.
conservacin. stalnajel.
conservador,-a. ja ma mi skana oj
jkistik ja jnantik luum.derechista
izquierdista progresista.
conservadurismo.
ja spensar ja
conservador jumasa i.
conservar. nolo, talna.
- Vamos a conservar el dinero del
difunto hasta que venga su pap. oj
jnoltik ja stakin ja chamel winiki
manto oj jakuk ja stati.
- El caminar conserva la fuerza de
los pies. wa stalna ja yip ja koktik
ja bejyeli.
conservarse. snolo sbaj, talna abaj.
-En el agostadero no se conserva el
agua. ti ba takin luum mi snolo
sbaj ja jai.
- Nuestra abuelita se conserv bien.
stalna sbaj lek ja jmexeptiki.
considerable. niwan, jitsan.
- Hombre considerable. niwan
winik.
- Deuda considerable. jitsan ja
sjeli.

consideracin.
1
- pensar.
- Nuestras consideraciones hacen
asociarnos con las dems colonias.
wa xyaa ochkotik sok ja pilan
kolonya jumasa ja jpensartiki.
2
- skisjel.
- Sin consideracin de los enfermos.
mey skisjel ja chamumi.
- No nos toma en consideracin. mi
skisawotik.
considerado,-a. ay spensar, ilji.
- Hombre considerado. ay spensar
ja tan winiki.
- Es considerado intil. lajan sok
tsilel wa xilji.
considerar. ala.
- Consideramos que eres nuestro
compaero.
wa
xkalatikon
jmojtikon wena.
- El colconap se considera
comestible. lek slojel ja napi wa
xalxi.
consigna. orden.
- Tienen la consigna de corrernos.
orden ay yioj oj snutsotik.
consignacin.
1
- jekwanel. consignar 1.
2
- lutwanel. consignar 2.
consignar.
1
- jeka.
- Nos consign la mercancia. sjeka
kitik ja bolmali ba oj jchontik.
2
- aa ochuk preso.
- El juez me consign a la crcel.
yaa ochkon preso ja jwesi.
consignatario,-a.
1
- jun winkil ba wa xjekji chikan
jas.
2
- jun tike negosyoanum.
consigo.
1
- s..., y...
- Trajo el sombrero consigo. ay yioj
205

consiguiente-constitucin

ja spisolomi.
- No trajo la red consigo. mey yioj
ja yenubi.
2
- conseguir.
- No lo consigo. mi xtaa.
consiguiente. ja yuj.
- Nos casamos con la consiguiente
alegra. nupanitikonta ja yuj
alegreaxitikonta.
- Por consiguiente. ja yuj.
consistir. kan lokan, lajan sok.
- La sociedad justa consiste en el
esfuerzo de todos nosotros. ti ba
kiptik ja jnolanaltiki kan lokan ja
jlekilaltiki.
- Una aldea consiste de muchas
casas. jun naitsaltik lajan sok jel
ja naitsi.
consolar. aa yi niwan skujol, aa
kujlajuk ja skujoli.
- Le voy a consolar. oj ka yi
niwan skujol.
- Nos consol. yaa kujlajuk ja
jkujoltiki.
consolidar. aa yi yip.
- Consolidemos nuestra oeganizacin.
oj katik yi
yip ja matik
tsomanotiki.
consom. kaldo.
consonante. spetsanil ja letra ta mi
jauk a, e, i, o, u vocal.
consorcio. kole.
consorte. cheum, tatam.
- La consorte del hombre. ja
scheum ja winiki.
- El consorte de la mujer. ja statam
ja ixuk.
conspiracin. nakul akwerdo, nakul
slajel sbaje.
conspirador,-a. ja ma wa xyaltalaan
sbaj ba malo.
conspirar. altalaan abajex ba malo.
- Conspiraron cmo matarte.
206

yaltalaan sbaje ba malo jastal


oj smila.
constancia.
1
- jel lek wa xyaa sbaj.
- Vamos a trabajar con constancia.
jel lek oj ka jbajtik ti ba
kateltik.
2
- jun tike juun ordenaxita
yena. wa xyala ja smeranil
chikan jas.
constante. kulan.
- Los precios son constantes. kulan
ay ja stsakoli. capital.
constar.
1
- xila dyos.
- Nos consta que no lo rob. wa
xnaatik mi sjapa, xila dyos.
2
- ay yioj.
- Mi ganado consta de tres cabezas.
ay kioj oxkotane jwakax.
constelacin. kanalaltik, jun nole
kanal. [oj kiltik ja senya ja
chiwan kanal].
consternacin. jomta solom.
consternar. jomo ja solomi.
- Nos constern.
sjomo ja
jolomtiki.
constitucin.
1
- ipal.
- Un hombre de dbil constitucin.
jun winik mey yip yena.
2
- jun tike orden ma ley.
- Constitucin Poltica de los Estados
Unidos Mexicanos. ja snan
orden ti ba yibanal mejiko.
wa xyala kabtik ja jpetsaniltik
mejikanootik ja jderechotiki sok
jasunka tilan oj jkultik ma
jasunka mixa tilanuki. ja orden
iti jani jun trato ochelotik ja
jpetsaniltiki. tilan oj jkuuktiki.
tilan oj skuuk ja mandaranum
jumasa ja ba mejikoi. yujxta ja

constitucional-contabilizar
mandaranum ay sderecho oj
stukbes la ley iti ta akwerdo
ay ja Congreso de la Unin. jach
skulan ja ba artculo 27.
constitucional. sbaj snan orden ti ba
yibanal mejiko.
constitucionalidad. skisjel ja snan
orden ti ba yibanal mejiko.
constituir. tojbes.
- Vamos a constituir un pacto social.
oj
jtojbestik
jun
komon
kujlajuk.
constreimiento. tenwanel.
constreir. tena.
- Nos constri que saliramos.
stenawotik ba oj elkotik.
construccin.
1
- skulajel.
2
- niwan naits.
constructor,-a. kulanaits.
construir. kulan, tojbes, naitsbes.
- Construyeron su casa. stojbese
ja snaji.
- De estas tablas vamos a construir
la casa. oj jnaitsbestik ja
akinte iti.
construirse bien. ateltaxi.
- La ermita se construy bien.
ateltaxita lek ja ermitai.
consuegrar. wawxepan.
- Se consuegraron. swawxepan
sbaje.
consuegro,-a. wawxep.
consuelo. yajel yi niwan skujol.
consuetudinario,-a. kajyelxa.
cnsul. ja ma wa xatiji ti ba
gobyerno. wa xjekji ti ba jun
chonab pilanxa ja sgobyerno ba
oj a tijuk lajan sok ja slokol ja
mejiko.
consulado. ja snaj ja cnsul. [ay yioj
consulado ja watimala ti ba

chonab].
consulta. ajel yi rason.
consultar. kana yi rason.
- Consult con el mdico. jkana yi
rason ja loktori ma ja ajnanumi.
consultorio. ba wa xatiji ja loktori.
consumado,-a. tsikan.
consumar. tsiktes.
consumarse. chaki.
- Nuestro trabajo se ha consumado.
chakta ja kateltikoni.
consumido,-a.
1
- jel yokel.
2
- gastoanita, gastoaxita.
consumidor,-a. gastoanum.
- Los trabajadores somos los
productores. Los explotadores son los
consumidores de nuestros productos.
kulwanumotik
ja
matik
atijumotiki. ja ixtalanum jani
gastoanuman
ja sbaal ja
kateltiki.
consumir.
1
- jomo.
- El incendio forestal consumi el
ocotal. sjomo ja tajaltik ja
tsikkinali.
2
- gastoan.
- El autobs consume mucha
gasolina. jel xgastoan ja gasolina
ja aktobusi.
consumirse. gastoani, gastoaxi.
- Se consumi el maz. gastoanita
ja kiximtik.
consumo. gasto.
- El maz es insuficiente para nuestro
consumo. mi xyaa lek ba gasto ja
kiximtiki.
contabilidad.
kwenta ti ba
jun
negosyo ma ba jun koperatiba.
contabilizar. aa ochuk ba juun ja
skwenta jun negosyo ma jun
koperatiba.
207

contacto-contentar

contacto.
1
- ba wa slaka sbaje.
- Las rocas estn en contacto. wa
slaka sbaje ja toni.
- Hace contacto directo. tojxta wa
xochi.
2
- och sok.
- Tenemos contacto con los
trabajadores. wa la ochtik sok ja
atijumi.
3
- ba wa xkaatik ochuk ja
yakil ja luz elctrica.
contado,-a. kwentaxa ay.
- El dinero ya est contado.
kwentaxa ay ja takini.
- Al contado compr la mercanca.
stupu jalon ja bolmali.
- Vender al contado.
kechan
schono ta oj tupxuk jalon.
contador,-a. ajtabanum.
- Contador pblico. ja ma wa
skela ja skwenta jun negosyo ma
jun koperatiba.
contadura. ba wa skela jastal wa
xaxi ja kwenta ja takini.
contagiar. ek sbaj, pax sbaj.
- La enfermedad nos contagi.
ekta jbajtik ja chameli.
contagioso,-a. ek sbaj, pegadiso,
pegadisyo.
- Esta enfermedad es contagiosa.
wa xek jbajtik ja chamel iti.
- Una enfermedad muy contagiosa.
jun chamel jel pegadisyo yena.
contaminacin del aire. muslab.
contaminar. kuxbes.
- La gasolina contamina el agua. wa
xkuxbes ja kaaltik ja gasolinai.
contar.
1
- ala yabi.
- Cuntanos un cuento. ala
kabtikon jun loil.
2
- ajtaban, ajtaben, kwenta.
208

- Contamos el ganado.
wa
xkajtabentik ja wakaxi.
- No cuenta. mi kwentauk.
- Vamos a contarlo. oj katik
kwenta.
3
- contar con alguien. kwentaxa ay.
- Contamos contigo. kwentaxa
aya.
- Cuenten conmigo. kwentaxa
ayon.
contemplar. kela.
- Cada noche contempla las
estrellas. akwal, akwal
wa
skela ja kanali.
contemporneo,-a. junta ora.
- Somos contemporneos. junta
ora pojkitik.
contemporizar. kajyi. acomodarse.
contencin. kichtalajel parte.
contender. aa tiro, kulan tiro, lea
tiro, yam abajex.
- Contendieron. syama sbaje.
contener.
1
- ja sbaal.
- El costal contiene maz. ixim ja
sbaal ja koxtali.
2
- tena.
- Los explotadores contienen a los
pobres. wa stena ja matik mey
stakin ja ixtalanumi.
contenido. sbaal.
- Contenido de la casa. sbaal
naits.
- Contenido de la olla. sbaal
oxom.
- Contenido de la red. sbaal nuti.
- El contenido de este libro. ja
sbaal ja juun iti.
contentar.
ba gusto oj ajyuk,
lankuman.
- Nos da trago para contentarnos.
wa xyaa kitik trago ba gusto
oj ajyukotik.

contento-contrabando
- Quiere contentarme. wa skana
oj slankumukon.
contento,-a. gusto, jun skujol, kot
skujol.
- Estamos contentas. gusto aytikon.
- Salimos contentos. jun jkujol
wajtik.
- Ests contento. wa xkot akujol.
- Estar contento con alguien. aa yi
gusto.
- No est contento con nosotros. mi
xkaatikon yi gusto.
contestacin. jaka.
- Falta la contestacin. wa skana
oj sjake.
-No hay contestacin. mey sjakjel.
contestar. jaka, sutu yi.
- No me contest. mi sjaka ki.
- Nos contest. sutu kitikon.
contestn. jaka sti.
- No seas contestn. mok ajak
jti.
contienda. tiro, syamjel sbaje.
contigo. amok.
- Ir contigo. oj wajkon amok.
contigidad. slakanil, slakil.
- La contigidad de los dos solares.
ja slakanil ja schabil maka.
contiguo,-a. lakan.
- Est contiguo a. lakan ay.
contims [comiteco]. kontimas.
continencia. stojolil.
continental. sbaj. continente.
continente. jun niwan luum jitsanxa ja
sgobyernoi. ay
yioj wake
continente ja luumkinali. oj
kiltik
ja
sbiilei.
Asia
Amrica Africa Europa
Australia Antrtida.
contingencia. jun tike nesesida jun
repente wa xkei yena.
continuacin. najataxel, stsakbajel.
continuador,-a. tsakbuman.

contnuamente. tolabida.
- Me duele contnuamente. tolabida
wa xkab yaj.
continuar. tsakba, albi.
- Vamos a continuar con nuestro
trabajo.
oj
jtsakbatik
ja
kateltiki.
- Nuestra pobreza continua. wa
xalbi ja jpobresailtiki.
continuidad. mi xchaki.
- La continuidad de los cerros. mi
schaki ja witsaltiki.
continuo,-a. tolabida, mi xkutsxi.
- Trabajo continuo. tolabida wanon
atel.
- Surco continuo. mi xkutsxi ja
schojlali.
contonearse. lea jun modo ja bejyeli.
- Se contonea porque quiere ser
alabado. wa slea jun modo ja
bejyel yuj ja wani skana oj
toyjuka.
contornos. sutanal.
- Los contornos de Comitn. ja
sutanal ja chonabi.
contorsin. bejtsel, nisel.
contra. kontra, kronta.
- Caminamos contra el enemigo. wa
labejyitik ba oj jtatik ja
jkrontatiki.
- Trabajamos contra nuestra voluntad.
wantik atel
anima mi
xkanatik.
- Tropezamos contra una piedra. wa
xkojchintik jun ton.
- Qued con su esposo contra viento
y marea. sjipa skujol sok ja
statami.
- Tienen algo contra m. timan
yabal jmok.
contrabando. ja bolmali tojbel spatik
ja raya wa xoch nakul lajan sok
ja sbolmal ja chapini.
209

contraccin-contrato

contraccin.
1
- sujbel.
- La contraccin de la cuerda.
sujbita yakil.
2
- kalambre.
- Tiene una contraccin del msculo
del muslo. ay skalambre ja
yechmali.
3
- contraccin de palabras. kuxulkumal.
[oj kiltik jun senya. ti ayona
teyon lajan sok teyona].
contraceptivo. ja an jumasai wa
xmakuni
ba
mi
oj
untikanukotik. jitsan tike ja an
jawi. [kela awilex jun tike jani
jun pastiya wa sbuku ja ixuki.
takaltakal wa sjomo ja skwerpo ja
ixuk ja pastiya jawi. ta wa
sbuku kaku kaku ixaw
ixaw jabil jabil. ayto pilan tike
lajan sok ja kondoni wa slapa
ja winiki].
contradecir.
1
- jaka sti.
- No me contradigas. mok ajak
jti.
2
- mi slaja.
- Su conducta contradice sus palabras
bonitas. mi slaja ja tsamal sloil ja
smodoi.
contradecirse. jomo wakumali.
- Se contradicen. ti wa sjomo ja
skumala.
contradiccin. sjomjel skumal, mi
slaja. dialctico.
contradictorio,-a. mi sbejuk, mi slaja.
contraer.
1
- aa sujbuk.
- El agua contrae el cuero. wa xyaa
sujbuk ja tsuum ja jai.
2
- contraer matrimonio. nupin.
- Ramiro va a contraer matrimonio
contigo. oj snupuka ja ramiroi.
210

- contraer una enfermedad. iaj


chamel.
- Contraigo un catarro. wa xkiaj
ojob.
4 - contraerse un compromiso.
tratoani, tratoaxi.
- Ya se contrajo un compromiso.
tratoanita.
contraespionaje. wa stselsatini ja
krontai.
contralor. kelwanum ti ba kwenta.
contralto. tolan ja snuk jun ixuk.
contrariar. jaka sti, maka sbej.
contrariedad. smakjel sbej.
contrario,-a. mini jay majke wa slaja
sbaj.
- La generosidad es contraria al
egosmo. ja slekili mini jay majke
wa slaja sbaj sok ja stutili.
opuesto.
- No es bueno que estemos divididos.
Al contrario, queremos estar unidos.
mi lekuk pilan pilan aytik. ja
mas lek wa xkanatik ba junita
oj ajyukotik.
contrarrestar. kulan luchar.
contrarrevolucin. ba wa skulan ganar
ja ixtalanumaltiki.
contrarrevolucionario,-a. ixtalanum,
smoj ixtalanum.
contrasentido. mi sbejuk, ixtaloil.
contrastar. jel tuk ay.
contraste. jel tuk.
contratacin. negosyo.
contratar. aa yi atel, ala yabi
atel.
- El patrn nos contrata. wa xyaa
kitik atel ja ajwalali.
- Me contrat. yala kabi katel.
contrato. kujlajuk, trato.
- Ya hay un contrato. ayxa
kujlajuk.
- Hacer un contrato. aa kujlajuk,

contravenir-convencer

kulan trato.
- Hicimos un contrato. kaatik
kujlajuk.
- Hacerse un contrato. tratoani,
tratoaxi.
- Ya se va a ser un contrato. ojxa
tratoanuk.
- Ofrecer un contrato de trabajo.
ala yabi atel.
- Nos ofreci un contrato de trabajo.
yala kabtikon atel.
contravenir. koko.
- Contravino el mandato de la
comunidad. skoko ja yorden ja
jkomontiki.
contrayente. ja ma wa xoch ba trato.
contribucin
[de
impuestos].
kontrobusyon.
contribuir. aa ochuk. cooperar.
- Cada uno vamos a contribuir con
dos gallinas. oj katik ochuk
chatike mut.
contribuyente.
1
- tupakontrobusyon.
2
- ja ma wa xyaa ochuk.
contribuir.
contricin. syajal jkujoltik yuj ja
jmultiki.
contrincante. ja ma wa skontraan.
control. kelwanel.
- Est bajo control. mandar ay
yuj.
- Control de la natilidad. jun tike
kelwanel ba mixa oj pojkuk jel
ja alatsi. wa xalxi ta tusanotik
mi oj kabtik wain. tito aya tuk
pensar kechan nakul kani. kela
awilex. ta jitsanotik oj jniktik. ta
tusanotik mi oj jniktik yuj ja
mey kiptik. ta lajan lajan aytik
mey kumal ta oj tusanbuk ja
kalatstiki. kechan ja wewo wa
skanawe oj tusanbuk ja kalats

ja ma mey jtakintik. ayni wa


xyalawe mas lek ta mi oj alinuk
jabil jabil ja nanali.
controlado,-a. mandar ay yuj.
- Nuestra autoridad est controlada
por la comunidad. ja ma ay yatel
kujtiki mandar ay yuj ja
jkomontiki.
controlar. kela, kulan mandar.
- Controlaremos el dinero de nuestra
cooperativa. oj jkeltik ja stakin
ja jkoperatibatiki.
- El patrn quiere controlar nuestra
comunidad. wa skana oj skul
mandar ti ba jkomontik ja
ajwalali, wa skana mandar oj
ajyukotik yuj ja ajwalali.
controversia. kumal, pleto, sjakjel
sti.
- Se arm una controversia en
nuestra comunidad. keta abal
kumal ti ba yoj jkomontikon.
contubernio. ay smoj ma smojwayel
mixa sbejuk ay.
contumacia. schuuyil.
- La contumacia del criminal. ja
schuuyil ja mulanumi.
contumaz. chuuy ja smodoi.
contumelia. utanel.
contumelioso,-a. jel xutani.
contundirse.
chamchikaxi,
chamchikbi, moradoaxi.
- Se me contundi la pierna.
chamchikbita kok.
contusin. chamchik, chamchikal.
- Te n g o una contusin. ay
jchamchik.
contuso,-a. ayxa chamchik.
convalecer. tojbi jun chamum.
convaleciente. wa xtojbi jun chamum.
convencedor,-a. monuman.
convencer. mono, monwani.
- Nos convenci. smonowotik.
211

convencido-convicto

- No sabe convencer. mi snaa


monwanel.
- No se deja convencer. mi xoch
oj monjuk.
convencido,-a. monubal.
convencimiento. monwanel, smonjel.
convencin.
1
- akwerdo.
2
- tsomjel.
convencional. kajyel.
- Trabajo no convencional. mi
kajyeluk yuj ja jel tuk ja atel
iti.
convencionalismo.
ja
smodo ja
convencionalista.
convencionalista. ja ma mi skana oj
kokxuk kechan wa skana ba
kajyelxa.
convenenciero,-a.
ja
ma
wa
snaksatin ja smodo ja spetsanili,
tut.
conveniencia.
1
- akwerdo.
2
- ja smodo ja ma wa snaksatin
ja smodo ja mandaranumi.
conveniente. makuni.
- No es conveniente que le hables.
mi xmakuni oj awal yabi.
Encontramos
un
trabajo
conveniente en la tierra caliente. ti
ba kixin kinal jtaatikonta atel
wa xmakuni kujtikoni.
convenio. kujlajuk, trato.
- Hay un convenio. ayxa kujlajuk.
- No hay convenio. mey trato.
- Hacer un convenio. aa kujlajuk,
kulan trato.
- Vamos a hacer un convenio. oj
katik kujlajuk.
- Hacerse un convenio. tratoani,
tratoaxi.
- Se har un convenio. oj tratoaxuk.
convenir.
212

- kulan trato.
- Convinieron en reunirse. skulan
trato oj stsom sbaje.
2
- makuni.
- Este trabajo no te conviene. mi
xmakuni awuj ja atel iti.
3
- tilan.
- Conviene madrugar. tilan sajto
lek oj kekotik.
convento. snaj jun kole pagre ma
magre.
convergencia. stajel sbaj.
converger, convergir. taa abajex.
- Nuestras fuerzas van a converger
en nuestra lucha. ti ba jluchatik oj
jta jbajtik sok ja kiptiki.
conversacin. loil.
- Se acab nuestra conversacin.
chak ja jloiltikoni.
conversar. kumani, loilnani, loiltani.
- Convers contigo. loilnaniyon
amok.
conversin. stukbesjel sbaj, kokxel
ja smodoi.
convertir. aa paxuk.
- Lo convirti en piedra. yaa
paxuk tonil.
convertirse en. paxi.
- Se convirti en tuza. pax tusail.
- Se convirti en protestante. pax
kleyenteil.
convexidad. spaj.
- Por la convexidad de las lentes se
amplan las cosas. yuj ja spaj ja
antyojo wa xniwanbi ja jastiki.
convexo,-a. spaj.
- La madera est convexa. Todava
no est plana. ayto spaj ja tei
mito tojuk ay.
conviccin. pensar.
- Tenemos nuestras convicciones.
ay jpensartik.
convicto,-a. presoanum yuj ja smuli.

convidado-coordinar
convidado,-a. lok.
convidador,-a. lokuman, lokwanum.
convidar. loko, lokwani.
- Me convid. slokowon.
- Est convidando. wan lokwanel.
convincente. wa smono.
- Tus palabras son convincentes
para
nosotros.
wa
xamonowotikon.
convivencia. ja matik wa smojo
sbaje.
- Por las rias se perdi la
convivencia. mixa smojo sbaje
yuj ja pletoi.
convivir. mojo abajex.
- Convivimos en la posada. ti wa
xmojo jbajtik ba jijlub.
convocador,-a. paywanum.
convocar. paya, paywani.
- Nos convoc. spayawotik.
- Convoca en balde. lom wa
xpaywani.
convocatoria. wa xjekxi spayjel.
convoy. kole winkil ma kakanum ti
wa xwaj ba jun luwar.
convulsin.
1
- bejtsel.
2
- buya.
convulsionar.
1
- aa bejtsuk.
- El remedio nos convulsion. yaa
bejtsukotikon ja ani.
2
- nika.
- Convulsion a su comunidad.
snika ja skomoni.
3
- convulsionado a causa del ttano.
xiban.
- Su pierna est convulsionada.
xiban eke ja yoki.
convulsivo,-a. wa xyaa bejtsukotik
lajan sok ja tsatsal ojobi.
conyugal. sbaj nupanum.
cnyuge. cheum, tatam.

- La cnyuge del hombre.


ja
scheum ja winiki.
- El cnyuge de la mujer. ja statam
ja ixuki.
cooperacin. koperasyon.
cooperar.
1
- kolta. contribuir.
- Cooperaron con sus caballos para
cargar
nuestras
redes.
skoltayotikon sok ja skawuji ba
oj skuch-e ja jnutitikoni.
2
- aa.
- Muchas cosas cooperaron en la
muerte de nuestro ganado. yaa
chamuk ja jwakaxtik jitsan jastik.
cooperativa. koperatiba.
- Sociedad cooperativa. ja swinkil
jumasa jun koperatiba.
cooperativismo.
ba
wa xtaxi
koperatiba, ba wa xjexi jastal
oj tojbesxuk ja koperatibai.
cooperativista. smoj koperatiba.
cooperativo,-a. wa xkoltani.
- Ramiro es muy cooperativo. jel
xkoltani ja ramiroi.
coordinacin. slajel.- Si hay buena
coordinacin, trabajamos bien. ta wa
xlaj jbajtik lek, wa xkateltatik
lek
coordinador,-a. lajuman, tsomuman
jpensartik, tsomuman tsamal
abal ba luwar jumasa.
- La responsabilidad del coordinador
es que nos organicemos bien. ja
schol ja lajuman ba oj ki lek
jcholtik.
- Eres el coordinador de la junta.
tsomumana tsamal abal ti ba
tsomjeli.
coordinar. laja.
- Queremos que nos coordines en la
junta. wa
xkanatikon
oj
alajotikon ti ba tsomjel.
213

copa-cordialidad

copa. baso.
- Copa de un rbol. spimil jun te.
copal. pom.
copal de santo. pomte.
copalchi. kopalchij.
copete. palan ja yolomi ti ba sti
spatan.
copeteado.-a. wosan.
- Canasto bien copeteado. wosan
lek ja moochi.
copetudo,-a.
1
- palan ay ja yolomi ti ba sti
spatan.
2
- niwan wa xyaa sbaj.
copia.
1
- jel juntiro.
- Copia de tontos. jel juntiro ja
sonsoaltiki.
2
- smoj jun juun ma chikan jas.
3 - wa stsajla.
- No somos copias de los ladinos.
mi stsajlatik ja smodo jnali.
copiar.
1
- tojbes ja smoj jun juun ma
chikan jas.
2
- tsajla.
- Ya copiamos el estilo del ladino.
wanxa stsajlatik ja smodo jnali.
copioso,-a. jel aay.
- El maz no es copioso este ao. ja
jabil iti
mi jel aayuk ja
kiximtiki.
copista. wa skulan ja smoj jun juun
ma chikan jas.
copla. bomba.
coplear. naa bomba.
- Pedro coplea mucho. jel snaa ja
bomba ja pegroi.
coproduccin. komon skulajel.
copropiedad. sbaj jun kole chikan
jas.
copularse. tajni.
- Los conejos ya se copulan. wanxa
214

tajnel ja chichi.
coqueta. jun ixuk jel xkumani sok ja
winiki.
coquetear. tsaka, tsakwani.
- El joven coquetea mucho. jel
xtsakwani ja keremi.
coquetera. tsakwanel. coquetear.
coraje. koraja, kajkal.
- Nuestro corazn est lleno de
coraje. jel ja koraja ti ba
kaltsiltik.
- Le dio coraje.
keta ja
skajkali.
corajudo,-a. kak.
- Hombre corajudo. kakal winik.
coral. sepa ixaw.
coralillo. korales.
corazn. -altsil, kujol, kujul. [jitsan
majke wa xyala yaj altsil anima
yajuk lukum yuj ja mojan kani ja
schabili].
- Mi corazn. ja kaltsili.
- Tiene buen corazn. jel lek
skujol.
- Con todo corazn vamos a
ayudarte. yutsil jkujol oj
jkoltayatikon.
- Corazn amarillo. sakmusmus.
corbata. jun tike mojchilal wa xyujan.
corbato. ti ba alambique ba wa
xjaaxi ja stabil trago.
corcho. sojkobte.
corchoso,-a. lajan sok sojkobte.
cordel. ak, schuyulabil.
- Su cordel. ja yakili.
cordelero. baluman, bechuman.
cordero. yal chej [mito yioj jun jabil].
cordial. kujol.
- Les mando saludos cordiales. wa
xjeka spatulabil akujolex.
- Mujer cordial. lek skujol ja
ixuki.
cordialidad. ja sjamanil ja yaltsili, ja

cordillera-corregir
slekil ja skujoli.
cordillera. witsaltik.
cordon. yakil.
- Cordn umbilical.
yakil
smuxuk.
cordura. kujol.
- Tiene cordura. ay skujol.
coreografa. chanel. coregrafo.
coreogrfico,-a. sbaj chanel.
coregrafo. kulachanel, kelwanum
ti ba chanel. [wan yaljel ja
kulachanel jastal oj stojbes ba
mero tsamal oj chanuke ja
chanum jumasai].
corifeo. olomal jun kole winkil.
corion. sputix nolob.
cornada. luchwanel.
- Ese toro da muchas cornadas. jel
xluchwani ja tan wakaxi.
crnea. sakal sat.
corneador. luchwanum.
cornear. luchu.
- Te va a cornear el toro. oj sluch-a
ja tan wakaxi.
corneta. jun tike kacho.
cornudo,-a. ay sxulub.
coro.
1
- kole tsebanum.
2
- yelulabil.
corona. sete nichim ma chikan jas wa
xlapxi ti ba solom.
coronar.
1
- tsaa jun mandaranum.
2
- tsiktes.
coronel. jun tike mandaranum ti ba
kakanum.
coronilla. sbejlal jolomtik, snalan
jolomtik.
corporacin. kole.
corporal. sbaj jbakteltik.
corpreo,-a. ay sbaktel.
corpulento,-a. kojlel.
corpus. jun tike kin ti ba egelesya.

corpuscular. sbaj corpsculo.


corpsculo. jun yal chin nux lajan sok
microbio.
corral. koral.
- Hacer un corral. koralbes.
- Hacerse un corral. koralaxi,
koralbi.
correa. stsumulabil.
- Correas de los zapatos.
stsumulabil ja sapatoi.
correcamino. ujma, ujman.
correccin. stujmajel, stojbesjel lek.
correcto,-a. lek, toj, jai.
- Es correcto. lekni ay, lek ay.
- No habla correcto. mi tojuk wa
xkumani.
- Correcto! jai.
corrector,-a. keluman, tujmanum.
- El trabajo del corrector es corregir
los libros. ja schol ja keluman wa
skela ja juuni ba mi lekuk ja
tsijbaneli ba oj stojbes.
corredizo,-a. wa xtukwani, wa snika
sbaj.
- Nudo corrediso. sembra.
corredor,-a. ajnum, youman.
- El corredor corre mucho. jel
xajni ja youmani.
2
- wan bejyel.
- El correcamino solamente corre.
kechan wan bejyel ja ujmani.
3
- ja ma wa schontalaan naits
ma luum yuj ja snegosyoi.
4
- Corredor. ba wa xek ja swinkil
jun naits ti ba yib stejnal ma ti
ba yoj naits ta niwanxa yena
lajan sok ja espitali. pasillo.
corregible. wa xlekbesxi, tujmaben.
corregidor,-a.
1tujmanum,
lekbesuman
2
- ja ma ay schol ti ba munisipyo
ja ajyii.
corregir. lekbes, tojbes lek, tujma,
215

corregirse-corrida

tujmani, xijpun.
- Corrigi a su hijo. slekbes ja
yunini.
- Vamos a corregirnos. oj jtojbes
jbajtik lek.
- Me corregiste. jatujmayon.
- Corrige mucho. jel xtujmani.
- Tiene que corregir su pensamiento.
tilan oj sxijpuk ja skujoli.
corregirse. lekaxi, lekbi.
- El joven se va a corregir. oj
lekaxuk ja keremi.
correlacin. smojtajel sbaj.
- La correlacin de las fuerzas de los
finqueros. wa sjmojta sbaj ja yip ja
ajwalal jumasai.
correlacionar. mojta abajex.
- Vamos a correlacionarnos en la
unin. oj jmojta jbajtik ti ba
tsomani.
correligionario. mojpensar.
correo. jun servicio pblico wa sjeka
ja juuni ti ba chikan jas luwar
ay yioj snaj correo.
correoso,-a. chuuy.
- Carne correosa.
chuuyil
baket.
correr.
1
- ajni, kol abaj, lomloni.
- Acabo de correr. chakta ajnikon.
- Se fueron corriendo. elye ajnel.
- Corro. wa xkolo jbaj.
- Ramiro corre en el camino. wa
xlomloni ja ramiro ti ba beji.
2
- nutsu, yoo.
- El patrn me corri. snutsuwon ja
ajwalali.
- corri los pericos. syoo ja cheli.
- El perro corre con ladridos al
ganado. wa swojla ja wakax ja
tsii.
3
- correr [de la cuenta]. tupu.
- La comida en el resaturante corre
216

por mi cuenta. oj jtupe ja jwaeltik


ja ba snaj wael ja keni.
4. - correr despacio. chubkinaji.
- El conejo corri despacio.
chubkinaji eke ja chichi.
5
- correr rpido. libibi.
correrse. uchinaji.
- La red se me corri. uchinaji ja
jnutii.
correspondencia.
1
- akwerdo.
- No hay correspondencia de la
minora con la mayora.
mey
yakwerdo ja sjayil sok ja spimili.
2
- ja juuni wa xjekxi, sjekulabil.
corresponder.
1
- tupu.
- No se puede corresponder a su
generosidad. mi oj tupxup ja
slekili.
2
- yen ko schol.
- Esto me corresponde a m. ken
ko jchol ja iti.
corresponderse. jeka abajex juun.
- Nos correspondemos. wa xjeka
jbajtikon juun.
correspondiente. jujune.
Nos
dio
los
derechos
correspondientes. yaa kitik ja
jderecho jbaj jujuneotik.
corretear.
1
- paxyalani.
2
- nutsu.
- El patrn nos correte.
snutsuwotikon ja ajwalali.
corrida. ajnel.
- Habr corrida de caballos. oj
ajyuk ajnel sok ja kawuji.
- Corrida de toros. jun tike tajnel
sok ja swaw wakax manto oj
miljuk.
lajan sok luchwanel
yena.
- comida corrida. wa schono ba

corrido-cortar
snaj wael ja ba chonabi.
corrido. jun tike tseboj.
corriente.
1
- wan ajnel.
2
- naubalxa.
- Es un cuento corriente. naubalxa
ja loil iti.
3
- sensiyo.
- Ganado corriente.
sensiyo
wakax.
4
- corriente de un ro. yok ja.
- Corriente fuerte. jel tsats ja yoki.
- Una corriente sale del ojo de agua
al estar lleno. wa xel yok ba
satja ta butelxa.
5
- corriente elctrica. yok yijlab ti
ba yoj alambre. electricidad.
6
- estar al corriente. naa sbaj.
- Debemos estar al corriente de
nuestros derechos. tilan oj jnatik
sbaj ja jderechotiki.
7
- mes corriente. ja ixaw iti.
corroborar. jea ja smeranili.
- El relato de nuestro compaero
corrobora la acusacin contra l. ja
sloil ja jmojtikoni wa sjea ja
smeranil ja smuli.
- Corroboro la noticia. jachni ja
yabalil wa xkala.
corroer. jomo.
- El goteo continuo corroe las rocas.
wa sjomo ja toni ta tolabida wan
tujtunuk ja jai.
corromper.
aa kauk, jomo,
kistalbes, mana ja ma ay yatel.
- El excremento animal corrompe el
agua. wa xyaa kauk ja kaaltik
ja skoy chantei.
- Corrompio nuestras costumbres.
sjomo ja jkostumbretiki.
- Corrompi nuestra comunidad.
skistalbes ja jkomontiki.
- No es bueno corromper a la

autoridad. mi lekuk oj jmantik ja


ma ay yateli.
- Dejarse corromper. chono abaj.
corromperse. kai, kistalbi.
- El agua estancada se corrompe. ta
mi xbejyi ja jai ojni kauka.
corrompido,-a. kael.
corrosin. sjomjel, jomwanel. corroer.
corrupcin. wa schono sbaj ja ma ay
yateli ma chikan ja ma.
corrupto,-a. wa schono sbaj.
- Es un hombre corrupto. wa
schono sbaj ja tan winiki.
cortado,-a. cortar.
- Cortado en lnea recta. kutsan.
- Tienes el pelo cortado en lnea
recta. kutsan wawolomi.
cortador,-a. lajuman, setuman.
- Su oficio es cortador de carne.
lajuman baket ja yateli.
- Cortador de telas. setuman ba
kuuts. cortar.
cortadura. ba wa xtosxi ti ba
jbakteltik.
cortafuego. jun bej wa spojowe ba mi
oj ekuk ja tsikkinali.
cortapicos. churubi.
cortar.
1
- kutsu, kutswani, laja, lajwani.
- Cort el lazo. skutsu ja yakili.
- Cort el rbol con el hacha.
skutsu ja tei sok yecheji.
- El hacha no corta. No tiene filo. mi
xkutswani ja echeji. mey yej.
- Cort pan. slaja pan.
- Corta la carne. wa xlajwani ti ba
baketi.
2
- cortar a ras del suelo. tsepa yoj
luum.
3
- cortar [algodn, ixtle]. xoko.
4
- cortar [con tijera]. seta.
- Cort la tela. jseta ja kuutsi.
5
- cortar [de golpe].
toso,
217

cortarse el pelo -corts

toswani.
- Me cort el pie. jtoso ja koki.
- Le cort con el machete.
toswaniyon yuj sok jmachit.
6
- cortar [juncia]. xajla.
- Cort juncia. sxajla ja taji.
7
- cortar [maleza]. sena.
- Corto la maleza con el machete.
wa xsena ja kuli sok jmachit.
8
- cortar parejo. laja.
- Corta parejo el papel. wa slaja ja
juuni.
9
- cortar el pelo. joxo ja yolomi,
aa el yi ja yolomi, tutsanbes.
- Me va a cortar el pelo. oj sjoxe ja
kolomi.
- Me cort el pelo. yaa el ki ja
kolomi.
- Cort la cola del caballo.
stutsanbes ja snej kawuji.
10 - cortar rebanadas. lama.
11 - cortar en tiras. sila.
- Cort la carne en tiras. sila ja
baketi.
12 - cortar poco a poco con sierra o
cuchillo. kupu, kupwani.
- Cort la carne.
skupu ja
baketi.
- Estoy cortando.
wanon
kupwanel.
13 - cortar uas. seta wawechi, aa
eluk wawechi.
- Se cort las uas. yaa eluk ja
yechi.
14 - cortar [zacate con machete].
saa.
- Cort el zacate, mam. jsaata,
jnan.
- Vamos a cortar el zacate. wajtik
saoj.
cortarse el pelo. joxulani, tutsanaxi,
tutsanbi.
- Tengo que cortarme el pelo. tilan
218

oj joxulanukon.
- Se me cort el pelo. tutsanbita ja
kolomi.
corte (1).
1
- yej [machit].
2
- corte de caja. wa xkelji ja
yibanal ti ba kaja.
3
- corte de pelo. olom.
- Puntiagudo en la nuca es su corte
de pelo. tutsan ja yolomi.
4
- corte de un tronco. slepanil ja tei.
5
- corte y confeccin. tsisulej.
- Aprendi corte y confeccin.
sneba tsisulej.
6
- corte para una falda. xen sjuna.
- Corte para un pantaln. xen
swex.
corte (2). ti ba jwes.
- Si no se ponen de acuerdo tienen
que ir a la corte. ta mi oj slaj
sbaje
tilan oj ochuk ti ba
jwes.
- Corte Suprema. ti ba niwak
jwes ja ba mejiko.
corte (3). ja snaj jun rey.
cortejar. maka.
- Mi hermano corteja a esa
muchacha. wa smaka ja akix
jawi ja jbankili.
Cortejar
[del
guajolote].
tutstuni.
- Querer cortejar. tsaka, tsakwani.
- El soltero quiere cortejar a la
muchacha. wa stsaka ja akix ja
solteroi.
- Quiere cortejar mucho.
jel
stsakwani.
cortejo.
1
- tsakwanel.
2
- kole wajum.
corts. wa xyajta.
- Hombre corts. wa syajtayotik ja
winik jawi. [ja corts mi xmakuni

cortesa-cosquillas
lek ja ba tojoabali yuj ja jachni
ja smodo ja matik smojta ja reyi].
cortesa. ja smodo ja ma wa syajta.
corts.
corteza. pat.
- Corteza del rbol. pat te.
cortina. jun tike smusulabil.
corto,-a. kom, kut.
- Su calzn es muy corto. jel kom ja
swexi.
- Una falda corta. kutil juna.
- Camino ms corto. tojol bej.
- Muy corto [mecapal, camisa,
falda]. tatsan, titsan [slo de la
falda], woronchango [regional,
slo de la falda].
- Su mecapal est muy corto.
tatsan kani ja stajabi.
- Su falda es muy corta. jel titsan
ja sjunai.
cortocircuito. jomta ja
l u z
elctrica yuj ja staa sbaj schabil
alambre.
corva. skum kok, skum okal.
corvo,-a. skum ay.
cosa. jas, jastik, sbej, slugaril.
- Cualquier cosa. chikan jas.
- Aquellas cosas. jastik jun jawi.
- Sus cosas. ja sjastik sbaj.
- Entiendo la cosa. wa xkab sbej.
- No entiende la cosa. mi xyab
slugaril.
- Es la misma cosa. lajan junxta.
- No hay cosa alguna. mi jas ay.
- Ya es otra cosa. tukxa yena.
cosant. kosante.
coscorrn. kos.
- Te voy a dar un coscorrn. oj ka
awi jun kosuk.
- Coscorrones. koskoron.
cosecha de maz. jachoj.
cosechadora. jun tike jachulanum
makina.

cosechar [frijol]. tulu.


- Cosechar [ixtle, algodn]. xoko.
- Cosechar [maz]. jacha.
coser. tsisa, tsisulani.
- Aprend a coser calzones. jnebata
tsisuj wexal, jnebata oj tsise
wexal
- Est cosiendo. wan tsisulanel.
cosh [comiteco]. kox.
coshosht. koxoxte.
cosido,-a. tsisubal.
- Cosido a puntadas largas. jel tek
tsisubal.
csmico,-a.
sbaj satkinal, sbaj
yibanal ja kinali.
- Rayos csmicos. jun tike xojob
mi xkilatik sok ja jsatiki. ti wa
xjak ba satkinal.
cosmogona. wa xalxi jastal wa xkei
ja satkinali.
cosmognico,-a. ti ba cosmogona.
cosmografa. jun tike snebjel wa
skana oj yab sbej jastal ay ja
satkinali.
cosmogrfico,-a. ti ba
cosmografa.
cosmgrafo. ja ma wa sneba ja
cosmografa.
cosmologa. cosmografa.
cosmonauta.
satkinalaanum,
kinalanum astronauta.
cosmopolita.
1
- swinkil luumkinal. ja yuj lek
wa xkajyi ti ba chikan jas luwar.
2
- sbaj luumkinal.
cosmos. yibanal ja satkinali.
cosquillas. schikilil.
- Pedro siente cosquillas. ja schikilil
ja pegroi.
- Hacer cosquillas.
chikilta,
chikiltalaan.
- Por qu me haces cosquillas? jas
yuj wa xachikiltayon.
219

cosquillear-coto

- No quiero que me hagas muchas


cosquillas.
mi xkana oj
achikiltalaukon.
- Sentir cosquillas. chikilaxi.
- Margarita sinti cosquillas. chikilaxita
ja litai.
cosquillear. tsululi.
- La hormiga me cosquillea en la
camisa. wa stsululi ja xanichi ti
ba yoj jku.
cosquilloso,-a. chikil, chikilal.
- Soy muy cosquilloso. jel chikil ja
keni.
- No eres cosquillosa. meyuk ja
chikil ja weni.
costa.
1
- sti mar.
2
- stsakol.
- A toda costa. mi kocheluk ja
stsakoli.
Costa Rica. kostarika. [ja sbiil jun
luum pilanxa ja sgobyerno ti ba]
Centroamrica.
costado. tseel, jpaletatik [regional].
- Me duele el costado. wa xkab
yaj ti ba jtseel.
costal. koxtal, yetal.
- Falta un costal. ayto skana jun
koxtal.
- En este costal cabe un bulto. jun
sbultoil ja yetal iti.
- Costal pequeo hecho de la corteza
del rbol baqueta. surun.
- Hacerse un costal. koxtalaxi,
koxtalbi.
- Ya se hizo un costal de la tela.
koxtalaxita ja kuutsi.
costanero,-a. sbaj sti ja.
costar. stsakol.
- Cuesta cinco pesos. jo peso ja
stsakoli.
- Cunto cuesta? jastal aya ja
stsakoli.
220

- Cuesta muchsimo. jel aay ja


stsakoli.
- Costar trabajo. atijubaxi.
- La mesa va a costar trabajo. oj a
tijubaxuk ja akintei
costear. tupu.
- Cmo van a costear nuestro
trabajo? jastal oj stupotik.
costeo,-a. sbaj sti ja.
costero,-a. sbaj sti ja.
costilla. xaax.
- Mis costillas. jxaaxtik.
costillar. jxaaxtik.
costo. stsakol.
- Cuanto ms trabajo, tanto ms el
costo. jitsan atel, masni jitsanxa
ja stsakoli.
costoso,-a. keel ja stsakoli.
costra. tonbi kan ja schikeli.
- La sangre form costra. tonbita
kan ja schikeli.
costumbre. modo, kajyel, kostumbre.
- As es nuestra costumbre. jachni
kajyelotikon.
- Tiene la costumbre de tomar
mucho. kajyelxa oj yu jitsan.
costura. stsisulabil.
- La costura se descosi. tikta
stsisulabil.
costurera. tsisuman ixuk.
costurero. ba wa stsisulani.
costurn.
1
- mi tsamaluk stsisulabil.
2
- jisan.
- Qued un costurn de la herida.
kan jisan ja yajbeli.
cotejar. aa smojuk sbaj, laja.
- Cotej los dos libros. yaa smojuk
sbaje ja schabil juuni.
cotidiano,-a.
kaku
kaku,
jechejechel.
cotizar. aa kulan ja stsakoli.
coto.

cotn-creces
1
- ayxa smakbal jun xen luum.
2
- mojon, pojan.
cotn chuj [comiteco].
kotonal,
kotonchuj.
cotorra.
1
- jun tike niwan chel, yaax ja
skukmali.
2
- jun swinkil jel xloilani.
cotorrear. jel loilnani.
cotorreo. jel juntiro loilnanel.
coyol. nap.
coyolar. napaltik.
coyote.
1
- okil.
- Manada de coyotes. okilaltik.
2
- acaparador.
coyuntura.
1
- tsajkan, torniyo.
- La rodilla es una coyuntura. ja
jchijkantik jani tsajkan.
-Coyuntura del muslo. storniyo
kechmaltik.
- Coyuntura de los dedos. storniyo
yal jkabtik.
- Hueso sobresaliente de coyunturas.
wilan.
2
- skakuil, ora.
- Vendr la coyuntura cuando los de
abajo van a correr a los
explotadores. ojni kotuk ja
skakuila oj snuts-e ja
ixtalanum ja matik ibelajel
aye.
- Analicemos la coyuntura para
entender nuestra situacin. oj kiltik
ja korailtik ba oj kabtik sbej
jastal aytik
ti ba slechanal
jluumtik.
coyuntural. ora.
- Sin anlisis coyuntural no podemos
preparar bien nuestra lucha. ta mi
xkilatik ja korailtiki mi xbob
oj jchap jbajtik lek ti ba

jluchatik.
coz. tirar coces.
crneo. sbakel kolomtik, sbakil
olom.
craso,-a.
1
- tat.
- El caldo es muy craso. jel tat ja
kaldoi.
2
- kistal.
- Muy craso el cuento. jel kistal ja
loili.
3
- jelxa jitsan.
- Tontera crasa. jelxa jitsan ja
sonsoili.
crter. sni jukan wits ba wa xel
kakal ton, sok taan, sok tab,
ta wa xbojti.
creacin.
1
- skulajel.
2
- satkinal, kinal.
3
- chikan jas skulan jun winkil.
- Las milpas son creacin nuestra.
jkulantik ja alajaltik ja kentiki.
crear. kulan, tojbes, aa kulan,
tujpin.
- Los antiguos crearon nuestro
idioma. stojbes ja jkumaltik ja
poko winiki.
- Nuestros padres crearon nuestras
colonias. yaa kulan ja jkolonyatik
ja jnan jtatiki.
- Dios cre el mundo. stujpin ja
satkinal ja jwawtiki.
crecer. chaanbi, kii, niwanaxi, ajyi.
- El miz creci. chaanbita ja
iximi.
- Creciste mucho. jel kiyata.
- El ocote creci. niwanaxi ja taji.
- No crece el maz en su tierra. mi
xajyi ja iximi ti ba sluumi.
creces. mas jitsanxa yuj ja ba jel
tilan.
- Pag con creces.
stupu ja
221

crecida-crespo

solomi [mi kechanuk ja sjeli].


crecida. butja.
- Por la crecida no puedo cruzar el
ro. mi xbob oj jkuts ja niwan
jai yuj ja butjai.
creciente. wan kiel.
crecimiento. skilal, kiel.
- El crecimiento de su hijo. ja
skilal ja yunini.
- El crecimiento de maz. wan
kiel ja iximi.
credencial. jun tike juun sbaj jun
swinkil ordenaxita yena. wa
xyala ja juun jawi machunka ja
swinkili.
credencial de elector. ja juun jawi wa
xyala ja winkil iti ay sderecho
oj och ja ba stsajel ja
mandaranum jumasai.
credibilidad. wa xkuaji
Tiene el patrn credibilidad? oj ma
kuajuk ja ajwalali.
crdito. jelan takin. sujeto de crdito.
- A crdito. mas tsaan oj tupxuk
ja bolmali.
- Nos vendi el caballo a crdito.
schono kitik ja skawuji ba oj
jtuptik mas tsaan.
- Dar crdito. kuan.
- No nos da crdito.
mi
skuanotikon.
- Digno de crdito. wa xmakuni ba
oj sta jelan takin yuj ja mi
pobreuk. kela awilex. ti ba
banco wa xyaa kitik jelan takin
ta mi ajulaluk jbajtik. ja yuj wa
xyaa yi ja ajwalali yuj ja ay
swakax, ay sluum, ay snaj. wa
xoch slokol ja jelan takin ja
sjastik sbaji ta mi oj stup ja sjeli.
ay yioj derecho ja banco oj sjap
yi ja sjastiki, yuj ja ochta slokol
ta mi oj stup ja sjeli.
222

credo.
1
- jun tike reso.
2
- bej.
- Nuestro credo es entregarnos a
nuestra lucha. ja jbejtik jani oj
ka jbajtik sok ja jluchatik.
credulidad. ja smodo ja ma sak ay ja
yaltsili. crdulo.
crdulo,-a. sak ay ja yaltsili ja yuj
tikan tikan mi snaa lek kinal.
creencia. pensar.
creer. kuan, kuuxi.
- No cree en ti. mi skuan awuj.
- Se dice, ahora ya no se cree en el
demonio, quin sabe si es verdad. wa
xalxi ja wewo mixa wa xkuuxi
ja pukuji, mi naben ta meran.
- Creo que no. bobta miyuk.
creble. wa xkuuxi.
credo,-a. yakxta.
- Mi hijo est credo por su nuevo
sombrero. yakxta ja kunini yuj ja
yajkachil spisolomi.
- Eres credo! lajana sok ja sat
tsii.
crema.
1
- sbitsulabil.
- Esta crema sirve para granos. wa
xmakuni
ba
koon
ja
sbitsulabil iti.
2
- yetsel ti ba lech.
crematorio. jun naits ba wa stsika ja
chamwiniki.
crepitar. tilili, nilili, jututi.
- El fuego crepita. wan jututuk ja
kaki.
crepsculo.
machachi kinal,
machachixa, mukxita kaku.
- Crepsculo matutino. alba.
creso. niwan jnal, niwan riko.
crespar. encrespar.
crespo,-a. koloch, tsunkul.
- Tiene el pelo crespo. koloch ja

cresta-cristal

yolomi.
- No tengo el pelo crespo. mi
tsunkuluk ja kolomi.
cresta. spenech.
- Cresta del gallo. spenech mut.
- Cresta del cerro. spechanal wits.
cretinismo. jomel solom.
cretino,-a.
1
- ja ma jomel solom.
2
- sonso.
creyente.
kuuman, kuuman
jwawtik, kuuman dyos.
cra. pajkule.
- Una cra de conejos. jun pajkule
chich.
criada. moso ixuk, tayakan ixuk.
criadero.
1
- ba wa xtalnaji ja yal alaki.
2
- ba wa stsunxi ja itaji ba oj
labxuk mas tsaan.
criado. moso, tayakan winik.
- No somos criados.
mi
mosoukotikon.
crianza.
1
- sjejel ja ba lek ja untiki.
2
- ja styempo wa xyaa schuuk
ja alatsi.
3
- ja smodo jun winkil.
criar. aa kiuk.
- La tierra cra maz por la fuerza de
Nuestra Madre Tierra. xyaa kiuk
ja ixim ja luumi yuj ja yip ja
jnantik luumi
- La mam cra al nene. wa xyaa
schuuk ja yalats ja snani.
- Cra los puercos. wa smakla ja
chitami.
- Los paps nos cran. wa sjea
kitik ja jnan jtatiki, wa smakla
kiitik ja jnan jtatiki.
- Criar motivo. aa smuluk.
- Me cri motivo para que rompiera
el contrato. yaa jmuluk ba oj

jkoke ja akwerdoi.
criatura.
1
- untik.
2
- sbaal jwawtik [lajan sok
chikan jas skulan ja jwawtiki].
3
- sbaal
mandaranum,
tsajlamandaranum.
criba. jun tike chijchinab.
crimen. tsatsal mulal.
criminal. mulal, mulanum.
- Es criminal si mata al compaero.
ayxa smul ta oj smile ja smoji.
- No han encontrado an al criminal.
mito staunejuk ja mulanumi.
criminalidad.
1
- ja smodo ja mulanum.
2
- mulaltik.
criminalista. jun tike jwes wa snaa
sbaj lek ja criminologa.
criminologa. wa xnebxi jastal wa
xkei ja mulali.
crin, crines [del caballo]. banak.
criollo.
1
- krioyo.
- Maz criollo. krioyo ixim.
2
- ja ajyii jun kastiyano pojki ti
ba mejiko mixa ti ba Espaa. ja
yuj crioyo yena.
cripta. skejnal chamwinik.
criptografa. nakul tsijbanel.
crisis. problema.
- Estamos en crisis en nuestro ejido
porque el comisariado no quiere
trabajar. ay kiojtikon problema
ti ba jkolonyatikon. ja ma ay
yatel mi xkanxi yuj ja yateli.
- El enfermo est en crisis. wa
xipaxi ja chamumi.
crispar. mutsu.
- Crisp la mano porque se enoj.
smutsu ja skabi yuj ja tajkita.
cristal. espejo.
- Cristal de roca. bax.
223

cristalino-crucial

cristalino,-a. yaax.
- Agua cristalina. yaax ja.
cristalizar. tonbi lajan sok bax.
cristiandad. spetsanil ja kristyanoi.
cristianismo. ja relijyon ja ba spetsanil
wa skuan ja jtatik jesukristo.
religin.
cristianizacin.
yajel
ochuk
kristyanoil.
cristianizar. aa pax kristyanoil.
cristiano,-a. kristyano.
- Son cristianos, porque as nos
dicen, pero no hacen lo que Cristo
les dijo. kristyanoex yuj ja jach
wa xawala kabtikon. yujxta mi
xakulanex chikan jastal ja kristo
yala awabyex.
Cristo. kristo, ja jtatik jesukristo.
criterio.
1
- skujol.
- Ramiro tiene criterio. ayxa
skujol ja ramiroi.
2
- jachuk jastal.
- El criterio para asociarse a la
cooperativa es que ha de ser
trabajador. spetsanil jachuk jastal
atijum ba oj och sok ja
koperatibai.
crtica. sloiltajel, stujmajel.
criticable. wa xtujmaxi.
criticar. tujma, tujmani, ti yochel
kumala yuj, loilta.
- No quiere que le critiques. mi
skana oj atujma.
- Critica mucho. jel xtujmani.
- Te critico. ti kochel kumala yuj
ja weni.
- Por qu nos criticas? jasyuj wa
xaloiltayotikon.
- Criticar a espaldas. abalta.
- Me critica a espaldas. wa
xyabaltayon.
- Criticar injustamente. lea yi
224

smul.
- Me criticaron injustamente. slea
ki jmul.
crtico,-a. tujmanum.
- No soy crtico de su trabajo, sino
de su conducta. mi tujmanumukon
yuj ja yateli yujxta mas lek yuj ja
smodoi.
criticn,-a. ja ma jel xtujmani.
critiquizar. tujmatalaan.
- Critiquic nuestra conducta.
stujmatalaan ja jmodotiki.
croar. chorori, jerinaji, oki werinaji
[regional], werwoni [regional].
- Los sapos comienzan a croar. wa
xoch chororuk ja woi.
crnica. jun loil wa xyala kabtik
jastal ekta chikan jas.
crnico,-a. lek, tolabida.
- Tosedor crnico. ojbanum lek.
- Enfermedad crnica. tolabida
chamel ay.
- Tengo una enfermedad crnica.
tolabida chamel ayon.
cronista. ja ma wa stsijba jun
crnica.
cronologa.
1
- wa xnebxi jas ora ekta
jasunka ja ajyii.
2
- yajtab yajtab wa xalxi ma wa
stsijbaxi chikan jas ekta.
cronolgico,-a. takal takal wa xalxi
jastal ekta chikan jas.
cronmetro. jun tike mero lekil
relojo.
croquis. yejtal mito tojbeluk lek
yena.
crtalo. ajwuchan. cascabel.
cruce. crucero.
crucero. ba wa skutsu sbaje ba
snalan
chab bej
ma mas
jitsanxa.
crucial.

crucificado-cuadrado
1
2

- lajan sok krus.


- ja ba mas tilani.
- Este trabajo es crucial. ja ba mas
tilani ja atel iti.
crucificado,-a. chamta ti ba krus,
lokan kani ti ba krus.
crucificar. aa cham ti ba krus, aa
kan lokan ti ba krus.
- Lo crucific. yaa cham ti ba
krus.
crucifijo. ja yixtaal ja jtatik jesukristo
lokan ti ba krus.
cruda. goma, schamelil trago.
- No ha pasado su cruda. mi xeki
ja sgomai.
crudo,-a. tsee.
- Huevo crudo. tseel nolob.
cruel. tsats, wa skana oj syajbes ja
tuki.
- Dolor cruel. tsatsal yaj.
- Hombre cruel. jun winik wa
skana oj syajbes ja tuki.
crueldad. ja smodo ja ma wa skana
oj jyajbes ja tuki.
cruento,-a. ba wa smila sbaje.
cruja. niwan kutsan yaman ti ba snaj
chamum ma ba pilan niwan
naits.
crujir.
1
- rawruni.
- Los ratones crujen en la troje. wa
xrawruni ja choo ti ba snajtsil
iximi.
2
- jochjuni.
- El papel cruje al apretujarlo. wa
xjochjuni ja juuni ta oj jwoltik.
3
- crujir [hojas secas al moverse un
animal en la maleza]. tsokolji,
tsoktsoni.
4
- crujir [hojas secas al pisarlas].
tsawtsuni.
5
- crujir los dientes. kuxu waweji.
- Cruji los dientes. skuxu ja yeji.

cruz. krus, skabte, te ba skab.


- Cruz del sur. chiwan kanal.
cruzada. jun tike lucha. [wa skanawe
oj smile ja skronta jumasai yuj
ja tukxa ja srelijyoni. wa xyalawe
jel tilan oj smile yuj ja ochta
ja pukuji ti ba spensar ja skronta
jumasai. jachni ja spensar ja
kastiyano sok ja judiyo sok ja
musulman ja ba yabil 1492 ja ba
espanya. lajan sok skulan ja yora
jakye ja ba jluumtiki. keta ja
ba jabil 1524. ja yuj stsika ja
sjuunil ja poko winikei. smila ja
jnan jtatiki ja ajyii, yaa och
mosoil ja jmexep jtatwelotiki].
cruzado,-a. wa
skutsu sbaje,
krusado.
- Tengo las piernas cruzadas. kan
petan ja koki.
cruzar. kutsu.
- Cruz el ro. skutsu ja niwanjai.
- Cruzar al otro lado. tsupini.
- El clavo cruz al otro lado de la
tabla. tsupinita ja klabo ti ba
akintei.
- Cruzaron los brazos. slutsu ja
skabi.
- Cruzar [piernas]. peta, kolo
wawoki.
- Cruz las piernas. speta ja yoki.
- Cruzar [puentes]. bejin.
- Cruzamos el puente. jbejintik ja
katei.
cu. ja sbiil ja letra qu. [ja letra iti
mi ayuk ja ba tojolabali].
cuach [comiteco]. loj.
cuaderno. kwaderno. [jun tike juun
wa xmakuni ba tsijbanel].
cuadra. jun tsikan luum ay chab
oxe naits ti ba jujune lado.
cuadrado,-a. cuadrado.
- 50 metros al cuadrado. 50 metro
225

cuadrangular-cuando

kwadrado.
- 100 metros cuadrados. 10 metro
kwedrado
cuadrangular. chane ja schikini.
cuadrar. bisa ja luumi.
- El ingeniero cuadr nuestro
terreno. sbisa ja jluumtik ja
pilaluumi.
cuadrilla. kole atijum.
cuadro.
1
- yujkesnanum.
- La tarea de los cuadros es
inquietarnos.
ja
schol
ja
yujkesnanum jani oj ya jnatik
kinal.
2
- cuadro de un santo. letawail,
letawo.
cuadrpedo,-a. kotan chante.
- Tres cuadrpedos. oxkotane.
cuajarse. wa stono sbaj, tonaxi,
tonbi.
- Se cuaja la miel de caa. wa
stono sbaj ja yal chab kaem.
- La clara del huevo se cuaj.
tonaxita ja sakal nolobi.
cuajilote. jite.
cual, cuales.
1
- ja ma, ja matik
- Las mujeres a las cuales vemos. ja
ixukei ja matik wa xkilatik.
- La mujer la cual trabaja ya es de
edad. ayxa skujol ja ixuki wa
xatiji.
2 - jastal.
- Cual el pap tal el hijo. jastal ja
tatali jachni ja yunini.
Cul? jas, jastal, jasunkiluk.
- Cul olla? jas oxom.
- Cules ollas? jastik oxom.
- Cul es su opinin? jastal aya ja
spensari, jas xchi ja skujoli.
- Cul es mi obligacin?
jasunkiluk ja jcholi.
226

cualesquier, cualesquiera. cualquier.


cualidad. sjastalil.
- Cmprame una tela no importa de
qu cualidad. mana ki jun kuuts
mi kocheluk ja sjastalil.
cualquier.
1
- chikan jas, kwalkyer.
- Clase cualquiera. chikan jas
tike.
- Cualquier cosa que quieras.
chikan jas wa xakana.
- Cualquier mujer. kwalkyer ixuk.
- Lleg de cualquier lugar. ti jakel
chikan ba sluwar.
2
- cualquiera. chikan ja ma.
- Cualquiera lo aprender. chikan
ja ma oj snebe.
- Cualquiera de ustedes. chikan ja
ma ja wenlexi.
- No cualquiera lo aprender.
chikan chikan ma oj snebe.
- No cualquier hombre se va a
entregar. chikan chikan ma oj ya
sbaj ja winiki.
cuan, cun. cuando.
cuando.
1
- ja, ja yora, yaj, yajni.
- Cuando apartamos nuestra casa.
ja wa xkaa eluk ja jnajtiki.
- Cuando todava haba patrn en
Lomantn. ja yora ayto yajwalil ja
lomantami.
- Cuando lleg la hora. staata
yorail.
- Cuando lleg el trago bailaron. yaj
julta ja trago tixa chaniye.
- Cuando acaba de trabajar regresa
a su casa. yajni chakta atijuk
tixa kumxi ba snaj.
2
- cuando quiera que. ta...ojni,
ja...ojxa.
- Cuando quiera que me llames te
ayudar. ta oj apayon ojni

cundo?-cuatro
jkoltaya.
- Cuando quiera que me pegues me
defender. ja wa xamakawon
ojxa jtras awi.
cundo? jas ora, jaxa ora.
- Cundo llegaste? jas ora julela.
- Cundo vas a Comitn? jaxa
ora oj wajan ba chonab.
cuantioso,-a. jitsanxa, aay.
cuantitativo,-a. sbaj sjanekil.
cuanto.
1
- janek.
- Fuimos a trabajar cuantos no nos
enfermamos. wajtik atel janek
mi kotik chamel.
Cunto queremos esta tierra!
janike wa xkanatik ja luum
iti.
2
- cuanto ms... tanto ms.
jitsan...masni jitsanxa.
- Cuanto ms trabajo, tanto ms el
costo. As dice el patrn. jitsan
atel masni jitsanxa ja stsakoli,
jach wa xyala ja ajwalali.
- Cuanto ms murieron de los
bartoleos, tanto menos de los
oxchuqueros. mas jel chama ba
san bartolo mas mi jel chama ba
santo tomasi.
3
- en cuanto a. jaxa.
- En cuanto a t cmo ests? jaxa
wen janek aya
Cunto,-a? janek, jay.
- Cunto va a cobrar? janek oj
tajbanuk.
-Cuntos aos tienes? jayexa
wajabili.
-Cunto cuesta? jaye stsakol.
-Cuntos somos? jay aytik.
-Cuntos
estamos
aqu?
jaywanotik ja ili.
cuquero,-a. jun tike kleyente.
cuarcita. yalbax.

cuarenta. chabwinike, chawinke


- Cada cuarenta. chatik winike.
cuarentena. ba wa xkan pilanpilan ja
chamumi ta wa xek jbajtik ja
schameli.
cuarentn,-a. winkil jomelxa 40 jabil.
cuaresma. kwaresma.
cuarta. chile.
- Dos cuartas [de cosas paradas].
wakan.
- Su cuerno mide dos cuartas. jun
wakan ja sxulubi.
cuartear. pojo ba chane tanto.
cuartearse. ay syaj.
- Se cuarte la roca. ay syaj ja toni.
cuartel. snaj kakanum, snaj soldado.
cuartelazo.
wa snika sbaj ja
kakanum jumasai ba oj snuts
ja mandaranumi.
cuartilla.
1
- kwartiya.
2
- leche juun, libe juun.
cuarto.
1
- kutsan yaman, parte.
- Vamos a construir una casa con
cuartos. oj jtojbestik jun naits
ay skutsan yaman.
- La casa es de dos cuartos. chab
parte ti ba yoj naits.
2
- cuarto creciente. yawal ixaw,
yaaw ja ixawi.
cuarto,-a. ja ba schanil.
cuarzo. bax.
- El disco de piedra sirve para moler
cuarzo. wa xmakuni ba sjuchjel
bax ja setulai.
- Mucho cuarzo. baxiltik.
cuate. loj.
- Somos cuates. lojotik.
- Somos meros cuates. slak jtop
jbajtik.
cuatro. chane, schanil.
- Cuatro ollas. chane oxom.
227

cuatrocientos-cuchichear

- Las cuatro ollas. ja schanil


oxom.
- Cuatro puercos. chankotane
chitam.
- Cuatro personas. chanwane.
- Cuatro tortillas para cada uno.
chantike waj.
cuatrocientos,-a. jun xaane.
Cuba. jun luum pilanxa ja sgobyerno
ti ba Caribe. ayxa komonal ti
ba Cuba.
cubano,-a. sbaj Cuba.
cubeta. balde, spultsinulabil.
cbico,-a. sbaj cubo 2.
- Metro cbico. ja sbaal jun
kwerpo wa xoch ba yojol jun
metro ba jujune sat.
[wa
xmakuni ba oj sbise ja tei. ta
tolan lek ja tei wa xoch ti ba
yojol juke metro. mas keel ja
stsakoli ta wa stupu ba metro
cbico].
cubierto,-a. musan, musubal.
- El cielo est cubierto. jel musan
ba nalan chaan.
- Hoy el cielo est cubierto. ja yani
musubal lek ba nalan chaan.
- Cubierto por completo. buanxa.
buu.
- El enfermo est cubierto por
completo. buanxa ja chamumi.
cubo.
1
- balde.
2
- jun tike kwerpo wake ja sati.
jujune sat jun tsikan. lajanlajan
ay ja wake tsikani. cbico.
3
- sni awate, sni awte, sni kubo.
cubrir.
1
- musu.
- Lo cubri con tela. smusu sok
kuuts.
- Margarita est mal cubierta en la
cama. mi musubaluk lek ja litai
228

ti ba schat.
- Cubrir por completo. buu.
buan.
- Me cubro por completo. wa
xbuu jbaj.
2
- barakoani, tojo.
- Cubre la yegua. wa xbarakoani
yuj ja yewa.
- El semental cubri la yegua. stojo
ja yewa ja stat kawuji.
3
- cubrir [paredes con hojas].
patsa.
- Cubri las paredes con hojas.
spatsa spowil ba yib naits.
cucaracha. lach.
- Cucaracha grande. tewal.
cuclillas. chuban, chuman, chotan,
jotan, petsan.
- Estoy sentado en cuclillas.
chumanon eke.
- Sentarse en cuclillas. chumani,
jotani, petsani.
- Sintate en cuclillas, no hay banco.
petsananxa mey kaan.
cucurbitceas. kum, mayil, pumpo,
tsoyol, tsol.
cuchara. kuchara, lech.
cucharada. leche.
- Una cucharada de frijoles. jun
leche chenek.
cucharear. chika, tia, tiani.
- Cuchare la comida con la tortilla.
schika ja wael sok waj.
- Cuchare sus frijoles. stia ja yala
cheneki.
- Est cuchareando. wan tianel.
cucharn. slechulabil.
- Cucharn para frijoles. lechub
chenek.
cuchbacal [comiteco]. kuchbakal.
cuchichear. wan saj ja loil.
- Cuchicheamos. wantik saj ja
loil.

cuchillal-cuestin

cuchillal. tsemente.
cuchillo. kuchilu, lajub baket,
skupulabil, slajulabil, yal machit.
- Cuchillo hecho de hueso para
tapiscar el maz.
jachub,
sjachulabil.
cuello. nuk, snujkil.
- Hinchazn del cuello. sitsel
snuk.
- El cuello de mi camisa. ja snujkil
ja jkui.
- Cuello doblado de la camisa.
spakulabil ku.
cuenta.
1
- kwenta.
- Dme la cuenta. aa ki ja
kwentai.
- No da cuenta. mi xyaa kwenta.
- No entra en cuenta. mi xoch
ba kwenta.
2
- darse cuenta. abi, naa lek.
- Cuando la mam se da cuenta de
que llega su hora. yajni wanxa
xyab jastal ay ja nanali.
- Me doy cuenta de que nos dice la
verdad. wa xnaa lek wa xyala
kabtik ja smeranili.
3
- llevar las cuentas. aa kwenta ja
takini, iaj ja takini, yen
yochel ja takini.
- Llevo las cuentas. wa xkaa
kwenta ja takini.
4
- rendir cuentas. aa kwenta.
- No rinde cuentas. mi xyaa
kwenta.
5
- tener en cuenta. abi.
- No tuvo en cuenta el robo. mi
yabi ja elkaneli.
6
- tomar en cuenta. abi.
- Tom en cuenta mi viaje a
Comitn. yabta ja jchonabaneli.
cuentagotas. stujpinulabil.
cuento. loil.

- Coleccin de cuentos. loilaltik.


cuerazo. tsuum yajel yi.
cuerda. snanbita.
1
- Margarita se hizo una mujer muy
cuerda. jel snanbita ja litai.
2
cuerda. ak, yakil, schuyulabil.
- Falta una cuerda. ayto skana jun
yakil.
- Cuerda del violn. yakil bigolin.
- C u e r d a p a r a c argar el tambor.
yakil wajabal.
- Cuerdas para amarrar el tambor.
schuybal wajabal, schuyulabil
wajabal.
cuerdo. statbita.
- Estanislao se hizo un hombre muy
cuerdo. jel statbita ja tanisi.
cuerno. xulub, kacho.
- Su cuerno mide dos cuartas. jun
wakan ja sxulubi.
cuero. tsuum.
- Cuero de ganado.
stsuum
wakax
- Cuero del tambor. stsujmil yal
wajabal.
cuerpo. baktel, kwerpo.
- Nuestro cuerpo. ja jbakteltiki.
- Somos un solo cuerpo. junxta
jbakteltik, junxta jkujoltik.
- Un cuerpo redondo.
kolan.
[Cualquier cuerpo que puede
rondar]
- Vamos a lavarnos todo el cuerpo.
oj atnukotik kotanaltik.
cuervo. joj.
cuesa. kosan, skoj tsoyol.
cuesta abajo. tinan kinal, koel kinal.
- Cuesta arriba.
keel kinal,
balan kinal, sbalanal luum.
- A cuestas. ba tejlub.
cuestin. abal, kumal, sbaj, sluwril,
pleto.
- Hay una cuestin no resuelta an.
229

cuestionar-culebrear

ay jun abal mito xlamxi.


- Entendi la cuestin. yabta
sbej.
- No entiende la cuestin. mi xyab
sluwaril.
- Tenemos una cuestin con el
patrn. ay kiojtik pleto sok ja
ajwalali.
cuestionar. kela lek.
- Vamos a cuestionar si la
cooperativa nos sirve. oj jkeltik
lek ta oj makunuk kujtik ja
koperatibai.
cuestionario. jun tike juun ba wa
sjobo kitik jitsan jastik. jachni
ja smodo ja mandaranumi. wa
sjobo kitik jitsan jastik.
cuete. yakbel.
cueva. keen.
- Entrada a la cueva. sti keen.
- Otra entrada a la cueva.
sjakubik keen.
- Cueva pequea. jachan.
cuico. ja sbiil ja polesiya. [yujxta
kela
awilex mi
oj jpaytik
jachuk. ojni tajkuka].
cuidado.
1
- stalnajel, yajnajel.
- El nen est al cuidado de su
hermana. wan stalnajel ja alats ja
swatsi.
- El enfermo est al cuidado de su
mam. wan yajnajel ja chamum ja
snani.
2
- Cuidado! el abaj, kolta abaj,
kela abaj.
- Cuidado! no te caigas. el abaj,
mok mokan.
- Cuidado con los finqueros! kolta
abaj sok ja ajwalali.
- cuidado! kela abaj.
3
- bajo el cuidado. yib kabal.
- Mis hijos estn bajo mi cuidado.
230

yib kabal ay kuj ja kuntikili.


- tener cuidado. kela, kolta abaj,
talna, yajtalaan.
- Ten cuidado de que no salga el
ladrn. kela ba mi oj eluk ja
elkanumi.
- Ten cuidado con los explotadores.
kolta abaj sok ja ixtalanumi.
- Ten cuidado de la casa. talna ja
jnajtikoni.
- Ten cuidado del pantaln. yajtalaan
wapantaloni.
cuidador,-a. talnanum, talnuman.
- Cuidador de nios. monuman.
cuidadoso,-a. wa stalna lek.
- Cuidadosa del hogar. tulan jachan
ay sok ja snaji.
cuidar. ajna, talna yajtalaan.
- Ramiro te cuida. wa xyajnaya ja
ramiroi.
- Te voy a cuidar. oj jtalnaya.
- Lo cuid para m. stalna kii.
- Va a cuidar la milpa. oj stalna ja
yalaji.
- Vamos a cuidarnos de los pericos
[para que no coman al maz de la
milpa]. oj wajtik talnuj chel.
- Vamos a cuidar los carneros. oj
jyajtalauktik ja chej jumasai.
- Cuidar [enfermos]. lajbes.
- Cuid al herido. slajbes ja
yajbumi.
ciudarse. talna abaj.
- Cudense! talna abajex.
cujchil [comiteco]. kujchil, kujchilal.
culada. kichkintop.
- Se dio una culada.
wajta
kichkintop.
culantrillo. kulandriyo.
culata. yok tujkanub.
culatazo. yok tujkanub aji yi.
culebra. chan.
culebrear. kolkoni.
4

culo-cumplido
- Los nios culebrean porque no
corren bien an. wa xkolkoni ja
untiki. mito xajni lek.
culo. top, sjotol top. [mi alxi lek wa
xkalatik culo, mas lek wa
xkalatik trasero].
- Su culo. ja stopi.
- Tiene granos en el culo. ay
skoon ti ba sjotol stop.
culpa. mul, mulan.
- No tiene la culpa. mey smul.
- Te peg por mi culpa. jmulan ja
keni smakawa.
- Tiene la culpa de que me
encarcelaran. smulan ja yeni aji
ochkon preso.
- Echar la culpa. taji smul.
- Me echaron la culpa. tajiyon
jmul.
- Tener la culpa. kuchan.
- El tiene la culpa de nuestra
desdicha.
kuchan yuj ja
jwokoltiki.
- Uno de nosotros tiene la culpa.
june ja kentiki jtaatik jmul.
[kela awilex jel tuk wa xalxi ja
ba kastiyai. mixa smojuk sbaje
sok ja mulanumi].
culpable. ay smul.
- Soy culpable. ay jmul.
- Hacer culpable. aa smuluk.
- Me hace culpable de este
problema. lom wa xyaa jmuluk ja
kumal iti.
culpar. aa smuluk, taji smul.
- No me vayan a culpar de esto. mi
lomuk oj awa jmulukex ja jawi.
- Nos culparon. tajitik jmultik.
cultivable. wa xateltaxi ja luumi.
cultivacin. yateltajel ja luumi.
cultivar. alajan, atelbes, atelta.
- Cultivamos est tierra. kalajantik
ja luum iti.

- Vamos a cultivar la tierra. oj


kateltatik ja luumi.
cultivo. yajel eluk.
- Cultivo de maz. ja yajel eluk ja
iximi.
culto. stoyjel.
- Nuestro culto. stoyjel kujtik.
culto,-a. jel snaa juun.
- Es culto pero no se porta bien. jel
snaa juun, yujxta mi lekuk ja
smodoi.
cultura.
chikan jas wa xnaatik
stojbesjel. yuj ja kateltiki wa
xkulantik ja jastik wa xmakuni
kujtiki. ta
mito ocheluk ja
kateltiki kechan tini aya ja
jastiki lajan sok ja jmojtiki wa
skoltayotik oj cha jkistik. ja
jastik tini aya naturaleza. [oj
kiltik jun senya. ja luumi mito
tojbeluk yena. ta ayxa alaj
tojbelxa yena yuj ja kateltiki. tixa
aya ja cultura. lajan junxta ja
jnajtiki, ja kiximtiki, ja jkumaltiki,
ja jtsebojtiki ma chikan jas wa
xtojbestik. ja yuj ja kateltiki wa
skulan cultura. yujxta ja ba jnali
ja cultura kechan ja ba juun, ja
ba snebjel ja jastal ja ba
universidad, ja ba kini. jaxa
natura mi skisa lek].
cultural. sbaj cultura.
cum [comiteco]. kum.
cumbre. sni wits, mero.
- Subi hasta la cumbre. kei man
ba sni wits.
- Es la cumbre de nuestra lucha.
jani ja mero jluchatiki.
cumpleaos.
ja skakuil ba wa
stsikwi ja jabil yaj pojki jun
swinkil.
cumplido,-a. tsiktesnuman.
- Margarita es una persona muy
231

cumplidor-curioso

cumplida. tsiktesnuman ja litai.


cumplidor,-a. tsiktesnuman.
cumplimiento. tsiktesjel, tsikwel.
cumplir. tsiktes, tsikwi.
- Cumpli con su deber. stsiktes
ja scholi.
- Cumpli tres aos. tsikwita oxe
jabil.
cumplirse. tsikwi, kot smeranil.
- Hasta cumplirse tres pedidos.
manto wa stsikwi oxe bwelta
chotajel.
- Se cumpli lo que nos dijo. kotni
smeranil ja jas yala kabtik.
cmulo. wosan.
- cmulo de nubes. asonaltik.
cuna.
1
- ja ba chonab ja schat ja yal
untiki wa xnikxi yena. [mi
kajyeluk oj skuch ja tal untik ja
snani.].
2
- ba pojki jun winkil.
3
- Casa de cuna. snaj mebaaltik.
[ja naits jawi ayni ja ba niwan
chonab yuj ja ayni meba jipji
kani yuj ja snan stati. stuchil kan
ja alatsi.ojni chamuk ta mi staa
luwar ja ba snajtsil meba].
cundir. pukuki, satkinalaxi.
- La noticia cundi. satkinalaxita
yabalil.
cunicultor. talnachich.
cunicultura. stalnajel chich.
cua. lepan, pala, skunya ja aradoi.
- Hender con cua. paktsun.
- Hendi la madera con cua.
spaktsun ja tei.
cuado,-a. baluch.
- No tengo cuada. mey jbaluch.
- Hacerse cuado,-a. baluchani,
baluchaxi.
Marta
se
hizo
cuada.
baluchaxita ja martai.
232

- Llamar cuados a muchos.


baluchtalaan ja jitsani.
- Lama cuados a sus compaeros.
wa sbaluchtalaan ja smojei.
- Tener por cuado,-a. baluchan.
- Tengo a Emilio por cuado. wa
xbaluchan ja miloi.
cuota. jun tike stsakol.
cupo. ja ba yojol. cabida.
cpula. kolan ay ja solom jun
niwak egelesyai.
- Acuerdo de cpula. slaja sbaje
ja kechan mandaranumi.
cura.
1
- yajnajel.
2
- pagre
curable. wa xajnaxi.
curacin. yajnajel.
curado,-a. ajnanubal.
curador,-a. ajnanum, loktor.
curandera. ja yatel ja ajnanumi.
curandero,-a. ajnanum, ajnuman.
curar.
1
- ajna, ajnani, aa tojbuk,
yajnalan.
- Me va a curar. oj yajnayon.
- No sabe curar.
mi snaa
ajnanel.
- Nos cur. yaa tojbukotikon.
- Te va a curar. oj syajnaluka.
2
- tana ja atsami.
- Cur la carne. stana ja atsami
ti ba baket.
curarina. kurarina.
curarse. tojbi.
- El enfermo se cur. tojbita ja
chamumi.
curativo,-a. wa xmakuni ba yajnajel.
curato. ja schol ja pagrei, ba wa xa
tiji ja pagrei.
curia. ba wa xa tiji ja obispoi.
curioso,-a. jel skana oj snebe
anima mi yocheluk, tuk.

cursar-cuyo
- Un hombre curioso. jel skana oj
snebe ja winiki anima mi
yocheluk.
- El cadejo es muy curioso. jel tuk
ja nejkeli.
cursar.
1
- neba.
2
- jeka jun juun ba oj
ordenaxuk.
cursillista. kursoanum.
cursillo. chin kurso.
curso. bej, kurso.
- El curso del ro. ja sbej ja niwan
jai.
- Vamos a ingresar en el curso para
aprender bien. oj ochkotik ba
kurso ba oj jnebtik lek.
curtidor. kunbesuman tsuum.
curtidura. ba wa skunbes tsuum.
curtir. kunbes.
- Curti pieles.
skunbes
tsuum.
curva. skumbail ba bej.
- El camino hace una curva.
bweltaaxita ja beji.
curvado,-a. bujan, skum ay.
curvar. kumtsin.
curvo,-a. skum ay.
cush [comiteco]. kux.
cushpat [comiteco]. kuchpat.
cushtop [comiteco]. kuxtop.
cspide. sni wits, mero. cumbre.
custodia. stalnajel.
custodiar. talna.
custodio. talnanum, talnuman.
cutneo,-a. ti ba jtsujmiltik.
cutis. jtsujmiltik.
cuto [comiteco]. kut.
cuyelt. pojoxomte.
cuyo,-a. sbaj yena.
- El hombre cuyo ganado robaron.
ja winiki sbaj yena ja wakaxi
sjapa yi.
233

chantaje-chauvinista

ch
chantaje. wa skana kitik takin ma
chikan jas. ta mi oj katik yi oj
sle jmultik.
chantajista. ja ma wa skana kitik
takin ma chikan jas. ta mi oj
katik yi oj sle jmultik.
chanza. ixtaloil.
chapa. slutulabil takin.
chaparro,-a. koel, nux, tsapo, tsapito,
uchim, ujchim.
- Hombre chaparro. koel winik.
- Mujer chaparra. nuxil ixuk.
- El muchacho es chaparro an.
uchimto ja keremi.
chapeta [comiteco].
pek, spejkul
kuchpat.
- Chapeta de la resortera. spejkul
smilbal.
chapn. chapin, swinkil watimala.
chapopote. ule.
chapotear. aa tsijtuk.
- Los nios chapotean en el agua.
wa xyaa tsijtuk ja ja untiki.
chapuln. tsitil, tsitit.
chapurrado. sokan trago.
chapurrar, chapurrear.
1
- keek kumani.
2
- soko ja tragoi.
chapuza. mi xmakuni ja ateli.
- Chapuza [comiteco]. trago.
chapuzar. mulu.
chapuzn. smuljel.
chaqueta. jun tike chompa.
chaquiste. chixkil.
- Nube de chaquistes. chixkilaltik.
charca. pampa ja.
charco. paman, pampa ja, yatnub.
- Charco de puercos. yatnub
chitam.
charla. loil.
234

charlar. kumani, loiltani.


charlatn,-a.
1
- yak ja gayo.
2
- jun ajnanum mi xmakuni.
3
- ja ma ay yatel jel ja jastiki wa
skapa kitik yujxta lom kumal.
charlatanera. ja smodo ja ma yak ja
gayo. charlatn.
charola. jun tike akinte ba wa
xyiaj jani ja seki ma ja basoi.
charquito. chin yatnub.
charro,-a.
1
- keum kawu.
2
- ja ma ay yatel yuxta schono
sbaj sok ja mandaranumi.
chasca. si, abal kumal.
chascar. tajtuni. chasquear.
chasco. slolajel.
chashib [comiteco]. chaxib.
chass. yukmal karo, yukmal aktobus.
chasquear.
1
- tajtuni.
- Mi lengua chasquea.
wa
xtajtuni ja kaki.
2
- lola.
- Nos chasquearon. slolayotikon.
chasquido. wan tajtunuk.
chatarra. tsulul.
- Este machete viejo es chatarra.
tsululxa ja poko machit iti.
chato,-a. lepan, pacha.
- La nariz del puerco es chata.
slepanil ja sni chitam.
- Mi nariz es muy chata. jel pacha
ja jnii.
chau! ila wala baj.
chauvinismo. ja smodo ja ma kechan
wa syajta ja mejiko anima mixa
sbejuk
wa
skulan
ja
smandaranumi. ja yuj mi syajta
ja chapini yuj ja mi swinkiluk
mejiko ja yenlei.
chauvinista. nochwanum ti ba

chava-chilacayote
chauvinismo.
chava. akix.
chavo. kerem.
chavuc [comiteco]. antsikel, bardero.
chayote. tsoyol.
- Chayote sin espinas. baskarin
tsoyol.
chayotera. ibe tsoyol.
che. ja sbiil ja letra ch.
chenec [comiteco]. chenek.
chento [comiteco]. chento.
cheque. leche takin ma libe takin
sbaj jun swinkil ay yioj
makubal takin ti ba yoj banco.
kechan wa xmakuni ja libe jawi
ta ordenaxita yuj ja swinkili.
chequear. ila.
- El mdico me cheque. yilawon ja
loktori.
chequeo. yiljel.
cha. chia.
chiapaneco,-a. sbaj Chiapas.
Chiapas. ja sbiil ja kestadotiki.
chica. akix.
- Ya no soy una chica. mixa
akixukon.
chicano,-a. mejikano wa xkulani ti ba
Estados Unidos.
chicastle. skoy mats. chincastle
chicle. chikle.
chicloso,-a. chuxuw, schuxuwil.
- El chicle es muy chicloso. jel
chuxuw ja chiklei.
- Lo chicloso. ja schuxuwil.
chico. kerem.
chico,-a. chin, nux.
- Olla chica. chin oxom, chinil
oxom.
- Bien chico. yal nux.
chicotazo. tsuum, kole.
- Nos dieron chicotazos. tsuum
yaa kitikon.
chicote.
sbitsulabil,
tsuum,

chikote.
- Me dio con el chicote. sbitsulabil
yaa ki.
chicotear. tsuum aa yi.
- Te chicotearon. tsuum yaawe
awi.
chicozapote. chin jaas.
chicha. chicha.
chcharo. jun tike itaj lajan sok
chenek ja sati kechan mas chin
yena. yal chin bola ja sati. yaax
ma kan ja yelawi.
chicharro. kolol.
chicharrn. chichol.
chichigua [comiteco]. chichiwa.
chichilasa. chaklak, chaklakal.
chichina [comiteco]. chijchinab.
chichn. chikbat, chiknite.
chichn. buxan.
- Tengo un chichn porque me pico
una avispa. skuxuwon chajnul
ako. ay jbuxan.
chifla. xuanel.
chiflado,-a. jomta
solom, jomel
solom.
chiflar.
1
- xua, xuan, xuin, xuani.
- Vamos a chiflar la meloda. ti oj
jxuatik ja snujkila.
- No s chiflar. mi xnaa oj
xuanukon.
2
- kena.
- Chiflamos al ingeniero. jkenatik
ja pilaluumi.
chiflido. xuanel.
chifln. kanoga ba wa xel ja jai ti
ba jun satja.
chifuet [comiteco]. chijwet.
Chihuahua.
1
- ja sbiil jun estado ti ba yoj
mejiko.
2
- chihuahua! ja chingado.
chilacayote. mayil.
235

chilaquil-chismear

- Planto de chilacayote. mayilaltik.


chilaquil. jun tike wael ay yoot ti ba
yoj kaldo.
chilar. ichaltik, yalajil ich.
chilca. chilka.
chile. ich.
- Chile amarillo. kanal ich.
- Chile rojo. chakal ich.
- Chile verde. yaxal ich.
chilepiqun. jun tike chin ich jel
xlemluni yena.
chilero. butub ich.
chillar.
1
- cheleli, chilili, chinajaxi,
chinajbi.
- El puerco chilla mucho. jel
xcheleli ja chitami.
- La nena est enferma por eso
chilla mucho. malo ay ja alatsi ja
yuj jel xchinajbi.
2
- Chillar [aves]. chechuni.
- El pollito chilla mucho. jel
xchechuni ja yal muti.
3
- chillar [ratones al cogerlos].
tsitsuni.
chillido. jel xchilili.
chilln,-a. chelelum, chililum.
- Chilln,-a [aves]. chechunum.
chimenea. tubo ba wa xel ja tabi.
China. jun niwan luum pilanxa ja
sgobyernoi ti ba Asia. ti ba
luum jawi wa xkulani ja ba
schanil lame ja spetsanil ixuk
winik ti ba luumkinali.
chinacate. axnuk, basanuk.
chinaj [comiteco]. chinaj.
chinampa.
jun
tike
maka
joybanubal yuj ja yena. ayni ti
ba mejiko.
chincaste [comiteco]. skoy kajpe.
chicastle
chinculguaj [comiteco]. chenkulwaj.
chinche. poch.
236

chinchibul [comiteco]. chinchibul.


chingar [comiteco].
1
- kulan chingar.
2
- chingar [en Mxico]. kistalxa ja
kumal jawi.
Chinkultic. ja sbiil jun luwar stojbes
ja poko winiki. jel tsamal juntiro
ba oj kiltik ja yatel ja jmexep
jtatawelotiki. ja najatei mito
ayuk mini jun jnal ti ba slechanal
mejiko. mojan kani ti ba
Montebello ja chinkultiki.
chino,-a.
1
- koloch, tsunkul.
- Tiene pelo chino. tsunkul ja
yolomi.
2
- sbaj. China.
chipichipi. wan tananuk ja jai.
chiquero. chiquero, snaj chitam.
chiquillo,-a. yal nux.
chiqun [comiteco]. chikin.
chiquinib. chikinib.
Arboleda
de
chiquinib.
chikinibaltik.
chiquintaj [comiteco]. chikintaj.
chiquirn. chixkirin.
Enjambre
de
chiquirines.
chixkirinaltik.
chiquito,-a. yal chin, yal nux.
chirchil [comiteco]. chijchij. chishchil
chirimoya. jun tike kewex.
chirriar.
1
- jatsinaji.
- La puerta chirra. wa xjatsinaji
ja slutulabil sti naits.
2
- chirriar [grillos]. chirchoni.
- Los grillos estn chirriando. wan
chirchonuk ja chulchuli.
chishchil [comiteco]. chijchij. chirchil.
chisme. lom loiltanel.
chismear.
loiltani, tajba watii
[regional], tajbani ti [regional].
- Est chismeando. wan loiltanel.

chismoso-chorro

- Por qu chismeas? jasyuj wa


xatajba watii.
- Chismea mucho. jel xtajbani ti.
chismoso,-a. abaltanum, abaludo.
chispa. nich kak.
chisparse. chaban ti abal eli.
- Me voy a chispar. chaban ti
abal oj elkon.
chispas! kere.
chispazo.
1
- nich kak.
2
- jun lekil pensar jun repente wa
xjak yolom yena.
3
- jun senya wa sjea kitik ojxa
jak mas.
chispeante.
1
- wan jututuk.
2
- jel juntiro ja spensari.
chispear. jututi.
chisporrotear. jututi.
chisquirn [comiteco]. chixkirin.
chiste. ixta loil.
chistoso,-a. sbaj ixta loil.
- Joven chistoso. lek wa snaa ja
ixta loil ja keremi.
chitamt. chitamte.
chit. chit.
- Arboleda de chits. chitaltik.
chivas. jastik.
- Sus chivas. ja sjastik sbaj.
chivo,-a. chibo.
- Chivo salvaje. kaxlan chibo.
- Chivo semental. barako chibo.
chocante. kurik.
chocar.
1
- nupsatin, paktsun, taspun.
- Choc contra un rbol. snupsatin
jun te.
- Choc con los dems jugadores.
spaktsun sbaj sok ja tuk
tajnumi.
-Chocaron los autobuses. staspun
sbaje ja aktobus jumasai.

- kulan tiro, mi skela sbaje


lek.
- Los soldados chocaron con los
campesinos. skulan tiro sok ja
alajanum ja kakanum jumasai.
- Ya vamos a chocar t y yo. mixa
oj jkel jbajtik lek ja weni sok
ja keni.
choco [comiteco]. choko.
chocolate. tsanubal kakaw.
chocn,-a. kurik.
chochear. alatsaxi, alatsbi.
- Est chocheando el anciano.
wanxa alatsaxel ja tatjuni.
chocho,-a. alatsaxita, alatsbita.
- La querida anciana se hizo chocha.
alatsaxita ja ala mejunai.
chofer. yamakaro, yama aktobus.
chojcholb [comiteco]. cholcholbej.
chojot [comiteco]. chojote.
chol. cholero, chol. chol. [ja sbiil ja
indijena spatik ja
sluum ja
tseltaleroi].
cholo,-a. indyo ja snan, jnal ja stati. ja
yuj sokanxa ja yunini. jach wa
xyalawe ja jnal jumasai. tukxa wa
xkalatiki. chikan jastal ja snan
stati bobta tojolabalaxuk ma
jnalaxuk.
choque.
1
- ba wa staspun sbaje.
2
- tiro.
3
- lajan sok tup yik
chorizo. choriso.
chorrear. chorori.
- Est chorreando. wan chororuk.
-Chorrear [chorro fuerte]. wesesi.
-Chorrear
[chorro
pequeo].
bixixi.
- El agua chorrea. wa xbixixi ja
jai.
chorro. choro.
- El agua form un chorro. choroanita
237

chotear-chuzo

ja jai.
- Ya se va a formar un chorro. ojxa
choroaxuk.
chotear. ixtalaan.
Nos
chotean.
wa
xyixtalaanotik.
choteo. ixtalajel.
choyispoj [comiteco]. choy pooj, choj
pooj [regional], choyoj pooj
[regional].
choza. chin naits, pats pooj yal
naits.
chubacal [comiteco]. kuchbakal.
chubasco. chawuk ja.
chucub[comiteco].chukub,
schukulabil.
chucha. snan tsi.
chuchera. chikan jas mi xmakuni lek.
chucho. kerem tsii.
chueco,-a.
1
- cheman, chewan, loch, lochan,
wekan.
- Su boca es chueca. cheman ja
stii.
- Arbol chueco. lochan te.
- Surco chueco.
wekan
ja
schojlali.
2
- balan bechan.
- Su conducta es chueca. balan
bechan ja smodoi.
chuj. ja sbiil ja swinkil san mateyo
sok ti ba sutanal ja luwar jawi.
indijenania, pilanxa ja skumali.
chujln [comiteco]. xujlem.
chuleta. baket ja sxaax ja chitami
ma sbaj pilan alak.
chulo,-a. tsamal, snup.
chulujchn [comiteco]. xulubchan.
chulul [comiteco]. chulul.
chumish [comiteco]. chumix.
chumits [comiteco]. chumix.
chupado,-a. jel yokel.
chupador. snukulabil.
chupador,-a. nukwanum.
chupaflor. tsunul, tsunun.
238

chupamiel.
tsujtsumchab. oso
colmenero.
chupar.
1
- nuku, nukwani, nulini, nulu.
- Chupa su cigarro. wa snuku ja
smayi.
- Est chupando. wan nukwanel.
- Chupa un dulce. wa snulu jun
dulse.
- Chupa mucho. jel xnulini.
2
- chupar [cosas que slo en parte
entran en la boca]. matsa.
- Chup un pedazo de caa.
smatsa jun xen kaem.
3
- chupar el nctar de las flores.
tsabani.
- El colibr est chupando el nctar
de las flores. wan tsabanel ja
tsunuli.
4
- chupar la savia de bejujos.
tsaba.
- Chup la savia del bejuco de agua.
stsaba ja tsusubi.
5
- chupar los mocos [comiteco].
soko wanii.
- Chup los mocos. soko ja snii.
chupete. snukulabil.
chupn.
1
- xolte.
2
- snukulabil.
3
- jun tike dulse ay steil.
chupn,-a. nukwanum.
churro. jun tike pan.
chusco,-a. xajbani, xlikiki.
chusma. jel ja ixuk winik jumasa
[ayni wa xyalawe mi kisubaluk,
jach wa xyala ja jnali ta ibelajel
ay ja ixuk winik jumasa].
chutar. jipa ja pelotai sok wawoki.
chuzo.
1
- najbante ay stakin ti ba sni.
2
- sbitsulabil.

ddiva-dar

d
ddiva. majtan.
- Te dar mi dadiva. oj ka awi
wamajtani. [kelawik ma sbaj ja
majtani, tukxa ja ba kastiya].
dadivoso,-a. jel jakana oj awa
smajtan.
dado. jun tike kwerpo ay yioj wake
sat. jujune sat jani jun tsikan
yajtab.
dado,-a.
akubal, akunubal,
yaunej.
- Dado a m. akubal ki.
- Te lo he dado. kauneja.
dador,-a. akuman.
dama. ixawal.
damajuana, damasana. jun tike prasko
niwanxa ja spaji tsuban ja stii.
dame. dar
danta. tsemen. tapir.
- He visto la danta. yilunej ja
tsemeni.
danza. chanel.
danzar.
1
- chani.
- Vamos a danzar. oj chanukotik.
2
- kitkuni.
- Danz de miedo. kitkuni yuj ja
xiweli.
daar. ixtalaan.
- Da el libro. yixtalaan ja
juuni.
daino,-a. wa xjomwani.
- La carne podrida es daina. wa
xjomwani ja kael baketi.
dao. jomi yuj, jomo.
- El aguardiente nos va a hacer
dao. oj jomkotik yuj ja tragoi.
- El temblor caus muchos daos.
jel xjomo ja kitkini.
- Hacer dao. kulan yi, yajbes.

- Nos hacen mucho dao. jel


skulan kitik.
- Me hizo dao. syajbeson.
daoso,-a. jomwanum.
- Hombre daoso.
jomwanum
winik.
dar.
1
- aa, akuni.
- Me lo dio. yaa ki.
- Voy a darle un pantaln a Ramiro.
oj akunukon yi jun pantalon
ramiroi.
- Dmelo. aa ki.
- Dame fuego para encender el
cigarro. kan tun kak oj jtsan
jmay.
- Nos dar consuelo. oj ya kitik
niwan jkujoltik.
- Primero les da de comer a los que
van a trabajar. bajtan wa xyaa
wauk ja ma wa xwaj ateli.
2
- dar a luz. alan, alatsan, alin,
alinta, mana. engendrar.
- Dar a luz. oj yaluk jun alats.
- La mam dio a luz. yalatsan ja
nanali.
- Me dio a luz. yalinon.
- Te dio a luz. yalintaya.
- Todava no dio a luz. mito smana
jun alats.
3
- dar fruto. satini.
- El rbol no da fruto. mi xsatini ja
tei.
- No damos fruto. mi lasatinitik.
4
- dar golpe mortal con cuchillo a
persona o animal que est
agonizando. tewa.
5
- dar la mano. yama ja skabi.
- Te doy la mano. wa xyama
wakabi.
6
- dar luz. chixji, ijlabani, lijpi.
- El foco da luz. wan chixjel ja
jokoi.
239

dardo-de

- La vela da luz. wa xijlabani ja


nichimi.
- El relmpago da luz. wa xlijpi ja
chawuki.
7
- dar patadas. weta, wetwani.
- Me dio una patada. swetawon.
- Le gusta dar patadas. wa xkanxi
yuj ja wetwaneli.
8
- dar testimonio. taa tial.
- Vamos a dar testimonio delante del
juez. oj jtatik tial ti ba sti sat ja
jwesi.
9
- dar vuelta. keta, xutu, bicha.
- Dio vuelta a la cabeza. sketa ja
solomi.
- Dame vueltas [un juego]. xutuwon.
- Dio vueltas al hilo para reforzarlo
[con una sola mano]. sbicha ja
tsokobi.
10 - darle a uno escalofro. lasasi.
- Me da escalofros.
wa
lalasasiyon.
11 - darse. ajyi, aa abaj.
- No se da el maz. mi xajyi ja
iximi.
- Vamos a darnos a nuestra lucha.
oj ka jbajtik sok ja jluchatiki.
- Dselo. mi lomxa yajta.
12 - darse cuenta. naa lek.
- Me doy cuenta de que nos dice la
verdad. wa xnaa lek wa xyala
kabtik ja smeranili.
13 - darse la seal. oki senya.
- Se dio la seal. okta senya.
14 - drselo en la boca. chikuni sti.
- Al nene le dan en la boca la
comida. wa xchikuni sti ja swael
ja yal alatsi.
dardo. jun tike pulte.
dato. ja jastik wa xnaxi yuj ja chikan
jas ekta.
- Nos faltan datos acerca del
asesinato. mi xnaatik ja jastal
240

ekta ja milwaneli.
D.D.T. ja ani wa stsijun ja milamisi.
jomwanum ja an jawi.
de (1). ja sbiil ja letra d.
de (2).
1
- s..., y ..., -baj.
- La mam de Teresa. ja snan ja
teresai.
- El hijo de Ramiro. ja yunin ja
ramiroi.
- Es de m. jbaj kena.
- Es de t. abaj wena.
- Es de l. sbaj yena.
- Es de nosotros. jbaj kentik.
- Es de uds. abaj wenlex.
- Es de ellas. sbaj yenle.
- Dos de uds. chawane ja
wenlexi.
2
- ba.
- Lleg de Lomantn. ti jakta ba
lomantam.
- Llegaron de cualquier lugar. ti
jakele chikan batik sluwarea.
- De donde vengo no hay maz. ja
ba jakeloni meyuk ixim.
- De dnde es? jas swinkila.
3
- sbaj.
- Habl de la junta. yala sbaj ja
tsomjeli.
4
- tike.
- De tres en tres. oxtike.
- De cuatro en cuatro. chantike.
5
- De aqu a dos aos. man yoj
chab jabil.
6
- De paso te vi. ekum bej
kilawa.
7
- De por s va a comenzar a arar.
sbajxa oj ke sjute.
debajo. yib, yibel.
- La tortilla que est debajo. ja waji
ja it ti kan ba yibel.
- Est debajo del banco. tey ba
yib kaan.

debate-decado
- El huevo est debajo de la mesa.
ti ko yib akinte ja nolobi.
- Sintate debajo del rbol. kulanan
ti ba yib te.
- Debajo de l est el agua. yibel
ay ja.
- Debajo de m est el agua. kibel
ay ja.
debate. lolanel sok.
debatir. lolani.
- Debatieron cmo iban a formar
una cooperativa. lolaniye jastal oj
ya kulan jun koperatiba.
debe. jel, slokol.
- No tiene debe. mey sjel.
- Vamos a tener debe. oj keuk ja
jeltiki.
- Te voy a pagar el debe. ti oj jtup
awi ja slokoli.
deber (1). chol.
- Cules son nuestros deberes?
jasunka ja jcholtiki.
deber (2).
1
- tilan, jachuk jastal.
- Debes aprender. tilan oj anebe.
- Todos deben ser trabajadores.
spetsanil jachuk jastal atijum.
2
- Me debes. ay sjel kuj.
- Le debes. ay wajel yuj.
3
- no deber. mi xbobi.
- Ya no debes creer en el demonio.
mixa xbob oj akuuk ja
pukuji.
- No deben entrar. mi xbobi oj
ochuke.
- No se debe fumar. mi xbob oj
kabtik may.
- No se debe decir. mi alben.
- No se debe or. mi aben.
debidamente. chikan jastal ja ordeni.
- Trabaja debidamente. wa xatiji
chikan jastal ja ordeni.
debido,-a. yuj.

- Fue a ganar debido a que no tiene


tierra. waj ganar yuj ja mey sluum.
dbil. mey yip, yokel, yokan.
- Soy dbil. mey kip.
- Todava somos dbiles. Falta que
nos juntemos. mey kiktik. ayto
skana oj jtsom jbajtik.
- El enfermo est muy dbil. jelxa
yokan ja chamumi.
- Su corazn es dbil, necesita un
caldo. michan ja yaltsili wa skana
jun kaldo.
debilidad. mey yip.
- Por debilidad no trabajo. mi la
atijiyon yuj ja mey kip.
- Su debilidad es el cigarro. jel xyab
may.
- Mi debilidad es tomar. jel xkana
oj ku trago.
debilitar. aa tsujuk.
- La enfermedad me debilit. yaa
tsujkon ja chameli.
debilitarse. michichi.
- Se nos debilitan las piernas. wa
xmichichi ja koktiki.
dbito. jel.
- No tiene dbito. mey sjel.
dcada. lajune jabil.
decadencia. chakta yip.
- La decadencia del gobierno.
chakta yip ja mandaranumi
anima jel ja tujkanubi.
decadente. mixa ayuk yip.
- El perro bravo es decadente. mixa
ayuk yip ja kakal tsii.
decaer. pegorbi, tsuji, wutsbi.
- El enfermo decay. pegorbi ja
chamumi.
- Mis fuerzas decaen. wa stsuji ja
kipi.
- Nuestro compaero decay mucho.
jel wutsbi ja jmojtiki.
decado,-a. wotsan, wuts.
241

decaimiento-decir

- Est decado. wotsan eke.


decaimiento. chakta yip.
decalitro. lajune litro.
decapitar. kutsu ja solomi.
- Decapit al criminal. skutsu
solom ja mulanumi.
decena. lajune.
decenal. lajuntike.
decencia. stojolil.
decenio. lajune jabil.
decente. toj.
- Su conducta ya no es decente.
mixa tojuk ja smodoi.
decepcin. slolajel.
decepcionar. ek skujol.
- El vendedor me decepciona. wa
xek jkujol yuj ja chonwanumi.
deceso. chamel chakel.
decible. alben.
decididamente. tixa sutan ja skujoli.
decidido,-a. junta spensar.
- Pedro es un hombre decidido.
junta spensar ja pegroi.
decidir. aa kulan.
- Decidimos cuando nos juntamos.
kaatik kulan jas ora oj jtsom
jbajtik.
decidirse. aa junta wapensari, aa
abaj.
- Me voy a decidir. oj ka junta
jpensari.
- Nos decidimos a entrar en la
cooperativa. kaa jbajtik ba oj
ochkotik sok ja koperatiba.
decilitro. ja ba slajunil lame jun litro.
decimal. lajune ja yukmal ja kwenta.
tukxa
ja smodo ja jmexep
jtatawelotiki yuj ja tajbe jani ja
yukmali. oj kiltik chaboxe
senya. jujune majke wa xpojxi ba
10 tixa wa xoch jun 0 ba snej.
10 x 10= 100
100 x 10=1000
242

jun tajbe x jun tajbe = jun


xaane, 20 x20 = 400.
decmetro. ja ba slajunil lame jun
metro.
dcimo,-a. ja ba slajunil.
decimoctavo,-a. ja ba swaxaklajunil.
decimocuarto,-a. ja ba schanlajunil.
decimonono,-a. ja ba sbalunlajunil.
decimonoveno,-a. ja ba sbalunlajunil.
decimoquinto,-a. ja ba sjolajunil.
decimosegundo,-a. ja ba slajchawil.
decimosptimo,-a. ja ba sjuklajunil.
decimosexto,-a. ja ba swaklajunil.
decimotercero,-a. ja ba yoxlajunil.
decir (1). yaljel.
- Esto es slo un decir. kechan
yaljel ja iti.
decir (2).
1
- ala, aluni, alwani, utaj,
utalan, chi, bi.
- Le dije. kala yabi. [oj kiltik ja
jastal jel tuktukil ja tojolabali, yuj
ja ta oj jsutik lek tilan oj kaltik,
yo dije, t escuchaste.]
- No se puede decir. mi albenuk.
- Me dice. wa xaluni kabi.
- Ya me voy, me dijo. ojxa wajkon
xyutajon.
- Qu voy a decirle, pues? jas oj
kut ba.
- No me voy, le dije. mi oj wajkon
kutalan.
- Qu dices? jas lachi.
- No quiero, dir. mi xkana oj
chiuk.
- Dijo que no. mi bi xchi.
- Dijo que all est. ti bi.
- Dicen que tiene mucha calentura.
jel bi yioj kak.
2
- decir en balde. altalaan.
- Dijo en balde que ir a Comitn.
yaltalaan oj wajuk ba chonab.
3
- decir por decir. lom yaljel, lom

decirse-decremento
kumal.
- es decir. wa skana oj yale.
- Voy a Comitn, es decir, voy a ver
al mdico. oj wajkon ba chonab
wa xkana oj yale oj kile ja
loktori.
decirse. alxi, utxi.
- Se me dijo. alxita kabi.
decisin. yajel kulan. decidir.
-Tomar una decisin. aa junta
wapensari.
- Vamos a tomar una decisin. oj
ka junta jpensartik.
- La autoridad todava no sabe tomar
decisiones. yaawto ja ma ay
yatel mito snaa ja jastal oj ya
junta spensar.
- Ya sabe tomar decisiones. ayxa
skujol.
decisivo,-a. ja ba mas tilani, mero.
- Ser la lucha decisiva. jani oj
ajyuk ja lucha ja ba mas tilani.
- El trabajo decisivo. ja mero
ateli.
declaracin. jun tike yaljel.
- Declaracin del criminal. yala ja
smul ja mulanumi.
- Declaracin de guerra. yala ojni
ajyuk kakanel.
- Declaracin Universal de los
Derechos del Hombre. yajel kulan
ja sderecho spetsanil ja ixuk
winik jumasai ti ba luum kinal.
yaa kulan ti ba 1948 jabil.
akwerdoxa ay ja mandaranum ja
ba mejiko. ja yuj mi sbejuk ta
mi skisawotik yuj ja indyootik.
O.I.T. artculo 169
declaradamente. -ni.
- Nos desprecia declaradamente.
wani xyijnayotika.
declarar. ala yabi.
- Nos declar lo que iba a hacer.
4

yala kabtikon
jasunka oj
skuluk.
- Le declar la guerra. yala yabi oj
skrontauk sbaje.
declararse.
1
- kei.
- Se declar una epidemia de
tuberculosis. ti keta ja sak ojob
ba jitsanxa ja swinkili.
2
- declararse en favor de alguien.
taa ti ja sbiil.
- Me declaro en favor de Pedro. wa
xtaa ti ja pegroi.
declaratorio,-a. wa xyala kabtik.
declinacin.
1
- balan, koel kinal.
2
- chakel yip.
3
- ja smodo jastal wa stukbes ja
snej ja kumali. oj kiltik chaboxe
senya.
winikon, winika, winikotik,
winikaltik. jachni ja ba sni. jwex,
wawex, swex.
declive. balan, koel kinal.
decolorar. aa eluk ja yelawi.
- El sol decolor la camisa. yaa
eluk ja yelaw ja ku ja kakui.
decomisar. aa eluk. comiso.
decomiso. comiso.
decorar. aa tsamalbuk. adornar.
decoro. stojolil.
decoroso,-a. toj.
- Hombre decoroso. tojol winik.
- Vida decorosa. yutsilal.
- Queremos una vida decorosa. wa
xkanatik ja kutsilaltiki.
decrecer. tsuji.
- El agua decrece. wa stsuji ja jai.
decreciente. wa stsuji.
decrecimiento. tsujel.
- Decrecimiento del ro. tsujel ja
niwan jai.
decremento. tsujel.
243

decrpito-defensor

decrpito,-a. alatsaxita.
decrepitud.
ja
smodo ja ma
alatsaxita.
decretar. aa orden.
- Decret que pagramos la
contribucin. yaa orden ba oj
jtuptik ja jkontrobusyontiki.
decreto. ja yorden ja mandaranum, ja
yorden ja jwesi.
dechado. lekil senya ba oj jtsajlatik.
dedal. snaj yal jkabtik wa xmakuni
ba tsisulej.
dedicacin.
1
- skulajel bendisyar, alji jun
tsamal kumal.
2
- ja smodo ja ma wa xyaa sbaj
lek.
dedicar.
1
- aa kani.
- Dedicar a la siembra de caf esta
milpa. wa xyaa kani ja alaj iti
ba oj tsunxuk kajpe.
- Me dedic este libro. yaa kan
ki ja juun iti.
2
- kulan bendisyar, alxi jun
tsamal kumal.
dedicarse. aa abaj.
- Se dedica al trabajo. wa xyaa
sbaj sok ja ateli.
dedil. snaj yal jkabtik.
dedillo. chin yal jkab.
dedo. yal skab.
- Nuestros dedos. yal jkabtik.
- Dedos [del pie]. yal koktik.
- Dedo gordo del pie. snan yal
kok.
- Dedo ndice. schutulabil.
deduccin. sbajxani, sjejel kitik.
deducir.
deducir. sbajni, sbajxani.
- Deduzco de sus palabras que no
nos va a ayudar. wa xkala sbajni
ja sloila mi oj skoltayotik.
244

- Llegaron muchos soldados. Qu


deducimos de esto? jakta ja
kakanumaltiki. jasunka wa
sjea kitik ja iti.
defecacin. konel.
defecar. koni.
- Si estamos bien, defecamos
diariamente. kaku kaku wa
lakontik ta lek aytiki.
- No puedo defecar, doctorcito. wa
lapaktopaxiyon kala loktor.
defeccin. sjipjel kani.
defectivo,-a. mi tsikanuk.
defecto.
1
- mi lekuk.
- Esta tela se vende ms barata
porque ya tiene un defecto. mas
koel ja stsakol ja kuuts iti
yuj ja mixa lekuk.
2
- mulal.
- Su defecto es que no quiere
trabajar. ja smul ja yeni mi xkanxi
yuj ja yateli.
3
- en defecto. ta mixa ayuk.
- En defecto de dinero tengo que
pagarle con mi puerco. ta mixa
ayuk jtakin tilan oj jtup yi sok
ja jchitami.
defectuoso,-a. mi lekuk.
- La tabla es defectuosa porque
tiene agujeros. ayxa sjotol ja
akintei mi lekuk yena.
defender. kolta.
- Te defender si te pega. oj
jkoltaya ta oj smak-a.
defenderse. kolta.
- Nos defendimos. jkolta jbajtik.
- No se cmo defenderme. mi
xnaa ba oj ki ik.
defensa. skoltajel sbaj.
defensivo,-a. wa xmakuni ba oj jkolta
jbajtik sok.
defensor,-a. koltanum, koltuman.

deferencia-defoliacin

- Los pobres tendrn un defensor?


oj ma ajyuk koltuman ja pobre
jumasai.
deferencia. skisulabil, syajtalajel,
syajtuslabil.
deferente. wa skisa.
deferir. kisa.
- Defiere al pensamiento del anciano.
wa skisa ja spensar ja tatjunai.
deficiencia. ayto skana ba lek oj
ajyuk.
- Por las deficiencias de la Agraria
ya esperamos 10 aos la ampliacin.
yuj ja ayto skana ba lek oj
ajyuk ja agraryai, wantikxa
smajlajel lajune jabil ba oj ya
kitik ja kamplasyontiki. [yujxta
ja yan kaku mixa ayuk
amplasyon].
deficiente. mi tsikanuk, mi xyaa lek.
- La enseanza es deficiente porque
no se aprende lo que nos hace
provecho. mi tsikanuk ja sjejel
juuni yuj ja mi xnebxi ja jastiki
wa xmakuni kujtiki.
- El maz es deficiente para nuestro
gasto. mi xyaa lek ba gasto ja
kiximtiki.
- El trabajo del maestro es
deficiente. ayto skana ba lek oj
ajyuk ja yatel ja jeuman juuni.
dficit. mey, meyuk.
- Ahora hay en nuestras colonias
mucho dficit de maz. ja wewo ba
jkolonyatiki
meyuk lek ja
kiximtiki.
deficitario,-a. xchay juyil.
- Negocio deficitario. wa xchay
yujil ja takin ja negosyo iti.
definicin. wa xalxi ja sjastalil chikan
jas ba oj abxuk lek sbej.
- El dueo de una milpa en una
colonia es la definicin de un

derechohabiente. ja swinkil alaj ti


ba jun kolonya jani ja sjastalil jun
derechoanumi.
definido,-a. wa xchijkaji, wa x abxi
lek sbej, cholubal lek sbej.
- Este cerro bien definido. wa
xchijkaji lek ja wits iti.
- Problema definido. wa xabxi
lek sbej ja problemai.
- Trabajo mal definido.
mi
cholubaluk lek sbej ja ateli.
definir. ala jasunka jun jas.
- En este libro definimos nuestras
palabras en espaol. ti ba juun iti
wa xkalatik jasunka ja jkumaltik
jumasa ti ba kastiyai.
definitivamente. 1- -ni.
- Ir definitivamente. ojni wajkona.
2
- lek.
- Definitivamente bueno. jel lek.
3
- kani.
- Me abandonaron definitivamente.
jipjiyon kani.
- Lo vendo definitivamente. wa
xchono kani.
definitivo,-a. tixania, -il.
- Esta es la batalla definitiva que
termina la guerra. tixania ja tiroi
ba wa xchak ja kakaneli.
- El da definitivo de la boda. ja
skakuil ja nupaneli.
deflacin. wa skanawe oj kouk ja
stsakol ja bolmal jumasai. ja yuj
wa stusanbese ja takini. yujxta
mi xwaj lek. ja matik mey stakin
mixa oj sta atel ba oj skul
ganar. oj yab wain. ja ma ay
stakin mi yocheluk ja problema
iti.
defoliacin. jun tike chamel ti ba
tealtik, yuj ja wa sjitsun beneno ja
krontai. jachuk wa xtanani koni
ja spowili. [ayni wa xyalawe
245

deformacin-dejar

spowili].
deformacin. yajel lochanuk.
- Deformacin de los maestros. wa
xyaa lochanuk ja spensar ja
mayestroi.
deformar. buyu, aa lochanuk.
- Deform el vaso. sbuyu ja
basoi.
Quiere
deformar
nuestro
pensamiento. wa skana oj ya
lochanuk ja jpensartiki.
deforme. lochan.
- Nariz deforme. lochan ja snii.
deformidad. mi tsikanuk, lochan kani.
defraudacin. jomwanel.
defraudado,-a. jodido.
- Estamos defraudados con la tierra.
Tenemos puro cerro. jel jodido
aytik sok ja jluumtiki. lom wits
ay kiojtik.
defraudador,-a. japwanum, jomwanum.
defraudar. japa, aa yi, jomo.
- Nos defraudaron de la tierra.
sjapa kitik ja jluumtiki.
- Defraud nuestra comunidad. jel
yaa kitik ja ba jkomontiki.
defuncin. chamel chakel.
degeneracin. pegoraxel.
degenerado,-a. pegoraxita, pegorbita.
degenerante. wa spegorbes.
degenerar. jomi, pegoraxi, pegorbi.
- La pltica degener. jomi ja loili.
deglutir. buku.
degollar. kutsu ja snuki.
- El asesino degoll al hombre.
skutsu ja snuk ja winik ja
milwanumi.
degollina. smiltalajel.
degradacin.
1
- koel yiljel.
2
- yajel och mosoil.
3
- skistalbesjel.
degradante. koel wa xilxi.
246

- El baldo es degradante. koel wa


xilxi ja baldiyoi.
degradar. aa och mosoil, kistalbes.
- El patrn degrad al mayordomo.
yaa och mosoil ja mardomo ja
ajwalali.
- La borrachera nos degrada. wa
kistalbesotik ja yakbeli.
deificar. aa och dyosil, aa pax
dyosil, dyosan, wawtikan.
- Deifican el dinero. wa xyaa pax
dyosil ja takini.
- Deifican el trago. wa sdyosane
ja tragoi.
- Se deifica a s mismo. wa
swawtikan sbaj.
dejado,-a. wasum, wutsan.
dejar.
1
- akta, aa kani.
- Le dejo. wa xkakta.
- Djame. aktayon.
-All lo dej. ti kaa kani.
2
- dejar a un lado. akta tani,
mechan eke.
- Dejar a un lado el regado porque
tengo que buscar el ganado. oj
kakta tani ja ulbaneli. tilan oj
wajkon leuj wakax.
- Nos dejan a un lado. mechanotik
eke.
3
- dejar atrs. nejbes, patikan.
- Me dejaron atrs. snejbeson.
- No vamos a dejar atrs a nuestro
compaero. mi oj jpatikuktik ja
jmojtiki.
4
- dejar caer. pujtsin.
- Dej caer la carga. spujtsin kan
ja yijkatsi.
5
- dejar la vida. chami.
- Dej la vida en nuestra lucha.
chami ja ba jluchatiki.
6
- dejar limpio. mitsa.
- Voy a dejar limpio el cajete. oj

dejarse-delgado
jmits ja jseki.
dejarse.
1
- niwankujolani.
2
- dejarse crecer. najatbi.
- Me dej crecer el pelo. najatbita
ja kolomi.
3
- dejarse ver. chijkaji.
- Todava no se deja ver su casa.
mito xchijkaji ja snaji.
del. s..., y...
- La finca del patrn. ja spinka ja
ajwalali.
- La milpa del maestro. ja yalaj ja
jeuman juuni.
delacin. stajel ti, stajel tial.
delatar.
delantal. gabacha.
- Hacer un delantal. gabachaan.
Hacerse
un
delantal.
gabachaaxi.
delante de. ti ba sti sat.
- Delante de nuestra casa. ti ba
sti sat ja jnajtiki.
- Ir delante de una fila. tsalwani.
- Pedro va delante de la fila. wa
stsalwani ja pegroi.
delantera. bajtan bej.
- Andrs va en la delantera. bajtan
bej ja andresyoi.
delantero. tsaluman, tsalwanum.
delatar. taa ti, taa tial.
- Pedro delata al ladrn a la
autoridad. wa staa tial ja
elkanum ja pegroi sok ja ma
ay yatel.
delator,-a. ja ma wa staa tial sok.
deleble. wa xkusxi.
- La escritura en el pizarrn es
deleble. wa xkusxi ja tsijbaneli ti
ba pisaron.
delegacin.
1
- ja schol ja lokoli.
2
- ba wa xatiji ja lokoli.

- kole lokol.
- Delegacin Forestal y de la Fauna.
forestal.
delegado,-a. lokol.
- Eres delegado de tu ejido.
slokola ja wakolonyai.
- Delegado Agrario. ja olomal ti ba
Comisin Agraria Mixta. Ley
Federal de Reforma Agraria, art. 13,
466. [jachni wa xyala ja ba poko
ley].
delegar. aa lokolanuk.
- La comunidad me deleg para
arreglar el problema agrario. yaa
lokolanuon ja komoni ba oj
jchap ja jluumtikoni.
deleitar. aa alegreaxuk.
- La fiesta nos deleita. wa xyaa
alegreaxukotik ja kini.
deleite. yalegreil.
- El deleite de mi corazn. ja
yalegreil ja kaltsili.
deleitoso,-a. alegre, xlikiki.
- Fiesta deleitosa. alegre ja kini.
- Bao deleitoso. xlikiki ja atneli.
deletreo,-a. jomwanum.
deletrear. wa xalxi jujune letra. ti
ba jun kumal.
deleznable.
1
- jel wewo wa xkoki.
2
- bilits.
delgadez. sjayil, sjayelil.
- La delgadez de la tela. ja sjayil ja
kuutsi.
delgado,-a. bichan , xoch, yokel, jay.
- Eres delgado. bichana.
- Mi compaero es muy delgado. jel
xoch ja jmoji.
- No soy delgado. mi yokelukon.
- La tela es muy delgada. jel jay ja
kuutsi.
- Delgado,-a. [cosas redondas].
bikit.
247

deliberacin-demandador

- Arbol delgado. bikit te.


- Chorro delgado. bikit ja.
- Hilo delgado. bikit tsokob.
- Lea delgada. wach ja sii.
- Hacer ms delgado. bikitbes,
tsepa.
- Hizo el rbol ms delgado.
sbikitbes ja tei.
- Hice el rbol ms delgado para que
sirviera de horcn. jtsepa ja tei
ba oj makunuk ba oy.
- Hacerse ms delgado. bikitaxi,
bikitbi.
- El mecate se hizo ms delgado.
bikitbita ja yakili.
deliberacin. pensar.
- Nuestra deliberacin del problema.
jpensarantik yuj ja problemai.
deliberadamente. jachni wa skana.
- Lo hice deliberadamente. jkulan
yuj ja jachni jkanataa.
deliberado,-a. skana.
- Es un delito deliberado de ese
hombre. skanata ja smul jawi ja
tan winiki.
deliberar. ala, kulan pensar.
- Estamos deliberando. wantikon
yaljel.
delicadeza. sdelikadoil, schinajil.
- Por tu delicadeza nadie habla
contigo. yuj ja wadelikadoil mini
june oj lolanuk amok.
delicado,-a. bigre, chinaj, chin kujol,
delikado, yawal.
- Eres muy delicado. lajana sok
bigre.
- El patrn es muy delicado. jel
chinaj ja ajwalali.
- El reloj es muy delicado. jel
delikado ja relojoi.
- Tienes ojos delicados. wayawal ja
wasati.
- Hacerse delicado. delikadobi,
248

delikadoaxi.
- Por la muerte de su hijo se hizo
muy delicado. delikadobita yuj ja
chami ja yunini.
- Volverse delicado. delikadobi,
delikadoaxi.
delicioso,-a. alegre, xlikiki, xajbani,
tsamal.
delimitar. aa kulan.
- Delimit mi responsabilidad. yaa
kulan ja jcholi.
delincuencia. mulal.
- La delincuencia del ladrn no se ha
corregido an. mito tojbeluk ja
smul ja elkanumi.
delincuente. mulanum.
delinear. bono, kulan yejtal.
delirar. jom solom yuj ja schameli.
delirio. jomel solom yuj ja schameli.
delito. mul, mulal, chayelal.
- Comet un delito. ay jmul.
- No encontramos delito en l. mey
smul kujtik.
- Nuestros delitos. ja jchayelaltiki.
- Uno de nosotros cometi un delito.
june ja kentiki jtaatik jmul.
demacracin. jel juntiro bichanaxel.
demacrado,-a. wotswonita.
- Hombre demacrado. wotswonita
ja winiki.
demacrarse. wotswoni.
- El puerco se demacra.
wa
xwotswoni ja chitami.
demagogia. ba wa smaka jsatik ja
mandaranumi, ja tele, ma ja radio.
demaggico,-a. wa smaka jsatik.
demagogo,-a. ja ma wa smaka ja
jsatiki.
demanda. kichtalajel parte.
demandado,-a. ja ma wa xkichtalaji
parte.
demandador,-a. ja ma wa skichtalaan
parte.

demandante-demonio
demandante. ja ma wa skichtalaan
parte.
demandar.
kichtalaan parte, lea
smul.
- Nos demanda. wa skichtalaan
parte kujtik.
- Te demand. slea awi wamuli.
demarcacin.
1
- yajel kulan ja mojoni.
2
- jun pilan luum ay smojon.
demarcador,-a.
1
- mojon, pojan.
2
- pilaluum.
demarcar. aa kulan ja mojoni.
- Demarc nuestro ejido. yaa kulan
ja smojon ja jkolonyatiki.
- Al demarcar nuestro ejido, depedaz la
tierra. yajni yaa kulan ja pojani
spojo ja jluumtiki.
dems.
1
- tuk.
- Nuestras dems milpas. ja tuk
kalajtiki.
- Y los dems. jaxa tuki.
2
- por dems.
jelxita, mixa
xmakuni.
- Es por dems miedoso. jelxita
sxiwel.
- Est por dems que vayas a
Comitn.
mixa
xmakuni oj
chonabanan.
3
- por lo dems. malan sok.
- Tom caf, por lo dems, no quiero
trago. kuajta kajpe. malan sok.
mi xkana trago.
demasa. jelxi.
- Habla en demasa. jelxita sloil.
demasiado,-a. jelxa juntiro, jelxi.
- Se dilat demasiado. jelxa albita
juntiro.
- Ya es demasiado. jelxa jelxita.
- Demasiada agua para el maz que
se cuece. chajan.

- En la olla hay demasiada agua para


cocer el maz. jel chajan ja iximi.
- Demasiado dulce. kajchi.
- Demasiado salado. kajchi.
demasiarse. jelxi.
demencia. jomel solom.
demente. ja ma jomel solom.
democracia. ja ba modo tojolabal.
jun modo jastal oj jlaj jbajtik. wa
xkaatik ochuk ja jpensartik ja
jujuneotiki. ja ma ay yatel
kujtiki mandar ay kujtik. ja yuj
jbaj kentik ja mandaraneli. ta
ayxa ka akwerdo ti ba tsomjel
ja kentiki, tixa wa skulan
mandar ja kakwerdotiki. tilan oj
jkuuktik yuj ja wa skulan
mandar ja kakwerdotiki kechan
wa xwaj lek ta mixa oj jtsajlatik ja
spensar ja jnali. tilan oj jlaj
jbajtik meran ja ba yoj jnalantiki.
tukxa ja democracia ja ba ja jnali.
wa
skulan
mandar
jun
mandaranum, ma ja spimil ja
tsomjeli, ma jun partido. mi slaja
sbaje ja spetsanilei
demcrata.
ja ma wa skisa ja
yakwerdo ja tsomjeli.
democrtico,-a. wa slaja sbaje ja ba
tsomjeli.
- El mandn no es democrtico. mi
slaja sbaj sok ja komon ja
mandaranumi.
democratizar. laj abaj sok.
- Falta democratizarnos.
ayto
skana oj jlaj jbajtik lek.
demografa. wa xaji kwenta ja xuk
winik jumasai.
demoledor,-a. jomanaits, jomwanum.
demoler. jomo.
demolicin. sjomjel, jomwanel.
demoniaco,-a. sbaj pukuj.
demonio. pukuj.
249

demora-dentadura

- Se dice que el gato de convirti en


demonio. wa xalxi ochta pukujil
ja misi.
demora. tejkajel.
demorar. tejkaji, wasa.
- Demor mucho en Comitn. jel
tejkaji ti ba chonab.
- Demoramos el trabajo. jwasa ja
kateltiki.
demostrable. jeben, wa xjexi.
demostracin. wa xjeji.
- Demostracin del autobus. wa
xjeji ja aktobusi.
demostrar. jea, cholo.
- Llovi porque la tierra mojada nos
lo demuestra. yaa ja yuj ja poxel
luum wa sjea kitiki.
- Demustramelo si yo lo era.
cholo ta kena.
demostrativo,-a. wa sjea.
- Palabras demostrativas. jun loil
wa sjea kitiki.
- Pronombres demostrativos. este
eseaquelestosesos aquellos
esta esa aquella estas esas
aquellas ste aqul s t o s
sos aqullos sta sa
aqulla stas sas aqullas
esto eso aquello.
denegar. mi yaa.
- Nos deniega el derecho. mi xyaa
kitik ja jderechotiki.
denigracin. stajel ti malo. [wa skana
oj yale, pax kikil, yuj ja wa xalxi
ja kikil winiki jani mero malo. ta
oj paxkikilotik lajan sok wa
xpax mosoiltiki]
denigrante. wa staa ti malo.
denigrar. tajba, taa ti malo.
- A dnde va para denigrarnos?
ba wa xwaja oj stajbayotik.
denodado,-a. arecho.
denominacin. biilal.
250

denominador,-a.
1
- wa sbiilan.
2
- ja tantoi wa spojo jun tsikan.
[oj kiltik jun senya. jun kwartiya
jani ba
schanil lame jun
almul. ja yuj chane ja
denominador ti ba schanil lame. ti
ba kwenta wa stsibaji 1/4. ti ba
spatik ja / wa xoch ja
denominador, jani ja 4. ja yuj 1/4
wa xalxi un cuarto] fraccin
quebrado.
3
- denominador comn. komon
biilal.
- El tojolabal es nuestro denominador
comn. ja komon jbiltik jani ja
jkumaltik.
denominar. ala ja sbiili, biilan.
- Vamos a denominar los nombres de
las partes de nuestro cuerpo. oj
kaltik ja sbiil ja jbakteltiki.
[kela awilex. ja ba kastiya wa
xyala parte = xetan. mi lekuk wa
xkalatik, yuj ta xetan, pojubalxa,
mixa sakanuk. ja yuj wa
xkalatik ja sbiil ja jbakteltiki].
- Denominamos achicoria a esta
verdura. wa xbiilantik kulix ja
itaj iti.
denotar. jea.
- El acuerdo denota respeto. ta ay
akwerdo wa sjea kitiki wa
syajta sbaje.
densidad. jaye tanto ti ba yoj jun
luwar.
- Densidad de la poblacin. jaye
kristyano wa xkulani ba mil
metro cuadrado ba chikan jas
luwar.
denso,-a. latsan.
dentado,-a. ay yej.
dentadura. kejtik.
- Dentadura descubierta de un

dental-deportar
animal muerto. nisan.
dental.
1
- sbaj ejal.
2
- sni emperyal ba wa xoch ja
rechoi.
dentar. kii ja kejtiki.
dentfrico,-a. wa xmakuni ba oj
jsaktik ja kejtik sok.
dentista. jun tike loktor wa snaa ja
jastal oj yajna ja kejtiki ta wa
xkabtik yaj kejtik, ajna ejal.
cariar caries.
dentro.
1
- yoj, najka.
- Dentro de la casa. tey ba yoj
naits.
- Dentro de la red. ti ba yojol ja
nutii.
- Dentro de m. ja ba kojol.
- Est dentro de la troje. najka ti ay
ja ba snajtsil ixim.
2
- ba, man yoj, manto yoj.
- Dentro de un mes aprenders
mucho. ba jun ixaw oj anebe
jitsan.
- Dentro de dos aos. man yoj
chab jabil.
- Dentro de tres meses. manto yoj
oxe ixaw.
denudacin.
1
- mey spowil jun te.
2
- mey sbaket jun bak.
3
- mey skujlal jun luum.
denuedo. tsatsalkujolanel sbaj.
denuesto. tsatsal skaklesjel.
denunciacin. wa xtaji ti malo, wa
xtaji tial malo.
denunciador,-a. ja ma wa staa ti
malo, wa staa tial malo.
denunciar.
1
- taa ti malo, taa tial malo.
- Nos denunci delante del juez.
staawotik tial malo ti ba sti sat

ja jwesi.
- jea.
- La tierra humeda nos denuncia que
hay agua en la tierra. wa sjea
kitik ja poxel luum tini aya ja
ba yoj luum.
departamento.
1
- jun luum lajan sok estado.
jachuk wa sbiilan ja estado ti
ba watimala.
2
- lajan sok jun secretara.
- Departamento del Distrito Federal.
ba wa xatiji ja matik ay schol
ti ba mejiko ja niwan chonabi.
depauperar. aa pobreaxuk.
dependencia.
1
- jun chin oficina yib kabal
jun kelwanum. ayni sbaj
mandaranum cha ayni sbaj pilan
swinkil.
2
- lokan.
- La dependencia de Mxico de
Estados Unidos. kan lokan ja
mejiko ti ba Estados Unidos.
depender. lokan.
- Dependemos de Estados Unidos.
lokanotik ti ba Estados Unidos.
dependiente. lokan.
- El pen es dependiente de su patrn
por su deuda. lokan kani ti ba
yajwalil ja moso yuj ja sjeli.
depilar. aa eluk ja tsootsi.
deplorar. yaj skujol.
- Deploro no haberte ayudado. yaj
jkujol yuj ja mi jkoltaya.
deponer. ala ti ba sti sat ja jwesi.
deportacin. ordenxa ba oj jekjuk ti
ba spatik ja rayai.
deportar. jeka ba spatik ja raya yuj ja
ordenxa.
- Deportan al guatemalteco. ayxa
orden ba oj sjek spatik ja raya
ja chapini.
2

251

deporte-derecho

deporte. tajnel.
deportista. tajnum.
deportivo,-a. sbaj tajnel.
deposicin. wa xalji ti ba sti sat ja
jwesi.
depositar. muku, yetalaan.
- Deposit su dinero en el banco.
smuku ja stakin ti ba yoj
banco.
- Deposit el dinero en el pumpo.
jyetalaan ja jtakini ti ba yoj
pumpo.
depsito.
1
- takin wa xmukxi ti ba yoj
banco.
2
- snolulabil.
depravacin. kistalbesji.
- Depravacin de la finca. kistalbesji
ja pinkai.
depravado,-a. kistal.
- Tiene un corazn depravado.
kistalxa ja yaltsili.
depravar. kistalbes.
deprecar. pata skujol.
depreciar. aa kouk ja stsakol ja
bolmali.
depredar. japa, jomo.
depresin.
1
- loman, lopan, kan, yachan ja lu
umi.
2
- chak ja yipi.
3
- jomel ja skujoli.
4
- jel wokol wa xek yuj ja matik
ibelajel aye. keel ja stsakol
ja bolmal jumasai. mi staawe
atel ta wa xwaj ganar.
deprimente. wa xyaa wokolanuk.
deprimido,-a. wotswonita.
- Hombre deprimido. wotswonita ja
winiki.
- Somos deprimidos. tenubalotik.
deprimir. aa wotswonuk, tena.
- La enfermedad me deprime. wa
252

xyaa wotswonukon ja jchameli.


depuracin. stojbesjel.
depurar. tojbes.
- Depurar el censo. tojbes ja
sjuunil ja komoni. ojxa eluk ja
sbiil ja ma elta ti ba komon.
ojxa ochuk ja sbiil ja ma
ochta ti ba komon ba oj sta
sderecho.
derecha.
stojol
jkabtik, swael
jkabtik.
- Vamos a la derecha. oj
bejyukotik ti ba stojol jkabtik.
derechista. ixtalanum. [mi skana oj
jniktik ba oj jta jlekilaltik].
conservador i z q u i e r d i s t a
progresista.
derecho (1).
1
- derecho, derechoal. [ja jderechotik
jani ja ba luum].
- Tenemos derecho. ay kiojtik
derecho.
- Los derechos de muchos
ejidatarios. derechoaltik.
2
- ja ley jumasai.
- Derecho agrario. ja ley jumasa
ti ba stojbesjel luum.
- Derecho cannico. ja ley jumasa
ti ba egelesya.
- Derecho Civil. ja ley jumasa wa
xyala kabtik jastal oj ochkotik
sok ja tuk ixuk winik jumasai.
- Derecho penal. ja ley jumasa wa
xyala kabtik jastal oj tojbesxuk
ja problema ta ayxaka mulal.
3
- obtener el derecho sobre un terreno.
derechobi.
- No obtuvimos el derecho sobre el
terreno. mi derechobitik.
4
- Derechos humanos. ja derecho
jumasa wa skolta spetsanil ja
ixuk winik ta mi kisubaluk. ja
derecho jawi, lek ay ba chikan

derecho-derrocar

jas chonab. ja gobyerno ba


mejiko akwerdo ay yujxta jitsan
majke mi skisa sok ja matik
ibelajel aye].
5
- toj.
- Vamos derecho a Comitn. toj oj
wajtik ba chonab.
derecho,-a (2). toj, tojol, tojxta.
- Ocote derecho. tojol taj.
- Camina bien derecho el anciano.
tojxta wa xbejyi ja tatjuni.
- Lado derecho. stojol, stojol
jkabtik.
- Al lado derecho. ti ba stojol
jkabtik.
- lado derecho de la tela. ja stojol
ja kuutsi.
- ja ley jumasa wa skolta
spetsanil ja ixuk winik jumasai
mi yocheluk ja ba jas chonab ja
yenlei.
derechohabientes. derechoanum.
derivado,-a. kulubal.
- La minsa es un derivado del maiz
kulubal ixim ja minsai.
derivar.
1
- tukbes.
- Derivamos la conversacin para
que nos platicaras sobre nuestras
dificultades.
jtukbestikon ja
jloitikoni ba oj awal kabtikon
sbaj ja jwokoltiki.
2
- pila.
- Deriv una parte del arroyo para
irrigar su milpa. spila ja ukumi
ba oj ya ulbanuk ja yalaji.
3
- ja yuj.
- De ah deriva su enemistad con
nosotros. ja yuj kronta wa
xyilawotik.
dermatosis. koonchamel.
derogacin. wa xjomji. derogar.
derogar. jomo.

- Se debe derogar la ley que no ayuda


al campesino. tilan oj jomxuk ja
leyi mi skolta ja alajanumi.
derogatorio,-a. wa sjomo. derogar.
derrama. derramamiento.
derramamiento. spekjel, pekel, wan
pukukuk.
derramar. peka.
- Derram el agua. speka ja jai.
derramarse.
1
- peki, spama sbaj.
- El agua se derrama del balde. wa
xpeki ja jai ti ba balde.
- El agua se derram en la casa.
spama sbaj ja jai ti ba yoj
naits.
2
- pukuki.
- La noticia se va a derramar. oj
pukukuk ja yabalili.
derredor. joyan. alrededor.
derretir. aa jaaxuk. derretirse.
derretirse. jaaxi.
- Se derrite el granizo. wa xjaaxi ja
bati.
derribar.
1
- jema, jomo, pantsun luum.
- Derrib su casa. sjema ja snaji.
- Derribaron al mandn. sjomowe
ja mandaranumi.
- Derrib el rbol. spantsun luum
ja tei.
2

- derribar con un palo. aa kouk,


chaka, chuku, tsaa.
- Voy a derribar las granadillas con un
palo. oj ka kouk ja peluli.
- Derrib el pjaro del rbol con un
palo. stsaa ja yal chan ti ba te.
derribo. jomji.
- Derribo de su casa. jomji ja snaji.
derrocadero. chaan yakan.
derrocamiento. sjemjel, sjomjel.
derrocar. aa lospijuk, jema, jomo.
253

derrochador-desafiar

derrochador,-a. kambalach [regional].


derrochar.
- Es muy derrochador con su dinero.
jel kambalach sok ja stakini.
derrochar. chaka awi lom kikinal,
ixtalaan ele watakini.
- Derroch mi dinero. jchaka ki
lom kikinal ja jtakini.
- Derroch su dinero. yixtalaan
ele ja stakini.
derrocharse. kambalachaxi [regional],
chaki lom kikinal.
derroche. kambalachaxel [regional].
derrochar.
derrota. kulajel ganar.
derrotar. jomo.
- Los villistas derrotaron a los
carrancistas. sjomo ja karansya ja
biyistai.
derrotero. bej.
derrotista. ja ma chayta spensar.
derrumbar. jema, jemwani, witspun.
- Derrumb su casa. sjema ja
snaji.
- Estamos derrumbando. wantikon
jemwanel.
- Derrumbaron la ermita. switspune
ja ermitai.
derrumbarse. jemi, jini.
- Se derrumb la tierra. jemta
luum.
derrumbe. jemel.
desabotonar. nichimaxi.
- Las flores desabotonaron. nichimaxita
ja umani.
desabrido,-a. mi chiuk.
- Los frijoles son desabridos. mi
chiuk ja cheneki.
desabrigarse. jolanaxi, jolanbi.
- Que no se desabrigue porque hace
mucho fro. jel ja chee mok
jolanbuk.
desabrochar. tuku.
254

desacatamiento. yijnajel.
desacatar. ijna.
- Desacat a la autoridad. yijna ja
ma ay yatel.
desacato. yijnajel.
desacertado,-a. mi chikinal, mi
xmakuni.
- El maestro est desacertado. mi
chikinal ayuk ja mayestroi.
- Remedio desacertado.
mi
xmakuni ja ani.
desacertar. mi staa.
- El mdico desacert en el remedio.
mi staa ja yajnal ja loktori.
desacierto. mi xmakuni.
- Fue un desacierto ir a Comitn. mi
makuni ja chonabaneli.
- Slo dice desaciertos. kechan
wan bulbulnuk.
desacostumbrado,-a. jel tuk.
- Comida desacostumbrada. jel tuk
ja waeli.
desacostumbrar. aa
chayuk
ja
smodoi.
desacostumbrarse. mixa kajyi.
- El maestro se ha desacostumbrado
de respetar los acuerdos de la
comunidad. mixa kajyeluk oj
skise ja yakwerdo ja jkomontik ja
mayestroi.
desacreditado,-a. alum.
desacreditar. tajba.
- Adnde va para desacreditarnos?
baa wa xwaja oj stajbayotik.
desacuerdo. problema, mi xlajxi yuj.
- Todava estamos en desacuerdo.
mito xlajxi kujtikon.
desafiar. tojtokela.
- Los exploradores nos desafan.
Vamos a luchar, pues, o vamos a
rendirnos? wa stojtokelawotik ja
ixtalanumi. pes lek oj ma
jkultik luchar ma oj ma ka

desafilado-desanimado
jbajtik ti ba skab.
desafilado,-a. mi nukubaluk.
desafilarse. pakaxbi.
- Se desafil el hacha. pakaxbita
ja echeji.
desafo. stojtokeljel. desafiar.
desafuero. wa skoko ja ordeni.
desagradable.
mi ikben, mi
xajbani.
- El olor de la comida es
desagradable.
mi ikben ja
stuujil ja waeli.
desagradar.
aa chinajbuk, aa
tajkuk.
- Me desagrad su palabra. yaa
tajkukon ja sloili.
desagrado. tajkel, mi xkanxi yuj.
- Omos la noticia con desagrado.
tajkelotikon yuj ja yabalil.
- El pen obedece al patrn pero con
desagrado. wa skuan ja yajwalil
ja mosoi anima mi xkanxi yuj.
desagraviar. tupu wamuli.
- Nos desagravi. stupu kitik ja
smuli.
desaguadero. sumidero.
desage. ba wa xyaa ochuk ja jai.
desahogado,-a.
1
- niwan, riko.
- Casa desahogada. niwan naits.
- Viven desahogados. riko wa
xwajye.
2
- akax.
- Muy desahogado comi todas mis
tortillas. jel akax ja yeni sweata
spetsanil ja kooti.
desahogarse. lama abaj.
- Llorando amargamente se desahog.
slama sbaj wan smiljel sbaj
okeli.
- Se desahog conmigo. sjama ki
ja yaltsili.
desahogo.

- lamxi.
- Dnde encuentro desahogo?
baa oj lamxikona.
2
- jaman ja yaltsili.
- Platiquemos con desahogo. jaman
ja kaltsiltiki oj lolanukotiki.
3
- yutsilal.
- Queremos lograr vivir con
desahogo. wa xkanatik oj jta
kutsilaltik.
desahuciar. snutsu ja alajanum ja
ajwalali yuj ja mixa skana oj ya
yi majan ja sluumi.
desairado,-a.
1
- mixa snupuk.
2
- ijnanubal.
desairar. ijna.
desaire. yijnajel.
desajustar. yopes.
- Voy a desajustar el tambor. oj
jyopes ja wajabali.
desajuste. mi xwaj lek.
- Desajuste de la cooperativa. mi
xwaj lek ja koperatibai.
desalentar. aa chinbuk ja yaltsili.
- Nos desalent. yaa chinbuk ja
kaltsiltiki.
desaliento. chinbita yaltsil.
desalojar.
1
- eli.
- Los soldados desalojaron la ciudad.
elyeta ja kakanumi ja ba
chonabi.
2
- nutsu.
- Nos desalojaron de la colonia.
snutsuwotik ti ba jkolonyatik.
desamparar. jipa kani.
- Me dej desamparado. sjipawon
kani.
desamparo. jipji kani.
- Vivimos en desamparo. jipjiyotikon
kani.
desanimado,-a. chinkujolanita.
255

desanimar-desarrollismo

desanimar. aa chinkujolanuk.
desnimo. chinkujolanel.
- No es justo que el desnimo nos
venza.
mi
sbejuk
oj
chinkujolanukotik.
desaparecer. jaaxi.
- Mi dinero desapareci. jaaxita ja
jtakini.
- Desaparecer en las nubes.
asonbi.
- El cerro desapareci en las nubes.
asonbita ele ja witsi.
desaparicin. jaaxita, asonbita.
desapegarse. mi yocheluk.
- Se desapeg de sus compaeros.
mixa yocheluk ja smojei.
desapego. mi yocheluk.
- Tiene desapego a esa muchacha.
mi yocheluk ja akix jawi.
desapercibido,-a. mi maklanubaluk,
mi ilubaluk.
desaprobacin. stujmajel.
desaprobar. tujma.
desaprovechado,-a. mi xyaa sbaj.
desaprovechar. aa chayxuk.
- Desaprovecha su dinero. wa xyaa
chayxuk ja stakini.
desarmado,-a. mey stujkanub.
desarmar.
1
- aa eluk ja stujkanub.
2
- pojo jun makina ti ba xen
yaman.
3
- lama ja tajkumi, kajtes ja
tajkumi.
Desarm al enojn. slama ja
tajkumi.
desarme. ba wa stusanbes ja
tujkanubaltiki.
desarmona.
1
- ba mi xok tsamal, ba mi slaja
sbaje.
2
- kumal, problema, pleto.
desarraigar. jotso, uchpin.
256

- Desarraig las hortalizas. sjotso


ja itaji.
Desarraigamos
el
rbol.
kuchpintik ja tei.
- El patrn quiere desarraigarnos.
wa skana oj yuchpukotikon ja
ajwalali.
desarraigo. jotswanel, yuchpijel.
desarreglar.
kurikbes, jomo, aa
chetaxuk.
- Los soldados desarreglaron la
casa. skurikbes ja
naits ja
kakanum jumasai.
- Desarregl nuestros planes.
sjomo ja jpensartiki.
- El viento me desarregl el peinado.
yaa chetaxuk ja kolom ja iki.
desarreglarse. kurikbi, jomi, chetaxi.
- Desarreglarse el peinado. chetaxi
ja yolomi, chetbi ja yolomi.
- Se me desarregl el peinado.
chetaxi ja kolomi.
desarrollar. tojbes lek, jea.
- Falta desarrollar nuestra comunidad.
wa skana oj jtojbestik lek ja
jkomontiki.
- Desarroll mucha astucia. sjea
yakaxil.
desarrollarse. kii lek, najtikaxi.
- No se desarrolla el maz este ao.
mi xkii lek ja kiximtiki ja jabil
iti.
- La caa se desarrolla mucho. jel
xnajtikaxi ja kaemi.
desarrollismo. wa skana oj yale, jabil
jabil mas lek oj ekotik ta oj
jtsajlatik ja smodo ja swinkil ja
ba Estados Unidos yuj ja jel lek,
jel riko wa xwajye. yujxta ja
pensar iti mi xmakuni. yuj ja wa
xbisxi ja jlekilaltik lajan sok ja
sjitsanil ja jastik wa xbob kujtik
oj jmantiki. jaxa iti mi

desarrollo-descalabro
jlekilaluktik yuj ja jachuk mi oj
jkis jbajtik mi oj jkistik ja
jnantik luumi, mi oj jlaj jbajtik.
ja yuj ja kumal desarrollar,
desarrollarse, desarrollo kechan wa
xkabtik ja kentiki ta wa xki
lek ja yal kuli, wa xwaj lek ja
komoni,
jun
koperativa,
jtsomantiki ma lajan sok.
desarrollo. najtikaxel, skial, wa xwaj
lek.
- El desarrollo de nuestra
cooperativa.
wa xwaj lek ja
jkoperatibatiki.
desaseado,-a. kux, mi snupuk.
- Estoy desaseado,-a. mi jnupuk.
desastre. desgrasyaaltik.
desastroso,-a. jel xjomwani.
- Terremoto desastroso.
jel
xjomwani ja kitkini.
desatado,-a. tukan.
desatador,-a. tukuman, tukwanum.
desatar. tuku.
- Voy a desatar mi caballo. oj jtuke
ja jkawuji.
desatarse. tuki.
- El caballo se desat. tuki ja
kawuji.
- El pauelo se me desat. tukta
jmojchil.
desatender. mi yochelan, mi skisa.
- Desatiende su trabajo.
mi
xyochelan ja yateli.
- Nos desatienden. mi skisawotik.
desatendido,-a. mechan.
- Nos dejan desatendidos. wa xyaa
mechanotikon.
desatento,-a. mi kelanuk sat.
desatinado,-a. mey spensar.
desatino. sonsoil.
desautorizacin. yajel eluk ja scholi.
desautorizado,-a. aji eluk ja scholi.
desautorizar. aa eluk ja scholi.

- Me desautoriz. yaa el ki ja
jcholi.
desayunarse. wai ti ba sakbel, wai
ti ba payina.
desayuno. wael ti ba payina.
desazn.
1
- mey yajbal, mi chiuk.
2
- cham skujol.
desbarajuste. wotsan.
- Su pensamiento es un desbarajuste.
wotsan ay ja spensari.
desbaratado,-a. jomta.
desbaratar. jomo.
- Desbarat el reloj. sjomo ja
relojoi.
- Desbarat un proyecto. kulan
chingar.
- Quiere desbaratarnos el proyecto
de la cooperativa. wa skana oj
skulukotik chingar ba mi oj
keuk ja jkoperatibatiki.
desbordarse. chewchuni, jelxi.
- Se desborda el ojo de agua. wa
xchewchuni ja jai ti ba satjai.
- Los delitos se desbordaron. jelxita
ja mulali.
desbravar. kajtes.
- Desbrav el caballo. skajtes ja
kawuji.
desbrozar. boyo, jama.
- Desbrozaron el ojo de agua.
sboyowe ja satjai.
- Vamos a desbrozar el camino. oj
jamtik ja beji.
descabalgar. koi ti ba kawu.
descabellado,-a. mey spensar.
descabezar. kutsu ja solomi.
- Descabezaron el rbol. skutsu ja
spimil ja tei.
descalabrar.
1
- yajbes ja solomi.
2
- ixtalaan.
descalabro. jel jodido.
257

descalificar-desconcertado

Las
enfermedades
son
descalabros. jel jodido ja chameli.
descalificar. aa eluk.
- Me descalificaron. yaa eluk ja
jderechoi.
- Descalificaron al jugador. yaa
eluk ja tan tajnumi.
descalzo,-a. mey sxanab.
descamisado.
1
- mey sku.
2
- jel ajulal sbaj, jel pobre.
descansar. jijli.
- Vamos a descansar. oj jijlikotik,
oj jijlukotik.
- Descanzar en paz. chami.
descanso. jijlel.
descarado,-a. mey skisulabil.
descargador. toluman.
descargar. tolo.
- Descarg los costales del camin.
stolo ja skoxtal ja kamyoni.
descaro. mey skisulabil.
descartar. aa el kani.
- Descarten el miedo. aawikxa el
kani ja xiweli.
descascarar. lama.
- Descascar la cebolla. slama ja
seboyai.
descendencia. intilal.
- Nuestra descendencia.
ja
kintiltiki.
descendente. wa xkoi.
- Camino descendente. wa xkoi
ja beji.
descender.
1
- koi.
- Descendi del cerro. koi ti ba
wits.
2
- snan stat.
- Descendemos de padres tojolabales.
tojolabal ja jnan jtatikoni.
3
- descender [aviones, pjaros].
stsapa ja solomi.
258

- El avin desciende. wa stsapa ja


solom ja jujpumi.
4
- descender nubes. asonbi.
- Las nubes descendieron hasta la
milpa. asonbita yoj alaj.
descendiente. intilal.
- Eres mi descendiente, mi hijo.
kintilal kunina.
descenso. wan koel.
descentralizacin. mandar ay kujtik ja
jpetsaniltiki.
descentralizado,-a. ta mandarxa ay
kujtik ja jpetsaniltiki.
descentralizar.
aa
ochuk
ba
mandarxa
ay
kujtik
ja
jpetsaniltiki.
- Debemos descentralizar la cooperativa.
tilan oj katik ochuk ba
mandarxa
ay
kujtik
ja
jpetsaniltiki.
descifrar.
kuman jun juun
mi
xchijkaji lek ja tsijbaneli.
desclavar. aa eluk ja klaboi.
descomponer. jomo.
descomponerse.
1
- jomi.
- La mquina se descompuso. jomta
ja makinai.
2
- descomponerse [luz]. nakalji.
- La luz se descompone en el arco
iris. xnakalji ja yijlabi ti ba
kintumi.
descomposicin. jomelxa, kaelxa.
descompostura. jomta.
- Descompostura del reloj. jomta ja
relojoi.
descompuesto,-a. jomta, chewan.
- El autobs est descompuesto.
jomta aktobus.
- El cerco est descompuesto.
kota chewan ja makai.
descomunal. jel tuk.
desconcertado,-a. jomta solom.

desconcertadura-descubrimiento
- Mujer desconcertada.
jomta
solom ja ixuk jawi.
desconcertadura [comiteco]. bejtsel.
desconcertar. jomo solom.
desconcertarse [comiteco]. bejtsi.
- Se me desconcert el pie.
bejtsita kok.
desconectado,-a. pilan kani.
desconectar. aa eluk ja yakil ma
alambre ti ba luz elctrica.
desconfianza. wan kumal ja skujoli.
- Tienes desconfianza. wan kumal
wakujoli.
desconfiar. mi xyaa sbaj lek sok,
wan kumal ja skujoli.
- Desconfi de nosotros. mi yaa
sbaj lek jmoktik.
- Desconfio de que cruce el ro.
wan kumal ja jkujoli oj jkutse
ja niwanjai.
desconocer. mi snaa, ala mi.
- Desconozco el tseltal. mi xnaa ja
tseltali.
- Me desconoce. mi snaa jbaj.
- Desconozco este trabajo. wa
xkala mi kulunejuk ja atel iti.
desconocido,-a.
1
- mi naubaluk sbaj.
- Es un hombre desconocido. mi
naubaluk sbaj ja winiki jawi.
2
- chayan, tukil.
- Mujer desconocida. chayan ixuk.
- Patrn desconocido.
tukil
ajwalal.
desconsolado,-a. jel wuts.
descontar. tusanbes.
- Descuenta el precio del carnero de
nuestro salario, porque muri por
culpa nuestra, nos dice el
mayordomo. wa stusanbes ja
jtsakoltiki yuj ja stsakol ja cheji
chamta yuj ja jmul kentik
xyutajotik ja mardomoi.

descontento,-a.
mi xkot skujol.
murmurar de descontento.
descorazonar. aa chinkujolanuk.
- La noticia me descorazon. yaa
chinkujolanuk ja yabalil.
descortezar. tocho ja spatik ja tei.
descoser. paka.
- Descosi la costura. spaka ja
stsisulabil.
descoyuntarse. micha.
- Se me descoyunt el brazo.
smicha ki ja jkabi.
describir. ala yabi jastal ay.
- Nos describi Guatemala. yala
kabtik jastal ay ja watimalai.
descripcin. yaljel yabi jastal ay
chikan jas.
descriptivo,-a. wa xyala yabi jastal ay
chikan jas.
descuajar. aa jaaxuk.
- Descuaj la resina. yaa jaaxuk
ja kataji.
descuartizar. kupu ja sbakteli.
- Descuartiz el puerco. skupu ja
sbaktel ja chitami.
descubierto,-a. mi musubaluk.
- La cabeza descubierta.
lom
xwololi eke ja yolomi.
- Llegu descubierto. kol olom
julyon.
descubridor,-a. ja ma wa staa chikan
jas mito naubaluk sbaj.
descubrimiento. taji chikan jas mito
naubaluk sbaj. [yujxta ay
problema. wa xyala ja Coloni taji
ja Amrica. mi xoch ba kwenta
spetsanil ja swinkil ja ba Amrica
ja matik snaata sbaj lek ja
slujmali. kechan taji ja luumi ja
ba swinkil ja ba Europa. yuxta
jachni ja spensar ja jnali. kechan
och ba skwenta ja Europa].
eurocentrismo
259

descubrir-desembocadura

descubrir.
1
- taa.
- Descubri el muslo para que el
mdico lo viera. sopo ja swexi ba
oj yile ja yechmal ja loktori.
3
- jea yi, ala yabi.
- Nos descubri su pensamiento.
yala kabtik jas xchi ja yaltsili.
4
- descubrir los dientes [por risa].
nisejin.
descubrirse. basani.
- Descbranse. basananik.
descuento. koi tusan ja stsakol jun
bolmali.
descuidado,-a. niwan skujol.
descuidar. wasa, mi syajta.
- Descuid el trabajo. swasa ja
ateli.
- Descuid mis obligaciones. mi
jyajta ja jcholi.
descuidarse. niwankujolani, yopes
abaj.
- Si te descuidas, se van a quemar
los frijoles. ta oj niwankujolanan
oj tsikuk ja cheneki.
- Se descuid en su trabajo. syopes
sbaj sok ja yateli.
descuido. mi xyaa sbaj lek.
- Trabajamos con descuido. mi
xkaa jbajtik lek sok ja
kateltiki.
desde. man, masan.
- Desde ac hasta all. man ba ili
man tiwi.
- Desde mi niez. man jchinila.
- Desde que nac. masan pojkiyon.
- Me hablaste desde lejos. man
najat jawawayon.
- Desde antes de su nacimiento.
desde ora oj pojkuki, ja yora
mito pojkuki.
- Desde ayer te estoy anhelando.
eketa wa xtaa watii.
260

- Desde hoy en adelante. waxa


kani. hoy.
- Desde lejos vamos a ver Comitn.
najatitani oj kiltik ja chonabi.
- Desde luego. jutsin, jutsila, -ni.
- Entren, desde luego. ochanik
jutsila.
- Desde luego me voy. ojni
wajkon.
desdecir. mi slaja.
- Pedro desdice a su pap. mi slaja
ja stat ja pegroi.
desdecirse. koko.
- Se desdijo del acuerdo. skoko ja
akwerdoi.
desdn. yijnajel.
desdear. ijna.
- Nos desdea. wa xyijnayotik.
desdicha. wokol.
desdichado,-a. jel wokol wa xek yuj.
- Somos desdichados.
jelxani
wokol wa xek kujtika.
desear. ok skujol, ok yuj, kana.
- Ya no deseas el calzn. mixa
xok wakujol ja tojol wexi.
- No deseas el trabajo. mi laoki
yuj ja ateli.
- Deseamos la sociedad justa. wa
xkanatik ja jlekilaltiki.
desechar. aa el kani.
- Desechamos el temor. kaatik el
kani ja xiweli.
desecho. mixa xmakuni.
- Este joven es un desecho. mixa
xmakuni ja kerem iti.
desembarazar.
aa
eluk
ja
smakulabil bej.
desembarazo.
yajel
eluk
ja
smakulabil bej.
desembocadura. ba wa xochi.
- La desembocadura del arroyo en el
rio. ba wa xoch ja ukumi ti ba
niwan ja. desembocadura.

desembocar-desfavorable
desembocar. ochi, kuxul ja.
- El arroyo desemboca en la laguna.
wa skuxu ukum ja pampa jai.
desemejante. tuk, mi lajanuk.
desempacar. aa eluk ti ba spojtsil.
desempear. tsiktes.
- Desempea su trabajo.
wa
stsiktes ja yateli.
desempeo. stsiktesjel.
desempleo. mey atel yuj ja nutsubal
kani ja atijumi.
desengrosar. tsepa.
- Voy a desengrosar el palo. oj
jtsepe ja sbokanal te.
desengrosarse. bikitaxi.
desenlace. chakta.
- Desenlace del problema. chakta
ja problemai.
desenrollar. paa.
- Se desenroll el papel. spaa ja
balan juuni.
desenrollarse. pai.
- Se desenroll el papel. pata ja
balan juuni.
desenroscar. batsa.
- Desenrosc el frasco de medicina.
sbatsa ja yetal an.
desenvainar. tasa.
- Desenvain el machete. stasa ja
smachiti.
desenvoltura. mey kixwel.
desenvolver.
1
- aa eluk ti ba spojtsil.
2
- cholo sbej.
- Nos desenvolvi sus ideas. scholo
kabtik lek sbej ja spensari.
desenvolvimiento. wanxa xwaj lek.
- El desenvolvimiento del trabajo.
wanxa xwaj lek ja ateli.
deseo. okujolal.
deseoso,-a. wa skana.
- Estamos deseosos de ayudarte.
wa xkanatikon oj jkoltayatikon.

desequilibrado,-a. mi lajanlajanuk ay ja
spensari.
desequilibrio.
mi lajanlajanuk.
equilibrio.
desercin. jipji kani.
desertar. jipa kani.
desrtico,-a.
takin kinal, chayan
kinal.
desertor. ja ma wa sjipa kani.
desesperacin.
jel ja spensari.
desesperado.
- Con desesperacin buscamos un
pedazo de tierra.
jel ja
jpensartikoni wa xleatikon ba
oj jtatikona xen jluumtikon, jel
xok jkujoltikon oj jta xen
jluumtikon.
desesperado,-a. kelan.
- Estamos desesperados. kantik
kelan.
desesperanza.
jel
ja
spensari.
desesperacin, desesperado.
desesperanzar. aa tristeaxuk.
desesperar. aa posenajuk.
- Esa ladina me desespera. wa xyaa
posenajukon ja men xinani.
desesperarse. tristeaxi, kan kelan.
- Me desespero por ver que no tiene
ganas de trabajar. kanyon kelan
yajni xkila mi xkanxi yuj ja
ateli.
desestimar. mi skisa.
- Por qu nos desestimas? jas yuj
mi xakisawotikon.
desfalcar. japa, elkan.
desfalco. sjapjel, elkanel.
desfallecer. chak yip, tup yik.
desfallecido,-a. chakta yip, tupta yik.
desfallecimiento. chakel yip, tupel
yik.
desfavorable. wa skulan yi malo.
- El viento nos es desfavorable. wa
skulan kitik malo ja iki.
261

desfavorecer-deshumanizar

desfavorecer. kulan yi.


- El comerciante nos desfavorece.
wa skulan kitik ja negosyoanum.
desfigurar. aa lochlanuk.
desfiladero. ja slatsanil ja beji.
desfilar. bejyi tsalan.
desfile. wan bejyel tsalan. [jitsan
ixuk winik ma ja kakanum
jumasa tsalan wa xbejyiye ba
oj iljuke. jach kajyelxa ti ba
chonab ta ay jun kin].
desgajar. jecha.
- Desgaj una rama. sjecha jun
skabte.
desgarrado,-a. loan, pojan.
- Mi camisa est desgarrada.
loanxa ja jkui.
- Su calzn est muy desgarrado.
loan chian ja swexi.
- Tiene el pantaln desgarrado.
pojan ja swexi.
desgarrar. chia, xeta.
- Desgarr la tela. schia ja
kuutsi.
- Desgarr el papel. sxeta ja
juuni.
desgarrarse [pero no en la costura].
chii.
- Se me desgarr la camisa. chita
jku.
desgastado,-a [ropa]. lapubal.
- Calzn desgastado. lapubalxa ja
wexali.
desgracia. wokol.
- Nuestras desgracias.
ja
jwokoltiki.
desgraciado,-a. jel ajulal sbaj.
- Desgraciado de m! jel ajulal
jbaj.
- Desgraciado! lajana sok ja
tsii.
desgraciar. ixtalaan.
- Desgraci a la muchacha.
262

yixtalaan ja akixi.
desgranador. kutub ixim, grampa.
- Desgranador de maz [hecho de
un olote chamuscado]. kuchbakal.
desgranar. kutu, kutwani.
- Desgran el maz. skutu ja
iximi.
- Estamos desgranando. wantik
kutwanel.
desgreado,-a.
wots,
wotsan, mi
jixubaluk.
- Estoy desgreado. wotsan ja
keni.
deshacer. jomo.
- Deshizo la cooperativa. sjomo ja
koperatiba.
deshecho,-a. kochan.
- Deshecho me voy a acostar porque
camin todo el da. kochan oj
wajkon ba jchat. bejyiyon
snajtil ja kakui.
desheredar. aa eluk ja sdote.
- El pap deshered a su hija. yaa
eluk ja sdote ja yunin ixuk ja
tatali.
deshidratarse. chami yuj takin sti,
chak kak ja skwerpo, takji.
- Me deshidrat. chak kak ja
jkwerpo.
deshincar. sopo.
- Deshinqu la horqueta. jsopo ja
tsaptei.
deshonesto,-a. mi tojuk.
- Conducta deshonesta. mi tojuk ja
smodoi.
deshonra. kixol.
deshonrar. ixtalaan.
- Ese hombre deshonr a la
muchacha. yixtalaan ja akix ja
winik jawi.
deshumanizar. elkan ja yaltsili.
- Quieren deshumanizarnos. wa
skanawe
oj
yelkuk
ja

desierto-desleal
kaltsiltiki. [najtiknajtik jach wa
skulan ja ba yoj snajtsil
lutwanel].
desierto. takin kinal, chayan luwar.
desierto,-a. kan chaban.
- La ciudad est desierta. kan
chaban ja chonabi.
designacin. tsaji, chol.
- Designacin de la autoridad. tsaji
ja ma ay yatel.
- Ya tiene su designacin. ayxa
schol.
designar.
1
- tsaa, cholan.
- La comunidad designa a la
autoridad. wa stsaa ja ma ay
yatel ja komoni.
Designamos
a
nuestras
autoridades. jcholantik ja matik
ay yatel kujtiki.
2
- ala.
- Vamos a designar los nombres de
las partes de nuestro cuerpo. oj
kaltik ja sbiil ja jbakteltiki.
designio. tikan.
- Tiene malos designos. mi lekuk ja
stikani.
desigual. mi lajanuk, mi parejouk.
- Somos desiguales.
mi
lajanukotik.
desilusionar. ek skujol, chay akujol.
- No me desilusionas. mi xek
jkujol yuj ja weni.
- No te desilusiones de m. mok
schayon akujoli.
- Me siento desilusionado. wa
xkomo jbaj.
desinfeccin. milji ja microbio ja it mi
xmakuni kujtiki.
desinfectante. jun tike an wa smila ja
microbio ja it mi xmakuni
kujtiki.

desinfectar. mila ja microbio ja it mi


xmakuni kujtiki. [ta oj jtsantik ja
jai ba 20 minuto oj jmiltik ja
microbio ja ba mi lekuki. tilan
oj loklonuk ja jai].
desinflamar. tojbes jun yajbel ma jun
wotan.
desinflado,a. potsan.
- La pelota est desinflada. potsan
eke ja pelotai.
desinflar. aa kan potsan.
- Desinfl la pelota. yaa kan
potsan eke ja pelotai.
desintegracin. jomji. desintegrar.
desintegrar. jomo.
- Quiere desintegrar la organizacin.
wa skana oj sjom ja tsomani.
desinters.
1
- yajel sbaj ba slekil ja smoji
anima wokol.
- Vamos a servir a la comunidad con
desinters. oj ka jbajtik ba oj
katelta ja jkomontiki anima wa
xek wokol.
2
- mi xkanxi yuj.
- Muestra desinters en el trabajo.
mi xkanxi yuj ja ateli.
desinteresado,-a. mi tutuk.
desinteresarse. mixa xkanxi yuj.
desistir. aa kane, akta kani, yopes
abaj, yopin abaj.
- Desisti de persuadirme. yaawon
kane yuj ja wa smonowa.
- Desistiremos de persuadirte. oj
kaktayatikon kani yuj ja
wa
xmonowatikon.
- Desisti de nuestra lucha. syopes
sbaj ti ba jluchatik.
deslavar.
1
- aa chayuk yelaw.
2
- sboyo ja, jema.
deslave. sboyjel ja, jemel.
desleal. wa sjipa kani ja smoji.
263

deslealtad-desnaturalizar

- No vamos a ser desleales contigo.


mi oj jipatikon kani.
deslealtad. ja smodo ja ma wa sjipa
kani ja smoji.
deslindador. pilaluum.
deslindar. jea ba wa xkan ja mojoni
/ pojani.
- El ingeniero deslind nuestro ejido.
sjea kitik ja pilaluumi ba wa
xkan ja smojon ja jkolonyatiki.
deslinde. jeji ba wa xaji kulan ja
mojoni / pojani
deslizarse. nexpuji.
- El pizarrn se va a deslizar. oj
nexpujuk ja pisaroni.
deslumbrante. jel sak.
- Muchas cosas deslumbrantes.
sakkoskos.
deslumbrar. aa tupuk ja sati, jomo ja
yolomi.
- El sol me deslumbr. yaa tupuk
ja jsat ja kakui.
- El patrn quiere deslumbrarnos.
wa skana oj sjom ja kolomtik ja
ajwalali.
desmn. jelxita, mi lekuk ja smodoi.
desmanchar. jia.
desmantelar. jema.
- Desmantelamos la casa. jematik
ja naitsi.
desmayarse. tup yik.
- Me desmay. tup kik.
desmayo. tupta yik, tupel yik.
desmedido,-a. jelxita.
desmejorarse. pegorbi.
- La herida se desmejor.
pegorbita ja yajbeli.
desmembrar. piltalaan.
- Quiere desmembrar nuestra tierra.
wa skana oj spiltalauk ja
jluumtiki.
desmentir.
1
- jaka sti yuj ja wa slea abal.
264

- Desmentimos al ingeniero.
jakatikon sti ja pilaluumi yuj ja
wa slea abal.
2
- mi slaja sbaj.
- Su conducta desmiente sus
palabras bonitas. mi slaja sbaj ja
smodo sok ja tsamal sloili.
desmenuzar. 1- tocho.
- Desmenuz la panela. stocho ja
askali.
2
- kela lek.
- Vamos a desmenuzar el problema.
oj jkeltik lek ja problemai.
desmilitarizar. aa eluk ja kakanumi.
desmontar.
1
- waj loxnel.
- No se debe desmontar en la orilla
de la laguna. mey orden oj waj
loxnel ti ba sti pampa jai.
2
- jema ja witsi ba oj kan lajan
kinal.
3
- pojo jun makina ti ba xen
yaman.
desmonte.
1
- loxnel.
2
- loxubal luum.
3
- ba wa xjemxi jun wits.
desmoralizar.
1
- jomo ja skostumbrei.
2
- aa chinkujolanuk.
desmoronarse. wachwuni, wach- alji.
- Se desmorona el rbol [al pisarlo].
wa xwachwuni ja tei.
desmovilizar. jeka ja kakanumi ti ba
snaj. chakta ja kakaneli.
desnaturalizado,-a. jel pyero ja smodoi.
desnaturalizar.
1
- aa eluk ja sderecho jun
swinkil mejiko.
2
- pegorbes, soko sok ja.
- No queremos desnaturalizar el
carcter de nuestros hijos. mi
xkana oj jpegorbestik ja yaltsil

desnivel-desovillar

ja kuntikiltiki.
- Desnaturaliz el aguardiente.
soko sok ja ja snichimdyosi.
desnivel. mi lajanuk kinal.
- Paso a desnivel. bej yibel jun
kate.
desnudar. tuxanbes.
- El mdico quiso que me desnudara.
skana ja loktori oj jtuxanbes
jbaj.
desnudarse. basani, basarinaxi.
- Desndense. basananik.
- Me desnud. basarinaxiyonta.
desnudez. sbasanil, staxanil.
- Mi desnudez. ja sbasanil ja
keni.
desnudo,-a.
basan,
basarin,
baskarin, mey sku.
- Estoy desnudo. basanon.
- Ests desnudo. mey waku.
- Desnudo por completo y sentado.
tuxan.
desnutricin. jun tike chamel yuj ja wa
skana wael.
desnutrido. mey yip yuj ja mey swael.
desnutrirse. chak yip yuj ja mey wael.
- Si no conseguimos maz vamos a
desnutrirnos. ta mi oj jta kiximtik
oj chak ja kiptiki.
desobedecer. koko, mi skuan.
- Desobedeci al mandamiento de la
comunidad. skoko ja smandar ja
komoni.
- Tu hijo desobedece. mi skuan ja
wawunini.
desobediencia. ba mi xkuaji.
desobediente. mi skuan.
- Eres desobediente. mi xakuan.
desocupado,-a.
1
- jochan.
- Un terreno desocupado sin dueo.
jun jochan luum ba mey swinkil.
2
- mey atel.

- Estamos desocupados. mey


kateltik.
desolar. jomtalaan. asolar.
desollado,-a. chilan.
- Tengo los pies desollados. chilan ja
koki.
desolladura. chilan, patsel.
- Tiene una desolladura grande en el
muslo. chilan lek ja yechmali.
desollar. patsa.
desollarse. chilanaxi, patsi.
- Se desoll mucho al caer en la roca.
jel tsats chilanaxi yaj mok ti ba
ton.
desorden. problema, mi cholanuk lek.
- Nuestra comunidad est en
desorden. ay problema ti ba
jkomontikon.
- Las ollas estn en desorden. mi
cholanuk lek ja oxom jumasai.
desordenado,-a. kurik.
- Su casa est muy desordenada. jel
kurik ja ba yojol ja snaji.
desordenarse. kurikaxi, kurikbi.
- Se desorden su casa porque se
enferm. kurikbi ja ba yojol ja
snaji yuj ja ko chamel.
desorganizado,-a. mi cholubaluk lek ja
jkomontiki.
- El trabajo colectivo est
desorganizado. mi lajubaluk lek ja
ixuk winiki ti ba komon ateli.
desorganizar. jomo ja yolomi.
- Desorganiz la comunidad. sjomo
ja yolom ja jkomontiki.
desorientar. aa uchpijuk.
- Nos desorient. yaa uchpijuk ja
jpensartiki.
desorientarse. uchpiji.
- Su pensamiento se desorient.
uchpijita spensar.
desovillar. paa.
- Desovill el hilo. spaa ja balan
265

desovillarse-despeinado

tsokob.
desovillarse. pai.
despacio. takaltakal.
despachar.
1
- jeka.
- Despach una carta. sjeka jun
juun.
2
- chono.
- Todava no nos despacharon. mito
schono kitikon.
3
- chak skuluk.
- Ya voy a despachar el trabajo.
ojxa chak jkuluk ja kateli.
despacho.
1
- jun tike oficina.
2
- jekwanel.
3
- chonwanel.
4
- rason.
despachurrar. latsa.
- La roca me despachurr la mano.
slatsa ja jkab ja toni.
desparejo,-a. mi parejouk, mi lajan
lajanuk.
desparramar. lumtsin, lumtsinani.
- Desparram el contenido de la
cubeta. slumtsin ke ja sbaal
ja baldei.
- Est desparramado.
wan
lumtsinanel.
despectivo,-a. mi skisa.
- Nos hace muecas despectivas. wa
schumu ja stii ba oj kiltik mi
skisawotik.
despecho.
1
- tajkita.
- Le peg por despecho. smaka
yuj ja tajkita.
2
- a despecho. anima.
- Se cas a despecho de su pap.
nupanita a nima mi skana ja
stati.
despedazado,-a. xetan.
- Su finca qued despedazada. kan
266

xetan ja spinkai.
despedazador,-a.
tochuman,
tochwanum, wochuman.
despedazar.
1
- koktalaan, tocho, wocho.
- Despedaz la caa. skoktalaan
ja kaemi.
- Despedaz un terrn con el
azadn. stocho jun penka luum
sok yasadon.
- Despedazla cazuelita. swocho ja
seki.
2
- pila.
- Despedaz nuestro ejido. spila
kani ja sluum ja jkolonyatiki.
despedir.
1
- kuman kani, aa wajuk.
- Me desped de t. ti jkumana
kani.
- Despidi a toda la gente. ti chak
skumuk kan ja kristyanoi.
- No me van a despedir? mi ma
oj awa wajkonex.
2
- despedir [trabajadores]. nutsu.
- El patrn nos despidi.
snutsuwotikon ja ajwalali.
3
- despedir luz intermitente. lipluni.
- Mi foco despide luz intermitente.
wa xlipluni ja kajlubi.
despegar. kei, sijpan, sijpun.
- El avin despega. wa xkei ja
jujpumi.
- Se me despeg la correa del
sombrero. sijpun sbaj ja yakil ja
jpisolomi.
despeinado,-a. mi jixubaluk, patsan
eke, patskinxta, schetanal ja
yolomi, wots, wotsan.
- Estoy despeinado. mi jixubalukon.
- Ests despeinada. patsan eke
wawolomi.
- Est despeinado. schetanal ja
solomi.

despeinarse-desplegar
- Estamos despeinadas. wotsan ay
ja kolomtiki.
despeinarse.
chetaxi ja yolomi,
chetbi ja yolomi.
despejado,-a. leman.
- El cielo est despejado. lemanxa
ja satkinali.
despejarse. lemanaxi, lemxi.
- Se despej el tiempo. lemxita ja
satkinali
despeluznante. wa sxiwta.
- Cuento despeluznante.
wa
sxiwtayotikon
ja
loili.
despeluznante.
despellejar. patsa.
despensa. jun tike tsulub ba wa
snolo ja swaeli ti ba yoj naits.
despeadero. sean wits.
despear. koltsin.
- Voy a despear una roca. oj
jkoltsuk jun ton.
despearse. kololi, lospiji.
- Una roca se despe del peasco.
lospiji jun ton ti ba patak.
desperdiciar. chaka awi lom kikinal.
- Desperdici el maz. schaka yi
lom kikinal ja yiximi.
desperdicio. tsulul, sulul [regional].
- Puro desperdicio. lom tsulul.
desperfecto. mixa xbejyi lek, lek
tusan.
- El reloj sufre algunos desperfectos.
mixa xbejyi lek ja relojoi.
- El desperfecto de la tela. lek
tusan ja kuutsi.
despertador. yujkesnanum. [jun tike
relojo ay stsinin ba oj
syujkesotik chikan jas ora wa
xkanatik].
despertar. sakwi, yujkes, yujkesnani.
- Despertamos bien temprano.
sajto lek sakwitikon.
- No me despiertes.
mok

ayujkeson.
- Ya despert. yujkesnaniyonta.
despiadado,-a. mey syajal skujol.
despierto,-a.
1
- sakan skujol.
- No duermo estoy despierto. mi
lawayon sakanto jkujol.
2
- akax.
- Muchacho despierto. akax ja
keremi.
3
- kelan jakan.
- Estar despierto para que el coyote
no mate las gallinas. kelan jakan
oj ajyukon ba mi oj smil ja mut
ja okili.
despilfarrador,-a. kambalach [regional].
despilfarrar. chaka awi lom kikinal,
ixtalaan ele.
- Despilfarr su dinero. schaka yi
lom kikinal ja stakini.
- Despilfarr mi dinero. kixtalaan
ele ja jtakini.
despilfarrarse.
kambalachaxi
[regional].
despilfarro. kambalachaxel [regional].
despintarse. chay yelaw.
- El pantaln se me despint. chayta
yelaw ja jpantaloni.
despistar. aa chay sbej.
- El venado despist a los perros.
yaa chay sbej ja tsi ja kujlal
cheji.
despistarse. jom solom.
- Me despist. jomta kolom.
desplanchado,-a. tsuman, wotsan.
- Tengo la falda desplanchada.
tsuman yaman ja junai.
- Su blusa est desplanchada. wotsan
ay ja skui.
desplazar. jitsa.
desplegar. licha.
- Depleg el petate. slicha ja popi.
- Despleg mucha astucia. jel sjea
267

desplegarse-despus

yakaxil.
desplegarse. xantikan wajye
- Vamos a desplegarnos en el monte.
xantikan oj wajtik ja ba yoj
kul.
despliegue. sjejel.
- Despliegue de astucia. sjejel ja
yakaxili.
desplomar. jema.
desplomarse. jemi, jini, kololi.
- Se desplom la tierra. jemta
luum.
- Se desplom la roca. kololita ja
toni.
desplumado. wujan destripado
- Desplumado en el pescuezo.
axnuk, basanuk.
despoblado, a. jipan kani jun luwar.
despojar. elkan.
- Nos despojaron de nuestras tierras.
yelkan kitik ja jluumtiki.
despojo. elkanel.
despojos.
1
- chamwinik.
Enterraron
sus
despojos.
smukuwe ja chamwiniki.
2
- Despojos de la comida. skoy
wael.
desportillado,-a. xelan.
desportillar. xela.
- Desportill la olla. sxela ja
oxomi.
desportillarse. tsijti.
- El borde del cajete se ha
desportillado. tsijtelxa ja sti ja
seki.
desposarse. nupani.
- Ya se desposaron. nupaniyeta.
desposeer. bajan.
- El gobierno nos desposey de las
tierras. sbajan ja jluumtik ja
mandaranumi / gobyernoi.
dspota. mandaranum.
268

desptico,-a. sbaj mandaranum.


despotismo. ja smodo ja mandaranumi,
lom mandaranel.
despreciable. kenaben, wa xkenaxi.
despreciar. ijna, kena.
- Nos desprecia. wa xyijnayotik.
- Nos despreci. skenayotik.
desprecio. kenaji.
- Nos hacen el despreci de no
aprender nuestro idioma. wa
lakenajitik yuj ja mi snebawe
ja jkumaltiki.
desprenderse.
1
- sopi.
- Se desprendi el estuche del
lapicero. sopta snaj ja lapiseroi.
2
- chikan.
- De su conducta se desprende que
nos respeta. chikanxa ja smodoi
wa skisawotiki.
despreocupado,-a. niwan skujol.
despreocuparse. niwankujolani.
- No te despreocupes.
mok
niwankujolanan.
desprestigiar. tajba.
A
dnde
va
para
desprestigiarnos? ba wa xwaja oj
stajbayotik.
desproporcionado,-a. mi slaja sbaj.
- El aumento de los precios de las
mercancias es desproporcionado al
aumento de nuestro sueldo. wa
xkei ja stsakol ja bolmal
jumasai. mixa slaja sbaj sok ja
jastal wa xkei ja jtsakoltiki.
desprovisto,-a. mi jas ay yioj.
despus. tsaan, chak, chakta,
manto, ti ek....masa, yajni
xchak.
- Comer despus. tsaanxta oj
wauk.
- Llegar ms despus. tsaanto oj
jakuk.

despulpadora de caf-destino
- Nos juntaremos ms despus.
mas tsaan oj jtsom jbajtik.
- Despus de la comida voy a
Comitn. chak ja wael oj
chonabanukon.
- Despus de la comida fuimos a
trabajar. chakta wakotik wajtik
atel.
- Despus de un ao se re con l.
manto wa xek jun jabil tito wa
stseni soka.
- Despus de dos aos. ti ek
chab jabil masa.
- Te duele despus de la comida?
wan ma xyajbi yajni xchak
waani.
despulpadora de caf. sjuchulabil
kajpe.
despulpar el caf. juchu ja kajpei.
destacado,-a. naubal sbaj lek.
- Es un mdico destacado. naubal
sbaj lek ja loktor jawi.
destacamento. kole kakanum.
destacarse. jelxi sok.
- Quiere destacarse en el trabajo.
wa skana oj jelxuk sok ja
yateli.
destajo. ba wa staregaan ja ateli.
- Trabajamos al destajo en la finca.
staregaanotik ja kateltiki ti ba
pinka.
destalonar. tocho.
- El ayudante destalon un boleto.
stocho jun libe juun
ja
koltanumi.
destapado,-a. jolan, jaman.
- Mi hermanito qued destapado
porque su cobija cay. jolan kani ja
kijtsini yuj ja mokta schamara.
- La fanta est destapada. jamanxa
ja pantai.
destapador. sjamulabil.
destapar. jama.

- Destap la olla. sjama ja oxomi.


destartalado,-a. jomelxa, kaelxa.
- Casa destartalada. kaelxa ja
naitsi.
destazar. kupu ja sbakteli.
- Destaz el ganado. skupu ja
sbaktel ja wakaxi.
destellar. jel lijpi.
desterrar. nutsu.
- El gobierno te va a desterrar de
Mxico. oj snutsa ja gobyernoi
ba oj elan ti ba mejiko.
destetar. aa eluk wamixi.
- La mam destet a su nene. yaa
eluk ja smix ti ba yalats ja
nanali.
destierro. jun tike kastigo ba wa
xnutsji ja mulanumi ba oj eluk ti
ba mejiko.
destilar. aa asonaxuk jun yalel.
[jachuk wa skulan ti ba skulajel
trago].
- Agua destilada. jaaxita ja asoni.
destinacin. ba wa xwaji.
- El Coln sale con destinacin a
Mxico. wa xwaj man ba mejiko ja
koloni.
destinar. aa kani, tujpin.
- Destin este dinero para comprar
maz. yaa kani ja takin iti ba oj
sman ixim.
- Se lo destin que muriera. tujpiji
ba oj chamuk.
destinatario,-a. ja ma wa xyiaj chikan
jas jekjita.
- El comisariado es el destinatario de
esta carta. jekjita ja juun iti ba
oj yi ja ma ay yateli.
destino.
1
- chol.
- El destino de agricultor. ja schol ja
alajanumi.
2
- ba wa xwaji.
269

destituir-desvergonzarse
- El autobs sale con destino a
Tuxtla. wa xwaj ba tustala ja
aktobusi.
3
- tujpiji.
- Nuestro destino es luchar.
tujpijitik ba oj jkultik luchar.
destituir. nutsu.
- La comunidad destituy a los
maestros. snutsu ja mayestro
jumasa ja komoni.
destornillar. batsa.
- Destornill el tornillo. sbatsa ja
torniyoi.
destoserse. jajba abaj.
- Se destos mucho. jel sjajba
sbaj.
destreza. yarechoil, yarechoalil.
- Por su destreza sabe cargar ms.
yuj ja yarechoalil mas wa skuchu
ja yijkatsi.
destripada y desplumada [gallina].
wujan.
- La gallina est destripada.
wujanxa ja muti.
destripar. aa eluk ja schanlukumi.
- Destrip el puerco. yaa eluk ja
schanlukum ja chitami.
destrozar. xeta.
destruccin. sjomjelal.
- La destruccin es muy grande por
el temblor. jel niwan ja sjomjelali
yuj ja kitkini.
destructor,-a. jomwanum.
- Destructor [clase de brujo].
chakwanum. [regional].
destruir. chaya ele, aa chayuk
snajel, jomo.
- No me va a destruir. mi oj
schayon ele.
- Me va a destruir. oj ya chayuk
jnajel.
- Destruy la casa. sjomo ja
naitsi.
270

desunin. mi junitauk.
desunir. pila.
- Desuni la comunidad. spila ja
jkomontiki.
desusado,-a. jel tuk.
desuso. pokoxa.
desvanecerse. asonaxi.
- El valle se desvanece en las nubes.
wa xasonaxi ja lomani.
desvelar. mi xyakta oj wayuk.
- El caf nos desvela. mi xyakta
oj waykotik ja kajpei.
desvelarse. mi wayi.
- La mam se desvela para cuidar a
su hija enferma. mi wayi ja nanali
ba oj stalna ja chamum yunin
ixuki.
desventaja. smaloil.
- Esta milpa tiene muy buena tierra,
slo tiene la desventaja que est muy
lejos. jel lek ja sluum ja alaj iti
kechan ay smaloil, jel najat
kani.
desventajoso,-a. ay smaloil.
- El trabajo es desventajoso porque
el salario es muy bajo. ay smaloil
ja ganaranel iti, yuj ja jel koel ja
jtsakoltiki.
desventura. wokol, desgrasya
desventurado,-a. jel ajulal sbaj.
- Una mam desventurada. jel
ajulal sbaj ja nanali.
desvergonzado,-a. manyoso,-a.
- Mujer desvergonzada. manyosa
ixuk.
desvergenza. mi xcham skujol.
- Nos engaa con la mayor
desvergenza. mini xcham skujola
ba oj slolayotiki.
desvergonzarse. mi yajna sbaj.
- Tengo que desvergonzarme para
pedirle ayuda al patrn. tilan mi oj
kajna jbaj ba oj jkan yi ja

desvestirse-determinar
ajwalali ba oj skoltayon.
desvestirse. sopo.
- Me voy a desvestir. oj jsop kani.
desviacin. mas joy.
- Este camino hace una desviacin.
mas joy ja bej iti.
desviarse. joyaxi, joybi, joybani.
- El camino se desvi. joybita ja
beji.
- Se desvi el camino. joybani ja
ba beji.
desvincular. aa eluk.
- Vamos a desvincular nuestra casa.
oj katik eluk ja jnajtiki [ja ba
snaj ja jnan jtatiki].
desvincularse. pila abaj.
- Cuando nos desvinculamos, nadie
cuida nuestras casas. ja wa xpila
jbajtiki ja mi ma xyila ja jas
jbajtiki.
desvo. desbiyo, skab bej, tisera,
sete bej.
- Nos encontramos en el desvo.
jtaa jbajtikon ti ba tisera.
detallar. ala yabi takaltakal.
- Nos detalla el cuento. takaltakal
wa xyala kabtik ja loili.
detalle. takaltakal.
- Nos lo explic con detalles.
takaltakal scholo kabtik lek
sbej.
- No conozc los detalles del
accidente. mi xnaa lek jastal
ekta ja desgrasyai.
- Los detalles de la construccin de
la casa. spetsanil lado ti ba
skulajel ja naitsi.
detallista. ja ma wa schono kechan
tusan.
detener.
1
- tejka.
- Me detuvo en su casa. stejkayon
ti ba snaj.

- aa ochuk preso, lutu ba


preso, yama.
- Te vamos a detener. oj katikon
ochan preso.
- Me detuvo. slutuwon ba preso.
- Detuvieron el asesino. syamawe
ja milwanumi.
3
- maka sbej.
- Detuvieron el ro. smakawe sbej
ja niwan jai.
4
- ay yioj.
- El finquero detiene nuestra tierra.
ay yioj ja jluumtik ja ajwalali.
detenerse. tejkaji.
- Me detuve en la mitad del camino.
tejkajiyon ba snalan bej.
detenidamente. lek.
- Vamos a estudiar este libro
detenidamente. oj jnebtik lek ja
juun iti.
detenido,-a. lutan, presoanum.
- En la crcel hay dos detenidos.
lutan kani chawanexa ti ba yoj
preso.
detentador,-a. ja ma wa snolo chikan
jas mi sbajuk ja jawi.
detentar. nolo chikan jas mi abajuk ja
jawi.
detergente. jabon polbo.
deteriorar. pegorbes.
deterioro. pegoraxita.
-El deterioro del suelo. pegoraxita
ja luumi.
determinado,-a. arecho, arechoil.
- Es un hombre muy determinado. jel
arecho ja winiki.
- Casa determinada. snajtsil.
- Da determinado. skakuil.
- Lugar determinado. sluwaril.
determinar. aa kulan.
- Vamos a determinar el precio de los
huevos. oj katik kulan ja stsakol
ja nolobi.
271

detestable-da

- Determin el da. yaa kulan ja


skakuil.
detestable. jelxa malo.
detestar. korajaan.
- Me detesta. wa skorajaanon.
detonador. akuman bojtuk.
detonar. aa bojtuk.
- Deton el cohete. yaa bojtuk ja
sibaki.
detrs. pat, snej.
- Detrs del cerco. pat maka.
- Detrs de nosotros. jpatiktik.
- Estamos detrs de todos los
dems. snejotik.
detrimento. dao.
deuda. jel, jelal, slokol.
- Pag su deuda. stupu ja sjeli.
- Te voy a pagar la deuda. oj ka
awi slokol.
deudo,-a. mojaljel.
deudor,-a. jeluman, majanum, majum
takin, majuman.
devaluacin. wa xkoi ja jtakintiki yuj
ja wa xkei ja stsakol ja bolmal
jumasa cha jachni ja jtsakoltiki.
inflacin.
devaluar. aa kouk ja jtakintiki.
devaluacin.
devanar. bala.
- Devan el hilo. sbala ja
tsokobi.
devastar. jomo, jomtalaan.
devocin. yajel sbaj sok yajni wa
skuman dyos.
devocionario. juun ba reso.
devolver.
1
- aa kumxuk, aa pax yi, aa
paxuk, sutu yi.
- Me lo devolvi.
yaa ki
kumxuk.
- Me devolvi el tambor. sutu ki ja
jwajabi.
2
- devolver el prestamo. aa yi ja
272

slokoli.
- Te devolver el prestamo. oj ka
awi ja slokoli.
- Me devolvi el maz prestado. yaa
ki slokol ja iximi.
devorar. jomo, kuxtalaan.
- El fuego devor nuestra casa.
sjomo ja jnajtik ja kaki.
- El coyote devor los carneros.
skuxtalaan ja chej jumasa ja
okili.
devoto.
1
- jel skana reso.
- Su mam es muy devota. jel
skana reso ja snani.
2
- mero.
- Es un compaero devoto. mero
moj yena.
D.F. Distrito Federal. ja sbiil ja niwan
chonab mejiko, yuj ja mi sbajuk
ja ba mini jun estado.
da.
1
- kaku, kakuj, kauj, yajtab.
- Este da. ja yan kaku.
- Hace muchos das. ayxa lek
kaku.
-Qu da? jas kakujil.
- Siembra el 10 de enero. wa
stsunu ba lajune yajtab enero.
- Da de hoy. yan kaku.
2
- da determinado.
skakuil,
skaujil, mero kaku.
- Ya est cerca el da determinado.
mojanxa skakuil.
- Ya lleg el da determinado. julta
ja mero kakui. fijo.
3
- da siguiente. xel kaku.
- El da siguiente vamos a Tuxtla.
xel kaku oj wajtik ba tustala.
4
- da y noche. kaku akwal.
- Das cortos. jelxa kom yok ja
kakui.
- Das largos.
najat yok ja

diabetes-diario
kakui.
- buenos das. san, saan, san.
- cada tercer da. chabe chabe.
- El da antes de tu salida.
kechanxta [jaman] ja kaku iti
ojxa wajan jechel.
Qu da es? jas yajtab ja yani.
- Todos los das. kaku kaku.
diabetes. jun tike chamel. tolabida
takin sti. wa xchak ja yipi. [ay
syajnal ti ba loktor].
diabtico,-a. sbaj diabetes.
diablo. pukuj. [jach wa xalxi, yujxta
pukuj ja ba jkumaltiki, diablo ja
ba kastiyai. mi nabenuk ta lajan
junxta ja chawanile].
diablico,-a. sbaj pukuj ma diablo.
dicono. jun tike pagre. [yujxta ta wa
skana oj nupanuke].
difano,-a. yaax.
- Agua difana. yaax ja.
diagnosticar. ila ja chamumi ba oj
ana sbaj ja schameli.
diagnstico,-a. wa xilji ja chamumi ba
oj najuk sbaj ja schameli.
diagonal. jun jachan raya wa skutsu
jun tsikan chikin man chikin.
dialctico,-a. jun tike pensar wa sjea
kitik mi stuchiluk mini jasa. ay
smoj chikan jas. wa skronta
sbaje, wa skolta sbaje ba oj
sta ja yajkachili. ti oj cha
keuk yajkachil ja skrontajel
sok ja skoltajel. jachni wa xwaji
ba chikan jas lado, kaku kaku,
jabil jabil.
dialecto. ja smodo ja kumaneli ti ba
jun chin kole. ja jastal ja
skumal ja swinkil chonab jani
jun dialecto ba kastiya. ja
jkumaltiki mi jauk dialecto.
kechan ti ba yoj jkumaltik ayni
tusan lajan sok dialecto.
ja
5
6

skumal ja swinkil soleda jani


dialecto. wa xyalawe kejkani mi
xyalawe keni. yujxta mixa ayuk
jitsan kumal tukxa yenle.
kechan kela awilex. jitsan majke
wa xyalawe ja jnali ja jkumaltik
mi jauk idioma kechan dialecto
yena. jach wa xyalawe yuj ja mi
snaawe kinal. mi skisawotiki. mi
skanawe
oj
sneb-e
ja
jkumaltiki ba oj yab lek sbej ja
tojolabali. ja ba slechanal
jluumtik ba tojolabal mi
yocheluk baa oj wajtik oj
jkabtik ja skumal ja jmojtik ja
ba wits cha ba kixin kinal. ja
yuj meyuk mero dialecto, kechan
chaboxe kumal tukxa ja ba
jujune luwar. ja kumal jawi wa
xkalatik regional.
dialogar. kuman abajik.
- Vamos a dialogar. oj jkum
jbajtik.
dilogo. skumajel sbaje.
diamante. jun tsamal ton lajan sok
tsatsal espejo yena.
dimetro del crculo. raya ba snalan
setan.
diariamente.
jechejechel, kaku
kaku.
Me
ayuda
diariamente.
jechejechel wa skoltayon.
diario (1). jun tike juun wa stojbese
jechejechel ba oj yal kabtik
jastal wa xwaji ja ba luumkinali.
- Diario Oficial. ja sbiil ja juuni
wa stojbese ti ba gobyerno. ti
ba juun jawi wa xoch ja
yajkachil ordeni. ja ajyii yala
kabtik ja juun iti ta ayxa ka
dotasyon, ma amplasyon, ma
resoluksyon presidensyal ba
chikan jas kolonya.
273

diario-diez

diario,-a (2).
jechejechel, kaku
kaku.
diarrea. ek lukum.
dibujante. bonuman.
dibujar. bono, boni.
- Vamos a dibujar un hombre en el
pizarrn. oj jbontik jun winik ti
ba pisaron.
- Estoy dibujando. wanon bonel.
dibujo. bonubal senya.
diccionario.
bomakumal. ja ba
gobierno ja ba tustala wa
xyalawe, sleulabil ba stojolil
kumal tojol-abal.
diciembre. disyembre.
dictador.
mandaranum. rgimen
dictatorial.
dictadura. ba wa skulan mandar jun
niwan mandaranum.
- Dictadura del proletariado. ba wa
skulan mandar ja ibelanum ba
mixa oj keuk ja yip ja
ixtalanumi sok ba mixa oj
keuk ja spensar ja ixtalanumi.
ja stikan ja lucha iti ba oj ajyuk
ja jlekilaltiki. clase social
sociedad sin clases. yujxta ayto
problema. jitsan ja ibelanum ja
ba chonabi mi snaawe lek ja
jastal oj jlaj jbajtik yuj ja lajan
lajan aytiki. ja yuj jitsan majke
wa spila sbajei. ayto pilan abal
kumal. ta wa stsomo sbaje ja
atijumi, ti wa skea jun
mandaranum
yoj
snalane,
mandar ay yuj ja atijumi.
dictar. ala ba oj stsijba ja tuki.
dictatorial. sbaj mandaranum.
dicha. jlekilaltik.
- La dicha no se regala, slo unidos
la alcanzamos. mi xkebxi ja
jlekilaltiki kechan ta oj jlaj
jbajtik oj jtatiki.
274

dicho. jun tike chaboxe kumal


najtik najtik wa xalxi. oj kiltik
chaboxe senya.
- jel ajulal sbaj.
- xila dyos.
- lajana sok sulul.
dichoso,-a. jel lek wa xek yuj.
- Somos dichosos. jel lek wa
xek kujtik.
didctico,-a. wa xmakuni ba snebjel.
- Este libro es muy didctico. wa
xmakuni ba lek snebjel ja juun
iti.
diecinueve. balunlajune.
dieciocho. waxaklajune.
dieciseis. waklajune.
diecisiete. juklajune.
diente. ej,ejal, schachulabil.
- Dientes caninos. tsi kejtik.
- Dientes incisivos. sat kejtik
- Dientes inferiores. koel kejtik.
- Dientes superiores. keel kejtik.
- Tu diente. waweji.
- Dolor de dientes. yaj kejtik.
- No tiene dientes.
mey
schachulabil.
diesel. jun tike motor ti ba kamyon.
lajan junxta ja sbiil
ja
stsikulabil.
mi gasolinauk
yena.
diestro,-a. arecho.
- Eres muy diestro con la mano. jel
arechoa sok wakabi.
dieta. jun pilan wael wa xmakuni yuj
jun chamun.
diez. lajune.
- Diez ocotes. lajune taj.
- Los diez ocotes. ja slajunil taj.
- Diez puercos.
lajunkotane
chitam.
- Diez para cada uno. lajuntike,
lajlajune.
- Nosotros diez, nuestros diez.

diezmar-digno
jlajunwaniltikon.
- Somos diez. lajunwanotikon.
diezmar. miltalaan.
- La tuberculosis diezm la
comunidad. smiltalaan ja swinkil
ja jkomontikon ja sak ojobi.
difamado,-a. alum.
- Estamos difamados. alumotik.
difamar. taa ti malo, tajba.
- Nos difaman. wa staawotik ti
malo.
- Fue a difamarme. wajta oj
stajbayon.
diferencia. tuk, tuktukil, kumal.
- A pesar de la diferencia de nuestra
tierra somos compaeros. anima
tuktukil ja jluumtik jmojaljelni
jbajtik.
- A pesar del color de nuestra piel.
anima
tuktukil
jastal
ja
kelawtiki.
- Vamos a liquidar las diferencias.
oj jlamtik ja kumali.
diferente. tuk.
difcil. wokol.
- No es difcil. mi wokoluk.
- Menos difcil. wokol tusan.
dificultad. wokol.
- Nuestras dificultades.
ja
jwokoltiki.
dificultar. xjak skome.
- La tos me dificulta el trabajo. wa
xjak skomon ja kojobi ti ba
katel.
difteria. dipterya.
difundir. puku ek.
- Vamos a difundir la noticia. oj
jpuktik ek ja yabalil.
difundirse. kululi, pukuki, pukxi.
- La noticia se difunde. xkululi ja
yabalili.
difunta. chamel ixuk yujxta wa xalxi
chamel winik anima ixukuk.

difunto. chamel winik.


difusin. wan pukukuk.
- Difusin de la noticia. wan
pukukuk ja yabalili.
difuso,-a. jel ja loili.
- Junta difusa. jel ja loili ti ba
tsomjel yujxta mi slaja sbaje.
- Hombre difuso. wan bulbulnuk
ja winiki.
difusor,-a. wa xyaa pukukuk.
- Radio difusora. ba wa xel ja
radyo ba oj ya pukukuk ja
yajbalil sok ja kini.
digerir. atiji ja jlukumtiki.
- Diger la comida. atijita jlukum
sok ja jwaeli.
digestin. atijum jlukumtik.
- No tiene digestin. mey atijum
slukum.
digital. sbaj yal jkabtik.
- Huella digital. senya yal jkabtik
wa xkaatik ochuk ti ba juun
yuj ja ordenxa.
dignarse. kokxi.
- No se digna hablarme.
mi
xkokxi oj yal kabi.
dignatario. jun tike mandaranum.
dignidad.
1
- ja jastal wa xkisa jbajtik.
2
- stojolil.
- La dignidiad de los indios
campesinos. ja stojolil ja indyo
alajanum.
3
- Es una dignidad el patrn.
mandaranum ja ajwalali,
digno,-a.
1
- tilan.
- Eres digno de que te manden al
caracol. tilan oj jek-a ja ba
xochi. toj.
2
- toj.
- Su mam es muy digna. jel toj ay
ja snani.
275

digresin-Dios

digresin. jun loil ti ba yoj pilan loil.


dijeron, dijo. decir.
dilapidar. chaka awi lom kikinal.
derrochar.
dilatar.
1
- niwanbes.
- Dilat la boca del cntaro.
sniwanbes ja sti ja chubi.
2
- tejkaji.
- Dilataste tres das en Comitn.
tejkajiya oxe kaku ti ba
chonab.
dilatarse. albi.
- Me dilat mucho. jel albiyon.
dilema. jun tike problema ba mi
xnaatik ba oj wajkotika ba oj
lamxuk.
diligencia.
1
- jel lek wa xyaa sbaj.
- Vamos a trabajar con diligencia.
jel lek oj ka jbajtik sok ja
kateltiki.
2
- jekab.
- Voy a Comitn a una diligencia. oj
wajkon jekab ti ba chonab.
3
- jun tike kareta.
diligente. jel lek wa xyaa sbaj.
- Eres diligente. jel lek wa xawaa
abaj.
dilucidar. cholo sbej.
diluir. soko sok ja.
- Ha diluido el trago. sokunej sok
ja ja snichimdyosi.
diluvio. niwan butja.
dimanar. skaj.
- Nuestra pobreza dimana de la
explotacin. ja jpobresailtik ja
skaj ja ixtalajel.
dimensin.
1
- sniwakil.
- No conozco la dimensin de la
finca. mi xnaa sbaj ja sniwakil
ja pinkai.
276

- jujune ja oxe bej ba wa


xbisatik jun kwerpo. kela jun
akinte. ay snajtil, ay skutil, ay
spimil ma schaanil jani ja oxe
dimensin.
diminutivo,-a. yal nux. [ta diminutivo
jun kumal ti wa xoch ba snej
ito ma ita].
- Muchachita. ala akix.
- Mi hermanito. kala ijtsin.
diminuto,-a. yal chin, yal nux.
dinmica. ipal, modo.
- No tiene dinmica. mey yip.
- Hay que cambiar la dinmica de la
junta. tilan oj jtojbestik ja
smodo ja tsomjeli.
dinmico,-a. ay yip, lijero, jel xatiji.
- Pedro es dinmico. ay yip ja
pegroi.
- Este baile es muy dinmico. jel
lijero ja chanel iti.
- La cooperativa es muy dinmica.
jel xatiji ti ba koperatiba.
dinamismo. dinmica.
dinamita. jun tike sibak wa xmakuni
ba oj ya bojtuk ja niwan toni.
dinamitar. aa bojtuk ja niwan ton ma
chikan jas. dinamita.
dnamo, dinamo. jun tike makina wa
xmakuni ba skulajel. luz
elctrica.
dineral. pesoaltik, takinaltik.
dinero. takin, takinal.
- No tenemos dinero. mey jtakintik.
[peso ja sbiil ja jtakintiki. ti
ba watimala kesal ja sbiili. ti
ba Estados Unidos dolar
ja
sbiili].
diocesano,-a. sbaj dicesis.
dicesis. jun slechanal luum ba wa
xatiji jun obispo.
Dios. ja ba kastiya wa xalxi dyos/
Dios. ja ba tojolabal wa

diploma-dirigir
xkalatik jwawtik, yujxta mi
dyosuk, mas lek yen wawal
- Nuestro Seor Dios. ja kajwaltik
dyos.
- Nuestro Dios [sol] se levant. elta
jwawtik.
- Dios quiera. oj jkantik yi ja
dyosi.
- Gracias a Dios. skanto dyos.
- Ni Dios lo mande. mok ma skan
ja dyosi.
- Qu Dios lo vea xila dyos,
merania.
- Su dinero se hizo Dios. dyosaxita
ja stakini.
diploma. jun tike juun ordenaxita
yena. wa xyala jasunka snebata
ja swinkili.
diplomacia.
1
- jun tike
snebjel ba oj
abxuk sbej jastal oj ma och ja
gobyerno sok ja smojei ti ba
pilan luum sok pilan gobyerno.
2
- yakaxil. diplomtico.
diplomado,-a.
1
- ay yioj diploma.
2
- jun kurso wa skapa ja
universidad. tilan oj stup ja
nebumani.
diplomtico,-a.
1
- sbaj. diplomacia.
2
- akax.
- Un hombre muy diplomtico. jel
akax ja tan winiki.
diptongo. ba wa slaka sbaj chab
vocal lajan sok au ti ba
autoridad.
diputacin.
1
- ja yatel ja diputado.
2
- kole. diputado.
diputado,-a. tsaubal ixuk ma winik
wa xatiji ti ba gobyerno ja ba
mejiko. ta wa stsiktes ja schol

yena jani slokol jpensartik. ay


schol oj skuluk ja leyi. yujxta
jitsan majke mi skuan ja
jpensartki Cmara de Diputados.
Congreso de la Unin.
diputar. tsaa ja
diputado.
dique. timan luum ti ba sti ja ba
mi oj spam sbaj ja ba butjai.
direccin.
1
- kelwanel.
2
- kole kelwanum.
3
- ba wa xkulani chikan ja ma.
4
- ja yatel ja kelwanumi.
5
- ba wa xatiji ja kelwanumi.
6
- wa snika ja karo sok.
7
- ba.
- En qu direccin vamos? ba oj
wajkotika.
directamente. tojxta.
- Entr directamente en su casa.
tojxta ochyon ti ba snaj.
directo,-a. tojol.
- Camino directo. tojol bej.
director,-a. kelwanum, olomal.
- Director del carnaval. wawal.
dirigente. wa xkelwani, olomal.
- Grupo dirigente. kole kelwanum.
- Dirigente fuerte. tsatsal olomal.
dirigible. nikben, wa xnikxi.
dirigir.
1
- cholo, kulan mandar.
- Dirigi el trabajo. scholo ja
ateli.
- Dirige muy duro. jel tsats wa
skulan mandar.
2
- dirigir [perros]. ujla, ujlan,
ujlani.
- Dirigi el perro para que corriera
los puercos. yujla ja tsii oj snuts
ja chitami.
- Voy a dirigir el perro para que
busque el conejo. oj kujluk ja tsii
ba oj sle ja chichi.
277

dirigirse-discriminacin

- No sabe dirigir perros. mi snaa


ujlanel.
dirigirse. waji, ala yabi.
- Me dirijo a Comitn. oj wajkon
ba chonab.
- Se dirigi a la autoridad. yala yabi
ja ma ay yatel.
dirigismo. mandaranel.
dirimir.
1
- koko.
- Dirimi el contrato. skoko ja
tratoi.
2
- lama.
- Dirimi el pleito. slama ja
kumali.
discernimiento. skujol.
- Le falta discernimiento. mey
skujol.
discernir.
1
- naa sbaj.
- No sabe discernir a la autoridad en
medio de nosotros. mi snaa sbaj
ja ma
ay yatel ba yojol
jnalantik.
2
- ayxa skujol.
- Tu hijo ya sabe discernir. ayxa
skujol wawunini.
disciplina. wa xkuaxi.
- Sin disciplina no funciona nuestra
organizacin. ta mi xkuaxi mi oj
waj lek ja jtsomantiki.
disciplinado,-a. kuuman, mero wajum.
- Ramiro es un compaero disciplinado
de nosotros. ja ramiro jani
kuuman jmojtik.
- Si somos disciplinados, consideramos
el bien comn superior al bien
individual. ta mero wajumotik ja
slekil ja jpetsaniltiki mas lek sok
ja ba jujune.
disciplinar. aa skuuk.
- El maestro disciplina a los alumnos.
wa xyaa skuuk ja eskwelante
278

ja mayestroi.
disciplinarse.
mi jelxi sok
ja
sbakteli, kuan abaj.
- Vamos a disciplinarnos. mi oj
jelxukotik sok ja jbakteltiki.
- Tenemos que disciplinarnos en la
organizacin porque es nuestra.
tilan oj jkuuk jbajtik ti ba
tsoman yuj ja jbaj kentiki.
disciplinario,-a. ba oj skuuk.
- Le dieron un castigo disciplinario.
yaa stup ja smuli ba
oj
skuuk.
discpulo,-a. nebuman, nebwanum.
disco de piedra para moler. setula.
- El disco de piedra sirve para moler
cuarzo. wa xmakuni ba sjuchjel
bax ja setulai.
- Disco del molino. yej juchuman.
disconformidad. mey akwerdo.
discontinuo,-a. mi tolabidauk.
- Dolor discontinuo.
mi
tolabidauk ja syajali.
- Luz discontinua. wa xlipluni ja
yijlabi.
discordancia.
1
- mi xok tsamal.
2
- mey akwerdo.
discordia. chab kole.
- Ya hay discordia. ayxa chab
kole.
- Sembr discordia en nuestra
comunidad. spila ja jkomontiki.
- No reina la discordia en nuestra
casa.
mey problema ti ba
jnajtikon.
discrecin. ay skujol.
discrepancia. mey akwerdo.
discrepar. mi slaja sbaje.
discreto,-a. ay skujol.
- Pedro es discreto. ay skujol ja
pegroi.
discriminacin. ja smodo ja matik mi

discriminar-disimulacin
skisawe ja ma ibelajel ay.
discriminar.
discriminar. mi skisa ja ma ibelajel
ay.
- Nos descriminan porque somos
indios. mi skisawotik yuj ja
indyootik.
disculpar. aa yi jun perdon.
- Disclpame. aa ki jun perdon.
discurso. loil.
- Nos dio un discurso.
yala
kabtikon jun loil.
discusin. loil, abal kumal.
- Se inici una discusin sobre
nuestra pobreza. keta jun loil jas
yuj pobre aytik.
- Todos participaron en la discusin
en la junta. ti ba tsomjel skuman
sbaje ja spetsanile.
- Hubo mucha discusin entre
nosotros. jel ja abal kumal yoj
jnalantik.
discutir. kuman abajik, ke ja abal
kumali.
disecador. kupwanum. disecar.
disecar.
1
- kupu jun chamwinik ma jun
chamil chante ma jun yal kul ba
oj nebxuk jastal ay ja yojoli.
2
- chapa jun chamil chante ba oj
chijkajuk lajan sok sakanto
yena.
diseccin. kupwanel. disecar.
diseminador,-a. tikuman.
- Diseminador de semillas. tikuman
inat.
diseminar. tika.
- Vamos a diseminar el maz. oj
jtiktik ja iximi.
- Diseminar [muy aparte cada una
de las semillas]. tana.
- Disemin las semillas. stana ja
inati.

disentera. senteriya.
disentir. mi xoch ba akwerdo, mi
slaja sbaje.
disfraz. tukxa ja skui ba mi oj sna
sbaj. jachni ja donseya ti ba
taankoy.
disfrazar. lapa tuk ku ba mi oj sna
abaj.
- Disfrazar [a un hombre con ropa
de mujer en el carnaval].
donseyaan.
- Disfrazaron a Pedro en el carnaval.
sdonseyaan ja pegroi ti ba
taankoy.
disfrazarse [un hombre con ropa de
mujer en el carnaval]. donseyaaxi.
- Me disfrac en el carnaval.
donseyaaxiyon ti ba taankoyi.
disfrutar. ay yioj, lek ay, gusto ay.
- Disfruta de dinero por vender un
puerco. ay yioj takin yuj ja
schono jun schitam.
- Disfruto de salud. mey kioj
chamel.
- Disfrutas de salud. lek ayaa.
- Disfrutamos con la msica. gusto
aytik ba kin.
- Disfrutamos en comn. komonan.
- Disfrutamos las galletas en comn.
wa xkomonantik ja gayetai.
disgustar. aa chinajbuk.
disgustarse. chinajaxi, chinajbi.
- Se disgust con nosotros porque no
le obedecimos. chinajaxi kujtikon
yuj ja mi jkuantikon yuji.
disgusto.
mey sgusto, pleto,
chamkujol, tajkel, schinajil.
disidencia. mey akwerdo ja yuj wa
spila sbaje.
disidente. wa spila sbaj yuj ja mi
akwerdouk ay.
disidir. pila abaj yuj ja mi akwerdouk
aya.
279

disimulado-dispensacin
disimulacin. nakwanel.
disimulado,-a. chab sat.
disimulador,-a. nakwanum.
disimular. naka.
- Disimula su riqueza. wa snaka ja
srikesaili.
- No disimula su disgusto. mi
snaka ja schinajili.
disipacin. ja smodo ja ma lom wa
schaya ja sjastik sbaj.
disipado,-a. mey spensar.
disipador,-a. lom wa schaya ja sjastik
sbaj.
disipar. lom chaya.
- Disip su dinero. lom schaya ja
stakini.
disipela [comiteco]. jun tike kixwel.
dislocacin. smichjel.
- Dislocacin del brazo. smichjel
ja skabi.
dislocado,-a. jiman.
- Tengo el brazo dislocado. jiman
eke ja jkabi.
dislocarse. sopi.
- Se me disloc el pie. sopi ja koki.
disminucin. tsujel.
- Disminucin de la crecida.
tsujelxa ja butjai.
disminuir.
1
- chinbes.
- Nos disminuy el salario.
schinbes ja jtsakoltiki.
2
- chinaxi, chinbi, tsuji.
- El arroyo disminuy. chinaxita ja
ukumi.
- Disminuy la hinchazn. tsuji ja
sitseli.
disoluble. wa xjuyxi. soluble.
disolucin.
1
- sjuyjel, ulbita.
2
- jomi, jomo.
- Disolucin de la junta. jomji ja
tsomjeli.
280

disoluto,-a. kistal.
disolvente. wa xyaa ulbuk.
- El jabn es un disolvente de grasa.
wa xyaa ulbuk ja yetsel ja
jaboni.
disolver.
1
- juyu, aa ulbuk.
- Disolvi el cacao. sjuyu ja
kakawi.
- Voy a disolver la cal para
pulverizarla. oj ka ulbuk ja
taani ba oj polboaxuk.
2
- koko, jomo.
- Disolvi el contrato. skoko ja
tratoi.
- Disolvieron la junta. sjomowe ja
tsomjeli.
disolverse. ulbi.
dispar. mi lajanuk.
disparar. tujka, tujkani, lumtsin.
- Te dispar con el rifle. stujkaya
sok takin.
- Dispara mucho. jel xtujkani.
- Voy a disparar la bala. oj
jlumtsuk ja balai.
- Disparar [flecha, honda, resortera].
tsaa sok.
- Dispar la flecha. stsaa sok
pulte.
disparatar. ixtalani.
- Los soldados disparatan mucho.
jel xixtalaniye ja kakanumi.
disparate. ixtaloil.
- Slo dice disparates. kechan
ixtaloil wa xyala.
- Hacer disparates. ixtalani.
- No hagamos disparates. mi oj
ixtalanukotik.
disparejo,-a. mi parejouk, mi lajanuk.
disparo. tujkanel.
dispensable. wa xaxi jun perdon.
- Delito dispensable. wa xaxi jun
perdon ja smuli.

dispensar-distinguirse
dispensacin. aji yi, aji yi jun
perdon.
dispensar. aa yi.
- Nos lo dispens a cada uno. yaa
kitik kada jujuneotiki.
- Dispnsame. aa ki jun perdon.
dispersar.
1
- tika.
- Dispers el maz. stika ja iximi.
2 - poktsin, nutsu.
- Quieren dispersarnos.
wa
skanawe oj spoktsukotik.
- Los villistas dispersaron a los
carrancistas. snutsu ja karansya
ja biyistai.
dispersarse. tanani, tanalji, tantani.
- Las gentes se dispersan. wan
tananuk ja swinkili.
disponer.
1
- cholo.
- Dispuso los tenemastes. scholo ja
syojketi.
2
- ay.
- Dispongo de amigos. ay
kamigotik.
disponerse. chap abaj.
- Se dispuso para ir a Comitn.
schapa sbaj ba oj chonabanuk.
disponible.
1
- ay yioj.
- No tengo dinero disponible para
prestrtelo. mey kioj takin ba
oj jel awi.
2
- pwesto.
- Estoy disponible.
pwesto ayon, wa xanxi kuj.
dispositivo.
1
- xen yaman ti ba yoj chikan jas
makina.
2
- chikan jas makina.
dispuesto,-a. pwesto.
- Estamos dispuestos.
pwesto
aytikon, kanxi kujtik.
disputa. abal kumal.

- Resolvi la disputa. stojbes ja


abal kumali.
disputar. woolji kumal.
- Disputamos. wa lawooljitik
kumal.
distancia. snajtil, lewa.
- Cul es la distancia? janek
snajtil ay yioj sbaj.
- Cul es la distancia de Comitn a
tu colonia? janek lewa ja chonab
man wakolonyai.
- Distancia de mata a mata de maz
en la milpa. slijkul, slijkol
[regional].
- Distancia grande. snajatil.
- La distancia grande hasta Comitn.
ja snajatil ja chonabi.
- Guardar la distancia. xantikan
wajye.
- Guardamos la distancia al apagar el
incendio forestal. xantikan wa
lawajtik stupjel tsikkinal.
distante. najat.
distar. [wa xalxi janek lewa ma
kilometro man jun luwar].
- Dista tres leguas. oxe lewa.
distender. yopes.
distensin.
1
- syopesjel.
2
- bejtsel.
distincin. tuk, tuktukil.
- No hace ninguna distincin entre
una persona y otra. mini jun ma
menos wa xyilaa. diferencia.
distinguido,-a. naubal sbaj lek.
distinguir. naa sbaj.
- No distingo cul es mi olla. mi
xnaa sbaj ja koxomi.
distinguirse. jea abaj, jelxi.
- Se distingue por su conducta. wa
sjea sbaj yuj ja smodoi.
- Quiere distinguirse. wa skana oj
jelxuk.
281

distinto-dividir

distinto,-a. tuk.
- Soy distinto. tukon.
- Eres distinto de l. ja weni tuka
yuj ja yeni.
- Nuestro idioma es distinto del
espaol. tukxa ja jkumaltiki sok
ja kastiyai.
- Somos distintos. tuktukilotikon.
distraccin. machinajel, jijlel.
distraer. machinaji.
- Las moscas me distraen del
estudio. wa xmachinaji kuj ja
usaltiki ba oj jnebe.
distraerse. machinaji, jijli.
- Se distraen con sus compaeros
durante la junta. wa xmachinajiye
sok ja smojei ti ba tsomjel.
- Vamos a distraernos un poco al
jugar. tajnukotik ba oj jijlukotik
tusan.
distribucin. spukjel.
- La distribucin del maz. ja
spukjel ja iximi.
distribuido,-a. pukan.
distribuidor,-a. pukuman.
distribuir. puku, piltalaan.
- Distribuy los libros. spuku ja
juuni.
- Distribuyeron el maz entre s.
spuku sbaje ja yiximi.
- Distribuy nuestras obligaciones.
spiltalaan ja jcholtiki.
distrito. jun slechanal luum.
- Distrito Federal. ja sbiil ja
sluum ja niwan chonab mejiko
ba wa xatiji ja mandaranumi ja
slujmal mejiko. wa xalxi Distrito
Federal yuj ja mi estadouk.
- Distrito judicial. ba wa xatiji jun
tike jwes. ti ba
slechanal
jluumtik ja kestadoi ay kiojtik
chab Distrito Judicial. june ja
chonabi. jaxa june ja Ocosingo
282

ba wa xoch ja san karlosi.


disturbio. buya.
disuadir. mono ba mi oj.
- Me disuadi de que robara la
muchacha. smonowon ba mi oj
jok ja akixi.
disuelto,-a. ulbita. disolver.
disyuntiva. alternativa.
diurno,-a.
1
- ti ba sat kaku.
2
- wa xalbi jun kaku.
divagar. lom kumani.
divergencia. mey akwerdo.
divergir. mi slaja sbaje.
- Divergimos. mi xlaja jbajtik.
diversin. lajan sok tajnel.
diverso,-a. tuk, chab oxe.
- Habla de diversos problemas. wa
xyala sbaj tuk abal.
- Preguntamos a diversas personas.
jobotik yi chab oxe swinkil.
divertir. aa gustoaxuk.
- Este cuento nos divirti. yaa
gustoaxukotikon ja loil iti.
divertirse. gustoaxi.
- Se divirti en la fiesta. gustoaxita
ti ba kin.
- No llega para divertirse. mi
bakin xjuli.
-No es tiempo para divertirse! mi
bakina [regao].
dividido,-a. pilan pilan.
- Estamos divididos. pilan pilan
aytik.
- Divididos en grupos. kolan
kolan.
- Ya estn divididos en grupos.
kolan kolanxta aye.
dividir. xeta, pila, puku.
- El ingeniero divide la tierra. wa
sxeta ja luum ja ijenyeroi.
- Dividi el pan. sxeta ja pani.
- Dividi su comunidad. spila ja

dividirse-doblado

skomoni.
- Cmo dividimos el maz entre
nosotros? jastal oj jpuk jbajtik ja
iximi.
dividirse. kulxi dibidir, pojo.
- Se va a dividir 8 entre 2. oj
kulxuk dibidir 8 ba 2. [oj kiltik
jaytike majke wa xoch ja 2 ti
ba 8. wa xoch chantike].
- Dividi 9 entre 3. Nos da 3. spojo
9 snalan 3. wa xyaa kitik 3.
divinamente. jel lek juntiro.
- Camina divinamente. jel lek
juntiro wa xbejyi.
divinatorio,-a.
wa xmakuni ba
kintanel.
divinidad. jwawtik, dyos.
divinizar. dyosan.
divino,-a.
1
- sbaj jwawtik, sbaj dyos.
2
- jel lek juntiro.
- Est cancin es divina. jel lek
juntiro ja tseboj iti.
divisa.
1
- senya.
2
- takin ba pilan luum ay
sgobyerno yena. [swinkilotik
mejiko. peso ja sbiil
ja
jtakintiki. ta ay kiojtik kesal ja
sbiil ja takin ti ba watimala
antose ay kiojtik divisa. wa
xmakuni ja divisa ba oj jmantik
bolmal ti ba pilan luum].
divisar. najsatin.
- Ya divisamos tu casa. wanxa
xnajsatintikon ja wanaji.
divisarse. chiknaji.
- Ya se divisa su casa. wanxa
xchijkaji ja snaji.
divisin.
1
- chab kole, spiljel, pilwanel.
- Ya hay divisin en la comunidad.
ayxa chab kole ti ba

jkomontik.
- jun modo ba kwenta ba wa
xpojxi chikan jas. dividir.
3
- jun niwan kole kakanum.
4
- divisin del trabajo. tsawanel sok
ja ateli. wa skana oj yale wa
xcholo jbajtik ti ba kateltik ba
oj jlaj jbajtik lek. oj kiltik jun
senya. jun kole wa xwaj loxnel.
jaxa juni wa xwaj pojoj luum.
jaxa juni wa xwaj kupuj te.
kechan tilan oj jlaj jbajtik lek.
jachuk oj alinuk lek ja
kateltiki.
divisor. ja tanto ma ja lame wa spojo
jun tsikan. denominador.
divorciado,-a. jipubal kani.
- Mujer divorciada. jipubal kani ja
ixuki.
divorciarse. pila abajex, jipa kani.
- Se divorcian. wa xpila sbaje.
- Se divorcia de su mujer. wa spila
sbaj sok ja ixuki.
- Se divorcia de su esposa. wa sjipa
kani ja scheumi.
divorcio. spiljel sbaje ja matik
nupaniyeta.
divulgado,-a. pukan.
divulgar. puku ek.
- Vamos a divulgar la noticia. oj
jpuktik ek ja yabalili.
divulgarse. pukxi.
- Se divulg la noticia. pukxita
yabalil.
DNA = cido desoxirribonuclico. jachni
ja sbiil ja DNA. wa skuchu ja
gen jumasa. chikan jastal oj
ajyuk ja it, sakan ay lajan sok
ixuk winik, chante, yal kul sok
ja tuki.
dobladillo. spakjel sti, spakulabil.
doblado,-a. skum ay.
- Doblado,-a [piernas]. koch,
2

283

doblador-doctor

kochan.
doblador. jojoch.
doblar.
1
- aa keuk mas snalan.
- Dobl el precio de la mercanca.
yaa keuk mas snalan ja stsakol
ja bolmali.
2
- amambes, anbes, kumtsin,
kumtsinbes,
kochbin
[regional], lochpin, paka.
- El viento dobl el rbol. yanbes ja
te ja iki.
- Dobl la rama. skumtsin ja
skabtei.
- Dobl la ropa. skumtsinbes ja
skui.
- Dobl el alambre. skochbin ja
alambrei.
- Dobl el ixtle para rasparlo.
slochpin ja chiji ba oj sjose.
- Dobl el petate. spaka ja spopi.
3
- doblar hacia atrs. jawtsun.
4
- doblar la campana. ok tsinin yuj
ja chamta swinkil.
5
- doblar maz. kumba, kumbani.
- Doblamos el maz. jkumbatik ja
iximi.
- Est doblando maz. wan
kumbanel.
6
- doblar [piernas o brazos de
animales o gentes].
kocho.
doblarse.
1
- anbi, amambi.
El rbol ya se dobl. anbita ja tei.
2
- kochbi.
- Se me doblaron las piernas.
kochbita kok.
3
- wuyan.
- Las ramas se doblan por la
cantidad de frutas. wuyanxta eke
ja skabtei yuj ja jel ja sati.
doble. chab lame.
- Tela doble. chab lame ja
284

kuutsi.
- Doble precio. keta mas snalan
ja stsakoli.
- Doble u. ja sbiil ja letra w.
doblegarse. kokxi.
doce. lajchawe.
- Doce cajetes. lajchawe sek.
- Las doce ollas. ja slajchawil
oxom.
docena. lajchawe.
- Una docena de huevos. lajchawe
nolob.
docencia. sjejel juun.
docente.
1
- mayestro, jeuman juun.
2
- sbaj sjejel juun.
dcil. kun.
- No conviene que seas dcil con el
que no te respete. mi xmakuni ta
kun oj ajyan sok ja ma mi
skisawa.
docilidad. skunil.
doctor.
loktor, ajnanum. [kela
awilex ayni chab tike ajnanum.
june sneba jas tike yal kul wa
xmakuni kujtiki ba lek oj
ajyukotik. jaxa juni sneba ti ba
niwan
chonab
jastal
oj
yajnayotiki.
ay
schol
ja
chawane. ayni chamel lajan sok
ja kixweli, ja xiweli, ja kanlukum
kechan
oj
yajnayotik
ja
ajnanumi ti ba jluwartik. ayni
pilan chamel
lajan sok ja
sakojobi kechan oj yajnayotik ja
ajnanum ti ba chonabi. jel tilan
oj kabtik lek sbej. wa xalji
kabtik mas keel ja stsakol ja
ani sok ja stsakol ja ajnanumi
mas lekxa oj yajnayotik. yujxta
mi meranuk ja iti. mas lek wa
slolayotik sok ja yajnali ja ba jel
keel ja stsakoli. xila dyos.]

doctrina-dolorido
doctrina. sjejel juun, sjejel ja
sjuunil jtatik dyosi.
- Doctrina [del catesismo].
doktrina.
- Doctrina de Monroe. Monroe
monrosmo.
documentacin.
sjejel yuj ja
ordenaxita juun.
documentado,-a. ay sjuun ordenaxita
yena.
documentar. jea yuj ja ordenaxita
juun.
documento. jun tike juun yaa
orden ja mandaranumi.
- El documento es vlido porque lo
firm la autoridad. wa xmakuni ja
juuni yuj ja yaa orden ja juun
iti ja mandaranumi.
dogma. jun tike chuuyil doktrina. mi
jay majke oj tukbesjuk.
dogmtico,-a. jel chuuy ja spensari.
dlar. ja sbiil ja takin ti ba Estados
Unidos.
doler. ab yaj.
- Me duele. wa xkab yaj.
- Me duele la cabeza. wa xkab yaj
kolom.
- Dnde te duele? ba aya yaj
xawabi.
- Desde cundo te duele? jas ora
ke awabi ja syajali.
- Cundo te duele? jas ora wa
xyajbi.
- Te duele al comer? wan ma
xyajbi ja wa lawai.
- Te duele despus de la comida?
wan ma xyajbi yajni chak waani.
- Te duele antes de la comida?
wan ma xyajbi ja mito lawai.
- El grano me duele mucho. jel wa
syajan ja jkooni.
- Doler del estmago hasta la
garganta por lo cual uno quiere

estirarse. bitanbani.
dolo. slolajel.
dolor.
1
- yaj, yajal.
- Tengo dolor. wa xkab yaj.
- Tienes dolor? wan ma xawab
yaj.
- No tengo dolor. mey jyajal.
2
- dolor al orinar. yaj chulnel.
3
- dolor cardaco. yaj kaltsil.
- Tiene dolor cardaco. wa xyab yaj
yaltsil.
4
- dolor de barriga. yaj jlukum.
5
- dolor de cabeza. yaj olom.
- Tiene dolor de cabeza. wa xyab
yaj yolom.
6
- dolor de cintura. yaj snalan.
- Siento dolor de cintura. wa xkab
yaj jnalan.
7
- dolor de dientes. yaj ejil.
- Tengo dolor de dientes. wa xkab
yaj kejtik.
8
- dolor de estomago. yaj kaltsil.
altsil.
9
- dolor de muelas. yaj jchaamtik.
10 - dolor de nariz. yaj jni.
- Dolor del odo. yaj jchikin.
- Dolor del pie. yijkal okal.
- Me duele el pie. yijkal kok.
11 - dolor de vientre. yaj jlukum, yaj
lukum.
12 - dolores de coyunturas y del cuerpo
en general. ik.
13 - dolores de parto. syajal jun nanal.
- La mam ya siente dolores de
parto. wanxa xyab jastal ay ja
nanali.
- Sientes dolores de parto? wanxa
ma xawabi yaj.
- Siento dolores de parto. wanxa
xkab yaj.
dolorido,-a.
1
- ay syajal.
285

dolorosa-dominio

2
- smoj chamwinik.
dolorosa. june ja sbiil ja jnantiki.
doloroso,-a. jodido.
- La enfermedad es muy dolorosa.
jel jodido ja chameli.
dolosamente. ay slolajel.
- Dolosamente nos vendi los
huevos. Supo que estaban podridos.
slolayotik ja yora schono kitik
ja nolobi. snaunej kaelxa.
doloso,-a. ochta slolajel.
- Es un contrato doloso. ochta
slolajel ti ba trato.
domar. kajtes. [ja domar mi lajanuk
sok ja skajtesjel. kajtes]
- Me falla an domar el caballo.
ayto skana oj jkajtes ja
jkawuji.
- Los animales se dejan domar. wa
xbob kajtesxuk ja chantei.
domstico,-a.
1
- ti ba naits.
- Trabajo domstico. atel ti ba
yoj naits.
2
- alakil.
- Animales domsticos. alakil
chante.
- Carnero. alakil chej.
3
- moso.
- No soy tu domstico.
mi
wamosoukon.
domicilio. ba wa xkulani, ja ba snaji.
dominacin. mandaranel.
dominador,-a. wa skulan mandar, lajan
sok mandaranum.
- Carcter dominador. lajan sok
mandaranum ja smodoi.
dominante. wa skulan mandar.
- Los patrones son dominantes. wa
skulan mandar ja ajwalali.
dominar.
1
- aa mandar, kulan mandar,
tena, aa yi wokol.
286

- Slo quiere dominarnos y no


trabajar. kechan wa skana oj
skulotik mandar. mi xkanxi yuj
ja ateli.
- Nos domina. wa stenawotik.
- Nos domin. yaa kitikon
wokol.
2
- naa lek.
- Domina el espaol. wa snaa lek
ja kastiyai.
3
- machan eke, pechan eke, ti
kan.
- Este ocote domina el cerro.
machan eke ja taj iti ti ba sni
wits.
- Esto domina entre nosotros. ti kan
ba yojol jnalantik lajan sok
mandaranum.
4
- dominar la lengua. aa kajyuk ja
wati ja ba leki.
- Voy a dominar la lengua. oj ka
kajyuk ja jti ja ba leki.
dominarse a s mismo. mi jelxi sok ja
sbakteli.
- Debemos dominarnos a nosotros
mismos. tilan mi oj jelxukotik
sok ja jbakteltiki.
domingo. domingo.
- Domingo siete! ja yunin kawu.
dominguero,-a. sbaj domingo.
dominico,-a.
jun tike pagre ma
magre. [ti wa xatiji ba san
karlos sokxa ba okosingo].
dominio.
1
- -baj.
- Es de su dominio. sbaj yena.
2
- wa skulan mandar.
- Tiene dominio sobre su casa. ti wa
skulan mandar ba snaj.
3
- snajel lek.
- Dominio del espaol. snajel lek
ja kastiyai.
4
- Es de dominio pblico. snaojxa.

domin-dormir
5

- Propiedad de dominio. ay modo


oj schon, oj sman ja luum
jawi yuj sbajxa yena ja luumi.
[ja ba yoj jnalantik mi
jachukuk, yuj ja luumi jani ja
jnantik luumi].
domin. jun tike tajnel sok yal steil.
don.
1
- don.
- Don Ciro. don siro. [jachuk
kechan oj jbiiluktik ja jnali].
2
- majtan.
3
- snaa lek.
- Tienes el don de cantar. wa
xanaa lek tsebaneli.
donacin. kebji.
- Donacin de un puerco. kebji
jun chitam.
donar. aa yi.
- Me don su derecho de tierra.
yaa ki ja sderechoi.
donativo. majtan.
doncella. akix.
donde. ba.
- La milpa donde sembramos. ja
kalajtikon ba jtsunutikon.
dnde? ba.
- Dnde se baaron?
baa
atniyexa.
- Dnde est el ganado? ba aya
ja wakaxi.
- Dnde est tu tierra?
ba
jakelaa.
- De dnde es? jas swinkila.
- De dnde eres? jas swinkilaa.
dondequiera. chikan ba.
- Va conmigo a dondequiera que
vaya. wan wajel jmok chikan ba
wa lawajyona.
dondiego de da. pikob.
doa. xinan.
- Doa Rosa. xinan rosa. don.
doquier, doquiera. dondequiera.

dorado.
1
- ay slame oro ti ba spatik.
- Un anillo dorado. jun koros mi
orouk yena kechan ay slame
oro ti ba spatik.
2
- kilubal.
- El caf est dorado. kilubalxa ja
kajpei.
dorador [de caf o de semillas].
kiluman, kilwanum.
dorar.
1
- bakbes.
- Dor la ardilla. sbakbes ja
chui.
2
- dorar [caf o semillas]. kila,
kilwani.
- Dor el caf. skila ja kajpei.
- Estoy dorando. wanon kilwanel.
3
- dorar [elotes con el doblador].
jusu.
- Dor un elote. sjusu jun ajan.
4
- dorar la pildora. aa kulan
skujol.
- Con el trago nos dora la pildora
para que no veamos como nos
explota. sok ja trago wa xyaa
kulan jkujoltik ba mi oj kiltik
jastal wa xyixtalaanotiki.
dorarse. bakbi.
- Ya se dor la carne. bakbita ja
baketi.
dormiln,-a. wayum.
- No soy dormilona.
mi
wayumukon.
dormido,-a.
poots,
potsbel.
entumido.
dormir. wayi, wayni, aa ix.
- Ya vamos a dormir. ojxa waykotik.
- Durmi en la cama. wayni ti ba
schat.
- Vamos a dormir juntos. oj jluts
kan jbajtikon wayel.
- Dormir la mona. tikawan.
287

dormirse-duda

- Durmi la mona. stikawan ele ja


gomai.
- El trago me hizo dormir.
swayawon ja snichimdyosi.
dormirse. potsbi.
- Se me durmi la pierna. potsbita
kok.
dormitorio. kutsan yaman ba wa
xwayi.
dorsal. ti ba jpatiktik.
dorso. spakaxil, spatik.
- Dorso de la mano.
spatik
jkabtik.
dos. chabe, schabil.
- Slo dos. kechan chabe.
- Las dos ollas. ja schabil oxom.
- Dos animales [cuadrpedos].
chakotane.
- Dos cada uno. chatike.
- Dos grupos. chab kole.
- Dos mil. jo xaane.
- Dos personas. chawane.
- De dos en dos. chatike.
- En dos das. chabeji.
- En un dos por tres. jutsinxa.
- Hace dos das. chabaje.
Nosotros
[nuestros]
dos.
jchawaniltikik.
- Somos dos. chawanotik.
doscientos,-as. lajun winike, lajun
winke, chab syento, 200.
dosificar. ala yabi jaye an oj yi
kaku kaku sok ba jas ora.
dosis. ja sjanekil jun yajnal wa
xmakuni kujtiki.
dotacin. dotasyon. ja poko L e y
Federal de Reforma Agraria art. 286
man 317. [manto 1992 aji kitik
ja jluumi yuj ja gobyerno. ja
yajel ba dotacin ma amplasyon.
ja luum jawi, mey jderecho oj
jchontik].
dotar. kulan dotyar.
288

- Mi pap me dot con un chivo.


skulan ki dotyar jun chibo ja
jtati.
dote. dote.
dragn. jun tike niwan ayin mixa
ayuk yena.
drama.
1
- senya ba wa sjea yes chikan ja
matik.
2
- niwan desgrasya.
dramaturgo. kulasenya. drama.
drstico,-a. tsats.
- Habla muy drstico. jel tsats wa
xkumani.
drenaje. ba wa xoch ja kuxil ja ti
ba chonab.
drenar. ukumbes
jun tsajwum
luum ba oj takjuk.
droga. an, yajnal. [kechan ja an jawi
wa xyaa yakbukotik].
drogadicto. jel skana an ba oj
yakbuk.
drogar. aa yi an ba oj yakbuk.
dromedario. jun tike chante ay
skujan. mas niwan yena sok ja
kawuji. camello.
dualidad. chabeexa.
dualismo.
chabeexa ja beji.
dualista.
dualista. chabeexa ja spensari. [oj
kiltik jun senya. ja ma wa xoch
sokxa
ja ixtalajum sokxa ja
ixtalanum. ojto kiltik pilan
senya. ayni swinkil jel skana
reso jel skana oj slolayotik. wa
skana ja schabili. ja yujil ja
dualista. jani chab sat].
ducho,-a. arecho.
duda. jajsea.
- Iras a Comitn? - Tengo mis
dudas. oj ma wajan ba chonab. jajsea.
- Sin duda. -ni.

dudar-dureza

- Sin duda ir a Comitn. ojni


wajkona ba chonab.
dudar. ek skujol, lom kumani ja
skujoli, taban skujol.
- Estoy dudando si llegar mi
compaero. wan ekel jkujol ta
mi oj jul meran ja jmoji.
- Lo dudamos. lom kumani ja
jkujoltikoni.
- Dud. taban jkujol ajyi.
- Dudamos si llegar. taban
jkujoltikon ta mi oj jakuki.
dudoso,-a. mi naben.
- Es dudoso que llueva. mi naben
ta oj ya ja.
duela. jun tike akinte.
duelo
1
- tiro yoj snalan chawane.
2
- chab kujolaxita yuj ja chami ja
smoji.
duende. somberon ma smoj yena
duea. swinkil ixuk, ixawal.
dueo. swinkil, ajwal.
- El dueo de la milpa. ja swinkil ja
alaji.
- Tierra sin dueo. jun luum mey
swikil.
dulce.
1
- chi.
- Muy dulce. jel chi.
- Agua dulce. mey yatsam ja jai,
yaax ja.
2
- tsamal.
- Canta muy dulce. jel tsamal wa
stsebani.
- Tiene un carcter muy dulce. jel
tsamal ja yaltsili.
3
- dulse.
- Me dio un dulce. yaa ki jun
dulse.
dulcera. snaj chonadulse.
dulcificar. aa chibuk.
dulcinea. ala akix.

dulzura. schiil.
dum-dum. jun tike bala sepan ja snii.
jel oj syajbes.
duodcimo,-a. ja ba slajchawil.
duodeno. ja sbiil jun xen ja
chanlukumi ba wa xel yena ti ba
lukum.
duplicado,-a. smoj.
- El duplicado de la carta. ja sloj ja
juuni.
duplicar. kulan jun sloj.
duplicidad. slolajel.
duracin. jun tyempo chikan jas wa
xalbi.
- La duracin del trabajo es de ocho
horas. waxake ora ba ateli.
- Los das son de corta duracin en
noviembre.
jelxa kom yok ja
kakui ti ba nobyembre.
- Los das son de larga duracin en
junio. jelxa najat yok ja kakui ti
ba junyo.
duradero,-a. wa xalbi. durar.
Durango. ja sbiil jun estado ti ba yoj
mejiko.
durante. ti ba.
- Le mand una carta durante el
curso. jeka yi jun juun ti ba
kurso.
- Te duele durante la comida? wan
ma xyajbi ja wa lawai. doler.
durar. albi, kani, kuchu.
- Ya no duran los machetes porque
estn mal hechos. mixa xalbi ja
machiti yuj ja mixa tojbeluk lek.
- El maz no dura porque no llueve.
mi xkan lek ja iximi yuj mi xyaa
ja.
- Su turno dura dos aos. wa skuchu
chab jabil ja scholi.
durazno. durasno.
dureza. schuuyil.
- La dureza de su corazn. ja
289

durmiente-duro

schuuyil ja yaltsili.
durmiente. wayum.
- No despiertes al durmiente. mi oj
ayujkes ja wayumi.
duro,-a. chuuy, tsats.
- La carne est muy dura. jel
chuuy ja baketi.
- La tierra est muy dura y seca. jel
tsats, jel takin ay ja luumi.
- Tierra dura. tsatsal luum.
- Est muy duro! jel bida.
- Hacerse duro. tsatsbi.

290

e-economa

e
e (1). - ja letra e
e (2). - sok.
- Pap e hijo. ja tatal sok ja
yunini.
ebrio,-a. yakbel.
- No estoy ebrio. mi yakbelukon.
eclesistico,-a.
1
- sbaj egelesya.
2
- pagre.
- No eres eclesistico. mi pagreuka.
eclipse de luna. chakbi ja ixawi.
- Eclipse de sol. wan chakbel
kaku.
eco. sjakjel.
- Hasta aqu llega el eco. wa sjaka
jani.
ecologa. jun tike snebjel. wa xyila
jastal wa scholo sbaje spetsanil
ja jastiki, ja chantealtiki, ja
kristyanoaltiki,
ti
ba
luumkinal. oj kiltik jun senya ti
ba snebjel jawi. ta wa xutxi ja
te jumasai ja ba sti ja satjai
ojni tupuk ja jai. yuj ja yech ja
tei wa snolo ja jai wa xel
takaltakal ti ba satja. wa smojo
sbaje ja tei sok ja satjai.
jachuk wa xkilatik ja luumkinal
jani jun niwan komon. jel tilan
oj jkistik, oj jlekbestik ja
komon jawi. ta mi ka oj jomtik,
oj chamkotik wain, ma oj cham
wain ja kuntikiltiki.
ecolgico,-a. sbaj ecologa.
economa.
1
- gasto. [jitsan tike gasto. ayni ti
ba jnajtik, ti ba jkomontik, ti ba
kestadotik, ti ba yibanal mejiko,
ayni ti ba luumkinal. oj kiltik
jastal wa xwaj sok ja gastoi. ti ba

3
4

gasto tilan kujtik ja kiximtiki. ta


mi oj atijukotik mi oj jtatiki. ta
wa xwaj lek oj jtatik kutsilaltik.
ta mi ka oj ko wain. kechan ta
mi lekuk ja jluumtiki, mey
kiximtik, anima jel tsats oj
atijukotiki. ja yuj tilan oj
kabtik lek sbej jastal ay sok ja
jgastotiki]. economa capitalista
economa poltica economa
socialista poder econmico.
- economa capitalista. ja sbej ja
gasto ta sbaj ajwalal ja lekil
luum sok ja
atijubal ba
stojbesjel jitsan jastik [medios
de produccin]. jel riko wa xwajye
yuj ja wa xyaa el kani lom ba
yatel ja yatijumi. jitsan jastik wa
xyaa stojbes ja ajwalali ba oj
keuk
ja
sganansyai.
mi
yocheluk ta oj kabtik wain. ta
oj jniktik ojxa stenotik ja
mandaranumi jani ja smoj ja
ajwalal jumasai. ja yuj ti ba
economa capitalista wa skulan
mandar ja ajwalal jumasai, ja
niwak
negosyo,
ja
banko
jumasai. jel ajulal jbajtik ja
matik ibelajel aytik.
- economa del hogar. ja gasto ti
ba jnajtik.
- economa poltica. ja snebjel ba
oj abxuk sbej machunka wa
skulan mandar ba oj sta
yutsilal. ayxa chab modo. ja june
ta sbaj ajwalal ja lekil luum sok
ja atijubal ba stojbesjel jitsan
jastik. ta jach ay sbaj ajwalal ja
mandaraneli. jaxa june sbaj
atijum ja luumi sok ja
atijubal ba stojbesjel jitsan
jastiki. sbajxa ja atijumi ja
mandaraneli ba lajanlajan oj sta
291

econmico-echar

yutsilal.
- economa socialista. ja sbej ja
gasto ta sbaj atijum sokxa
alajanum ja luumi sok spetsanil
ja atijubal ba stojbesjel jitsan
jastik, jachni ja pabrika, ja banko
ja niwak negosyo. mixa ayuk
riko, mixa ayuk pobre. wa xpax
atijumil ja spetsanilei. ja ma mi
xkanxi yuj ja ateli mi oj wauk
xchi ja san pabloi. ja yuj ti ba
gasto iti oj yile ba oj sta
swael, sku, snaj, ja spetsanilei.
ja matik ayxa skujol mixa oj
atijukotik tsats. tilan oj
jmaklatik. ja ba negosyo oj jpuk
jbajtik ja problema ba oj jkolta
jbajtik yuj ja enemigouk ja
pilan negosyo.
econmico,-a.
1
- koel ja stsakol ja bolmali.
- Este machete es muy econmico.
jel koel ja stsakol ja machit iti.
2
- ti ba gasto.
- Problema econmico. problema ti
ba gasto.
3
- ja sbaal ja ateli.
- Nuestro ejido no va bien en lo
econmico.
mi xwaj lek ja
jkolonyatiki yuj ja jel koel ja
sbaal ja kateltiki.
economista. ja ma wa snaa lek jastal
wa xwaj sok ja gastoi.
economizar. yajta watakini.
- Debemos economizar para pagar la
mquina.
tilan oj jyajta ja
jtakintiki ba oj jtuptik ja
makinai.
- Vamos a economizar el caf
porque es muy caro. mi oj jiptik
kan ja kajpei yuj ja jel keel ja
stsakoli.
ecuador. lajan sok jun chol ti ba

292

snalan ja luumkinali.
ecunime. lajan lajan ay ja spensari.
- Eres ecunime. lajan lajan ay ja
wapensari.
ecuanimidad. ja smodo ja ma lajan
lajan ay ja spensari.
- Le falta ecuanimidad. wa skana
lajan lajan oj ajyuk ja spensari.
ecuatorial. ti ba ecuador.
ecumene. spetsanil ja kristyano ti ba
chikan jas egelesya.
ecumnico,-a. sbaj. ecumene.
ecumenismo. jun tike pensar ba
junita oj ajyuk spetsanil ja
kristyanoi.
eczema. chinkul.
- Se forma un eczema. chinkul wa
xel ja kooni.
echado,-a. xiban, baan, chepan.
- El borracho qued echado en la
tierra. xiban kani ti ba luum ja
yakbumi.
- El costal lleno est echado en el
suelo. baan eke ja koxtali.
- La red est echada en el suelo.
chepan kani ja nutii ti ba luum.
- Echado,-a. [de algo plano, por
ejemplo un sombrero]. lechan.
- Echado,-a. [en la tierra, de un
lazo no estirado]. tasan.
- Echados,-as. [en el suelo
[personas por borrachera u otras
razones]. sakbanban.
echar.
1
- aa och, aa kouk, jipa, tolo.
- Ech panela al caf. yaa kouk
yaskalil skajpeil.
- chalo para ac. jipa jani.
- Voy a echar el miz en el canasto.
oj jtole ja iximi ti ba yoj
mooch.
2
- echar a perder. ixtalaan.
- Ech a perder el calzn.

echarse-educar
yixtalaan ja swexi.
- echar [agua, lquidos]. tolo.
- Echame agua sobre la cabeza.
tolo ja jai ba jolom.
4
- echar de menos. kana.
- Echo de menos un cigarro. wa
xkana jun may.
5
- echar fuera. aa el kani.
- Echen fuera la vergenza y el
miedo! aawikxa el kani ja
kixwel ja xiwel.
6
- echar gotas. tujpin.
7
- echar indirectas. makchikinan,
makchikinani.
Me
ech
indirectas.
smakchikinanon.
Echo
indirectas.
wa
lamakchikinaniyon.
8
- echar la culpa. taji smul.
- Me echaron la culpa. tajiyon
jmul.
9
- echar [lquidos]. jeba.
- Me ech una taza de caf. sjeba
ki jun baso kajpe.
10 - echar llamaradas. jututi, metsetsi.
- El fuego echa llamaradas. wa
xjututi ja kaki.
11 - echar races. xolini.
- Los gajos echan races. wa xolini
ja tei.
12 - echarle un chorro de agua. pultsin
ja.
- Te echo un chorro de agua. wa
xpultsina ja.
13 - echarle un rollo. rollo.
echarse.
1
- baani.
- Se ech en la cama. baanita ti
ba schat.
2
- echarse a perder. tsilelaxi.
- El maz se va a echar a perder. oj
tsilelaxuk ja iximi.
3
- echarse atrs. kaxkaxtop waji.
3

- Se ech atrs del contrato. kaxkaxtop


waji ti ba trato.
edad. ja sjanekil ja jabil jun swinkil.
- Qu edad tienes? jaye wajabili.
mayor de edad menor de edad.
- Ser de edad. ayxa skujol, jomi
jabil, yijxa.
- Ya soy de edad. ayxa jkujol.
- Eres de edad. pokoaxa.
- Pablo es de mucha edad. jomelxa
jitsan jabil ja pabloi.
- Su pap ya es de edad. yijxa ja
stati.
edicto. jun tike orden.
edificacin. skulajel naits.
edificar. tojbes, naitsbes.
- Edificaremos una escuela. oj
jtojbestik jun snajtsil snebjel.
- Vamos a edificar una casa. oj
jnaitsbestik.
edificio. naits.
edil. ja ma ay schol.
editar. puku ek juun.
editor. pukajuun.
editorial. sbaj pukajuun.
- Casa editorial. snaj pukajuun.
educacin. snebjel.
- Educacin formal. snebjel ti ba
yoj eskwela.
- Educacin informal. snebjel ti ba
jnajtik,
ba
kateltik,
ba
jkomontik, ba jxochtik, ba wajel
ganar.
educado,-a. snebata.
- Mujer educada. snebata ja ixuki.
educador,-a. choluman.
- Este maestro es un verdadero
educador. mero choluman ja
jeuman juun iti.
educando,-a. wan sjejel.
educar. jea.
- En la escuela del gobierno no nos
educaron bien. mi sjea kitikon lek
293

educativo-ejemplar

ti ba eskwela sbaj ja gobierno.


educativo,-a. wa xmakuni ba snebjel.
efe. ja sbiil ja letra f.
efectivamente. meran.
- Nos va a hablar efectivamente?
oj ma yal kabtikon meran.
efectivo,-a. meran, mero.
- Pag en efectivo. stuputa sok
stakin.
- Voy a pagarlo con mi trabajo y no
en efectivo. oj jtupe sok ja kateli
mi oj jtupe sok ja jtakini.
- Patrn efectivo. mero ajwalal.
efecto. skaj [regional], ja yuj.
- La falta de maz es el efecto de la
tierra seca. mey kiximtik ja skaj
ja takin luumi.
- El hecho de que no veo tiene por
efecto que voy a caer. mi xkila
kinal ja yuj oj mokon. causa.
-En efecto! jai.
efectuar. kulan.
eficacia. ipal.
- La eficacia del remedio. ja yip ja
ani.
eficaz. wa xatiji lek, wa xsatini.
- Hombre eficaz. wa xatiji lek ja
tan winiki.
- Trabajo eficaz. wa xsatini ja
ateli.
eficiencia. ay yip.
- La eficiencia de la comunidad. ay
yip jakomoni.
eficiente. ay yip.
- Mujer eficiente. ay yip ja ixuki.
efigie. jun tike ixta.
egosmo. stutil.
- El egosmo del explotador. ja
stutil ja ixtalanumi.
egosta. tut.
- Es muy egosta, slo busca su bien.
jel tut yena, kechan wa slea ja
slekilali.
294

- Soy egosta. tuton.


- Un egosta. jun tutil kristyano.
- Ser egosta. chitaman sbaj.
- Es muy egosta. jel schitaman
sbaj.
- Volverse egosta.
tutaxi,
tutbi.
- Se volvi egosta. Ya no le importa
la comunidad. tutaxita. mixa
yocheluk ja jkomontiki.
egreso. elta, gasto.
- Los egresos de la cooperativa. ja
takin elta ti ba koperatiba yuj
ja smana bolmal ma stupu chikan
jas.
- Tiene muchos egresos. jel ja
sgastoi.
ejchapulj [comiteco]. pulja.
eje. jun tike bokan te ma bokan
takin ba wa sutu sbaj chikan
jas.
- Eje del autobs. ja bokan takin
ba wa sutu sbaj ja srweda ja
aktobusi.
- Eje vial. jun kaye ja ba chonab
wa xwaj jel ja karoi.
ejecucin. stsiktesjel.
ejecutar.
1
- tsiktes
- El comisario ejecuta los acuerdos
de la comunidad. wa stsiktes ja
yakwerdo ja komon ja ma ay
yateli.
2
- mila.
- El verdugo ejecuta al asesino. ja
kutsaolom smila ja miluman.
ejecutivo,-a.
tsiktesnuman,
mandaranum.
ejecutor,-a. ja ma wa xyila ba oj
tsiktesjuk jun testamento.
ejecutora. ja schol ja ejecutor.
ejemplar. lek, senya.
- La conducta ejemplar de Pedro. ja

ejemplificar-l

lekil smodo ja pegroi.


- Voy a llevar algunos ejemplares
para enserselos. oj ki chab
oxe senya oj je yile.
ejemplificar. jea yi sok chab oxe
senya.
ejemplo. senya, modo.
- Vamos a ver un ejemplo. oj kiltik
jun senya.
- Vamos a ensearles con nuestro
ejemplo. oj jetikon awilex sok
ja jmodotikoni.
Dar
un
buen
ejemplo.
tsamalkujolani.
- El muerto dio un buen ejemplo.
tsamalkujolani ja chamelwiniki.
- Por ejemplo. oj kiltik jun senya,
por kwenta, pongamos [regional].
- Seguir el mal ejemplo. ektes.
seguir.
ejercer. atiji.
- Ejerce la medicina. wa xatiji ba
oj yajnayotik.
ejercicio.
1
- atel.
- El ejercicio de la medicina. ja
yatel ja ajnaneli.
- El maestro les dio ejercicios de
escritura. yaa yile chol ja
jeuman juuni ba mas lek oj
sneb ja tsijbaneli.
2
- jun tike tajnel ba wa xnikatik
ja jbakteltiki.
- El correr es un ejercicio. ja ajnel
jani jun tike tajnel.
ejrcito. spetsanil ja jkakanumi, jel
jitsan juntiro.
- El ejrcito mexicano. spetsanil ja
kakanumi ti ba mejiko.
- Tiene un ejrcito de ganado. jel
jitsan juntiro ja swakaxi.
- Ejrcito industrial de reserva.

reserva de mano de obra.


ejidal. sbaj kolonya.
- Casa ejidal. snaj kolonya.
ejidatario,-a. swinkil ja ba kolonya,
kolonyero.
- Somos ejidatarios. swinkilotikon
ja ba kolonya.
- Soy ejidatario. No soy patrn.
kolonyeroon mi ajwalalukon.
ejido. kolonya.
ejote. yawal chenek.
ek [comiteco]. ek.
el.
1
- ja.
- El hombre. ja winiki.
2
- el que. ja ma, -um, uman.
- El que camina. ja ma wa xbejyi.
- El que canta. tsebanum.
- El que aprende. nebuman.
3
- el uno al otro. sbaje.
- El uno respeta al otro. wa skisa
sbaje.
l.
1
- yen, yejkan [regional], yuj.
- No es l. mi yenuk.
- l lo tiene en su casa. tey yuj ba
snaj.
- l tiene dinero? aya ma yuj
stakin.
2
- a l. yuj, sbaj.
- Estoy subordinado a l. mandar
ayon yuj.
- No le conozco a l. mi xnaa sbaj.
3
- de l. yi, yuj, sbaj yena.
- Lo aprend de l. jnebata yi.
- Lo aprendi por el. jnebata yuj.
[yuj ja sjea ki].
- La solicitud de l. ja skanjel yuj.
- La milpa es de l. sbaj yena ja
alaji.
4
- por l. yuj.
- El gobierno [elegido] por l. ja ma
ay yatel yuj.
295

El Salvador-elevacin

El Salvador. ja sbiil jun chonab


pilanxa
ja
sgobyernoi.
Centroamrica.
elaboracin. schapjel.
elaborar. chapa.
- Elabor el plano. schapa ja
yejtali.
elstico,-a. wa stoko sbaj lajan sok
ule, wa xbiwani, stsumulabil.
- Elstico de los calcetines. ja
stsumulabil ja snaj koktiki.
tsumu
ele. ja sbiil ja letra l.
eleccin. tsaji, sgobyernoajel.
- Eleccin de autoridades del ejido.
stsaji ja ma ay yatel ja ba
kolonya.
- Todava no hay elecciones. mito
ayuk sgobyernoajel.
electo,-a. tsaubal.
elector,-a. tsauman.
electorado. spetsanil ja tsaumani.
electoral. sbaj tsauman.
- Derechos electorales. ja sderecho
ja tsaumani.
electricidad. jun tike mero ipal ti ba
yoj kajkal ma wanxa bejyel ti
ba yoj alambre ba oj
ajyukluz elctrica. wa xyaa
bejyuk jitsan makina. wa
stojbese electricidad sok ja yip ja
yok jai ti ba Angostura stseel
tustala. Comisin Federal de
Electricidad.
electricista. ja ma wa x atiji ti ba
electricidad.
elctrico,-a. sbajelectricidad.
electrificacin.
aji
ochuk
electricidad ti ba jun luwar.
electrificar. aa ochuk electricidad ti
ba jun luwar.
electrocucin. smiljel yuj, chami yuj
296

electricidad.
electrnica. jun tike tcnica wa snaa
jastal oj skul radyo, ma
telebisyon ma tuk makina.
elefante. jun tike chante jel najat ja
snii jel najat ja tsi yej
chomajkil. mas niwan ja chante
jawi yuj ja swaw wakax.
elegancia. spinoil.
elegante. snup, pino, lek.
- Eres muy elegante. jel anup.
- Doa Rosa es muy elegante. jel
pino ja xinan rosai.
- Est escribiendo muy elegante. jel
lek wan tsijbanel.
elegible. tsaben, wa stsaxi.
elegir. tsaa, gobyernoan.
- Elegiste el buen camino. jatsaata
ja bej ja ba leki.
- Van a elegir a su gobierno. oj
sgobyernou ja ma oj ochuk
mandaranumil
elemental. tilan.
- Libro elemental. jel tilan ja juun
iti.
elemento.
1
- jun jas mi sokanuk yena lajan
sok ajkal. ti ba kinal ayni mas
jitsan sok ja 100. wa xmakuni ba
oj sok sbaje ba oj ajyuk
spetsanil ja jastiki tini aya ja ba
kinali.
2
- ja smoj jun kole.
- El es un buen elemento en nuestro
ejido. yena jani jun lekil
jmojtikon ti ba jkolonyatikon.
3
- ba kajyel lek.
- Trabajo en mi elemento. wa
laatijiyon ba kajyelon lek.
elevacin.
1
- wits, schaanil.
2
- keel.
- La elevacin de los precios de las

elevado-ellos
mercancas. wan keel ja stsakol
ja bolmalei.
elevado,-a. chaan, keel.
- Casa elevada. chaan naits.
- Precio elevado. keel ja
stsakoli.
elevador. ascensor.
elevar. lika, aa keuk.
- Elev la carga. slika ja yijkatsi.
- Elev el precio. yaa keuk ja
stsakoli.
elevarse. kei.
- Detrs de su casa se eleva el
cerro. spatik ja snaji ti wa xkei
ja witsi.
eliminar. aa eluk.
elipse. lajan sok makaris ma tasaw ma
tekeris yujxta kechan ja sati.
lite. riko wa skulan mandar.
- La lite est gobernando. wan
skulajel mandar ja rikoi.
- La lite de los peritos. ja matik
jel snaawe wa skulan mandar.
elocuencia. ja smodo ja ma jel snaa
lolanel.
elocuente. jel snaa lolanel.
elogiar. toyo.
- Elogiamos a nuestro gran padre.
wa xtoyotik ja jwawtiki.
elote. ajan.
- Elotes que sirven para hacer
tortillas. tsejeb ajan.
- Elote verde al tapiscar. pixkul,
yaxnal.
- Formarse elotes. ajanani,
ajanaxi, ajanbi.
elucidar. cholo sbej.
eludir. jipa kani.
- Eludi la dificultad. sjipa kani ja
wokoli.
ella.
1
- yen, yejkan [regional], yuj.
[kela awilex. l lajan sok ella. ja

ba tojolabal. tukxa ja ba
kastiya. ja yuj wa xyala ella ta
ixuk yena, wa xyala l ta
winik].
- No es ella. mi yenuk.
- Ella lo tiene? aya ma yuj.
- Ella lo tiene en su casa. tey yuj ba
snaji.
2
- a ella. sbaj, yuj.
- No la conozco a ella. mi xnaa
sbaj.
- Estoy subordinada a ella. mandar
ayon yuj.
3
- de ella. sbaj, yi, yuj.
- Es de ella. sbaj yena.
- Lo aprend de ella. jnebata yi.
- La solicitud de ella. ja skanjel
yuj.
4
- por ella. yuj.
- El gobierno elegido por ella. ja ma
ay yatel yuj.
- Lo aprend por ella porque me
ense. jnebata yuj, yuj ja sjea
ki.
ellos,-as.
1
- yenle, yejkane [regional],
yujile.
- No son ellas. mi yenuke.
- Ellos lo hicieron. yen skulane.
- Ellos lo tienen en su casa. tey
yujile ja ba snaji.
2
- a ellos,-as. sbaje.
- No las conozco a ellas. mi xnaa
sbaje.
3
- de ellos,-as. sbaj, yenle, yile,
yujile.
- Es de ellos. sbaj yenle.
- Una de ellas. june ja yenlei.
- Lo aprendimos de ellos.
jnebatikon yile.
- Uno de ellos. june ja yenlei.
- Alguno de ellos lo hizo. june ja
yenlei skulane.
297

emancipacin-embotellar

emancipacin. skoltajel, yajel eluk.


emancipar.
emancipar. kolta, aa eluk.
- La alfabetizacin nos emancipa un
poco. wa skoltayotik tusan ja
snebjel juuni.
- Nos emanciparon del baldo. yaa
elkotik ti ba baldiyo.
emascular. aa el sbak.
embajada. ja snaj ja embajador.
embajador. jun tike jekabanum ay
yatel ti ba gobyerno. wa xatiji
ti ba tuk chonab pilanxa ja
sgobyernoi ba oj yal yabi jastal
ay ja spensar ja sgobyerno ja
mejikoi.
embalaje. spotsulabil. peso bruto
peso neto.
embalsar. tima ja jai.
- Embalsaron el ro. stimawe ja
niwan jai.
embalse. niwan timubal pampa ja.
embarazada. tukbita.
- Su esposa est embarazada.
tukbita ja scheumi.
- Ya est embarazada. ayxa yal.
- La mujer est embarazada. mixa
lek ay ja ixuki.
- Mi esposa est embarazada.
jomelxa wakumarei.
- Todava no est embarazada. mito
ayuk sok niwan chamel.
embarazado,-a. jomta solom.
embarazar. josjoni.
- No salgas porque no nos
embarazas. mok elan yuj ja mi oj
josjonan jmoktikon.
embarazo.
1
- tukbel [jun ixuk], niwan
chamel.
2
- smakulabil bej.
embarazoso,-a. wa xjak skome.
embarcacin. bejyum ti ba sat ja.
298

embarcar. aa ochuk chikan jas ti ba


jun bejyum ti ba sat jai
embargar. lutu kani jun negosyo ma
bajanxa ja sbolmalei yuj ja
kastigoi. [kechan ay yioj
derecho oj skuluk ja ma wa
xatiji ja ba mandaranumi.]
embargo. jun tike kastigo. embargar.
embarrado,-a [paredes]. pakubal.
embarullar. aa kan putsek.
embarullarse. jomi solom.
embate. golpe.
embaucar. lola.
- Nos embaucaron. slolayotik.
embellecer. aa tsamalbuk.
embestida. ataque.
embestir. krontaan.
- Nos embistieron. skrontaanotikon.
emblema. senya.
- El calzn es nuestro emblema. ja
tojol wex jani ja jsenyatiki.
embobecerse. sonsoaxi.
- No me embobec an. mito
sonsoaxiyon.
embolarse. yakbi.
- Se embolarn. oj yakbuke.
embolia. jun tike chamel. [wa xmakji
sbej ja jchikeltiki ti ba jbenatik].
embolsar. muku ti ba wabolsai.
emborrachado,-a. yakbel.
emborrachar. aa yakbuk.
- El trago nos emborracha. wa xyaa
yakbukotik ja tragoi.
emborracharse. yakbi.
- Me emborrach. yakbiyon.
emboscar. jun repente krontaan.
embotado,-a. mi nukubaluk.
- Machete embotado. mi nukubaluk
ja yej ja machiti.
embotarse. pakaxbi.
- Se embot el machete. pakaxbita
ja machiti.
embotellar. aa ochuk ti ba yoj yetal.

embozarse-emitir
embozarse. naka [jun] sat, musu [jun]
sat.
- Se emboz por vergenza. snaka
sat yuj ja kixweli.
embregarse con alguien. watati.
- Se embrega con el patrn.
xwatatixta sok ajwalali.
embriagado,-a. yakbel.
embriagarse. yakbi.
embrin. ja yintil chikan jas mito
xpojki. tito kan ba yoj snolob ma
ba yoj snan.
embrocados,-as [comiteco]. sakbanban.
- Los borrachos estn embrocados.
sakbanban kani ja yakbumi.
embrollo.
1
- jomta solom.
2
- problema.
embromar. kulan chingar.
embrutecer. aa sonsoaxuk.
embudo. yetal.
- Embudo del molino. yetal molino.
embuste. mentira, lom abal.
embutir. latsa.
- Embuti la piedra en el hueco.
slatsa ja ton ti ba sjotoli.
eme. ja sbiil ja letra m.
emergencia. jun tike nesesida jun
repente wa xkei yena.
emerger.
1
- kan kayan.
- Un cadver emergi del agua.
kanta kayan jun chamwinik.
2
- kei.
- Emergi la dificultad. keta ja
wokoli.
emtico,-a. wa xyaa xejnuk.
emic. wa ilxi ja pilan chonab lajan
sok wa xyila sbaje yenleita. ta
mi jachukuk wa xalxi etic
perspectiva
emigracin. elel. emigrar inmigrar.
emigrado,-a. ja ma elta. emigrar.

emigrar. eli.
- El ejido qued abandonado. La
tierra est seca. Emigraron todos los
habitantes. jipubal kani ja
kolonyai. takinxa ja luumi. elta
spetsanil ja swinkili.
- Emigraron a Estados Unidos. elye
ja ba estados unidos
eminencia.
1
- schaanil.
- La eminencia de este cerro es de
2,000 metros. jo xaane metro ja
schaanil ja wits iti.
2
- niwan swinkil.
- El patrn es una eminencia. ja
ajwalal jani jun niwan swinikil.
3
- ja ma niwan wa xyaa sbaj
eminente.
1
- machan, pechan.
- Este ocote es muy eminente.
pechan eke ja taj iti.
2
- jel lek juntiro.
- Tu compadre es un hombre
eminente en la ciudad. jel lek juntiro
ja wakumparei ja ba yoj chonab.
emisario. jekuman.
emisora. ba wa xel ja radyoi.
- Emisora XEUI. ja sbiil ba wa
xel ja radyoi ti ba chonab.
emitir.
1
- jipa.
- El sol emite luz. wa sjipa yijlab ja
kakui.
2
- eli, jeka.
- Lo emiti por radio. el ba radyo.
- Les emiti saludos a ustedes por
radio. sjeka spatulabil akujolex
ti ba radyo.
3
- takinbes libe takin.
- El gobierno emite papel moneda. wa
stakinbes
libe
takin
ja
mandaranum ja ba mejiko.
4
- aa kouk.
299

emocin-empearse

- El juez emite el juicio. wa xyaa


kouk ja kastigo ja jwesi.
emocin. jastal ay ja kaltsiltiki
[tsamal, ma wan tajkel, ma
chinaj, ma tukxa yena].
- No siente emociones. lajan sok
ton ja yaltsili.
emocionante.
wa
xyaa
chamkujolanukotik, wa xyaa
tsatsalkujolanukotik.
emocionar. aa chamkujolanuk, aa
tsatsalkujolanuk.
emotivo,-a. sbaj emocin.
empacado,-a. potsan.
empacador,-a. potsuman.
empacar. potso.
- Empac los huevos. spotso ja
nolobi.
empacharse. kanlukumaxi.
- Se empach con la comida.
kanlukumaxita yuj ja swaeli.
empacho. kanlukum.
empadronamiento. yajel ochuk juun
ja sbiil ja swinkil jumasai.
empadronar. aa ochuk juun ja sbiil
ja swinkil jumasai.
empalmar. bojo.
- Empalm el mecapal. sbojo ja
kuchpati.
empaado,-a. ason.
- Mi espejo est empaado. ja yason
ja kespejoi.
empaarse. asonaxi.
- El vidrio de empa. asonaxita ja
espejoi.
empapado,-a. lakan ja ay, pichan ja,
sulan.
- Estamos empapados por el aguacero.
lakan ja aytikon yuj ja chawuk
jai.
- Estoy empapado. pichan ja
ayon.
- Ests empapado. sulan awuj.
300

empapar. mulu.
- Empap la tela en el ojo de agua.
smulu ja kuutsi ti ba yoj satja.
emparedado (1). pan kulubal pakwaj.
emparedado,-a (2). lutan kani.
emparedar. lutu.
emparejar. parejoan, laja.
- No nos emparejamos con los
patrones. mi xparejoan jbajtik
sok ja ajwalali.
- Emparejemos los sitios. oj jlajtik
ja maka jumasai.
- Nos emparejaremos en el trabajo
colectivo.oj jlaj jbajtik ja ba
komon ateli.
emparejarse. nupani, laja abajex.
- Vamos a emparejarnos. oj
nupanukotikon.
- Vamos a emparejarnos en el ejido.
oj jlaj jbajtik ja ba jkolonyatiki.
emparentar. mojaljel ay.
- Vamos a emparentarnos. mojaljel
oj ajyukotik.
empatado,-a. lajan lajan ay. empate.
empatar. lajan lajan ay. empate.
empate. lajan lajan ay.
- Hay empate en el juego. lajan
lajan ay ja ba tajneli.
empedrar. aa ochuk ton [ti ba bej
ba oj bilitsbuk mixa oj ajyuk
lopan].
- Empedraron el camino. yaawe
och ton ti ba bej.
empear. kan slokol.
- Te empeo mi carnero hasta que te
devuelva el maz prestado. kan
slokol ja jcheji manto oj ka awi
slokol ja iximi.
empearse. jel xok skujol.
- Nos empeamos en ir a Comitn.
jel
xok
jkujoltikon
ja
chonabaneli.
empeo.

empeo-emporcarse
- kanel slokol. empear.
- jel lek wa xyaa sbaj.
- Vamos a trabajar con empeo. jel
lek oj ka jbajtik sok ja
kateltiki.
- Poner todo su empeo. yajtikan.
- Pusimos todo nuestro empeo en el
trabajo. jyajtikantikon ja ateli.
empeorar. pegoraxi.
- La herida empeor. pegoraxita ja
yajbeli.
empequeecer. chinbes.
empequeecerse. chinaxi, chinbi,
nuxbi.
emperador. jun tike mandaranum.
[staata ja mandaraneli yuj ja
mandaranumxa ja stati].
empero. pe, pero, yujxta, pe yujxta.
empezar. tulu.
- Empez a leer. stulu skumajel
juun.
empinarse. litanaxi.
- Me empin para ver bien.
litanaxiyon ba lek oj kile.
emprico,-a. jun tike snebjel ti ba
atel mi xmakuni ja juuni.
[jachuk wa xneba ja kateltiki sok
ja skulajel naits. mi sjea kitik ti
ba eskwela mini ja ba juun].
emplazamiento. jekji apayjel.
emplazar. jeka spayjel. citar.
empleado,-a. tayakan, moso.
- Soy empleado porque no tengo
tierra. tayakanon yuj ja mey
jluum.
emplear.
1
- yama, atijuban.
- Empleamos el machete para rozar.
wa xyamatik ja jmachitiki ti ba
loxnel.
- Emple el hacha. yatijuban ja
yecheji.
2
- atijanum, aa yi atel,

1
2

mosoan.
- Emple a un hombre. yatijanum
jun winik.
- El patrn nos emplea en la milpa.
wa xyaa kitikon atel ti ba yalaj
ja ajwalali.
- Quiere emplearme como pen. wa
skana oj smosoukon.
empleo. atel.
- Los obreros no encuentran empleo.
mi staa atel ja atijumi.
- Me da un empleo. wa xyaa och
atijumilon.
- Cul es el empleo de est
maquina? jas yatel ja makina iti.
emplumecer. taxkarinaxi.
- Los pollitos emplumecieron.
taxkarinaxita ja yal muti.
empobrecer.
pobrebes,
pobrebi,
pobreaxi, kan pobreil, ajulalaxi
sbaj.
- El ingeniero nos empobreci.
spobrebesotik ja pilaluumi.
- Empobreci porque su tierra es puro
cerro. pobrebita yuj ja yioj
kechan lom wits.
- No queremos empobrecer. mi
xkanatik oj kankotik pobreil.
- Jams empobrecer. mi jay majke
oj ajulalaxuk sbaj.
empolvado,-a. staunej polbo, staunej
stsubil luum- Mi camisa est empolvada.
staunej polbo/ stsubil luum ja
jkui.
empollar. och pakan, waj pakan.
emporcar. kuxbes.
- Me emporcaste el pantaln.
jakuxbesta jwex.
emporcarse. chitamaxi, chitambi.
- Nos emporcamos en el lodo.
chitambitikta ti ba lokok.
emporio. niwan snajtsil chonwanel.
301

emporio-en

empotrado,-a. tsapan.
- Estaca empotrada.
tsapan
pajchuch.
empotrar. latsa, tsapa.
- Empotr la piedra en el hueco.
slatsa ja toni ti ba sjotol.
- Empotramos bien el horcn.
jtsapatik lek ja oyi.
emprendedor,-a. arecho.
emprender. tulu.
- Temprano emprenderemos el
trabajo. sajto lek oj jtultik ja
kateltiki.
empresa.
1
- mi tajneluk.
- Es una empresa caminar a la tierra
caliente. mi tajneluk ja bejyeli
man kixin kinal.
2
- niwan negosyo ba chonwanel
ma ba skulajel jitsan jastik.
- Empresa textil. niwan negosyo
ba skuutsbesjel.
empresario. kelwanum ma ajwalal ti
ba niwan negosyo.
emprstito. jelan takin sbaj gobyerno.
empujar. jutbin, jutbini, puktsin,
tima.
- Vamos a empujar el autobs. oj
jutbuktik ja aktobusi.
- La gente empuja a la entrada de la
ermita. wa xjutbiniye ja swinkil ti
ba sti ermita.
- Fuerte empuj los huevos y se
rompieron. pojta ja nolobi yuj ja
tsats spuktsin.
- Empuj la barriga. stima ja
slukumi.
empuje. kanxi yuj.
- Estudias con mucho empuje. jel
xkanxi awuj ja snebjeli.
empujn. sjutbijel.
- Me di un empujn. sjutbinon.
empuar. iaj.
302

- El que va a traer lea empua el


hacha. ja ma wa xwaj yi jan sii
xyiaj yechej.
emulacin. stsajlajel. emular.
emulador,-a. tsajlanum. emular.
emular. tsajla.
- Vamos a emular el camino de
aquellos que sirvieron a nuestras
comunidades. oj jtsajlatik ja sbej
ja matik yatelta ja jkomontiki.
en.
1
- ba, ti ba, sat, kajan, lichan,
najka, yoj, yojol.
- En nuestro favor. ba jlekil
kentik.
- En Comitn. ti ba chonab.
- En la mesa. ti ba sat mesa.
- Est en la casa. tey ba naits.
- Tiene el cntaro en la cabeza.
kajan solom ja chubi.
- El libro est en la mesa. lichan
smesa ja juuni.
- Estamos en la troje. najka ti
aytik ja ba snajtsil ixim.
- Est en la casa. tey ba yoj naits.
- Est en el pumpo. tey ba yojol ja
pumpoi.
2
- en cuanto a. sok, jaxa.
- Lo que el maestro hizo en cuanto a
nosotros. ja jas skulan sok ja
kentik ja jeuman juuni.
- En cuanto a ti, qu dices? jaxa
weni jasunka oj awale.
3
- en medio de. yojol.
- En medio de nosotros. ba yojol
jnalantik.
4
- en seguida. jutsin, jutsina,
jutsila, orato ja wego.
- Vamos en seguida. jutsin ojxa
wajtik.
5
- en tanto. yajni.
- En tanto lo vio se enoj. yajni
yile tajki.

enaguas-encarcelado
enaguas. yojuna.
- Tus enaguas. ja wayojunai.
enajenar.
1
- bajan.
- Enajenaron nuestras tierras.
sbajane ja jluumtiki.
2
- aa kulan skujol, tukbes ja
spensari.
- La religin nos enajena, si no
nos muestra como alcanzamos la
sociedad justa. wa xyaa kulan
jkujoltik ja relijyoni ta mi
sjea kitik jastal oj jta
jlekilaltik.
- Los ladinos quieren enajenarnos.
wa skana oj stukbes ja
jpensartik ja jnali.
enajenacin.
1
- bajanji chikan jas.
2
- aji kulan skujol, tukbesji ja
spensari.
enamorar. maka jun akix, tsaka jun
akix.
enamorarse. tsakwani.
- El joven se enamor. tsakwanita
ja keremi.
enano,-a. yal nux, mero yal chin nux
kristyano.
enarbolar. aa keuk.
- Enarbol la bandera. yaa keuk
ja banderai.
enarcar. toybin.
- Enarc el machete. stoybin ja
smachiti.
encabezado [comiteco]. olomal.
encabezar. kulan mandar.
encadenar. mocho sok kadena.
encajar.
1
- aa ochuk sok, tsapa.
- Encaj las tablas. yaa ochuk ja
akinte sok ja smoji.
2
- laja.
- Su conducta no encaja con sus

palabras. mi slaja ja sloil ja


smodoi.
encaje. bayarina.
encalar. batsa sok taan.
encamarse. kan ba chat.
encaminar. aa wajuk.
- Te voy a encaminar. tixa oj ka
wajana.
encanecer. sakbi.
- Encanec. sakbiyon.
encantado,-a.
1
- wayjelubal.
2
- gustoaxita.
encantador,-a.
1
- wa xwayjelan.
2
- jel tsamal.
encantar.
1
- wayjelan.
- La llorona te encant. swayjelana
ja pajkintaji.
2
- aa gustoaxuk.
- La fiesta nos encanta. wa xyaa
gustoaxukotik ja kini.
encanto.
1
- wayjel.
2
- wa xyaa gustoaxuk.
- Mi hijo es mi encanto. wa xyaa
gustoaxukon ja kunini.
encapricharse. boboaxi.
- El caballo se encaprich.
boboaxita ja kawuji.
encaramado,-a. luchan.
encaramarse. luchanaxi, tukanaxi,
tukanbi.
- Las gallinas se encaramaron.
luchanaxita ja muti.
- El tinaco se encaram.
tukanbita ja niwan oxomi.
encarar. tojtokela.
- Vamos a encarar el problema.
oj jtojtokeltik ja problemai.
encarcelado,-a. presoanum.
- Somos encarcelados.
303

encarcelar-enca

presoanumotikon.
encarcelar. aa ochuk preso, lutu ba
preso, lutwani.
- Me encarcel. yaa ochkon
preso.
- Te encarcel. slutuwa ba preso.
- Le gusta encarcelar. wa xkanxi
yuj ja lutwaneli.
encarecer. aa keuk ja stsakol ja
bolmali.
encargado,-a. jekabanum.
- Encargado de nios. monuman.
- Encargado de la finca. mardomo.
- No te hizo el encargado de la finca.
mi smardomoana.
encargar. aa kan ba skab.
- Le encargu mi ganado. kaa kan
ba skab ja jwakaxi.
encargarse. ajna, atelan.
- El se encarga de t. wa xyajnaya.
- Vamos a encargarnos de la limpia.
oj kateluktikon ja akini.
- Nos encargamos de la rozadura.
katelantik ja loxneli.
encargo. jekab.
encarnacin. skulan sbaj winik ja
jwawtiki.
- Eres la encarnacin de un
verdadero tojolabal. jakulan abaj
jun mero tojol abal.
encarnado,-a. chak.
encarnar.
1
- kulan abaj.
- Encarn la maldad. skulan sbaj
ja schayelal.
2
- tojbi jun yajbel.
encarnecer. kojli.
encarnizado,-a.
1
- mulan chik.
2
- jelxa tsats.
encarrilar. aa wajuk. encaminar.
encasquetar. lapa wapisolomi.
encauzar.
304

- ukumbes ba oj sta bej ja


jai.
2
- cholo yab sbej.
- Encauz a nuestra comunidad.
scholo kabtikon sbej ti ba
jkomontikon.
encfalo. chijnakal.
encendedor. ixlawon, stsanulabil.
encender.
1
- aa keuk, ijlaban, tsana,
tsika.
- Encendi la lumbre. yaa ke
kak.
- Encendi la vela. yijlaban ja
nichimi.
- Encendi el cigarro. stsana ja
smayi.
- Una chispa encendi la casa.
stsika ja naits jun nich kak.
2 - encender [cerillos]. jispun.
- Encendi el cerillo. sjispun ja
seriyoi.
3
- encender para ver. chixa.
- Encend el ocote para que vieras el
camino. jchixa awi ja taji.
4
- encender [rozadura]. chima.
- Encendi el ocote. schima kak
ja taji.
encendido,-a.
1
- chak.
2
- tajkelxa.
3
- estar encendido. wan chixjel.
- El ocote est encendido. wan
chixjel ja taji.
encerar. batsa sok chabek.
encerrar. lutu.
- Encerr las gallinas en el
gallinero. ti slutu kan ja muti ba
snaj mut.
encestar. taa mooch.
- Encest cinco pelotas en el juego.
staa jo mooch ti ba tajnel.
enca. jbakteltik ba wa xkan ja

encclica-encubridor
kejtiki.
encclica. jun tike juun stsijba ja
jtatik obispo ti ba Roma ba
oj yab sbej spetsanil ja
kristyanoi.
enciclopedia. jun tike bomakumal wa
scholo kabtik sbej ti ba jel
jitsan jastik.
encima. tey yuj nalan chaan, sat.
- Tengo encima el panal de avispas.
tey kuj nalan chaan ja akoi.
- Encima de la mesa. ti ba sat
mesa.
encina. yaxte.
encinar. yaxtealtik.
encino. yaxte, xinil.
encinta. tukbita [jun ixuk].
enclavado,-a. tsapan.
enclavar. aa kan tsunan.
enclenque. mey yip.
encoger.
1
- sujbi, yatsa.
- Su pantaln encogi. sujbita
spantalon.
- Se me encogi el corazn. syatsa
ja kaltsili.
2
- encoger [brazo, pierna] choba,
chubu, chumu, kocho.
- Encogi las piernas. schubu ja
yoki.
encogerse [al acostarse o sentarse].
wekani.
- El enfermo se encogi. wekanita
ja chamumi.
encogido,-a [personas al sentarse o
acostarse por el dolor u otra
razn]. wekan.
- Encogido,-a [piernas]. chuman,
koch, kochan.
- Tengo la pierna encogida. chuman
kok.
encolerizar. kakbes.
- Me encoleriz. skakbeson.

encolerizarse. kakaxi.
- El pap se encoleriz por su hijo.
kakaxita ja tatali yuj ja yunini.
encombarse. toyanaxi, toyanbi.
- La hamaca se encomb.
toyanaxita ja aachi.
encomendar aa kan ba skab.
- Le encomend mi hijo. kaa kan
ba skab ja kunini.
encomendarse. aa abaj ja ba skab.
- Se encomend a su amigo. yaa
sbaj ja ba skab ja yamigoi.
encomendero. jun tike ajwalal ja
ajyii. jitsan ja smosoei mey
sluum.
encomiar. toyo.
- Encomi al mdico. stoyo ja
loktori.
encomio. stoyjel.
encompadrarse [slo los paps de los
novios, en otras comunidades todos
los padrinos de los novios].
wawxepan abajex.
- Vamos a encompadrarnos. oj
jwawxepuk jbajtik.
enconarse. nukinaji, tsiptsuni.
encontrar. taa.
- No encontraste a nadie en el
camino? mi ma ma jataa ja ba
beji.
- Encontrarse por casualidad.
taspun abajex.
- Nos encontramos por casualidad.
jtaspun jbajtik.
encrespar. kolochbes, tsunkulbes.
- Le encresp el pelo. skolochbes
ja yolomi.
encresparse. speltsun sbaj.
- El agua se encrespa. wa speltsun
sbaj ja jai.
encrucijada. ba wa skutsu sbaje ba
snalan, chab bej ma mas jitsanxa.
encubridor,-a. nakuman, nakwanum.
305

encubrirse-enemistado

- No soy encubridor del ladrn. mi


nakumanukon ja elkanumi.
encubrirse. musu, naka.
- Encubre su pensamiento. wa
smusu ja yaltsili.
- Encubri al ladrn. snaka ja
elkanumi.
encuentro. tsomjel.
encuerado,-a. taxan.
encuerar. aa kan taxan.
encuerarse. taxani.
encuesta. spaklajel, sjobtalajel. [wa
spaklayotik ba oj sjobtalauk
kitik chikan jas].
encuestador,-a. jobtalanum.
encurvarse. toyanaxi, toyanbi.
enchilada. jun tike pakwaj.
enchufar. aa ochuk, bojo.
- Enchufo dos tubos. yaa ochuk ja
sni ja tubo ti ba stop ja smoji.
- Nos quiere enchufar con el patrn.
wa skana oj ya ochkotikon sok
ja ajwalali.
enchufe. ba wa xkaatik ochuk ja
yakil ja luz elctrica.
ende. por ende.
endeble. mey yip.
endemoniado,-a. sbaj pukuj, ja yaltsil ti
ba skab ja ba jomwanumi.
enderezar. xijpun.
- Enderezamos el camino torcido. wa
xijpuntik ja lochan beji.
- Tiene que enderezar su
pensamiento. tilan oj sxijpuk ja
skujoli.
enderezarse. tojaxi.
- El rbol se enderez. tojaxita ja
tei.
- Enderezarse [al estar sentado].
jachani.
- Me enderec en el banco.
jachaniyon ti ba kaan.
- Enderezarse [al estar acostado].
306

jachachi, jachalji.
- Me enderec en la cama.
jachachiyon ti ba jchat.
- Se enderezaron. jachalji.
endiosar. aa och dyosil, aa pax
dyosil, dyosan, wawtikan.
- Endiosan el dinero. wa xyaa och
dyosil ja takini.
- Endiosan el trago. wa sdyosane
ja tragoi.
- Los patrones endiosan la ley si les
ayuda. wa swawtikan ja orden ja
ajwalali ta wa skolta.
endogamia. ta wa xnupani ja soltero
kechan ti ba yoj komon.
endosar. aa orden ja juuni.
endoso. ordenaxita ja juuni.
- Falta el endoso. ayto skana oj
ordenaxuk ja juuni.
endrogar. aa kulan skujol.
- Nos endrog con palabrasd vacas.
yaa kulan jkujoltik sok lom loil.
drogar.
endulzarse. chibi.
- Se endulz el caf. chibita ja
kajpei.
endurecerse. chuuyaxi, chuuybi,
tsatsbi ele.
- Su corazn se endureci.
chuuybita skujol.
endurecido,-a. chuuy.
- Su corazn est endurecido.
chuuy ja skujoli.
endurecimiento. schuuyil.
ene. ja sbiil ja letra n.
eneldo. eneldo.
enema. purga.
enemigo,-a. kondra, kronta, kontra.
- Nuestro enemigo. ja jkrontatiki.
- No soy tu enemigo. mi jaukon
wakronta.
enemistado,-a. kronta wa xyila.
- Por qu ests enemistado con

enemistar-enflaquecido
nosotros? jas ma yuj wa
xawilawotikon lajan sok kronta.
enemistar. aa skontrauk sbaje.
- Enemist a los hermanos. yaa
skontrauk sbaje ja smojalejeli.
energa. ipal.
- Tiene mucha energa. jel ja yipi.
enrgico,-a. ay yip.
- No eres enrgico. mey wawipi.
enero. enero.
enfadadizo,-a. chinaj.
enfadado,a. tajki, kei ja skoraja.
- Est enfadado. keta ja
skorajail.
enfadarse. chinajaxi, chinajbi, tajki,
takin tsujbani, kexwi [regional].
- Por qu te enfadas si te hacemos
caso? jas ma yuj wa lachinajbi ta
wa xkisawatikon.
- Se enfad por tomar trago. kexwi
yuj ja yujel trago.
- Se enfad al tomar trago. kexwi
sok trago.
- Se enfad conmigo. takin
tsujbani yuj ja keni.
enfado. tajkel.
enfaldar. tsolo ja wajunai, chumu ja
wajunai.
enfangarse. lokokaxi.
- El camino se enfang muchsimo.
jel juntiro lokokaxita ja beji.
nfasis. tsats.
- Habla con nfasis. tsats wa
xkumani.
enftico,-a. tsats. enfsis.
enfatizar. ala tilan.
- Enfatiz nuestras obligaciones. yala
tilan oj ka jbajtik sok ja
jcholtiki.
enfermarse. ko chamel, ko malo,
maloaxi, syama jun chamel.
- Me enferm. koyon chamel.
- Me enfermar. oj maloaxukon.

- Te enfermaste. syamawa jun


chamel.
- Me enfermar de varicela. elta
jbaj ja pajchiki.
- Me enferm de gravedad.
ipaxiyonta.
enfermedad. chamel.
- La enfermedad es horrible. jel
jodido ja chameli.
- Enfermedad crnica. tolabida
chamel ay.
enfermero,-a. talnachamum winik,
talnachamum ixuk.
enfermizo,-a. delikado.
- Su hijo es muy enfermizo. A
menudo se enferma. jel delikado ja
yunini. tikan tikan wa xko
chamel.
enfermo,-a. chamum.
- Enfermo crnico. chamum lek,
tolabida chamum ay.
- El mdico cura a la enferma. wa
xyajna ja chamum ixuk ja loktori.
- El enfermo no encuentra mejora.
kan chaban ja chamumi.
- El enfermo se ha recuparado.
tojbelxa ja chamumi.
- Estar enfermo. ab chamel, yioj
chamel, malo ay.
- Estoy enfermo. wa xkab chamel.
- Est muy enfermo. jelxa yioj
chamel.
- Ests enferma. malo aya.
enfilar. cholo.
enflaquecer. bichanaxi, bichanbi,
bikitaxi, uchimaxi, uchimbi,
yokelaxi, yokelbi.
- Enflaquec. bichanaxiyon.
- Enflaqueci por la falta de maz.
uchimbita yuj ja mey yixim.
- Vas a enflaquecer. oj yokelban.
enflaquecido,-a [animales]. wokan.
- En cuaresma el ganado est muy
307

enfocar-engordar

enflaquecido. ti ba kwaresma jel


wokan ja wakaxi. flaco.
enfocar. ila lek.
- Vamos a enfocar el problema. oj
kiltik lek ja problemai.
enfoque. yiljel lek.
enfrascar. aa ochuk ti ba yetal.
enfrenar. takalbes.
enfrentar. jaka sti, tojtokela.
enfrentarse. tojtokela.
- Nos enfrentamos al problema.
jtojtokelatik ja problemai.
enfrente. ti ba sti sat.
- Su casa est enfrente de la cueva.
ti ba sti sat keen teya ja snaji.
enfriar. chebes, cheelan, lajbes.
- Voy a enfriar el caf. oj jchebes
ja kajpei.
- Va a enfriar el caldo. oj
scheeluk ja kaldoi.
enfriarse. chebi, lajbesxi, lajbi.
- El caf se enfri. chebi ja
kajpei.
- Se enfriar la solicitud. oj
chebuk ja skanjeli lajan sok mi
oj yile ja ba opisina..
- La comida se enfri. laxbesxita
ja waeli.
enfurecer. kakbes.
- Nos enfureci. skakbesotikon.
enfurecerse. kakaxi, ke sni skujol.
- El patrn se enfureci. kakaxita
ja ajwalali.
- Se enfureci porque le insultaste.
keta sni skujol yuj ja
jakakles.
enfurecimiento. kakaxel.
enganchador. mosouman.
enganchar.
1
- aa lokan.
- Enganch el vaso en la percha.
yaa lokan ja baso ti ba chiwte.
2
- mosoan.
308

- Nos enganch. smosoanotikon.


enganche.
1
- yajel lokan.
2
- tupxita jun tanto. ojto kan sjel
ba oj tupxuk takaltakal.
engaado,-a. lolajum.
engaador,-a. lolanum.
- No eres un engaador. mi
lolanumuka.
engaar. lola, ixtalani, lom kikinal
ala yabi.
- Me enga el gordo. slolayon ja
kojleli.
- Me engaaron. lolajiyon.
- Los comerciantes engaan mucho.
jel xixtalaniye ja chonwanumi.
- Te engaaron. lom kikinal yala
wabi.
engao. slolajel.
- No queremos el engao. ja
jlolajel mi xkanatik.
engarbado,-a. kachan.
- El rbol talado qued engarbado
porque el bosque es muy tupido. ti
kan kachan ja xutubal tei yuj
ja jel pim ja tealtiki.
engendrar. untikan.
- Ramiro engendr a Ramn.ja
ramiroi yuntikan ja ramoni.
- El trabajo engendra conocimiento.
wa xyaa jnatik kinal ja
kateltiki.
englobar. spetsanil, chaboxe.
- Nos englob a todos en su crtica.
stujmayotik ja jpetsaniltiki.
- Englob a varios en su crtica.
stujma chaboxwane.
- No nos englob en su crtica. mi
stujmayotikon.
engolfarse. aa abaj.
- Se engolf en el trabajo. yaa sbaj
sok ja yateli.
engordar.

engranar-enlazar
1

- baketan, baktelan, kojlelan,


aa kojluk.
- Engorda a sus hijos.
wa
sbaktelan ja yuntikili.
- No quiere engordar sus cerdos. mi
skana oj skojleluk ja schitami.
- Engord los guajolotes. kaa
kojluk ja jkolkoi.
2
- kojli, niwanaxi, tsamalaxi.
- Engord. kojliyon.
- Engord porque com muy bien.
niwanaxiyon yuj ja jel lek wayon.
- El ganado engord. tsamalaxita ja
wakaxi.
3
- engordar mucho. lisanbes,
lisanaxi, lisanbi.
- Engord mucho los puercos.
slisanbes ja schitami.
- Los puercos engordaron mucho.
lisanaxita ja chitami.
engranar. aa ochuk sok.
engrandecer. aa niwanbuk.
ensanchar. niwanbes.
ensancharse. aa abaj mas niwan.
engrandecerse. aa abaj mas niwan.
- No conviene engrandecernos. mi
xmakuni oj ka jbajtik mas
niwan.
engrandecido,-a. niwan wa xaji wajuk.
engrasar. batsa sok yetsel.
- Engras la mquina. sbatsa ja
makina sok yetsel.
engrase. sbatsanil.
- El engrase de la mquina. ja
sbatsanil ja makinai.
engrosar. tolanaxi, tolanbi.
- El rbol engros. tolanbita ja tei.
engullir. lana.
- Engull la comida. slana ja
swaeli.
enhebrar.
aa
ochuk
ja
tsokobienhilar.
enhilar. aa ochuk ja tsokobi.

- Enhil la aguja. yaa ochuk ja


tsokobi ti ba tsistakin.
enigma. chikan jas mi xabxi sbej.
enjabonar. batsa sok jabon.
- Me enjabon. jbatsa jbaj sok
jabon.
enjambrar. slea snaj ba yajkachil oj
yakulan.
- Las abejas estn enjambrando.
wan slejel snaj ba yajkachil oj
ya kulan ja schajnul chabi.
enjambre. -altik.
- Enjambre de abejas. chabaltik.
Enjambre
de
abejones.
jonoxaltik.
Enjambre
de
jejenes.
chixkilaltik.
enjaular. lutu kan ti ba kakaxte.
enjuagar.
1
- suku.
- Voy a enjuagar la boca. oj jsuk
jti.
2
- mulu.
- Enjuag los cajetes. smulu ja
seki.
enjugar. takjes.
- Voy a enjugarme las manos. oj
jtakjes ja jkabi.
enjuiciar. iaj kwenta ja smuli.
- El juez me va a enjuiciar. oj yi
kwenta ja jmul ja jwesi.
enjuto,-a.
1
- takin.
2
- yokel.
enlace.
1
- smojtajel sbaj.
- El enlace de los problemas. wa
smojta sbaje ja problemai.
2
- chak-abal.
-Maana tendr lugar el enlace.
jechel oj ajyuk ja chak-abali.
enlazar. xokba.
- Voy a enlazar el ganado. oj
309

enlazarse-enredado

jxokba ja wakaxi.
enlazarse. nupani, chak-abalani.
enlodarse. lokokaxi.
- El camino se enlod. lokokaxita
ja beji.
enlodazarse. lokokaxi.
- Se me enlodazar el calzn. oj
lokokaxuk ja jwexi.
enloquecer.
lokobi,
lokochami,
lokoaxi, jom solom.
- Nuestro compaero enloqueci.
lokobita jmojtik.
- El aguardiente lo enloqueci. yaa
lokochamuk ja snichimdyosi.
- los soldados lo enloquecieron. yaa
jom
solom
ja
kakanum
jumasai.
enloquecido,-a. jomel solom.
enloquecimiento. lokochamel.
enmalecerse, enmalezarse. kujlalaxi,
kujlalbi.
- Se nos enmaleci la milpa. Vamos
a limpiarla. kujlalbita kalajtik. oj
wajtik akin.
enmendar. lekbes.
- Enmend su conducta. slekbes ja
smodoi.
enmienda. slekbesjel.
enmohecerse. tsotsaxi.
- Las tortillas se enmohecieron.
tsotsaxita ja waji.
enmudecer. chaba.
enmudecerse. chabani.
enmugrar. enmugrecer.
enmugrecer. kuxbes.
- Enmugrecen nuestra casa.
skuxbes ja jnajtikoni.
enmugrecerse. kuxaxi, kuxbi.
- Se me enmugreci la falda.
kuxbita juna.
ennegrecerse. kikbi.
- El muerto se ennegreci. kikbi
ja chamel winiki.
310

Ennegrecerse
de
humo.
tsultabaxi.
- Las vigas se ennegrecieron de
humo. tsultabaxi ja moriyoi.
enojadizo,-a. tajkum.
- No eres enojadiza, Teresa. mi
tajkumuka, kala teresa.
enojar. kakbes, aa tajkuk.
- Me enoj. skakbeson.
- Nos enoj. yaa tajkukotik.
enojarse. bata, kakbi, tajki.
- Se enoj el dueo porque su
ganado entr en la milpa de su
compaero. sbata ja swinkil yuj
ja ochta ti ba yalaj ja smoji ja
wakaxi.
- Enojarse mucho. xwatati skujol.
- Nos enojamos mucho. xwatati
jkujoltikon.
enojo. tajkel.
- Siento enojo. tajkelon.
enojn,-a. tajkum.
- Su esposa es enojona. tajkum ja
scheumi.
enojoso,-a. chinaj.
- Ganado enojoso. chinaj wakax.
enorgullecerse. mi kixwi.
- Te enorgulleces con tu dinero. mi
lakixwi yuj ja watakini.
- Nos enorgullecemos de ser indios.
indyootik, mi lakixwiktik.
enormidad. jelxita.
- Enormidad del robo. jelxita ja
elkaneli.
enranciarse. kai.
- Se va a enranciar la grasa. oj
kauk ja yetseli.
enrarecer. tusanbes.
enredadera. ak.
- Muchas enredaderas. akaltik.
enredado,-a. putsek.
- La lana del carnero est enredada.
putsekxta ja sku ja cheji.

enredar-ensear
enredar.
1
- aa kan putsek.
- Enred el hilo. yaa kan putsek ja
tsokobi.
2
- jomo solom.
- Nos enred. sjomo jolomtik.
enredo.
1
- putsek.
2
- problema.
enriquecerce. rikobi, rikoaxi.
- Se enriquecieron porque nos
explotan. rikobiyeta yuj ja wa
xyixtalaanotik.
enrojecer. chakbes.
- Enrojeci el hierro al fuego.
schakbes ja takini ti ba yoj
kak.
enrojecerse. chakaxi, chakbi.
- El tumor se enrojeci. chakaxita ja
kooni.
- Me enrojec. chakbita jsat.
enrojecimiento. schakalil.
- El enrojecimiento de mi ojo. ja
schakalil ja jsati.
enrollado,-a. petan.
- El bejuco est enrollado. petan
kani ja bejukoi.
enrollar. peta, bala [regional].
- Enroll el bejuco. speta ja
bejukoi.
- Enroll la faja. jbala ja paxai.
- Enrollar [hilo, mecate]. chumu.
- Enroll el hilo. jchumu ja
tsokobi.
- Enroll el pantaln. jtsolo ja
jwexi.
enroscado,-a. betsan, tsolan.
- La serpiente est enroscada.
tsolan eke ja chani.
- Enroscado,-a [mecate o serpiente
alrededor de un rbol]. bekan
[regional].
enroscar. batsa.

- Enrosc el recipiente. sbatsa ja


yetali.
ensalada.
1
- jun tike sokan wael.
2
- problema, kumal.
ensalzar. toyo.
- Ensalz a los ancianos. stoyo ja
tatjun jumasai.
ensalzarse a s mismo. aa abaj mas
niwan, toy abaj.
- Se ensalza mucho a s mismo. jel
stoyo sbaj.
ensamblar. tojbes.
- Ensamblaron el autobs. stojbes
ja aktobusi. [tixa aya spetsanil ja
xen yaman kechan wa skana oj
ya smoj sbaje].
ensanchar. jemtalaan, aa niwanbuk.
- Vamos a ensanchar el camino. oj
jemtalauktik ja beji.
ensangrentado,-a. mulan chik.
ensayar. neba lek, kulan probar.
- Ensayemos el carnaval. oj
jnebtik lek ja taankoyi.
ensayo. snebjel lek, skulajel probar.
enseguida. orato wewo, jutsin,
jutsina, jutsila.
enseanza. sjejel juun, scholjel yab
sbej, klase.
- Nos falta enseanza. ayto skana
oj schol kabtikon lek sbej.
- Est enseanza nos sirvi mucho.
jel makuni kujtik ja klase iti.
ensear.
1
- jea [juun], cholo.
- Nos ensea a leer. wa sjea
kitik juun.
- Nos lo ense bien. scholo
kabtikon lek sbej.
2
- ensear los dientes. nisa waweji.
- El perro ense los dientes porque
se enoj. snisa ja yej ja tsii yuj ja
tajkita.
311

enseorearse-enterrado

enseorearse. swinkilaxi.
- Se enseore de tu ganado.
swinkilaxita wawakaxi yuj ja
yeni.
enseres. atijubal.
ensilladura. spatik kawu, siya [kawu].
ensillar. aa ochuk ja siya ja kawuji.
ensimismado,-a. pilpil.
- Hombre ensimismado. pilpil
winik.
ensimismarse. pilanpilan kani.
ensopar. lata.
- Ensop la tortilla. slata ja waji.
ensordecer. tupu schikin.
- El trueno me ensordeci. stupu
jchikin ja chawuki.
ensortijar. kolochbes, tsunkulbes.
- Te ensortij el pelo. stsunkulbes
wawolomi.
ensortijarse. kolochaxi, kolochbi,
tsunkulaxi, tsunkulbi.
- Se me ensortij el caballo.
kolochaxita kolom.
ensuciado,-a. mi ilben, kux.
- Estoy ensuciado. mi ilbenon
sbej.
- No ests sucia. mi kuxuka.
ensuciar. kistalbes, kuxbes.
- Ensuci nuestra casa. skuxbes ja
jnajtikoni.
ensuciarse. kistalaxi, kistalbi, kuxbi,
staa kux.
- Se me ensuci la falda. kistalaxita
juna.
ensueo. swayich.
entablar.
1
-aa keuk.
- Entabl nuestra conversacin. yaa
keuk ja jloiltikoni.
2
- entablar pleitos. watati.
- Entablo pleitos. wa lawatatiyon.
entallar.
1
- xoto jun te ba oj eluk ja
312

kataji.
2
- kulan ixtaal.
3
- latsanbes ja kuali.
entarimado. sbatulabil akinte ti ba
yoj naits.
entender. abi, ab sbej, ab slugaril,
naa sbej, iaj yi.
- No te entiendo. mi xkabi ja jas
wa xawala.
- Lo entendimos. kabtikon.
- No lo entiendo. mi xkab sbej.
- Ya lo entiende ms. mas wanxa
xyiaj yi.
- Entendido! aja.
- Su relato no se entiende. mi
chikanuk ja sloili.
- Se entiende? chikan ama.
entenderse bien o mal. kela abajex.
- Nos entendemos bien. wa xkela
jbajtik lek.
- Nos entendemos mal. mi xkela
jbajtik lek.
enterado,-a. snebunej, yabunej.
Ya
estamos
enterados.
kabunejtikon.
enterar. jea.
- Nos enter de nuestros derechos.
sjea kitik ja jderechotiki.
enterarse. abi.
- Me enter de este problema. kabi
ja kumal iti.
entercarse. chuuyaxi.
- Me enterqu. chuuyaxiyonta.
entereza. stojolil.
enternecer. kunbes.
entero,-a. ske ub, yentoril, kotanal.
- El mes entero. skeub ixaw.
- La comunidad entera. yentoril ja
komoni.
- Vamos a baarnos cuerpo entero.
oj atnukotik kotanaltik.
enterrado,-a.
1
- mukubal.

enterrar-entre
- Olla enterrada. mukubal oxom.
- iban.
- Chilacayote enterrado. iban
mayil.
enterrar. muku.
- Enterraron al muerto. smuku ja
chamel winiki.
entierro. mukwanel.
entonar. ke tsebanuk.
- Vamos a entonar una cancin. ke
tsebanukotik.
entonarse.
1
- taa wawip.
- El enfermo se va a entonar. oj
sta yip ja chamumi.
2
- toyo abaj.
- Se entona mucho por su dinero. jel
stoyo sbaj yuj ja stakini.
entonces. antos, antose, entonses, ti,
tito, tixa.
- Entonces, cuando vio que S.
Bartalom se haba enojado comenz
la batalla. yajni yila tajkela ja san
bartolo tixa xke ja tiroa.
- Entonces se juntan los novios. tixa
wa xyiaj sbaje ja nupanumi.
- En aquel entonces. ja kaku jawi.
entontecer. kolkoan.
- Me entonteci. skolkoanon.
entontecerse. boboaxi.
- Cas me entontec. kolxa
boboaxiyon.
entornar. jecha.
- Entorn la puerta. sjecha ja
pwertai.
entorpecer. jomo solom, jak skome.
- El trago me entorpeci. sjomo
jolom ja snichimdyosi.
- Entorpeci nuestro trabajo. jak
skome ja kateltikoni.
entortar.
1
- becha.
2
- aa chokoaxuk.
2

entortarse.
1
- bechi.
- Se entort el alambre. bechta ja
alambrei.
2
- chokoaxi.
- Me entort. chokoaxiyon.
entrada.
1
- sti.
- A la entrada de la ermita. ti ba sti
ermita.
2
- ganansya.
- No tiene entradas. mey
sganansya.
3
- dar entrada. aa ochuk sok.
- Me dieron entrada a la cooperativa.
yaa ochkon sok ja koperatibai.
4
- de entrada. bajtan.
- De entrada me abraz. baj tan
stelawon.
entraas. yojol, altsil.
- Nuestras entraas. ja kojoltiki.
- Las entraas de la tierra. ja yojol ja
luumkinali.
- Tiene entraas malas. jelxa malo ja
yaltsili.
entrar.
1
- ochi.
- Entr en su casa. ti ochta ba
snaj.
2
- baalani.
- En la olla entra poco. mi xbaalani
ja oxomi.
3
- entrar en razn. jul skujol.
- El compaero nos hizo entrar en
razn. yaa jul jkujoltik ja jmojtiki.
4
- entrar y salir. tsalali, tsaltsuni.
entre. yojol, ti ba snalan.
- Entre nosotros. ba yojol jnalantik.
- Nuestra colonia est entre dos
fincas. ti kan ba snalan chab
pinka ja jkolonyatiki.
- Entre dos. skol.
- Entre dos cercos. skol maka.
313

entreabrir-entumido

- Entre dos ocotes. skol taj.


antreabrir. jecha.
- La puerta est entreabierta.
jechan kani ja pwertai.
entredicho. mi ikben sbej.
entrega. yajel yi.
entregar. aa.
- Le entregamos la carta. kaatikon
yi ja juuni.
entregarse.
1
- aa abaj, iaj ba, kapa abaj.
- Se entreg al patrn. yaa sbaj
sok ja ajwalali.
- Nos entregamos mucho al trabajo.
jel wa xkiajtik ba jcholtik.
- Nos entregamos al servicio.
jkapata jbajtik ba yateltajel.
2
- ochi.
- Ya se entreg la solicitud. ochta ja
skanjeli.
entrelazar. pecha.
entremeter. chika.
entremeterse. chika abaj.
- Se entremeti en la junta. schika
sbaj ti ba tsomjel.
entremetido,-a. wa schika sbaj.
entremezclar. soko.
entrenador. jeuman tajnel.
entrenar. chapa.
- Entren a los jugadores. schapa ja
tajnum jumasai.
entrenudo. akan.
- Entrenudo de la caa. yakanil
kaem.
- Entrenudo del maz. yakanil ixim.
entreoir. mi yab lek sbej.
- Lo entreo. mi kab lek sbej.
entresurco. skol chojlal.
entretanto. wajto.
- Entretanto lo vio, se enoj. wajto
yile tajki.
entretener.
1
- tejka.
314

- No quiero que me entretengas. mi


xkana oj atejkayon.
2
- aa gustoaxuk.
- La fiesta nos entretuvo. yaa
gustoaxukotikon ja kini.
entretenimiento. yajel gustoaxuk.
entrever. najsatin.
entrevista. ba wa sjobo yi chikan ma
ba satilajel abal oj alxuk.
entrevistar. jobo yi chikan ja ma ba
satilajel abal oj alxuk.
- Los de la radio nos entrevistaron
sobre nuestra unin para radiarlo ms
tarde.
sjobowe kitikon ja
swinkil ja radyo ja jastal ay ja
munisipyotik ba mas tsaan oj
eluk ba radyo [chikan jastal
kalatikon yabi].
entristecerse.
chamkujolani,
chamkujolaxi,
chamkujolbi,
chaychuni skujol, jel och
juntiro ja spensari.
- Se entristeci. chamkujolbita.
- Nos entristecimos. chaychuni
jkujoltikon.
- Te entristeciste. jel och juntiro
wapensari.
Entrometido! ja yunin kawu.
entronque. ba wa staa sbaje chab
bej, tisera.
entubar. aa ochuk ti ba jun tubo.
- Entubaron el agua. ti yaa ochuk
ba tubo ja jai.
entumecerse. pootsbi, potsbi.
- Se me entumeci la pierna.
potsbita kok.
entumecido,-a. poots, potsbel.
- Mi pierna est entumecida.
chamta poots kok.
entumido,-a.
michan,
poots,
potsbel.
- Su pierna est entumida. michan
ja yoki.

entumirse-envilecer

- Mi pierna est entumida. chamta


poots kok.
- Tu brazo est entumido. poots
wakabi.
- Mi pierna est entumida. potsbel
kok.
entumirse. pootsbi, potsbi.
- Se te entumi la pierna.
pootsbita wawok.
enturbiar. tatbes.
- El ganado enturbi el manantial.
statbes ja satja ja wakaxi.
enturbiarse. tatbi.
- Se enturbi el agua. tatbi ja jai.
entusiasmar. tsatsalkujolan.
- El baile me entusiasma. wa
stsatsalkujolanon ja chaneli.
- Entusiasm a la comunidad.
stsatsalkujolan ja jkomontikoni.
entusiasmarse. tsatsalkujolan abaj.
entusiasmo. stsatsalkujolajel sbaj.
- Nos ayudan con estusiasmo. wa
stsatsalkujolan sbaje ba oj
skoltayotik.
entusiasta. wa stsatsalkujolan sbaj.
entusistico,-a. wa stsatsalkujolan.
- Tuvimos una junta entusistica.
stsatsalkujolanotikon ja tsomjeli.
enumeracin. kwenta.
enumerar. aa kwenta.
envainar. muku ti ba snaj.
- Envain el machete. smuku ja
smachit ti ba snaj.
envasar. jeba.
envase. yetal.
envejecer. byejoaxi, pokoaxi, yijbi.
- Estoy envejeciendo. wanon
pokoaxel.
- Ya envejec. yijbiyonta.
envenenar. aa jomwanuk.
- Envenen al perro. yaa jomwanuk
ja stsii.
enverdecer. yaaxbi, yaxbi.

- Enverdecieron las plantas. yaxbita


ja yal kuli.
envergadura.
1
- ja snajtil ja swech jun yal chan
ma jun jujpum.
2
- ja sniwakil jun pensar ma jun
negosyo.
- Por la envergadura de su negocio
vende sus mercancas por todos
lados. yuj ja sniwakil ja snegosyoi
ti wa schontalaan ja sbolmalei
ba spetsanil lado.
enviado,-a. jekabanum, jekuman,
jekwanum.
- Eres un enviado. jekabanuma.
- Ser un enviado. jekabani,
jekwani.
- Somos enviados. wa lajekabanitik,
jekabanumotik.
enviar. jeka.
- Me envi una carta. sjeka kan ki
jun juun.
enviciar. kistalbes.
envidia. ilkujol.
- Su conducta es pura envidia. toj
ilkujol ja smodoi.
- Tener envidia. ilkujolani, malo
ila.
- No conviene tener envidia. mi
xmakuni ta oj ilkujolanukotik.
- Tengo envidia de t por tu sombrero.
malo
wa
xkilawa
yuj
ja
wapisolomi.
envidiar. ilkujolan, malo ila.
- Te va a envidiar. oj yilkujoluka.
- Envidia a su compaero. malo xyila
ja smoji.
envidioso,-a. ilkujolani, malo ila.
- Es muy envidioso. jel xilkujolani.
- Es envidioso de mi. malo xyilawon.
envilecer. kistalbes, pegorbes.
- Envileci su habla. skistalbes ja
sloili.
315

envilecerse-equidad

envilecerse. kistalbi.
envo. jekji.
- Envo de una persona. jekji jun
winkil.
enviudar. bigudaaxi, bigudoaxi.
- Margarita enviud. bigudaaxi ja
litai.
- Ramiro enviud. bigudoaxi ja
ramiroi.
envoltura.
spojtsil,
spotsulabil,
schonbal,
sbechulabil
cajetilla.
- La envoltura del regalo. ja spojtsil
ja majtani.
envolver.
1
- potso.
- Envuelvo el regalo en un pauelo.
wa xpotso ja majtan ba mojchilal.
- Ya se envolvi el pozol. potsxita
kani ja pichii.
- Envolver [a un nene en su
cobija]. becha.
- Envolvi al nene. sbecha ja
alatsi.
2
- aa schik sbaj.
- Nos envolvi en el problema. yaa
jchik jbajtik ja ba problema.
3
- joyba.
- Los soldados envolvieron el lugar.
sjoybaye ja luwar ja kakanum
jumasai.
envolvimiento. sjoybajel.
envuelto,-a. potsan.
- El regalo est envuelto. potsanxa
ja majtani.
enyerbarse. kujlalaxi, kujlalbi.
- Se nos enyerb la milpa. Vamos a
limpiarla. kujlalbita ja kalajtiki.
oj wajtik akin.
enyesado,-a [paredes]. pakubal luum.
enzacatarse. kujlalaxi, kujlalbi.
enyerbarse.
epazote. kakapooj.
316

epicentro. ti ba snalan ja kitkini.


pico,-a. sbaj epopeya.
epidemia. jun chamel ekta jbajtik ja
ba jitsanotikxa lajan sok ja sakojobi ma ja pajchiki.
- Epidemia de tos ferina. jikjikojobaltik.
- Epidemia de tuberculosis sakojobaltik.
epidmico,-a. chikan jas tike ja
chameli wa xek jbajtik.
epidermis. tsujmil.
epilepsia. jun tike jomel sbaktel.
[najtiknajtik xiban eke ja
jbakteltiki].
epilptico,-a. sbaj epilepsia.
eplogo. chaboxe kumal ti ba wa
xchak jun juun.
episcopado. ja schol ja obispo, ja snaj
ja obispo.
- Episcopado mexicano. spetsanil ja
obispo ti ba mejiko.
episcopal. sbaj obispo.
- Casa episcopal. snaj obispo.
episodio. tyempo, kaku jumasa.
- El episodio del baldo. ja styempo
ja baldiyoi.
epstola. juun.
epitafio. ja tsijbaneli ti ba skejnal
chamwinik.
poca. tyempo.
- El gobierno dice que la poca del
reparto de tierras ya pas. ekta
styempo ba oj ya kitik ja
luumi xyutaj ja mandaranumi.
epopeya. jun tike poko tseboj ma
loil.
- La epoyeya de los tojolabales.
jastal wa xek kujtik ti ba
luumkinal.
equidad. sbejxani, stojolil.
- La equidad de su actitud.
sbejxani ja smodoi.

equidistancia-ereccin
- La equidad de su pensamiento. ja
stojolil ja spensari.
equidistancia. lajan lajan ay ja snajtili ti
ba jujune lado.
equilibrado,-a. lajan lajan ay ja
spensari.
- Somos equilibrados. lajan lajan ay
ja jpensartikoni.
equilibrar. kulan lajan lajan.
equilibrio.
1
- lajan lajan.
- El palito est en equilibrio sobre el
filo del machete. lajan lajan ay ja
steil ti ba yej machit.
2
- perder el equilibrio. joyxi ja
yolomi.
- Voy a perder el equilibrio al cruzar
el puente. oj joyxuk ja kolomi ta
oj jbejyukon ja ba katei.
equinoccio. ja skakuil ba kan lajan
lajan ja yok ja kakui sok ja yok
ja akwali. jach ay ti ba 21
yajtabyixawil marso sok ba 21
yajtab yixawil septyembre.
equipaje. ja jastik wa xiji ti ba bejyel
man najat.
equipar. aa yi spetsanil ja jastiki
tilan yuj.
- La mam equip a su hijo cuando
fue a ganar. ja nanali yaa yi ja
yunin spetsanil ja jastiki tilan yuj
ja yora waj ganar.
equipo.
1
-atijubal.
- El equipo del sembrador. ja
yatijub ja tsunumani.
2
- Equipo de jugadores. jun kole
tajnum.
equis. ja sbiil ja letra x. [ja ba kastiya
mas lek oj jbiiluktik xe ma xa].
equitacin. kajanel.
equitativamente. snalan lajan yujxta
sbejnia.

- Repartamos el maz equitativamente.


A cada hombre 5 almudes, a cada
nene 1 almud. oj jpuk jbajtik ja
kiximtik snalan lajan yujxta
sbejnia. 5 almul ba jujune
winik jun almul ba jujune alats.
equitativo,-a. snalan lajan yujxta
sbejnia.
equivalente. wa slaja.
- Un peso es el equivalente de cien
centavos. wa slaja jowinke
sentabo ja pesoi.
equivaler. laja.
- Mi machete equivale al tuyo. wa
slaja ja jmachit ja wabaji.
equivocacin. chayji sku jol.
equivocado,a. mi lekuk
- Resultado equivocado. mi lekuk
ja yajtabajeli.
equivocarse. chay skujol.
- Te equivocaste en una cosa. chay
akujol june.
equvoco. mi chikanuk lek. ambiguo.
era. tyempo, ora, kaku jumasa.
- La era del presidente Crdenas. ja
styempo
ja
sgobyerno
ja
kardenasi.
- Nuestra era. ja korailtiki.
- En aquella era. ja kaku jumasa
jawi.
erario. nolubal takin sbaj komon ma
chikan ma ay schol.
rase una vez. ja ba najatei.
ere. ja sbiil ja letra r.
ereccin.
1
- kulaji.
- Ereccin de una casa. kulaji jun
naits.
2
- tsatsbel.
- El mdico te pregunt si tuviste
ereccin. wan ama tsatsbi
wawinkili sjobo awi ja loktori.
erecto,-a. tsipan.
317

erecto-escabrosidad

- El clavo est erecto. tsipan eke


ja klaboi.
erguido,-a. toj, xijiji.
erguir. jacha.
- Irgui la cabeza. sjacha ja yolomi.
erial. luum ti ba yoj kul ma
wayumalaj.
eriazo,-a. erial.
erigir. tojbes, naitsbes.
- Vamos a erigir una casa de la
comunidad. oj jtojbestik jun
komon naits.
Ya
erigieron
la
casa.
snaitsbesta.
erigirse. chaanaxi.
- Ya se erigi la casa. chaanaxita ja
naitsi.
erisipela. jun tike kixwel. [wa
xchakbi ja jtsujmiltiki].
erizado,-a. chet, tsawan.
- La cerda del puerco est erizada.
chet ja stsootsil ja chitami.
ermita. ermita, snaj dyos.
ermitao. pilpil winik jel skana oj
skumuk ja dyosi.
erogacin.
1
- spukjel.
2
- gastoaxita ja takini.
- Las erogaciones de nuestro ejido.
gastoaxita
ja
stakin
ja
jkolonyatiki.
erogar.
1
- puku.
2
- gastoan ja takini.
erosin. yajel eluk ja luumi yuj ja jai
sokxa ja iki.
erosivo,-a. wa xyaa eluk ja luum ja
jai sok ja iki.
erosionar. yaa eluk ja luum ja jai sok
ja iki.
- La rozadura frecuente erosiona la
tierra. wa xyaa eluk ja luum ja
loxneli ja ba jitsan majke yuj ja
318

wa xoch ja iki sok ja jai ti ba


loxubal luum ba oj ya eluk.
erradicacin. jotsji.
erradicar. jotso.
errante. wa xtektuni.
errar. equivocarse.
errata. ba mi tojuk ja tsijbaneli.
errtico,-a. wa xtektuni.
erre. ja sbiil ja letra r.
rrimo,-a. jel juntiro. -ismo.
errneo,-a. equivocado.
error. chay skujol.
- Cometiste dos errores en la cuenta.
chay akujol chab majke ti ba
yajtabajel.
eructar. kebani.
- Eructo mucho. jel lakebaniyon.
eructo. keb.
erudito,-a. jel snaa.
erupcin. bojtel.
- Erupcin volcnica. bojti ja
jukan witsi.
- Erupcin de varicela. elta sbaj ja
pajchiki.
es. ser.
esa. men, min.
- Esa muchacha. ja men akix.
- Esa mujer. ja min ixuk.
- Esas vacas. ja mentik wakax.
- Esas escobas. ja mentik mes.
sa. yena.
- Esta falda es ms bonita que sa.
mas tsamal ja juna iti sok yena.
- sas saben muy bien coser. wa
snaawe lek ja tsisulej ja
yenlei.
esbelto,-a. tsukan.
esbirro. jun tike polesiya ay schol oj
syame ja mulanumi yujxta mi
lekuk ja smodoi.
esbozar. bosquejar.
esbozo. bosquejo.
escabrosidad. skajlabil, skalabil.

escabroso-escarda

- Escabrosidad de la cueva. ja
skalabil ja keeni.
escabroso,-a. kajlab, kalab.
- La cueva es escabrosa por las
estalagmitas. kalab ay ja keeni
yuj ja mixtoni.
escabullirse. waji, eli.
escalar. ochi ba jun luwar sok
kejlubte.
escaldar. tsana.
escalera. kejlubte, keub.
escalofro. lasasuk. sentir escalofro.
- Darle a uno escalofro. waj ja
schikeli, lasasi.
- Me dio escalofros. waj ja
jchikeli.
- No me va a dar escalofro. mi oj
lasasukon.
escaln. sbatub, sbatulabil.
escalonar. aa kan sakcholchol.
escamas del pez.
1
- stsujmil spatik chay.
2
- skajlabil. Cayeron de sus ojos
como escamas. lajan sok skajlabil
moki ja ba sati.
escamoteador,-a. esentanum.
escamotear. esentan.
- Me escamote el reloj. yesentan
ja jrelojoi.
escanciador. jebuman snichimdyos,
jebwani.
escanciar.
jeba
snichimdyos,
jebwani.
escandalizar. aa yektes, aa tajkuk.
- Escandaliza a los nios por su
conducta. wa xyaa yektes ja
untiki yuj ja smodoi.
- Su conducta nos escandaliza. wa
xyaa tajkukotik ja smodoi.
escndalo.
1
- kistal modo wa sjomo solom ja
tuki ma wa xyaa tajkuk.
2
- buya.

escandaloso,-a. wa xyaa tajkuk.


- Hombre escandaloso. jun winik wa
xyaa tajkuk ja smojei yuj ja
smodoi.
escao. jun tike niwan kaan.
escapada. tsajlel.
escapar. tsajli.
- Un puerco escap al monte. ti
tsajli jun chitam ba yoj kul.
- La muchacha escap con un
hombre. tsajli ja akixi.
escaparate. ba wa sjea ja sbolmale ja
chonwanumi. ti kan spatik espejo
ba oj iljuk ja bolmali. jachni ti
ba chonab ay yioj ja tyendai.
escapatoria. tsajlel.
escape.
1
- ba wa xel chikan jas ti ba karo
ba wa xel ja stuujil ja yiki. lajan
sok wa stsisni.
2
- elel ajnel.
escpula. jpaletatik, sbakil jtejlebtik,
sbakil jtejlubtik.
escarabajo. yal chan lajan sok joj ma
wayis.
escarbido. niwan ronron.
escaramucear. kulan tiro.
escaramuza. tiro.
escarbar. kita, kitulani, kitwani,
koto, kotolani, wespun.
- Las gallinas escarban la tierra para
buscar comida. wa skita ba oj
sle swael ja muti.
- Los puercos escarban la tierra. wa
swespun ja luum ja chitami.
escarcha. sakal teew.
escarchar. teewani.
- La helada escarch. teewanita ja
teewi.
escarda. akin, stsawjel.
- Ya es la escarda. ayxa akin.
- Falta la escarda de la basura. Est
mezclada con muchos frijoles. ayto
319

escardador-escogido

skana oj jtsawtik ja tsileli.


tsawan ja cheneki.
escardador,-a. akinum, tsawuman.
escardar. tsawa.
- Escard la basura. stsawa ja
tsileli.
- Escardar la milpa. akinani.
- Vamos a escardar la milpa. oj
akinanukotik.
escarificador. sjisulabil.
- El escarificador sirve al mdico
para la vacuna de viruela. wa
xmakuni yuj ja loktor ja
sjisulabili ti ba bakuna ba niwak
koon.
escarlatina. jun tike chamel ay
schakal ja chamumi. jel tsats oj
yi kak. wa xek jbajtik ja
chamel jawi. [ay syajnal].
escarnecer. ixtalaan.
escarnio. ixtalajel.
escarpa. melan kinal, sean wits.
escarpado,-a. balan, melan, sean.
- Cerro muy escarpado. jel balan ja
witsi.
escasear. tusanaxi, tusanbi.
- El maz escasea. wa xtusanbi ja
iximi.
escasez. tusanaxita, tusanaxel.
- Escasez de agua. tusanaxita ja
jai.
escaso, a-. tusan.
- El maz es muy escaso. jel tusan
ja iximi.
escatimar. tusanbes.
- Nos escatim la comida. stusanbes
ja jwaeltiki.
escena. ba wa xilji ja tajnum ti ba
jun senya.
escptico,-a. ja ma mi skuan.
escindir. pila.
escisin. pilwanel, spiljel.
esclarecer.
320

- cholo sbej.
- Nos lo esclareci. scholo kabtik
sbej.
2
- sakbi.
- Ya va a esclarecer. ojxa sakbuk.
esclavista. ajwalal, ajwalanum.
esclavitud. smosoil.
- La esclavitud de nuestros abuelos.
ja smosoil ja jtatawelotiki.
esclavizado,-a. mochan, mochan te,
yuchan te. esclavo
- Uds. estn esclavizados. mochan
te ayex.
- Ests esclavizado. yuchana te.
esclavizar. mosoan.
- Esclavizaron a nuestros abuelos.
smosoane
ja
jmexep
jtatawelotiki.
esclavo,-a.
baldiyano,
baldiyo,
schonulabil, moso.
- Muchos esclavos. baldiyanoaltik,
baldiyoaltik, baldiyoanum.
- No somos sus esclavos. mi
schonulabilukotikon.
- Llegar a ser esclavo. baldiyanobi,
baldiyanoaxi,
baldiyobi,
baldiyoani, baldiyoaxi.
- Nuestros abuelos llegaron a ser
esclavos. baldiyanobiyeta ja
jmexep jtatawelotiki.
escoba. mes, smesulabil.
- Compr la escoba. smanata ja
mesi.
escobada. mesulanel.
escobero,-a. chonames.
escofina. jun tike snukulabil.
escoger. kolo, tsaa.
- Slo escoge carne. kechan wa
skolo ja baketi.
- Vas a escoger los frijoles. oj
atsae ja cheneki.
- Me escogi. stsaawon.
escogido,-a. tujpinubal, tsaubal.

escolar-escrpuloso
- Escogido por Dios. tujpinubal
yuj ja dyosi.
- Ya est escogido. tsaubalxa.
escolar. eskwelante.
- Los trabajos escolares. ja schol ja
eskwelante.
- Ya no soy escolar. mixa
eskwelanteukon.
escolta. jun kole wa smojta chikan ma
ba oj stalna.
escoltar. mojta ba oj atalna.
escombro. schokol teja ma schokol
lagriyo ti kan ba jun kael naits.
esconce. chikin, srinkonil.
escondedero. nakaba, yoxmal ton.
esconder. naka, nakuni, nakwani.
- Escondi el dinero. snaka ja
stakini.
- Se escondi. snaka sbaj.
- Escondi mi machete. nakuni ja
jmachiti.
- Ests escondiendo cosas. wana
nakwanel.
escondido,-a. nakubal.
- Escondido al agacharse. wuchan.
- Escndete agachado.
koan
wuchan.
- Escondida en el zacate [serpiente
o vbora]. sujan, tsukan.
- A escondidas. nakul, nakul ti
abal.
- A escondidas saqu la escoba.
kaa el nakul ja mesi.
escondite. nakaba, nakub, yoxmal
ton.
- El ladrn est en un escondite. ti
kan ba snakaba ja elkanumi.
- Encontr la olla en el escondite.
staa ja oxomi ti ba yoxmal ton.
escondrijo. nakaba, nakub, nak
unub.
- Escondrijo de asesinos. snakub
milwanum.

escopeta. takin, tujkanub, tujkub.


escopetear. tujka.
escopeteo. tujkanel.
escopetero. tujkanum, tujkuman.
escorbuto. jun tike chamel ba wa
xchayatik ja kejtiki yuj ja mi
jlootik tekul sok itaj.
escoria. skoy, mi xmakuni.
escorpin. tsek.
escozor. kuxwanel.
escribano. tsijbanum.
escribir. tsijba, tsijbani, juun.
- Me escribi una carta. stsijba ki
jun juun.
- Est escribiendo. wan tsijbanel.
- No s escribir. mi xnaa juun.
- Se escribe en una palabra. lakan
oj yi sbaje ja kumali.
escrito. juun.
- Lleg un escrito. julta juun.
escrito,-a. tsijbojnubal.
- Ni un papelito vemos escrito en
nuestro idioma. mini xen juun wa
xkilatikon
tsijbojnubal
ja
jkumaltikoni.
escritor,-a. tsijbajuun.
escritorio. jun tike mesa wa xmakuni
ba tsijbanel.
escritura. juun.
- Su idioma no tiene escritura. mey
sjuunil ja skumalei.
- La escritura del dueo del terreno.
ja sjuunil ja sluum ja swinkili.
escriturar. aa ordenaxuk jun trato.
escroto. snutiil sbak.
escrpulo. cham kujol.
- No tengan escrpulos, si estamos
unidos. mi xcham akujolex ta jun
jkujoltiki.
- No tiene escrpulos para engaarnos.
mi xcham skujol ba oj
slolayotikon.
escrupuloso,-a. jel toj.
321

escrutar-escurrir

- Es un hombre escrupuloso. jel toj


ja smodo ja winiki.
escrutar. pakla, ila lek. escrutinio.
escrutinio. yiljel ja juun jumasai ti ba
stsajel sok juun, spaklajel.
votar.
escrutiador,-a. iluman, spakluman.
escrutinio.
escuadra. jun tike atijubal lajan sok
L ma T. wa xmakuni ba skupjel
te.
escuadrar. kupuj te sok. escuadra.
escuadrn. jun kole kakanum ay
skawuj.
esculido,-a.
1
- kux.
2
- sak ja stii, yokel.
escucha.
maklanum,
makluman,
tselsatinum.
No
soy
escucha.
mi
maklunumukon.
- Estar de escucha. maklani.
- Estuve de escucha en la puerta de
su casa. maklaniyon ti ba sti
snaj.
- Escucha! at, ata awabi, ato,
makla.
- Escucha all! atulej.
escuchador,-a. maklanum, makluman.
escuchar. abi, abjuni, abwani,
makla, maklani.
- Escchenme. abyonik.
- Lo escuch. kabta.
- No escucha. mi xabjuni.
- Me escuch. smaklayon.
- Est escuchando. wan maklanel.
escudo.
1
- chin akinte ma kaje takin ti
smusu sbaj ja kakanum sok ba
tiro ja ajyii.
2
- skoltajel.
- Nuestra comunidad es nuestro
escudo. ja skoltajel kujtik jani ja
322

jkomontiki.
escudriador,-a. ilwanum, paklanum.
escudriar. ila, pakla.
escuela. eskwela, snajtsil snebjel.
- Escuela primaria. wake jabil ba
wa xkei ja snebjel juun.
- Escuela secundaria. oxe jabil.
mas jitsanxa ja snebjeli sok ja
escuela primaria.
- Escuela preparatoria. ti xchak ja
escuela secundaria wa xoch ba
escuela preparatoria.
- Escuela normal. ba wa schapa ja
matik oj sje juun.
- Escuela tcnica agropecuaria. ba
wa schapa sbaje ba oj sneb
lek ja atel ti ba alaj sokxa ba
alak.
- Escuela universitaria. ba wa
schapa sbaje ba oj ajyuk
loktor ma jwes ma chikan ja
matik lek wa snaawe.
escuelante. eskwelante.
escueto,-a. toj, tojol.
- Noticia escueta. tojol yabalil.
- La noticia es muy escueta. jel toj
ja yabalil.
esculpir. kulan ixtaal.
escultor,-a. kula ixtaal.
escultura. ixtaal.
- Encontr una escultura hecha por
los antiguos. staa jun yixtail
kristyano skulan ja poko winiki.
escupidera. yetal tsujub.
escupidor,-a. tsujbanum.
escupir. tsujba, tsujbani.
- Me escupi. stsujbayon.
- Escup. tsujbaniyon.
- Escupir agua a alguien. pujba ja.
- Te voy a escupir agua. oj
jpujbaya ja.
escupo. tsujub, tsujubal.
escurrir. tsaba.

esdrjulo-esmerada
- Escurri la botella de aguardiente.
stsaba ja trago ti ba yetal.
esdrjulo,-a. ba wa xoch ja snujkil
jun kumal mixa, ti ba snej ja
kumali. [oj kiltik chab oxe
senya. ajulal, anima, kilmetro.
acento.]
ese. ja sbiil ja letra s.
ese, esa, esos, esas. jaw, tan.
- Ese ganado. ja jaw wakaxi.
- Esa mujer. ja ixuk jawi.
- Esos hombres. ja winik jumasa
jawi.
- Esas mujeres. ja jaw ixuk
jumasai.
- Ese toro. ja tan wakaxi.
- Esa vaca. ja men wakaxi.
- Esos toros. ja tantik wakaxi.
- Esas vacas. ja mentik wakaxi.
se, sa, eso, sos, sas. yena, yenle.
- Este hombre es ms alto que se.
mas chaan ja winik iti sok
yena, jel chaan ja winik iti yuj
yena.
- Eso no lo conozco. mi xnaa sbaj
yena.
- Estas flores son ms bonitas que
sas. jel tsamal ja nichim iti yuj ja
yenlei.
- Eso es! jach mero.
esencia. jastal ay mero meran.
- Su corazn nos muestra su
esencia. ja yaltsili wa sjea kitik
jastal ay mero meran.
esencial. jel tilan.
- Este trabajo es esencial. jel tilan
ja atel iti.
eses. hacer eses.
esfera. bola.
- La pelota es una esfera. ja pelota
jani jun bola.
esfrico,-a. kolan.
esforzarse. kulan ja skujlayub, kulan

pwersa, kulan wawip, lea modo,


tima wawateli, tima yi ja ateli.
- Se esforzaron en esta lucha.
skulan ja skujlayub ja lucha iti.
- No se esfuerza. mi skulan
pwersa.
- Se esforz. skulan yip.
- No nos esforzamos por mejorarnos.
mi xleatik modo ba oj jtojbes
jbajtik.
- Debemos esforzarnos. tilan oj
jtimtik ja kateltiki.
- Esforcmonos. la jtimtik yi ja
ateli.
- Esforzarse por algo sin alcanzarlo.
lom aa kixwel abaj.
- Me esforc por la casa sin
terminarla. lom kaa kixwel jbaj
yuj ja jnaji.
esfuerzo. ipal.
- Falta nuestro esfuerzo. wa skana
ja kiptiki.
- Costar un esfuerzo. atijubaxi.
- La mesa va a costar un esfuerzo.
oj atijubaxuk ja akintei.
- Hacer un esfuerzo. lea modo.
- Tiene que hacer un esfuerzo por
cambiar de actitud. tilan oj sle
modo ba oj kokxuk.
esfumarse. asonaxi, jaaxi.
- Se me esfum el dinero. asonaxita
ja jtakini.
- Se me esfum el calzn. jaaxita ja
jwexi.
esgrimir. tasa wamachiti.
eslabn.
1
- xen yaman kadena.
2
- ixlawon.
esmalte.
1
- ja sat oxom ma sat sek ta wa
xlijpi.
2
- ja spatik ja kejtiki ta wa xlijpi.
esmerada. tulan jachan.
323

esmerado-espantar

- Una mujer esmerada. tulan jachan


sok ja sbaj ja men ixuki.
esmerado,-a. jel xyaa sbaj, lek
kulubal.
- Joven esmerado. jun kerem jel
xya a sbaj.
- Trabajo esmerado. lek kulubal
atel.
esmerarse. aa abaj.
- La mam se esmera con la comida
para complacer a los invitados. wa
xyaa sbaj ja nanali ba oj
gustoaxuk ja loki sok ja waeli.
esmero. jel xyaa sbaj.
- Trabajemos con esmero. jel oj ka
jbajtik sok ja ateli.
eso. se.
esfago. yakil jnuktik.
esas. mentik. ese.
sas. ja yenlei. se.
esos. tantik. ese.
sos. ja yenlei. se.
espaciado,-a. kolkolil ay, xantikan.
- Las matas del caf estn
espaciadas. kolkolil ay ja ibe
kajpei.
- Los animales estn espaciados.
xantikan ja chante jumasai.
espacial. ti ba espacio.
- Nave espacial. jun jujpum wa
xwaj ba satkinal, jun jujpum
kanalanum yena.
espaciar. aa kan kolkolil. espaciado.
espacio.
1
- satkinal, kinal.
- En el espacio. ti ba satkinala, ja
ba kinali.
2
- xetan, xen.
- Queda slo un espacio. kechan
kani jun xetan.
- Espacio de tierra. xen luum.
3
- ba yojol.
- El espacio de la olla. janek wa
324

xoch ja ba yojol ja oxomi.


- En el espacio de tres aos aprend
el tojolabal. ba yoj oxe jabil
jneba ja tojol abali.
4
- espacio intermedio. kol.
- Espacio entre dos cercos. skol
maka.
- Espacio entre dos ocotes. skol taj.
espacioso,-a. niwan.
- Casa espaciosa. niwan naits.
espada. machit.
- El soldado sac la espada. stasa ja
smachit ja kakanumi.
espadaarse. tutstuni.
- El guajolote se espadaa. wa
stutstuni ja ajtsoi.
espalda. jpatiktik.
- Me duele la espalda. wa xkab yaj
ti ba jpatiktik.
- Est a nuestras espaldas. ti kan
ba jpatiktik.
- A su espalda. spatik.
- Espalda de la camisa o blusa.
spatikil kual.
- Hablar a espaldas. abalta,
abaltani.
- El patrn habla a espaldas de t. wa
xyabaltaya ja ajwalali.
- No voy a hablar de espaldas. mi
oj abaltanukon.
- Poner de espaldas. jawtsun, aa
wetinajuk.
- Por nada me puso de espaldas.
lom sjawtsunon.
- Me puso de espaldas en la lucha.
yaa kan wetinajukon ja ba jwolo
jbajtikon.
espantadizo,-a. jel xchaywani.
- Este caballo es espantadizo. jel
xchaywani ja kawu iti.
espantapjaros. wenex.
espantar. xiwta.
- La serpiente me espant.

espantarse-especificar
sxiwtayon ja chani.
espantarse. xiwi.
- Nos espantamos. xiwtikon.
- Espantarse [caballos, mulas
burros]. chaywani.
- El burro se espant por la carga.
chaywani ja buruji yuj ja yijkatsi.
espanto
[enfermedad].
xiwel.
espectro.
- Se est muriendo de espanto. wan
chamel xiwel.
- Espanto. swayich, altsilal. [ja
altsilal, jani ja yaltsil ja chamel
winiki. wa xmochtayotikja ba kin
santo. ja yuj wa xmakuni oj
wayjkotik ba mi oj kiltik yuj ja
mi xmakuni].
- Vio un espanto. yila jun swayich.
- Se fue el espanto. wajta altsilal.
espantoso,-a. xiwelal sbaj.
- Enfermedad espantosa. xiwelal
sbaj ja chameli.
Espaa. espanya. [jun pilan luum sok
sgobyerno ti ba Europa].
espaol,-a.
1
- kastiya.
- El que habla espaol. kastiyano.
2
- sbaj. Espaa.
esparcido,-a. saktantan, xantikan.
- El ganado est esparcido.
saktantan ja wakaxi.
- Esparcidos vamos a apagar el
fuego. xantikan oj wajtik stupjel
kak.
- Esparcido sobre. jian.
- Las tortillas estn esparcidas sobre
la mesa. jian kani ja waji ti ba
akinte.
esparcir. tika, puku ek.
- Voy a esparcir la semilla. oj jtike
ja inati.
- Esparci la noticia. spuku ek ja
yabalili.

espasmo. jun tike kalambre.


esptula. jun tike atijubal lajan sok
lech ma chin sjokolabil.
especia. yajnal wael.
especial. sbaj, jel tuk.
- El trabajo especial del ingeniero.
ja atel sbaj ja pilaluumi.
- Hombre especial. jun winik jel
tuk yena.
especialidad. lek wa snaa.
- Su especialidad es la panadera.
lek wa snaa ja jastal oj
skuluk pan.
especialista. ja ma jel snaa.
- No soy especialista. mi jeluk wa
xnaa.
- Especialista en pozos. mero
jokwanum yena.
especializacin. snebjel chikan jas ba
lek oj naxuk.
especializado,-a. mero, sbaj.
- Panadero especializado. mero
kulapan.
- El trabajo especializado del
ingeniero. ja yatel kechan sbaj
ja pilaluumi.
especializarse. neba lek chikan jas
atel ba lek oj anae.
especialmente. jel wa skana.
Especialmente
queremos
aprender el espaol. jel wa
xkanatikon oj jnebtikon ja
kastiyai.
especie. tike.
- Una especie de abejas. jun tike
chajnul chab.
especficamente. kechan.
- Especficamente esto. kechan ja
iti.
especificar. ala jas, aa kulan.
- Tienes que especificar cul olla
quieres. tilan oj awal kabtikon
jas oxom wa xakana.
325

especfico-espeso

- Hay que especificar el precio de


los huevos. tilan oj katik kulan
ja stsakol ja nolobi.
especfico,-a. sbaj, iti.
- Nuestra conducta especfica. ja
jmodo jbaj kentik.
- Est olla especfica. ja oxom iti.
espcimen. sjeulabil.
espectculo. senya.
- En el carnaval se hacen
espectculos en varias colonias. ti
ba taankoy ay senya ba chab
oxe kolonya.
espectador,-a. ilwanum.
espectro.
1
- swayich, altsilal. espanto.
- Ha visto un espectro. yilunej jun
swayich.
- Presiente un espectro. wa xyab
schikel ja altsilali.
2
- espectro solar. kintum. [ti ba
kintum xnakalji ja yijlab ja
kakui lajan sok wa spila sbaj
ba juke yelaw wa xkilatik ti ba
kintum. ja yuj ja juke yelaw jawi
jani ja juke lame ja sakal
yijlabi].
especulacin.
1
- kechan yaljel.
2
- negosyoanel.
especular.
1
- ala.
- Slo est especulando y no trabaja.
kechan wan yaljel yujxta mi
xatiji.
2
- negosyoan.
- Especula con nuestra tierra. wa
snegosyoan ja jluumtiki.
espejo. espejo, kelub satali.
- Tu espejo est empaado.
asonaxita wawespejoi.
- El espejo nos sirve para vernos. wa
xmakuni kujtik ba oj kil jbajtik
326

ba kelub satali.
espeluznante. wa xyaa lasasuk.
- Su cuento espeluznante. wa xyaa
lasasukotik ja sloili.
espeluznar. aa lasasuk.
espera.
1
- wan smajlajel.
2
- ba wa xmajlaji.
esperanza. smajlajel.
- Nuestra esperanza. ja smajlajel
kujtik.
esperanzar. tsatsalkujolan.
esperar. majla, majlani, tawanel.
- Te voy a esperar. oj jmajlaya.
- Esperen! [para que caminemos
juntos]. majla jbajtik.
- Esprate un poco. majlanan
tusan.
- Vete a esperar hasta que venga tu
hermano. wajan tawanel manto oj
jakuk wabankili.
- Esperar con ansia. kelan sat.
- Esperamos con ansia la sociedad
justa. kelan jsatik ba oj jta
jlekilaltik.
esperma. kinatiltik, sbatulabil xinuk.
semen.
espermatozoide. esperma, clula.
espesar.
1
- pimil kul.
2
- tatbes.
- Espes el pozol. statbes ja
pichii.
espesarse. tatbi.
- Se espes el pozol. tatbi ja
pichii.
espeso,-a. tat, pim.
- El pozol est muy espeso. jel tat ja
pichii.
- Pozol espeso. tatal pichi.
- El monte es muy espeso. jel pim ja
kuli.
- Monte espeso. pimil kul.

espesor-espontneamente
espesor. spimil.
- El espesor de la tabla. ja spimil ja
akintei.
espetar. waka yi.
espa. tselsatinum.
espiar. tselsatini, matsan ja sati.
- Espa para ver lo que vamos a
hacer. wa stselsatini ba oj yile
jas oj jkultiki.
- No estamos espiando. mi
matsanuk ja jsatikoni.
espigado,-a. kita lek, tsukan.
espigador,-a. mitsuman.
espigar. mitsa.
espigarse. kii lek.
espigueo. mitsulej.
espn. kiix ujchum.
espina. kiix, sjisulabil.
- Espina dorsal. skanogail jpatiktik,
steil jpatiktik.
espinazo. skanogail jpatiktik, steil
jpatiktik.
espinilla. sat koktik, sat okal.
espino. kiix.
espinoso,-a. ay skiix.
espionaje. tselsatinel.
espiral. setan. setutu [regional].
- Espiral roja. chakal setutu.
espirar. aa eluk ik.
- No espires an. mito oj awa
eluk ik.
espiritismo. ja skulajel ja espiritista.
espiritista. juntike chawuk wa
xyaltsilan ja chamumi ma chikan
jas.
espritu. ik ason, pensar,altsil,
chikel.
- Puro espritu. lom ik ason.
- El espritu de los tojolabales. ja
spensar ja jmojtik jumasai.
- El espritu de los patrones. ja
spensar ja ajwalal jumasai.
- Espritu de Dios. ja yip ja yaltsil ja

dyosi.
- Espritu de un muerto. altsilal. [wa
xalxi espritu, mas lek oj kaltik
ja yaltsil ja chamel winiki].
- Luego supo por/en su espritu lo que
estaban pensando en su corazn.
jutsin yab schikel jastal wan
kumal ja skujolei. [Notamos que
el tojolabal traduce la palabra
espiritu por la de schikel].
sentido
- Espritu humano. ja yip ja yaltsil ja
kristyanoi.
- Espritu inmundo. pukuj.
- Espritu maligno. pukuj.
- Espritu Santo. ja yip ja yaltsil ja
dyosi.
espiritual. sbaj pensar.
espiritualizar. altsilan.
esplndido,-a. jelxita slekilal.
esplendor.
1
- lijpel.
2
- stsamalil.
- El esplendor de la fiesta. ja
stsamalil ja kini.
espliego. bakalnich.
espoln. lawux.
espolvoreador.
wa
stana
sok,
stanulabil.
- Espolvoreador del barro para tejas.
tosuman slujmal teja ba oj
chokbuk.
espolvorear. tana.
- Lo espolvore con azcar. stana yi
ja sakal askali.
esponja. jun tike yal kul wa xkii ti
ba yoj ja. jel kun yena lajan
sok pusuk. wa xmakuni ba
kusuman.
esponjoso,-a. kun lajan sok pusuk.
espontneamente.
boluntad,
jun
repente.
- Lleg espontneamente. sboluntad
327

espontneo-estable

jaki, jun repente jaki.


espontneo,-a. lom.
- Planta espontnea. lom te.
esposa. cheum, wats.
- No tiene esposa. mey scheum.
- Saluda a tu esposa. aa
xkoltanuk ja kala watsa.
- Muchas esposas. cheumaltik.
esposas. takin sbechulabil ja
presoanumi.
esposar. mocho ja presoanum sok
takin sbechulabil.
esposo. tatam, bankil.
- Tiene esposo. ay statam.
- Eres esposo. tatamala.
- Saluda a tu esposo. aa
xkoltanuk ja kala bankila.
espuela. lawux.
espulgar. ila yi tunuk ja uki.
- Me espulg. yila ki tunuk ja
uki.
espuma. pux.
- Echamos espuma por la boca. wa
xel spuxil ja jtitiki.
- Arrojar espuma. puxani, puxaxi.
- Su boca arroj espuma. puxaxita
sti.
- Echar espuma. puxini.
- Va a echar espuma por la boca. oj
puxinuk ja stii.
espumaje. puxaltik.
espumajear. puxani, puxaxi.
- El amol espumajea. wa xpuxaxi
ja chupaki.
espumarajo. arrojar espumarajos.
espumoso,-a. ay spuxil.
espurio,-a. mi meranuk.
esputo. tsujub.
esquela. chin juun.
esqueltico,-a.
1
- sbaj jbakeltik.
2
- jel yokel.
esqueleto. jbakeltik.
328

esquema. jun tike yojyal ba wa xilxi


ja ba mas tilani. oj kiltik jun
senya. ti ba yojyal jun kolonya wa
xkilatik ja mero yipi ti kan ba
komon. mandar ay yuj ja ma ay
yateli. ti ba snej wa xkan ja ma
tik mey sderecho, sok ja ixukei,
sok ja untik jumasai. kechan ja
ba mas tilani wa xalxi. ti ba
yojyal jun kolonya mi xalxi jastal
ay ja sluumi ta ay yioj kechan
wits ma lopan ma tealtik. mi
xalxi chomajkil ta jel ja chitami
ma meyuk.
esquemtico,-a. sbaj yojyal esquema.
esquematizar. kulan jun yojyal
esquema.
esquila. chin tsinin.
esquilador. joxuman, joxwanum.
esquilar. joxo.
- Esquil los carneros. sjoxo ja
cheji.
esquilarse. kilinaji.
- Se esquila la lana de los carneros.
wa xkilinaji ja stsootsil ja cheji.
esquina. chikin, chikinal.
- En la esquina. ti ba schikin.
esquirol. jun atijum ja ma wa skoko
ja huelga ja smojei. ja yuj
yamigo ajwalal yena.
esquivar. joyba.
- Me esquiv. sjoybayon.
sta. yena.
est. pachan eke, kulan eke, teya,
- Dnde est la olla. ja ba pachan
eke ja oxomi. estar.
- Ah est la abuela. teya ja
mexepi.
- No est el joven. mi teyuk ja
keremi.
estable.
1
- tsunan lek.
- Casa estable. tsunan lek ja

establecer-estado
naitsi.
- wa xalbi.
- Me dijo el patrn que ese mozo es
estable. wa xalbi ja tan mosoi
yala kabi ja ajwalali.
3
- mi oj nutsjuk.
- Tengo un trabajo estable. ay kioj
jun atel ba mi oj nutsjukon.
establecer. aa kulan, aa kani.
- Cuando establecieron las colonias.
yajni yaawe kulan ja kolonya
jumasai.
- Vamos a establecer la sociedad
justa. oj katik kani ja jlekilaltiki.
establecerse. kan kulan.
establecimiento. aji kulan, snajtsil.
- Establecimiento de una escuela. wa
xaji kulan jun eskwela.
- Establecimiento comercial. snajtsil
chonwanel.
establo. snaj alak.
estaca. pajchuch.
estacado,-a. chiwan.
- Las horquetas estn estacadas.
chiwan kani ja tsaptei.
estacin. tyempo.
- Estacin de lluvias. styempo ja.
- Estacin de seca. mi styempouk
ja, kwaresma.
- Estacin del autobs. ba wa xkan
tekan ja aktobus ba oj eluk,
oj ochuk ja bejyumi.
estacionamiento. ba wa xkan tekan ja
karo ti ba chonab, jijlub ba
karo.
estacionar. aa kani.
- Estacion el carro en el parque
central. ti yaa kani ja skaro ba
kachnub.
estacionario,-a. mi xnijki, ti kani.
- Tanque estacionario. ti kani ja
oxomi.
estada. tyempo, ja kaku jumasa.
2

- Estada del enfermo en el hospital.


ja tyempo ti albi ja chamum ja ba
yoj espital.
estadio. niwan tajnub.
estadista.
1
- mandaranum.
2
- ja ma wa snaa lek jastal wa
xwaj ja mandaraneli.
estadstica. yajel kwenta yuj ja chikan
jas. oj kiltik chab oxe senya. wa
xyilawe jitsan tike luum ti ba
jitsan alaj. jachuk wa snaawe jas
tike luum mas lek wa xmakuni
yuj ja iximi. ti ba pilan senya wa
xyilawe ja yatel ja pilaluum
jumasa ba jitsan kolonya ba oj
snae ta oj skolta ja alajanum
ma miyuk.
estadstico,-a. sbaj estadstica.
estado.
1
- jun niwan luum lajan sok xen
yaman jun pas. - Chiapas. ja
sbiil ja kestadotiki. 31 estado
ay kiojtik ti ba yoj mejiko.
2
- mandar, estado, gobyerno.
- Estado monrquico. ba wa
skulan mandar kechan june. rey
ja sbiil ja scholi.
- Estado democrtico. ba wa
skulan mandar ja spimili. wa
stsaawe ja ma ay yatel ja yuj
tilan oj ya yi kwenta yuj ja
mandar ay yuj.
- El estado es el gobierno. ja estado
jani ja gobyerno.
- El estado somos todos nosotros. ja
estado jani ja spetsaniltiki.
- El estado nos reprime. wa
stenawotik ja gobyernoi.
3
- estado mayor. ja mandaranum ja
ba kakanum.
4
- jastal ay chikan jas.
- Cmo es el estado de salud de
329

estadounidense-estar

Ramiro? jastal aya ja ramiroi.


- Una casa en buen estado. jun
lekil naits.
- Estado de soltero. mito nupani.
- Estado civil. mito nupani, ma
nupanita, ma spila sbaj, ma
bigudoxa.
5
- Estados UnidosEstados Unidos
de Amrica.
- Estados Unidos de Amrica. ja
niwan luum pilanxa ja sgobyerno
ti ba spatik mejiko.
- Estados Unidos Mexicanos. yibanal
mejiko, spetsanil ja swinkil
mejiko ti ba yib skab ja
jgobyernotiki.
estadounidense. swinkil ja ba Estados
Unidos de Amrica.
estafa. elkanel yuj ja slolajel.
estafador,-a. elkanum.
estafar. elkan, elkani [yuj ja
slolajeli].
- Me estaf. yelkan ki.
- Est estafando. wan elkanel.
estafiate. astajyate.
estagiate [comiteco]. astajyate.
estalactita. mixton.
- El agua gotea de la estalactita. wa
xtikawani ja jai ti ba mixton.
estalagmita. mixton.
- Las estalagmitas crecen en el
suelo. ti wa xkii ja mixton ba
luum.
estallar.
1
- bojti, pakpuni [regional]
- Estall un cohete en su mano. ti
bojti jun sibak ba yoj skab.
- La bala estalla. wa xpakpuni ja
balai.
2
- kei.
- Estall la guerra. kei ja
kakaneli.
estallido. bojtel.
330

estambre. jun tike tsokob.


estampa. jun tike letawail ma
letawo.
estampado,-a. jun tike kuuts jel ja
yelawi ay yioj yena.
estampida. ajnel.
estampido. bojtel.
estampilla. jun yal chin juun wa
schono kitik ti ba correo ba
oj jtuptik yi ja stsakol ja juuni
ba oj jekjuk ti ba pilan luwar.
estancamiento.
ba
mi
xbejyi.
estancarse.
estancarse. mi xbejyi.
- Si el agua se estanca se corrompe.
ta mi xbejyi ja jai ojni kauka.
estancia.
1
- ja tyempo wa xalbi jun winkil
ti ba chikan jas luwar.
2
- kutsan yaman ti ba yoj naits ja
ba choanbi.
estante. tapesko.
- Guardamos muchas cosas en el
estante. ti
ba tapesko wa
xnoltalaantik ja jastiki.
- Hacer un estante. tapeskoan.
- Voy a hacer un estante de esta
tabla. oj jtapeskouk ja akinte
iti.
- Poner algo encima de un estante.
chaanan.
- Puso las ollas encima de un
estante. schaanan ja oxomi.
Estantera. tapeskoaltik.
estao. jun tike takin wa xmakuni ba
stojbesjel kaldera. metal.
estar.
1
- ay, ajyi, eki.
- Est bien. lek ay.
- Cmo ests? jastal ayaa,
janek wa xek awuj.
- Estoy bien. lek ayon, ti wa
xeka.

estas-estimado

- Estamos muy contentos. jel gusto


aytikon.
- All est. tini aya.
- Est tu pap? - S. ti ma aya ja
watati.- teya.
- Aqu estoy. ti wa laajyiyona,
itulon.
- Estoy en la casa. teyon ba jnaj.
- No est. mi teyuka.
2
- estar de pie. tekan.
- Ests de pie. tekana.
3
- estar por ver. yilben.
- Su milpa est por ver. yilben ja
yalaji.
estas. iti.
- Estas jvenes. ja akixuk iti.
stas. yenle.
estatal. sbaj estado.
esttico,-a. mi xnijki.
estatua. niwan ixtaal ton ma takin
kulubal yena. tini aya june ba
kachnub ba chonab.
estatuir. aa kulan jun orden.
estatura. ja schaanil jun kristyano.
estatuto. jun tike orden.
este.
1
- ba wa xkei ja kakui, ba wa
xeli
ja
kakui.
puntos
cardinales.
2
- iti.
- Este hombre. ja winik iti.
ste. yena.
estearina. lajan sok chab ek wa
xmakuni ba skulajel nichim.
estelar.
1
- sbaj kanal.
- Constelacin estelar. kanalaltik.
2
- ja ba mas tilani.
- Nuestra lucha estelar. ja jluchatik
ja ba mas tilani.
estentreo,-a. tsats wa xawani.
estepa. lajan kinal lom jobaltik ay
yioj.

estera. jun tike pop.


estercolar. koyaltik.
estercolero. koyaltik.
estril. mi xuntikani, mi xalini.
- Hombre estril. mi xuntikani ja
winik iti.
- Trabajo estril. mi xalini ja atel
jawi.
- Mujer esteril. mi xalini ja ixuki
esterilizacin.
1
- smakjel sbej ba mixa oj
alinuk.
2
- smiljel ja microbio.
esterilizar. maka sbej ba mixa oj
untikanuk.
- El mdico quiso esterilizarme.
skana oj smak sbej ti ba kojol
ja
loktori
ba
mixa
oj
untikanukotikon.
- Esteriliz la jeringa. smila ja
microbio ti ba jeringa. [wa
xkulaxi ta oj jtsantik ti ba yoj ja
wan loklonuk ja jeringa man yoj 20
minuto].
esternn. sni jkujoltik.
estero. ti wa xoch jun niwan ja ba yoj
mar.
estertor. ja jarinajel sbaj ja ma wanxa
chamel.
estertoroso,-a. jarinajum.
- Es estertoroso porque ya va a
morir. jarinajum yena. ojxa
chamuk.
esteva. emperyal.
estircol. koy.
- Estircol de puerco. skoy chitam.
estigma. senya, marka.
estilo. modo.
- El estilo del ladino. ja smodo ja
jnali.
estima. skisjel.
estimable. kisben, wa xkisxi.
estimado,-a. ala, kisubal.
331

estimar-estorbar

- Estimado compaero. kala


mojaljela.
- Un hombre estimado. kisubal
winik.
estimar.
1
- kisa.
- Estimamos mucho a nuestros
compaeros. jel xkisatik ja
jmojtiki.
2
- ala.
- Estimamos necesario que trabajes.
wa xkalatikon tilan oj atijanan.
3
- ala ja stsakoli.
- Estim el caballo en $8.000.00.
waxake mil peso yala ja stsakol
ja kawuji.
estimular. akaxbes.
- Estimul a sus compaeros para
que trabajaran mejor. yakaxbes ja
smojei ba mas lek oj atijuke.
esto. kwaresma.
estptico,-a. poots.
- Las guayabas son muy estpticas.
jel poots ja pataji.
estipular. aa kulan.
estirado,-a. tokan, xijan.
- La cuerda est estirada. tokan ja
yakili.
- Mi brazo est estirado. xijan ja
jkabi.
- Estoy estirado [al estar sentado o
acostado de lado]. xijanon.
- Estirado en la tierra [por ej. una
serpiente o un mecate corto].
bitsan.
- Bien estirado,-a. xitan.
- Su pierna est bien estirada. xitan
ja yoki.
estirar. bia, tima, tokanbes, toko,
tokwani.
- Estir la resortera. sbia ja
yulei.
- Me estir. jbia jbaj.
332

- Estir el alambre. stima ja


alambrei.
- Estir el lazo. stokanbes ja
yakili.
- Voy a estirar la resortera. oj
jtoke ja smilbali.
- No tiene fuerza, no sabe estirar
nada. mey yip mini snaa jastal oj
tokwanuk.
- Estirar bien. xita.
- Estir bien la pierna. sxita ja yoki.
- Estirar el cuerpo [al estar
acostado de lado o sentado o
estirar un miembro del cuerpo].
xija.
- Estir el brazo. sxija ja skabi.
- Me estir. jxija jbaj.
estirarse. bixi, najatbi, najtikaxi,
tokanaxi, tokanbi.
- Se estir el caite. bixita ja
xanabali.
- El joven se estir mucho. jel
najtikaxita ja keremi.
- El lazo se estir. tokanbita ja
yakili.
- Estirarse por el dolor. bitanbani.
esto. it, iti.
- Esto es. ja it, jai.
- Vamos a ver esto. oj kiltik ja iti.
estomacal. sbaj lukum.
estmago. lukum. [yuj ja yaj lukum
jitsan majke wa xyala yaj altsil.
yuj ja altsil mojan kani ja
lukumi].
estorbar. maka sbej, jak skome,
machinaji, nelinaji.
- El rbol estorb el paso del
autobs. smaka sbej ja tei ba mi
oj ekuk ja aktobusi.
- Nos estorbas. wa xjak
akomotikon.
- El perro estorba mucho. jel
xmachinaji ja tsii.

estorbo-estremecer
- Me estorba la piedra debajo del
petate. wa xnelinaji kuj ja toni ti
ba yibel ja jpopi.
-No me estorbes! aktayon.
estorbo. jak skome, machinaji.
- Te soy un estorbo. wa xjak
jkoma.
- Que no seas un estorbo. mok
machinajanan.
estorboso,-a. wa xmachinaji.
estornudar.
atrisani,
atrisaani,
atsijaani, jatisani, jatisaani.
- Estornud. atrisaaniyon.
estornudo. atsija.
estos. iti.
- Estos compaeros nuestros. ja
jmojtik jumasa iti.
stos. yenle.
estragar. kistalbes, jomo.
estrago. sjomjel, jomwanel.
estrangulador,-a. tsotuman.
estrangular. tsoto.
- Quiso estrangularte. skana oj
stsote wanuki.
estratagema. yakaxil ja smodoi.
estratega. ja ma wa snaa ja
estrategia.
estrategia. bej. [wa xnaxi ja beji ba
oj taxuk ja tikani ti ba chikan
jas lucha].
estratgico,-a. wa xmakuni ba oj
taxuk ja beji. estrategia.
estratificacin. lamlamil ay, kajkajil.
estrato. lame, kaje.
estrechar.
1
- chinbes, latsanbes.
- Me estrech la ropa. schinbes ja
jkui.
2
- estrechar la amistad. moj abaj
sok.
- Estrecharemos la amistad con
ellos. oj jmoj jbajtik sok ja
yenlei.

- estrechar la mano. aa yi
wakabi.
- Le estrech la mano. kaa yi ja
jkabi.
estrecharse. lats abajex, latsanaxi,
latsanbi.
- Se estrecharon para que entrara.
slatsa sbaje ba oj ochkon.
- Se me estrech el caite. latsanbi
ja jxanabi.
estrecho,-a. latsan, chin ja stii,
tsuban, uban.
- Mi caite es muy estrecho. jel
latsan ja jxanabi.
- Estamos muy estrechos en la
capilla. jel latsan aytik ti ba yoj
ermita.
- La boca del tecomate es muy
estrecho. jel tsuban ja sti ja tsuji.
estregar.
1
- wutsu.
- Estreg la camisa [al lavarla].
swutsu ja skui.
2
- nela.
- Estriego la cabeza contra un rbol.
wa xnela ja kolomi ti ba jun te.
- Estrgame donde me duele.
nelawon.
estrella. kanal.
- Estrella fugaz. skoy kanal,
sanselaw [regional], sansewal
[regional].
- Las estrellas fugaces cayeron en
bola. witsinaji ja skoy kanali.
estrellar.
1
- chojo.
- Estrell un caracol contra otro.
schojo jun xoch sok ja smoji.
2
- seta.
- Estrell un huevo en el comal. seta
jun nolob ba samet.
estremecer.
1
- aa kitkunuk.
333

estremecimiento-estudio

- El temblor estremeci la casa. aa


kitkunuk ja naits ja kitkini.
2
- xiwta.
- La noticia me estremeci.
sxiwtayon ja yabalil.
estremecimiento. wan kitkunuk.
estrenar. ochum ba, ajkachaxi.
- Estreno la casa. ochumon ja ba
jnaji.
Estren
la
camisa.
wa
xajkachaxi ja jkui.
estrenarse. ajkachaxi, ajkachbi.
- Se estren el machete.
ajkachaxita ja machiti.
estreno. ajkachaxel.
estreido,-a. paktop.
- Estar estreido. michichi,
paktopaxi.
- Mi barriga est estreida. wa
xmichichi ja jlukumi.
- Est estreido por la enfermedad.
wa xpaktopaxi yuj ja schameli.
estreimiento. mich.
- Estreimiento con dolor de barriga.
mich lukum.
- Estreimiento con dolor del colon.
mich top.
- Estreimiento con dolor en todo el
cuerpo. mich bakel. debilitarse.
estreir. yaa michichuk, yaa
paktopaxuk.
estrpito. tsatsal bojtel.
estreptomicina. ja sbiil jun an yaa
kitik ta ay kiojtik sak ojob.
Estribillo. yelulabil.
estribo. estribo.
estrictamente. absolutamente.
estricto,-a. tilan oj kuajuk.
- La ley estricta. tilan oj kuajuk
ja ordeni.
- Hombre estricto. mi skana tajnel
ja tan winiki.
estridente. wa xchilili.
334

- Voz estridente. wa xchilili ja


snuki.
estrgidas.
chojchan
[regional],
surukujkuj [regional], surupujkuj
[regional], tujkul, xoch.
estrofa. estropa, tseboj.
estropajo. jun tike takin chij. [wa
xmakuni ba oj jsaktik ja sekI].
estropear. ixtalaan.
- Estrope la camisa. yixtalaan ja
skui.
estropearse.
1
- tsilelaxi.
- La tela se estrope. tsilelaxita ja
kuutsi.
2
- luumaxi, luumbi.
- Las milpas se estropearon por el
gusano del elote. luumbita ja alaji
yuj ja yoli.
estructura. yojyal.
- La estructura de la casa. ja
syojyal ja naitsi.
- La estructura ejidal. ja syojyal ja
kolonyai.
estruendo. tsatsal bojtel.
estrujar. buyu.
- Estruj el papel. sbuyu ja juuni.
estuche. snaj.
- Estuche de lentes. snaj antyojo.
estudiantado. nebumanaltik.
estudiante. nebuman, nebwanum.
- El estudiante no sirve, si no conoce
nuestro trabajo. mi xmakuni ja
nebwanumi ta mi snaa sbaj ja
kateltiki.
estudiantil. sbaj nebuman.
- Casa estudiantil. snaj nebwanum.
estudiantina.
kole
kinanum
nebwanum ja yenlei.
estudiar. neba.
- Estudiaremos aritmtica. oj
jnebtik kwenta.
estudio. snebjel, yaljel.

estudioso-etnociencia
- Falta estudio. wa skana snebjel.
estudioso,-a. wa xyaa sbaj ba oj
snebe.
estufa. jun tike makina ay skak ba
yojol. [wa xmakuni kujtik lajan
sok ja jogoni. teya ja ba cheel
kinal].
estupefaciente. jun tike an ma yal kul
wa xyaa yakbukotik. [mey
orden oj jtsuntik ja yal kul jawi.
ja ajyi wa xyala ja ba Ley
Federal de Reforma Agraria art.
85, v. ja yan kaku pilanxa ja
leyi].
estupefacto,-a. cham yabi.
- Me qued estupefacto. cham
kabi.
estupendo,-a. jel lek.
- Este cuento es estupendo. jel lek
ja loil iti.
estupidez. sonsoil.
estpido,-a. sonso.
estupor. jomta solom.
- Me caus estupor. sjomo kolom.
E.T.A. Escuela tcnica agropecuaria.
etapa. xen yaman bej, xen yaman
tyempo.
- Por etapas. takaltakal.
etc. etctera.
etctera. ayto mas, sok ja tuki.
eternidad. jun tyempo mi xkei mi
xchaki chomajkil.
- Has dormido una eternidad. jel
juntiro wayela.
eterno,-a. mi xchaki.
- Siguen con sus eternos pleitos.
tolabida wa xyaawe el kumal.
- Padre eterno. pagre eterno.
etic. wa xilxi jun chonab lajan sok wa
xkilatik ja jnali. wa skana oj yale
jel tuk ja yenlei. emic
perspective.
tica. kostumbre.

tico,-a. sbaj kostumbre.


- Su conducta no es tica. mi skisa
ja jkostumbretiki sok ja smodoi.
etimologa. jun tike snebjel wa
skana oj yab lek sbej ba wa
xjaka jujune kumal.
etiqueta. yejtal.
- En la tienda las mercancas ya no
tienen etiqueta que dice el precio. ja
ba tienda mixa ayuk yejtal ja
sbolmali wa xyala ja stsakoli.
etnia. jun kole winkil junita ja
skumalei sok ja skostumbrei. ja
kentiki jun koleotik yuj ja
tojolabalotik. pilanxa ja tseltali.
[kela
awilex.
jach
wa
sbiilanotik ja jnali. ta indyootik,
wa xyalawe etnia ja kentiki.
yujxta ja yenlei pueblo ma
nacin. ja kentiki wa xkalatik
pweblootik. yuj ja etnia ay chab
oxe kumal ja ba kastiyai. ojxa
kiltik ja ba ili].
tnico. sbaj etnia.
etnobotnica. ja botnica ma snebjel
ja jastal ja kujlal jumasa wa
snaawe ja indyo jumasai.
etnocidio. wa smila ja yibanal jun etnia.
[jach skulan ja kaku jumasa ja
najatei yajni jak ja kakanumi ja
ba espanya sokxa ba pilan
slujmal. smilawe ja jnan jtatiki, ja
jmexep jtataweltiki. yuj ja mi
skisawe ja jmodotiki, mi skisawe
ja jrelijyontiki. najtiknajtik jach wa
skulan. kela awilex ja kaku iti
ja jas wa xyaa skuluk ja
mandaranum ja ba Estados Unidos
ja ba iraki].
etnociencia. chikan jas ciencia wa
snaawe ja indyo jumasai. jach
ay ja ba chante, yal chan,
naitsaltik, witsaltik, kanalaltik,
335

etnografa-evento

yajnajel, ma chikan jas snajel wa


snaawe ja indyo jumasai.
etnografa. jun tike ciencia wa snebe
yuj ja indio jumasa.
etngrafo. ja ma wa sneba ja jastal
ay ja indyo jumasai.
etnolinguista. ja ma wa sneba ja
skumale ja indyo jumasai.
etnologa. etnografa.
etnlogo. etngrafo.
etnomatemtica. ja matemtica ma
kwenta ma yajyabajel ja jastal
wa xtaxi ja ba yoj snalan ja
indyo jumasai.
etnos. etnia.
eucalipto. jigante.
eucarista. misa.
eucarstico,-a. sbaj misa.
eufemismo. jun tike yaljel. oj kiltik
jun senya. ta mi tsamaluk jun
kumal oj katik ochuk pilan ba
mas tsamal. wa xalxi manxiyon
yuj ja mi tsamaluk ja pojkiyon.
eufnico,-a. ba mas tsamal oj okuk
chikan jas kumal. oj kiltik jun
senya. wa xkalatik julta yujxta
mi xkalatik atnta yuj ja mi xok
tsamal. ja yuj wa xkalatik atnita.
ochta ja iji ba mas tsamal oj
okuk.
euforia. gustoaxel.
eufrico,-a. gustoaxita.
Eurocentrismo. escubrimiento
Europa. ja luum jumasai jitsanxa ja
sgobyernoi. ti kan spatik ja jai
ba
wa xke ja kakui.
continente.
europeo,-a. sbaj Europa.
eutanasia. milji yuj ja ani ba mi oj
yab yaj.
evacuar.
1
- koni.
- Evacu el vientre. konta.
336

- eli.
- Los soldados evacuaron el ejido.
elta
ba
jkolonyatik
ja
kakanumi.
evadir.
1
- joyba. evitar.
2
- paka ajnel.
- Se evadi de la crcel. spaka
ajnel ti ba preso.
evaluar. ala ja stsakoli.
- Evalu el caballo en $ 8.000.00.
waxake mil peso ja stsakol ja
kawuji yala.
evanglico,-a.
1
- sbaj tsamal jekubal jani.
evangelista.
2
- ebanjelista, kleyente.
evangelio. tsamal jekubal jani.
evangelista.
evangelista. jujune ja chanwane winik
stsijba ja chane juun wa xke
sok ja yajkachil trato ja sjuunil
ja jtatik dyosi. mateyo, markos,
lukas, jwan ja sbiilei.
evangelizacin. scholjel ja yabal dyosi.
evangelizar. cholo ja yabal ja dyosi.
evaporar.
aa
asonaxuk,
aa
ikaxuk.
- El sol evapora el agua. wa xyaa
asonaxuk ja ja ja kakui.
evasin. spakjel ajnel.
evasiva. wa skana oj sjoyba jun
problema.
evasivo,-a. chikan jas wa xmakuni ba
oj sjoyba ja problemai.
eventual. bobta.
- Nos ofrece su ayuda eventual. wa
skapa
kitik
bobta
oj
skoltayotik.
- Trabajo eventual. chikan jas
atel.
eventualmente. bobta.
evento. ba wa xeki chikan jas mi

eviccin-excavar
majlaji yena. acontecimiento.
- En todo evento. -ni.
- En todo evento llegar. ojni
jakona.
eviccin. snutsjel.
evidencia. wa xnaxi meran.
- Falta la evidencia. mi xnaxi
meran.
- Tengo la evidencia que l es un
ladrn. wa xnaa meran elkanum
yena.
evidenciar. jea. demostrar.
evidente. -nia.
- Robo evidente. elkanelnia.
- Verdad evidente. merania.
- Es evidente. jachnia.
evidentemente. -nia.
- Evidentemente se fue. wajtania.
evitar. mi yaa ba sti sat.
- Vamos a evitar el trago. mi oj ka
ba sti jsatik ja tragoi.
evocar. paya, jak skujol.
evolucin. skilal.
- La evolucin del renacuajo al
hacerse rana. ja skilal ja mortuti
manto oj ajyuk chuch.
evolucionar. kii.
- La rana evolucion. Primero era
renacuajo. kita ja chuchi.
bajtani ajyi mortut.
- As evolucion todo lo que vive
durante miles y miles de aos.
Algunos murieron y ya no los hay.
Otros nacieron como nuevos y as
poco a poco se cambiaron. jachni
kii chikan jas sakan ay ja ba
mil sokxa mil jabil. ayni chami,
ayni pojki yajkachil, takal takal
nijki.
exacerbar. aa tajkuk.
exactamente! jach mero.
exactitud. stojolil.
exacto,-a. toj.

- Cuenta muy exacta. jel toj ay ja


kwentai.
- Exacto! akwerdo ayon.
exagerado,-a. jelxita.
- Hombre exagerado. jelxita smodo
ja tan winiki.
exagerar. aa jelxuk.
- Exager mi delito. yaa jelxuk ja
jmuli.
exaltacin.
1
- stoyjel. exaltar.
2
- ja smodo ja ma jel niwan wa
xyaa sbaj.
exaltar. toyo.
- Exaltaron al patrn. stoyowe ja
ajwalali.
exaltarse. jel niwan aa abaj.
- No nos conviene exaltarnos. mi
xmakuni ba jel niwan oj ka
jbajtik.
examen. yiljel, probaraan.
- Examen de orina en el hospital. wa
xilji ja jchultik ti ba espital.
- Examen de los alumnos por el
maestro. wa sprobaraan ja
eskwelante ja mayestroi.
examinar. ila, ila lek.
- El mdico examina al enfermo. wa
xyila ja chamum ja loktori.
- Hay que examinar por qu somos
pobres. tilan oj kiltik lek jas ma
yuj pobre kantik.
exasperarse. posenaji, posinaji.
- Se exasper con su mozo. posenaji
sok ja smosoi.
excarcelar. aa eluk ba preso.
excavacin. sboyjel, sjokjel.
excavador,-a. boyuman, jokoman,
jokwanum.
- No somos excavadores. mi
jokwanumukotikon.
excavar. boyo, joko, jokwani, joto.
- Excav la tierra. sjoko ja luumi.
337

excavarse-exclusive

- Est excavando. wan jokwanel.


- Excavan la tierra para una casa.
wa sjotowe ja luumi ba oj
ajyuk jun naits.
excavarse. keenaxi, keenbi.
- Ya se excav la tierra. keenbita
ja luumi.
excedente. kan snalan, kan sobra.
exeder. mas.
- El precio excede al dinero que
tengo. mas jitsan ja stsakoli sok
ja takin ay kioj.
- Me excede en astucia. jel akax
yena yuj ja keni.
- El trabajo excede a mis fuerzas.
mas tsats ja ateli sok ja kipi.
excederse. jelxi.
- Me exced. jelxiyon.
excelente. jel lek juntiro, jel xlikiki, jel
xajbani.
- Hombre excelente. jel lek juntiro
ja winik iti.
- Bao excelente. jel xlikiki ja
atneli.
- Comida excelente. jel xajbani ja
waeli.
excntrico,-a. ti ba schikin, jel tuk.
- Lugar excntrico. ti kan ba
schikin slechanal ja jluumtik ja
luwar jawi.
- Conducta excntrica. jel tuk ja
smodoi.
excepcin. tukxa.
- El es una excepcin. tukxa yena.
- Llegamos con excepcin de l.
jultikon kechan mi yenuk.
- Hacer una excepcin. exceptuar.
- Sin excepcin. spetsanil.
- Tenemos que trabajar sin
excepcin. tilan oj atijukotik ja
jpetsaniltiki.
excepcional. kechan sbaj yena.
- Nuestras costumbres excepcionales.
338

ja jkostumbretikoni kechan jbaj


kentikoni.
excepto. kechan mi.
- Todos entramos a la asamblea
excepto los nios pequeos. ja ba
tsomjel
ochtikon
ja
jpetsaniltikoni kechan mi ochi ja
yal untik jumasai.
exceptuar. mi yaa ochuk.
- Exceptuamos del trabajo duro a los
ancianos. mi oj katik ochuk ja
tatjun jumasai ti ba tsatsal
atel.
excesivo,-a. jelxita.
- Nuestra pobreza excesiva. jelxita
ja jpobresailtiki.
exceso. jelxita.
- El exceso de su carga. jelxita ja
yijkatsi.
excitacin. syujkesjel, snikjel.
excitante. wa syujkes.
- El caf es un excitante. wa
syujkesotik ja kajpei.
excitar. nika, yujkes.
- Excit a sus compaeros. snika ja
smojei.
exclamacin. jun tike kumanel ma
awanel. exclamar.
exclamar.
1
- jun tike kumanel ma awanel.
oj kiltik chab oxe senya. ato,
ito, ix, kaax, kere, laxa, ule
ule, xila dyos.
2
- tsats kumani, awani.
excluir. aa eluk.
- Me excluyeron. yaa elkon.
exclusin. yajel eluk.
exclusivamente. kechan.
- He venido exclusivamente para
verte. jakelon ba kechan oj kila.
exclusive. kechan mi.
- Trabajamos todos los das los
domingos exclusive. kaku kaku

exclusivo-exhumar
wa laatijitik kechan miyuk ja
domingo jumasai.
exclusivo,-a.
1
- kechan.
- Ha venido con el exclusivo objeto
de causar problemas. ti jaki ba
kechan oj ya el kumal.
2
- jun modo kechan wa xtaxi ti
ba jkumaltik. oj kiltik jun
senya.
- ja modo exclusivo ja kentikoni.
- ja modo inclusivo ja kentiki. ti
ba kastiya ja schabili jani
nosotros.
excomulgar. nutsu jun winkil ba mixa
oj ochuk ti ba misa.
excomunin. snutsjel jun winkil ba
mixa oj ochuk ti ba misa.
excoracin. patsel.
excoriar. patsa.
excoriarse. patsi, nosji.
- Se me excori el pie. patsta kok.
excremento. koy.
- Nuestros excrementos. ja
jkoytiki.
- Excremento animal. skoy
chante.
exculpar. aa jun perdon. excusa
excursin. paxyal.
excursionista. paxyalanum.
excusa. perdon. [ja kumal perdon
kastiyania jachni ja spensari. ja
ba tojolabal wa xalxi, yaa
eluk ja smuli ma stupu ja smuli.
ja iti mi kechanuk perdon yuj ja
wa stupu ja mulali. ta tupubalxa
mixa teyuka].
- Busca excusa de su delito. wa
slea modo ba oj ajuk yi jun
perdon yuj ja smuli.
- No tiene excusa. mey sperdon.
excusado. snaj konel, deskrusado.

[regional]. letrina.
excusado,-a. ajita yi jun perdon.
excusar. aa yi jun perdon.
- Debemos excusar a la muchacha.
tilan oj katik yi jun perdon ja
akixi.
exgesis. scholjel sbej.
exento,-a. mi tilanuk, mey stupjel,
chayji.
- Los ancianos estn exentos del
trabajo duro. mi tilanuk oj atijuk
tsats ja tatjun jumasai.
- Pedro est excento de pagar su
deuda en el hospital. chayji ja sjel ja
pegro ja ba espitali.
exhausto,-a. kochan.
- Exhausto se va a acostar. oj
wajuk kochan ja ba schat.
exhibicin. ba wa xjexi.
- Exhibicin de mercancas. ba wa
xjexi ja bolmal jumasai.
exhibicionismo. ja smodo ja ma wa
xjelxi.
exhibir. jea.
- Nos exhibi su documento. sjea
kitik ja sjuunil.
exhibirse. jelxi.
- No conviene exhibirse. mi
xmakuni oj jelxuk.
exhortacin. stsatsalkujolajel, yajel
rason. exhortar.
exhortar. tsatsalkujolan, aa yi rason.
- Me exhort para que tomara
parte
en
nuestra
lucha.
stsatsalkujolanon
ba
oj
ochkon ti ba jluchatik.
- Me exhort para que cambiara de
actitud. yaa ki rason ba oj
kokxukon.
exhumacin. yajel eluk jun chamwinik
ti ba skejnal.
exhumar. aa eluk jun chamwinik ti
ba skejnal.
339

exigencias-expedicin

exigencias. wa smosoan, tilan.


- Las exigencias de nuestro trabajo.
wa smosoanotik ja kateltiki.
- Es una exigencia. tilan yena.
exigente. tsats.
- Patrn exigente. tsatsal ajwalal.
exigir. kana, ay schol ba oj skele.
- Exigimos que nos dieran la tierra.
jkanatik yi ba oj ya kitik ja
jluumtiki.
- Debemos exigir de nuestros
gobernantes que respeten nuestros
derechos. ay jcholtik ba oj
jkeltik ja mandaranum ba oj
skise ja jderechotiki.
exilado. exiliado.
exilar. exiliar.
exiliado,-a. ja ma nutsji ti ba sluum
yuj ja kastigoi.
exiliar. nutsu [jun swinkil ti ba sluum
yuj ja kastigoi].
exilio. snutsjel jun swinkil ti ba sluum
yuj ja kastigoi. ja yuj ti kan ba
pilan slujmal.
eximir. chayji.
- Nos eximieron del impuesto predial.
chayji
kitik
ja
jkontrobusyontiki.
existencia. sakanil, ay.
Nuestra
existencia.
ja
jsakaniltiki.
- Se acabaron las existencias de
ollas. mixa ayuk oxom.
existente. sakan ay, tini aya.
- Hombre existente. sakan ay ja
winik iti.
- La mercanca existente. tini aya
ja bolmalei.
existir. ay.
- Dicen que el cadejo no existe. mini
ayuk ja nejkeli wa xyalawe.
xito. lek.
- Tiene mucho xito. jel lek wa
340

xwaji.
- Qu tengas xito? ila wala baj.
exitoso,-a. wa staa slekil.
- Un hombre siempre exitoso.
tolabida wa staa slekil ja winik
iti.
xodo. wajel ba tuk luwar.
- El xodo de muchos compaeros a
los Estados Unidos. ti wajye ba
Estados Unidos jel ja jmojtiki.
exonerar. aa eluk.
- Lo exoneraron de su mando. yaa
eluk ja smandaraneli.
exorbitante. jelxita.
exorcismo. snutsjel ja pukuji.
exorcista. ja ma wa snutsu ja pukuji.
exorcizar. nutsu ja pukuji.
extico,-a. jel tuk.
expandirse. niwanaxi.
- Se expandi su finca. niwanaxita
ja spinkai.
expansin. niwanaxel.
expansionismo. ja
modo ba oj
niwanaxuk chikan jas.
- El expansionismo de los finqueros.
ja smodo ja ajwalali ba oj
niwanaxuk ja sluumei.
- El expansionismo de Estados
Unidos a Irak. ja smodo ja Estados
Unidos ja ba Iraki
expansionista. ja ma wa skana oj
niwanaxuk ja sjastik sbaj.
expectacin. smajlajel.
expectante. wan smajlajel.
expectativa. wa smajla.
- Estoy a la expectativa de que
vengas. wa xmajlaya ba oj jakan.
expectoracin
[mucosa].
tsujub.
gargajo.
expedicin.
1
- sjekjel.
- La expedicin de una carta. wa
xjekji jun juun.

expediente-explosivo

- jekubal kole.
- Mandaron una expedicin para
matar al len. sjekawe jun kole
ba oj smile ja choji.
3
- aji.
- La expedicin de nuestros ttulos
agrarios. wa xaji kitik ja sjuunil
ja jderechotiki.
expediente. boman juunaltik yuj junta
abal.
- Nuestro expediente por la solicitud
de tierras creci mucho. Hace
cuarenta aos presentamos la
primera solicitud y todava no nos
hacen caso. niwanaxita ja boman
juunaltik yuj ja skanjel ja
jluumtiki. ayxa chawinke jabil
kaatik ochuk ja bajtan skanjel
kujtiki. mito skisawotik.
expedir.
1
- jeka.
- Expidi sus mercancas. sjeka ja
sbolmalei.
2
- aji.
-No nos expidieron an el papel de
la dotacin. mito xaji kitik ja
sjuunil ja dotasyoni.
expendio. snajtsil chonwanel.
- Expendio de pan. snajtsil
chonapan.
expensas. smaklajel.
- Mi abuelita vive a mis expensas.
wa xmakla ja jmexepi.
experiencia. -kujol.
- Ya tenemos experiencia. ayxa
jkujoltikon.
- Los de edad han tenido mucha
experiencia. yektesjeta ja matik
ayxa skujol.
experimentado,-a. [gente grande con
experiencia]. sbejxani, ayxa
rason, ayxa skujol.
experimental. ba wa skulan probar.

experimentar.
1
- abi.
- Experimento fro. wa xkab chee.
2
-kulan probar.
- Experimenta el nuevo remedio. wa
skulan probar ja yajkachil an.
experimento.
skulajel
probar,
probaran.
- Vamos a hacer el experimento si el
remedio nos sirve o no. oj
jprobaruktik ta oj makunuk
kujtik ja ani ma miyuk.
experto. ja ma jel snaa.
experto,-a. mero.
- Experto tejedor de redes. mero
jaluman.
expiar. tupu
- Expa su delito. wa stupu ja smuli.
expirar. chami.
explicacin. scholjel sbej.
explicar. cholo, cholo sbej.
- Vamos a explicar el libro. oj
jcholtik ja juuni.
- Lo vas a explicar. oj achol sbej.
- Me lo vas a explicar bien. oj achol
kabi lek sbej.
explcitamente. [chab majke wa xalxi
ja kumali].
- Te dije explcitamente que cuidaras
las gallinas. kala wabi, kala wabi
oj atalna ja muti.
explcito,-a. chikan lek.
- Palabras explcitas. chikan lek ja
sloili.
exploracin. spaklajel, yiljel.
explorador,-a. pakluman, ilwanum.
explorar. pakla, ila.
- Exploramos la cueva. jpaklatik ja
keeni.
- El mdico explor la herida. yila ja
yajbel ja loktori.
explosivo (1). chikan jas wa xbojti lajan
sok bala.
341

explosivo-exprimirse

explosivo,-a (2). wa xbojti, sibak.


explotacion.
1
- yateltajel.
- Explotacin agrcola. yateltajel ja
luumi.
2
- ixtalajel.
- No queremos la explotacin. mi
xkanatik ja ixtalajeli.
3
- explotacin colectiva de la tierra.
komonxa ja alaji. ja poko Ley
Federal de Reforma Agraria art. 130
man 147. jachni ja ba munisipyo
autnomo.
4
- explotacin comercial. schonwanel,
schonjel.
- La explotacin comercial de los
montes. ja schonjel ja tealtiki. ja
poko Ley Federal de Reforma
Agraria art. 138, 11c
- No hay explotacin comercial.
mey chonwanel.
explotado,-a.
1
- ateltanubal.
- Tierra no explotada. mi
ateltanubaluk ja luumi.
2
ixtalajum,
ixtalanubal,
elkajum.
- Somos explotados. ixtalajumotik.
explotador,-a.
1
- ja ma wa xyatelta ja luumi ma
chikan jas.
2
- elkanum, ixtalanum, riko.
explotar
1
- bojti.
- El cohete explot. bojti ja
sibaki.
2
- aa eluk.
- Explota el bosque. wa xyaa eluk
ja tealtiki.
3
- elkan ja yateli, ixtalaan.
- Nos explota. wa xyelkan ja
kateltiki.
- Te explota. wa xyixtalaana.
342

- explotar la tierra. atelta ja


luumi.
- Los ejidos podrn explotarse en
forma individual o colectiva. wa
xbob oj ateltajuk ja sluum ja
kolonya ba chab modo. pilan
pilan ja alaji ma komonxa ja
alaji. explotacin colectiva de la
tierra.
expoliacin. elkanel.
expoliador,-a. elkanum.
expoliar. elkan.
exponer. jea.
- Nos lo expuso. sjea kitik.
- Expuso su vida. mi xyajna sbaj.
exportacin. sjekjel bolmal ti ba
spatik ja raya.
exportar. jeka bolmal ti ba spatik ja
raya.
exposicin. sjejel chikan jas.
expresar. ala yabi.
- Les voy a expresar mi
pensamiento. oj kal awabyex jas
xchi ja jkujoli.
expresivo,-a. chikan lek, jaman ja
yaltsili.
- Su relato es muy expresivo.
chikan lek ja sloili.
- Eres muy expresivo. jaman lek
wawaltsili.
expreso,-a.
1
- chikan.
- Palabras expresas. chikan ja
loili.
2
- jel lijero.
- Autobs expreso. jel lijero ja
aktobusi.
exprimir. pitsa.
- Exprimi la lima. spitsa ja limai.
- Exprimi la ropa. spitsa ja skui.
exprimirse. pitsxi.
- Se exprime el jugo. wa xpitsxi ja
yaleli.

expropiacin-extinguir
expropiacin. kulaji yi. expropiar.
expropiar. kulan yi.
- El gobierno expropi la tierra del
patrn. skulan yi ja sluum ja
ajwalal ja mandaranumi.
- Expropiamos a los finqueros.
jkulantik yi ja sluum ja
ajwalali.
expulsar.
1
- nutsu.
- Nos expuls. snutsuwotikon.
2
- aa eluk.
- El pulmn expulsa el aire. wa xyaa
eluk ja ik ja jpusuktiki.
extender.
1
- liba, litalaan.
- Extendi las semillas sobre una
tabla. sliba ja inat ti ba jun
akinte.
- Extenderemos el caf. oj
jlitalauktik ja kajpei.
2
- extender [brasas]. joyo.
- Extendi las brazas para calentar
las tortillas. sjoyo ja kaki ba oj
skixna ja waji.
3
- extender en la tierra. licha,
lichwani.
- extenderse. lechechi, lepepi.
- Por la inundacin se extiende el
agua. xlepepixta ja jai yuj ja
butjai.
extendido,-a. liban, lichan.
- El petate est extendido. libanxa
ja popi.
- El ala del zopilote est extendida. ti
lichana ja swech ja useji.
extensin. sniwakil.
- La extensin de la hacienda. ja
sniwakil ja pinkai.
Extensin
de
un
lazo.
stsakbulabil.
extensivo,-a. niwan.
-Agricultura extensiva. ba wa xyaa

niwanbuk ja luumi wa xmakuni


ba alaj. ja yuj mas jitsanxa ja
sbaali kechan jel tusan ba
jujune almul. intensivo.
extenso,-a. niwan.
extenuado,-a. chakta yip.
extenuar. yajtik.
- El caminar me extenu. yajtikon
yuj ja bejyeli.
exterior. sat.
- El exterior de su casa. ja sat ja
snaji.
- Vamos al exterior. wajtik ba
jaman.
- Viaj al exterior. wajta ti ba
spatik ja raya. relaciones
exteriores.
exteriorizar. ala.
- Exterioriz sus pensamientos. yala
ja jastal ay ja spensari.
exterminar. jomtalaan, mila.
- Extermin a su enemigo.
sjomtalaan ja skrontaei.
- Extermin las hormigas. jmila ja
xanichi.
exterminio. sjomtalajel.
- Guerra de exterminio. kakanel
ba wa sjomtalaan skrontai.
externo,-a.
1
- sat.
- Lo externo de su casa. ja sat ja
snaji.
- Remedio de uso externo. jun an
kechan
wa
xoch
ti
ba
jtsujmiltik.
2
- jun tike eskwelante mi xwayi ti
ba eskwela.
extincion. tolji.
- Extincin del fuego. tolji ja
kaki.
extinguidor. spululabil.
extinguir.
1
- pulu, tolo.
343

extinguirse-extremidad

- Extingui el fuego. spulu ja


kaki.
- Extigui el fuego con agua. stolo
yi ja ja kaki.
2
- jomo.
- Quiere extinguirnos. wa skana oj
sjomotik.
extinguirse. kikbi, tupxi.
- El fuego se extingui. kikbita
kak.
- No se va a extinguir el fuego. mi
oj tupxuk ja kaki.
extinto,-a. tupta.
- Fuego extinto. tupta kak.
extintor. spululabil.
extirpar. aa eluk.
- El mdico le extirp a Pedro el
tumor. yaa eluk ja swotan ja
pegro ja loktori.
extorsin. stenjel. extorsionar.
extorsionar. tena.
- Me extorsion para que te matara.
stenawon ba oj jmila.
extra. ayto mas, mojol.
- Premio extra. ayto mas
stupulabil.
- Nos dio comida extra. yaa
kitikon jun smojol.
extraccin. sopjel. extraer.
extracto. yalel chikan jas tatbita
yena.
- Extracto de un libro. chin juun
ba wa xyala kabtik sok chab
oxe kumal ja sbaal jun niwan
juun.
extractor,-a. akuman eluk.
extradicin. jun tike kastigo. [wa
xjekji jun winkil ti ba spatik ja
raya ta mi swinkiluk mejiko
yena].
extraer. yajel eluk.
- Me extrajo el diente. yaa eluk ja
keji.
extrajudicial. mi xoch ti ba jwes.
344

- Vamos a arreglar el problema de


un modo extrajudicial. oj jlamtik ja
kumali ba mi oj ochuk ti ba
jwes.
extralegal. wa skontraan ja leyi.
extranjera
[especie
de
abejas].
estranjero. chajnul.
extranjero,-a. mi krioyouk, polestero
[regional], ti ba mejiko ja ma mi
swinkiluk mejiko, ti ba watimala
ja ma mi chapinuk.
extraar. mi lek yila.
- Me extra que no veniste. mi lek
kila yuj ja mi jakya.
extraarse. jel juntiro och ja spensari.
- Nos extraamos. jel juntiro och
ja jpensartikoni.
extrao,-a.
1
- tuk, tukil.
- Cosa extraa. jel tuk ja iti.
- Hombre extrao. tukil winik.
2
- mi mojuk.
- Soy extrao a su pensamiento. mi
smojukon ja spensari.
3
- volverse extrao. tukbi.
- Se volvi extrao nuestro
compaero. tukbita ja jmojtiki.
extraoficial. mi xjak ti ba ja ma ay
schol.
extraordinario,-a. jel lek anima jel tuk.
- Tienes ideas extraordinarias. jel
lek wapensari anima jel tuk
yena. fenomenal.
extraterritorial. lajan sok spatik ja raya.
- La casa del embajador es
extraterritorial. lajan sok spatik ja
raya ja snaj ja embajador.
extravagante. jel tuk kolxa sonso.
extraviado,-a. chayel.
- Hombre extraviado. chayel
winik.
extraviar. chaya.
- Extravi el dinero. schaya ja
stakini.
extremidad. sni.

extremismo-exudar

- Extremidad del cerro. sni wits.


- Nuestras extremidades. ja kok
jkabtiki.
extremismo. ja smodo ja ma tolabida
jel tuk ja spensari.
extremista. ja ma tolabida jel tuk ja
spensari. [yujxta kela awilex. wa
xyalawe jel tuk ja jpensartiki ta
wa xkanatik ja slekil luum sbaj
ajwalal].
extremo,-a.
1
- jelxita.
- Helada extrema. jelxita teew.
2
- ti ba snej.
- En el extremo de la ciudad. ti ba
snej ja chonabi.
extremoso,-a. jelxita smodo.
extrnseco,-a. mi sbajuk. [kela awilex
jun libe takin ba lajune peso lom
juun yena. ja yuj ja stsakol ja
lajune peso mi sbajuk ja juun
jawi. kechan yuj ja akwerdo wa
xmakuni
ba
lajune
peso].
intrnseco.
exuberante. jelxita.
- Vegetacin exuberante. jelxita
kujlal.
exudar. tsajtsuni.

345

fbrica-factor

f
fbrica. pabrika, snajtsil skulajel
jastik sok makina.
- Fbrica textil. snajtsil kuutsaxel
sok makina.
fabricacin. skulajel.
- Fabricacin de machetes.
skulajel machit.
fabricante. swinkil pabrika.
fabricar. kulan.
- Los obreros fabrican autobuses en
la fbrica. wa skulan aktobus ja
atijumi ti ba yoj snajtsil
skulajel sok makina.
- Fabrica cuentas. wa skulan loil,
kulaloil.
- Fabrica mentiras. wa slea abal.
- Fabricar papel. juunbes.
- Los obreros fabrican papel de la
madera. wa xyaa juunaxi ja te ja
atijumi.
- Fabricar tela. kuutsbes.
- Fabricarse papel. juunaxi,
juunbi.
- Se fabric papel del ocotal.
juunbita ja tajaltiki.
- Fabricarse tela. kuutsaxi.
fabril. ti ba pabrika.
- La produccin fabril no es
produccin artesanal. ja skulajel
jastik sok makina mi lajanuk sok
skulajel jastik sok skab mito
ayuk makina. industrial.
fbula. loil.
fabulista. kulaloil.
fabuloso,-a. jel juntiro.
- Dinero fabuloso. jel juntiro ja
takinaltiki.
- Caballo fabulosa. jel lek juntiro ja
snan kawuji.
- Precio fabuloso. jel keel juntiro
346

ja stsakoli.
faccin. chab kole, chab grupo,
kolan kolanxta aye, nole.
- Hay dos facciones en la
comunidad. ayxa chab kole ti ba
jkomontik.
- Estn divididos en facciones.
kolan kolanxta aye.
- Ya viene la otra faccin. tixa xjak
ja pilan nolei.
facciones. sat.
- El enfermo tiene facciones
hinchadas. sitselxa ja sat ja
chamumi.
faccioso,-a. wa spila ja komoni.
faceta.
1
- sat.
- La faceta de la piedra labrada. ja
sat ja pojubal ton.
2
- lado.
- Tiene que ver esta faceta de
nuestra lucha. tilan oj yile ja lado
iti ti ba jluchatiki.
facial. ti ba sat.
- Herida facial. yajbel ti ba sat.
fcil. kun, mi wokoluk.
- Trabajo fcil. kunil atel.
- Trabajo fcil. mi wokoluk ja
ateli.
- Muy fcil. jel wewo.
facilidad. lijero.
- Aprendes con facilidad. jel lijero
wana snebjel.
facilitar. aa.
- Nos facilit el dinero. yaa kitik
ja takini.
factible. bobel, wa xbob oj kulxuk.
- El trabajo es factible. wa xbob
oj kulxuk ja ateli.
factor. lado.
- Conoce todos los factores del
problema. wa snaa sbaj ja
problema ti ba spetsanil lado.

factura-falta
factura.
1
- jun juun ba wa xoch ja jelali.
2
- skulajel.
facultad. ay ba skab.
- Tienes la facultad de ayudarnos.
ay ba wakab oj akoltayotikon.
facha. mi snupuk.
- Estoy en fachas. mi nupukon.
fachada [de una casa]. sat naits.
faena. atel.
faja. sindor, jun like kuuts.
- Faja de beb o de mujeres tzotsiles.
paxa, syujchil.
fajar. becha.
- Faj al nene. sbecha ja alatsi.
fajilla de vaqueros para montar potros.
chachawate.
fajo. boman.
- Fajo de papeles. boman ja
juuni.
falacia. lolajel.
falaz. wa slola.
- Hombre falaz. wa slolayotik ja
tan winiki.
falda.
1
- juna.
- Muchas faldas. junaaltik.
- Hacer una falda. junabes.
- Me hizo una falda. sjunabes ki.
- Hacerse una falda. junaaxi.
- Se hizo una falda de la tela.
junaaxita ja kuutsi.
- Tomar prestada una falda. junaan.
- Voy a tomar prestada tu falda. oj
junauk tani wajunai.
2
- falda del cerro. tinan kinal.
faldn de la camisa o blusa. yokil ku.
- Sus faldones estn de fuera por el
juego. welan ja skui yuj ja tajneli.
falibilidad. ba mi stojo lek. falible.
falible. mi stojo lek.
- A veces nuestro pensamiento es
falible. najtiknajtik mi stojo lek ja

jpensartiki.
falo. steil jbaktik, tsunek.
falsedad. mi meranuk.
- Habla con falsedad. mi meranuk
wa xkumani.
falsificacin. skulajel ba mi lekuk,
sokjel sok ja. falsificar.
falsificador,-a. ja ma wa skulan ba mi
lekuk, ja ma wa soko sok ja.
falsificar.
falsificar. kulan ba mi lekuk, soko
sok ja.
- Falsific dinero. skulan takin ba
mi lekuk yena.
- Ha falsificado el trago. sokunej
sok ja ja tragoi.
falso,-a. mi lekuk, mi meranuk, mi
tojuk.
- Resultado falso. mi lekuk ja
kwentai.
- Nombre falso. mi meranuk ja
sbiili.
- Corazn falso. mi tojuk ja yaltsili.
acusacin falsa.
falta.
1
- mey.
- El ganado muri por falta de agua.
chami ja wakaxi yuj ja mey ja.
- Falta de respeto.
mey
syajtuslabil.
2
- mi jaki.
- Este alumno tiene dos faltas. chab
majke mi jaki ba snajtsil snebjel
ja nebwanum iti.
3
- mulal.
- Cometi una falta. slea smul.
- Muchas faltas. jel ja mulali.
4
- Todava falta mucho. kolanto.
- Todava falta mucho trabajo.
kolanto ja ateli.
5
- hacer falta. tilan, wa skana.
- Nos hace falta panela. tilan
kujtik ja askali.
347

faltar-fanatizar

- Hace falta sal. wa skana


atsam.
faltar.
1
- kana.
- Falta an. ayto skana.
- Cunto falta de 99 hasta 100?
janekto skana ba 99 man 100.
2
- mi jaki, mi teyuka.
- Voy a faltar. mi oj jakon.
- Falta Pedro. mi teyuka ja
pegroi.
3
- mi stsiktes.
- La autoridad falta a su deber. mi
stsiktes ja schol ja ma ay
yateli.
falto,-a. mey.
- Falta de maz. mey kiximtik.
falla.
1
- ba mi lekuk.
- Falla en la tela. ba mi lekuk ja
kuutsi.
2
- falla [en la tierra]. yachan.
- Falla en el cerro. yachan wits.
fallar.
1
- aa kastigo.
- El juez fall en contra de m. yaa
ki kastigo ja jwesi.
- Fall en tu favor. mi yaa awi
kastigo.
2
- chaki.
- Me fallan las fuerzas. chakta kip.
3
- mi xyaa sbaj lek.
- Nos falla nuestro compaero. mi
xyaa sbaj jmoktik ja jmojtiki.
4
- jomi.
- Fall su negocio. jomta snegosyo.
5
- mi xajyi.
- Falla el maz. mi xajyi ja iximi.
fallecido,-a. chamta.
- Hombre fallecido. chamel winik.
fallecimiento. chamel, chamel chakel
[jach yala ja egelesya].
fallecer. chami.
348

- Su pap falleci. chamta stat.


fallido,-a. jomta.
- Negocio fallido. jomta snegosyo.
fallina [comiteco]. payina.
fallo. kastigo wa xyaa kouk ja jwesi.
fama buena. lekil.
- Es justo que tengas buena fama
porque eres una persona muy buena.
sbejni ja walekili yuj ja jel lek
wakujoli.
- Mala fama. maloil.
- Su mala fama es bien conocida.
lek naubal sbaj ja smaloil.
familia. pamilya, naits, ja jnan jtatiki
sok ja kuntikili, ja jmojaljeltiki,
ja kuntikili.
- Cuntas familias hay en tu
comunidad? jaye naits ti ba
wakomoni.
- Ya tienes familia? ayxa ma
wawuntikil.
- Familia nuclear. nuclear.
familiar.
1
- mojaljel, mojalejel, mojalijel.
- Lleg un familiar. jakta jun
jmojaljeltik.
2
- wa snaa [sbaj].
- El tseltal no me es familiar. mi
xnaa sbaj ja tseltali.
- Este hombre me es familiar. wa
xnaa sbaj ja winik iti.
familiarizar. aa kajyuk.
- Nos familiarizaron a su ejido. yaa
kajyukotikon ti ba skolonyai.
famoso,-a. jel lek naubal sbaj.
- La batalla de Cacashtemut es
famosa. jel lek naubal sbaj ja
tiro ti ba kakaxtemut.
fantico,-a. jel kak wa xyaa sbaj sok
ja spensari.
fanatismo. ja smodo ja ma jel kak wa
xyaa sbaj sok ja spensari.
fanatizar. mono wamojexi ba jel kak

fanega-fascista
oj ya sbaje sok ja spensari.
fanega.
1
- kolxa chab almul.
2
- lajchawe almul.
3
- 90 metro kwadrado.
Fanfarrn! lajana sok ja sat tsii
[regao muy fuerte].
fanfarronear. jel niwan wa xyaa sbaj.
fangal. lokokaltik.
fango. lokok.
fangoso,-a. jel ja lokoki.
fanta [nombre de un refresco
comercial]. panta.
fantasa. lom yaljel ja skujoli.
fantasma, espectro. sxiwtumane
fantasma que da miedo. sxiwtulabil,
xiwulabil.
fantasma [en el sueo]. swayich,
swinkil swayich.
- Fantasma [de un muerto].
altsilal. [jach wa xyala ja jnali.
jaxa kentiki mi xkalatik jachuk.
mi sxiwtulabiluk ja altsilali
anima mi xmakuni oj kiltik].
fantasmal. sbaj swayich, sbaj
sxiwtulabil.
fantstico,-a
1
- jel tsamal kechan mi meranuk.
- Cuento fantstico. jel tsamal ja
loili kechan mi meranuk.
2
- jel lek, jelxita.
- Hombre fantstico. jun winik jel
lek ja smodoi.
- Tiene un dineral fantstico. jelxita
stakin.
faran. paraon. [ja ajyii ja sbiil ja
mandaranum ti ba ejipto jani
jun luum ba najat lek. smosoan
ja schonabil ja dyosi].
fardo. mochubal jastik.
frfara. tsuy. huevo.
farfolla. jojoch.
faringe. yakil jnuktik.

farisaico,-a. lajan sok pakaxero, chab


sat.
farisesmo. ja smodo ja pakaxero.
fariseo. pakaxero. [fariseo ja mero
resolanum ja yora ja jtatik
jesucristo].
farmacutico,-a. kulaan, kulaaan.
- Industria farmacutica. skulajel
an ti ba pabrika. fbrica.
farmacia. snajtsil chonaan.
faro. chaan lujchayub ay slijpum ti
ba sni. [tini aya ti ba sti mar
ma niwan ja ba oj iljuk ja ba
barko baya ja luumi].
farol. lijpum.
- Los faroles nos iluminan la calle. wa
xyaa ijlabanukotik ja bej ja
lijpumi ja ba chonabi.
frrago. jastik mixa xmakuni yena yuj
ja sokan wukan ay.
farsa. ixtalajelxa.
farsante. ixtalanum.
fascinacin.
gustoaxita,
monji.
fascinar.
fascinante. wa xyaa gustoaxuk, wa
smono. fascinar.
fascinar.
1
- aa gustoaxuk.
- La msica nos fascin. yaa
gustoaxukotikon ja kini.
2
- mono.
- Fascin a todos para que salieran
de la cooperativa. smono ja
spetsanile ba oj eluke ti ba
koperatiba.
fascismo. ba jel tsats wa skulan
mandar ja ixtalanum jumasai. mi
xyila lek ja matik mi sakuk ja
stsujmili. smilawe jitsan ja judiyo
sok ja kik ja yelawi. ti ajyiya ja
ba alemanya.
fascista. ja ma jel skana oj skul
mandar ja ixtalanumi. fascismo.
349

fase-faz

fase. jastal wa xbejyi chikan jas.


- Fases de la tuberculosis. jastal wa
xkii ja sak-ojobi ti ba
kojoltik.
- Fases de la luna. jastal wa xyijbi
wa xchayi ja ixawi.
- En esta fase no nos conviene. ja
wewo mi xmakuni kujtik.
- En otra fase vamos a hacerlo. ti
oj jkultika ba pilan kakui.
fastidiar. kulan chingar.
- El patrn me fastidia. wa
skulanon chingar ja ajwalali.
fastidio. chinga.
fastidioso,-a. wa skulan chingar.
Hombre
fastidioso.
wa
skulanotik chingar ja tan winiki.
fatal.
1
- oraxa.
- Lleg el da fatal de su muerte.
yoraxa oj chamuk ja kaku jawi.
2
- ba wa xchami.
- Accidente fatal. jun desgrasya ja
ba chami.
3
- jelxa malo.
- Su conducta es fatal. jelxa malo ja
smodoi.
fatalmente. ba wa xchami.
- El autobs atropell al nio
fatalmente. sjuchu ja untik ja
aktobusi.
fatiga. yajtik, kumbel.
- Siento fatiga. yajtikon.
- No sientes fatiga?. mi ma
kumbeluka.
fatigar. aa kumbuk.
- El caminar nos fatig. yaa
kumbukotik ja bejyeli.
fatigoso,-a. wa xyaa kumbuk.
fatuo,-a. mey spensar.
fauces. yakil jnuktik.
fauna. spetsanil ja chante jumasai,
sokxa ja yal chani, sokxa ja chani,
350

sokxa ja chayi, sokxa ja usi.


[jach ja spensar ja jnali. mi oj
kiltik sokan wukan spetsanil ja
chan jawi].
favor. skoltajel, pabor, tsakatal. [ja
ba jkumaltiki mi tolabidauk wa
xalxi,
pabor,
pabor,
mini
tsakatal].
- Buscaremos el favor de nuestros
compaeros. oj jletikon ba oj
skoltayotikon ja jmojtikoni.
- Me hizo el favor. skulan ki ja
stsakatal.
- En favor. ba slekil, oj makunuk
yuj.
- Este mdico trabaja en nuestro
favor. wa xatiji ba jlekil kentik
ja loktor iti.
- En favor de quin? machunka
oj makunuk yuj.
- Hazme el favor. tsakatalukaa.
- Por favor. aa wapabor,
tsakatalukaa.
- Pasa la sal, por favor. aa
wapabor aa ek ja atsami.
- Por favor dame un poco de caf.
tsakatalukaa jkan tun kajpe.
Favorable. wa xmakuni yuj.
- Lluvia favorable. wa xmakuni
kujtik ta wa xjak ja jai.
favorecer. makuni yuj.
- La cooperativa nos favorece a
todos. wa xmakuni kujtik ja
jpetsaniltik ja koperatibai.
favoritismo. ja smodo ja ma mas lek
wa stsaa jun kristyano sok ja
smoji anima mi sbejuk.
favorito,-a. lek kanubal.
fayuca. contrabando.
faz. sat.
- Faz risuea. wan tsenel ja sati.
- Ya se gast la faz del peso.
jomelxa ja sat ja pesoi.

fe-felino
fe.
1
- skuajel.
- Fe conyugal. ba lek wa xyaa
sbaje ja nupanumi.
2
- dar fe. ala ja smeranili.
- Dio fe del delito. yala ja smeranili
yuj ja mulali.
3
- tener fe. nocho.
- Tenemos fe en tus palabras. wa
xnochowatikon yuj jel lek wa
xawala.
- Tienen mucha fe! jan kujol
wajumex yujxta jel lom.
- Tenemos buena fe. wa xkanatik
ja ba leki.
- Tiene mala fe. wa skanawe ja
ba mi lekuki.
fealdad. skistalil.
- La fealdad de su modo. ja skistalil
ja smodoi.
febrero. jebrero, pebrero.
febril.
1
- ay yioj kak.
- El enfermo est febril. ay yioj
kak ja chamumi.
2
- jel.
- Movimiento febril. jel xnijki.
fecundacin. yajel ba oj alanuk.
fecundar. aa ba oj alanuk.
- El agua fecunda la milpa. wa xyaa
alanuk ja alaj ja jai.
fecundidad.
baalanel,
pujxel.
fecundo.
fecundo,-a.
1
- wa xpojxi.
- Los conejos son muy fecundos. jel
xpojxi ja chichi.
2
- wa xbaalani.
- Milpa muy fecunda. jel xbaalani
ja alaji.
fecha. yajtab, skakuil.
- En la fecha del 10 de septiembre.
ja ba lajune yajtab ixawil

setyembre.
- La fecha ya est cerca. mojanxa
skakuil.
- Ya lleg la fecha. julta ja mero
kakui.
- Hasta la fecha. manto ja wewo.
fechar. aa ochuk yajtab.
- Fech la carta. yaa ochuk yajtab
ti ba sjuunil.
- No est fechado. mey yajtab.
fechora. abal.
- Cometi fechoras. slea abal.
federacin. jun tike unyon. jun tike
tsoman.
- Los 31 estados de Mxico forman
una federacin. ochelxa ti ba
unyon ja 31 yestado ja mejikoi.
federal. sbaj unyon, sbaj tsoman.
- Ley federal. chikan jas ley wa
xmakuni yuj yibanal ja unyoni.
federalismo. ja ba mejiko wa spila sbaj
ja mandar ja ba yoj snalan ja
estado jumasai. centralismo
ja mandar kanta ti ba skab ja
sjitsanil. ja ba mejiko ba skab
ja estado jumasai.
federar. aa ochuk ti ba jun unyon
ma organizacin. ti ba tsoman.
fehaciente. wa xyala ja smeranili.
- Documento fehaciente. ordenaxita
ja juuni wa xyala ja smeranili.
felicidad. jlekilaltik.
- La felicidad no se regala, tenemos
que conquistarla todos juntos. mi
kebubaluk ja jlekilaltiki. tilan
oj jbajtik ja jpetsaniltiki.
felicitar. talna abaj lek.
- Les felicito. talna abajik lek.
flidos,-as. spetsanil ja chante lajan
sok mis, choj, ma bajlam.
feligrs. kuuman.
feligresa. kuumanaltik.
felino,-a. lajan sok mis, choj, ma
351

feliz-fertilizante

bajlam.
feliz. gusto ay, jel lek wa xek yuj,
jun skujol, yutsilal.
- Estoy feliz. gusto ayon.
- Somos felices. jel lek wa xek
kujtikon.
- Sal feliz. jun jkujol wajyon.
- Un hogar feliz. ja yutsilal ti ba
jun naits.
feln,-a. wa xyiaj jpatik.
- No soy feln. mi oj ki wapatiki.
felona. ja smodo ja ma wa xyiaj
jpatikik.
femenino,-a. men, sbaj ixuk.
- Animal femenino. ja men
chante.
- Organos sexuales femeninos.
syawal ixuk. gnero.
fmur. yakan kechmaltik.
fenecer. chaki, chami.
fenomenal. jel juntiro.
- Dineral fenomenal. jel juntiro ja
takinaltiki.
- Hombre fenomenal. jel lek juntiro
ja winiki.
- Robo fenomenal. jel jitsan juntiro
elkaji.
fenmeno. chikan jas wa xilxi ta wa
xkilatik kinal.
feo,-a. kistal.
- Casa fea. kistal naits.
- Feo,-a [ puede referirse a la ropa
de mujeres]. tsur.
- Un grupo de mujeres con vestidos
feos. jun nole tsur.
- Feo,-a. [vestido de hombres].
kurik.
- Feo y enflaquecido de cualquier
animal pequeo y joven. wots.
fretro. snolulabil chamelwinik.
feria. kin.
feriado. ay jijlel sokxa kin.
- Da feriado. ay jijlel ja kaku
352

jawi cha ayni kin.


feriar. bolmunani ti ba kin.
fermentacin. spajbesjel.
fermentar. pajbes, pajaaxi.
- La mam ferment el maz para
que hubiera atole. spajbes ja ixim
ja nanali ba oj ajyuk mats.
- El atole ferment. As est muy
sabroso. pajaaxita ja matsi.
jachni jel xajbani.
fermento. yajnal ba oj pajaaxuk ja
waeli.
ferocidad. skajkalil jun winkil ma jun
chante.
feroz. kak.
- Animal feroz. kakal chante.
frreo,-a.
1
- takin kulubal.
2
- pyero.
- Lo veo muy fiero [comiteco]. jel
pyero wa xkila.
ferretera. snajtsil chonaatijub.
ferretero. chonaatijub.
ferrocarril. ja sbiil ja sbej ja tren.
- Ferrocarriles Nacionales. ja sbiil
ja tren jumasa sbaj gobyerno.
[yujxta
mixa
ayuk
sbaj
mandaranum ba mejiko. chonota
ja mandaranumi. ja yuj sbajxa ja
swinkil ja ba Estados Unidos].
ferrocarrilero. atijum ti ba tren.
frtil. jel xbaalani.
- Suelo frtil. jel xbaalani ja
luum iti.
fertilidad. baalanel lek.
- La fertilidad de nuestras milpas.
wan baalanel lek ja kalajtiki.
fertilizacin. yajel baalanuk.
fertilizar. aa baalanuk.
- El abono fertiliza las milpas. wa
xyaa baalanuk ja alajaltik ja
yajnal luumi.
fertilizante. jun tike yajnal luum.

ferviente-fiasco
[tojbel ti ba pabrika. mi jauk
kael luum. ja yuj mi xmakuni
lek ta wa xkaatik ochuk jabil
jabil. yuj ja wa xyaa probeaxuk
ja luumtiki. mas lek ja kael
luumi sok ja skoy chante. ayto
yaax kul wa xyaa kiptik ja
kalajtiki].
ferviente. lek wa xyaa sbaj.
fervor. aa abaj.
- Tiene mucho fervor. jel lek wa
xyaa sbaj.
fervoroso,-a. lek wa xyaa sbaj.
festejar. kinani, kinbi, chichini
[regional].
- Todos los Santos se va a festejar.
oj kinanuk kin santo.
- Vamos a festejarlo. oj katik
kinanuk.
- Se va a festejar el nacimiento del
nene. oj chichinuk ja alatsi.
festejo. kin.
festival. kin.
festividad kin.
festivo,-a. ay kin.
- Da festivo. ay kin ja kaku
jawi.
festn. arko, kotan.
- Hay un festn en la entrada de la
ermita. ay nichim kulubal kotan
ti ba sti ermita.
fetiche. dyos kulubal.
- El dinero es un fetiche. ja takini
jani jun dyos kulubal.
- Convertirse en fetiche. wawtikaxi.
- Su dinero se convirti en fetiche.
wawtikaxita stakini.
fetichismo. toyjel ja dyos kulubali.
fetiche.
fetichista. ja ma wa stoyo ja dyos
kulubali. fetiche.
ftido,-a. tuuj.
feto. embrin.

feco,-a. jel kistal.


fecho,-a. jel kistal.
feudal. ti ba feudalismo.
feudalismo. ja najatei ba wa skulan
mandar ja niwak ajwalal. mey
kolonya kechan pinka sok smoso.
ja yuj lajan sok baldiyo. feudo.
feudo. ja ajyii jun tike kebubal
pinka. jayuj ja yajwalil jani
smardomo jun niwan mandaranum
ja ma yaa yi ja pinkai ba oj
stalna, ba oj yatelta ja
smandaranumi.
fiable. toj.
- Hombre fiable. tojol winik.
fiado,-a. slokol, jel.
- Te devuelvo el maz fiado. oj ka
awi slokol ja iximi.
- Te doy el maz fiado. oj ka awi
jel ja iximi.
- Dar fiado. jela.
- Te lo doy fiado. wa xjela awi.
fiador,-a. ochel.
- Soy fiador que mi compaero pague
su deuda. ken kochel oj stup ja
sjel ja jmoji.
fianza. slokol.
- Dio como fianza su caballo hasta
que pagara su deuda. kan slokol ja
skawuji manto oj stup ja sjeli.
fiar.
1
- ochel.
- Fio que mi compaero pague su
deuda. ken kochel oj stup ja sjel
ja jmoji.
2
- jela.
- Fame $100.00. jela ki 100 peso.
- Te lo doy fiado. wa xjela awi.
3
- aa abaj sok.
- Fia en Dios. wa xyaa sbaj sok ja
jwawtiki.
fiasco. jomta.
- Fiasco del negosio. jomta ja
353

fibra-fiero

negosyoi.
fibra [del ixtle]. ak.
- Fibra del tronco del palmito. paaj.
ficcin. lom yaljel.
- Libro de ficcin. kechan lom
yaljel ja juun iti.
ficticio,-a.
1
- mi meranuk.
- Persona ficticia. jun winkil mi
meranuk yena kechan lom yaljel
lajan sok jun winkil ti ba jun
loil.
2
- wa xmakuni yuj ja akwerdoi.
[oj kiltik jun senya. jun libe
takin wa xmakuni kujtik kechan
yuj ja akwerdo ba ochelexa ja
spetsanile. ta mi ka mixa oj
makunuk ja libe jawi. kechan
kani lom xen juun].
ficha. xen juun, xen takin.
fichado,-a. ba kwentaxa ay, ochta
juun
- Buscan engaar a sus compaeros
que tienen fichados. wa sleawe
modo oj slola ja ja smojei ba
kwentaxa aye.
fichar.
1
- aa ochuk [ba] juun.
- Ficharon a nuestros compaeros.
yaa ochuk juun ja jmojtiki.
- El gobierno ficha a la gente que no
le gusta. wa xyaa ochuk juun ja
ixuk winik jumasa ja matik mi
skana ja mandaranumi.
2
- aa ochuk ba kwenta ja ma
mi xkisji.
fichero. snolulabil xen yaman juun.
fidedigno. toj, wa xyala ja smeranili.
- Hombre fidedigno. tojol winik.
- Documento fidedigno. wa xyala ja
smeranili ja juuni ordenaxita
yena.
fideicomisario. jun winkil ma jun
354

banco wa snolo jun dote ma


jitsan takin ba oj ya yi pilan
kristyano.
fideicomiso. jun tike dote ma jitsan
takin wa snolo jun winkil ma jun
banco ba oj ya yi pilan
kristyano.
Fidel Castro. ja mandaranum ti ba
Cuba. castrismo castrista.
fidelidad.
1
- ja smodo ja tsiktesnumani.
2
- ja smeranili wa xyala jun juun
ma jun loil.
fideo. jun tike arina kulubal wael.
fiebre. kak.
- Tengo fiebre. ay kioj kak.
fiel.
1
- toj.
- Andrs es muy fiel. jel toj ay ja
andresyoi.
2
- ja ma wa skuan ja kajwaltiki,
kuuman.
- Los fieles aman a sus compaeros.
wa syajta ja smojei ja matik wa
skuane ja kajwaltiki [jach wa
xalxi yujxta mi meranuk kaku
kaku].
- No son fieles si no sirven a la
comunidad. mi kuumanukex ta
mi oj awateltayex ja jkomontiki.
fiera. jel kak, mal chan, sbaal kul,
sbaal wits.
- El patrn es una fiera. jel kak ja
ajwalali.
- Las fieras nos atacan. wa
skontraanotikon ja mal chani.
- Ya no hay muchas fieras. mixa
ayuk jel ja sbaal kuli.
fiero,-a. chuuy, kak, pyero.
- Corazn fiero. chuuy ja yaltsili.
- Un hombre fiero. kakal winik.
- Comitn es muy fiero. jel pyero
wa xkila ja chonabi.

fierro-filo
fierro. xen takin wa xmakuni ti ba
yoj jun makina, atijubal.
fiesta. kin.
- Fiesta de la Santa Cruz. kin krus.
fig. figurado.
figura.
1
- planta.
- Tiene una figura bonita. jel tsamal
ja splantai.
2
- ixtaal, skeljel.
- Los antiguos hicieron hermosas
figuras humanas. jel tsamal ja
yixtail kristyano stojbes ja poko
winiki.
- La figura de un tecomate. ja
skeljel jun tsuj.
figurado,-a. ba senya wa xkabtik jun
kumal. [oj kiltik chab oxe
senya. ta wa xkalatik pakan sat
mi tupeluk ja sati kechan mi xyab
sbej. ta wa xkala kolkoon mi
kolkoukon. kechan ja jmodo lajan
sok kolko.]
figurarse. aa awil junuk wapensari.
- Me figuro una finca. wa xkaa kil
jun jpensar jun pinka.
fijar. aa kulan, aa kujlajuk.
- Vamos a fijar los precios de los
puercos. oj katik kulan ja
stsakol ja jchitamtiki.
- Fij el da. yaa kulan ja
skakuil.
- Vamos a fijar el acuerdo. oj
katik kujlajuk.
fijarse. aa jakujol, aa wasat, kela
awil, kujolan lek, kujolaxi,
tojtokela, tojtokelwani.
- Se fij en la red. yaa skujol ja
snutii.
- Vamos a fijarnos en quin nos
respeta. oj jka jsatik machunka
oj skisotik.
Fjense! kela awilex.

-Me voy a fijar. oj jkujoluk lek.


- Por qu no te fijaste? jas yuj mi
kujolaxiyata.
- Me voy a fijar en t. oj
jtojtokela.
- Siempre se fija. tolabida wa
xtojtokelwani.
fijo,-a. kulan.
- No es un da fijo. mi kulanuk
kaku.
- Los precios son fijos. kulan ay ja
stsakoli.
fila.
1
- jitan.
- La gente est formada en fila.
jitanxta eke ja kristyanoi.
2
- fila [sin caminar]. cholan.
- Estamos en fila. cholan aytik.
3
- en fila. sakcholchol.
- Los rboles estn en fila a lo largo
del camino. sakcholchol eke ja
tei ti ba bej.
4
- en fila [slo al caminar]. tsalan.
- Vamos a caminar en fila. tsalan oj
bejyukotik.
- Estamos [caminando] en fila.
tsalanotik.
5
- poner en fila. cholo.
- Nos puso en fila. cholowotikon.
6
- ponerse en fila. chol abajex.
- Nos pusimos en fila. jcholo
jbajtikon.
filantropa. syajtajel ja kristyanoaltiki.
filantrpico,-a.
wa
xyajta
ja
kristyanoaltiki.
filntropo. yajtakristyano.
filete. libe kunil baket.
filial. lajan sok yunin.
- Me ama con amor filial. wa
syajtayon lajan sok ja kunini.
filmar. aa ochuk ti ba jun pelcula.
filo. ejal, nial.
- Las herramientas no tienen filo.
355

filosofar-finanzas

mey yej ja yatijubi.


- El filo del machete est muy
afilado. jel jay ja sni ja machiti.
- Sin filo. juchan, mey yej.
- Machete sin filo. mey yej ja
machiti.
filosofar. kulan pensar, ala.
filosofa. pensar, yaljel.
filsofo,-a. mero pensaranum.
filtrar. pitsa.
- Filtr la miel. spitsa ja chabi.
filtrarse. tsajwi.
- El agua se filtra por la tierra. wa
stsajwi ja luumi yuj ja wan elel
ja.
filtro. spitsulabil, chijchinab.
fin.
1
- chaki, tikan.
- Es el fin. ti chaka.
- Ah est el fin de la rozadura. ti ja
tikan ja loxneli.
2
- chami.
- Ya se acerca su fin. ojxa
chamuk.
3
- fin [de un tiempo]. schakulabil.
- El fin de este mes. ja
schakulabil ja ixaw iti.
4
- fin del mundo. chakel.
- Un da habr el fin del mundo. ojni
ajyuk ba jun kaku ja chakeli
[jach yala ja egelesyai, mi
naben ta jachukuk. yujxta
lokoaxita ja niwak mandaranum,
bobta oj sjom ja kinali].
5
- a fin de que. ba oj.
- A fin de que trabajemos. ba oj
atijukotikon.
6
- al fin. mi ... manto, ito jas ora.
- Al fin vamos a cantar. mito oj
tsebanukotik
manto
oj
chakuk.
- Al fin llueve. ito jas ora xjak
ja.
356

- poner fin. chak skuluk.


- Puso fin a la obra. chakta
skuluk ja ateli.
8
- por fin. ito jas ora.
- Por fin llega. ito jas ora xjaki.
finado,-a. chamta, chamel winik. [jach
wa xalxi ba chikan jas kristyano,
ixuk ma winik].
final.
1
- snej, tsutsum.
- En el final. ti ba snej.
- Trabajo final. tsutsumxa ja
ateli.
2
- al final. ito jas ora, ba wa
xchak, yajni xchak.
- Al final llueve. ito jas ora xjak
ja.
- Al final de cada surco. ba wa
xchak jujune schojlal.
- Al final de tu comida. yajni xchak
waani.
- Estamos al final. snejotik.
finalidad. tikan.
- Nuestra finalidad es la sociedad
justa. ja jtikantik jani ja
jlekilaltiki.
finalizar. tsutsu.
- Finaliz el trabajo. stsutsu ja
yateli.
finalmente. ito jas ora, ti xchaka.
- Finalmente llueve. ito jas ora
xjak ja.
- Finalmente que no me voy. ti
xchaka mi oj wajkon.
financiamiento. stupjel ba oj keuk
jun negosyo.
financiar. tupu ba oj keuk jun
negosyo.
financiero. ja ma jel juntiro ja stakini.
banquero capitalista.
financiero,-a. sbaj Hacienda, sbaj
banco, sbaj niwan negosyo.
finanzas. takinaltik sbaj Hacienda

finca-fiscal
ma sbaj banco ma sbaj niwan
negosyo.
finca. pinka.
- Muchas fincas. pinkaaltik.
- Tiene una finca. ay spinka.
fincar. naitsbes.
fineza. pino ja smodoi.
fingido,-a. sjejel yes.
fingir. jea wawes.
- Finge ser pobre pero tiene mucho
dinero. wa sjea yes jun pobre
yujxta jitsan ja stakini.
finiquitar.
1
- tupu wajeli.
2
- chaka.
3
- mila.
finiquito. stuputa sjel.
finito,-a. ojni chakuka.
- Su riqueza es finita. ojni
chakuka ja srikesaili.
fino,-a.
1
- pino.
- Tela muy fina. jel pino ja
kuutsi.
- Comida muy fina. jel pino ja
waeli.
2
- chin.
- Escribe muy fino. jel chin wa
stsijbani.
3
- chok.
- Las hojas del mocochtaj son muy
finas. jel chok ja spowil ja butaji.
- En parte el maz est molido fino.
ay schokil ja iximi.
- Mucho maz molido fino.
chokaltik ja iximi.
finquero. ajwalal, ajwalanum.
finura. jel pino ja smodoi, jel kun ja
smodoi.
firma [en un documento]. orden ja
juuni.
- El documento no es vlido si no
tiene la firma de la autoridad. mi

xmakuni ja juuni ta mi yaa orden


ja juun ja ma ay yateli.
firmado,-a [documento]. ordenaxita.
- El documento es vlido porque est
firmado. wa xmakuni ja juuni yuj ja
ordenaxita.
firmamento. satkinal.
firmante. ja ma stsijba ja sbiil ti ba
yibel ja sjuuni.
firmar. tsijba wabiili, aa ordenaxuk
ja juuni.
- No firm la carta. mi stsijba ja
sbiili ti ba yibel ja sjuuni.
- Firmar [documento]. aa orden
ja juuni.
- La autoridad firm el acta. yaa
orden ja juun ja ma ay yateli.
firmarse [un documento]. ordenaxita ja
juuni.
- El documento debe firmarse. tilan
oj ordenaxuk ja juuni.
firme.
1
- tsunan lek.
- Construye su casa bien firme.
tsunan lek wa xyaa kani ja snaji.
2
- toj, tsapan ja spensari.
- Hombre firme. tojol winik.
- Est firme en su pensamiento.
tsapan lek ja spensari.
3
- en firme. -nia.
- Compr en firme. jmanatania.
firmeza.
1
- ba kan tsunan lek.
- La firmeza de nuestra casa.
tsunan lek kani ja jnajtikoni.
2
- jel xyaa sbaj.
- Habla con firmeza. jel xyaa sbaj
sok ja yaljeli.
fiscal.
1
- sbaj fisco.
2
- ja ma wan atel ti ba
Ministerio Publico.
3
- ja sbiil ja katekista ja ajyii.
357

fiscala-flauta

fiscala. ba wa xatiji ja swinkil ja


Ministerio Publico.
fisco. ja takini ay yioj ja estado ma
ja gobyernoi.
fsica. jun ciencia natural wa skana
oj yab lek ja yip jumasai tini
aya ba kinali. [oj kiltik jun
senya. jtuchil mi xbob oj jniktik
jun tolan xutubal te. ta oj
jyamtik jun sbaltsulabil ay modo
oj jniktik. wa xkaatik kiuk ja
kiptiki yuj ja sbaltsulabili. wa
skana oj yale jnebata tusan
jastal ay ja yip ja kinali. tini aya
ba oj makunuk kujtiki. wa skana
oj jnatik kinal].
fsicamente. ti ba sbakteltik.
- Sufro fsicamente. wa xkab
wokol ti ba jbakteltik.
fsico.
1
- ja ma wa xyaa sbaj sok ja
fsica.
2
- planta.
- No le gusta mi fsico. mi xkanxi
yuj ja jplantai.
fsico,-a.
1
- kwerpo, jbakteltik.
- Sufrimiento moral pero no fsico.
wan wokolanel ja yaltsili yujxta
lek ay ja skwerpoi.
2
- ti ba fsica.
fisonoma. sat.
flccido,-a. palan.
flaco,-a. bichan, uchim, ujchim,
yokel.
- Hombre muy flaco. jel bichan ja
winiki.
- Est flaco por la enfermedad.
uchimxa yuj ja schameli.
- No eres flaco. mi yokeluka.
- Flaco,-a [animales]. wokan.
- El caballo est muy flaco. jel
wakan ja kawuji.
358

- Muy flaco [se dice en broma o no


es bien hablado]. xukan.
- Eres muy flaco. xukana.
- Ser flaco y triste. wotswoni.
- El puerquito es flaco y triste. wa
xwotswoni ja yal chitami.
flagelar. tsuum aa yi.
- Me flagelaron en la finca. tsuum
yaawe ki ja ba pinkai.
flagelo. tsuum.
flagrante. taji yajni staa smul.
- Fui sorprendido en flagrante.
tajiyon yajni jtaa jmul.
flama. yat kak.
flamante. ajkachto.
flamear. ajlubaxi.
flan. jun tike dulse nolob kulubal
yena.
flanco. ti ba stseel, kub.
- Se le hinch el flanco. sitsta
skub.
- Atacarn al ejrcito en el flanco.
skrontaanotik ja ba jtseel ja
kakanum jumasai.
flaquear. tsuji.
- Flaque por la enfermedad.
tsujiyon yuj ja jchameli.
flaqueza. yokel, mey yip.
flato. ik ti ba yoj chanlukum.
flatulencia. jun tsisal mi skana oj
eluk.
flatulento,-a. yaa tsisnuk.
- Los ajopuerros son flatulentos. wa
xyaa tsisnukotik ja tuyali.
flauta. ajmay.
- Flauta grande. niwan ajmay.
- Hacer una flauta. ajmaybes.
- Gumersindo sabe hacer flautas. wa
snaa ja jastal oj yajmaybes ja
kermanotik gumersindoi.
- Hacerse una flauta. ajmayaxi.
- Se va a hacer una flauta. oj
ajmayaxuk.

flautista-flor

flautista. ajmayanum.
flebitis. jun tike chamel. wa stsatsbi
ja jbenatiki. jitsan majke teya ti
ba koktiki.
flecos. snich.
flecha. pulte, steil pulte.
- Dispar la flecha. stsaa sok
pulte. [kela awilex ja pulte ja
ba bomakumal iti wa xmakuni
kujtik yuj ja wa sjea kitik baa
wa xwaj ja beji ma ba jas lado oj
jtatik ja kumali wa xleatiki.
itule ja senya ja pultei .wa
xyala kabtik spatik ja ja
kumal tilan oj jletiki].
flechador. toybinuman pultei.
flechar. tsaa sok pulte.
flechero. toybinuman pulte.
flema.
1
- ojob tsujub.
- El mdico analiza la flema si
tenemos tiberculosis, la saliva no
sirve. wa xyila ja kojobtik tsujub
ja loktori ta ay kiojtik sakojob.
mi xmakuni ja yalel jtitiki.
2
- sjaraganil.
flemtico,-a. ay sjaraganil.
fletar. tupu ja stsakol jun kawu ba oj
skuch jun bolmal wa xjekji ba
tuk luwar. ta mey kawu oj jtuptik
ja aktobusi.
flete. ja stsakol yuj ja sjekjel chikan
jas bolmal.
flexibilidad.
1
- wa xtoynaji.
- La flexibilidad del machete. wa
xtoynaji ja machiti.
2
- kunil modo.
- La flexibilidad de mam. ja kunil
smodo ja jnantiki.
flexible.
1
- wa xtoynaji, wa xbiwani.
- La tabla es flexible. wa xtoynaji

ja akintei.
- Su resortera es muy flexible. jel
xbiwani ja smilbali.
2
- kun.
- Hombre flexible. kunil winik.
flexin. toynajel.
- Flexin del machete. toynajel ja
machiti.
flexionarse. toynaji, toyinaji.
- Se flexiona la tabla por ser muy
delgada. wa xtoynaji ja akintei
yuj ja jel jay yena.
flojear. wasa.
- Flojeamos con el trabajo. wa
xwasatik ja kateltiki.
flojera. jaraganil.
- Hay flojera en este grupo. ay
sjaraganil ti ba kole iti.
- Por nuestra flojera. yuj ja
jaraganiltiki.
flojo,-a.
1
- yoan, lojan.
- La cincha esta floja. kan yoan ja
sinchai.
- Mi carga est floja. jel lojan ja
kijkatsi.
- Descansas en la hamaca, flojo!
kaax, lojan ba aach.
2
- jaragan, wasum, wasuman.
- Muchos flojos. jaraganum, jel
jaragane.
- No eres flojo. mi jaraganuka.
flor. nich, nichim.
- Est en flor. ayxa snich.
- Muchas flores. jel ja nichimi.
- Flor de calabaza. kanipil tsol.
- Flor de campana. palpal,
palpalnichim.
- Flor de candelaria. tanal, yejkal
tanal.
- Flor de espada. mutsek.
- Flor de mayo. juchuch.
- Flor de pascua. pasko.
359

flora-foca

- Flor del guineo o pltano. bokos.


- Punta de la flor del guineo.
yakanil ja lobali.
- Flor del maguey. komen.
- Flor del maz. tsutuj.
- Flores bordadas. snichimal.
- Su blusa tiene flores bordadas.
snichimal ja skui.
- A flor de. ti ba sat.
- A flor del agua. ti ba sat ja.
flora. kujlal.
florecer. ayxa snich.
- El chilacayote est floreciendo.
ayxa snich ja mayili.
- Florecer el guineo. bokosaxi,
bokosbi.
- El guineo va a florecer. oj
bokosaxuk.
florera. snajtsil chonanichim.
florero,-a.
1
- chonanichim.
2
- yetal nichim.
floresta. nichimaltik, tealtik.
florete. jun tike machit.
floricultor,-a. tsunanichim.
floricultura. ba wa stsunu nichim ba
oj chonxuk.
florido,-a. tsamal wa xkumani yujxta
kechan lom kumal.
floripondio. palpal, palpalnichim.
florista. chonanichim.
flota. jitsan bejyum ti ba sat ja.
flotacin.
1
- keel koel wa xwaji ja stsakol
ja peso ta wa xkilatik ja smoj ti
ba Estados Unidos ma ba
watimala. kela wilex. kesal ja
sbiil ja takin ti ba watimala. jun
kaku wa xtuputik 22 peso ba
oj jmantik jun kesal. ti ba pilan
kaku ojxa jtuptik 23 peso.
tukxa ja stsakol jujune kaku.
mero negosyo ja iti ja ba niwak
360

jnal.
- kanel kayan
- La flotacin de la tabla en el agua.
kanel kayan ja ba sat ja ja
akintei.
flotante. kayan.
flotando. kayan.
- La basura est flotando en el agua.
kayan ja tsileli.
flotar. kan kayan, kan ba sat ja jai.
fluctuacin.
1
- keel koel wajel.
2
- wan wecheljuk.
fluctuar.
1
- keel koel waji.
- El precio del maz flucta. keel
koel wa xwaj ja stsakol ja iximi.
2
- wechelji.
- Su pensamiento flucta. Por eso no
se compromete con nuestra lucha.
wa xwechelji ja spensari. ja yuj
mi xyaa sbaj sok ja jluchatiki.
fluido,-a.
1
- lajan sok ja ay yok. fluir
2
- ik.
3
- kun.
- Fluido de palabras. kun wa
xkumani.
fluir spama sbaj.
- El agua fluye. wa spama sbaj ja
jai.
- En el ro el agua fluye. ay yok ja
jai ja ba niwan jai.
flujo de palabras. jelxita sloil.
- Flujo,de sangre. wa xel ja
schikeli.
- Flujo del agua. yok ja.
fluvial. ti ba niwan ja.
fobia. kronta wa xyila.
- Indiofobia. kronta wa xyilawotik.
- Chapinofobia. kronta wa xyila ja
chapini.
foca. jun tike stsiil ja.
2

foco-forestal

foco.
1
- ajlub, ajlubanum, joko [ba
wa xelluz elctrica].
- Mi foco. kajlub.
2
- ba wa stsomo sbaj ja xojobi
yuj ja wa xek ti ba yoj snalan
jun espejo ayxa spaj.
fofo,-a. kun lajan sok pusuk.
fogata. kule kak.
fogn. jogon, wegon.
- Fogn del temascal. lakanton.
fogosidad. kak ja smodoi.
fogoso,-a. kak.
- Caballo fogoso. kakal kawu.
foja. libe juun.
folder. carpeta
folio. libe juun ti ba yoj jun juun.
folklore.
kostumbrealtik
[yujxta
kechan wa skana oj yile ja
chaneli, ja tojol kuuts, ja kini.
mi yocheluk ja jastal oj jlaj
jbajtik, ja jastal oj jkolta jbajtik,
ja jkumaltiki, ja komon ateli.
spetsanil ja it jel tilan wa
xkilatik. sok ja folklore kechan wa
skana oj jak ja bejtalanum. sok
ja yenle wa skulan ganar ja
mandaranumi].
folklrico,-a.
sbaj
kostumbre.
folklore.
follaje. spowil.
folleto. chin juun.
fomentar. aa kiuk.
- El sol fomenta el crecimiento del
maz. wa xyaa kiuk ja ixim ja
kakui.
fomento. skoltajel.
fondillos. top.
- Los fondillos de mi calzn. ja
stopil jwexi.
fondo.
1
- top.
- El fondo del cntaro. ja stop ja

chubi.
- takin.
- Los fondos de la cooperativa. ja
stakin ja koperatiba.
3
- a fondo. lek.
- Lo aprendi a fondo. lek snebata.
fonema. ja xen yaman ja kumal
jumasai. oj kiltik chaboxe
senya. jujune letra lajan sok jun
fonema. cha jachni wa- we- wiwo- wu - al- el- il- ol- ul maj- mejmij- moj- muj.
fontica. jun tike snebjel ba oj sna
sbaj lek jastal wa xok ja kumal
jumasai sok ja letra jumasai.
fonema.
fontico,-a. sbaj. fontica.
- Escritura fontica. tsijbanel
chikan jastal wa xok jujune letra
soka jujune kumal. kechan june
ja senya ti ba jujune okel.
jachni
wa
stsijbatik
ja
jkumaltiki ti ba bomakumal
iti. tukxa ja kastiyai. oj kiltik
chaboxe senya. wa stsijba casa
cerca zapato. anima ox
majke ay ja yokel s tukxa ja
tsijbaneli. ta ay ca wa xkumani
ka. ta ay ce wa xkumani se. ta
wa xoki sa wa stsiba sa ma za.
fontanela. kaaltik.
fontanero. ja ma wa stojbes ja tuboi.
forneo,-a. mi krioyouk, jwerenyo
[regional], polestero [regional],
jnal.
forcejar. kulan wawip.
forense. ti ba jwes.
forestal.
1
- ti ba tealtik.
- Incendio forestal. tsikkinal.
2
- Delegacin Forestal y de Fauna.
plorestal, porestal
- Empleado de la Delegacin Forestal
2

361

forja-formn

y de fauna. plorentino.
forjar. atelta takin.
- El herrero forja el metal. wa
xyatelta ja takin ja kulamachiti.
forma.
1
- skeljel, ja jastal.
- La forma de una olla. ja skeljel
jun oxom.
- La forma de un cntaro. ja jastal
jun chub.
- La forma de un tecomate. ja
jastal skeljel jun tsuj.
2
- forma de ser. modo.
- La forma de ser de los ricos. ja
smodo ja jnali.
3
- buscar la forma. lea modo.
- Buscaremos la forma para resolver
el problema. oj jletik modo jastal
oj jlamtik ja kumali.
4
- estar en forma. jel lek.
- Mis pies estn en forma. jel lek ja
koki.
formacin.
1
- kiel.
- La formacin de los cerros se debe
a los temblores. kita ja witsaltiki
yuj ja kitkini.
2
- snebjel.
- Te falta formacin. ayto skana
oj anebe.
3
- kole.
- Una formacin de soldados. jun
kole kakanum.
formado,-a [en fila]. cholan.
- Estamos formados. cholan aytik.
formal.
1
- toj, ba wa xkisxi ja kostumbrei.
- Hombre formal. jun winik wa
skisa ja costumbre, tojol winik.
2
- chikan jastal wa xyala ja
ordeni.
- Contrato formal. tratoxa ay
chikan jastal wa xyala ja ordeni.
362

formalidad. 1- toj.
- Hablemos con formalidad. toj oj
lolanukotik.
- La formalidad del juez. ja stojolil
ja jwesi.
2
- lek lek.
- La formalidad del contrato. lek lek
ja tratoi.
formalismo. ja smodo jun winkil jel
skana ja poko kostumbre
anima mixa xmakuni.
formalista. ja ma jel skana ja poko
kostumbre
anima
mixa
xmakuni.
formalizar. tojbes jun trato ma jun
akwerdo ba lek lek oj ajyuk.
formalmente. lek lek, chikan jastal wa
xyala ja ordeni.
formar [cosas]. tojbes.
- Form un olla. stojbes jun
oxom.
- Formar [personas]. jea lekil
modo.
- La comunidad forma a las
personas. wa sjea kitik ja lekil
modo ja jkomontiki.
formarse [en fila].
1
- cholo bajex.
- Se estn formando en filas. wa
scholo sbaje.
2
- formarse [olas en el ro].
toynaji.
- Formarse [olas en el lago].
toynaji.
formato. sniwakil.
formidable.
1
- jel xiwelal sbaj.
- Terremoto formidable. jel xiwelal
sbaj ja kitkini.
2
- jel lek juntiro.
- Tengo un caballo formidable. jel
lek juntiro ja jkawuji.
formn. jotobte, schubulabil.

frmula-fraccin
frmula. modo.
- Frmula legal. chikan jastal wa
xyala ja leyi.
formular.
1
- jea.
- Nos formul sus ideas. sjea kitik
ja spensari.
2
- formular una queja. ti och parte
sok.
- Formul una queja contra m ante
el juez. ti och parte kuj sok ja
jwesi.
fornicacin. mi nupaneluk wan tajnel
sok ixuk. ja ma wa skulan
jachuk anima nupanita.
fornicador,-a. ja ma mi nupaneluk wa
xtajni sok ixuk ma sok winik. wa
skulan jachuk anima nupanita.
fornicar. mi nupaneluk wa xtajni sok
ixuk ma sok winik.
fornido,-a. ay yip.
foro. ba wa xatiji ja jwesi.
forraje. swael wakax.
fortalecer. tsunu.
- Fortaleci nuestros corazones.
stsunu ja jkujoltiki.
fortalecerse. iaj wawip.
- Se fortaleci. yiaj yip.
fortaleza. ipal, tsatsal naits.
fortificar. aa yi yip, aa tsatsbuk.
fortsimo,-a. jel juntiro ja yipi.
fortuito. swerte.
- Accidente fortuito. desgrasya yuj
ja swertei.
fortuna.
1
- swerte.
- Por fortuna. yuj swerte.
2
- jel lek wa xwaji.
- Tiene fortuna en su negocio. jel
lek wa xwaji ja snegosyoi.
3
- takinaltik, portuna.
- Perdi una fortuna. chayta yujil
jun portuna.

forzado,-a. tilan.
- Estamos forzados a buscar trabajo
con los patrones o en Estados Unidos.
tilan oj jletik ja ganar ba
ajwalali ma ba Estados Unidos.
trabajo forzado.
forzar. tena.
- El patrn nos forz. stenawotikon
ja ajwalali.
forzosamente. tilan.
- Tengo que verte forzosamente.
tilan oj kila.
forzoso,-a. tilan.
- Es forzoso que vengas. tilan oj
jakan.
fosa. kejnal.
fosforescencia. ja yijlab lajan sok ti ba
mumuskak.
fsforo. sjispulabil, stsanulalabil.
- Encendi el fsforo. sjispun ja
stsanulabil.
fsil. tonbita jun poko chante ma
poko yal kul.
fosilizarse. tonbi. fsil.
foso. kejnal.
foto, fotografa. retrato, letawail
- Foto, fotografa. poto [jun retrato
wa skulan sok cmara].
- Tom una fotografa. yaa eluk
jun letawail
fotografiar. aa eluk jun retrato.
fotogrfico,-a. sbaj retrato.
fotgrafo. ja ma wa xyaa eluk
letawail.
fracasar. jomi.
- Su negocio fracas. jomta snegosyo.
fracaso. jomta, jomelxa.
fraccin. ja stanto jun tsikan. [oj kiltik
chab senya. jun kwartiya jani ja
ba schanil lame jun almul. wa
stsijbaxi almul. ti ba pilan
senya 2/5 jani chab lame ja
sjoil].
363

fraccionamiento-fraternidad

- Fraccin decimal. jujune tsikan


wa xpoji yuj lajune. wa stsijbaxi
jachuk 1/10 ma 0.10. jachni ja
kwenta ti ba takin. $0.10 jani
lajune sentabo ma ja ba slajunil
lame jun peso. denominador
quebrado.
fraccionamiento. xen yaman luum,
sxetjel.
fraccionar. xeta.
- Fraccion la tierra. sxeta ja
luumi.
fractura. kokel.
- La fractura de su pie. kokel ja
yoki.
fracturarse.
koki,
wachwuni,
wachalji.
- Se me fractur el brazo. koki ja
jkabi.
- Se te fractur la pierna. wachwuni
wawoki.
fragancia. tsamal ik.
fragante. tsamal ja yiki.
frgil. jel wego oj kokuk, delikado.
- Este cajete es muy frgil. jel
delikado ja sek iti.
fragilidad. sdelikadoil.
- La fragilidad del traste. ja
sdelikadoil ja seki.
fragmentar. xeta.
fragmentario,-a.
xetanxa,
mi
tsikanuk.
fragmento. xen, xetan.
- Fragmento de papel. xen juun.
- Slo un fragmento. kechan jun
xetan.
fragor. tsatsal bojtel.
fragoroso,-a. tsats wa xbojti.
fragosidad. ja spimil ja kuli.
fragoso. kalab, bojtel
fragua. jun tike jogon ba wa xyatelta
ja takin ja kulamachiti.
fraguar. atelta ja takini ti ba yoj
364

kak.
fraile. jun tike pagre.
francamente. jaman ja yaltsili.
- Te habl francamente. jaman ja
kaltsili jkumana.
francs,-a. sbaj Francia.
Francia. jun pilan luum ay sgobyerno
ti ba Europa.
Franciscano,a. jun tike pagre ma
magre wa xatiji sok ja jmojtik.
franco,-a. jaman.
- Nuestro corazn es franco. jaman
ja kaltsiltikoni.
francolina. perdis.
franja.
1
- niwan chol ay yelaw ti ba jun
kuuts.
2
- sti kuuts.
franquear. kutsu.
- Franque el ro. skutsu ja niwan
jai.
franqueza. sjamanil, jaman.
- La franqueza de su corazn. ja
sjamanil ja yaltsili.
- Hablas con franqueza? jaman
ama wawaltsili.
franquicia.
1
mey
stupjel
jun
tike
kontrobusyon.
2
- ja stsakol wa xtuputik ti ba
correo ta wa xjekatik jun juun.
frasco. bigre.
- Muchos frascos. bigrealtik.
frase. jun tsikan pensar. [oj kiltik
chab senya. ojxa wajkon. waj
iluj alaj. ba wa xchak jun
tsikan pensar ti wa lajijlitik
tusan. ti ba tsijbanel wa
xkulantik jun punto ba oj
kabtik lek sluwaril ba wa xchak
jun pensar].
fraternal. lajan sok mojaljel.
fraternidad. junita aye yuj ja

fraternizar-fresa
mojaljelnia.
fraternizar. mojan abajex.
- Fraternizamos. jmojan jbajtik.
fraterno,a-. sbaj mojaljel.
fraticida. milamojaljel.
fratricidio. milwanel ti ba mojaljel.
fraude. slolajel.
fraudulencia. slolajel.
fraudulento,-a. wa slola.
- Contrato fraudulento. wa slolayotik
ja tratoi.
fray. jun tike pagre.
frazada. chejal, chamara, chamaro
[regional].
frecuencia.
1
- jitsan majke.
- Con frecuencia te vimos. jitsan
majke kilawatikon.
2
- yawalanel.
- Corriente elctrica de alta
frecuencia. jel wan yawalanel ja
yok ja yijlabi. electricidad.
frecuentar. tikantikan ulata.
- Ramiro nos frecuenta. tikantikan
wa xyulatayotik ja ramiroi.
frecuente. tikantikan.
- Lluvia frecuente. tikantikan wa
xyaa ja.
frecuentemente. tikantikan.
- Frecuentemente va a Comitn.
tikantikan wa xwaj ba chonab.
fregadero. ba wa saka ja seki ti ba
chonab.
fregar.
1
- nela.
- Me friega el pantaln. wa
snelawon ja jwexi.
2
- nelwani.
- La madera friega si es angulosa.
wa xnelwani ja tei ta chikin ay.
3
- kulan chingar.
- El patrn nos friega. wa
skulanotikon chingar ja ajwalali.

frer. tsuyu.
- Vamos a frer huevos. oj jtsuytik
ja nolobi.
frenar. takalbes, aa kokxuk.
- Fren el caballo. stakalbes ja
skawuji.
- No puede frenar el autobs. mi
xbob oj ya kokxuk ja
aktobusi.
frenes.
1
- jomel solom.
2
- ja smodo ja ma jel niwan wa
xyaa sbaj.
frentico,-a.
1
- jomel solom.
2
- jel niwan wa xyaa sbaj.
freno.
preno.
stakalbesulabil
[neologismo].
- Freno del caballo. spreno kawu.
frente.
1
- patanal.
- Nuestra frente. jpatantik.
2
- sat.
- Frente risuea. wan tsenel ja
sati.
- El frente de la casa. ja sat ja
naitsi.
- Frente a su casa. ti ba stisat ja
snaji.
3
- bajtan bej.
- Vamos a caminar en el frente.
bajtan bej oj bejyukotik.
4
- junita ay jitsan kole ba oj
skul luchar.
- Frente popular. junita ay ja
matik ibelajel aye ba oj skul
luchar.
5
- frente de batalla. ba wa xyaa jel
ja tiroi ti ba kakanel.
fresa.
1
- jun tike atijubal wa xmakuni
ba kupuj te.
2
- jun tike morax.
365

fresadera-frotar

- Fresa silvestre. wutsmorax,


morax.
fresadera. jun tike atijubal wa
xmakuni ba kupuj te.
fresco,-a.
1
- cheel.
- Agua fresca. cheel ja.
2
- kun.
- Tortilla fresca. kunil waj.
- Pan fresco. kunil pan.
3
- lek.
- Pozol fresco. lekil pichi.
4
- tsats.
- Viento fresco. tsatsal ik.
5
- yaax.
- Fruta fresca. yaax tekul.
6
- yajkachil.
- Noticia fresca. yajkachil yabalil.
frescura. scheelil.
- La frescura del agua. ja scheelil
ja jai.
frialdad.
1
- chee.
- La frialdad de la cueva. jel ja
chee ti ba yoj keen.
- La frialdad de la clueca. ja scheelil
ja snan muti. gallina pasmada
2
- spenkoil.
- La frialdad del mandn. ja
spenkoil ja mandaranumi.
friccin.
1
- bilwanel.
2
- mey akwerdo.
- Hay friccin en nuestra
comunidad. mey akwerdo ti ba
jkomontik.
friega.
1
- bilwanel.
2
- kumal, problema.
frgido,-a. chee, chee ja skwerpoi.
frigorfico. ba wa xyaa teewanuk
jitsan baket ba mi oj kauk.
frijol. chenek, schenkul.
366

- Frijol de enredo. telakchenek.


- Frijol de enredo [de otra especie].
tsil.
- Frijol de suelo. luumchenek.
- Siembra maz y frijoles. wa
stsunu yixmal schenkul.
frijolar. yalajil chenek.
- Frijolar de frijol de enredo.
telakchenekaltik.
- Frijolar de frijol de suelo
luumchenekaltik.
fro,-a. chee, cheel.
- Hace mucho fro. jel ja chee, jel
ja cheeji.
- No tengo fro. mi cheuk /
cheeuk xkabi.
- Agua fra. cheel ja.
friolento,-a. jel xyab chee.
frito,-a.
1
- tsuyubal.
- Huevos fritos. tsuyubal nolob.
2
- estar frito. kulaji chingar.
- Estamos fritos. kulajiyotikon
chingar.
frivolidad. ja smodo ja ma kechan waj
skujol ja tajneli.
frvolo,-a. kechan waj skujol ja tajneli.
frondoso,-a. putsan.
- Chiquinib frondoso. putsan
chikinib.
frontal. pitan.
- Tiene un frontal en la cabeza. pitan
ja yolomi. frente.
frontera. raya.
fronterizo,-a. ti ba raya.
frotar.
1
- kusu.
- Se frot con la toalla. skusu sbaj
lek sok ja skusulabil.
2
- masa, maswani.
- Me frot la pierna. smasa ja koki.
- Est frotando. wan maswanel.
3
- frotar con un dedo [por ej. una

fructfero-fuerte
bola en la piel]. bila.
fructfero,-a. wa xsatini.
fructificar. satini.
- El aguacate no fructifica. mi
xsatini ja oni.
fructuoso,-a. wa xalini.
- Nuestro trabajo fructuoso. wa
xalini ja kateltiki.
frugal. tusan wa xwai.
fruicin. gusto.
fruncido,-a. chuyan.
- Su boca fruncida. chuyan ja stii.
fruncir. aa chuyan.
- Frunce las cejas. wa xyaa
chuyan ja sati.
frustracin. kulaji chingar.
frustrar. kulan chingar.
frustrarse. chaki.
- Se frustr su negosio. chakta
snegosyo.
fruta. tekul.
-Fruta cada. lujbajum.
frutal. wa xyaa tekul.
- Arbol frutal. tekul te.
fruticultura. stalnajel tekul te.
fruto. sat, baal.
- Muchos frutos. sataltik.
- Fruto de chile. sat ich.
- Fruto de guayaba. sat pataj.
- El rbol no tiene fruto. mey sat ja
tei.
- Los frutos de la milpa. ja sbaal ja
alaji.
- Dar fruto. alini, satini.
- Nuestro trabajo da fruto. wa
xalini ja kateltiki.
- El rbol no da fruto. mi xsatini ja
tei.
fu! ix.
- Ni fu ni fa! lajan sok sulul.
fucilazo.
sanselaw,
sansewal,
tsantselaw.
fuego. kak, stsubulabil.

- Va cerca del fuego. ti wa xwaj


woxan ba sti kak.
- Encender el fuego. aa ke kak,
tsubu kak.
- Encendi el fuego. yaa ke kak.
- Vamos a encender el fuego. oj
jtsomtik kak.
- Pegar fuego. tsana.
- Peg fuego a la casa. stsana ja
naitsi.
fuelle. juub kak, sjuulabil.
fuente.
1
- ja.
- Nace una fuente. wa xbojti ja.
2
- xujxep.
- La fuente de toda riqueza es el
trabajo. ja sxujxep ja rikesa
jumasa jani ja ateli.
fuera.
1
- jaman kinal, jwera.
- El perro est fuera. ti kan ba
jaman kinal ja tsii.
- El libro est fuera an del morral.
mito xoch ja juuni ti ba morral.
-Fuera! elanxa.
2
- fuera de. kechan mi.
- Todos llegaron fuera de l. julyeta
spetsanile kechan mi yenuk.
3
- fuera [la camisa del pantaln].
palanxa ja skui.
- Mi camisa est fuera del pantaln.
palanxa ja jkui.
fuereo,-a. mi krioyouk, jwerenyo
[regional].
fuero.
1
- ordenaltik, leyaltik.
2
- jelxita srikesail, ja yuj mixa
skisa ja ordeni. wa smana ja
mandaranumi.
3
- ja matik tsaubal ja ba
gobierno, mi sbajuk ja leyi.
fuerte. tsats, ay yip, kojlel, pim.
- Hombre fuerte. tsatsal winik.
367

fuerza-funcionario

- Habla fuerte. tsats wa xkumani.


- Me da una tos muy fuerte. jel tsats
wa xyaa ki ja ojobi.
- Soy fuerte. ay kip.
- El ganado est bien fuerte. kojlel
lek ja wakaxi.
- La tela es muy fuerte. jel pim ja
kuutsi.
- Tela fuerte. pimil kuuts.
- Es fuerte en espaol. wa snaa lek
ja kastiya.
- Fuerte y desagradable del olor.
yak.
- El olor del cigarro es muy fuerte y
desagradable. jel yak ja stuujil ja
mayi.
- Muy fuerte [no de personas]. yij.
- Mi mano es muy fuerte. jel yij ja
jkabi.
fuerza.
1
- ipal, stsatsalil, skujlayub.
- No tiene fuerza. mey yip.
- La fuerza de ese toro. ja stsatsalil
ja tan wakaxi.
- No tiene fuerza. mey skujlayub.
- No tengo fuerza. yaawon
[regional].
2
- fuerza de trabajo. ja yip ja
atijumi.
3
- fuerzas armadas. spetsanil ja
kakanumi.
- Las fuerzas armadas mexicanas.
spetsanil ja kakanum ti ba
mejikoi.
fuete. tsuum.
fuga. elel ajnel.
fugarse. el ajnel, paka ajnel.
- Se fugaron. elye ajnel.
- No me voy a fugar. mi oj jpak
ajnel.
fugaz. jel wewo wa xeki, ekum bej.
- Estrella fugaz. skoy kanal.
fugitivo,-a.
368

1
- ja ma wa xel ajnel.
2
- ekum bej.
fulano de tal. jun lom swinkil.
mengano.
fulcro. ba wa xkan amam ja
sbaltsulabili.
fulgor. lijpel.
fulgurar. lijpi.
fulguroso,-a. wa xlijpi.
- Rayo fulguroso. wa xlijpi ja
chawuki.
fulminante. tsats.
fulminar. mila [yuj ja chawuk ma ja
electricidad].
- El rayo lo fulmin. smila ja
chawuki.
fumador,-a. ja ma wa xyab may.
fumar. abi may.
- No se debe fumar. mi xbob oj
kabtik may.
fumarada. tab.
fumarola. ja tabi ti wa xel ba jukan
wits. crter lava volcn.
fumigacin. yajel tsijuk.
fumigador,-a. tsijuman.
fumigar. tsijun.
- Fumig la casa. stsijun ja naitsi.
funcin.
1
- atel, chol.
- Las funciones del presidente. ja
yatel ja kelwanumi.
- No tiene ninguna funcin. mey
schol.
2
- ja yora wa xjexi jun senya.
- Hoy no funciona. ja yani mey
senya.
funcionar. bejyi, waji.
- Su reloj no funciona. mi xbejyi ja
srelojoi.
- Tu reloj funciona bien. wa xwaj lek
warelojoi.
funcionario,-a. ja ma ay schol.
- Alto funcionario. mandaranum.

funda-fustigar
funda. snaj.
- Funda del conjn. snaj sen
olomal.
fundacin.
1
- yajel kulan.
- La fundacin de nuestro ejido.
yajel kulan ja jkolonyatiki.
2
- ay stakin jun kole winkil wa
skana oj skolta sok ja stakini.
fundado,-a. ay spensar.
- Su pensamiento est bien fundado.
jel
lek
ja
spensari.
fundamentado.
fundador,-a. xyaa kulan.
- Nuestros paps son los fundadores
de nuestro ejido. yaawe kulan ja
jkolonyatik ja jnan jtatiki.
fundamentado,-a. tsapan, tsunan.
- Su pensamiento est bien
fundamentado. tsapan lek ja
spensari.
- Su casa est bien fundamentada.
tsunan lek ja snaji.
- Tiene ideas fundamentadas. kan
tsunan ja spensari.
fundamental. ti ba mas tilan.
fundamentar. aa kan tsunan.
fundamento.
1
- yukmal, yok naits.
- El fundamento de la casa. ja
yukmal ja naitsi.
2
- tsunan lek ja yaljeli.
- Nos habla con fundamento.
tsunan lek ja yaljeli wa
skumanotikon.
fundar. aa kulan.
- Cuando fundaron las colonias.
yajni yaawe kulan ja kolonya
jumasai.
- Fundar un poblado. asyendabes.
fundicin. ba wa xyaa jaaxuk ja
takini, jaaxel.
fundido,-a.

1
- jaaxita. fundirse.
2
- jomta ajlub. luz elctrica.
fundir. aa jaaxuk. fundirse.
fundirse. jaaxi.
- El metal se funde en el fuego. ti wa
xjaaxi ja takini ba yoj kak.
fnebre. sbaj chamel winik.
- Cancin funebre. tseboj yuj jun
chamel winik.
funeral. ti ba mukwanel.
funeraria. snajtsil mukwanel. [jach ay
ja ba chonabI].
funesto,-a. jodido.
fungir. ay schol, waji.
- No funge bien. mi snaa lek ja
scholi, mi xwaji.
furia. tajkel lek.
furibundo,-a. tajki lek.
furioso,-a. tajki lek.
- Estuve furioso. tajkiyon lek.
furor. tajkel, koraja.
furtivo,-a. nakul ti abal.
fornculo. kojlel koon.
fusible.
1
- jaaxelxa.
2
- jun tike makina ay yalambre ti
ba yojol. wa xjomi ta mi xwaj lek
ja luz elctrica.
fusil. tujkanub.
fusilamiento. milwanel sok tujkanub.
fusilar. mila sok tujkanub.
fusilero. kakanum ay stujkanub.
fusin.
1
- jaaxel. fusible.
2
- unyon. fusionar.
fusionar. tsomo chab oxe kole ba
junita oj ajyuke.
fustn. yojuna.
fustigar.
1
- tsuum aa yi.
- Fustigaron al esclavo en la finca.
tsuum yaa yi ja mosoi ja ba
pinka.
369

ftbol-futuro

- jel tsats utaj.


- Siempre me fustiga. tolabida jel
tsats wa xyutajon.
ftbol. jun tike tajnel sok pelota. 22 ja
tajnumi. wa spila sbaje ja ba
chab kole. kechan sok yok wa
sjipa ja pelotai.
futbolista. tajnum. futbol.
ftil. mi xmakuni.
futuro,-a. oj kotuk, oj.
- Da futuro. oj kotuk ja
skakuil.
- Lucharemos para un futuro ms
justo. oj ka jbajtik ba oj jta ja
jlekilaltiki.

370

gabacha-gallinero

g
gabacha [comiteco]. gabacha.
gabela. jun tike kontrobusyon.
gabinete.
1
- kutsan yaman ti ba yoj naits.
2
- kole koltuman ja mandaranumi.
gaceta. jun juun jechejechel wa
xtojbesxi ba oj yal kabtik
jastal wa xwaji ti ba luumkinal
ma ti ba mandaranumi.
gacho,-a. palan.
- Orejas gachas. palanxa ja
schikini.
gafas. antyojo, skoltuman ja jsatiki.
yilulabil [neologismo].
gajo.
1
- steil, xol.
- El gajo echa races. wa xolini [ja
steil].
2
- xol.
- Gajo de lima. xol lima.
galn.
1
- jel snup jun winik.
2
- makben xinuk.
galano,-a. snup.
- Vas muy galana, hermana Marta.
jel anup kala ermano marta.
galantear. tsaka.
- El joven galantea a la muchacha.
wa stsaka ja akix ja keremi.
galanteo. tsakwanel. galantear.
galardn. stupulabil. [mi kajyeluk oj
axuk stupulabil lajana sok
premio ma galardon ja ba
tojolabal].
galardonar. aa yi stupulabil.
galaxia. kanalaltik lajan sok sbej
chee.
galera. galera, snaj trapich.
galera. jun tike stejail ma stejnal.
[tukxa ja ba chonabi. ti ba

galera wa sjea jitsan letawail


ma bonubal atel]
galern. niwan naits ja ba pinka kajpe.
teya wa xwayi ti kani ja atijumi.
jel pobres ja naits jawi. mey ja,
tusan ja waeli. jeltsats ja ateli.
galgo,-a. jun tike tsi jel snaa ajnel.
galillo. skampanuil jnuktik.
galimatas. keek wa xkumani.
galn. lajan sok garapon.
galopar. libibi.
- El caballo galopa. wa xlibibi ja
kawuji.
galope. wan libibuk.
gallardo,-a. snup. galano.
gallear. niwan aa baj.
- No queremos que gallees. mi
xkanatikon ba niwan oj awa
abaj.
galleta. gayeta.
gallina.
1
- kituman, kitwanum, mut, ja
men mut, snan mut, xujxep mut.
- Tiene muchas gallinas. jitsan ja
smuti.
- Los polluelos de la gallina. ja soj
yal ja snan muti.
- Gallina pasmada. ja scheelilxa ja
muti
- Gallina primeriza. yakixil mut.
- No quiere tener gallinas. mi skana
oj ya kulan ja muti.
2
- xiwum.
- Ese joven es una gallina. xiwum ja
tan keremi.
3
- gallina ciega. kojlim chan, kolon
chan [regional].
gallinceo,-a. sbaj mut.
gallinazo. xujlem.
gallinera. mutaltik.
gallinero. snaj mut, snajtsil mut.
- Hacer un gallinero. chaanan ja
muti.
371

gallo-ganar

- Hizo un gallinero. schaanan ja


muti.
gallo. mut, kerem mut, stat mut, swaw
mut, gayo.
- Ya cant el gallo. okta mut.
- Falta un gallo. wa skana jun
kerem mut.
gama. jitsan.
- Gama de colores. jitsanxa ja
yelawi.
gamo. jun tike kujlal chej.
gamuza. gamosa.
gana.
1
- gana.
- No perdi la gana. mi el sgana.
2
- con ganas. lojxta.
- El humo sube con ganas. lojxta
xtomomi ja stabi.
3
- darle a uno la gana. wa xkanxi
yuj.
- Te da gana? wan ma xkanxi
awuj.
- No me da gana. mi xkanxi kuj.
4
- de buena gana. wa xkanxi yuj.
- Trabajo de buena gana. wa
xkanxi kuj ja ateli.
- Trabaja de mala gana. wan atel
anima mi xkanxi yuj.
5
- irse la gana. ke ja spenkoil.
- Se me va la gana de caminar. wa
xke ja jpenkoil ja bejyeli.
6
- tener ganas. kanxi yuj.
- Tenemos ganas de trabajar. wa
xkanxi kujtikon ja ateli.
ganadera.
1
- wakaxaltik.
2
- stalnajel wakax.
ganadero,-a.
1
- ajwalal jitsanxa ja swakaxi.
2
- sbaj wakax.
- Trabajo ganadero. atel sok ja
wakaxi.
ganado. wakax.
372

- Ganado cabro. chibo.


- Ganado lanar. chej.
- Ganado ovino. chej.
- Ganado porcino. chitam.
- Ganado vacuno. wakax.
- Ganado sin cuernos. ton olom.
- Este ganado es sin cuernos. ton
olom ja wakax iti.
ganador,-a. wa skulan ganar ja ba
tajnel, ganaranum. [ja ganaranum
jani ja ma waj najat, ja ba
pinka, ma ba chonab, ma ba
Estados Unidos ba oj skul
ganar takin yuj ja mey stakin
mey yixim ja ba snaji. ja
mandaranum mi skolta yuj ja mi
yocheluk ja jastal ay ja
alajanumi].
ganancia. ganansya. [kela awilex
ayxa chab tike ganansya. june
jani ja takin wa stupu kiitik yuj
ja kateltiki. jaxa june wa xyaa
el kani lom ba kateltik. jani ja
sganansya ja ajwalali. plusvala].
- Obtener ganancia. ganansyaan.
- Obtengo ganancia de los huevos.
wa xganansyaan ja nolobi.
- Sacar ganancia. ganansyaani,
ganansyaaxi.
- El dueo del autobs saca mucha
ganancia. jel xganansyaani ja
swinkil ja aktobusi.
ganar.
1
- kulan ganar.
- Ganamos el juego. jkulantikon
ganar ja tajneli.
2
- taa.
- Vamos a ganar la tierra que nos
robaron. oj jtatik ja iluumtik
sjapa kitik.
- Unidos ganaremos. jun jkujoltik
oj jta jlekilaltik.
3
bajan,
ganansyaani,

gancho-garfio

ganansyaaxi.
- No gan nada con mi trabajo. mi
jbajan mini jasa ti ba kateli.
- Vamos a ganar dinero. oj stup
kitik takin.
- No ganaron nada en el baldo. mi
ganansyaaxi yujile ti ba baldiyo.
4
- waj ganar, lea ja ganari, lea
watakini. ganador/ganaranum.
- Fue a ganar. waj ganar.
- Gan peso. masxa alon.
5
- ganar peso. masxa al.
- Gan peso. masxa alon.
6
- ganar ja ba spensar ja jnali. ja
ganari lajan sok ja stupulabil wa
xyaa kitik yuj ja kateltiki ba
pinka ma ba chonab. ja kentiki
wa xkalatik ganar yuj ja tilan on
elkotik ja ba jkomontiki yuj ja
chaki ja kiximktiki ma takinxa ja
jluumtiki. tukxaja ba yoj
jkomontiki. ta ay kateltik ja ba
jkomontiki, mey stupjel yuj ja wa
smaklayotik ja jnantik luumi, wa
xkolta jbajtik ja ba jkomontiki
ba oj jta jwaeltik ja
jpetsaniltiki. jachni ja yatel ja
ba xoch ma ba munisipyo
autnomo. yuj ja stsakoli ja ba
ganar jel wa skana ja jnali ja
ganaranum, yuj ja yenlei ja ma
skulan lajan sok spetsanil ja tuki
kulaji ganar. ja yuj ja ganaranum
ja mas leki yuj ay stakin,
toyobal yena.
gancho [grande]. garabato.
- Gancho para colgar ropa.
slokiyub ku.
Gandhi. ja sbiil jun swinkil ja ba
India, skrontaan ja jnali ja
matik ya eluk ja sluumei ja
ajyii. yujxta mi jay majke syama
ja tujkanub ja Gandhii. jachuk

snutsu ja mandaranum ingles ja


ba indya. mi jay majke smojo
sbaj sok ja mandaranumi mi cho
skolta.
ja
skrontajel
mey
stujkanub.
gandul,-a. jaragan.
ganga. xajan.
- La mercanca es una buena ganga,
dice el vendedor. jel xajan ja
bolmali xyutaj ja chonwanumi.
ganglios hinchados. kewal.
gangrena. jun tike chamel. wa xkai ja
jbakteltiki.
gngster. elkanum, milwanum.
ganza.
1
- jun tike sjamulabil.
2
- esentanum.
garabatear. tsijbalan.
- Garabate el papel. stsijbalan ja
juuni.
garabato. lujkuch, luk, garabato.
garaje. snaj karo.
garanta.
1
- yen wa xyala.
- La garanta del radio es por un ao.
yen wa xyala oj albuk ja radyo
ba jun jabil. ta mika oj stojbes
ja stojbesnuman. mey stsakol.
2
- slokol.
- No dej ninguna garanta que
pagara su deuda. mi kan slokol
ba oj stupe ja sjeli.
garantizar. ala.
- garantiz que no se rompiera el
mecate. yen yala mi oj kutsjuk ja
yakili.
garbanzo. jun tike inat. lajan sok smoj
chenek.
garbo. jel arecho.
- Camina con garbo. jel arecho wa
xbejyi.
garduo. esentanum.
garfio. jun tike garabato.
373

ganglios-gastarse

ganglios hinchados. kewal.garganta.


yakil jnuktik.
- Garganta del pie. snuk koktik.
gargantn. chitam choj.
- El es un gargantn. mero chitam
choj yena.
grgara. yajel worwonuk lek ti ba yoj
snuk.
gargarizar. aa worwonuk lek ... ti ba
yoj wanuki.
- Gargariz con agua. yaa
worwonuk lek ja jai ti ba yoj
snuk.
grgol. xotanxa.
grgola. sti kanoga ba wa xel ja jai.
garita. chin naits.
garlopa. kusubte.
garra. yech chante.
garrafn. garapon.
garrapata. niwan sip, teel sip
[regional].
- Garrapata pequea. sip.
garrapatear. tsijbalan.
- Garrapate el papel. stsijbalan
ja juuni.
garrapiar. japa.
garrido,-a. snup. galano.
garrocha. jun tike bokan te ay sni
kubo, awte.
garrn del gallo. lawux.
- Garrn de la res. schiil yok ja
wakaxi.
garrote. garote.
garrotear. garote aa yi.
- Me garrotearon en la finca. garote
yaa ki ja ba pinkai.
garrudo,-a. jel ja yipi.
gara. wan tananuk ja jai.
garulla. buya.
garza. ijkin, morena.
garzo,-a. yaax.
- Ojos garzos. chay sat.
gas. ja sbiil jitsan tike ik. jun tike
374

wa xchonxi ti ba chonab. wa
xmakuni ba kak ba oj
tsanxuk ja waeli, sbiil GAS
L.P. lacrimgeno.
gasa. jun tike kuuts wa xmakuni ba
oj jpotstik ja yajbeli.
gaseoso,-a. lajan sok ik.
- Agua gaseosa. jun tike ja wa
xworwoni lajan sok panta.
gasificarse. asonaxi, ikaxi.
- La gasolina se gasifica. wa
xikaxi ja gasolinai.
gasoducto. tubo ba ay. ti ba yojol ba
oj jekxuk man najat lek. gas
gasolina. jun tike petrleo jel xajli
juntiro. ta wa xajli wa xel ja
skajkali lajan sok ja yipi wa
xmakuni ba oj ya bejyuk jun
makina lajan sok ti ba yoj
aktobus. motor.
gasolinera. snajtsil chonagasolina.
gastado,-a.
1
- chakta yip.
- Gastado por el trago. chakta yip
yuj ja yujel trago.
2
- pokoxa.
- Moneda gastada. pokoxa sat
takin.
3
- lapubal.
- Calzn gastado. lapubal wex.
gastar. iaj, gastoan.
- El autobs gasta mucha gasolina.
jel xyiaj gasolina ja aktobusi.
- El ao pasado gast mucho para
comprar maz. ja jujnabei jel kiaj
smanjeli ja iximi.
- Gast el dinero. sgastoan ja
takini.
gastarse.
1
- chaki, gastoani, gastoaxi.
- Ya se gast el dinero. chaki ja
takini.
- Ya se va a gastar el maz. ojxa

gasto-generacin
gastoaxuk ja iximi.
- lapubalxa.
- Ya se gast la falda. lapubalxa ja
junai.
gasto.
1
- iaj smanjel, gasto.
- Los gastos de nuestra casa. ja
jastiki wa xkiajtik smanjel ti ba
jnajtik.
- Tenemos muchos gastos. jel ja
jgastotiki.
2
- gasto [comiteco]. gasto.
- Maz para el gasto. ixim ba
gasto.
gstrico,-a. sbaj lukum.
gastritis. jun tike chamel ti ba
jlukumtik. wa xkabtik yaj ti ba
kaltsiltik.
gastroenteritis. jun tike chamel ti ba
jlukumtik sok ba jchanlukumtik.
gata. snan mis, ja men misi.
gatas. andar a gatas.
gatear. kotolji.
gatera. misaltik.
gatillo. slokulabil tujkanub.
gato.
1
- mis, swaw mis.
- Gato de monte. wet.
- El gato del monte ladra. wa
xwaxwuni ja weti.
- Gato salvaje. kaxlan mis.
2
- slikulabil karo ma aktobus.
[jun tike makina wa xkaatik
ochuk ti ba yibel ja aktobusi ba
oj jliktik].
gaucho,-a. arecho.
gaveta. snolulabil juun ti ba yoj
mesa.
gaviln. liklik.
- Gavilancillo. chin liklik.
gazapo.
1
- yal chich.
2
- akax winik.
2

gaznpiro,-a. mi snaa kinal.


gaznate. sojos.
ge. ja sbiil ja letra g. [kela awilex.
ti ba kastiya ge- gi wa xkumani
lajan sok je - ji. tukxa ti ba ga - go
- gu. wa xkumani lajan junxta sok
ja jkumaltiki. ti ba kastiya wa
stsijba gue gui ta wa skana oj
okuk ge gi].
gelatina. ligoso.
gelatinoso,-a. ligoso.
- El caldo se hizo gelatinoso.
ligosoaxita ja kaldoi.
glido,-a. teew.
gemelo,-a. loj.
gemido. wan alaluk.
gemidor,-a. alalum.
gemir. alali.
- El enfermo est gimiendo. wan
alaluk ja chamumi.
- Gimi. wa xyaubi skujol.
gene. ti ba yoj jbakteltiki sok ja
sbaal ja xujxepi wa xyaa kulan
ja jastal oj ajyuk ja kuntikiltiki.
spetsanil ja gene sbiil genoma.
ayni ja ba chante sokxa ba yal
kuli, sokxa ba kiximtiki. ja yani
ja mandaranum wa skanawe oj
ya och pilan gene ja ba ixim ba
oj slekbes, jach wa xyalawe,
yujxta mi meranuk. ja ixim
tukbesbal sbiil transgnico. ja
inat jawi meyuk ja ba kiximtiki,
ja yuj tilan jabil jabil oj jmantik
ja ba niwan pabrika ba oj keuk
ja sganansyai.
genealoga. ja jnan jtatiki sok ja
jmexep jtatawelotiki manto poko
winik.
genealgico,-a. sbaj ja matik ek
paxta kujtiki.
generacin.
1
- untikanel.
375

generador-gnero

- lame kristyano.
- Somos tres generaciones con
nuestros
abuelos.
ox
lame
kristyano aytik sok ja jmexep
jtatawelotiki.
- Generacin tras generacin.
lamlamil [kristyano].
generador. jun tike makina wa xyaa
kitik electricidad lajan sok
kulayijlab.
generador,-a. snan, xujxep.
- Palabra generadora. snan kumal.
- Fuerza generadora. xujxep yip.
- Idea generadora. xujxep pensar.
general.
1
- ba spetsanil.
- Opinin general. ja spensar ja ba
spetsanili.
2
- jun niwan mandaranum ti ba
kakanum.
3
- en general. kajyel.
- En general no voy a la milpa los
domingos. mi kajyelukon oj
wajkon alaj ja domingoi.
- En general siembra el 10 de enero.
lajune yajtab enero wa stsunu.
generalidad. spimil.
- La opinin de la generalidad. ja
spensar ja spimili.
- Slo dice generalidades. mi xyala
toj ja yuj mi xkabtik sbej.
generalsimo. olomal yoj snalan ja
mandaranum jumasa ti ba
kakanum.
generalizacin.
1
- spukjel ek.
2
- skomonajel.
3
- yaljel. generalizar.
generalizador,-a.
1
- wa spuku ek.
2
- wa skomonan.
3
- wa xyala. generalizar.
generalizar.
376

- puku ek.
- La radio ha generalizado la noticia.
spukunej ek ja yabalil ja
radyoi.
2
- komonan.
- Tenemos que generalizar nuestra
lucha. tilan oj jkomonuktik ja
jluchatiki.
3
- ala.
- Algunos generalizan que las
mujeres no saben pensar. ayni wa
xyalawe mey spensar ja ixukei.
generar. aa.
- El trabajo genera conocimiento. wa
xyaa jnatik kinal ja kateltiki.
generatriz. snan, xujxep. generador,-a.
genrico,-a. sbaj jun tike.
- La explotacin es genrica de los
patrones. sbaj ajwalal jumasa ja
ixtalaneli.
gnero.
1
- tike.
- Un gnero de animales. jun tike
chante.
2
- chab tike kumal ti ba
kastiya. june sbiil masculino jaxa
juni sbiil femenino. kela awilex
ja masculino lajan sok winik
-el hombre. ja winiki.
- el caballo. ja kawuji.
- el ocote. ja taji.
- oj kiltik ja femenino lajan sok
ixuk
- la mujer. ja ixuki.
- la mesa. ja mesai.
- la casa. ja naitsi.
- kela awilex mi jachukuk ti ba
jkumaltiki.
3
- kuuts.
- Este gnero no sirve para calzones.
mi xmakuni ba wexal ja kuuts
iti.
4
- Gnero humano. spetsanil ja

generosidad-gente

lajan sok ja sdote wa xya kitik ja


kristyanoi.
jnan jtatiki chikan ja it oj
generosidad. slekilil.
ajyukotik ja ba jbakteltik cha
- La generosidad es contrara al
jachni ja ba jmodotiki sokxa ja
egosmo. mi slaja ja slekil ja
ba kaltsiltiki. ja matik jel
stutili.
snaawe wa xyalawe tukxa ja
generoso,-a.
genoma ja ba tojolabal sok ja
1
- jelxi slekilal.
indyo jumasai tuktukil ja ba
- Es muy generoso. jelxita slekilal.
jnali jani sakxa ja yelawi. ja yan
- Ser generoso con alguien. jaman ja
kaku ja ma jel snaawe wa
yaltsil sok.
xyalawe wa xbob oj stukbes ja
- Eres generoso conmigo. jaman
genoma ba oj yajnayotik, cha ja
wawaltsil jmok.
ba kuntikanel ja kuntikiltiki
2
- pasarse de generoso. lea jun
chikan jastal wa skanawe sokxa
wabejyel.
ja jastal wa xkanatik oj ajyuk ja
- Se pas de generoso. slea jun
kuntikiltiki. ba oj sneb lek wa
sbejyel.
skana oj sta ja sgenoma ja
gnesis.
indyo jumasai. ba oj katik
1
- ja sbiil ja bajtan juun ti ba
yile wa skana oj stup kitik.
poko trato ja sjuunil jtatik dyosi.
tilan oj kiltik ta wa xkanatik oj
jachni wa xyala ja ba popol wuj
katik yilei yuj ja stupulabili oj
yuxta pilanxa ja sloili.
ya kitik. jel tilan oj jobtik ja
2
- jastal wa xkii.
kaltsiltiki ba oj yal kabtik
- Gnesis de nuestro ejido. jastal
kita ja jkolonyatiki.
ja jastal wa xyila. ADN
genial. jel snaa kinal.
inseminacin.cha ayni genoma ja
genio.
ba chante, yal chan, ja tealtiki,
1
- altsil.
yal kul jumasa. ja ba chikan jas
- Es de mal genio. mi lekuk ja
sakan ay. tilan oj alxuk ja
yaltsili.
matik wa skana ja jgenomatiki
- El genio de nuestro idioma. ja
jabi ja niwak pabrika ja ba an sok
yaltsil ja jkumal kentiki.
ja smojei. Sok ja genoma oj
2
- snaa lek.
stojbes yajkachil an ioj schone
- Tienes el genio de la poesa. wa
jelxa keel jan stsakoli. jaxa
xanaa lek stojbesjel tseboj.
kentiki kechan oj ya kitik lajan
genitales. swinkiltik winik, syawaltik
sok chion jmajtan. ja matik oj
winik, swinikil ixuk, syawaltik
skuluk jun niwan negosyo jani ja
ixuk
fabrika ja ani. tilan oj jnatik wa
genocidio. smiljel yibanal jun pweblo
skolta sok ja ciencia ba genoma
yuj ja pilan ja srelijyon, ma pilan
jani ja UNAM1
ja smodo ma sbaj yena ja luum gente. ixuk winik, kristyano.
wa skana pilan ja mandaranum ja
- Es muy gente. mero lekil
ba pilan slujmal. etnocidio.
genoma. jani yibanal ja gene jani 1 Silvia Ribeiro 2005:22.
377

gentil-gimotear

kristyano.
- Mucha gente. jel ja ixuk winiki.
- Gente del campo. alajanum.
- La gente del campo tiene hambre.
wa xyab wain ja alajanum
jumasai.
gentil. kun, lek.
- Joven muy gentil. jel lek ja
smodo ja keremi.
gentilicio,-a. sbaj nacin.
- Nombre gentilicio. ja sbiil jun
kristyano chikan jastal ja nacin
ba
pojki.
jaxa
kentiki
mejikanootik.
gento. kristyanoaltik.
genuflexin. mekanel.
genuino,-a. tojol.
- Nuestro idioma genuino. ja tojol
kabaltiki.
- Idioma genuino. tojol abal.
[jani ja abal yuj ja wa xnaatik
ja jastal wa xkabtik lek].
geografa. jun tike snebjel wa skana
oj yab lek sbej ja jastal ay ja
luumkinal ti ba witsaltik, ba
lajan kinal, ba cheel kinal, ba
kixin kinal, ba niwan ja, ba
alajaltik sokxa jastal ay ja
kristyanoaltiki ba spetsanil
lado.
geogrfico,-a. sbaj geografa.
geogrfo. ja ma wa sneba geografa.
geologa. jun
ciencia natural wa
skana oj yab lek sbej jastal
kii ja luumkinali sok ja
jastal kii ja witsaltiki ja
tonaltiki. wa slea takin ajkal
petrleo chomajkil ti ba yoj
luum.
geolgico,-a. sbaj geologa.
gelogo. ja mawa sneba ja geologa
geometra. jun tike snebjel ba wa
sbisa ja luumkinali.
378

geomtrico,-a. ti ba sbisjel luum.


geranio. jeranyo.
gerencia.
1
- ja yatel ja kelwanumi.
2
- ba wa xatiji ja kelwanumi.
gerente. kelwanum ti ba jun niwan
negosyo.
germen. inat.
germinacin. sitsel ja inati.
germinal. sbaj inat, inato.
germinar. sitsi.
- La semilla germina. wa xsitsi ja
inati.
gerontocracia. ba wa skulan mandar
ja tatjun jumasai.
gestacin. ja tyempo manto oj pojkuk
ja yali.
gesticular. pechtiani.
gestionar. kana yi.
- Gestionamos la ampliacin. wa
xkanatik yi ja amplasyoni.
[jachni sok ja poko ley. ja ba
yajkachili mixa ayuk].
gesto. pechtianel.
- Hacer gestos. pechtiani.
- Hago gestos. wa lapechtianiyon.
ghetto. pilanpilan naitsaltik sbaj
ixtalajum lajan sok indyos, ma
kikil winik, ma arabe. jach
skulan sok ja ixuk winik jumasa
ja matik mi skisawe.
giba [del ganado vacuno]. busan,
buus.
- La giba del ganado. ja sbuusil ja
wakaxi.
gigante. chaan winkil, niwan winkil.
gigantesco,-a. jel chaan, jel niwan.
gimnasia. jun tike tajnel ba wa
xnikatik ja jbakteltiki.
gimnasio. snajtsil tajnel.
gimnasta. tajnum.
gimnstico,-a. sbaj tajnel.
gimotear. jel alali.

gineclogo-glotonear
gineclogo,-a. jun tike loktor wa snaa
lek jastal oj yajna ja ixuke wa
xko chamel.
gira. bejyel.
girar. suchi, sututi, lichilji.
- La tierra gira alrededor del sol
aunque no parece as. wa xsututi ti
ba stitik kaku ja luumkinali
anima mi chikanuk.
- La golondrina est girando. wan
lichiljuk ja bujlichini.
girasol. suumte.
giratorio,-a. wa xsututi.
giro,-a.
1
- wan sututuk.
2
- jastal wa xwaj ja loili.
3
- jun tike juun wa xmakuni ba
takin yuj ja ordenaxita. wa
schonowe ti ba banco sok ba
correo ba chonab.
gis. jis.
- Est escribiendo con gis en el
pizarrn. wan tsijbanel sok ja jisi
ti ba pisaron.
glacial. teew ti ba cheel kinal.
glaciar. jun wits kechan ay yioj
tonaxita ja. tini aya ba mero
cheel kinal.
glndula. xen yaman ti ba kojoltik.
tuktukil ja scholi. ayni wa xyaa
tikawanukotik.
wa
xyaa
pamamuk ja yal jtitik ayto mas.
glandular. sbaj. glndula.
gleba. penka luum.
- Siervos de la gleba. mero
mosoaltik.
glicerina. jun tike yetsel wa xmakuni
ba an.
global. yibanal.
globalizacin. jun tike yaljel wa skana
oj ajyuk junita ja smodo ja
swinkil
ja
ba
yibanal
luumkinali. ja modo jawi jani ja

jastal ay ja ba Estados Unidos.


wa skana oj yale oj jtsajlatik ja
smodo ja jnali. mi skana oj jlaj
jbajtik ja matik tuktukil ja
jmodotiki ba oj jkis jbajtik, ba
oj jnebtik ja pilan smodo ja
swinkil ja ba luumkinal, jel
tuktukil ja jujune kole, jujune
pwueblo.
globo. bola.
- Globo del ojo. sbak jsatik.
- Globo terrqueo. luumkinal.
globular. lajan sok bola.
glbulo. yal nux bola.
glogl. burbuni, murmuni.
- El agua hace glogl en el cntaro.
wa xburbuni ja chubi.
gloria. jel tsamal jel lek.
- Gloria sea al padre. jel tsamal jel
lek ja tatali.
gloriar. toyo.
- Gloriarse. toy abaj.
- Se glora mucho. jel stoyo sbaj.
glorieta. ba wa skutsu sbaje ja ba
snalan jitsan bej.
glorificar. toyo.
- Nos glorific. stoyowotik.
- Glorificarse. toy abaj.
- No te glorifiques. mi oj atoy abaj.
glorioso,-a. wa xtoyxi.
glosa. wa scholo sbej ba oj abxuk
jun juun.
glosar. cholo sbej.
glotalizada. saltillada.
glotocronologa. wa xilxi jaye jabil
jomelxa ti ba chikan jas kumal
ma jas ora pojki. [wa xalxi ekta
chan xaane jabil keta ja
jkumaltiki. pilan nauman wa
xyala pilan yajtab].
glotn,-a. ja ma jel xwai, kechan schol
ja waeli.
glotonear. jitsan wai.
379

glotonera-golpear

glotonera. sbiktalajel.
glucosa. ja schiil ja tekul ma ti ba
jchikeltik.
gluten. nokwanum ti ba wotsubal
ixim.
gobernacin.
1
- mandaranel.
2
- jun Secretara ti ba sgobyerno
ja mejiko. ay snaj ti ba chonab
sok ti ba raya chomajkil.
gobernador. gobernador. [jani ja
tsaubal mandaranum ti ba jun
estado].
gobernante. mandaranum.
gobernar. mandarani.
Est
gobernando.
wan
mandaranel.
- Nos gobierna. wa xmandarani
kujtik.
gobierno. ja ma ay schol, gobierno,
mandar.
- Nuestro gobierno. ja ma wa
skulan mandar.
- El gobierno de Mxico. ja
mandaranum ti ba mejiko.
- El gobierno en la comunidad. ja ma
ay yatel kujtik ja ba komoni.
- El gobierno tiene fuerza. ay yip ja
gobyernoi. estado.
- Gobierno representativo. ja
mandaranum kujtik jani ja
slokol spetsanil ja swinkili.
[kela awilex. ja gobyerno mi
kechanuk ja presidente ma
mandaranum ba yibanal mejiko.
mas lek wa xoch ba gobyerno
spetsanil
ja
koltanum
ja
mandaranumi].
- Formar parte del gobierno. gobyernobi,
gobyernoani, gobyernoaxi.
- Nunca form parte del gobierno un
compaero nuestro. mi jay majke
gobyernobi jun jmojtik ja
380

kentiki.
goce. gusto.
golfo. xen mar ti ba sti ja. ja
xetan jawi joybanubal kani yuj
ja luumi ba oxe chikin.
goliat. mero niwan winik.
golondrina. bujlich, bujlichin.
- Muchas golondrinas. bujlichaltik.
golosina. dulse.
goloso,-a. kechan schol ja waeli.
- No soy goloso. mi kechanuk
jchol ja waeli.
golpe.
1
- golpe, smakjel.
- Le dieron golpes. golpe yaa yi.
- Dar golpes. maka, pujtsin,
tumtsin, aa bojbonuk.
- Por qu me das golpes? jas yuj
wa xamakawon.
- Dio golpes en la tabla. stumtsin ja
akintei.
- El autobs da golpes porque el
camino est lleno de baches. wa
xyojtsini ja aktobusi yuj ja lopan
yaman ja beji.
- Dar golpes en el aire. chawinaji.
- Dar muchos golpes. maktalaan.
- Te d i e r o n m u c h o s g o l p e s .
smaktalaana.
2
- jel jitsan.
- Un golpe de gente. jel jitsan ja
ixuk winik jumasai.
3
- golpe de estado. ba wa snutsu ja
mandaranumi ba oj ochuk
yajkachil mandaranum.
4
- de golpe. jun repente.
5
- de un golpe. ba jun jalon.
- Lo pagaremos de un golpe. oj
jtuptik ba jun jalon.
golpeadero. pujpuj.
golpeador,-a. tumtsinuman.
golpear.
1
- maka, tumtsin.

golpearse-grabar
- Me golpe. smakawon.
- Golpe la tabla. stumtsin ja
akintei.
2
- pujpuni.
- El autobs est golpeando por los
baches en el camino. wan pujpunuk
ja aktobusi yuj ja lopani ti ba
bej.
3
- chakinaji.
- Los frascos golpean. wa xchakinaji
ja yetali.
4
- golpear [machete o piedra al caer
en el suelo]. charari.
- Su machete golpe al caer.
chararita smachit.
golpearse unos a otros con las nalgas
[juego]. wichtopan, wichtopin.
- Nos golpeamos unos a otros con
las nalgas. jwichtopan jbajtik.
golpetear. maktalaan.
- Nos golpetearon smaktalaanotikon.
golpiza. makji.
- Me dieron una golpiza. makjiyon.
goma.
1
- ja skataj jun tike te sbiil
caucho.
2
- stsumulabil.
3
- goma.
4
- kusuman ti ba tsijbanel sok ja
lapisi.
gomoso,-a. ay skataj.
gordinfln,-a. jelxita slisanil.
gordo,-a. kojlel, bunkus, lisan.
- Soy gordo. kojlelon.
- El puerco es muy gordo. bunkus
ja chitami.
- La danta es bien gordota. lisan lek
ja tsemeni.
gordura. slisanil.
gorgojo. xoj.
- El gorgojo come el maz. wa
skuxu ja ixim ja xoji.
- El maz est muy picado por el

gorgojo. jelxa xoj ja iximi.


gorgojoso,-a. xojbita, jelxa xoj.
gorgotear. worwoni.
gorila.
1
- jun tike niwan bats mas
chaan yena sok jun winik.
2
- mero mandaranum jelxita
smaloil.
gorra. snaj olomal, gora.
gorrin. tsunul, tsunun.
gorro. jun tike snaj olomal.
gota. tujan, tuje.
- Muchas gotas. tujtunum.
- Gota de pus. tujbe.
- Echar gotas. tujpin.
- Me ech gotas en el ojo. stujpin
yajnal ti ba jsati.
gotea. tujpijum.
goteante. tujpijum.
gotear. tujpiji, tujtuni, tikawani.
- Est goteando. wan tujtunuk.
- El agua gotea de las estalactitas.
wa xtikawani ja jai ti ba mixton.
gotera. ba wa xtujtuni.
gotero. stujpinulabil.
gozar.
1
- ay yioj.
- Goza el dinero por la venta de su
ganado. ay yioj takin yuj ja
schono ja swakaxi.
2
- ab gusto.
- Gozamos la msica. wa xkabtik
jun gusto yuj ja kini.
gozarse. kanxi yuj.
- Se goza en oprimirnos. wa
xkanxi yuj oj stenotik.
gozo. yalegreil, tsamalil.
- El gozo de nuestro corazn. ja
yalegreil ja kaltsiltiki.
gozoso,-a. ay yalegreil.
grabacin. tsijbaji snujkil. [ba jun
tike makina].
grabar. tsijba, tsijbani.
381

grabarse algo-gramtico

grabarse algo. kan skujol.


- Quin se lo grab? machunka
kan skujol.
gracia.
1
- tsamal ja smodoi.
- Tiene mucha gracia. jel tsamal ja
smodoi.
2
- gracia de Dios. ja slekil ja skujol
ja kajwaltiki.
- La gracia de Dios. ja stsakatal ja
dyosi.
3
-gracias! tsakatal.
- Gracias a uds! tsakatalex.
- Gracias a Dios. skanto dyos.
4
- gracias a. yuj.
- Vemos, gracias al sol. wa
xkijlabantik kinal yuj ja
kakui.
5
- conceder una gracia. kolta.
- El patrn quiere concedernos una
gracia pero no la queremos. wa
skana oj skoltayotik ja ajwalali
yujxta mi xkanatik.
gracioso,-a. tsamal ja smodo.
- Eres muy graciosa. jel tsamal
wamodoi.
grada. sbatub, sbatulabil.
gradado,-a. ay sbatub.
gradar. butu ja lopani ba oj kan lajan
kinal.
gradera. sbatulabilaltik.
grado.
1
- grada.
2
- ja stanto ja sbisjel ja skixinil.
wa xkilatik ti ba jun termmetro
ja grado iti. ba mini jun grado wa
xtonbi ja jai. ba 100 grado wa
xlokloni. ta jel juntiro ja teewi
wa xalxi bajo cero jani yibel mini
jun grado. oj cha makunuk ja
grado ba sbisjel ja lame setan.
ay yioj 360 grado ja tsikan
setan. ay yioj 90 grado ja ba
382

schanil lame.
- kanxi yuj.
- De mal grado. mi xkanxi yuj.
graduacin.
1
- sbisjel ba grado.
2
- kin yajni wa xchak ja snebjel
ti ba jun eskwela.
graduado,-a.
1
- bisubal yuj ja grado.
2
- ja ma snebunej jun atel ti ba
jun eskwela.
gradual. takaltakal.
gradualmente. takaltakal.
graduar. bisa ba grado.
graduarse. neba.
- Se ha graduado de mdico.
snebunej ba loktor, och
loktoril.
grfico,-a.
1
- sbaj tsijbanel.
2
- jel lek.
- Explicacin grfica. jel lek cholji
sbej.
grafito. mero ajkal ton wa xmakuni
ba oj kulxuk lapis.
gragea. jun tike pastiya.
grajo. jex.
grama. bejyum ak.
gramtica. jastal chapji lek chikan jas
skumale.
- Gramtica tojolabal. jastal chapji
lek ja jkumaltiki. [kela awilex.
ti ba gramtica wa xnebxi jastal
wa stukbes sbaj jujune kumal
sok ja jastal wa scholo sbaje ja
kumalei. oj kiltik jun senya. wa
stukbes sbaj ja kumal winik
lajan sok winikon, winika,
winikex. wa scholo sbaje ja
kumalei lajan sok ja senya iti. wa
xnaa sbaj. mi lekuk ta wa xalxi
wa sbaj xnaa.]
gramtico,-a. sbaj gramtica.
3

gramo-grato
gramo.wa xmakuni ba oj jbistik ja
yalali. ti wa xoch mil gramo ba jun
kilogramo.
gran. niwan.
- Gran casa. niwan naits.
granadero. jun tike kakanum.
granadilla. pelul.
granar. ajanani, ajanaxi, ajanbi.
- El maz gran. ajanaxita ja
iximi.
grande. najat, niwan, niwak.
- El calzn es muy grande. jel najat
ja wexali.
- Es muy grande. jel niwan.
- Muchos ocotes grandes. jel ja
niwak taj.
- Volverse ms grande. niwanbi.
- Comitn ya se volvi ms grande.
niwanbita ja chonabi.
grandeza.
1
- sniwakil.
2
- jelxita slekil.
grandioso,-a. jelxita slekil.
grandsimo,-a. jel niwan.
grandote. jel niwan.
granel. wosan.
- El maz est a granel. wosan kani
ja iximi.
granero. snajtsil ixim, snojlayub,
schaan ixim.
- Granero dentro de la casa.
tsulub.
granillo. yal sat, yal koon.
granito. jun tike tsatsal ton.
granadiza. jel ja bati.
granizar. slumtsin ja bati.
- Ya est granizando. wanxa
slumtsin ja bati.
granizo. bat.
- Cae muchsimo granizo. wanxta
slumtsin koni ja bati yuj jel
juntiro wa xjaki.
granja. jun tike pinka.

granjear.
1
- negosyoan.
- Granjea en terrenos. wa
snegosyoan ja luumi.
2
- naksatin ja smodo.
- No quiero que me granjees. mi
xkana oj anaksatin ja jmodoi.
granjero,-a. jun tike ajwalal ay yioj
jun granja.
grano.
1
- sat.
- Grano de maz. sat ixim.
2
- koon.
- Los granos dan mucha comezn.
jel xkuxwani ja kooni.
- Muchos granos. koanaltik.
- Granos colorados. chakal.
- Tengo granos colorados. ay
jchakal.
- Formarse granos. koonaxi,
koonbi.
- Se me formaron granos en los
muslos. koonbita kechmal.
granoso,-a. ay skoon.
grapa. jun tike stsipulabil mey
solom. chabexa ja yoki.
grasa. yetsel.
- Grasa para calzado. yajnal sapato.
grasiento,-a. ay yetsel.
grasoso,-a. ay yetsel.
gratificacin. stupulabil.
gratificar. aa yi stupulabil. [mi
kajyelukotik ja ba yoj jnalantik
oj ajyuk stupulabil] ganar.
gratis. kebubal.
- La posada no es gratis. mi
kebubaluk ja jijlubi.
gratitud. tsakatal.
El criado manifiesta su gratitud al
patrn. wa xyaa yi stsakatal ja
ajwalali.
grato,-a.
1
- xajbani.
383

gratuito-grillo

- Comida muy grata. jel xajbani ja


waeli.
2
- yajtanubal.
Persona
no
grata.
mi
yajtanubaluk yena.
gratuito,-a. kebubal.
gratular. talna abaj lek [yala wabi].
- Les gratulo. talna abajik lek.
grava. yal stsubil ton, schokol ton.
gravamen.
1
- chol.
- Gravamen pesado. wokol chol.
2
- jel.
- Su casa no tiene gravamen. mey
sjel yuj ja snaji.
gravar. aa ochuk kontrobusyon ti ba
jun bolmal.
- Gravan con impuestos el caf. wa
xyaa ochuk kontrobusyon ti ba
kajpe.
grave.
1
- al.
- Su carga es muy grave. jel al ja
yijkatsi.
2
- wa xipaxi.
- El enfermo est grave. wa xipaxi
ja chamumi.
3
- wokol.
- Nuestra lucha es grave. jel wokol
ja jluchatiki.
4
- xiwelal sbaj.
- La tuberculosis es muy grave. jel
xiwelal sbaj ja sakojobi.
5
- tsats.
- Su delito es muy grave. jel tsats
ay ja smuli.
6
- mi skana tsenel.
- Ese maestro es grave. mi skana
tsenel ja jeuman juun jawi.
7
- tolan wa xoki.
- El tambor grande suena grave.
tolan wa xoki ja snan wajabali.
gravedad.
384

1
2

- al.
- enfermarse de gravedad. ipaxi.
- Me enferm de gravedad.
ipaxiyon.
gravitacin. ja yip ja luumkinali wa
xyaa mokuk chikan jas.
gravoso,-a.
1
- wokol.
- La carga me es gravosa. jel wokol
ja kijkatsi
2
- jel keel ja stsakoli.
graznar [pericos]. lerinaji, werinaji,
werwoni.
gregario,-a. wa skana oj snoche ja
smojei.
gremial. sbaj kole.
gremio. kole, unyon.
- El gremio de los patrones. ja
yunyon ja ajwalal jumasai.
grea. chet ja yolomi.
greudo,-a.
1
- chet.
- Tengo el pelo greudo. chet ja
kolomi.
2
- putsek.
- La lana del carnero est greuda.
putsekxta ja sku ja cheji.
grey. nole.
griego,-a. ja sbiil ja skumalei ja
swinkil ja ba Grecia. jach
tsijbaxi ja yajkachil trato ti ba
sjuunil jtatik dyosi.
grieta. syaj.
- Olla con grietas. oxom ba ay
syaj.
- Tabla con grietas. akinte ba
ay syaj.
- Grieta muy ancha. yoxmal ton.
grietado,-a. ay syaj.
grietarse. taji.
grifo, grifn. slutulabil tubo.
grillo. chulchul.
- Grillo cantor. chirchonum.

grillos-gruir
grillos. wa smocho ja presoanum sok.
gringo,-a. mi kisubaluk swinkil wa
xjak ja ba Estados Unidos de
Amrica. [mi sbejuk oj biiluktik
jachuk, yuj ja ay swinkil ja ba
leki sokxa ba mi lekuk ja ba
chikan jas slujmal].
gripa. ojob.
gripe. ojob.
gris claro. parda, xoch.
- Gris obscuro. kikkeskes,
kikkestik,
kikmukmuktik,
kiksujsuj elawal.
grisceo,-a. kan. elawal.
grisn. stsiil ja.
gritador,-a. awanum.
gritar.
1
- awani, awa.
- Gritaron los nios. awaniye ja
untiki.
- Te voy a gritar. oj kawaya.
2
- gritar [animales]. oki.
- El ganado grita. wa xoki ja
wakaxi.
3
- gritar [animales machos cuando
estn en celo]. jikiki.
4
- gritar fuerte al estar agarrado
[puercos,
ganado
bovino].
cheleli.
5
- gritar [por nada, por gusto].
jarinaji.
- Gritas por gusto. wa lajarinaji yuj
gusto.
6
- gritar y no le oyen a uno.
awtalaan.
- Te grit y no me oste.
kawtalaana.
gritera. awanel, buya.
- Hacer gritera. woolji.
Hicieron
mucha
gritera.
wooljiyexta.
grito. awanel.
- Grito del hombre. yawanel winik.

- Grito del caballo. yawanel kawu.


- Gritar del caballo, tsakinel ja
kawuji. kawu
gritn,-a. awanum.
grosera. skistalil.
- La grosera de su conducta. ja
skistalil ja smodoi.
grosero,-a. kistal ja stii.
- Palabra grosera. kistal kumal.
- Tiene una conducta grosera. kistal
ja smodoi.
- Es una persona grosera. kistal ja
yaltsili.
grosor.
1
- stolanil.
- El grosor del rbol. ja stolanil ja
tei.
2
- schaanil.
- El grosor de la tabla. ja schaanil ja
akintei.
grotesco,-a. jelxita smodo.
gra. skichulabil. remolcador.
gruesa. 144.
grueso. schaanil.
- El grueso de la tabla. ja schaanil
ja akintei.
grueso,-a.
1
- tolan.
- rbol grueso. tolan te.
2
- pim.
- La tabla es muy gruesa. jel pim ja
akintei.
- Tela gruesa. pimil kuuts.
3
- niwan.
- Libro grueso. niwan juun.
4
- tek.
- El molino muele muy grueso. jel
tek wa xwai ja molinoi.
gruidor,-a
[puerco].
tejtunum,
ujunum.
gruir.
1
- kejkoni.
- El puerco gru. kejkonita ja
385

grun-guardarse

chitami.
- wa xchururi.
- Mi estmago est gruendo. wan
chururuk ja jlukumi.
3
- kurkuri.
- El armadillo est gruendo. wan
kurkuruk ja iboyi.
4
- gruir [puerco al enojarse y a
punto de atacar a alguien].
tejtuni.
- Gruir [puerco al querer su
comida]. ujuni.
- Gruir [puerco al tener miedo y
luego se pone a correr]. ejuni.
grun,-a. tejtunum, ujunum.
grupo. grupo, kole, nole, pandiya,
tanda [regional].
- Hay tres grupos. ayxa oxe
kole.
- El grupo de los hombres ya se ha
reunido. nolanxa ja winikei.
- Grupo tras grupo. lamlamil.
grupsculo. chin kole.
gruta. keen.
guacal de barro. bel.
- Muchos guacales. belaltik.
- Guacal [hecho de calabaza].
beljum, tsima.
- Guacal pequeo [hecho de
calabaza]. chajkub.
- Hacerse un guacal. belani,
belaxi, belbi, beljumaxi.
- Se va a hacer un guacal. oj
belaxuk.
guacamayo rojo. ma, maal.
- Bando de guacamayos rojos.
maaltik.
Guacanajat [comiteco]. wakan ajate.
[Nombre antiguo del hoy municipio
de Independencia]
guacamole. jun tike on kulubal
wael.
guaje. xajkal.
2

386

- Guaje de castilla. chajlib.


guajolote. kolko.
- Guajolote macho. ajtso.
guanbana. kewex.
Guanajuato. ja sbiil jun estado ti ba
yoj mejiko.
guante. snaj jkabtik.
guapo,-a. snup.
- Eres muy guapa. jel anup.
guaqueque negro. uxib.
guarache. xanab, xanabal.
- No tiene guaraches. mey sxanab.
- Hacerse guaraches. xanabani.
guarapo. jun tike trago.
guarda. ilwanum, talnanum.
guardado,-a. nolan.
- Lo tengo guardado. nolan kuj.
guardaespaldas.
talnariko,
talnamandaranum.
guardar.
1
- kujolan lek.
- Guard su casa. skujolan lek ja
snaji.
2
- nolo, talna.
- Guard el dinero. snolo ja takini.
- Guard la casa. stalna ja naitsi.
3
- kaban.
- Guardo el sueldo de mis
compaeros. wa xkaban ja
stsakol ja jmojtiki.
4
- guardar la distancia. xantikan
wajye. distancia.
5
- guardar un secreto. kumani ja
skujoli.
- Guard el secreto. kumani ja
jkujoli.
guardarse. nolxi, axi kajan.
- Los huevos se guardan en el
pumpo. ti wa xnolxi ja nolobi ba
yoj pumpo.
- El azcar se guarda en el tapesco.
ti ba tapesko wa xaxi kajan ja
sakal askali.

guardarropa-guerrilla
guardarropa. yetal ku.
guardera infantil. ba wa stalna ja
untik jumasai.
guardia. ilwanum.
- La guardia del cuartel. ja ilwanum
ti ba snaj kakanum.
- Estar de guardia. wan ilwanel,
wan nolwanel.
- Un mdico est de guardia en el
hospital todos los domingos.
domingo domingo ti wan ilwanel
ba espital jun loktor.
- Hacer de guardia. ilwani.
- Hacer de guardia en la casa. wa
xilwani ti ba naits.
guardin. ilwanum, noluman, talnanum,
talnuman.
- Qued un guardin en la casa. ti
kan jun ilwanum ba naits.
- Guardin del dinero. noluman
takin.
Somos
guardianes.
talnanumotikon.
guarida. keen.
guarnil. garnil.
guarumbo. warumbo.
guasearse. wasa abaj.
- Se guasea mucho. jel swasa
sbaj.
guash [comiteco]. xajkal.
guasn. wasum, wasuman.
Guatemala. watimala. Centroamrica.
guatemalteco,-a.
chapin,
swinkil
watimala, wa xjak ti ba watimala.
- No soy guatemalteco. mi
chapinukon.
- Eres guatemalteco. swinkila
watimala.
Idioma
guatemalteco.
ja
skumaleja swinkil watimala.
- Cntaro guatemalteco. ti wa xjak
ba watimala ja chubi.
Guatepeor. watipegor. [ixtaloil yuj ja

watimala].
guayaba. pataj, pata [regional].
- Guayaba agria. pajal pataj.
- Guayaba dulce. chiil pataj.
guayabal. patajaltik.
guayabillo. patajte, patate [regional].
guayabo. ibe pataj.
gubernamental. sbaj gobyerno.
gubernista. yamigo gobyerno.
gecho. bocio.
gegecho [de pjaros machos]. chij.
gegechudo,-a [comiteco]. axnuk,
basanuk.
gejquel [comiteco]. wejkel.
genesh [comiteco]. wenex.
gero,-a. meko, mekoal.
- Soy gero. mekoon.
guerra. kakanel.
- Guerra fra. ayxa chab kole mi
skela sbaje lek ja yuj lajan sok
kakanel kechan mey tujkanel.
- Guerra imperialista. wa stsomo
sbaje ja ixtalanum jumasa ba
chab kole ba oj stujka ja pilan
ixtalanumi ba oj sten tsats ba
oj sjap yileja sluumei.
- Guerra de liberacin. wa stsomo
sbaje ja ixtalajum jumasai ba
oj snuts ja ixtalanum jumasai.
- Hacer la guerra. nolkontraan.
- Nos quieren hacer la guerra. wa
skanawe oj snolkontraukotik.
guerrear. kakani, kulan tiro.
guerrero,-a.
kakanum,
sbaj
kakanel.
Guerrero. ja sbiil jun estado ti ba yoj
mejiko.
Guerrero, Vicente. june ja general ja ba
Independencia. tsaan presidente
ja ba mejiko. milji yuj ja skronta
jumasai.
guerrilla. kole kakanum mi sbajuk ja
gobyerno. wa skana oj stojbes
387

guerrillero-gustar

ja gobyerno yuj ja mixa xmakuni.


mas lek wa skana oj sta yip ja
matik ibelajel aye ba oj ya
chakuk ja ixtalajeli.
guerrillero,-a. kakanum ti ba
guerrilla.
gua. jea bej.
- Gua de plantas de enredo. yakil.
- Gua de la granadilla. yakil
pelul.
guiar. jeabej.
- Acompame para que me guis.
mojtayon ba oj ajeki ja beji.
- Nos gua para mejorar la
comunidad. wa scholo kabtik lek
sbej ba oj jtojbestik lek ja
jkomontiki.
- Guiar [carros]. yama.
- Gua el autobs. wa syama ja
aktobusi.
gigilo [comiteco]. wilwilo.
guillotina. skutsulabil. [wa xmakuni
ba oj slaj ja juuni ma oj skuts
ja yolom ja mulanumi].
guindo. chaksujsuj. elawal.
guineo. lobal, kuch lobal, kuskin
lobal.
- Guineo de seda. seda lobal.
- Guineo dominico. oro lobal.
- Guineo manzano. mansano
lobal.
- Guineo morado. chakal lobal.
- Guineo roatn. lobal robetan,
roytan lobal.
- Guineo verde. yaxal lobal.
- Flor del guineo. bokos.
- Hojas del guineo. polobal, powil
lobal.
- Punta de la flor del guineo. yajanil
lobal. pltano.
ginik [comiteco]. winik.
gio. smutssatilajel.
- Hacer gios. mutssatin.
388

- Uds. se hacen gios. wa


xamutssatin abajex.
guios. ixtaal.
guin.
1
- chin juun wa scholo kabtik
sbej.
2
- jun yal chol wa xmakuni kujtik
ba tsijbanel ba oj jpiltik ja
kumali.
gipil. sku ixuk mey skabil.
guisa. -an.
- Us la zalea a guisa de petate.
spopan tan kani ja senpatiki.
- De esta guisa. jachuk.
- De guisa que. ja yuj.
guisado. tsanubal baket.
guisar. tsana.
guiso. tsanubal baket.
guisar. tsana.
guiso. tsanubal baket.
guitarra. gitara.
guitarrear. tsimbun ja gitara.
guitarrista. ja ma wa stsimbun ja
gitara.
gula. jel xwai sok jel xyuaj trago.
gusano. yalja, chajnul.
- Los gusanos del ganado. ja syalja
ja wakaxi.
- Los gusanos en la herida. ja
schajnulil ja yajbeli.
- Gusano blanco. kojlim chan,
kolon chan [regional].
- Gusano de alambre. yol.
- Gusano del elote. yol, yol
[regional].
gustar. kana, abi, iaj gusto.
- Gustas caf? wan ma xakana
kajpe.
- Gustas un cigarro? wab ma jun
may.
- Le gust. yiaj gusto.
- No le gusta el trabajo. mi xkanxi
yuj ja ateli.

gusto-guts

gusto.
1
- gusto.
- Estamos muy a gusto. jel gusto
aytiki.
- Con mucho gusto te ayuda. jel
sgusto wa skoltaya.
- Nos da mucho gusto. jel xyaa
kitik gusto.
- Estar a gusto. gustoaxi, kulan
yuj.
- Estar a gusto. oj gustoaxuk.
- Estoy a gusto con mi casa. kulan
kuj sok ja jnaji.
2
- ja yajbal ti ba jtitik. sentido.
gustoso,-a.
1
- xajbani.
- La granadilla est muy gustosa. jel
xajbani ja peluli.
2
- jun skujol.
- Le acompaar gustoso. jun
jkujol oj wajkon sok.
guts [comiteco]. wuts.

389

ha-hablar

h
ha. hectrea.
haba. jun tike inat lajan sok smoj
botil.
haber.
1
- ajyi, ay.
- Maana habr fiesta. jechel oj
ajyuk kin.
- Hay caf. ay kajpe.
- No hay dinero. mey takin.
- Ya no hay tortillas. mixa ayuk
waj. hay.
2
-unej, -el.
- He comprado. jmanunej.
- No lo ha visto. mi yilunejuk.
- Hemos llegado. julelotikon.
3
- haber de. jachuk jastal, tilan.
- Todos han de ser trabajadores.
spetsanil jachuk jastal atijum.
- Has de llegar maana. tilan oj
kotan jechel.
habiente. derecho habiente.
hbil. arecho.
- Muchos hbiles. arechoaltik.
- Das hbiles. ja kaku jumasa
ba wa xatiji.
habilidad. yarechoil.
- Por nuestra habilidad nos
apresaron. yuj ja karechoiltikon
yaa ochkotikon preso.
habilitar. aa yi ba skab. autorizar.
habitable. ba wa xbob oj kulanuk.
- El cerro no es habitable. mi xbob
oj kulanukotik ti ba wits.
habitacin. naits, kutsan yaman ti ba
yoj naits.
habitante. kulanum, swinkil, sbaj.
- Somos habitantes de Altamirano.
kulanumotikon ti ba san karlos.
- Soy habitante de Chiptik. swinkilon
ja ba chibtiki.
390

- Eres habitante de Puebla. sbaja


tililte.
habitar. kulan.
- Habitas una casa bonita. ti kulana
ba jun tsamal naits.
habitat. ba wa xkulani.
hbito.
1
- jun tike sku ja magre ma ja
pagre.
2
- modo.
- Tiene malos hbitos. mi lekuk ja
smodoi.
habitual. kajyel.
- Nuestro trabajo habitual es de la
milpa. kajyelotikon sok ja
kateltikoni ti ba kalajtikon.
habitualmente. Habitualmente trabajamos
todo el ao. snajtil ja jabil wa
laatijitik. [la expresin adverbial
est implcito en el incompletivo
del verbo]
habituar. aa kajyuk.
habla. loil, kumal.
- Envileci su habla. skistalbes ja
sloili.
- Nuestra habla. ja jkumaltiki.
hablado,-a. wa xkumani.
- Un hombre bien hablado. jun
winik wa xkumani tsamal.
hablador! yak ja gayo.
- Ser hablador. bulbulni.
- No seas hablador. mok bulbulnan.
hablar.
1
- kuman, kumani, wan kumal,
utaj.
- Hablen, pues. alawik ba.
- Habla mucho. jel xkumani.
- Me habl. skumanon.
- No habla. mi xkumani.
- Estoy hablando. wanon kumal.
- Hablan mal los unos de los otros.
wa xyutaj sbaje malo.
- Nos hablamos! ti jkum jbajtika.

hacedor-hacer
- Habla con confianza! ojni jawala
[regional].
2
- hablar a espaldas. abalta,
abaltani.
- El patrn habla a espaldas de ti. wa
xyabaltaya ja ajwalali.
- Habla mucho a espaldas. jel
xabaltani.
- El que habla a espaldas.
abaltanum, abaludo.
3
- hablar a voz en cuello. awa.
- Me habl a voz en cuello. yawayon.
4
- hablar bien de. lek taa ti.
- Hablan bien de ti. lek wa staawa
ti.
5
- hablar brevemente. aa kombuk
waloili.
- Habl brevemente. yaa kombuk
ja sloili.
6
- hablar con voz baja. wan saj ja
loil.
- Hablamos con voz baja. wantik
saj ja loil.
7
- hablar de. ala, ala sbaj, cholo,
taa ti, taa tial.
- Hablas de m. wa xawalawon.
- Hablo de t. wa xcholowa.
- Hablan de m. wa xyalawe jbaj.
- Hablamos de Comitn. wa
xtaatikon ti chonab.
- Se habla de Comitn. wa xtaji
tial chonab.
- Hablamos de t. jtaawatikon tial.
8
- hablar en broma. loiltajni.
9
- hablar en secreto. wan saj ja loil.
10 - hablar mal de. taa ti malo, taa
tial malo.
- Los unos hablan mal de los otros.
wa staa sbaje ti malo.
- Hablan mal de m. staawon tial
[malo].
11 - hablar mucho. bulbulni,
abaltani, abaltan.

- No hablo mucho. mi labulbulniyon.


- Habla mucho de nosotros. wa
xyabaltanotik.
12 - hablar poco claro. keekbi.
- Hablas poco claro el tojolabal. wa
lakeekbi ba tojolabal.
13 - hablar por medio de otro. ioj
majan ja sti.
- Habl por medio de su compaero.
yiaj majan ja sti ja smoji.
14 - hablar sobre. taa ti, taa tial.
hablar de.
hacedor,-a.
tojbesuman,
tojbesnuman.
hacendado. ajwalal, ajwalanum.
hacer.
1
- kulan, kulwani, tojbes, bobi.
- Hizo su casa. skulan ja snaji.
- Hace mucho. jel xkulwani.
- Hizo el gallinero. stojbes ja snaj
muti.
- Lo voy a hacer poco a poco. oj
bob kuj takaltakal.
- Pude hacer todo. chakta bob
kujil.
2
- aa.
- Hizo venir a la mam. yaa jak ja
nanali.
- Me hizo llorar. yaa okon.
- Hizo el da para que trabajramos.
yaa kane ja kaku ba oj
atijukotik.
- No le hace! anima.
3
- hace poco. wanto.
- Hace poco llegu. wanto julyon.
4
- hace tiempo. ayxa kaku.
- Hace mucho tiempo. ayxa lek
kaku.
- Hace tres das. oxeje.
- Hace cuatro das. chaneje.
- Hace cinco das. ayxa joe
kaku.
- Hace un mes. ja jun ixaw eki.
391

hacerse-hallar

- hacer bocas. pechtiani, pechtian.


No
hago
bocas.
mi
lapechtianiyon.
- Te hice bocas. jpechtiana.
6
- hacer caso. kisa.
- Nos hace caso. wa skisawotik.
- No nos hace caso. menos wa
xyilawotik.
- No le hice caso. kanta yila mi
yila.
- Hagamos caso omiso del viaje a
Comitn.
la
kaktatik
ja
chonabaneli.
7
- hacer eses. bechelji.
- El borracho hace eses. wa
xbechelji ja yakbumi.
8
- hacer falta. tilan.
- Nos hace falta panela. tilan
kujtik askal.
9
- hacer fuego. aa ke kak,
kulan kak, tsomo kak, tsubu
kak.
10 - hacer la milpa. aa kouk ja
alaji.
- Hizo la milpa. yaa kouk ja
yalaji.
11 -hacer recto. tojo.
- Haz bien recto los surcos al
sembrar. tojo lek ja choli ti ba
stsunjel.
12 - hacer tortillas. aa kouk ja waji.
- Hizo tortillas. yaa kouk ja waji.
hacerse.
1
- kujlaji, tojbi.
- La casa se hace poco a poco.
takaltakal wa xkujlaji ja naitsi.
- Todava no se ha hecho el banco.
mito tojbeluk ja kaani.
2
- kulan abaj, och ... il.
- Se hizo hombre. skulan sbaj
winik.
- Se har padrino. oj och
pagrinoil.
392

- Se hizo obrero. pax atijumil.


hacia.
1
- ba.
- Voy hacia la casa. oj wajkon ba
jnaj.
- Hacia las 4. ja ba ja 4 ora.
2
- hacia abajo. koel kinal, tinan.
- Caminamos hacia abajo. koel
kinal wa labejyitik.
3
- hacia arriba. keel kinal.
hacienda.
1
- pinka.
- Tiene una hacienda. ay spinka.
2
- ba wa stsomowe spetsanil ja
skontrobusyon ja swinkil mejiko
jumasai. ay snaj ja ba jujune
munisypio.
Secretara
de
Hacienda Secretario de Hacienda.
hacina. latsan.
hacinador,-a. latsuman.
hacinar. latsa.
- Hacin la lea. slatsa ja sii
hacha. echej, sakubte, stabulabil,
sxutulabil.
- Muchas hachas. echejaltik.
- No tiene hacha. mey yechej.
hachazo. kole.
hache. ja sbiil ja letra h.
hachero. pojuman te, chojuman.
hachuela. answela.
Hait. jun chonab pilanxa ja
sgobyernoi ti ba Caribe.
haitiano,-a. sbaj Hait.
halagar. naksatin ja smodo. lisonjear.
halcn. xik.
halo. ay smesa.
- Va a llover porque el sol tiene halo.
ayxa smesa ja jwawtiki ojni jak
jaa.
- El halo de la luna. ay smesa ja
jnantik ixawi
hallar. taa.
- Hall una olla antigua en la milpa.

hallarse-harto
staa jun poko oxom ti ba alaj.
hallarse. ay.
- Me hallo enfermo. malo ayon.
hallazgo. taji.
- Hallazgo del dinero perdido. taji ja
chayum takin.
hamaca. aach.
- Un montn de hamacas.
aachaltik.
- Hacer una hamaca. aachbes.
- Voy a hacer una hamaca del ixtle.
oj kaachbes ja chiji.
- Hacerse una hamaca. aachaxi,
aachbi.
- Del ixtle se hizo una hamaca.
aachbita ja chiji.
hamaquear. nika.
- Hamaque al nene. snika ja
alatsi.
hambre.
1
- wain.
- Tengo hambre. wain xkabi.
- No tengo hambre. mi xkab
wain.
- Va a haber hambre. oj kouk ja
waini.
2
- hacer hambre. iaj ja waini.
- Ya no voy a hacer hambre. mixa
oj ki ja waini.
3
- matar de hambre. uchimbes,
yokelbes.
- El patrn me mata de hambre. wa
xyuchimbeson ja ajwalali.
4
- pasar hambre. yatsatsi ja
yaltsili.
- Pasamos hambre. wa xyatsatsi
ja kaltsiltikoni.
5
- sin hambre. paktop.
- Estoy sin hambre. paktopon.
hambrear. uchimbes, yokelbes.
hambriento,-a. michan.
- Estoy muy hambriento. jel michan
ayon.

hambrn,-a. jel xyab wain.


hambruna. niwan wain.
hampa.
1
- ja smodo ja wasuman.
2
- mulanum, milanum, ja matik
wa skulan ja ba mi lekuki.
hampn. wasum, wasuman, ja ma wa
stoyo sbaj.
hangar. snaj jujpum.
haragn. jaragan, wasum, wasuman.
- Muchos haraganes. jaraganaltik,
jel ja jaragane.
- Somos haraganes. wasumanotik.
- Haragn! pujuolom.
- Pinche haragn! lajana sok
men tsulul.
Hacerse
un
haragn.
pujuolomaxi.
Me
hice
un
haragn.
pujuolomaxiyon.
haraganear. wasa ja ateli.
- No vamos a haraganear. mi oj
jwastik ja ateli.
haraganera. sjaraganil.
harapiento,-a. kaelxa ja skui.
harapo. kael ku.
haraposo,-a. kaelxa sku.
harina. arina, skululabil pan.
harpa. arpa.
hartar.
1
- josjoni.
- Me harta ese hombre con sus
mercancas. wa xjosjoni jmok ja
tan winik sok ja sbolmalei.
2
- chikuni sti.
- No quiero que me harten. mi
xkana oj chikunuk jti.
hartarse. mixa xkanxi.
- Me hart de ir a Comitn. mixa
xkanxi kuj ja chonabaneli.
harto,-a.
1
- jel butel, riko.
- Estoy harto de comida. jel
393

has-hecho

butelon.
- Los hambrientos y los hartos. ja
matik wa xyab wain sok ja riko
jumasai.
2
- mixa xkanxi.
- Estoy harto de caminar. mixa
xkanxi kuj ja bejyeli.
3
- jel
- Hartos trabajos tenemos. jel ja
kateltikoni.
has. hectreas. hectrea.
hasta.
1
- man, masan.
- Hasta Comitn. man chonab.
-Hasta dnde fuiste? ba masan
wajyaa.
2
- manto, masanto.
- Hasta maana. manto jechel.
- Hasta otro ao. masanto wa xek
jun jabil.
- Hasta la vista. ti jkum jbajtika.
- No descansaremos hasta que se
meta el sol. yajni wa xoch ja
kaku wa lajijlitik.
3
- cha.
- Hasta nos asegur que s nos
ayudar. cha yalani kani ojni
skoltayotik.
hastial. sat sut naits.
hastiar. kulan chingar.
hasto.
1
- ix.
2
- chinga.
hatajo. chab oxe wakax.
hato.
1
- jkutik.
2
- Hato de ganado. wakaxaltik.
hay.
1
- ay.
- Hay caf. ay kajpe.
- Hubo fiesta. ajyi kin.
- Habr romera. oj ajyuk
kuanel.
394

- hay que. tilan.


- Hay que conseguirlo. tilan oj
taxuk.
- No hay de que. mi jas yioj.
haber.
haz. lajan sok boman.
haza. alaj.
hazaa. lekil atel, lekil yateltajel.
hazmerrer.
ja
ma wa
xyaa
tsenukotik, wenex.
he aqu. itule, ito, ita.
- Heme aqu. itulon.
hebdmada.
1
- semana.
2
- juke jabil.
hebdomario,-a. semana semana.
hebilla. yebija.
hebra. tsokob.
- Hebra del palmito. paaj.
hebreo,-a. ja skumale ja swinkil
Israel.
hecatombe. smiltalajel.
heces. koy.
hectrea. 100 metro kwadrado. [ayni
luwar ba wa xoch jun almul
lajan sok ja ba jun hectrea.
ayni luwar chomajkil ba wa
xoch jun almul ti ba jun
hectrea sok snalan].
hctico,-a. jel xajni.
hectolitro. 100 litro.
hechicera. swayjelajel.
hechicero,-a. wayjeluman, wayjelanum.
hechizar. wayjelan.
hechizo. swayjel.
hecho. tini ekta, ekta.
- Hechos antecedentes. tini ekta.
- Los hechos del ao pasado. ja
jastiki ekta ja ba jujnabei.
hecho,-a. bobel, kulubal, skulunej,
tojbel.
-De que est hecha tu casa?
jasunka bobel sok ja wanaji.

hechura-henderse
- Est hecha de piedra. bobel sok
ton.
- La casa est hecha ya. bobelxa
ja naitsi.
- Ya lo tengo hecho. ayxa bobel
kuj.
- Hecho de piedras. ton kulubal.
- Hecho a mano. kulubal sok
kabal.
- No lo he hecho. mi jkulunejuk.
- La casa ya est hecha. tojbelxa
ja naitsi.
hechura.
1
- skulajel, stojbesjel.
- La hechura de una falda. ja
skulajel jun juna.
2
- yunin, tsaubal.
- Eres la hechura de Dios. yunina ja
jwawtiki.
- No soy la hechura del patrn. mi
tsaubalukon yuj ja ajwalali.
heder. tuujaxi, tuujbi.
- El excremento del conejo no hiede.
mi xtuujbi ja skoy ja chichi.
hediondo,-a. tuuj.
hedor. stuujil.
- Hedor de la carroa. skumajil.
hegemona. ay yioj ja mandaraneli.
- ja ba Estados Unidos wa skana
mandar ja ba yibanal ja kinali.
hegemnico. chikan ja ma ay yioj ja
mandari.
helada. teew.
- Cay mucha helada. jel ko ja
teewi.
helado. jun tike dulse lajan sok teew
yena.
helado,-a. teew.
- Agua helada. lajan sok teew ja
jai.
helar.
1
- aa tonbuk ja jai yuj ja teewi.
2
- ko teew.

- En la maana hel. ti ba sakbel


kota teew.
helarse.
1
- tonbi yuj ja teewi.
2
- ab chee.
- Me estoy helando. wanon yabjel
chee
helecho. tsiax.
hlice. wa xlujpi sok ja jujpumi. jel
lijero wa xsututi.
heliocntrico,-a. ba wa xkan ba yoj
snalan ja kinal ja kakui.
helicptero. jun tike jujpum ay yioj ja
hlice ti ba spatik.
helminto. chikan jas tike lumbris ti ba
kojoltik.
hembra. snan, xujxep.
- Caballo hembra. snan kawu.
- Hembra del len. xujxep choj.
hemeroteca. ba wa stsomtalaan ja
peridico.
hemiciclo. snalan setan.
hemisfrico,-a.
1
-snalan bola.
2
- snalan luumkinal pojubal ti
ba ecuador.
hemoglobina. chakal orchila ti ba
jchikeltik.
hemorragia. elta schikel.
- Hemorragia nasal. chikni.
hemorrgico,-a. wa xel schikel.
hemorroide. almorranas.
henar. ijtsimayaltik.
henchir. tina.
- Hench el morral. jtina ja jmorali.
hender. taja, paktsun.
- Voy a hender un trozo. oj jtaje
jun ake.
- Hendi el rbol con la cua. spaktsun
ja tei.
henderse. chixi.
- La madera se hiende. wa xchixi
ja tei.
395

hendidura-hermanastro

hendidura. syaj.
- Hendidura en la madera. syaj ja
tei.
- Hendidura en la roca. syaj ja toni.
heno. ijtsimay, ijtsimal [regional].
heptico,-a. sbaj chokolal.
hepatitis. jun tike chamel ja ba
jchokoltik [explicacin ma] .
hemorragia. elta schikel
- Hemorragia nasal. chikni.
hemorrgico,-a. wa xel schikel. jun
tike chamel ti ba jchokoltik.
[kanxa ja kelawtiki yuj ja chamel
iti].
heraldo. jekabanum.
herbaje. yal kulaltik.
herbajear. talna ja alaki ti ba yoj kul.
herbajero. ja ma wa sloko xen luum
wa xmakuni yuj ba swael
swakax.
herbazal. yal kulaltik.
herbecer. xolini.
herboso,-a. jel ja yal kuli.
heredar.
1
- aa yi erensya, kulan dotyar.
- Mi pap me hered un carnero.
yaa ki erensya jun jchej ja jtati.
2
- iaj sdote, iaj yerensya.
- No tiene hijos que le hereden. mey
yuntikil ba oj yi ja sdotei.
heredero,-a. ja ma wa xyiaj jun dote
ma jun erensya.
hereditario,-a. yalijelnia [regional].
hereja. tukxa ja spensari ti ba
doktrina.
herencia. dote, erensya.
- Mi herencia. ja jdotei.
- Su herencia. ja yerensyai.
- Dejar herencia. aa yi sdote,
aa yi yerensya, kulan dotyar.
- Mi pap me dej una herencia.
yaa kijun jdote ja jtati.
hertico,-a. ja smodo ja ma tukxa ay
396

ja spensari ti ba doktrina. [ja


najatei ja pagre jumasa yaa
orden oj stsik-e ja matik tukxa
ja spensari ja ba doctrina].
herida. yajbel.
herido,-a. yajbum, yajbel.
- Hay muchos heridos. jel ja
yajbumi.
- No ests herido. mi yajbeluka.
- Estoy herido por todas partes. naka
yajbelon.
- Herido,-a [con objeto sin punta].
tsoban.
- Su pierna result herida. kan
tsoban ja yoki.
heridor con objetos sin punta.
tsobuman.
herir. yajbes, tewa, tsobo.
- Estando atado yo, l me hiri.
mochanon te syajbeson ja yeni.
- Quiso herirme mortalmente.
skana oj stewon.
- Hiri con un palo su perro.
stsobo ja stsii sok te.
herirse. yajbi.
- Me her. yajbiyon.
hermana. ermano.
- Buenos das, hermana Josefa. san
kermano chepa.
- Hermana mayor. wats.
- Mi hermana menor. ja kijtsin
[ixuk].
- Tengo hermanas [dice un hombre].
ay kixukil. hermano.
hermanado,-a. smoj.
hermanar. mojta, moj abajex.
- Vamos a hermanarnos contigo de
verdad. oj jmoj jbajtikon amok
meran.
hermanastra. swats ma yijtsin. [junxta
ja stat pilanxa ja snani ma junxta
ja snan pilanxa ja stati].
hermanastro. sbankil ma yijtsin.

hermandad-hermosura
[junxta ja stat pilanxa ja snani ma
junxta ja snan pilanxa ja stati].
- Mi hermanastro. ja jbankili.
hermandad.
1
- najtil mojalijel.
2
- jmojaljeltik.
hermanear. ermanoan.
- Se hermanearon. yermanoan
sbaje.
hermanearse. ermanobi, ermanoaxi.
- Se hermane con nosotros.
ermanobita kujtik.
- No quiere hermanearse. mi skana
oj ermanoaxuk.
hermanito,-a. ijtsinal.
-Hermanito querido! kala ijtsina.
- Su hermanita. ja yijtsini.
hermano.
1
- ermano, mojaljel. [ja ba
kastiya ja ermano jani ja najtil
bankil ma najtil ijtsin. wa
xnaatik mi jachukuk ja ba
tojolabali.
ja
jpetsaniltiki
hermanootik yuj ja lajan lajan
aytiki. ja yuj ja jpetsaniltiki lajan
sok jun niwan komon. jachuk wa
xlaj jbajtik].
Nuestros
hermanos.
ja
kermanotiki.
-Hermanos! jmojaljel jumasa.
2
- hermano carnal. najtil smojaljel
sbaj.
- Somos hermanos carnales. najtil
jmojaljel jbajtik.
- Dos hermanos. chab smojaljel
sbaje.
- Somos hermanos porque tenemos
los mismos padres. jmojaljel
jbajtikon yuj junxta ja jnan
jtatikoni.
- Hermano carnal mayor. najtil
bankilal.
- Mi hermano carnal mayor. ja najtil

jbankil.
- Hermano carnal menor. najtil
ijtsinal.
- Si tuviera un hermano menor.
ayukto jun smoj ja najtil kijtsin.
3
- hermano mayor [de la mujer].
nu.
4
- hermano mayor [del varn[.
bankil, bankilal, ban.
- Mi hermano mayor. ja jbankili.
-Soy el hermano mayor. bankilalon.
- El hermano mayor de Andrs. ja
sban ja andresyoi.
5
- hermano menor. ijtsinal.
- Mi hermano menor. ja kijtsini.
- Soy el hermano menor.
ijtsinalon.
- Muchos hermanos menores.
ijtsinaltik.
6
- hermanos [de la mujer]. winikil.
- Margarita me dijo que tiene
hermanos. ay swinikil yala kabi ja
litai. tak takum yal alats.
7
hacerse
hermano
mayor.
bankilaxi.
8
- tener por hermano mayor.
bankilan.
- Te tengo por hermano mayor. wa
xbankilana.
9
- querer como a un hermano menor.
ijtsinan.
- Te quiero como a un hermano
menor. wa xkijtsinana.
10 - tratar a alguien como a su
hermano. mojalijelan.
- Nos trata como a sus hermanos. wa
smojalijelanotikon.
hermtico,-a. kan lutan lek.
hermossimo,-a. jel tsamal juntiro.
hermoso,-a. alegre, tsamal.
hermosura. stsamalil.
- La hermosura de su cracter. ja
stsamalil ja yaltsili.
397

hernia-hierba

hernia. kunil bola ti ba jmuxuktik


ma ba yibel jlukumtik ma ba
kol kechmaltik. [ay modo oj
stojbes ja loktori].
hroe. ja ma jel xyatelta ja smojei
ba oj sta jlekilaltik. ja yuj wa
stoyo ja tal winiki lajan sok wa
skulan ja jnali. ja ba yoj jnalantik
mi jachukuk. yuj ja wa xkalatik
jujune tilan oj ya sbaj ja ba
slekil ja spetsanil. mi lekuk ta oj
toyxuk june. jachni ja general
zapata mi skana oj toyjuk yena
wa skana oj stsajlatik ja sbeji ja
ba jlekilaltik.
heroico,-a. jel xyatelta ja smojei ba
oj sta jlekilaltik jach oj toyjuk.
hroe
herona. jun ixuk jel xyatelta ja
smojei ba oj sta jlekilalti ba
oj toyjuk. hroe
herosmo. ja smodo ja majel xyatelta
ja smojei ba oj sta jlekilaltik
ba oj toyjuk hroe.
herradura. takin ti ba yok ja kawuji.
herramienta. atijubal,atjubal.
- Nuestras herramientas. ja
katijubtik.
Herramienta
para
cortar.
skutsulabil.
herrar.
1
- aa ochuk ja takin ti ba yok
kawu.
2
- aa marka.
herrera.
1
- ja yatel ja kulamachiti.
2
- snajtsil kulamachit.
herrero. ja ma wa xyatelta ja takini
lajan sok kulamachit.
herrumbre. chakal kux, chakbel
takin.
hervidero.
1
- ba wan worwonuk ja jai.
398

- -altik.
- Hervidero de gusanos. yaljaaltik.
hervidor. oxom.
hervir. lokloni, tsana.
- Ya van a hervir los frijoles. ojxa
loklonuk ja cheneki.
- Hirvi la jeringa. stsana ja
jeringai.
- Voy a hervir el agua. oj jtsane ja
jai.
heterodoxia. ba jel tuk wa skulan
pensar, tuk yaljel.
heterodoxo,-a. tukxa ja spensari, tuk
wa xyala.
heterogneo,-a. tuk.
hez. koy.
- Sus heces. ja skoyi.
hbrido,-a. jun chante ma yal kul mi
junxtauk ja stike ja snan stat.
lajan sok mula yena.
Hidalgo. ja sbiil jun estado ti ba yoj
mejiko.
Hidalgo y Costilla. ja sbiil jun pagre
stsomo sbaj sok ja jmojtik
alajanum ti ba spatik mejiko ba
oj snuts ja madaranumi. mi waj
lek ja sluchai. milji ba 1811
jabil Morelos y Pavn. yujxta wa
xalxi mejiko mixa sbajuk ja
espanya ja smul ja hidalgoi.
hidratacin. sokji sok ja.
hidratar. soko sok ja.
hidralica. jun tike snebjel wa skana
oj yab ek sbej jastal oj
makunuk kujtik ja jai ti ba
ulbanel sok ba stimjel ja jai.
hidrulico,-a. sbaj hidrulica.
hidrgeno. jun tike ik wa stsikxi. tini
aya ba yoj ja.
hiel. kaj.
hielo. tonbita ja jai yuj ja teewi.
hierba. kul.
- Mucha hierba. jel ja kuli.

hierbabuena-hila
- Es slo una hierba. lom yal kul.
- Mala hierba. lom kul, lom te.
- Hierba del perro [?]. kajte.
- Hierba del zorro. bayte.
- Hierba lombriguera. lumbrisera.
- Hierba mora. mujyem.
- Hierba santa. momon.
- Hierbas medicinales. kuliltik an.
- Especies de hierbas medicinales no
identificadas:
- baket pooj.
- choyoj pooj [regional].
- choj pooj [regional].
- niwan choy pooj.
- chin choy pooj.
hierbabuena. araweno.
hierro. jun tike takin wa xmakuni ba
skulajel machit.
- Hecho de hierro. takin kulubal.
- Hombre de hierro. mero tsatsal
winik.
hgado. chokol.
- Le duele el hgado. wa xyab yaj ja
schokoli.
higiene. yasyadoil.
- Falta higiene. wa skana
yasyadoil.
- Aprendimos higiene. jnebatikta
kasyadoiltik.
higinico,-a. sbaj yasyadoil.
- No es higinico si los puercos estn
en la casa. mi xmakuni ba
kasyadoiltik ta oj ochuk ja
chitami ti ba yoj jnajtik.
- Muy higinico. jel asyado.
higo. jun tike tekul ma te lajan sok
jun tike chumix.
higoamate. chumix.
higuerilla. chupakchej.
- Muchas higuerillas. chupakchejaltik.
hija. yunin [ixuk],-al, ixukil.
- Una mam con su hija. jun nanal
sok yunin ixuk.

- Se cas mi hija, dijo la mam.


nupanita ja kali yala ja nanali.
- Cuntas hijas tienes? jaye ma
wawixukili.
- Hija poltica [de la mam del
esposo]. alib, alibal.
hijastro,-a. jun yunin pilanxa ja snani ma
pilanxa ja stati.
hijo.
1
- uninal, untik, -al, yunin winik,
winikil.
- Mi hijo. ja kunini.
- Nuestros hijos. ja kuntikili.
- Lleg mi hijo, dijo la mam. jakta
ja kali yala ja nanali.
- Un pap con su hijo. jun tatal sok
yunin winik.
-Cuntos hijos tienes? jaye ma
wawinikili.
2
- hijo ilegtimo. mits, uninal
chayach
- Soy hijo ilegtimo. No s quin fue
mi pap. mits ja keni. mi xnaa
machunka ja jtati.
- Marcos es mi hijo ilegtimo. kunin
chayach ja markosi.
3
- hijo menor. kox.
- Soy el hijo menor. koxon.
4
- hijo natural. mits. hijo ilegtimo.
5
- hija poltica [de la mam del
esposa]. alib, alibal.
- Se hizo hija poltica. alibaxita.
6
- hijo ltimo. snuxil yunin.
7
- querer a alguien como al hijo
menor. koxan.
- Te quiero como a mi hijo menor. wa
xkoxana.
8
- tener hijos. untikani, ay yunin.
- Ya no vamos a tener hijos. mixa oj
untikanukotik.
- Tengo un hijo. ay kunin.
hila. cholan.
- Una hila de rboles. cholan ay ja
399

hilada gruesa de un tejido-hipotecar

tei.
hilada gruesa de un tejido. kaje.
hilandero,-a. chalnum, chalnuman,
chalwanum.
hilar.
1
- chalna, chalni, chalwani.
- Hila el algodn con rueca. wa
schalna ja tenoki sok spetet.
- Est hilando. wan chalwanel.
2
- hilar [dejar pasar el hilo entre el
pulgar y el ndice]. bicha.
- Estoy hilando. wanon bichulej.
hilaridad. yalegreil, stsamalil.
- La hilaridad de la fiesta. ja
yalegreil ja kini.
hilera.
1
- cholan, jitan.
- Una hilera de rboles. cholan ay
ja tei.
- Las ollas estn ordenadas en
hilera. jitanxta eke ja oxomi.
2
- hilera [comiteco]. tsokob.
- Me falta hilera para coser la falda.
ayto skana tsokob ba oj
jtsise ja junai.
hilo. tsokob.
hilvanar. tsisa.
himno. tseboj.
hincapi. tsats lek.
- Tenemos que hacer hincapi en
nuestra lucha. tilan tsats lek oj
ka jbajtik sok ja jluchatiki.
hincado,-a. tsapan.
- Horqueta hincada. tsapan
tsapte.
- Estar hincado. tsapi.
- Un palo est hincado en la tierra. ti
tsapi jun te ba luum.
hincar. tsapa, joto.
- Hinc la estaca. stsapa ja
pajchuchi.
- Vamos a hincar el horcn
profundamente. pim / chaan
400

oj jotik ja oyi.
hincarse. mekani.
- Se est hincando. wan mekanel.
hincn. tsapte, mojon.
hinchado,-a. sitsel, puchan.
- Tengo el pie hinchado. sitsel ja
koki.
hinchar. tima.
- Hinch la pelota. stima ja
pelotai.
hincharse.
1
- sitsi.
- Se me hinch la mano. sitsta
jkab.
2
- hincharse [estmago]. tatsi.
- Se me hinch el estmago. tatsi ja
jlukumi.
3
- hincharse [guajolote]. tutstuni.
4
- hincharse las mejillas por paludismo.
sitselsataxi.
- Se me hincharon las mejillas por
paludismo. sitselsataxiyon.
hinchazn. sitsel.
hinduismo. jun tike relijyon. religin.
hinojo. inojo.
hipar. xujkubani. hipo
hiper. jelxita.
- Hipercrtico. jelxita stujmajel.
- Hiperrico. jelxita srikesail.
hipnosis. wayji.
hipnotizador,-a. wayuman.
hipnotizar. waya.
hipo. xujkubanel.
- Tengo hipo. wa laxujkubaniyon.
hipocresa. ja smodo ja ma pakax ay,
ja smodo ja ma ay chab sat.
hipcrita. pakaxero, pakax ay, chab
sat.
hipogstrico. yibel lukum.
hipoteca. slokol jun sluum manto oj
tupxuk ja sjeli.
hipotecar. kan slokol jun sluum
manto oj tupxuk ja sjeli.

hiptesis-hoja
hiptesis. pongamos, kechan senya.
- Nuestra hiptesis es que el
gobierno no nos respeta. pongamos
mi oj skisotik ja mandaranumi.
hipottico,-a. mi naben ta.
- Su ayuda es hipottica. mi naben
ta oj skoltayotik.
- Esto es slo hipottico. kechan
senya ja iti.
hippie. jun kerem ma akix mi
akwerdouk
yena
sok
ja
srikesail ja jnal jumasai. mas
lek wa skana oj jyajta jbajtik.
mi xjelxi ja tsamal skui. lajan
sok jel ajulal sbaj ja splantai.
hirsuto,-a.
1
- chet ja yolomi.
2
- kakja smodoi.
hirviente. wan loklonuk.
hispnico,-a. kastiya, kastiyano, sbaj.
Espaa.
Hispanoamrica. Amrica ba wa
xkumani kastiya ja swinkili.
hispanoamericano,-a.
sbaj
Hispanoamrica.
histrico,-a. lajan sok josjonum.
historia.
1
- loil.
- Cuntanos una historia. ala
kabtikon jun loil.
- Historia Universal. ja loil
jumasai wa xyala kabtik jastal
sok jasunka ekta ba yibanal ja
luumkinali ba mi oj chay
jkujoltik.
- Historia tojolabal. ja loil jumasai
wa xyala kabtik ja jastal sok
jasunka ekta ti ba slechanal
jluumtik.
2
- luumkinal.
- Los campesinos en sus luchas son
aquellas que van a hacer la historia.
ja matik oj stojbes lek ja

luumkinal jani ja alajanum ti


ba sluchaei.
3
- Petul Cuscat entr en la historia.
naubal sbaj lek ja petul kuskati.
historiador,-a. ja ma wa xyaa sbaj ba
oj yab lek sbej jastal sok
jasunka ekta ja ajyii.
histrico,-a. ekta, naubal sbaj lek.
- Esto ya es histrico. ekta ja iti.
- El baldo es un hecho histrico.
naubal sbaj lek ja baldiyoi.
historiografa. wa stsijba jastal sok
jasunka ekta ba mi oj chay
jkujoltik.
hito. mojon, senya.
hocicar. picha, pichulani. hozar.
hocico. pechan ja snii.
- El hocico del cerdo. pechan ja sni
ja chitami.
- Saca el hocico. lejanxta ja stii.
hocicudo,-a. pechan ja snii.
hogao. ja jabil iti.
hogar. jogon, wegon, naits.
- Calintate en el hogar. katnan ti
ba jogon.
- Estamos contentos en nuestros
hogares. gusto aytikon ti ba jnajtikon.
hogareo,-a. jel wa skana ja snaji.
hoguera. kak.
hoja. spowil.
- Este rbol no tiene hojas. mey
spowil ja te iti.
- Hoja acorazonada. spowil yaltsil.
- Hoja blanca. sakjaben.
- Hoja de chavuc [comiteco].
antsikel.
- Hoja de cuervo. yixim joj.
- Hoja de maz. jaben.
- Hoja de papel. juun, leche juun,
libe juun.
- Hoja de rasurar. sjoxulabil, xilet.
- Hoja de shauc [comiteco].
antsikel.
401

hojalata-hombrear

- Hoja del pino. xajkiltaj.


- Hoja dentada. kixil spowil.
- Hoja entera. tsipan spowil.
- Hoja lobulada. xelan spowil.
- Hoja palmeada. pooj.
- Hoja palmeada-compuesta. nichim
pooj.
- Hoja santa. momon.
- Hoja sentada del maz. set spowil
ixim.
- Hojas de guineo o pltano.
polobal.
- Hojas opuestas en ngulo. krus
spowil.
hojalata. lame takin.
hojalatera. snajtsil ba wa xatiji sok
lame takin.
hojalatero. atijum sok lame takin.
hojarasca. takin spowil wa xmoki ti
ba luum.
hojear. jutsin kuman jun juun.
Hola! kere, makla, san.
holgado,-a. chopan.
- calzn holgado. chopan ja swexi.
- Vida holgada. riko wa xwaji.
holgar. jijli, mi xmakuni.
- Holguemos hoy. jijlikotik ja yani.
- Huelga su trabajo. mi xmakuni ja
yateli.
holgazn. jaragan, jaraganal, wasum.
holgazanear. wasa.
holgazanera. sjaraganil, swasjel.
holgura.
1
- gusto.
2
- chopan.
3
- riko wan wajel.
holocausto. ja milubal chante kapji yi
ja jwawtiki ja ajyii, mero niwan
tsikkinal, milji jel ja judiyo sok
ja matik mi sakuk ja yelawi sok
ja matik tukxa ja yaljeli sok ja
spensari. spetsanil ja iti ekta ja
ba alemanya. ja ba jabil
402

jumasa 1934 man 1945. jach


skulan sok ja indyo jumasa ja
najatei jakye ja jnali ja ba 1600
manto ba 1700.
hollar. bata, batwani.
holln. abak.
hombre.
1
- kristyano, ixuk winik.
- Muchos hombres llegan a la feria.
wa xjak ti ba kin jel ja
kristyanoi.
- Muchos hombres estn en la
asamblea. jel ja ixuk winik ja ba
tsomjeli.
-Hombre! kere.
2
- winik.
- Soy hombre y no mujer. winikon
mi ixukukon.
3
- hombre de paja. ja ma wa xyaa
majan ja sbiil ba oj ochuk ti
ba jun trato anima mi smojuk ja
trato jawi. ti kan kechan ja
sbiili.
4
- hombre de negocios. negosyoanum.
- Hombre disfrazado de mujer en el
carnaval. donseya.
- Hombre no cansado an. kerem.
- Hombre poltico. jun winkil wa
snaa lek ja poder econmico
poder ideolgico poder militar
poder poltico.
- Hombre rana. mulxum.
- Hombre rayo. chawuk.
- Hombre! [tratar a alguien sin
respeto]. waw.
- Buenos das, hombre! san waw
[mal hablado].
hombrear.
1
- pax jel winikil.
- Mi hermanito hombre. paxta jel
winikil ja kijtsini.
2
- talna.
- Nos hombrea. wa stalnayotik.

hombra-honor

hombra. jel winik.


- Ramiro tiene hombra. jel winik ja
ramiroi.
hombro. tejleb, tejlub.
- Hombro de la camisa. stejlebil
ku.
- Hombro con hombro. telan
jnuktik, telan jnuk jkabtik.
- Lleg con la camisola al hombro.
bakan ja schompa juli.
hombruno,-a. lajan sok winik.
homenaje. stoyjel.
- Tuvo que rendir homenaje al
patrn. tilan ja ajyii oj stoy ja
ajwalali.
homepata. jun tike ajnanum.
homeopata. jun tike ajnanel sok
pilan an mi kulubaluk ja ba
niwak pabrika.
homeoptico,-a. sbaj homeopata.
homicida. milwanum.
homicidio. milwanel.
homila. loil ti ba yoj ermita.
homogeneidad. lajan lajan.
homogeneizar. kulan lajan lajan.
homogneo,-a. lajan lajan aye.
homosexual. wan tajnel winik sok
winik, wan tajnel ixuk sok ixuk.
homosexualidad.
ja
smodo
jahomosexual.
honda. jimich.
- Hacerse una honda. jimichaxi,
jimichbi.
- Se va a hacer una honda. oj
jimichaxuk.
hondear. ila ja schaanil.
- Honde el ojo de agua. yila ja
schaanil ja sat jai.
hondo,-a. pim, chaan.
- Vamos a excavar muy hondo. jel
pim oj jotik.
- Ro muy hondo. jel chaan ja
niwan jai.

hondura. schaanil.
- La hondura del ojo de agua. ja
schaanil ja sat jai.
Honduras. ondura. [jun luum pilanxa
ja sgobyernoi]. Centroamrica.
honestidad. stojolil.
honesto,-a. tojol.
- Hombre honesto. tojol winik.
- Su conducta no es honesta. mi
tojuk ja smodoi.
hongos comestibles:
- bunkuste.
- chakal pante.
- chakal te.
- chikin sote.
- chikintaj.
- kanchay.
- kantsuj.
- koroch.
- kuruj.
- olom ajtso.
- pajal pante.
- pitis.
- pusukmut.
- sakal kantsuj.
- soporo.
- usyaam.
- yak wakax.
- yax ak.
- yaxal te.
- yisim chibo.
honor.
1
-meran, lekil sbiil.
- Un hombre de honor. jun winik
meran.
- No respet el honor de la
comunidad. mi skisa ja lekil sbiil
ja komoni.
2
- stojolil.
- Le falta honor. mey stojolil.
3
- en honor. yuj.
- En honor de la verdad. yuj ja
smeranili.
403

honorarios-horcn

- hacer honor. laja.


- Hizo honor a su pap. slaja ja
stati.
5
- rendir honores. toyo.
Nos
rindi
honores.
stoyowotikon.
honorarios. ja stsakol jun atel.
- Los honorarios del juez. ja
stsakol ja jwesi.
honra. mey kixol, stojolil.
honradamente. toj.
- Se conduce muy honradamente. jel
toj ja smodoi.
honradez. stojolil.
honrado,-a. toj.
- Mujer honrada. tojol ixuk.
- No es honrado. mi tojuk ja
smodoi.
honrar. toyo, yajta.
- Honramos a los ancianos. wa
xtoyotik ja tatjun jumasai.
- Honramos a nuestros padres. wa
xyajtatik ja jnan jtatiki.
honroso,-a. toj, tojol.
hontanar. ba wa xbojti ja jai.
hora. ora.
- Qu horas son? jas ora.
- Son las seis. wakexa ora.
- No son las siete an. mito juke
orauk.
- Ya es hora de levantarnos. oraxa
oj kekotik.
- No es hora an de levantarnos.
mito orauk oj kekotik.
- No ha llegado su hora. mito
yorauk.
- En tres horas nos vamos. skanato
oxe ora oj wajtik.
- Falta una hora para irnos. skanato
jun ora oj wajtik.
- Dentro de tres horas. man ba yoj
oxe ora.
- Ya me lleg la hora. koraxa oj
404

chamkon, kota skakuil oj


chamkon.
- No veo la hora de que venga mi
pap. mi xkila ora oj jakuk ja
jtati.
- A la hora de la comida. ja yorail
ja waeli.
horadador. sjotulabil.
- La tabla se perfora con horadador.
wa xjotxi ja akinte sok
sjotulabil.
horadar.
joto,
chobo,
chobi,
chobwani, chubu.
- Horad la tabla. sjoto ja
akintei.
- No sabe horadar. mi snaa jastal
oj chobuk.
Est
horadando.
wan
chobwanel.
- horadar [agujeros pequeos].
chubu.
horadarse. joti.
- Se horad la tabla. joti ja
akintei.
horario. yajel kulan ba jas ora oj
kulxuk chikan jas. [oj kiltik jun
senya ti ba eskwela. ja ba
bajtan ora wa sneba juun. ba
schabil ora kwenta ba yoxil ora
pilanxa oj snebe].
horca.
1
- ja ajyii wa smila ja mulanumi, ti
oj kan lokan ba oj chamuk.
2
- seteil.
- Horca del naranjo. seteil naranja.
horcadora
[comiteco].
pejkech,
pejteech.
horcajadas. jetan.
- Estoy montado a horcajadas. jetan
ja koki ba pat kawu.
horcn. oy.
- Muchos horcones. oyaltik.
- Horcn del canasto. syojyal

horchata-hospedera
mooch.
horchata. jun tike solulabil lajan sok
pichi.
horda. kole.
horizontal. katan, pachan.
- La lnea es horizontal. katan ay
ja choli.
- Est en posicin horizontal. katan
eke.
- Esta tierra es horizontal. pachan
ay ja luum iti.
horizonte.
1
- ba wa xkilatik ti wa staa sbaj
ja satkinal sok ja luumi.
2
- snajel lek kinal.
- Le falta horizonte. mi snaa lek
kinal.
horma. jun tike molde wa xmakuni
ba skulajel xanabal.
hormiga. xanich.
- Especie de hormiga negra y
grande. bajte, tojnib.
hormign. jun tike tojbelxa cemento.
- Hormign armado. ja jaw cemento
ay yioj takin kulubal yojyal ti
ba yojol.
hormigonera. jun tike niwan makina
ba wa skulan hormign.
hormiguear.
1
- kuxwani.
- Me hormiguea mucho. jel
xkuxwani kuj.
2
- hormiguear [visto desde lejos].
witsinaji.
- Los gusanos hormiguean. wa
xwitsinaji ja yaljai.
hormigueo.
1
- kuxwanel.
2
- wan witsinajuk.
hormiguero. bul xanich.
hormiguillo. xanichte.
hormona. lajan sok jun tike an wa
xkulaji ti ba kojoltik.

hormonal. sbaj. hormona.


hornear. kulan pan, aa ochuk ti ba
orno.
hornero,-a. kulapan, kulateja.
horno. orno.
- Muchos hornos. ornoaltik.
- Horno de pan. orno ba pan.
- Horno de tejas. orno ba teja.
horqueta. tsapte, sete.
- Horqueta de chile. seteil ich.
- Horqueta de la resortera. seteil
smilbal.
horqueteado,-a. jewan.
- Tiene las piernas horqueteadas.
jewan kani ja yoki.
horquilla. stuchulabil.
horrendo,-a. pyero.
horrible. pyero.
- Me parece horrible en el hospital.
jel pyero wa xkila ti ba espital.
horripilante. wa xyaa lasasuk.
horripilar. aa lasasuk.
horror. xiwel.
- Qu horror! jel bida.
horrorizar. xiwta.
horroroso,-a. xiwelal sbaj.
hortaliza. jun maka ay itajaltik.
- Hortalizas. itaj.
hortelano,-a. talnaitaj, talnuman tekul
tealtik.
horticultor,-a. talnaitaj, talnuman
tekul tealtik.
horticultura.
stalnajel
itajaltik,
stalnajel tekul tealtik.
hosanna. awanel yuj gusto.
hosco,-a.
1
- kikmukmuktik.
2
- mi kunuk ja smodoi.
hospedaje. jijlub.
hospedar. aa yi jijlub.
- Nos hosped. yaa kitikon
jijlub.
hospedera. snaj jijlub.
405

hospicio-hp

hospicio. snaj jijlub.


hospital. snaj chamum, espital.
hospitalario,-a. jaman aa ja wanaji.
- Ramiro es hospitalario. jaman wa
xyaa ja snaj ja ramiroi.
hospitalidad. ja smodo ja ma jaman wa
xyaa ja snaji.
hospitalizacin. yajel ochuk snaj
chamum.
hospitalizar. aa ochuk ja ba snaj
chamum.
- Me hospitaliz. yaa ochkon ja
ba snaj chamum.
hostera. snaj jijlub.
hostia. jun tike pan wa xwexi ti ba
misa.
hostigar.
1
- tsuum aa yi.
- Hostigaron al preso. tsuum yaa
yi ja presoanumi.
2
- ixtalaan.
- Nuestro enemigo nos hostiga. wa
xyixtalaanotik ja jkrontatiki.
hostil. kondra, kontra, kronta.
hostilidad. kronta ilji.
- La hostilidad de nuestro patrn.
krontra wa lailjitik yuj ja
kajwalili.
hostilizar. krontaan.
hotel. snaj jijlub [ba wa xtupxi ja
waynubi].
hotelero,-a.
1
- swinkil snaj jijlub.
2
- ti ba snaj jijlub.
- Trabajo hotelero. atel ti ba snaj
jijlub.
hoy.
1
- yani.
- Hoy les voy a decir lo que pienso.
ja yani oj kal awabyex jas xchi
ja jkujoli.
- Hoy no llegar. mi oj jakuk ja
yani.
406

- waxa.
- Hoy lleg. waxato juli.
- Ya no es de hoy. mixa waxauk.
3
- hoy da. yani, ja tyempo ja
wewoi.
- Hoy da ya estamos aprendindolo.
ja yani wantikxa snebjel.
- Hoy da todava hay muchos
finqueros. ja tyempo ja wegoi jelto
ja ajwalali.
4
- de hoy en ocho. man yoj waxake
kaku.
5
- desde hoy en adelante. waxa
kani.
- Desde hoy en adelante mi hijo
qued en su casa. waxa kani ti ba
snaj ja kunini.
hoya. skejnal.
hoyada. lopan.
hoyo. skejnal.
- Hoyo para plantar un guineo.
skejnal lobal.
- Hoyo [para poner los horcones
de la casa]. keen.
- Hoyo en una roca donde se
estanca
el
agua.
okoch,
okochton.
hoyoso,-a. lopan.
- Camino muy hoyoso. jel ja lopani
ti ba bej.
hoz. jun tike stosulabil. [snalan
setan ja skeljeli].
hozar. picha, pichulani.
- El puerco hoza la tierra. wa spicha
ja luum ja chitami.
- El puerco est hozando. wan
pichulanel ja chitami.
- Hozar [de un rebao de
puercos]. butulji.
hp. ja yip jun kawu. [wa xmakuni ba
oj bisxuk ja yip jun motor ma jun
aktobus. ta wa xalxi 90 hp. jani
lajan sok ja yip ja 90 kawuji].

huarache-huevo

huarache. xanabal.
- Tengo huaraches. ay jxanab.
hueco. jotol.
- La roca tiene un hueco. ay sjotol
ja toni.
hueco,-a. jojma.
- El tambor es hueco. jojma ay ja
wajabali.
- Hueco de la mano. bechan,
beche.
- Hueco [por completo]. jopan.
- Tronco hueco. jopan te.
huelga. jun tike ja slucha ja atijumi.
[oj kiltik jastal ay. wa xyaa kan
tekan ja yatel ja atijum
jumasai yuj ja mixa sbejuk ja
smodo ja yajwalil. wa stalna ja
pabrika ja atijumi ba mi oj
ochuk pilan atijum ba mixa oj
skul ganar ja yajwalili manto oj
skise ja yatijumi ba oj ochuk
trato sok]. boicotear esquirol.
huelguista. atijum wa xoch sok ja
smojei ti ba jun huelga.
huella. ok, okal.
- Se ve la huella del coyote. chikan
ja yok ja okili.
hurfano,-a. meba.
- Soy hurfano. mebaon.
- Quedarse hurfano. mebaaxi.
- Me voy a quedar hurfano. oj
mebaaxukon.
huerta. jun maka ay stekul tealtiki.
huerto. huerta.
huesero. michuman, michwanum,
tsakbakinum.
huesito [un tipo de rbol]. salte.
hueso.
1
- bak, sbakel.
- Hueso de la mueca. storniyo
jkabtik.
- Hueso de la narz, de la pierna, del
brazo. akan.

- Hueso de la nuca. sbakel


jnuktik.
- Hueso nasal. yakan jnitik.
- Hueso pectoral. sni jkujoltik.
Hueso
sobresaliente
de
articulaciones o coyunturas. wilan,
storniyo.
2
- hueso de frutas. bak, ojol.
- Hueso de aguacate. bakon.
- Hueso amarillo [de una especie de
durazno]. kanal ojol.
- Hueso del chayote. beto
[regional]. neto [regional].
- El hueso del chayote. ja sneto ja
tsoyoli.
husped.
1
- lok.
- Hay muchos huspedes en la boda.
jel ja lok ja ba nupaneli.
2
- lokuman, lokwanum.
- El husped respeta a los invitados.
wa skisa ja lok jumasa ja
lokwanumi.
hueste. niwan nole.
huesudo,-a. jel ja sbakeli.
hueva. nolobaltik ti ba yoj snan chay.
huevar. nolbani.
huevero. chonanolob.
huevo. nolob.
- Huevo cocido duro. tsanubal
nolob.
- Huevo crudo. tseel nolob.
- Huevo en frfara. tsuy.
- Huevo frito. tsuyubal nolob.
- Huevo tibio koltsan nolob,
kaltseto nolob.
- Cscara del huevo. spat nolob.
- Clara de huevo. sakal nolob.
- Yema de huevo. skanal nolob.
- Hacer huevos tibios. koltsanbes
nolob.
- Voy a hacer huevos tibios. oj
jkoltsanbes ja nolobi.
407

huida-humor

- Hacerse huevos tibios. koltsanaxi


nolob, koltsanbi nolob.
- Se van a hacer huevos tibios. oj
koltsanaxuk ja nolobi.
Poner
huevos.
nolbani,
nolobaxi.
huida. elel ajnel.
huidero,-a. wa xel ajnel.
huidizo,-a. jutsin oj el ajnel.
huidor,-a. wa xel ajnel.
huir. el ajnel, paka ajnel, ariskoaxi.
- Huyeron. elye ajnel.
- No vamos a huir. mi oj jpaktik
ajnel.
- El asesino huy del juez.
ariskoaxi yuj ja jwes ja
milwanumi.
huitlacoche. yixim chuj.
hule.
1
- yule, smilbal.
2
- jun tike kuuts ay yioj jun
lame ule.
hulla. jun tike ajkal wa xtaxi ti ba
yoj luum. carbn mina.
humanidad. yibanal kristyanoaltik,
spetsanil ja ixuk winikaltik ja ba
luumkinali.
humanitario,-a. wa syajta ja ixui winik
jumasai.
humano,-a. sbaj winik ma sbaj
kristyano.
- Cuerpo humano. jbakteltik.
- Gnero humano. spetsanil ja
kristyanoi, spetsanil ja ixuk
winik ja ba luumkinal.
- Raza humana. spetsanil ja
kristyanoi.
- Tiene un corazn humano. jel lek
skujol.
- Ya no es humano. mixa lekuk ja
skujoli.
- Una pierna humana. jun okal
sbaj jun kristyano.
408

- Ser humano. kristyano, winik


- Qu ves en el cerro? - Un ser
humano. jasunka wa xawila ti ba
wits.- jun winik.
humareda. tabaltik.
humazo. tabaltik.
humear. tabini.
humedad. ja jai ti ba yoj ik ma ti ba
kojoltik.
humedecer. aa poxuk tusan.
- Humedeci el calzn. yaa poxuk
tusan ja swexi.
humedecerse. poxi tusan.
- La tierra se humedeci. poxita
tusan ja luumi.
- Humedecerse con orines. chulaxi.
- La tierra se humedeci con orines.
chulaxita ja luumi.
hmedo,-a. poxel.
- Tierra hmeda. poxel luum.
humildad. ja smodo ja ma mi stoyo
sbaj.
humilde.
1
- ibelajel ay.
- Somos gentes humildes. ibelajel
aytik.
2
- mi stoyo sbaj.
- No es nada de humilde. jel stoyo
sbaj.
humillado,-a. chin wa xaji wajuk.
- Sers humillado. chin oj ajuk
wajan.
humillacin. chin yajel wajuk.
humillante. chin wa xyaa wajuk.
humillar. chin aa wajuk.
- El ingeniero nos humill. chin yaa
wajkotikon ja pilaluumi.
humo. tab.
- Hay mucho humo. jel ja tabi.
- Humo de ocote. tsultab.
humor.
1
- jun tike yalel ti wa xel ba
jbakteltik lajan sok spojwil.

humorada-huso

- yalegreil.
- Ramiro es de buen humor. jel lek
ja yalegreil ja smodo ja ramiroi.
humorada. ixtaloil.
humorado,-a. modo.
- Bien humorado. alegre ja
smodoi.
- Mal humorado. mi alegreuk ja
smodoi.
humorstico,-a. wa xyaa tsenuk.
humus. kael luum, yajnal luum.
hundimiento. ibjaxel.
hundir. mulu, sulu.
hundirse. ibjaxi, mukxi, mulxi, sulji.
- El barco se hundi. ibjaxi ja
bejyum ti ba sat ja.
- El cntaro se hundi. mukxita ja
chubi.
huracn. tsatsal ik lajan sok bitus.
hurao,-a. arisko.
- La muchacha es muy huraa. jel
arisko ja akixi.
hurgar.
1
- joyo.
- Hurg la lumbre. sjoyo ja kaki.
2
- ujlan.
- Hurg el perro contra el puerco.
yujlan sok tsi ja chitami.
hurtadillas. nakul.
- Lo hizo a hurtadillas. nakul
skulan.
hurtador,-a. esentanum.
hurtar. esentan, esentani.
- No hurtars. mok awesentuk ele.
- Hurtaron mucho en la feria. jel
esentaniye ti ba kin.
hurto. esentanel.
husmear.
1
- sikan.
2
- chika baj.
3
- tsijbi.
husmo. tsijbel.
huso. petet, petetal.
409

Iberia-dolo

i
Iberia. Espaa.
iceberg. kayan ja witsi yuj ja kulubal
sok ja tonbita yena.
ichtaj. ichtaj.
iday [comiteco]. iday, y de ah.
idea. naa, pensar.
- No tengo idea de cmo rozar. mi
xnaa loxnel.
- Tiene buenas ideas. jel lek ja
spensari.
ideal. yaljel, mero.
- Slo ideal. kechan yaljel.
- Milpa ideal. mero alaj.
idealismo. jun tike pensar wa xyala
kabtik mas lek ja jpensartiki sok
ja kateltiki. bajtan wa xkei ja
jpensartiki mas tsaan ojto
keuk ja kateltiki. kechan kela
awilex mi snaa kinal ja pensar
jawi. yuj ja mi xyila wa xke
jpensartik ti ba yoj kateltik. mi
oj jtatik mini jasa sok lom yaljel.
ja yuj tilan oj smoj sbaje ja
pensari ma yaljeli sok ja ateli
materialismo.
idealista. ja ma wa snocho ja
idealismo lajan sok lom aluman
yena.
idealizar. aa paxuk tsamalil [kechan
mi meranuk].
- Los patrones idealizan el baldo. wa
xyaa paxuk tsamalil ja baldiyo ja
ajwalal jumasai.
idear. jak skujol.
ideario. pensar.
idntico,-a. lajan junxta.
identidad. slajanil.
identificado,-a. naubal sbaj.
- Arbol no identificado. mi naubaluk
sbaj ja te jawi.
410

identificar. naa sbaj.


- Identifiqu al ladrn. jnaa sbaj ja
elkanumi.
identificarse. laja.
- Por qu no te identificas con
nuestra lucha? jasyuk mi oj
alajotikoni ti ba jluchatikoni.
ideologa. pensar. poder ideolgico.
idelogo,-a. ja ma wa spensaran.
idlico,-a. tsamal lek yujxta kechan lom
yaljel.
idioma. abal, kumal.
- Nuestro idioma. ja jkumaltiki.
idiomtico,-a. ti ba chikan jas kumal.
[jayuj tukxa].
- ila wala baj es una expresin
idiomtica del tojolabal. ila wala
baj jachni wa xkalatik ti ba
jkumaltik, tukxa ja ba kastiya.
idiosincrasia. sbaj jujune ja yaltsili.
- Cada uno de nosotros tiene su
idiosincrasia. jbaj jujuneotik ja
kaltsiltiki.
idiota. sonso.
idiotez. sonsoil.
iditico,-a. sonso.
idiotismo. sonsoil, jomel solom.
idiotizar. aa sonsoaxuk.
idlatra. ja ma wa stoyo ja dyos
kulubali. dolo.
idolatrar. toyo ja dyos kulubali.
dolo.
- No se debe idolatrar, as dicen los
sacerdotes. mi xbob oj jtoytik ja
dyos kulubali jach wa xyala ja
pagre jumasai.
idolatra. stoyjel ja dyos kulubali.
dolo. dyos kulubal.
deificar
endiosar. [ja dyos kulubal ma
dolo jani ja spensar ja ba
egelesya. ja kechan mero dyos
jani ja kajwaltik kristyano. yuxta
ja jwawtiki sok spetsanil ja smojei

idneo-igualmente
lajan sok kulubal dyos. ja yuj
sjomo spetsanil ja poko juuni, sok
yibanal skulan ja jmexep
jtatawelotik ja yajni jakye ja jnal
jumasa ayxa 500 jabil. manto ja
yan kakui mi skisa ja jastal ja
spensartik, ja relijyontiki, ja
jmodotiki.
wa
xyalawe
mi
xmakuni].
idneo,-a. wa xmakuni.
iglesia.
1
- ermita, egelesya, snaj dyos.
2
- spetsanil ja kristyano wa
skuan ja jtatik dyosi. mi
jachukuk ja matik wa skuan ja
jastal
yalawe
ja
jmexep
jtatawelotik.
- Iglesia catlica. spetsanil ja
kristyano wa skisa ja jtatik
obispo yi ba
Roma.
- Iglesia universal. spetsanil ja
kristyano wa skuan ja jtatik
dyosi sokxa wa syajta sbaje
chomajkil. tukxa ja matik mi
kristyanouk lajan sok ja jmexep
jtatawelotik sok ja matik
snochowe.
ignicin. stsubulabil.
- El aire fomenta la ignicin. wa
xyaa kiuk ja stsubulabil ja
iki.
- La ignicin de la gasolina en un
motor. ja stsubulabil ja gasolina
ti ba yoj motor.
ignominia. kixol.
ignominioso,-a. wa xyaa kixol.
ignorancia. mi snaa kinal.
- Cometi el delito por ignorancia.
staata smul yuj ja mi snaa kinal.
ignorar. mi snaa.
- Ignoro cmo muri. mi xnaa
sbej jastal chami.
- Ignoro el dolor. mi kabunejuk ja

yaji.
igual. junxta, lajan, syemprexa.
- Es igual. junxta.
- Somos iguales. lajanotik.
- Es igual al maz. lajan sok ixim.
- Es igual que lo mo. lajan sok ja
jbaj kena.
- Su conducta es igual a la de los
dems. syemprexa smodo, wa slaja
ja smodo ja sbaj ja tuki.
- Me es igual. mi kocheluk.
- Hacer igual. laja.
- No hacen iguales las camisas. mi
slajawe ja skuei.
- Hacerse iguales. parejoaxi.
- Nos hicimos iguales en el trabajo.
parejoaxitikta ti ba kateltik.
- Ser igual a. laja.
- Nadie es igual al muerto. mi ma wa
slaja ja chamel winiki.
iguala. stsakol.
- Pagu la iguala del mdico. jtupu
yi ja stsakol ja loktori.
igualar. parejoan.
- Igualamos nuestro trabajo.
jparejoantik ja kateltiki.
igualarse. lajanaxi, parejoan abaj.
- Nos igualamos en el trabajo.
lajanaxitikta ti ba atel.
- Se iguala con el patrn. wa
sparejoan sbaj sok ja ajwalali.
igualdad. slajanil.
- La igualdad de todos nosotros. ja
slajanil ja jpetsaniltiki.
igualitario,-a. parejo.
igualitarismo. ba wa sparejoan sbaje.
igualmente.
1
- lajan.
- Ustedes dos son igualmente tontos.
lajan ja wasonsoilexi.
2
- chajkil, chamajkil, chomajkil.
- Igualmente lo va a hacer. oj
skuluk chajkil.
411

iguana-ilustre

iguana. jun tike niwan ojkots.


ijlab [comiteco]. yijlab mut. [Huevo
que se deja en el nido de las aves
para
que
stas
continen
poniendo.Oscar Bonifaz 1999: 44].
ilacin. cholan ay.
- ilacin de sus ideas. cholan ay ja
spensari.
ilegal. mey orden.
- La ilegalidad de fabricar
aguardiente en casa. mey orden
oj jkultik trago ti ba jnajtiki.
ilegalidad. mey orden
- La ilegalidad de fabricar dinero en
casa. mey orden oj jkultik
takin ja ba jnajtiki.
ilegalmente. mey orden.
- Nos encarcel ilegalmente. mey
orden oj ya ochkotik preso.
ilegible. mi chikanuk lek ja tsijbaneli.
ilegtimo,-a. mi jitimouk.
- Hijo ilegtimo. mits, uninal
chayach.
ileso,-a. mi yajbeluk.
iletrado,-a. mi snaa juun.
ilcito,-a. mi sbejuk.
ilimitado,-a. mi oj chakuk, jel juntiro.
- Mundo ilimitado. mi oj chakuk
ja satkinali.
- Tiene fuerzas ilimitadas. jel juntiro
ja yipi.
iliterato,-a. mi snaa kinal.
ilgico,-a. mi chikanuk.
- Su relato es ilgico. mi chikanuk
ja sloili.
iluminacin. yijlab.
iluminar. ijlaban, aa ijlabanuk.
- El ocote nos ilumina el camino. ja
beji wa xyijlabanotik ja taji.
- Nos ilumin el camino. yaa
ijlabanuk ja jbejtikoni.
- El compaero nos ilumina. wa xyaa
ijlabanuk ja jkujoltik ja jmojtiki.
412

ilusin.
1
- gusto.
- Te veo con mucha ilusin. jel
gusto wa xkilawa.
2
- slolajel.
- No me hagas ilusiones. mi oj
alolayon.
- No me hago ilusiones. mi xlola
jbaj.
ilusionado,-a.
1
- gustoaxita.
2
- lolanubal.
ilusionar.
1
- aa gustoaxuk.
2
- lola.
iluso,-a. lolanubal.
ilusorio,-a. wa slola, mi meranuk.
- Nos hace ofertas ilusorias. wa
slolayotik sok ja jastik wa
skapa kitiki.
- Es ilusorio. mi meranuk.
ilustracin. snebjel, senya.
- Le falta ilustracin. ayto skana
oj snebe.
- Me mostr una ilustracin. sjea
ki jun senya.
ilustrado,-a.
1
- snebata lek.
- Hombre ilustrado. snebata lek ja
winik iti.
2
- ay sretrato.
- Libro ilustrado. ay sretrato ja
juun iti.
ilustrar.
1
- aa ijlabanuk ja skujoli.
- El maestro nos ilustr. yaa
ijlabanuk ja jkujoltik ja jeuman
juun jawi.
2
- aa ochuk letawail.
- Ilustr el libro. yaa ochuk
letawail ti ba juun jawi.
ilustre. jel lek naubal sbaj.
- Cuauhtmoc es un hombre ilustre.

imagen-imperante

jel lek naubal sbaj ja


kwawtemoki.
imagen.
1
- ixtaal.
- La imagen de Dios. ja yixtail ja
jwawtiki.
2
- sletawail jun santo.
3
- ja splanta chikan jas wa sjaka
ja sat jai.
imaginacin. pensar.
imaginarse. aa awil junuk apensar, jak
skujol.
- Me imagino un zopilote. wa xkaa
kil junuk ja jpensar jun usej.
- No me imagino cmo muri. mi
xjak jkujol jastal chami.
imaginario,-a. kechan lom yaljel.
imaginativo,-a. ay spensar.
imn. jun tike takin wa spaya ja smoj
takin.
imbatible. mi oj kulajuk ganar.
imbcil. sonso.
imbecilidad. sonsoil.
imberbe. mey yisim, keremto.
imborrable. mi oj kusxuk.
imbricado,-a. latsan.
imbuir. iaj.
- Imbuy en nuestras costumbres.
yiajta ja jmodotiki.
imitable. wa stsajlaxi.
imitacin. stsajlajel.
imitar. tsajla.
- Ya imitamos el estilo del ladino.
wanxa stsajlatik ja smodo jnali.
imitador,-a. tsajlanum, tsajluman.
impaciencia. mey spasensya, mi
takaltakaluk.
impaciente. mey spasensya., mi
takaltakaluk.
- Soy impaciente. mey jpasensya,
mi takaltakalukon.
impacto.
1
- ba wa xoch jun bala.

- wa smono.
- Su pltica nos hizo mucho impacto.
jel smonowotik ja sloil.
impagable. mi oj tupxuk.
impar. mi lajanuk, mey smoj, mi
xpojxi.
imparable. mi xtejkaxi.
imparcial. toj.
imparcialidad. stojolil.
- La imparcialidad de nuestra
autoridad. ja stojolil ja smodo ja
ma ay yatel kujtik.
impartible. mi xpojxi, mi xpukxi.
impartir. aa.
- Nos imparti un curso. yaa kitik
jun kurso.
impasible.
1
- mi xyab yaj.
2
- mi snaa syajal.
impavidez. stsatsalkujolajel sbaj.
impvido,-a. wa stsatsalkujolan sbaj.
impecable. mero lek.
- Muchacha impecable. mero lekil
akix.
impedimento. smakulabil bej.
impedir. komo, maka sbej, kutsu.
- Me impide trabajar. wa skomowon
oj atijukon.
- No te impide que te cases. mi
smaka wabej ba oj nupanan.
impeditivo,-a. wa xmaka sbej.
impeler. jutbin.
- Impeler con la honda. jimichtan.
- Impele el ganado con la honda. wa
sjimichtan ja swakaxi.
impenetrable. mi xbob oj ochuk ti
ba yojol.
- El monte es impenetrable. mi
xbob oj ochkotik ti ba yoj
kul yuj ja jel pim juntiro.
impenitencia. mi kokxeluk.
impenitente. mi xkokxi.
imperante. lekto ay.
413

imperar-imponer

imperar.
1
- kulan mandar.
2
- ti kani.
- Esto impera en nuestra realidad. ja
iti ti kan ba yojol jnalantik.
imperativo,-a. orden.
- Es un imperativo si nos dices:
Aprense. ordenxa ay ta wa
xawala kabtikon nuts abajex.
imperceptible. mi xabxi, mi xilxi.
imperdonable. mi xaxi jun perdon, mi
xaxi eluk ja mulali.
imperecedero,-a. mi oj chamuk, mi oj
jomuk.
imperfecto,-a. mi tsikanuk, ay smul.
imperialismo. smosoajel [oj kiltik jun
senya. teya jun gobyerno wa
smosoan ja swinkil ja pilan
luumi. jachuk wa smosoanotik ja
gobyerno ti baEstados Unidos
de Amrica. jachni wa skulan ja
ba iraqi].
imperialista. mosoanum imperialismo.
imperio.
1
- jun niwan luum sbaj jun
mandaranum emperador sbiil.
2
- jun tsatsal gobyerno wa xyaa
kan lokan ja pilan gobyernoi.
imperialismo.
imperioso,-a. kak ja smodoi.
impermeabilizar. kulan chikan jas ba
mi oj yu ja lajan sok naylyo.
impermeable. mi xyuaj ja [lajan sok
naylyo].
impersonal.
1
- mey yaltsil.
2
- jun tike verbo mi xyala
machunka skulan chikan jas. oj
kiltik jun senya. jel xlikiki.
impertinencia. utanelxa.
impertinente.
1
- jel xutani.
2
- jelxa malo.
414

imperturbable. lajan lajan ay ja


spensari.
mpetu. stsatsalil.
implacable. mi xlamxi.
implantar. aa kulan.
implicacin.
1
- aji smojta.
2
- ti kan ba yojol.
3
- skana oj yale. implicar.
implicar.
1
- aa smojta.
- Me vas a implicar en tu delito. oj
awa jmojtaya ti ba wamul.
2
- ti kan ba yojol, skana oj yale.
- La sociedad justa implica que nos
respetemos. ti kan ba yoj
jlekilaltik oj jkis jbajtik.
- La explotacin implica la opresin
del obrero. ja ixtalajeli wa skana
oj yale wa xtenji ja atijumi.
implcitamente. sbajxani.
implcito,-a. sbajxani.
- Su firma del documento lleva
implcito su acuerdo. sbajxani oj
ajyuk akwerdo ja ma wa xyaa
orden ja juuni.
implorar. pata skujol.
implume. mey skukmal.
imponderable.
1
- mi xbisxi.
2
- mi nabenuk.
imponente. jel.
- Hombre imponente. jel winik.
imponer.
1
-tena.
- Nos impuso el pantaln.
stenawotik ba mixa oj jlaptik ja
tojol wexi.
2
- imponer el nombre. aa yi.
- Le impusieron el nombre de
Ramiro. yaa yi ja sbiil ramiro.
3
- imponer las manos. aa kajan
wakab ja ba solom, aa kab,

imponerse-impotente

yama ja solomi.
- Me impuso las manos. yaa kajan
ja skab ja ba kolomi.
- Impuso la mano al nene. yaa
skab ja alatsi.
- Le impuso las manos. syama yi ja
solomi.
imponerse. jel tsats wa skulan mandar,
tilan.
- El gobierno se impone. jel tsats wa
skulan mandar ja mandaranumi.
- Se nos impone la necesidad de
alfabetizarnos. tilan oj jnebtik
juun.
impopular.
mi
kanubaluk,
yajtanubaluk,.
Gobierno
impopular.
mi
kanubaluk ja mandaranumi.
importacin. yajel ochuk.
importador,-a. jun tike negosyoanum
wa xyaa ochuk bolmal ti ba
mejiko. wa xjak man ba pilan
lugar ja bolmali pilanxa ja
sgobyernoi.
importancia. tilan.
- Es de mucha importancia
aprenderlo. jel tilan oj nebxuk.
- Es de poca importancia. mi
yajnaluk.
importante. tilan.
- Es importante hacerlo. tilan oj
kulaxuk.
- Ya no es importante. mixa
yajnaluk.
importar.
1
- aa ochuk.
- A escondidas import la marimba.
nakul yaa ochuk ja kini.
2
- importarle a uno. kajan sbaj,
kajan skujol, ochelan.
- Slo le importa el dinero. kechan
kajan sbaj ja takini.
- Te importan tus hijos. kajan

akujol ja wawuntikili.
- No le importa nuestra dificultad. mi
yocheluk ja jwokoltiki.
3
- no me importa. mi kocheluk.
- No te importa. mi awocheluk.
- No le importa. mi yocheluk.
- No importa. mi tilanuk, mi
yajnaluk.
- Qu me importa? jas kochela.
- Qu te importa? jas yateluk
awuj, jas wawochela.
importe. stsakol.
importunar. josjoni.
- No quiero importunarte. mi xkana
oj josjonukon amok.
importunidad. wan josjonuk.
- Le causa importunidades. wan
josjonuk sok.
importuno,-a. mi yorauk, wa xjosjoni.
- Es importuno preguntarle. mi
yorauk oj jobtik yi.
- Hombre importuno. wa xjosjoni
jmoktik ja tan winiki.
imposibilidad. mi bobeluk, mi xbobi.
imposibilitar. mi xyakta.
- Me imposibilitas la salida. mi
xawaktayon oj elkon.
imposible. mi bobeluk, mi xbobi.
- Su conducta es imposible. mi
bobeluk ja smodoi.
- Es imposible que salgas. mi xbob
oj elan.
imposicin. stenjel, jel tsats skulajel
mandar, syamjel ja solomi.
imponer.
impostergable. tilan oj kulaxuk wego
wego.
impostor,-a. lolanum.
impostura. slolajel.
impotable. mi lekuk yujel.
impotencia. chee ja skwerpoi.
impotente. chee ja skwerpoi.
- Soy impotente. chee ja jkwerpoi.
415

impracticable-improvisto

impracticable. mi xkulaxi.
imprecacin. utanel.
imprecar. utaj.
- Nos imprec que muriramos de
hambre.
yutajotikon
oj
chamkotikon wain.
impregnar. aa poxuk.
impremeditado,-a. mey spensar.
- Cometi un delito impremeditado.
sleata smul yuj ja mey spensar.
imprenta. snajtsil kulajuun.
imprescindible. tilan.
imprescriptible. mi ordenuk.
impresentable. mi ilben sbej.
- Estoy impresentable. mi ilbenon
sbej.
impresin.
1
- skulajel juun sok jun tike
makina ba tsijbanel.
2
- stsunjel.
- Sus palabras nos causaron una
buena impresin. stsunu lek ja
jpensartik ja sloili.
3
- impresin digital, impresin dactilar.
ordenaxita yuj ja senya sok yal
jkabtik.
4
- tener la impresin. ala.
- Tengo la impresin que no nos
ayudar. wanon yaljel mi oj
skoltayotik.
impresionable. jutsin oj kokxuk.
impresionante.
1
- wa xyaa chamkujolanuk.
2
- wa xyaa tsatsalkujolanuk.
impresionar.
1
- aa ochuk.
2
- aa chamkujolanuk.
3
- aa tsatsalkujolanuk.
impreso,-a. juun.
impresor. kulajuun. imprimir.
imprevisible. mi nabenuk.
imprevisin. mey spensar.
- Comet un delito por imprevisin.
416

jleata jmul yuj ja mey jpensar.


imprevisto,-a. jun repente.
imprimir. kulan juun sok jun tike
stsijbulabil niwan makina
yena.
improbable. mi chikanuk.
- Es improbable que llueva maana.
mi chikanuk oj ya ja jechel.
improbidad. mi tojuk ja smodoi.
mprobo. mi tojuk, jel tsats.
- Hombre mprobo. mi tojuk ja tan
winiki.
- Trabajo mprobo. jel tsats ja
ateli.
improcedencia.
1
- mi kisji ja derechoal.
2
- mito yorauk.
3
- mi sbejuk.
improcedente. mi skisa ja derechoal,
mi sbejuk.
improductividad. mi xbaalani.
- La improductividad de la milpa. mi
xbaalani ja alaji.
improductivo,-a. mi xbaalani.
- Trabajo improductivo. mi
xbaalani ja atel iti.
impronunciable. mi el yuj.
Esta
palabra
me
es
impronunciable. mi xel kuj ja
kumal iti.
improperio. utanel.
impropio,-a. mi xmakuni.
improrrogable. tilan jutsin oj
kulaxuk.
improvisacin. schapjel anima mi
chapanuk.
improvisar.
chapa
anima
mi
chapanuka.
- Improvis nuestra comida. schapa
ja jwaeltikoni anima mi
chapanuk.
improviso,-a. jun repente.
improvisto,-a. jun repente.

imprudencia-inadaptado

imprudencia. mey skujol.


- Comet un delito por imprudencia.
jleata jmul yuj ja mey jkujol.
imprudente. mey skujol.
impudencia. mi xcham skujol.
desvergenza.
impudente. manyoso, mi xcham skujol.
impdico,-a. mi tojuk, jelxa malo.
impuesto (1). chikan jas tike
kontrobusyon mi kechanuk yuj ja
jluumtiki. ayni jitsan tike
kontrobusyon. ayni ba may, ba
gasolina, ba trago, sokxa ba tuk
jastik wa xmanatik ti ba chonab.
kechan
mi
xchijkaji
ja
kontrobusyoni yuj ja ochelxa ti
ba yoj stsakol ja bolmali.
Impuesto
predial.
ja
jkontrobusyontiki.
- Impuesto sobre la renta. ja
kontrobusyon yuj ja jtsakoltiki.
impuesto,-a (2). tenubal.
- Trabajo impuesto. tenubal atel.
impugnador,-a. kontra, kondra, kronta.
- El impugnador de los campesinos.
ja skronta ja alajanum jumasai.
impugnar. krontaan.
impulsar. nika.
impulsividad. skajkal.
- La impulsividad del patrn. ja
skajkal ja ajwalali.
impulsivo,-a. kak.
- Hombre impulsivo. kakal winik.
impulso. ipal.
- El impulso de la mquina. ja yip ja
makinai.
impulsor,-a. jutbinanum, nikuman.
impune. mey skastigo.
impunidad. mi aji kastigo.
impureza. sokanxa sok ja mi tojuki.
impuro,-a. sokan.
- Trago impuro. sokan sok ja ja
tragoi.

- Su corazn impuro. mi tojuk ja


yaltsili
imputable. wa xchonxi yabalil.
imputar. chono abal.
- Por qu me imputas el delito?
jasyuj wa xachonowon kabalil.
IMSS. Instituto Mexicano de Seguro
Social. wa skana oj yale jun tike
skoltajel sbaj ja mandaranumi ja
ba atijum jumasai ja ba
chameli sokxa ja ba ayxa skujol.
seguro.
inabrogable. mi xjomxi.
inacabable. mi oj chakuk.
inacabado,-a. mi tsikanuk.
inaccesible. mi xbob oj ochuk, mi
xbob oj lolanuk sok.
- Monte inaccesible. mi xbob oj
ochkotik ti ba yoj kul yuj ja jel
pim yena.
- Hombre inaccesible. mi xbob oj
lolanukotik sok ja tan winiki.
inaceptable. mi xixi.
- Contrato inaceptable. mi xixi ja
trato jawi.
inacostumbrado,-a. mi kajyeluk.
inactividad. mi xatiji, kan tekan.
- La inactividad de ese hombre. mi
xatiji ja winik jawi.
- La inactividad de la mquina. kan
tekan ja makinai.
inactivo,-a. mi xatiji, jaragan.
inactual. ekta yora.
inadaptabilidad.
1
- ja smodo ja ma mi oj kajyuk.
2
- mi xchapxi.
inadaptable. mi oj kajyuk, mi oj
chapxuk.
inadaptado,-a.
mi
kajyeluk,
mi
xmakuni.
- Inadaptado al trabajo. mi kajyeluk
sok ja ateli.
- Tabla inadaptada. mi xmakuni ja
417

inadecuado-inaplazable

akintei.
inadecuado,-a. mi xmakuni.
inadmisible. mi xixi.
inadvertencia. mi skela lek.
- Ca por inadvertensia. mokyon
yuj ja mi jkela lek.
inadvertidamente. chay skujol.
- Tom tu red inadvertidamente.
kiaj wanutii yuj ja chay jkujol.
inadvertido,-a. mi skela.
- Pas inadvertida la vaca. mi
jkelunejuk ja men wakaxi.
inafectable. ja sluum ja ajwalali mi
xbob oj jkantik yi ja sluumi
yuj ja jel chin wa xyala ja leyi [oj
kiltik ja stikan ja luum jawi
chikan jastal wa xyala ja poko leyi
mixa xmakuni. kela awilex ja
jastal yala ja poko luumi yuj.
chikan ja sniwakil mi aji kitik.
tito kan ba yoj bomakumal ba
oj kiltik ja jastal ja ley skolta ja
ajwalali].
- 100 almul ba ulbanel ma lekil
luum.
- 150 almul ta ay stenok.
- 300 almul ta ay skajpe ma
stekul.
- ja luum wa xmakuni yuj man
500 wakax. jach xyala ja artculo
249 ti ba poko Ley Federal de
Reforma Agraria.
- tukxa ja stikani ta mi lekuk ja
sluumi. kela awilex.
- 200 almul ta mey ulbanel
temporal.
- 400 almul ba takin luum
agostadero.
- 800 almul ba lom wits ma ton
agostadero en terrenos ridos
jach xyala ja poko artculo 250.
- mey modo oj jkantik ja luumi
ta wa xmakuni yuj ja gobyernoi.
418

jach xyala ti ba wa xchaki ja


poko
artculo
249
tierra
ociosa].
inagotable. mi oj chakuk.
inaguantable. mi xtekxi.
inajenable. mi xjapxi, mi xaxi eluk
yi.
inalcanzable. mi xtaxi.
inalienable. mi xjapxi, mi xaxi eluk
yi.
inalterable. mi xtukbesxi, mi xjeltesxi.
inalterado,-a. lajan lajan kani.
inamistoso,-a. mey yamigoil, mi xkisa.
inamovible. mi xbob oj nutsjuk.
inamovilidad. ay sderecho ba mi oj
nutsjuk.
inane. mi xmakuni.
inanicin. yajtik meran, kumbel lek.
inanidad. mi xmakuni.
inanimado,-a. mi sakanuk, tupta. [kela
awilex. jach wa xyala ja jnali.
sakan ay kechan ja ixuk winik,
ja chantei ja ba chin nux ja ba
niwan lek, ja kul jumasai. mi
sakanuk ja toni, ja witsi, ja niwan
jai, ja asoni sok ja tuki. wa
xkilatik jel tuk ja smodoi. yuj ja
iti mi skisa luumkinali mini ja
jnantik luumi].
- La piedra es inanimada dicen ellos.
mi sakanuk ja toni.
- Ojo inanimado. tupta sat.
inapagable. mi xtupxi.
inapelable.
1
- mi xbob oj skan yi. apelar.
2
- ni.
- La muerte es inapelable. ojni
chamkotika. [yujxta mi snaa
sbaj ja altsilali].
inapetencia. mi xkanxi yuj.
inaplazable. jel tilan.
- Trabajo inaplazable. jel tilan ja
ateli.

inaplicable-incapaz

inaplicable. mi xmakuni.
inapreciable.
1
- jel lek juntiro.
- Ayuda inapreciable. jel lek juntiro
ja skoltajeli.
2
- diferencia inapreciable. kolxa
lajan junxta.
- Diferencia inapreciable entre los
dos colores. kolxa lajan junxta ja
schabil yelawi.
inapropiado,-a. mi xmakuni lek.
inarrugable. mi xwolxi.
inarticulado,-a. keek.
inasequible. mi xtaxi.
inatacable. mi xbob oj krontajuk.
inatento,-a. mi kelanuk sat.
inaudible. mi abenuk.
- Tu pltica es inaudible por el viento
fuerte. mi abenuk waloili yuj jel
tsats ja iki.
inaudito,-a. mi aben, mi abenuk.
- Las cosas que dice son inauditas.
mi aben ja jas wa xyala.
- Su pltica es inaudita por ser muy
fea. mi abenuk ja sloili yuj ja jel
kistal ay.
inauguracin. wa xalxi jun tsamal
kumal.
- La inauguracin de la ermita. wa
xalxi jun tsamal kumal ja ba
yojol ja ermita.
- jun tike kin ba wa xke ma
wa xchak jun atel wa xmakuni
yuj komon.
inaugurador,-a.
1
- ja ma wa xyala jun tsamal
kumal.
2
- wawal ti ba jun kin.
inauguracin.
3
- tuluman.
inaugural. sbaj ja tsamal kumali.
Inaugurar. wa xalxi jun tsamal kumal.
- kulan jun kin sok tsamal

kumal
- tulu. ta wa alxi jun tsamal
kumal yuj yajkachil jun naits ma
chikan jas. jach wa xtulxi.
inaveriguable. mi xilxi, mi xnaxi.
Inca. ja sbiil jun niwan pweblo
indijena ti ba Suramrica.
kulaji ganar ja ajyii yuj ja jnali.
ayxa 500 jabil.
incalculable. mi xaxi kwenta.
incalificable. mi albenuk.
- Su delito es incalificable. mi
albenuk ja smuli.
incambiable.
mi
xtukbesxi,
mi
xjeltesxi.
incandescente. chakjoljol.
incansable. mi xchak ja yipi.
incapacidad.
1
- mi xbobi.
- Incapacidad para trabajar. mi
xbob oj atijuk.
2
- ja ma mi staa ja sderechoi yuj
ja mi xbob oj stsiktes ja leyi.
incapacitado,-a.
1
- ja ma mi xbob chikan jas yuj ja
srenkoil ma mi snaa juun ma
jomel solom ma yuj ja chikan jas.
2
- incapacitado para caminar por
cada, golpe o dolor en el pie.
wekan.
- Est incapacitado para caminar.
wekan eke.
incapacitar.
1
- jomo.
- El accidente incapacita mi pierna.
sjomo ja kok ja desgrasyai.
2
- aa eluk ja sderechoi.
- Por el delito me incapacitaron. yaa
eluk ja jderechoi yuj ja jmuli.
incapaz.
1
- mi xbobi.
- Incapaz de cantar. mi xbob oj
tsebanuk.
419

incasable-inclemente

- mi xmakuni.
- Hombre incapaz. mi xmakuni ja
winik iti.
incasable. mi xbob oj nupanuk.
incautacin.
ba
wa
sbajan.
incautarse.
incautarse. bajan.
- El gobierno se incaut de la finca.
sbajan ja pinka ja gobyernoi.
incauto,-a. mey spensar, mey smul.
incendiar. tsana.
- Incendi la casa. stsana ja naitsi.
incendiario,-a. tsanuman, tsikuman.
- Su delito es que es el incendiario
de la casa. tsikuman naits jani ja
smuli.
incendio. tsikel.
- Incendio forestal. tsikkinal.
incensar.
1
- tsika pom ti ba sti sat.
2
- naksatin ja smodoi.
incensario. tsikuj pom, pachub pom.
incentivo. stupulabil.
- Incentivo material. stupulabil yuj
ja jel lek wa xatiji.
- Incentivo moral. toyji yuj ja jel
lek yaa sbaj sok ja smojei ti ba
yatel.
incertidumbre. mi naben.
incesante. tolabida.
- Dolor incesante. tolabida wa
xyab yaj.
incesantemente. tolabida.
- Me duele incesantemente. tolabida
wa xkab yaj.
incesto. jun tike mulal ba wa xtajni
sok najtil smojaljel ixuk jun
winik incestuoso,-a. ti ba incesto.
incidencia. incidente.
incidentalmente. mey smajlajel.
- Incidentalmente nos encontramos.
mey smajlajel jtaa jbajtik.
incidente. ekta mey smajlajel.

420

- El incidente ocurri en el camino. ti


ekta ja ba beji mi jmajlatik.
incienso. jun tike pom.
incierto,-a. mi naben.
- Es incierto que llueva. mi naben
ta oj ya ja.
incinerar. tsika.
incipiente. ajkachto.
incircunscrito,-a. mi xabxi.
incisin. ba wa xkupxi, ba wa xtosxi.
incisivo,-a.
1
- wan skupjel, wan stosjel.
2
- jel kak.
- Su crtica incisiva. jel kak wa
stujma.
3
- dientes incisivos. sat kejtik.
incitacin. nikji.
- Incitacin a la guerra. nikji ba oj
och ba kakanel.
incitador,-a. nikuman.
incitar. nika.
- Nos incit para que no obedezcamos
al patrn. snikawotikon ba mi oj
jkuuktik ja ajwalali.
- Incitar [perros]. ujla, ujlan,
ujlani.
- Ya voy a incitar al perro. Ule ule.
ojxa kujla ja tsii. ule ule.
- No incites al perro. mok awujluk
ja tsii.
- Incita mucho a los perros. jel
xujlani.
incitativa. orden [wa xaji yi ja koel
jwes yuj ja sjepeil].
incivil. mi lekuk ja smodoi yuj ja mi
slaja ja smodo ja jnali.
incivilizable. mi xbob oj stsajla ja
smodo ja jnali. [kela awilex jach
wa xyalawe ta mi xkanatik oj
jtsajlatik ja smodoei. civilizacin].
inclemencia. mey skunil, mey skisjel.
inclemente. mi kunuk, jel tsats.
- El tiempo se inclemente porque hay

inclinacin-incomodidad

muchos aguaceros. jel tsats ja


kinali yuj ja jel ja tsatsal jai.
inclinacin.
1
- stselanil, wa stimbun.
- La inclinacin del sol. ja stselanil
ja kakui.
- Inclinacin de la cabeza. wa
stimbun ja yolomi.
2
- pwesto ay, wa skana.
- Tenemos la inclinacin de
ayudarte.
wa
xkana
oj
jkoltayatikon.
inclinado,-a. anan, amam, kuchan,
pakan, tselan.
- La casa est muy inclinada. jelxa
anan ja naitsi.
- El rbol est inclinado [a punto de
caer]. kuchanxa ja tei.
- El esclavo qued postrado delante
del gran seor. kanta pakan ti ba
stisat ja niwan ajwalal ja mosoi.
- La tabla est inclinada. tselanxa
ja akintei.
inclinar.
1
- amambes, anbes.
2
- timbun.
- Inclin la cabeza. jtima ja kolomi.
3
- inclinar al lado. aa tselan.
- Inclin al lado la cabeza. yaa
tselan ja yolomi.
inclinarse.
1
- amambi, anbi.
- El rbol se inclin. amambita ja
tei.
2
- nujbin abaj.
- Se inclin para saludarte. snujbin
sbaj ba oj ya awi san.
3
- inclinarse hacia adelante. timbuji.
incluir. aa ochuk.
inclusin. yajel ochuk.
inclusive. chomajkil.
- Todos los das trabajamos, inclusive
el domingo. kaku kaku wantik

atel ja domingo chomajkil.


inclusivo,-a. [jun modo ti ba jkumaltik.
oj kiltik jun senya].
- Todos nosotros. ja kentiki [jani
ja modo inclusivo].
- Todos nosotros [menos t]. ja
kentikoni
[jani
ja
modo
exclusivo]. [ti ba kastiya ja
schabil jani nosotros].
incluso. cha.
- I n c l u s o n o s a s e g u r que nos
ayudar. cha yalani kani ojni
skoltayotik.
incluso,-a. ochta, ochelxa, yoj.
- El maz incluso en la red. ochelxa
ja iximi ti ba enub.
- El dinero incluso en la carta. ja
takini ti ba yoj juun.
incoacin. ba wa stulu ja yatel ja jwesi.
incoar. kei, tulu.
incobrable. mi xtajbaxi.
incognito,-a. mi naubaluk sbaj.
incognoscible. mi nabenuk sbaj.
- El habla de las rocas es
incognoscible. mi nabenuk sbaj ja
skumale ja toni.
incoherencia. mi chikanuk.
- La incoherencia de sus palabras. mi
chikanuk ja sloili.
incoherente. mi chikanuk.
incoloro,-a. mey yelaw.
inclume. mi jomeluk.
incombinable. mi xmojtaxi.
incombustible. mi stsikxi.
incomestible. mi waeluk.
incomodar. josjoni, nelinaji.
- No quiero incomodarte. mi xkana
oj josjonukon amok.
- Me incomoda esa piedra debajo del
petate. wa xnelinaji kuj ja tan ton
yibel ja jpopi.
incomodarse. tajki.
incomodidad. mey skunil.
421

incmodo-incontenible

incmodo,-a. mi kunuk.
incomparable. mi slaja.
- Ramiro es un compaero
incomparable. mi slaja ja ramiro ja
smojei.
incompartible. mi xpukxi.
incompatible. mey akwerdo, mi
ocheluk sok.
- El patrn y el pen son
incompatibles. mi ocheluk sok ja
ajwalal ja mosoi.
incompetencia.
1
- mi scholuk.
- La incompetencia de este juez. mi
scholuk ja jwes iti.
2
- mi snaa lek.
- La incompetencia.del maestro. mi
snaa lek ja tan mayestroi.
incompetente.
1
- mi scholuk.
2
- mi snaa lek. incompetencia.
incompleto,-a. mi tsikanuk.
incomprensible. mi xabxi sbej, mi
aben sbej.
incomprensin. mi xoch yolom.
incomunicable. mi ocheluk sok.
incomunicacin. yajel kan pilan ja
presoanumi.
incomunicado,-a. pilan kani.
incomunicar. aa kan pilan.
inconcebible. mi xabxi sbej.
inconciliable. mi mojtabenuk sbaj.
inconcluso,-a. mi tsikanuk.
incondicional.
1
- [chab ek ele wa xalxi ja
kumali].
- Ramiro es nuestro compaero
incondicional. jmojtik jmojtik jani
ja ramiroi.
2
- nochwanum.
- No soy tu incondicional. mi
wanochwanumukon.
incondicionalmente. jipa wakujol sok.
422

- Te sigue incondicionalmente. wa
stsajlaya wa sjipa skujol amok.
inconexo,-a. mi smojo sbaj, mi slaka
sbaj.
inconfesable. mi albenuk ja mulali.
inconfeso,-a. mi xyala ja smuli.
inconforme. mi akwerdouk, mi slaja
sbaj.
inconfundible. naubal sbaj lek.
- Su conducta inconfundible.
naubal sbaj lek ja smodoi.
incongruente. mi chikanuk, mi slaja.
- Su relato incongruente. mi
chikanuk ja sloili.
- Su conducta es incongruente con
sus ideas. mi slaja ja spensar ja
smodoi.
inconmovible. kan tsunan lek.
inconsciente.
1
- mi xoch spensar.
- Somos inconscientes de como
trabaja nuestro corazn. mi xoch
jpensartik sok ja jastal wa
xbejyi ja kaltsiltiki.
2
- tupta yik.
- Estuve inconsciente. tupta kik.
3
- mi snaa kinal.
- Estuvimos inconscientes de la
explotacin. mito jnaatik kinal ja
jastal wa xyixtalaanotik.
inconsecuencia. mey stojolil.
inconsecuente. mi tojuk.
- Hombre inconsecuente. mi tojuk
ja smodo ja tan winiki.
inconsiderado,-a. mey spensar.
inconsolable. mi xbob oj ya kujlajuk
ja skujoli.
inconstante. tolabida wa sjeltes sbaj.
inconstitucional.
wa
skrontaan
jaConstitucin.
incontable. jel jitsan mi xbob oj
jkultik kwenta.
incontenible. mi xbob oj tenxuk.

incontestable-incuestionable

incontestable. jachnia.
- Nuestro derecho incontestable.
jachnia ja jderechotiki.
incontinencia. jelxita smaloil, mi xbob
oj stene.
incontrolable. mi xbob oj kelwanuk.
incontrovertible. mey kumal.
- Nuestro derecho es incontrovertible.
mey kumal yuj ja jderechotiki.
inconvencible. mi xmonxi.
inconveniencia.
mi
xmakuni,
incomodar.
inconveniente. problema.
- No hay inconveniente. mey abal
kumal.
incorporal.
mey
skwerpo,
mey
sbakteltik
incorporarse.
1
- ochi.
- Todos los que se incorporaron a la
cooperativa. spetsanil ja ma
ochel ti ba koperatiba.
2
- ke kulan.
- Me incorpor en la cama. keeyon
kulan ti ba jchat.
incorpreo,-a. mey skwerpo.
incorrecto,-a. mi lekuk, mi tojuk.
incorregible. mi xlekbesxi.
incorrupcin.
1
- mi kaeluk.
- La incorrupcin del chayote. mi
kaeluk ja tsoyoli.
2
- stojolil.
- La incorrupcin de nuestra autoridad.
ja stojolil ja ma ay yatel
kujtikon.
incorruptibilidad. mi schono sbaj.
- La incorruptibilidad de la autoridad.
mi schono sbaj ja ma ay yatel
kujtiki.
incorruptible.
1
- mi oj kauk.
- El oro es incorruptible. mi oj

kauk ja oroi.
- mi schono sbaj.
- Eres incorruptible. mi oj achon
abaj.
incorrupto,-a. mi kaeluk, mi jomeluk.
incredibilidad. mi xkuaxi.
incrdulo,-a. mi skuan.
increble. mi xkuaxi.
incrementar.
1
- aa keuk.
- Increment nuestro sueldo. yaa
keuk ja jtsakoltiki.
2
- kei.
- Increment la crecida. keta ja
but jai.
incremento. baalanita, jitsanbita,
kita.
increpar. komo.
- Increp a los alumnos. skomo ja
eskwelante jumasai.
incriminar. lea smul.
- Nos incrimin. slea jmultik.
incruento,-a. mi xel ja schikeli.
incrustar. aa ochuk.
incubacin. ja kaku jumasa manto oj
pojkuk ja yali.
incubadora. jun tike makina ba wa
xoch ja nolobi manto oj eluk
ja yal chin mut yuj ja kixin lek
ti ba yojol. ja incubadora. jani
snan mut makina. ayto pilan
tike incubadora ba wa xyaa
ochuk jun yal alats ta mey yip
yajni wa xpojki. oj albuk ti
ba yojol manto oj sta yip. ayni
ti ba espital. ti wa stalna ja yal
alatsi.
incubar. lutsu.
- La gallina incuba los huevos. wa
slutsu ja nolob ja snan muti.
incuestionable. jachni.
- Nuestro derecho incuestionable.
jachni ja jderechotiki.
2

423

inculcar-indeleble

inculcar. aa ochuk ti ba solom.


inculpabilidad. mey smul.
- Nuestra inculpabilidad. mey
jmultik.
inculpacin. leji smul.
inculpado,-a. ay smul.
inculpar. lea smul.
- Nos inculp de robo. slea
jmultikon yuj ja elkaneli.
incultivable.
mi
xateltaxi,
mi
ateltabenuk.
inculto,-a. mi snaa kinal. [jach wa
xyalawe mi xnaatik kinal yuj ja
mi stsajlatik ja smodo ja jnali].
incultura. ja smodo ja ma mi snaa
kinal yuj ja mi stsajlaj ja smodo
ja jnali. inculto.
incumbencia. chol.
- No es de mi incumbencia. mi
jcholuk ja atel iti.
incumbir. ay schol.
- Este trabajo me incumbe. ay jchol
ja atel iti.
incumplimiento. mi tsikwi.
incumplir. mi stsiktes.
incurable. mey yajnal.
incurrir. lea.
- Incurri en una culpa. sleata
smul.
incursin. ochel.
- La incursin de los soldados en
nuestro
ejido.
ochele
ja
kakanumi ti ba jkolonyatik.
indagacin. yiljel.
indagador,-a. ilwanum, pakluman.
indagar. ila, pakla.
- Indag el problema. yila ja
problemai.
- Indag que hubo en el costal.
spakla ja sbaali ti ba yoj koxtal.
indagatorio,-a. wa xyila, wa spakla.
indebidamente. mi sbejuk.
indebido. mi sbejuk.
424

- Castigo indebido. mi sbejuk ja


kastigoi.
indecencia. kistal modo.
indecente. kistal modo.
- Hombre indecente. kistal ja
smodo ja tan winiki.
indecible. mi alben, mi albenuk.
- Es indecible lo que dice de
nosotros. mi alben ja jas wa xyala
jbajtik.
indecisin. mi juntauk ja spensari.
indeciso,-a.
1
- mi xchijkaji.
- Todava es indeciso si nos
acompaa. mito xchijkaji ta oj
smojtayotikon.
2
- mito juntauk ja spensari.
- Estamos indecisos. mito juntauk
ja jpensartiki.
indeclarable. mi alben, mi albenuk.
indecoroso,-a. kistal.
indefectible. tilan.
- Pago indefectible. tilan oj
tupxuk ja stsakoli.
indefenso,-a. mey skoltajel.
- Estamos indefensos. mey
skoltajel kujtik.
- Mujer indefensa. mi xkoltaji ja
ixuki.
indefinido,-a. mey stikan, mi naben
jasyuj.
- Trabajo indefinido. mey stikan ja
atel iti.
- Miedo indefinido. wan xiwel mi
naben jasyuj.
- Pronombres indefinidos. algo
alguien alguno cualquiera
fulano mengano mucho nada
nadie
ninguno
otro
perenganopoco todo varios.
indeformable. mi xbuyxi.
indeleble.
1
- mi oj ya eluk.

indeliberado-indigente
- Este color es indeleble. mi oj ya
eluk ja yelaw iti.
2
- mi oj chay skujol.
- Su relato nos caus una impresin
indeleble. mi oj chay jkujoltikon
ja sloili.
indeliberado,-a. lom.
- El acto indeliberado de su
compaero. lom skulan ja smoji.
indemne. mi yajbi.
- Sal indemne del accidente. mi
yajbiyon ti ba desgrasya.
indemnizacin. stupjel ja smuli.
indemnizar. tupu ja smuli.
- El patrn tiene que indemnizarte.
tilan oj stup awi ja smul ja
ajwalali.
independencia. mi lokanuk ay.
- En 1821 Mxico logr su
independencia de Espaa. ti ba
1821 jabil staa ba mixa lokanuk
oj ajyuk ba espanya ja
mejikoi.
independiente. mi lokanuk.
- Somos independientes. mi
lokanukotikon.
independizarse. eli ba lokan ay.
- Debemos independizarnos. tilan
oj elkotik ba lokan aytik.
indescifrable.
mi
xkumaxi
ja
tsijbaneli.
indescriptible. mi alben.
indeseable. mi kanbenuk, kronta wa
xilji.
indestructible. mi xjomxi.
indeterminable. ba nebana.
indeterminado,-a. chikan jas.
- En una colonia indeterminada. ti
ba chikan jas kolonya.
- Mojones indeterminados. mi
kulanuk ja mojoni.
ndex. sbaal. ndice.
India. jun niwan luum pilanxa ja

sgobyernoi ti ba Asia.
indiada. indyoaltik. [jach wa xyalawe
yuj ja mi skisawotik].
indiano,a-. sbaj indyo.
indicacin. jea, sjejel.
- Nos da una mala indicacin. wa
sjea kitik ja ba mi xmakuni.
- Faltan indicaciones an. ayto
skana ja sjejeli.
indicar. jea.
- No nos indica nada. mi sjea kitik
mini jasa.
indicativo,-a. wa sjea kitik.
ndice. sbaal.
- El ndice de un libro. ja sbaal jun
juun.
- Indice [dedo]. schutulabil.
- Indice del reloj. ja skab ja
relojoi.
indicio. senya.
- El dolor es un indicio de
enfermedad. ja yaj jani jun senya
ja jchameltiki.
ndico,-a. ti ba India.
indiferencia. spenkoil. indiferente.
indiferente.
1
- mi yocheluk.
- Me es indiferente el color de la
falda. mi kocheluk ja yelaw ja junai.
2
- lom.
- Un caballo indiferente. lom kawu.
3
- niwan skujol, jel penko.
- Pedro es indiferente a pesar del
sufrimiento de su pap. niwan
skujol ja pegroi anima wan
ipaxel ja stati.
indgena. indijena, ja ma mi jnaluk.
indigencia. mey stakin.
indigenismo. ja yatel ja matik wa
xatiji sok ja indijena jumasai.
indigenista. ja ma wa xatiji sok ja
indijena jumasai.
indigente. mey stakin, jel ajulal sbaj.
425

indigestarse-indistinto

- Somos indigentes. jel ajula


jbajtik. [anima mey jtakintik,
mi jeluk ja jastik jbabjtiki, mi oj
kaltik jel ajulal jbajtik yuj ja ay
jkomontik, yuj ja wa xkolta
jbajtik, wa xkisa jbajtik, wa
xyajta jbajtik, wa xkisatik ja
jnantik luumi. mi oj jtsajlatik ja
smodo ja jnali. jel riko ja yenlei
yujxta mey skomon, mi syajta
sbaje. mi skisa ja jnantik luumi.
ja yuj wa xkalatik jel ajulal
sbaje, yujxta jel ja yipi wa
xyixtalanotik sok].
indigestarse. kanlukumaxi.
- Se le indigest la comida.
kanlukumaxita yuj ja swaeli.
indigestin. kanlukum.
indignacin. skajkal, koraje.
indignarse. kei ja skajkali.
Nos
indignamos.
keta
jkajkaltik.
indigno,-a.
1
- mi xmakuni.
- Eres indigno que te ayudemos. mi
xmakuni oj jkoltayatikon.
2
- kistal.
- Conducta indigna. kistal ja
smodoi.
indio,-a.
1
- indyo. [ja ma mi stsajla ja
smodo ja jnali. utanelxa. yujxta ja
yani
wanxa
wa
xkalatik
indyootik. mi la kixwitik yuj].
2
- sbaj India.
indirecta. echar indirectas.
indirectamente. mi satilajeluk abal.
- Nos ayuda indirectamente. mi
satilajeluk abal wa skoltayotik.
indirecto,-a. mi tojuk.
- Camino indirecto. mi tojuk ja
beji.
indisciplina. mi skuan.
426

- La cooperativa se desintegr por


indisciplina. jomta ja koperatiba yuj
ja mi skuane.
indisciplinable. mi skana oj skuuk.
indisciplinado,-a. mi skuan.
- Joven indisciplinado. mi skuan ja
tan keremi.
indiscrecin. mi xkumani skujol.
indiscretamente. mey skujol.
indiscreto,-a. mey skujol. [wa schika
sbaj ja ba mi yocheluki].
indisculpable. mi xtupxi ja smuli. [jach
wa xyalawe ja jnal jumasai.
yujxta ja ba yoj jnalantik ay
modo oj jtup ja jmultiki ti ba sti
sat ja jkomontiki].
indiscutible. jachni.
- Nuestro derecho indiscutible.
jachni ja jderechotiki.
indisoluble.
1
- mi xjuyxi.
2
- mi xpilxi.
indispensable. jel tilan.
indisponer. wa xyaa kouk chamel
tusan.
indisponible. mi pwestouk ay.
indisposicin. malo ay.
- La indisposicin de mi mam.
malo ay ja jnani.
indispuesto. malo ay.
- Estoy indispuesto. malo ayon.
indisputable. jachni. indiscutible.
indistinguible. lajan junxta.
- Los gemelos son indistinguibles.
lajan junxta ja loji.
indistinto.
1
- mi yocheluk.
- Es indistinto irnos a Comitn o a
Altamirano. mi kocheluk ta oj
wajtik ba chonab ma ba san
karlos.
2
- mi tukuk.
- Este ocote es indistinto. mi tukuk

indito-indulgente

ja taj iti.
- mi chikanuk lek.
- El cerro indistinto en las nubes. mi
chikanuk lek ja wits ti ba yoj
ason.
indito,-a. indyo, ala indyo.
individual. jujune, pilanpilan.
- El bien comn es mejor que el
individual. ja jlekilil ja jpetsaniltiki
mas lek sok ja ba jujune.
- Cada uno de nosotros tiene su
milpa individual. pilanpilan kani ja
kalajtiki.
individualidad. ja smodo ja jujune.
individualismo. pilanpilan ay.
- No tenemos fuerza por nuestro
individualismo. mey kiptik yuj ja
pilanpilan aytik.
individualista. pilpil winik, stuchil. [ja
ba spensar ja tojolabal ja
individualista lajan sok ja ma
stuchil ay. wa skana oj yale,
tuchubal kani lajan sok mey
yech].
individualizar. ala jastal ay jujune.
individualmente. pilanpilan.
individuo. jujune, machunka.
- Cada individuo es distinto. tukxa
jujune.
- Pas un individuo. ekta
machunka.
indivisible. mi xpojxi.
indiviso,-a. mi pilubaluk.
- Tierra indivisa. mi pilubaluk ja
luum jawi.
indcil. mi skuan.
indocto,-a. mi snaa.
indocumentado,-a. mey sjuunil.[ja ma
ochi nakul ja ba Estados Unidos
mey sjuunil wa syala yena
swinkil ja ba Estados Unidos. ja
yuj mey sjuunil, ay modo oj
nutsjuk].
3

ndole.
1
- altsil, modo.
- Es de mala ndole. mi lekuk ja
yaltsili.
- As es de su dole. jachni ja
smodoi.
2
- tike.
- Madera de mala ndole. mi lekuk
ja tike ja te iti.
indolencia.
1
- mey syajal.
2
- ja smodo ja ma mi xkanxi yuj ja
ateli.
indolente.
1
- mi xyab syajal.
2
- mi xkanxi yuj ja ateli.
indoloro,-a. mey syajal.
indomable. mi xkajtesxi.
indomado,-a. mi kajtesbaluk.
indmito,-a. kak ja smodoi.
induccin. jun tike snebjel. wa xyila
jujune jas ba oj yab sbej jastal
ay ja spetsanal.
inducir.
1
- aa.
- La falta de tierra nos indujo a
emigrar. yuj ja ja smul mey
jluumtiki wa xyaa elkotiki.
2
- Induzco de sus palabras que no nos
ayudar. wa xkala sbajni ja sloila
mi oj skoltayotik.
inductivo,-a. sbajinduccin.
indudable. jachni.
- Sus palabras indudables. jachni ja
sloila.
indudablemente. -ni.
- Me voy indudablemente. ojni
wajkona.
indulgencia. perdon ja ba egelesya.
indulgenciar. aa yi jun perdon ja ba
egelesya.
indulgente. wa xyaa jun perdon, kun ja
smodoi.
427

indultar-inexperimentado

indultar. aa yi jun perdon, aa eluk


ja smuli ja ba egelesya.
indulto. perdon, aji eluk ja smuli ja
ba egelesya.
indumentaria. kual.
industria. skulajel jastik ti ba
fbrica.
Industrial.
1
- ti ba fbrica
- Obrero industrial. atijum ti ba
pabrica.
2
- yajwalil pabrika.
industrialismo. ba jel aay ja skulajel
sok makina.
industrializacin. skulajel jastik sok
makina.
industrializar. kulan jastik sok makina.
- Van a industrializar nuestra zona.
oj ya ochuk jitsanfbrica ti ba
slechanal jluumtik ba oj
skuluk jitsan jastik sok makina.
ta jach oj skuluk ojni ya eluk
ja kalajtiki. mixa alajanumotik.
tilan oj ochkotik ba pabrika
lajan sok ganaranum ma oj
elkotik ja ba pilan luwar, jun
niwan chonab, ma Estados
Unidos
industrioso,-a. arecho, jel xatiji.
India. ja sbiil jun niwan chonab ja
ba Asya. sbajan ja inglesi
manto oj snutsjuk yuj ja matik
ibelajel ay sok ja Gandh.
indito,-a. mito xabuni.
ineducado,-a. mi tsamaluk ja smodoi.
inefable. mi xbob oj aljuk yuj jel
tsamal juntiro.
ineficaz. mi xmakuni.
- Remedio ineficaz. mi xmakuni ja
ani.
ineludible. tilan.
ineptitud.
1
- sonsoil.
428

2
- ja smodo ja ma mi snaa lek.
inepto,-a.
1
- sonso.
2
- mi snaa lek.
inequvoco,-a. -ni.
- Robo inequvoco. elkanelnia.
inercia.
1
- ja smodo chikan jas mi skana
oj nijkuk.
2
- sjaraganil.
inerte.
1
- mi xnijki, mi sakanuk.
2
- jaragan.
inescrutable. mi nabenuk.
inesperado,-a.
jun
repente,
mi
majlanubaluk.
inestable. tolabida wa sjeltes sbaj,
kaku kaku wa sjeltes ja
smodoi.
inestimable. jel lek juntiro.
inestimado,-a.
1
- mi kisubaluk.
2
- mi kulanuk ja stsakoli.
inevitable. tilan.
- Trabajo inevitable. tilan ja atel
iti.
inexacto,-a. mi tojuk.
inexcusable. mi xtupxi ja smuli.
inexhaustible. mi oj chakuk, mi oj
tupuk.
inexhausto,-a. mito xchaki, mito xtupi.
inexistente. meyuk, mey.
- Es inexistente. meyuk.
- Su delito es inexistente. mey smul.
inexorable. jel tsats.
- Patrn inexorable. jel tsats ja tan
ajwalali.
inexperiencia. mi xnaa lek.
- La inexperiencia del ingeniero. mi
snaa lek ja tan pilaluumi.
inexperto,-a. mi snaa lek.
- Soy inexperto. mi xnaa lek.
inexperimentado,-a. mi snaa lek.

inexplicable-infecto
- Soy un maestro inexperimentado
an. jeumanon juun mito xnaa
lek.
inexplicable. mi xcholxi sbej.
inexplorado,-a. mito naubaluk sbaj.
inexplotable. mi xbob oj ya
baalanuk.
inexpresable. mi alben.
inexpresivo,-a. mi xyala mini jasa.
inexpugnable. mi xbob oj kulajuk
ganar, mi xaxi eluk.
inextenso,-a. mey sniwakil.
inextinguible. mi xpulxi, mi xtolxi.
inextirpable. mi xaxi eluk.
inextricable.
1
- pimaxita.
-Monte inextricable. pimaxita ja
kuli.
2
- mi xabxi sbej.
- El problema es inextricable. mi
xabxi sbej ja problemai.
infalibilidad. ja smodo ja ma mi jay
majke oj chay skujol. wa xalxi
jachni ja jtatik obispo ti ba
Roma ta wa xyaa kulan jun
doktrina.
infalible.
1
- jel xmakuni.
- Remedio infalible. jel xmakuni ja
ani.
2
- mi jay majke oj chay skujol.
infamacin. ixtalajel.
infamador,-a. ixtalanum.
infamante. wa xyixtalaan.
infamar. ixtalaan.
- Nos infam por su conducta.
yixtalaanotikon yuj ja smodoi.
infamatorio,-a. wa xyixtalaan.
- Tus palabras son infamatorias. wa
xyixtalaanotikon waloili.
infame. kistal.
infamia. skistalil.
infancia. alijel, schinil.

- Desde mi infancia. mani kalijela.


- Desde su infancia. yalijelnia.
- Desde nuestra infancia. man
jchiniltika.
infante.
1
- ja yunin jun niwan mandaranum
rey sbiil.
2
- ja kakanum wan bejyel ti ba
kakanel.
infantera. bejyum kakanum.
infanticida. ja ma wa smila untik.
infanticidio. smiljel untik.
infantil. alats.
- Conducta infantil. ja smodo ja
alatsi.
infarto. jun tike chamel ti ba kojoltik
ma ba kaltsiltik.
infatigable. mi xchak ja yipi.
infatuarse. toy abaj.
- Se infata con el dinero. wa stoyo
sbaj yuj ja stakini.
infeccin. chikan jas tike chamel wa
xek jbajtik.
infeccioso,-a. wa xek jbajtik.
- La tuberculosis es infecciosa. wa
xek jbajtik ja sak-ojobi.
infectado,-a. ekta jbajtik.
- Estn infectados de tuberculosis.
ekta sbaje ja sakojobi.
- La herida est infectada.
pegoraxita ja yajbeli lajan sok
ochta mikrobyo.
infectar. wa xyaa ek jbajtik.
infectarse. ek jbajtik, pegoraxi.
- Se infect de tuberculosis. ekta
sbaj ja sak-ojobi.
- La herida se va a infectar. oj
pegoraxuk ja yajbeli yuj ja ochta
mikrobyo.
infecto,-a. ek jbajtik, tuujbita.
- Estn infectos de tuberculosis.
ekta sbaje ja sak-ojobi.
429

infecundo-inflamacin

- Agua infecta. tuujbita ja jai.


infecundo,a-. mi xpojxi, mi xbaalani.
infeliz. jelxani wokol wa xek yuja.
- Somos infelices. jelxani wokol wa
xek kujtika.
inferencia. deduccin inferir.
inferior. ibelajel ay, koel.
- Somos inferiores a causa de los
patrones. ibelajel aytik yuj ja
ajwalali.
- Labio inferior. koel stsujmil
jtitik.
inferir. sbajxani, sbajni.
- Infiero de sus palabras que no nos
ayudar. wa xkala sbajni ja sloila
mi oj skoltayotik.
infernal.
1
- ba yoj kak ba kastigo.
infierno
2
- jelxa malo.
infestar. kistalbes.
infidelidad.
1
- ja smodo ja ma wa xyiaj
jpatiktiki.
2
- yajmuljel, yajmulajel.
3
- ja smodo ja ma mi skuan ja
jwawtiki.
infiel.
1
- wa xyiaj jpatiktik.
2
- ajmulal.
3
- mi skuan ja jwawtiki.
infierno. yoj kak ba kastigo. [jachni
ja doktrina ba egelesya. ja
mulanum oj och ja ba yoj ba
kastigo].
infiltrarse. takaltakal ochi, nakul
ochi.
nfimo,-a. jel koel, mi xmakuni.
infinidad. jel jitsan juntiro.
- Infinidad de ganado. jel jitsan
juntiro ja wakaxaltiki.
infinitamente. jel juntiro.
- Infinitamente difcil. jel wokol
430

juntiro.
infinitesimal. jel chin juntiro. [ay jun
tike infinitesimal yajtabajel sbiil
integral sok diferencial].
infinitivo. jun modo ti ba verbo. ay
yioj -uj ma -oj ti ba snej ja
smodo jawi. oj kiltik chab oxe
senya.
- Fue a ver la milpa. waj iluj alaj.
- Labrar tierra. pojoj luum.
- Aserrar madera. kupuj te.
infinito,-a. mi oj chakuk.
- Tiempo infinito. mi oj chakuk ja
kaku jumasai.
- Mundo infinito. mey stikan ja
satkinali.
- Nmero infinito de gentes. jel
jitsan juntiro ja ixuk winikaltiki.
infinitud. jel jitsan juntiro, mi xchaki,
mey stikan. infinito.
inflacin. wa xkei ja stsakol ja
bolmal jumasai. devaluacin.
inflacionario,-a. ti ba wan keel ja
stsakol ja bolmal jumasai.
inflacionismo. inflacin.
inflacionista. wa skolta ba oj keuk ja
stsakol ja bolmali yuj ja jachuk
oj keuk ja snegosyo.
inflado,-a. timan.
- La pelota est inflada. timan kani
ja pelotai.
- Inflado por el viento. jochan,
pochan, wochan, puchan [ja timan
jas jel chinia].
inflador. stimulabil.
inflamable. stsikulabil.
- La gasolina es inflamable. stsikulabilnia
ja gasolinai.
inflamacin.
1
- wa stsikxi.
- Inflamacin de la gasolina. tsikxita
ja gasolinai.
2
- nukinaji.

inflamar-informativo
- Inflamacin de la herida.
nukinajita ja yajbeli.
inflamar. tsana.
- Inflam un papel. stsana jun
juun.
inflamarse.
1
- tsanxi.
- Se inflam el cerillo. tsanxita ja
sjispulabil.
2
- nukinaji, tsiptsuni.
- El tumor est inflamndose. wan
tsiptsunuk ja wotani.
inflamatorio,-a. wa xyaa nukinajuk.
inflar.
1
- tima.
- Infl la barriga. stima ja slukumi.
2
- aa jelxuk. exagerar.
- Exagera la cantitad de dinero que
tiene. wa xyaa jelxuk ja sjitsanil
ja stakini.
inflarse.
1
- tim abaj.
- Se infl el estmago. stima sbaj
ja slukumi.
2
- toy abaj.
- El mayordomo se infla mucho. jel
stoyo sbaj ja mardomoi.
inflexible.
1
- mi xtoynaji.
2
- mi xbiwani.
3
- chuuy.
infligir. aa.
- Me infligi un castigo. yaa ki
kastigo.
influencia. aa kulan.
- Las romeras tienen influencia en
nuestras costumbres. wa xyaa
kulan ja jkostumbretik ja
kuaneli.
- El ingeniero nos ayuda con su
influencia en la Agraria. wa
skoltayotik ja pilaluumi yuj ja
yipi ti ba agrarya.

influenciar. influir.
influente. influyente.
influenza. ojob.
influir.
1
- ochel.
- El color no influye en la calidad de
la tela. mi yocheluk ja yelawi ja ba
slekil ja kuutsi.
2
- aa kulan.
- La ciudad influye en la conducta de
su gente. wa xyaa kulan ja smodo
ja swinkil ja chonabi.
influjo. wan ochel.
influyente. ay yip.
- No soy influyente en la Agraria.
mey kip ti ba agrarya.
informacin. yabalil, snajel.
- No hay informacin. mey yabalil.
- Debemos tener toda la informacin.
Con poca informacin no vamos a
tomar buenos acuerdos. tilan oj
jnatik kinal. ta mi xnaatik lek
mi oj jlaj jbajtik lek.
informador.-a. aluman ja ma wa xyaa
jnatik kinal.
informal. mi tojuk.
- Hombre informal. mi tojuk ja
winik jawi.
informalidad. mey stojolil.
informante. aluman, kumuman.
informar. ala yabi, kuman.
- Nos inform. yala kabtikon,
skumanotikon.
- Inform a los soldados para que
sepan dnde estamos. yala yabye ja
kakanum jumasa ba oj snae
baotiki.
informarse. neba.
- Nos informamos sobre la
explotacin. jnebatikonta ja jastal
ay ja ixtalajeli.
informativo,-a. wa sjea.
- Este libro es muy informativo para
431

informe-ingeniero

nosotros. jel sjea kitik ja juun


iti.
informe.
1
- jun loil ma jun juun wa xyala
kabtik jastal waji ti ba jun
tsomjel ma ba jun opisina.
- El comisariado nos trae el informe
de la junta en Altamirano. wa
skumanotik ja ma ay yateli ja
jastal waji ja tsomjeli ti ba san
karlos.
2
- mi tsikanuk.
3
- buyelxa.
4
- mey skeljel yuj ja tukxa jujune
majke lajan sok ja nutii.
infortunadamente. jel ajulal sbaj.
- Infortunadamente me ca en la
cueva. jel ajulal jbaj mokyon ti
ba yoj keen.
infortunado,-a. jel ajulal sbaj.
- Hombre infortunado. jel ajulal
sbaj ja winiki.
- Noticia infortunada. mi lekuk ja
yabalil.
infortunio. wokol.
infraccin. mulal, skokjel jun orden.
infractor,-a. mulanum.
infraestructura. jitsan tike atel wa
xyaa skuluk ja mandaranum ti
ba kestadotik ma ba mejiko. [oj
kiltik chab oxe senya. skulajel
niwak bej ma yajel oj ochuk
luz elctrica ma yajel ochuk ja
ti ba yoj tubo, wa stime ja jai
yujxta yuj ja iti wa snutsuwotik ja
ba jluwartiki. wa xalxi kabtik oj
makunuk kujtik spetsanil ja atel
jawi. kechan kela awilex mas lek
wa xmakuni yuj ja ma ay stakin.
jachni ja lekil bej skulan ba oj
makunuk yuj ja kakanum
jumasai].
infraganti. flagrante.
432

infrahumano,-a. mixa lajanuk sok


kristyano ja smodoi.
infranqueable. mi xkutsxi, mi smojo
sbaje.
- Ro infranqueable. mi xkutsxi ja
niwan jai.
Nos
separan
diferencias
infranqueables. mi xmojo jbajtik
yuj ja problemai.
infrascrito,-a.
1
- ja ma yaa orden ja juuni.
2
- chikan jas wa xkilatik ti ba
yibel ja juuni.
infrecuente. tusan, mi jitsanuk.
infringir. koko.
- No es justo infringir el mandato de
nuestra autoridad. mi sbejuk oj
jkoktik ja yorden ja ma ay
yatel kujtiki.
infructuoso,-a. mi xmakuni.
infundado,-a. lom.
- Miedo infundado. lom xiwel.
infundio. abal, mentira.
infundioso,-a. mi meranuk.
- Noticia infundiosa. mi meranuk ja
yabalili.
infundir. aa.
- Nos infundi miedo. yaa
xiwkotikon.
infusin. yalel lajan sok te de limn.
ingeniar. xchi ja skujoli.
ingeniarse. akaxaxi.
- Se ingeni por engaarnos.
akaxaxita
jastal
oj
slolayotikon.
ingeniera. ja snebjel sok ja yatel ja
ijenyero
jumasai.
ingenierotcnica.
ingeniero. ijenyero, tojbesuman.
[jitsan tike ja ijenyero jumasai.
ayni ba luum, ba stojbesjel
makina, ba stimjel niwan ja, ba
jitsanto ja yateli. tcnica].

ingenio-inhalador

- Ingeniero agrnomo. pilaluum.


ingenio. skujol, pensar, yarechoil,
yakaxil.
ingenio de azcar. ba wa stojbes sakal
askal.
ingeniosidad. yarechoil.
ingenioso,-a. arecho.
ingnito,-a. tixani aya ja ba
jbakteltiki.
ingente. jel niwan juntiro.
ingenuidad.
1
- ja smodo ja ma sak ay ja
yaltsili.
2
- ja smodo ja ma mi chikinal
ayuk.
ingenuo,-a. mi chikinal ayuk, mi
chinkinal ayuk, tseil kristyano.
- Mi hijo es ingenuo porque es un
nio an. mi chikinal ayuk ja
kunini chinto yena.
- Soy ingenuo. mi chinkinal
ayukon.
- Todava es un ingenuo. tseilto
kristyano.
- Es ingenuo. jel tusan ja
schijnaki [broma].
ingerir. buku.
ingestin. sbukjel.
Inglaterra. jun pilan chonab ay
sgobyerno ti baEuropa.
ingle. kol kechmaltik.
ingls,-a. sbaj Inglaterra. [ja
skumale ja swinkil ja ba
Estados Unidos de Amrica sok
ja swinkil ja ba
Inglaterra].
ingobernable. mi skuan.
ingratitud. ja smodo ja ma mi skisa ja
koltanumi.
ingrato,-a.
1
- mi xyaa stsakatal, mi skisa.
- Es un hombre ingrato. mi
skisawotik ja winik jawi.

- Tu hijo ingrato. mi skisawotik


wawunini.
2
- mi xajbani.
- Noticia ingrata. mi xajbani ja
yabalil.
3
- mi xbaalani.
- Trabajo ingrato. mi xbaalani ja
ateli.
ingrediente. yajnal.
ingresar. ochi.
- Quiere ingresar en la cooperativa.
wa skana oj ochuk ja ba
koperatiba.
ingreso.
1
- ochel.
- El ingreso de mi hijo en la escuela.
ja yochel ja kunini ti ba snajtsil
snebjel.
2
- takin wa xochi.
- Nuestros impuestos son los ingresos
del estado. ja jkontrobusyontik
jani ja takin wa xoch ti ba
skaja ja estadoi.
inguinal. ti ba kol kechmaltik.
inguinario,-a. ti ba kol kechmaltik.
inhbil.
1
- mi arechouk.
- Soy inhbil. mi arechoukon.
2
- kaku ba mi xatiji.
- Los domingos son inhbiles. mi
xatiji spetsanil ja domingoi.
inhabilidad. mey yarechoil.
inhabilitar. aa eluk, nutsu.
- Inhabilitaron a Niclas. yaa eluk
ja sderecho ja nikolasi.
- Inhabilitaron al obrero. snutsuwe
ja atijum jawi.
inhabitable. mi xmakuni ba oj
kulanukotik [ti ba luwar jawi].
inhabitado,-a. mey swinkil.
inhalacin. yijel ik.
inhalador,-a. jun tike makina wa
xmakuni ba yijel ik.
433

inhalar-inimaginable

inhalar. iaj ik.


inherente. tixani aya.
Inhibicin. skutsel.
- Por la operacin result la
inhibicin del movimiento de la
pierna. yuj ja sjamjeli taxi ja
skutsjel ja snikjel ja yoki.
inhibir. maka sbej, komo, kutsu.
- Me inhibi para que hablara.
skomowon
ba
mi
oj
kumanukon
- La autoridad inhibi el trabajo del
juez. skutsu ja yatel ja jwesi ja
ma ay yatel.
inhonesto,-a. mi tojuk.
inhospitalario,-a.
1
- mi jamanuk wa xyaa ja snaji, mi
oj yi ja slok ja ba snaji.
2
- mi tsamaluk jun luwar ba oj
kulanukotik.
inhspito,-a. inhospitalario.
inhumacin. mukwanel.
inhumano,-a. mixa lajanuk sok
kristyano ja smodoi lajan sok
jomuman yena.
inhumar. muku.
- Inhumaron al muerto. smukuwe
ja chamel winiki.
I.N.I.
Instituto
Nacional
Indigenista.[mixa ayuk ja yani
ayxa Instituto Nacional de
Lenguas Indgenas, INALI. pilan
opisina sbiil Comisin Nacional
para el Desarrollo de los Pueblos
Indgenas. wa skana oj skolta ja
indyo jumasai yujxta kechan
jastal ja spensar ja mandaranumi]
iniciacin.
1
- stuljel, ochel.
- Iniciacin de la tapisca. tulji ja
jachoji.
2
- sjejel ba oj schap sbaj.
- Iniciacin al coperativismo. sjejel
434

ba oj schap sbaj ba oj ochuk


ja ba koperatiba.
3
- jun tike kin ba wa smojo sbaj
jun swinkil sok jun kole.
- El bautismo es la iniciacin de los
recin nacidos a la comunidad. ja
yijel jai jani ochel ja ba
komon ja alatsi.
iniciado,-a. wanxa snaa.
- Somos los iniciados. wanxa
xnaatik.
inicial. ba wa xkei, ti ba sti.
iniciar.
1
- ke oj je.
- Nos inici a leer y escribir. ke oj
sje kitik juun.
2
- tulu.
- Inici el trabajo. stulu ja yateli.
3
- iniciar el turno [del trabajo
poltico]. olomaxi.
- El presidente inici su turno.
olomaxita ja mandaranumi.
iniciarse.
1
- kei.
- El incendio se inici en el cerro.
keta tsikkinal ti ba wits.
2
- neba.
- El solo se inici a leer y escribir.
stuchil sneba juun.
iniciativa. boluntad.
- Llegu por iniciativa ma. No me
mand la comunidad. jboluntad
jakelon. mi sjekunejukon ja
jkomoni.
inicio. yajni, ja yora, ba wa xkei.
- El inici de los ejidos. yajni
yaawe kulan ja kolonya jumasai.
- El inici de su enfermedad. ja yora
keta ja schameli.
- El inici del mes. ba wa xkei ja
ixawi.
inicuo,-a. mi sbejuk.
inimaginable. mi xkuaxi, mi xchijkaji

inimitable-Inmegen

jach oj ajyuk
inimitable. mi xbob oj stsajlaxuk.
ininteligible. mi xabxi sbej.
ininterrumpido,-a. tolabida.
- Dolor ininterrumpido. tolabida ay
yaj.
iniquidad. mi sbejuk.
- La inequidad del baldo. mi
sbejuk ja baldiyoi.
injerencia. schikjel sbaj.
- La injerencia del ingeniero en el
ejido.
schikunej
sbaj
ja
pilaluumi ti ba jkolonyatik.
injerir.
1
- aa ochuk.
- 2- Injiri la medicina. sbuku ja
ani.
injerirse. chik abaj.
- Quiere injerirse en nuestra lucha.
wa skana oj schik sbaj ti ba
jluchatik.
injertar. aa ochuk jun tike xolte ti
ba pilan tike te ba oj lekbuk.
injerto.
1
- yajel ochuk.
2
- xolte. injertar.
injuria. utanel, yutjel.
- Me dijo injurias. yutajon.
injuriador,-a. utanum.
injuriante. utanum.
injuriar. utaj.
- Te injuri. yutaja.
injurioso,-a. utanelxa.
injustamente. mi sbejuk.
- Nos critica injustamente. mi
sbejuk wa stujmayotikon.
injusticia. mi sbejuk.
- Comet una injusticia. mi sbejuk
jkulan, jtaata jmul.
injustificable. mi sbejuk.
- Conducta injustificable. mi sbejuk
ja smodoi.
injustificado,-a. mi sbejuk.

- Castigo injustificado. mi sbejuk ja


kastigoi.
injusto,-a. mi sbejuk.
- Contrato injusto. mi sbejuk ja
trato jawi.
- Es injusto. mi ilben sbej.
inmaculado,-a.
1
- jel sak.
2
- mey smul. [jach wa xalxi ja ba
egelesya ja ba kastiya yuj ja
jnantik mi xyaa sbaj sok mini jun
winik. wa xyalawe kanta akix
yena].
inmaduro,-a.
1
- mi takanuk.
2
- mito ayuk spensar, mito ayuk
skujol.
inmanejable.
1
- mi xyamxi.
- El carro es inmanejable. mi xyamxi
ja karo iti
2
- mi skuan.
- El joven es inmanejable. mi
skuan ja keremi.
inmanente. tini aya ja ba yojoli.
- La iglesia dice que Dios no es
inmanente en el mundo. wa xalxi ja
ba egelesya ja dyosi mi teyuka ja
ba yojol ja luumkinali.
inmaterial. mi xyamxi, yuj ja lajan sok
ik ason.
inmaturo,-a. inmaduro.
inmediatamente.
jutsin,
jutsina,
jutsila.
- Vamos inmediatamente. jutsin
ojxa wajtik.
inmediato,-a. wewo wewo,-xa.
- Alivio inmediato. wewo wewo wa
xyaa grasya.
- Su casa est inmediata a la milpa.
lakanxa ay ja snaj sok ja alaji.
Inmegen. Instituto Nacional de
Medicina Genmica
435

inmejorable-inmunidad

inmejorable. jel lek juntiro mixa wa


xbob oj lekbesxuk.
inmemorial. ja najatei.
- Los tojolabales estn en estas
tierras desde tiempos inmemoriales.
ja najatei tixa aya ja tojolabal
ja ba slujmal iti.
inmenso,-a. jel niwan juntiro.
inmensurable. mi xbisxi, mi bisbenuk
inmerecido,-a.
1
- anima mey smul.
- Me aplic un castigo inmerecido.
kastigo yaa ki anima mey jmul.
2
- anima mi xmakuni.
- Me dio un premio inmerecido.
stupulabil yaa ki anima mi
xmakuni kuj.
inmersin. slajel, smuljel, suljel.
inmerso,-a. laan kani.
inmigracin. ochel. inmigrar.
inmigrado,-a. ochta. inmigrar.
inmigrante. ja ma wa xochi.
inmigrar. ochi, ochi ba nasyonal.
emigrar.
- Los no derecho-habientes
inmigraron. ja ma mey sderechoi
ochye ba nasyonal.
- Los guatemaltecos inmigraron a
Chiapas. ochye ba kestadotik ja
chapini.
- Ya hay tojolabales que inmigraron a
Estads Unidos. ayxa tojolabal ja
matik ochye ja ba Estados
Unidos.
inmigratorio,-a. ti ba ochel. inmigrar.
inminente. ojxa.
- Lluvia inminente. ojxa jak ja.
inmiscuirse. chik abaj.
inmobiliario,-a. ja sjastik sbaj jun
swinkil lajan sok ja snaj sok ja
yalaji. inmueble.
inmoderado,-a. jelxita smodo.
inmodestia. ja smodo ja ma jel niwan
436

wa xyaa sbaj.
inmodesto,-a. jel niwan wa xyaa sbaj.
inmolacin. milwanel. inmolar.
inmolador,-a. milwanum. inmolar.
inmolar. mila chikan ja ma ba oj awa
kulan ja skujol ja dyosi, jipa
kani. [jach skulan ja ajyii ja
matik wa skana oj skuuk ja
dyosi].
inmolarse. mil abaj ba slekil
wamojexi.
inmoral. mi lekuk, mi sbejuk.
inmoralidad. mi lekuk ja smodoi, mi
sbejuk ja smodoi.
inmortal. mini nunka oj chamuk.
inmortalidad. mi oj chamuk mi jay
majke.
- No conocemos la inmortalidad de
nadie. mi xnaatikon sbaj mi ma
mi oj chamuk.
inmortalizar. mi oj chay skujol.
- Nuestro idioma inmortaliza a
nuestros antepasados. mi oj chay
jkujoltik ja matik ek paxta
kujtik yuj ja jkumaltiki.
inmotivado,-a. lom.
inmovible. mi xnikxi, kulan, tsunan.
movible.
inmvil. mi xnijki, kulan, tsunan.
mvil.
inmovilizar. aa kulan.
inmueble. naits, luum. [jach wa xyala
ja jnali yuj ja slujmal lajan sok
sbaj yena mi sbajuk ja jnantik
luumi].
inmundicia. skuxilil, smaloil.
inmundo,-a. kux, jelxa malo.
- Espritu inmundo. pukuj.
inmune. mi staa oj ko chamel.
inmunidad. ja smodo ja ma mi staa oj
ko chamel ma oj aji yi kastigo.
[mero abal kumal ja ba yoj
snalan ja jnal jumasai yuj ja

inmunizar-inquietud

matik ay stakin mi tilanuk oj


waj ja ba sti sat ja jwesi ma ja
ba sti sat jun komon. kechan wa
xaji yile kastigo ja indyo sok
ja matik mi jas yioji].
inmunizar. aa yijun an ba mi oj
stachamel.
inmutable. mi xjeltesxi.
inmutar. jeltes.
innato,-a. tini aya ja ba yojoli.
- Martn es un cantor innato. tini
aya ja ba yojoli ja tsebanum ja
martini.
innecesario,-a. mi tilanuk, mi yajnaluk.
innegable. -nia.
- Su delito innegable. smulnia.
innegociable. mi oj negosyoaxuk.
- Nuestra tierra es innegociable. mi
oj negosyoaxuk ja jluumtiki.
innoble. mi sbejuk.
innovacin. ajkachto modo.
- El autobs es una innovacin.
Antes slo caminamos. ajkachto
modo ja aktobusi. ja ajyii
kechan bejyitik ja kentiki.
innovador, -a. chikan jas yajkachil aj
smodoi.
innovar. aa ochuk yajkachil modo.
innumerable. jel jitsan juntiro.
inobediencia. mi skuan.
- El patrn se enoja por nuestra
inobedencia. wa xtajki ja ajwalali
yuj ja mi xkuantik.
inobediente. mi skuan.
- Joven inobediente. mi skuan ja
keremi.
inocencia. mey smul.
Nuestra
inocencia.
mey
jmultikon.
inocente. mey smul.
- Soy inocente. mey jmul.
inocuo,-a. mi xjomwani.
inodoro,-a.

1
2

- mey yik.
- jun tike yajnal wa stupu ja
stuujil.
3
- snaj konel, descrusado
[regional]
inofensivo,-a. mi xjomwani.
inolvidable. mi xbob oj chay skujol.
- El muerto es inolvidable. mi xbob
oj chay jkujoltik ja chamel
winiki.
inoperable. mi xjamxi yuj ja loktori.
inoperante. mi xmakuni.
inoportuno,-a. mi xmakuni.
- Es inoportuno si llueve ahora. mi
xmakuni ta ojxa jak ja.
inorgnico,-a. mi sakanuk.
- La piedra es inorgnica. As dicen
los no indios. mi sakanuk ja toni.
jach wa xyalawe ja matik mi
indyouk.
inoxidable. mi xchakbi ja takin iti.
inquebrantable. mi xkokxi.
inquietante. wa snika skujol.
- Noticias inquietantes. wa snika
jkujoltikon ja yabalil.
inquietar. nika skujol, aa snaa kinal,
jel och iljuk.
- Me inquiet. snika jkujol.
- Es justo que nos inquiete. sbejni
oj ya kitik jna kinal.
- Mi inquieta mi nuera. jel wa xoch
iljuk ja kalibi.
inquieto,-a. chamto abi, josjoni, mi
ajyi toj.
- Estoy inquieto por el alacrn en el
calzn. chamto kabi yuj ja tseki ti
ba yoj jwex.
- Por qu ests inquieta? Sintate!
jasyuj wa lajosjoni. kulananxa.
- Estamos inquietos. mi laajyitik
toj.
inquietud. tabkujol, schitamil.
- Siento inquietud. wa xkab tab
437

inquilino-insecticida

kujol.
- Ah comenz nuestra inquietud. ti
keta ja jchitamiltiki.
inquilino,-a. ja ma wa sloko jun naits
[yuj ja mey snaj].
inquirir. jobo.
- Inquiri por qu me cambi.
sjobo ki jasyuj jtukbes jbaj.
inquisicin. sjobjel yuj ja jwesi. ja
ajyii. [ja ajyii ja inquisicin
lajan sok jun opisina ja ba
egelesya. slea ja matik mi
skuan lek chikan jastal yala ja
pagre jumasai. jachuk snutsu
jitsan ixuk winik. ta staa smul
yiaj oche ja mulanum ja ba
mandaranum ba oj tsikjuk. ja
yan kaku mixa ayuk ja ba
egelesya ja opisina jawi yujxta
ba jitsan lado ja polesiya wa
syajbes ja matik ti ba snaj
lutwanel anima mi mulanumuk].
inquisidor,-a. jun tike jwes ja ba
egelesya ja ajyii wa sjobtalaan
ja matik lajan sok mulanum.
inquisitivo,-a. wa sjobtalaan.
inquisitorial. ti ba sjobtalajel yuj ja
jwesi.
inquisitorio,-a. wa sjobtalaan.
insabible. mi naben.
- La conducta de los antiguos es
insabible porque ya pas. mi naben
ja smodo ja poko winiki yuj ja
ekta. yujxta ja jkumaltik wa
sjea tusan ja jastal ja smodoi.
jachuk jel tilan ja tik, -tik, tik ja
ba jkumaltik. yujxta ja ba
kastiyai teya ja yo, yo, yo = ken,
ken, ken.
insaciable. tolabida jel xok skujol.
insalubre. wa xyaa maloaxukotik.
[jachni ja ba niwan chonab
mejiko ja iki, ja jai, ja luumi
438

yuj jel juntiro ja karo sokja ja


pabrika wa xyaa maloaxuk
spetsanil].
insano,-a.
1
- jomel solom.
2
- wa xyaa maloaxukotik.
insatisfecho,-a. mi buteluk, mi xkot
skujol.
inscribir. aa ochuk juun, el ja juuni.
- Nos inscribi en la escuela. ti yaa
ochkotik juun ba eskwela.
- Dnde nos inscriben para que nos
vea el mdico? ba wa xel ja
juuni ba oj yilotikon ja loktori.
[jach wa xjobxi ja ba espitali
ba oj yilotik ja loktori].
inscripcin.
1
- yajel ochuk juun.
2
- tsijbanel.
- En la piedra le la inscripcin que
hicieron los antiguos. jkuman ja
tsijbaneli ti ba ton skulan ja
poko winiki.
insecticida. yajnal.
- Insecticida para el frijol. yajnal
chenek. [jach wa xalxi lajan sok
jun an ja yajnali. yujxta mi anuk.
ja iti jun smilulabil ja ba usi ma
chikan ja yal chan wa skuxu ja
cheneki. yujxta mi kechanuk wa
smila ja usi. wa xcha smilawotik
ta mi oj jtalna jbajtik ba mi
oj och ja ba jbakteltiki].
insecticida para el maz
- Insecticida para el maz. yajnal
ixim. [kela awilex spetsanil ja
yajnal jawi jani beneno. wa
smila ja lemi sok ja yoli. kechan
ta oj jlotik ojni ya kotik
chamel. tilan oj jsak jkabtik,
jsatik sok jabon yajni chakta ja
tan yajnali.] insecticida para
el frijol.

insecto-insoluble
insecto. jitsan tike yal chan ay wake
yok lajan sok xanich, jokox,
chajnul chab, chajnul ako sok ja
tuki. ayni wa xbejyi ayni wa
xlujpi. wa stukbes sbaj ja mas
jitsani. bajtani lajan sok yalja.
tsaanto tukxa ayxa yok ayxa
swech.
- Insecto palo. chulkaku,
chutukauj [regional].
inseguro,-a.
1
- mi tsunanuk lek.
- Casa insegura. mi tsunanuk lek
ja naitsi.
2
- xiwelal sbaj.
- Camino seguro. xiwelal sbaj ja
beji.
3
- mi naben.
- Es inseguro que vayamos. mi
naben ta oj wajtik.
inseminacin. wa xyaa ochuk ja yinatil
ba oj slekbes ja rasai. [jachuk
wa skulan ti ba wakax. wa xalxi
inseminacin artificial. jach wa
xyaa pojkuk jun chante ma jun
ixuk winik chikan jastal wa
skanawe. mixa tilanuk ja
yinatil. wa skulan sok ja
genoma ADN. ja it wa xyaa
eluk ja ba jchikeltiki. sok ja iti
wa stukbes ja ixuk winik jumasa
sokxa wa smila.]
insensatez. chinga.
- Ah vienen uds. con su insensatez.
ti wa xjak wachingaexi.
insensato,-a. mey spensar, mey yaljel.
insensible. mi xyabi.
- Insensible al fro. mi xyab chee.
inseparable. mi xpilxi.
insercin. yajel ochuk.
Insertarse. ochi.
inserto,-a. ochta.
inservible. mi xmakuni.

insidia. slolajel.
insidioso,-a. wa slola.
- Hombre insidioso. wa slolayotik
ja tan winiki.
insigne. jel lek naubal sbaj.
insignia. senya, bandera.
insignificante.
1
- mi xmakuni.
- Contrato insignificante. mi
xmakuni ja tratoi.
2
- yal chin, jel tusan.
- Dinero insignificante. jel tusan
takin.
3
- koel wa xilji.
- Nos consideran insignificantes.
koel wa lailjitik.
insincero,-a. mi xyala ja smeranili.
insinuacin. makchikinanel.
insinuador,-a. makchikinanum.
insinuante.
wa
xmakchikinani,
makchikinanum.
insinuar. makchikinan, makchikinani.
echar indirectas.
inspido,-a. mi chiuk.
- La comida est inspida. mi chiuk
ja waeli.
insistente. chuuy.
insistir. jel xkanxi yuj.
- Si insistes, lo logrars. ta jel
xkanxi awuj oj atae.
insobornable. mi schono sbaj.
insociable. pilpil.
- Hombre insociable. pilpil winik.
insocial. pilpil.
insolencia. ja smodo ja ma wa xyaa
sbaj niwan ma mi skisawotik.
insolente. mi skisa, wa xyaa sbaj
niwan.
inslito,-a. mi kajyeluk, jel tuk.
insoluble.
1
- mi xjuyxi.
- La resina es insoluble en el agua.
mi xjuyxi ja kataji ti ba yoj ja.
439

insoluto-instaurar

- mi xtaxi sbej ba oj lamxuk.


- Este problema es insoluble. mi
xtaxi sbej ba oj lamxuk ja
problema iti.
insoluto,-a. mi tupeluk.
- Deuda insoluta. mi tupeluk ja
sjeli.
insolvencia. mey stakin ba oj stup ja
sjeli.
insolvente. mey stakin ba oj stup ja
sjeli.
insomnio. mi xjak ja wayeli.
insondable.
1
- jel chaan juntiro.
- Cueva insondable. jel chaan
juntiro ja keeni.
2
- mi nabenuk.
- Su pensamiento es insondable. mi
nabenuk ja spensari, mi xnaxi
ja yaljeli.
insonoro,-a. mi xabxi.
insoportable. mi xtekxi.
insospechado,-a. mi balanbechanuk.
insostenible. mi sbejuk.
inspeccin. kelwanel.
inspeccionar. kela.
inspector,-a. kelwanum.
inspiracin.
1
- yijel ik.
2
- stsatsalkujolajel. inspirar.
inspirador,-a.
1
- nikuman.
- El inspirador del robo. ja nikuman
ja elkaneli.
2
- wa stsatsalkujolan.
- Es nuestro inspirador. wa
stsatsalkujolanotikon.
inspirar.
1
- iaj ik.
- Muri. Ya no inspir. chamta.
mixa xyiaj ik.
2
- tsatsalkujolan.
-Nos inspiras. wa
440

xatsatsalkujolanotikon.
instalacin. yajel kulan.
instalar. aa kulan.
- Instal el molino. yaa kulan ja
molinoi.
instancia.
1
- skanjel.
- Presentamos nuestra instancia.
kaatik ochuk ja skanjeli.
2
- ba wa xatiji ja niwak jwesi ba
oj jkantik yi ta mi sbejuk ja
kastigo yaa kitik jun koel jwes.
3
- kole ay schol.
- Instancia agraria. jun opisina ba
ay yioj schol oj stojbes ja
jluumtiki.
4
- en ltima instancia. jun opisina
ba wa xatiji ja jwesi oj yale ja
jastal oj chakuk jun problema ja
ba jwesi.
5 - ta mey modo
- En ltima instancia voy a ganar en
un lugar lejano. ta mey modo oj
wajkon ganar ja ba najat lek.
instntaneamente. jutsin.
instantneo,-a. jun repente.
- Muerte instantnea. jun repente
chami.
instante. jutsin.
- Esprate un instante. majla
jutsin.
- En un instante. jutsin altiro.
- Al instante. jutsin, jutsina,
jutsila.
- Al instante vamos. jutsin ojxa
wajtik.
instar. pata skujol.
- Me inst que le acompaara. spata
jkujol oj wajkon sok.
instauracin. yajel kulan.
instaurador,-a. wa xyaa kulan.
instaurar. aa kulan.
- Instauraron el ejido. yaawe kulan

instigacin-insubordinacin

ja jkolonyatiki.
instigacin. nikji. instigar.
instigador,-a. nikuman. instigar.
instigar. nika.
- Me instig para que cometiera el
delito. snikawon ba oj jle ja
jmuli.
instilar. tujpin.
- Me instil el medicamento en los
ojos. stujpin ja yajnal ti ba jsati.
instintivamente. yab schikel.
- Me escond instintivamente. jnaka
jbaj yuj ja yab jchikel.
instintivo,-a. wa xyab schikel.
instinto. yabjel schikel.
- Hu por instinto. elyon ajnel yuj
ja yab jchikel.
institucin.
1
- ba wa xyaa kulan jun opisina.
- Institucin de las leyes. ba wa
xyaa kulan ja leyi.
2
- jun tike eskwela.
-La institucin de los padres. ja
yeskwela ja pagre jumasai.
3
- ba wa xatiji ja ma ay schol.
4
- ba wa xatiji ja matik wa slea
chikan jas ja ba ciencia.
institucional. sbaj. institucin.
institucionalizar. aa kulan.
- Institucionaliz las romeras. yaa
kulan ja kuaneli.
instituir. aa kulan.
- Instituy la escuela en el ejido.
yaa kulan ja eskwela ti ba
jkolonyatik.
instituto.
1
- jun tike eskwela.
2
- ba wa xatiji ja ma ay scholi.
3
- Instituto de Seguridad y Servicios
Sociales de Trabajadores del Estado.
jun tike seguro wa xmakuni yuj
ja atijum wan atel ti ba
gobyerno ba estado.

- Instituto Mexicano del Seguro


Social. seguro.
- Instituto Nacional de Medicina
Genmica. Inmegen genoma
- Instituto Nacional Indigenista = INI.
ja matik ay yatel ti ba gobyerno
ba oj skolta ja indijena jumasai.
june ja snaj ti ba margarita. jaxa
juni ti ba san kristobal. cha ayni
ja ba mejiko. yujxta kela awilex
mixa ayuk ja INI. ja yani tukxa
ja opisina jawi. sbiil Comisin
Nacional para el Desarrollo de los
Pueblos Indgenas. [wa skana oj
skolta ja indyo jumasai yujxta
kechan jastal ja spensar ja
mandaranumi]. I.N.I.
instruccin.
1
- sjejel, yajel nebxuk.
2
- orden.
instructivo,-a. wa sjea, wa xyaa
nebxuk.
- Un libro bien instructivo. wa sjea
kitik lek ja juun jawi.
- Es instructivo ir a ganar. wa xyaa
jnebtik ja wajel ganari.
instructor,-a. jeuman juun ma chikan
jas.
instruido,-a. snebata lek.
instruir. jea [juun ma chikan jas].
- Nos instruy. sjea kitik.
instrumento.
1
- atjubal, atijubal.
- No tenemos instrumentos para el
trabajo. mey katjubtik ba
kateltik.
2
- chikan jas atijubal ma kin wa
xmakuni ba kinanel lajan sok
wajabal, ajmay, bigolin, sok ja
tuki.
3
- tocar un instrumento. kinani.
insubordinacin. mi xkuaji, mey
skuajel.
441

insubordinado-intendencia

- La insubordinacin del pen. mi


skuan ja mosoi.
insubordinado,-a. mi skuan.
insubordinar. nika ja ma ibelajel ay.
insuficiente. mi malanuk, ayto skana.
- El maz es insuficiente. ayto
skana ja iximi.
insular. swinkil ja baisla, ti ba isla.
insulso,-a. mi xajbani.
insultar. ala yabi ba sbiil ba mi
sbiiluk,
kakles,
sajbes
[regional], utaj.
- Me insult. yala kabi ba sbiil
ba mi sbiiluk.
- Me insultaste. No es justo lo que
dices. jakakleson. mi sbejuk ja
waloili.
- Nos insulta. wa xyutajotikon.
insulto. skaklesjel, utanel.
Ya es un insulto. utanelxa.
insuperable. mi oj ya eluk.
- Nuestra dificultad es insuperable.
mi oj katik eluk ja jwokoltiki.
insurgente. ja ma wa snika.
insurreccin. ba wa snikawe ba oj
snuts
ja
mandaranumi.
revolucin.
intacto,-a. tsikan.
intachable. mey smul.
intangible. tilan oj kisjuk.
integracin.
1
- yajel ochuk.
2
- yajel stsajla.
3
- stsomjel. integrar.
integral. tsikan.
integrante. smoj.
- Somos integrantes del grupo.
smojotikon ja kole jawi.
integrar.
1
- aa ochuk.
- Integraron la cooperativa en la
unin. yaa ochuk ja koperatiba ti
ba unyon.
442

- aa stsajla.
- Integraron a los indgenas. yaa
stsajla ja smodo ja jnal ja indijena
jumasai.
3
- tsomo.
- Vamos a integrar nuestras fuerzas.
oj jtsom ja kiptiki.
integridad. stojolil.
ntegro,-a. spetsanil, lek, toj.
- Pag la deuda ntegra. stupu
spetsanil ja sjeli.
- Hombre ntegro. lekil winik.
- Mujer ntegra. tojol ixuk.
intelecto. pensar, yaljel.
intelectual.
1
- sbaj pensar, sbaj yaljel.
2
- ja ma jel snaa, ja ma wa snaa
lek.
inteligencia. sbiboil, yakaxil.
- Por su inteligencia nos ensea
mucho. jitsan wa sjea kitik yuj ja
yakaxili.
inteligente. wa snaa lek, akax.
- No soy inteligente. mi xnaa lek.
inteligible. wa xabxi sbej.
intemperie. tsatsal ik, tsatsal chawuk
ja ma lajan sok.
intempestivo,-a. jel kak yujxta mi
xmakuni.
intencin. ja jastiki wa xkanatik.
- Nuestra intencin es luchar. wa
xkanatik oj jkultik luchar.
- Nos perjudica con mala intencin.
ay gana wa skulan kitik.
intencional. wa skana.
- Delito intencional. skanata oj
sle ja smuli.
intencionalmente. wa skana.
- Me pegaste intencionalmente.
jamakawon yuj jakana.
intendencia.
1
- ja schol ja kelwanumi.
2
- ba wa xatiji ja kelwanumi.

intendente-interdependencia

- ja luum mandar ay yuj ja


kelwanumi.
intendente. kelwanum, mardomo.
intensamente. jel tsats.
- Trabaja intensamente. jel tsats wa
xatiji.
intensidad. jel tsats.
- Me peg con intensidad. jel tsats
smakawon.
intensificar. aa niwanbuk.
- Intensific el negocio. yaa
niwanbuk ja snegosyoi.
intensivo,-a. mero, tsats.
- Terapia intensiva. mero yajnajel
tolabida teya ja loktori oj stalna
ja chamumi.
- Trabajo intensivo. tsatsal atel.
- Agricultura intensiva. yajel
jitsanbuk ja sbaal ja alaji yuj
ja ulbaneli sok ja yajnal
luumi. wa xcha stsunu pilan
tike inat wa schono ja niwak
pabrika. ja yuj tilan oj
manxuk jabil jabil. extensivo,
monocultivo, transgnico.
- Capital-intensivo. capital.
intenso,-a. tsats, jel.
- Dolor intenso. tsatsal yaj.
- Fro intenso. jel ja chee.
intentar. waj skujol.
- Slo intentan robar. kechanxta
wajel skujol ja elkaneli.
intento. kana.
- Nuestro intento era cruzar el ro.
jkanatikon oj jkutstikon ja
niwan jai.
intercalar.
1
- ochi.
- Da intercalar. ja kaku wa xoch
ti ba wa xchak jebrero ja
chantike jabil. ao bisiesto.
2
- aa ochuk ti ba snalan.
intercambiar. jeltestalaan.

- Intercambiaron su ganado.
sjeltestalaan ja swakaxei.
intercambio. sjelteslajel.
interceder. pata skujol.
- Intercedieron por el preso.
spatawe
skujol
yuj
ja
presoanumi.
interceptar.
1
- bajan.
- Intercept la carta que te enviamos.
sbajan ja juuni jekatikon awi.
2
- maka sbej.
- El rbol intercepta el camino. wa
smaka sbej ja tei.
intercesin. pata skujol.
- Por la intercesin de tu mam te
perdono. oj ka awi jun perdon yuj
ja spata jkujol ja wanani.
intercesor,-a. ja ma wa spata skujol.
intercomunicacin.
stajel
sbaje.
comunicacin.
interconexin. conexin.
intercontinental. chikan jas wa xyaa
ochuk
sok
ja
smoj
jun
continente.
- Avin intercontinental. jun
jujpum wa xwaj man pilan
continente.
intercultural. chikan jas wa xmakuni ba
oj ochuk sok ja smoj jun pilan
cultura.
- El habla de los comitecos es
intercultural. wa xoch sok ja
jkumaltik ja kastiyai jach wa
xkumani ja swinkil ja ba
chonab.
interdecir. komo, kutsu.
interdependencia. jun tike lokan kani.
[oj kiltik jun senya. lokan kantik
ti ba atijum wa skulan machit.
lokan kani ja yenlei yuj ja
kiximtiki. ja yuj tilan oj jkolta
jbajtiki.]
443

interdiccin-interlunio

interdiccin. yajel eluk.


- Interdiccin de su derecho. yajel
eluk ja sderechoi.
interdicto. komwanel, kutswanel.
inters.
1
- solom, premyo.
- Debemos pagar la deuda con
inters. tilan oj jtuptik ja jeltiki
sok solom.
2
- perder el inters. el sgana.
- Perd el inters. elta jgana.
3
- producir inters. negosyoani.
- El dinero le produjo inters.
negosyoanita stakin.
4
- ser de inters. makuni.
- Es de mucho inters para nosotros.
jel xmakuni kujtik.
5
- tener inters. kanxi, ochelan.
- Tiene inters en el aprendizaje. wa
xkanxi yuj ja snebjeli.
- Debemos tener inters en nuestro
trabajo. tilan oj kocheluktik ja
kateltiki.
6
- tener intereses creados. tutaxi,
tutbi.
- Por tu ganado tienes intereses
creados. wa latutaxi yuj ja
wawakaxi.
interesado,-a. ochelan.
- Estoy interesado en este libro. wa
xkochelan ja juun iti.
interesante. wa smosoan.
- Tengo un trabajo interesante. wa
smosoanon ja kateli.
interesar. kanxi.
- Me interesa. wa xkanxi kuj.
- Nos interes. kanxi kujtikon.
- No le interesa. mi xkanxi yuj.
interesarse. ochelan, waj skujol.
- Nos interesamos por el bienestar
de nuestros compaeros. wa
xkochelantik ja yutsilal ja
jmojtiki.
444

- Slo se interesa en el lucro.


kechan
waj
skujol
ja
sganansyai.
- Interesarse slo en s mismo.
tutaxi, tutbi.
interestelar. ti ba yoj snalan ja
kanalaltik.
interfecto,-a. milubal winkil.
interferencia. schikjel sbaj.
interferir. chika abaj.
- No queremos interferir en tu
trabajo. mi xkanatikon oj jchik
jbajtikon ti ba wawateli.
intergubernamental.
sbaj
chab
gobyerno ma mas jitsanxa.
interinato. ekum bej ay yatel.
interino,-a. ekum bej.
- El es autoridad interina solamente.
kechan ekum bej yen ay
schol.
interior. yoj, yojol.
- Est en el interior. ti kan ba
yojol.
- Est en el interior de su casa. ti
kan ba yoj snaj.
- Lo siento en el interior. ti wa xkab
ba kojol.
- El opresor est en nuestro interior.
ochta
ba
kaltsiltik
ja
ixtalanumi.
interioridad. ti ba yojol.
- En la interioridad de la casa. ti ba
yojol ja naitsi.
- Se meti en nuestras interioridades.
schika sbaj ti ba kechan jbaj
kentik.
interjeccin. jun tike kumal. [oj kiltik
chab oxe senya. ay jmula, ja
chingado, xila dyos, jel jodido,
kere].
interlineal. skol chojlal, skol chol.
interlocutor,-a. ja ma wa xlolani sok.
interlunio. chayta ixaw, chayel ja

intermediario-interrogacin

ixawi.
intermediario. jun tike chonwanum wa
smana ja bolmali ba kechan oj
schone. mi tilanuk yuj ba sgasto.
mero negosyo ja iti
intermediario,-a. ti ba snalan.
intermedio,-a. ti ba snalan.
interminable. mini nunka oj chakuk.
intermitente. mi tolabidauk.
- Tiene fiebre intermitente. mi
tolabidauk ay yioj kak.
- Luz intermitente. wan liplunuk ja
yijlabi.
internacin. yajel ochuk.
- Internacin del enfermo en el
hospital. yajel ochuk ja chamumi
ti ba yoj espital.
internacional. sbaj chabnacin ma
mas jitsanxa.
- La internacional. ja sbiil ja
stseboj ja ixtalajum jumasai.
internacionalismo. jun tike pensar wa
xyala mas lek ja slekilal ja
nacin jumasai sok ja ba
jujune. jachni ja spensar ja
atijum
jumasai
yuj
ja
ixtalajumnia anima chapinuk
ma mejikanouk. ja yuj wa
xyalawe mas lek oj jtsom
jbajtik ja matik ibelajel aytik
ba oj jta kiptik ba oj chakuk
ja ixtalajeli.
internacionalista. nochwanum ti ba
internacionalismo.
internacionalizar. wa smojta sbaje
chab nacin ma mas jitsanxa.
internado. snajtsil eskwelante.
internado,-a.
1
- presoanum.
2
- chamum ti ba yoj espital.
internamente. ti ba yoj snalan.
internar. aa ochuk ti ba yojol.
- Internaron al enfermo en el

hospital. ti yaa ochuk ja chamum


ba yoj espital.
internista. jun tike loktor wa snaa lek
ja jastal oj yajnayotik ti ba
kojoltik.
interno,-a.
1
- yojol.
- Tengo dolor interno. wa xkab yaj
ti ba kojol.
2
- smoj eskwelante wa xwayi ti ba
yoj eskwela.
internodio. akan. hueso de la narz.
interocenico,-a. ti ba snalan chab
mar.
interpelar. kana yi, jobo yi.
- Interpelamos al juez. jobotikon yi
ja jwesi.
Interpol. jun tike polesiya sbajxa
jitsan gobyerno.
interpolar. aa ochuk, chika.
interponer. chika.
- Interpuso su influencia con el juez
para que no me encarcelara. schika
sbaj ti ba jwes ba mi oj ya
ochkon preso.
interpretacin. scholjel sbej.
interpretar.
1
- cholo sbej.
- Nos lo vas a interpretar. oj achol
kabtikon lek sbej.
2
- interpretar bien o mal. ila lek, mi
ila lek.
- Interpreta bien todo lo que haces.
lek xyila spetsanil wa xakulan.
- Interpreta mal todo lo que haces.
mi xyila lek
spetsanil wa
xakulan.
intrprete. sutuman.
- Soy intrprete del espaol al
tojolabal. sutumanon ba tojolabal
ja kastiyai.
interrogacin.
1
- sjobjel.
445

interrogador-intestado

- jun tike senya wa sjea kitik ti


ba kastiya ayxa sjobjel. itule ja
senyai ...?
- Ya te vas? ojxa ma wajan.
3
- La interrogacin en tojolabal se
forma con la palabra ma. ti ba
jkumaltik
ja
sjobjeli
wa
xkulantik sok ja kumal ma.
ayto pilan modo. kela awilex.
jasunka, machunka, jastal, sok
ja tuki.
interrogador,-a. ja ma wa sjobo.
- Su interrogador est muy bravo. jel
kak ja smodo ja ma wa sjobo
yi.
interrogante. wa sjobo.
- Me ech una mirada interrogante.
sjobo ki sok ja sati.
interrogar. jobo, jobtalaan.
- El juez nos interrog. sjobo
kitikon ja jwesi.
interrogativo,-a.
1
- wa sjobo.
- Quin es una palabra interrogativa.
machunka, jani jun kumal wa
sjobo kitik.
2
- pronombres interrogativos. qu
quines cul cules.
interrogatorio. sjobtalajel.
interrumpido,-a. mi tolabidauk, kanta
tekan.
- Dolor interrumpido. mi
tolabidauk ja yaji.
- Trabajo interrumpido. kanta
tekan ja ateli.
interrumpir. kutsu, aa kan tekan.
- Me interrumpi en la pltica.
skutsu ja jloili.
- Interrumpi el trabajo. yaa kan
tekan ja yateli.
interrupcin. skutsjel, yajel kan
tekan.
interruptor. jun tike snetulabil. [wa
446

xmakuni ba oj kijlabuktik ma
oj jtuptik ja yijlabti ba luz
elctrica].
interseccin. ba wa skutsu sbaje ba
snalan chab bej ma mas jitsanxa.
intersubjetividad.
ja
smodo
ja
intersubjetivo
intersubjetivo. ba wa smojo sbaje ja
spetsanile
lajan
sok
wa
xyermanoan sbaje. ja yuj mi
slea ja slekil ja jujune yuxta ja
jlekilaltiki
ja
jpetsaniltiki.
subjetivo
intervalo. kolkolil, wawanto.
- Los cafetos estn plantados con
intervalos. kolkolil ay ja ibe
kajpe.
- Con intervalos me mira. wawanto
wa skelawon.
intervencin.
1
- schikjel sbaj.
2
- sjamjel yuj ja loktori.
intervencionismo. ja smodo ja gobyerno
wa skana oj schik sbaj ti ba
jproblematik ma ti ba tuk
gobyerno. [kela awilex. schika
sbaj ja sgobyerno ja Estados
Unidos ti ba mejiko ja yuj yaa
eluk ja snalan ja jluumtiki ja ba
jabil 1848].
intervencionista. ja ma wa schika
sbaj. intervencionismo.
Intervenir.
1
- chika abaj.
- Intervino en la ria. schika sbaj
ti ba pleto.
2
- jama ja chamum ja loktori.
interventor,-a. ja ma wa schika sbaj
ba
oj
skele.
yen
mandaranumnia.
intestado,-a. ja ma mi xyaa kulan
machunka oj yi ja sjastik sbaj
ja yora oj chamuk.

intestinal-intransitable

intestinal. ti ba chanlukum, ti ba
chaktop.
intestino,-a. ba yojol snalan.
- La comunidad se derrumba por
luchas intestinas. wa xjomi ja
komoni yuj ja tiro ba yoj snalan.
- Intestino delgado. chanlukum.
- Intestino grueso. chaktop.
intimar.
1
- amigoan.
- Intim conmigo. yamigoanon.
2
- ochelan.
- Te intim a que dijeras la verdad.
yochelana ba oj awale ja
smeranili.
intimidacin. xiwel, yajel xiwuk.
intimidad.
1
- yamigoil.
- Tiene muchas intimidades. jel ja
yamigoili.
2
- altsil.
- El patrn quiere meterse en mis
intimidades. wa skana oj schik
sbaj ti ba kaltsil ja ajwalali.
intimidar. aa xiwuk.
Nos
intimidaste.
jawaa
xiwkotikon.
ntimo,-a.
1
- yojol.
- En lo ntimo de su pensamiento. ti
ba yojol ja yaltsili.
2
- jel.
- Amigo ntimo. jel amigo.
intocable.
1
- mi xchimxi.
- El fuego es intocable. mi xchimxi
ja kaki.
2
- mi xalxi sbaj.
- Nos ensearon, que el gobierno es
intocable. sjea kitik mi xalxi
sbaj ja gobyernoi.
intolerable. mi xtekxi.
intolerancia. ja smodo ja ma mi steka

chikan jas.
- La intolerancia del patrn con
nuestras costumbres. mi steka ja
jmodotik ja ajwalali.
intolerante. mi steka ja smodo ja tuki.
intoxicacin. yajel jomuk.
intoxicar. aa jomuk.
- El humo me intoxic. yaa jomkon
ja tabi.
intraducible. mi xsutxi ba tuk kumal.
intramuros. ti ba yoj chonab.
intramuscular. ti ba yoj jbakteltik.
intraocular. ti ba yoj jsatik.
intranquilidad. tabkujol.
intranquilizar. nika skujol.
- La noticia nos intranquiliz. snika
jkujoltikon ja yabalil.
intranquilo,-a. josjoni.
- Estaba intranquilo porque no vino
an. josjoniyon yuj ja mito jaki.
intransferible.
1
- mi xaxi.
- Nuestra tierra es intransferible. mi
xaxi yi ja jluumtiki.
2
- mi xek jbajtik.
- Esta enfermedad es intransferible.
mi xek jbajtik ja chamel iti.
intransigencia. schuuyil.
- La intransigencia de su
pensamiento. ja schuuyil ja
yaltsili.
intransigente. chuuy.
- Hombre intransigente. chuuyil
winik.
intransitable. mi ilbenuk.
- El camino est intransitable. mi
ilbenuk ja beji.
- Hacer intransitable. lomanbes,
lopanbes.
- El autobs hace intransitable el
camino. wa slopanbes ja bej ja
aktobusi.
- Hacerse intransitable. lomanaxi,
447

intransitivo-inundarse

lomanbi, lopanaxi, lopanbi.


- El camino se hizo intransitable.
lomanbita ja beji.
intransitivo,-a. ja it mi oj ekuk ja ba
pilan lado. [jachni jun tike
verbo ja ba kastiya, sbiil
verbo transitivo. wa xel ja ba
sujeto ba oj waj ba objeto.
jaxa intransitivo mey luwar ba
oj ekuk].
intransmisible. intransferible.
intratable. pilpil, arisko, kistal ja
smodoi.
intravenoso,-a. ti ba yoj jbenatik.
intrepidez. mey yajnajel sbaj.
intrpido,-a. mi xyajna sbaj.
intriga. schapjel yabalil.
intrigado,-a.
1
- jel juntiro ochta ja spensari.
2
- jel skana oj snae.
intrigante. ja ma wa schapa yabalil.
intrigar. altalaan abaj ba malo, chapji
yabalil.
- Contnuamente estn intrigando.
tolabida wane yaltalajel sbaje
ba malo.
- Intrigaron contra nosotros. chapji
yabalil ja kentiki.
intrincado,-a. pim.
- Monte intrincado. pim ja kuli.
intrincar. jomo ja solomi.
intrnseco,-a. sbajxa yena. [oj kiltik
jun senya. ja yalalil jun libe
takin sbajxa yena. mi yocheluk
ta wa xyala $10.00 ma $100.00].
extrnseco.
introduccin.
1
- yajel ochuk.
- Introduccin de la medicina en la
vena. yajel ochuk ja ani ti ba
jbenatik.
2
- ba wa stulu.
- Introduccin al libro. ba wa stulu
448

sok ja juuni.
introducir.
1
- aa ochuk.
- Introdujo el cuchillo en la herida.
yaa ochuk ja skupulabili ti ba
yajbel.
2
- aa kulan.
- Introdujo la aradura en nuestro
ejido. yaa kulan ja sjutjel luum ti
ba jkolonyatik.
3
- jea.
- Me introdujo al espaol. sjea ki
ja kastiyai.
introductivo,-a. wa xyaa ochuk, wa
sjea kitik. introducir.
Introductorio, -a. introductivo
intromisin. schikjel sbaj.
introspeccin. yiljel ja yaltsili.
- Le falta introspeccin para que
reconozca su delito. wa skana oj
yile ja yaltsili ba oj sna sbaj ja
smuli.
introversin. ja smodo ja introvertido.
introvertido,-a. kechan wa snaa sbaj
yen mero. mi yocheluk ja
smojei. lajan sok jel tut yena.
intrusin. schikjel sbaj.
intruso,-a. wa schika sbaj.
intuicin. yabjel schikel.
intuir. yab schikel.
- Intu un peligro. yab jchikel oj
jak jun xiwel.
intuitivo,-a. yuj ja yabjel schikel.
- Conocimiento intuitivo. snajel
sbaj yuj ja yabta schikel.
intumescencia. sitsel.
inundacin. butja.
inundar. butu.
- Inund la caada. sbutu ja
lopani.
inundarse. ujki.
- Se inunda la casa. wa xujki ja
ba yoj naits.

inusitado-inversionista

inusitado,-a. jel tuk, mi kajyeluk.


intil. lom, mi xmakuni.
- Soy un intil. lomon.
- La olla es intil porque ya est
rayada. mixa xmakuni ja oxomi
yuj ja pojelxa.
- Eres un intil! lajana sok tsilel.
[regao fuerte].
inutilidad. jel lom, mi xmakuni.
- La inutilidad de la caminata. jel
lom ja bejyeli.
- La inutilidad de este trabajo. mi
xmakuni ja atel iti.
inutilizar. jomo.
invadir. lugaran luum, luuman.
- Los campesinos invadieron las
tierras del finquero. slugarane ja
sluum ja ajwalal ja alajanum
jumasai.
- Invadieron
nuestras milpas.
sluumane ja kalajtiki.
invalidar. koko.
- Invadi el contrato. skoko ja
tratoi.
invlido,-a.
1
- jomelxa ja sbakteli yuj ja
yajbel ma ayxa skujol.
2
- mi xmakuni.
- Este contrato es invlido porque
contradice la ley. mi xmakuni ja
trato iti yuj ja mi skuan mini
skisaa ja leyi.
invalidez. jomelxa, mi xmakuni.
invariable. mi sjeltes sbaj.
invariablemente. tolabida.
invasin. slugarajel luum, sluumajel.
invadir.
invasor,-a. ja ma wa slugaran, wa
sluuman, lugaranum, luumanum.
invectiva. utanel.
invencible. mi xkulaji ganar, mi oj
ajuk ja ba yib skab ba mini
june.

invencin.
1
- stajel jun jas mito naubaluk
yuj ja paklumani. invento.
2
- lom kumal.
inventar.
1
- taa chikan jas mito naubaluk.
2
- lom wan yaljel.
inventario. yibanal.
- Vamos a hacer el inventario de la
cooperativa para ver todas las
mercancas, las deudas y el dinero en
caja. As veremos nuestra ganancia.
oj
jkiltik
yibanal
ba
jkoperatibatik ba oj kiltik ja
jbolmaltiki sok ja sjeli sok
jtakintiki ba yoj kaja. jachuk oj
cha kiltik ja jganansyatiki.
invento. stajel jun jas mito naubaluk
yuj ja paklukmani. [jachni ja
molinoi. ja ajyii sjuchuwe ja
iximi kechan ti ba chaal].
inventor,-a. wa staa chikan jas mito
naubaluk. invento.
inverosmil. jel tuk, mi meranuk.
inversamente. pakax.
inversin.
1
- pakaxbita.
- La inversin del orden de las
palabras cambia el sentido. ta
pakaxbita ja kumali tukxa ja
sloili. [kela awil ja senya iti].
- Ramiro mat el toro. smila ja tan
wakax ja ramiroi.
- El toro mat a Ramiro. smila ja
ramiro ja tan wakaxi.
2
- bolmalaxita ja takini.
inversionista. bolmalanum.
- El inversionista invierte su dinero en
mercancas o lo pone en el banco
para recibir inters. ja bolmalanumi
wa xyaa bolmalaxuk ja stakini
ma oj smuku ti ba banko ba oj
ya yi solomi.
449

inverso-invulnerable

inverso,-a. waj pakax, kaxkanpatik


waji.
invertebrado,-a. spetsanil ja yal chan
mey steil spatik lajan sok us ma
yalja ma chajnul chab sok ja
tuki.
invertir.
1
- yaa waj pakax.
- Invirti la marcha de las manecillas
del reloj. yaa waj pakax ja skab
ja relojoi.
2
- yaa kan nujan.
- Invirti la olla. yaa kan nujan ja
oxomi.
3
- aa bolmalaxuk.
- Invirti su dinero. yaa bolmalaxuk
ja stakini.
invertirse en mercancas. bolmalaxi,
bolmalbi.
- El dinero se invirti en mercancas.
bolmalaxita ja takini.
- Su ganado se invirti en
mercancas.
bolmalbita
ja
swakaxi.
investigacin.
yiljel,
spaklajel.
investigar.
investigador,-a. iluman, pakluman.
- El mdico es un investigador de las
enfermedades para que aprenda
cmo curar a los enfermos. ja loktor
jani pakluman chamel ba oj
snebe jastal oj yajnatalauk ja
chamum jumasai.
- Investigador de la cueva.
pakluman keen.
investigar. ila, pakla.
- Investig el problema. yila ja
problemai.
- Investig la cueva para ver si tiene
cosas de los antiguos. spakla ja
keeni ba oj yile ta tito ay yioj
ja jastik sbaj ja poko winiki.
inveterado,-a. kajyelxa.
450

invicto,-a. mi jay majke kulaji ganar,


mini nunka aji ja ba yib skab.
invidente. ja ma mi xyila kinal yuj ja
tupta ja sati.
invierno. ja ixawil wa xyaa chee ti ba
disyembre
sok
enero
sok
jebrero. ti ba kalendaryo wa
xyala 21 yajtab yixawil disyembre
manto 21 yajtab yixawil marso.
inviolable. mi xbob oj ixtalajuk, mi
xbob oj chimjuk.
inviolado,-a. mi ixtalanubaluk, mi
chimubaluk.
invisible. mi ilbenuk.
- Estoy invisible. mi ilbenukon.
invitacin. lokji.
- Tengo una invitacin. wa
lalokjiyon.
invitado,-a. lok.
- Todos los invitados de la fiesta
llegaron. julyeta spetsanil ja slok
ja kini.
invitar. loko, kanwani, lokwani.
- Te invito. wa xlokowa.
- No le gusta invitar. mi xkanxi yuj
ja lokwaneli.
invocar. kuman, paya.
- Invoc a Dios. skuman ja
jwawtiki.
- Invoca la ley para defenderse. wa
spaya ja leyi ba oj skolta sbaj.
involucrar. aa schik sbaj.
- Me quiere involucrar en su delito.
wa skana oj ya jchik jbaj ti ba
smul.
involuntariamente. anima mi skana.
- Cay involuntariamente. mokta
anima mi skana.
involuntario,-a. anima mi skana.
- Trabajo involuntario. wa xatiji
anima mi skana. [lajan sok
tenubal atel].
invulnerable. mi xbob oj yajbesjuk.

inyeccin-irona

inyeccin. tsistakin [ba oj ya kitik


ja ani. wa xoch ti ba jtsujmiltik.
jeringa].
inyectable. chikan jas tike an wa
xyaa kitik sok tsistakin.
inyectar. aa yi sok tsistakin, aa
ochuk ti ba jun luwar.
iodo. jun tike an. [kik ja yelawi. tini
aya tusan ja ba yoj ja atsami].
ir.
1
- waji.
- Adnde fuiste? ba wajyaa.
- Ah vas a entrar ti lawaj ocha.
- El trabajo no va bien. mi xwaj lek
ja ateli.
- Fue a Comitn. waj ba chonab.
- Fue a la milpa. waj alaj.
- Fue a ver la milpa. waj iluj alaj.
- Fui a ver la milpa. waj kil alaj.
- Va en reversa. wa xwaj pakax.
- Voy al bao. oj wajkon paxyal.
2
- ir a Comitn. chonabani, waj
chonab, waj ba chonab.
Ir
a
Comitn.
oj
chonabanukon.
3
- ir a ver. pakla.
- Fui a ver la cueva. jpakla ja
keeni.
4
- ir bien a alguien. sbej lek ay, lek
wa xek yuj.
- Nos va bien. sbej lek aytik.
- Me va bien. lek wa xek kuj.
5
- ir despreocupado a pesar de
obligaciones. bachbuni.
- Despreocupado fue a Comitn y
dej parado su trabajo. bachbuni
ba chonab ti kan tekan ja
yateli.
6
- ir en lugar de otro. lokolan,
lokolanan, lokolani.
- Ir en lugar tuyo. oj jlokoluka.
- Fuiste en lugar de otro.
lokolaniya.

- ir juntos. mojan.
- Vamos juntos. wa xmojantik.
8
- ir mal. wokol wa xek yuj.
- Nos va mal. wokol wa xek
kujtikon.
9
- ir tras. nocho.
- El perro va tras el tejn. wa
snocho ja kojtom ja tsii.
10 - ir y venir. tsalali, tsaltsuni,
wajum jakum.
- Las abejas van y vienen. wa
stsalali ja chabi.
- Unos van otros vienen. wajum
oche ja june jakum jani ja juni.
irse.
1
- waji.
- Ya se fue. wajta.
- Se fue al otro mundo. wajta ba
satkinal, wajta oj smojta ja
altsilali.
2
- irse con el rabo entre las piernas.
moto.
- El perro se va con el rabo entre las
piernas. wa smoto ja snej ja tsii.
3
- irse corriendo. el ajnel, paka
ajnel.
- Se fueron corriendo. elye ajnel.
- Me fui corriendo. jpaka ajnel.
4
- irse sin esperar. tojtalaan, tojtoni.
- Mi compaero se fue ya sin
esperarme. wanxa stojtalaan ja
jmoji.
- Me fui sin esperar. tojtoniyonta.
5
- que les vaya bien. ila wala bajex.
ira. tajkel.
iracundo,-a. kak ja smodoi.
irascible. kak ja smodoi.
iris [del ojo]. skikil jsatik.
irona. jun tike ixtaloil. [oj kiltik
chaboxe senya.
- mey stakin ja ajwalal jumasai.
- mey yip ja tsemeni.
- jel xlikiki ja kooni.]
451

irnico-irritacin
irnico,-a. ja smodo ja irona.
ironizar. ixtalaan. irona.
irracional. mey spensar, mito ayuk
skujol, mito snaa kinal.
irradiar. aa lijpuk ba spetsanil lado.
irrazonable. mi chikinal ayuk.
- Es irrazonable ya que no conoce el
mundo an. mi chikinal ayuk yuj
ja mito snaa kinal.
irreal. meyuk, mini ayuk.
- Es irreal que el agua suba al cerro.
mi oj kiuk ja ba wits ja jai.
irrealizable. mi xbobi.
irreconciliable. mi xyaa sbaje jun
perdon, mi xbob oj slaj sbaje.
- Son irreconciliables. mi slaja
jbaje.
irrecuperable. mixa xtaxi.
irreducible, irreductible.
1
- mi xbob oj chinbuk.
2
- mi xbob oj kulajuk ganar.
irreflexivo,-a. mey spensar.
irreformable. mi xlekbesxi.
irrefrenable. mi xkajtesxi.
irrefutable. tsunan lek.
- Sus ideas son irrefutables. tsunan
lek ja spensari.
irregular. jokan tasan.
irreligioso,-a. mey srelijyon. religin.
irremediable.
1
- mey yajnal.
- Esta enfermedad es irremediable.
mey yajnal ja chamel iti.
2
- jas oj jkultik.
- Muri. Es irremediable. chamta.
jas oj jkultik.
irremisible. mey sperdon, mi xtupxi ja
smuli.
irreprensible. mey smul.
irreprochable. mey smul.
irresistible.
1
- jel tsats juntiro.
- Su enemigo es irresistible. jel tsats
452

juntiro ja skrontai.
- jel xkanxi yuj.
- Siento unas ganas irresistibles de ir
a Comitn. jel xkanxi kuj oj
chonabanukon.
irresoluto,-a. mi juntauk ja spensari.
irrespetuoso,-a. mi xkiswani.
- Eres irrespetuoso. mi lakiswani.
irresponsable. mi xkanxi yuj ja scholi.
- La comunidad no te respeta si eres
irresponsable. mi skisawa ja
jkomontiki ta mi xkanxi awuj
wacholi.
irrestricto,-a. mey raya, mey pojan.
irresuelto,-a. irresoluto.
irreverencia. mey skisulabil.
irreverente. mi xkiswani.
irreversible. mi xbob oj waj pakax, mi
xbob oj kumxuk yuj ja ekta.
irrevocable. mi oj kutsxuk.
- Castigo irrevocable. mi oj kutsxuk
ja kastigoi.
irrevocablemente. -nia.
- Sali irrevocablemente. eltania.
irrigable. wa xulbaxi.
irrigacin [con zanjas]. ulub, ulbanel.
irrigador,-a. ulbanum.
- Tengo la tarea del irrigador en
nuestra comunidad. ulbanumon ti
ba jkomontikon.
irrigar [con zanjas]. ulban, ulbani.
- Irrigu la milpa. kulban ja
kalajtiki.
- Estamos irrigando. wantikon
ulbanel.
irrisorio,-a. jel koel.
- Precio irrisorio. jel koel ja
stsakoli.
irritabilidad. schinajil.
irritable. chinaj.
- Hombre irritable. chinaj winik.
irritacin.
1
- schinajil.
2

irritado-ito
- La irritacin de aquel hombre. ja
schinajil ja winik jawi.
2
- skulan chingar.
- Estoy tosiendo por la irritacin de la
garganta. wanon ojbanel yuj ja wa
skulanon chingar ja jsojosi.
irritado,-a. chinajbita.
irritador,-a. wa xyaa chinajbuk, wa
skulan chingar.
irritante. wa xyaa chinajbuk, wa
skulan chingar.
irritar.
1
- aa chinajbuk, aa tajkuk.
- Por qu me irritas? jasyuj wa
xawaa tajkukon.
2
- kulan chingar.
- El pantaln me irrita. wa
skulanon chingar ja jwexi.
rrito,-a. mi xmakuni.
irrogacin. skulajel yi.
irrogar. kulan yi.
- Nos irrogan muchos daos. jel
skulan kitik malo.
irrompible. mi oj kokuk.
irrumpir. jun repente ochi.
- El toro irrumpi en la milpa. jun
repente ochi ti ba alaj ja tan
wakaxi.
irrupcin. krontaan.
- La irrupcin de los soldados en el
ejido. skrontaan ja jkolonyatik ja
kakanumi.
ish! [comiteco]. ix.
ishcanal. chojchoy.
-simo,-a. jel juntiro.
- Bellsimo. jel tsamal juntiro.
- Bonsimo. jel lek juntiro.
- Muchsimo. jel jitsan juntiro.
isla. jun xen luum joybanubal yuj ja
jai.
Islam. jun tike relijyon, yaa kulan jun
winik sbiil mahoma ja ba
arabya, ja sbiil ja slujmali. ja

yani ja islam teya ba jitsan


chonab. mi kisubaluk yuj ja
Estados Unidos. ja yuj wan
kakanel yuj ja teya jel ja
petrolyo wa skana ja ba Estados
Unidos. religin.
isleo,-a. swinkil ja ba isla.
isleta. chin isla.
islote. chin isla ay yioj patak.
Israel. ja sbiil ja sluum ba pojki ja
jtatik jesukristo. ja yan kaku
jel ja kakanel ja swinkil israel
wa skrontaan pilan swinkil sbiil
swinkil palestina.
israelita. swinkil ja ba sluum ba pojki
ja jtatik jesukristo.
ISSSTE. Instituto de Seguridad y
Servicios Sociales de Trabajadores
del Estado. seguro.
istafiate. astajyate.
istmeo,-a. swinkil istmo.
stmico,-a. ti ba istmo.
istmo. jun xen luum ay yioj ja ti ba
schabil lado.
Italia. jun pilan chonab luum ay
sgobyerno ti ba Europa. Roma
ja sbiil ja niwan chonab ti ba
Italia.
tem.
jun
xen
tsijbojnubal,
tsijbojnubal garabato
iterativo,-a. jitsan majke wa xkulaxi.
- Verbo iterativo. jun tike verbo
ay yioj -talaan ja ba snej. [oj
kiltik chaboxe senya. mantalaan,
chontalaan, jamtalaan].
itinerante. ekum bej.
itinerario. bej.
- Desconozco nuestro itinerario hasta
San Mateo Ixtatn. mi xnaa sbaj
ja jbejtiki man san mateyo.
itinerario,-a. ti ba bej.
ito,-a. ala.
- Hombrecito. ala winik.
453

ixtle-izquierdo

- Come tu tortilla. wean ja wala


ooti.
- Mi papacito! kala tata.
ixtle. chij.
- Fibra del ixtle. ak.
- Voy a hacer un mecate del ixtle.
oj jbale ak.
- Ixtle amontonado, todava no hilado.
xokben.
- Ixtle para tejer. sjalulabil.
izar. aa keuk ja banderai.
- El maestro iza la bandera. wa
xyaa keuk ja bandera ja
mayestroi.
izote. jun tike tsinte.
izquierda.
1
- surda jkabtik, mi swaeluk
jkabtik.
2
- spetsanil ja izquierdista.
izquierdismo.
ja
spensar
ja
izquierdista.
izquierdista. ja ma wa skana oj
jkultik luchar ba oj jta
jlekilaltik. conservador
derechista progresista. mi
skana oj skul mandar ja
ajwalali. derecha derechista.
izquierdo,-a. surda, mi swaeluk
jkabtik.
- A la izquierda. ti ba jsurdatik, ja
ba mi swaeluk jkabtik.

454

jabali de collar-jams

j
jabal de collar. kujlal chitam.
- Jabalina. snan kujlal chitam.
jabalina. jun tike pulte.
jabardo. jun chin kole chajnul chab
wa spila ja snaji.
jabato. yal kujlal chitam.
jabn. jabon. [wa xkumani jabon].
jabonar. chuku sok jabon.
jaboncillo. jabonsiyo.
Arboleda
de
jaboncillos.
jabonsiyoaltik.
jabonera. yetal jabon.
jabonero,-a.
1
- sbaj jabon.
2
- chonajabon.
jabonoso,-a. lajan sok jabon.
jakal. pats pooj yal naits, jakal.
jacaln. jun tike jachan.
jacaranda. jikaranda.
jacobinismo. ja spensar ja jacobino.
jacobino,-a. ja skronta ja ajwalal
jumasai. wa skana lajanlajan oj
ajyukotik ja jpetsaniltiki. ja yuj
mero nikuman ja yenlei. teya ja
ba Francia ja jabil 1789 manto
1794.
jactancia. stoyjel sbaj.
jactansioso,-a. wa stoyo sbaj.
jactarse. toy abaj.
- No vamos a jactarnos. mi oj jtoy
jbajtik.
jaculatoria. chin loil ba wa xyaa
sbaj lek ja ma wa sloilta.
jade. jun tike tsatsal ton yaax yena
jel tsamal juntiro.
jadeante. asinajum.
jadear. asinaji, jaka ja iki, posenaji,
posinaji, tasinaji.
- P o r c o r r e r mucho jadeas. wa
latasinaji yuj ja jel ja ajneli.

jadeo. wan posenajuk, wan tasinajuk.


jaguar. niwan bajlam.
jalar.
1
- joko, kicha, tasa.
- Jal el rbol. sjoko ja tei.
- Jal el trozo. jkicha ja akei.
2
- paya.
- El molino no jala bien el maz. mi
spaya lek ja ixim ja molinoi.
3
- aa abaj.
- Nuestra autoridad no jala bien. mi
xyaa sbaj lek ja ma ay yatel
kujtiki.
4
- jalar [de las orejas]. tuchu.
- El maestro me jal de las orejas.
stuchu ja jchikin ja mayestroi.
5
- jalar [riendas]. toko.
- Jal las riendas. stoko ja yakil ja
kawuji.
jalea. ligoso.
jaleador,-a. ujlanum.
jalear. ujla.
- Jale el perro. kujla ja jtsii.
Jalisco. ja sbiil jun estado ti ba yoj
mejiko.
jaln.
1
- jun tike tsapte.
2
- tuchu.
- Me di un jaln. stuchuwon.
jalonear. tuchu.
- El maestro nos jalone de las
orejas. stuchu ja jchikintikon ja
mayestroi.
Jamaica.
1
- jun luum pilanxa ja sgobyerno ti
ba Caribe. ja Jamaica jani jun
slujmal joybanubal yuj ja.
2
- jamaica. jun tike chakal nichim
wa xmakuni ba oj skul jun tike
solulabil.
jams. mi jay majke, mini jay majke,
mini nunka.
- Jams lo podremos pagar. mini jay
455

jamelgo-jcara

majke oj bob jtuptik.


jamelgo. yokel kawu.
jamn. baket yok chitam.
jamoncillo. jun tike dulse.
Japn. jun chonab joybanubal yuj ja,
pilanxa ja sgobyernoi ti ba
spatik ja jai ba wa xmukxi ja
kakui.
najat
lek
kani.
atomizar.
japons,-a. sbaj. Japn.
jaqueca. yaj olom.
jaquecoso,-a. ay yaj solom.
jarabe. jun tike solulabil.
jardn. maka ay snichim.
- Jardn de nios. naits ba wa
stalna ja yal untiki.
jardinera. ja yatel ja talnanichim.
jardinero. talnanichim.
jarra. xalo [regional], yal xaluj, yal
sjebulabil.
jarro. yal xalo [regional], yal xaluj, yal
sjebulabil.
jarrn. niwan xaluj.
jasam. jasam.
jauja. kutsilaltik ti ba swayich.
jaula. kakaxte, pajarera.
jaura. tsialtik wa snutsu chikan jas
sbaal wits.
jazz. jun tike kin wa xjak ti ba
Estados Unidos. wa xmakuni ba
chanel.
jeep. ja sbiil jun tike yal karo. jel ja
yipi. [wa xkumani yip].
jefa. olomal ixuk, jepe ixuk.
jefatura.
1
- ja schol ja olomali.
2
- ba wa xatiji ja olomali.
jefazo. mandaranum.
jefe. olomal, jepe.
jegite. putsankul.
Jehov. june ja sbiil ja dyosi ti ba
hebreo. mas lek wa xalxi yajbe.
jejn. chixkil.
456

Enjambres
de
jejenes.
chixkilaltik.
jeme. chute.
jengibre. jun tike yajnal wael.
jerarca. niwan pagre, niwan mandaranum.
jerarqua. chol aye ja niwak pagrealtik.
jerrquico,-a. ti ba jerarqua.
jerarquizar. cholo.
- Vamos a jerarquizar nuestro trabajo
para entregarnos primero al ms
importante. oj jcholtik ja kateltiki
ba oj ka jbajtik bajtan sok ja
mas tilani.
jerga.
1
- jun tike pimil kuuts.
2
- ja skumale jun kole.
- La jerga de los mdicos. ja
skumale ja loktor jumasai.
jergn.
1
- jun tike pimil pop.
2
- kistal kual.
3
- lisan winkil.
jeringa. jeringa, tsistakin.
jeroglfico,-a. jun tike tsijbanel ja ba
poko winik.
Jesucristo. ja jtatik jesukristo.
jesuita. jun tike pagre wa xcha atiji ti
ba bachajon sok ja tseltali.
jesutico,-a. sbaj jesuita, chab sat.
Jess.
jtatik jesukristo, ja sbiil
jitsan winik.
- Jess!
1
- kere,
2
- ay jmula
3
- jel ajulal sbaj.
jet. jun tike jujpum jel xajni juntiro
[wa xkumani yet]. propulsin a
chorro.
jeta.
1
- pechan ja stii, pechan ja snii.
2
- pechtianel.
jcama. jun tike koj lek slojel.
jcara. tsima.

jilote-jubilar

jilote. ji, yal ji.


- Muchos jilotes. jialtik.
jilotear. jiaxi, jibi.
- El maz jilote. jibita ja iximi.
jinete. kajanum, keum kawu.
jirafa. jun tike chante jel najat ja
snuki. teya ja ba frica.
jirn. xen kuuts.
jitomate. chakal pix.
jiu-jitsu. jun tike tiro ma tajnel kechan
sok skab.
jociar [comiteco]. picha, pichulani.
- Los puercos jociaron la tierra.
spicha ja luum ja chitami.
- Los puercos estn jociando. wan
pichulanel ja chitami.
joco,-a. paj.
jocoque. pajal lech.
jocosidad. yalegreil, ixtaloil.
jocoso,-a. alegre, tsamal.
jocote. poom.
jocotera. poomaltik.
jocundo,-a. alegre, tsamal.
jodido,-a. jodido [kistal kumal ti ba
kastiya].
jofaina. jun tike sakulabil.
jolote. kolko.
- Muchos jolotes. kolkoaltik.
jonosh [comiteco]. jonox.
jornada. kaku atel, tarega.
jornal.
1
- ja stsakol ja atel ba jun
kaku.
2
- ja atel ti ba jun kaku.
jornalero,-a. moso, ganaranum.
joroba. kujan, kuchan, kujojpatik,
kujujpatik.
jorobado,-a.
kujan,
kuchan,
kujojpatik, kujujpatik, lukan
[bejyi].
- Caminar jorobado. kochkoni,
kuchkuni, kujuji, lukan bejyi,
tsinini.

- Estar jorobado. kuchuchi.


jorobar. kulan chingar.
jorongo. kotonchuj, kotonal.
josjon [comiteco]. josjoni.
jota. ja sbiil ja letra j.
joto. jun winik lajan sok ixuk ja
smodoi ma wa xtajni sok winik.
joven. kerem, moso [regional], tata,
chin, yaaw.
- Muchos jvenes. keremaltik.
- Buenos das, joven. san kala
moso [regional].
- Est bien, joven. lek ay, tata.
- Eres joven an. chinato.
- Soy joven an. yaawonto.
jovencita. nana, akix.
- Buenos das, jovencita. san kala
nana.
- Soy jovencita. akixon.
jovial. lek smodo.
joya. ujal, koros, likchikin ma lajan
sok.
joyera. snajtsil chonaujal.
joyero,-a. chonaujal, kulaujal
juanete. sbakel stseel choj snan
koktik.
Jurez. ja sbiil jun kelwanum ti ba
mejiko. Benito Jurez ja sbiili.
chami ba 1872 jabil. yaa eluk
spetsanil ja spinka ja pagre
jumasai ba mixa oj ajyuk
ajwalal ti ba yoj snalan ja
pagrealtik.
mi
skana
ja
kolonyai. yaa kulan ja ordeni
ba oj sbajuk ja luum ja pilpil
swinkili. jachuk sjomo ja kolonya
ja jmexep jtatawelotiki.
jubilacin. yajel chakuk ja yateli yuj
ja ayxa skujol. jachni ja ba
chonabi.
jubilado,-a. chakta ja yateli yuj ja
ayxa skujol.
jubilar.
457

jbilo-juicio

- ay kin.
- Semana jubilar. ay kin ja
semana iti.
2
- aa chakuk ja yateli yuj ja
ayxa skujol.
jbilo. yalegreil, tsamalil.
- Dar gritos de jbilo. awa,
awani.
- Los nios dan muchos gritos de
jbilo. jel xawaniye ja untiki.
jubiloso,-a. jel alegre, wan awanel.
jubn. jun tike chompa.
juchub [comiteco]. jachub, sjachulabil.
juchuch [comiteco]. juchuch.
judaizante. wa snocho ja smodo ja
judo.
judaizar. nocho ja smodo ja judo.
Judas. ja ma wa xyiaj jpatiktik.
judicial. sbaj ja jwesi.
judicialmente. ja smodo sbaj ja jwesi.
judiciario,-a. sbaj ja jwesi.
judo,-a. swinkil Israel ma ja ma wa
skuan ja srelijyon ja judiyo ja
moisesi.
judo. jiu-jitsu.
juego. tajnel.
- El trabajo no es juego. mi tajneluk
ja ateli.
jueves. jwebes.
juez. jwes, kepuman, keluman.
- El juez juzga los pleitos. wa
stojbes ja pleto ja jwesi. [yujxta
ayni jwesa wa schono sbaje
jachuk oj skolta ja matik stupyu
yi. ja ba yoj jnalantik mey jwes
yuj ja kentiki tsomanotik oj jlaj
jbajtik ba oj jtojbestik ja
mulanumi sok ja jkomontiki].
- Juez civil. jun tike jwes wa
xyaa jtup ja jmultiki.
- Juez penal. jun tike jwes wa
xyaa ochkotik preso yuj ja
jmultiki.
458

jugada. tajnel.
- Mala jugada. mixa tsamaluk.
jugador,-a. tajnum.
jugar.
1
- tajni.
- Vamos a jugar. oj tajnukotik.
- Estoy jugando con los nios. wanon
tajnel sok ja untiki.
2
- jugar con. ixtalaan.
- Juego con las hormigas. wa
xkixtalaan ja xanichi.
3
- jugar [durante una junta].
machinaji.
- Jugaron con sus compaeros
durante la junta. machinajiye sok
ja smoji ti ba tsomjeli.
4
- jugar escondidas. chayan tajni.
jugarse la vida. mi xyajna sbaj.
- Me voy a jugar la vida. mi oj
kajna jbaj.
juglar. kinanum ja ajyii.
jugo. yaal, yaalel, yal, yalel.
- Jugo de tomate. yal pix.
jugoso,-a.
1
- ay yalel.
- Fruta jugosa. ay yalel ja tekuli.
2
- jel xbaalani.
- Negocio jugoso. jel xbaalani ja
negosyoi.
juguete. ixta, ixtaal.
juguetear. tajni.
jugueteo. tajnel.
juguetera. snajtsil chonaixta.
juguetn,-a. tajnum.
juicio.
1
- kujol, pensar.
- Una persona con juicio. jun
kristyano ayxa skujol yena.
- Segn su juicio no sabemos nada.
wa xyala skujole mini jas wa
xnaatik.
- Ya tiene juicio. ayxa spensar,
ayxa skujol.

juiciosa-juntarse

- Estamos en nuestro juicio. sakan


jkujoltik.
2
- kastigo.
- El juez pronuncia el juicio. wa
xyaa kouk ja kastigo ja jwesi.
- Juicio posesorio. posesorio.
Juicio
de
prescripcin.
prescripcin.
3
- tener juicio. yijxa, sbejxani.
- Ramiro ya tiene juicio. yijxa ja
ramiroi.
juiciosa. snanbita.
- Mi esposa se hizo una mujer muy
juiciosa.
jel
snanbita
ja
wakumarei.
juicioso. statbita.
- Anselmo se hizo un hombre muy
juicioso. jel statbita ja anselmoi.
- No eres juicioso an. yaawato.
juliana. jun tike kaldo ay itaj.
julio. yixawil julyo.
jun [comiteco]. tojolabal.
- Hay muchos junes en la feria. jel
ja tojolabali ti ba kin.
juncia [comiteco]. xajkiltaj.
- Juncias regadas en el piso. lichan
xajkiltaj.
jungla. yijel kul. selva.
junio. yixawil junyo.
jnior. yunin, ijtsinal.
junta. tsomjel, junta.
- Entremos a la junta. ochkotik ba
tsomjel.
- Participante en la junta.
juntaanum.
- Junta en la cual todos estn
parados y muy cerca los unos de los
otros. koban.
- Acabarse la junta. juntaanita.
- Se acab la junta. juntaaniyeta.
- Asistir a la junta. juntaani.
- Vamos a asistir a la junta. oj
juntaanukotikon.

juntacn [comiteco]. jun takan.


juntado,-a. tsoman.
1
- El dinero se ha juntado. tsomanxa
ja takini.
2
- Nuestra organizacin. tsoman ja
sbiil ba wa xkateltatik ja
komon jumasai ja ba munisipyo
awtonomo.
juntamente. junta ora.
- Juntamente nos atacaron. junta
ora snolkontraanotikon.
- Juntamente con l. sok.
- Juntamente contigo. amok.
- Juntamente conmigo. jmok.
- Juntamente con ellos. sok, soke.
- Juntamente con uds. amokex.
- Juntamente con nosotros. jmoktik,
jmoktikon.
juntar. aa sta sbaj, aa tsoman, nolo,
tsomo, tsubu.
- Nos junt. yaa jta jbajtik.
- Junt la basura. yaa tsoman ja
tsileli.
- Junt la lea con mecapal. snolo ja
si sok stajab.
- Juntamos nuestras fuerzas. jtsomo
kiptik.
- Junt el dinero. stsubu ja takini.
- Juntar el zacate con garabato para
cortarlo. lokba.
- Juntar [ixtle o algodn]. xoko.
- Juntar muchas cosas. tsomtalaan.
- Juntar [pies]. loto.
- Junt los pies. sloto ja yoki.
juntarse. iaj abajex, taa abajex,
tsomo abajex, tsubu abajex.
- Entonces se juntan los novios. tixa
wa xyiaj sbaje ja nupanumi.
- Nos vamos a juntar. oj jta
jbajtik.
- Se juntaron en la casa comunal.
stsomo sbaje ti ba yoj snaj
komon.
459

junto-jurista

- Juntarse con los dems. mojxi


schikel sbaj, ochi schikel
sbaj.
- Juntarse para. mojan.
- Se juntaron para trabajar. smojan
atel.
- Juntarse [ros]. skuxu sbaj,
staa sbaj.
- Dos ros se juntan. wa skuxu
sbaj chab niwan ja.
junto,-a.
1
- tsoman.
- Nosotros juntos. tsomanotik.
- Estamos juntos. tsoman aytik.
- Se fueron juntos. stsomanil
wajyeta.
2
- junta ora.
- Caminaba y cantaba todo junto.
junta ora bejyi tsebani.
3
- junto a. lakan, ti ba [sti].
- Est junto a la milpa. lakan ay
sok ja alaji.
- Junto al ro. ti ba sti niwanja.
- Junto al ocote quemado. ti ba
tsikel taj.
4
- junto con. lakan.
- Junto con mi pap. lakanon sok
ja jtati.
5
- juntos,-as. lajan, lajan lajan.
- Vamos a aprender juntos. lajan oj
jnebtik.
- Vamos a cantar juntos. lajan lajan
oj tsebanukotik.
6
- juntos [de dos cosas que as
deben estar]. chipan.
- Los testculos del caballo estn
juntos. chipan ja sbak ja kawuji.
7
- juntos [en forma de crculo].
joyan.
- Estamos juntos en la mesa.
joyanotik ja ba mesa.
juntura.
1
- tsajkan.
460

- ba wa slaka sbaje chab


jastik.
jurado.
1
- jwesaltik.
2
- june ja jwesaltiki.
jurado,-a.
1
- staunej ti.
2
- mero.
- Enemigo jurado. mero kronta.
jurador,-a. kistal wa xkumani.
juramentar. aa sta ti.
- El juez nos jurament. yaa
jtatikon jti ja jwesi.
juramentarse.
nakul
skrontaan
sbaje.
juramento.
1
- stajel ti.
2
- utanelxa.
jurar.
1
- taa ti.
- Jur que de veras no rob el
dinero. staa ti meran mi sjapa ja
takini.
- Vas a jurar por Dios? oj ma ata
ti ja jwawtiki.
2
- kistal wa xkumani.
- Juras mucho. jel kistal wa
lakumani.
jurdicamente. jurdico.
jurdico,-a. chikan jastal wa xyala ja
jwesi ma ja leyi.
jurisconsulto. wa snaa lek ja leyi.
jurisdiccin.
1
- yib kabal ay yuj ja jwesi.
2
- jun luum ba wa xatiji jun
jwes. ja luum jawi lajan sok jun
minisipyo ma mas niwanxa chikan
jastal ja schol ja jwesi.
jurisprudencia. snebjel ja ley jumasai.
derecho ley.
jurista.
1
- jwes, lisensyado.
2
- ja ma lek wa snaa ja ley

jush-juventud

jumasai.
jush [comiteco]. jux.
justamente.
1
- sbej.
- No nos hablan justamente. mi
sbejuk wa xyala kabtik.
2
- jachni.
- Justamente lo que l me dijo.
jachni yala kabi ja yeni.
3
- yutsil.
- Justamente cada uno estaba
saliendo para su casa. yutsil wanto
xoch spil sbaje ti ba snajei
justn [comiteco]. yojuna.
justicia.
1
- sbej, sbejilil, stojolil.
- No hay justicia para nosotros. mi
sbejuk jastal aytik.
- La justicia de su pensamiento. ja
sbejilil ja yaltsili.
- La justicia del juez. ja stojolil ja
smodo ja jwesi.
2
- justicia social. jlekilaltik.
- Queremos lograr la justicia social.
wa xkanatik oj jta jlekilaltik.
3
- hacer justicia. kisa.
- No nos hacen justicia. mi
skisawotik.
4
- hacerse justicia por su propia
mano. och jwesil ba slekil yena.
- El patrn se hizo justicia por su
propia mano. ochta jwesil ja
ajwalali ba slekil yena.
5
- pedir justicia. kana oj kisjan.
- Pedimos justicia. wa xkanatik oj
kisjukotik.
justiciable. yib kabal ay yuj ja jwesi.
justiciero,-a. jel skisa ja leyi anima
mixa sbejuk.
justificable. sbej.
- Conducta justificable. sbej ja
smodoi.
justificacin.

- yaljel yabi jasyuj [kulaji chikan


jas].
2
- skoltajel. justificar.
justificado,-a. sbej.
justificante. wa skolta.
- Documento justificante. wa
skoltayotik ja juun iti.
justificar.
1
- jea, cholo yabi.
- Su enfermedad justifica porqu no
asiste a la junta. wa sjea kitik ja
schameli jasyuj mi xoch ja ba
tsomjeli.
- La escasez del maz no justifica el
aumentodel precio. ja stusanil ja
iximi mi scholo kabtik jasyuj
keta ja stsakoli.
2
- kolta.
- Justific a su hijo delante de la
comunidad. skolta ja yunin ti ba
sti sat ja komoni.
- No es justo que justifiques al
delincuente. mi sbejuk oj akolta
ja mulanumi.
justificativo,-a. wa skolta.
justo,-a. sbej, sbejil, toj, uts uts.
- Ya no es justo as como estamos.
mixa sbejuk ja jach aytiki.
- Su actitud es justa. sbejil ja
smodoi.
- Anselmo es muy justo. jel toj ay ja
anselmoi.
- Hombre justo. tojol winik.
- Cmo est el maz? - justo para
este ao. jastal ay ja kiximtiki. uts uts ja ba jabil iti.
jusulum [comiteco]. josobluum.
juts [comiteco]. jutus.
juvenil. sbaj kerem, sbaj akix.
juventud. kerem, keremil, akix,
akixil.
- En mi juventud era mozo.
keremonto ochyon ba mosoil.
461

juzgado-juzgar

- Rpido pasa la juventud. jutsin wa


xeki ja keremil.
- En tu juventud te casaste ya.
akixato nupaniyata.
- Juventud [hasta los 10 aos de
edad] nux, nuxil.
- Mi pap muri en mi juventud.
nuxonto cham ja jtati.
- Desde mi juventud. man jnuxila.
juzgado. ba wa xatiji ja jwesi.
juzgar.
1
- aa wochel, iaj kwenta ja smuli,
tojbes, kela.
- No es justo que te juzgue. mi
sbejuk oj yaa yochel.
- El juez nos va a juzgar. oj yaotik
yochel ja jwesi.
- El juez juzga los pleitos. wa xyaa
yochel ja pleto ja jwesi.
- No te voy a juzgar. mi oj ki
kwenta ja wamuli.
- El juez no me juzg. mi
stojbeson ja kepumani.
- El juez va a juzgar a uds. oj
stojbes abajex ja kepumani.
- Nos va a juzgar el juez? oj ma
skelotik ja jwesi.
2
- wan yaljel.
- Le juzgo como nuestro compaero.
jmojtik yena wanon yaljel.
- Juzgamos que no debemos
venderlo.
wantikon yaljel mi
xbob oj jchontikon.
3
- juzgar bien o mal. kana, kela.
- Juzga bien las romeras. wa skela
lek ja kuaneli.
- No juzga bien las romeras. mi
skeka lek ja kuaneli.
4
- juzgar por la apariencia. joyba,
tsaji yuj.
- No te juzgamos por la apariencia.
mi xjoybayatikon.
- No es justo que nos juzgue por la
462

apariencia. mi sbejuk ta oj
skelotik chikan jastal wa
xyilawotik

ka-kw

k
ka. ja sbiil ja letra k.
kaki. jun tike yelaw lajan sok
kantimtim.
kepis. jun tike snaj olomal wa slapa
ja kakanumi.
kern [comiteco]. kerem.
kermesse. kin ti ba ermita ma ba
egelesya ja ba chonabi. wa xcha
alxi feria.
keroseno. jun tike stsikulabil lajan
sok gasolina.
kg. kilogramo.
kilo. kilo [lajan sok mil ma 1,000 ja
ba chikan jas].
- Un kilo de sal. jun kilo atsam.
kilogramo kilolitro kilmetro.
kilogramo. kilo. [lajan sok ja ba
schanil lame jun kwartiya].
kilolitro. mil litro.
kilometraje. bisubal yuj kilmetro.
kilomtrico,-a. sbaj kilmetro.
kilmetro. mil metro [lajan sok ja ba
schanil lame jun lewa. jitsan
majke wa stsijbaxi kechan km].
kilovatio. mil vatio. [jach wa xbisxi
ja elctrico. jitsan majke wa
stsijbaxi kechan kw].
kiosco. snajtsil chonwanel ti ba yoj
snalan kachinub. [ti aya ba san
kristobal cha jachni ja ba
chonabi].
kindergarten. ba wa smono ja yal
untik. [jitsan majke kechan wa
xalxi kinder ma guardera
infanti].
kirie. kajwaltik. [ti wa xalxi ja ba
misa].
kirieleisn. naa yajulail jbajtikon
kajwaltikon. [ti wa xalxi ja ba
misa].

km. kilmetro.
k.o. kulajita ganar.
Kremln. ja sbiil ja snaj ja
gobyernoanum ti ba Rusia.
kv. mil voltio. voltio.
kw. kilovatio.

463

la-lacio

l
la.
1

- ja.
- La mam. ja nanali.
- La casa. ja naitsi.
2
- sbaj, skujol.
- La conozco. wa xnaa sbaj.
- Rugola. wa xpata skujol.
- La veo. wa xkila.
3
- la que. ja ma, ma, -um, uman.
- La que lava el maz. ja ma wa
smaxa ja iximi.
- La que pasa. ekum.
- La que seca los platos. kusuman
sek.
laberinto. jun lugar ma niwan naits ay
yioj jel ja beji ti ba yojol ba
mixa oj jtatik bej. ja yuj oj jom
kolomtik.
- Laberinto burocrtico. jomta
kolomtik yuj ja bejyeli ba jun
opisina, ja ba juni, jaxa ba juni
manto mi oj jtatik mini jasa.
labial. ti ba sbaktel jtitik.
labihendido,-a. xelan ja stii.
lbil.
1
- jutsin oj pojxuk.
2
- delikado.
labio. sbaktel jtitik, stsujmil jtitik.
- Labio inferior. koel stsujmil
jtitik,
- Labio leperino. xelan ja stii.
- Labio superior. keel stsujmil
jtitik,
labor. atel.
- Nuestras labores en la milpa. ja
kateltik ti ba kalajtiki.
laborable. ba wa xatiji.
- Da laborable. kaku ba wa
xatiji.
laboral. sbaj atel.
464

laborar. atiji.
- Laboramos por el bien de la
comunidad. wa laatijitik ba oj
makunuk yuj ja jkomontiki.
laboratorio. ba wa xatiji ja kulaaan.
cha ja matik wa skana oj sneb
lek jas yuj wa xkei chikan jas
chamel. ayni ja ba mandaranum
cha jachni ja ba pabrika sbaj
jun ajwalal ma jun kole ajwalal.
teya ay modo oj stojbes ja
clon.
laborear. atelta ja luumi.
laboreo. yateltajel ja luumi.
laborioso,-a.
1
- wa xatiji lek.
- Mujer laboriosa. wa xatiji lek ja
ixuk jawi.
2
- jel wokol.
- Trabajo laborioso. jel wokol ja
ateli.
labrada. pojubal luum.
labradero,-a. luum wa xmakuni ba oj
pojuk.
labrador,-a. pojuman luum.
labranto. luum wa xmakuni ba oj
pojuk.
labranza. yateltajel ja luumi.
labrar. pojo.
- Labrar tierra. pojoj luum.
- Labrar madera. pojoj te.
labriego. pojuman luum.
laca. jun tike kataj wa xmakuni lajan
sok orchila.
lacandn. ja sbiil jun chin pweblo
indijena ti ba yijel kul mojanxa
watimala.
lacayo. moso.
lacear. xokba, xokbani. lazar.
laceracin. yajbel.
lacero. xokbanum.
lacio,-a.
1
- palan.

lacnico-lado

- Verdura lacia. palanxta ja itaji.


- telex.
- Tiene pelo lacio y no crespo.
telex ja yolomi mi kolochuk.
lacnico,-a. kom.
- Cuento muy lacnico. jel kom ja
loili.
lacra.
1
- jisan.
2
- mulal.
lacrar. noko.
- Lacr la carta. snoko ja juuni.
lacre. jun tike snokulabil.
lacrimal. sbaj yal jsatik.
lacrimgeno,-a. wa xyaa okuk.
- Gas lacrimgeno. jun tike ik
wa xyaa okotik. ja ik jawi ay
yioj ja polesiya ba oj snutse ja
matik wa snikawe ma wa stsom
sbaje yuj mi slaja sbaje sok ja
mandaranumi.
lacrimoso,-a.
1
- wan okel.
2
- jel xoki.
lactancia. ja tyempo wan chunel ja
alatsi.
lactante. chunum, nukuman.
lactar. yaa schuuk, chuni.
- Voy a lactar al beb. oj ka
schuuk ja kalatsi.
- La nena est lactando. wan
chunel ja alatsi.
lcteo,-a. lajan sok lech. va lctea.
lactosa. ja schiil ja lechi.
lacustre. ti ba pampa ja, ti ba sti
pampa ja.
ladeado,-a. uchan.
- El rbol est ladeado. uchan
eke ja tei.
ladear. tselpun, yaa tselan.
- Lade la mesa. stselpun ja
mesai.
- Voy a ladear la cama. oj ka
2

tselan ja chati.
ladearse. tselpuji, uchinaji.
- Se lade la silla [de montar].
tselpuji ja siyai.
- El rbol se lade. uchinaji ja tei.
ladeo. wan uchinajuk.
ladera. tinan kinal.
ladina. xinan.
- La ladina Rosa. xinan rosa.
ladinizada. xinanbum.
ladinizado. jnalbum.
- No soy ladinizado. mi jnalbumukon.
ladinizador,-a. jnalbesuman.
- El maestro es un ladinizador.
jnalbesuman jani ja mayestroi.
ladinizar. jnalbes.
- No queremos que nos ladinicen. mi
xkanatik oj sjnalbesotik.
ladinizarse [hombres]. jnalaxi, jnalbi.
- Francisco se ladiniz. jnalaxita ja
kichoi.
- No vamos a ladinizarnos. mi oj
jnalbukotik.
ladinizarse [mujeres] . xinanbi.
ladino. jnal, kaxlan.
- No eres ladino. mi jnaluka.
lado.
1
- bej, lado, lugar, tseel.
- Lleg por otro lado. juli ba pilan
bej.
- Se fue por otro lado. wajta ba tuk
lado.
- Por muchos lados. ba jitsan
luwar.
- Le duele el lado. wa xyab yaj ti
ba stseel.
2
- lado derecho. stojol.
- El lado derecho de la tela. ja stojol
ja kuutsi.
- Su casa est al lado derecho. ti
kan ba stojol jkabtik ja snaji.
3
- lado izquierdo. surda jkabtik, mi
stojoluk jkabtik.
465

ladrador-laicado

- lado opuesto. jun sti, jun


stseel, kax.
- Pasas por el lado opuesto del
camino. ti laek ba jun sti bej.
- Pasas por el lado opuesto de la
milpa. ti laek jun stseel alaj.
- Tu casa est en el lado opuesto de
la colonia. kax kolonya ja wanaji.
5
- lado reverso. spakaxil.
- El lado reverso de la tela. ja
spakaxil ja kuutsi.
6
- al lado. kalan, mechan, tseel.
- Est al lado. jel kalan ay sbaj.
- El caf est al lado de la lumbre.
mechan eke ja kajpei ti ba sti
kak.
- Al lado de su casa. ti ba stseel
ja snaji.
- Estoy a tu lado. ti ba watseel
ayon.
7
- al otro lado. spatik, kax
- Al otro lado del agua. spatik ja.
- Al otro lado del rio. kax niwan
ja.
8
- de un lado a otro. jan ili...oche.
- Vol de un lado a otro. jujpi jan ili
jujpi oche.
9
- hacerse a un lado. pil abaj.
- Se hizo a un lado. spila sbaj.
10 - por todos lados. katanxta.
- Por todos lados busqu el ganado
mo. katanxta jlea ja jwakaxi.
ladrador,-a. wojlanum.
ladrar.
1
- wojlani, wojwani, wojwoni.
- El perro ladra mucho. jel xwojlani
ja tsii.
2
- ladrar [gato del monte]. waxwuni.
- El gato del monte ladr. waxwuni
ja weti.
3
- ladrar [perros al perseguir un
tepezcuintle]. chawchuni.
ladrido. wan wojwonuk.
466

- Ladridos de muchos perros.


chaljixta.
ladrillado. sbatulabil ti ba yoj naits
ma ba pilan lugar ay slagriyo.
ladrillera. ba wa skulan lagriyo.
ladrillera. jun tike yetal wa xmakuni
ba oj skul lagriyo.
ladrillo. lagriyo.
ladrn,-a.
elkanum,
japwanum,
japuman.
- No soy ladrona. mi elkanumukon.
ladronear. japwani.
ladronera. ba wa snaka sbaje ja
elkanumi.
lagaa. skoy jsatik, skoyil jsatik.
lagar. ba wa spitsa ja tsusubi.
lagarta.
1
- snan ayin.
2
- akax ja smodoi jun ixuk.
lagartija venenosa. echejchan.
lagartijo,-a. ojkots.
- Muchas lagartijas. ojkotsaltik.
- Lagartijo colorado. saramanges,
saramanjes
lagarto.
1
- ayin, lagarto.
2
- winik akax ja smodoi.
lago. niwan pampa ja.
lgrima. yaal jsatik, yal jsatik.
lagrimal. sni sat.
lagrimear. jel xoki.
lagrimeo. wan okel jel juntiro.
lagrimoso,-a.
1
- lajan sok wan okel.
2
- jel xoki.
laguna. niwan pampa ja.
- Laguna pequea. pampa ja,
paman.
- La laguna [col. tseltal en el Mpio.
de Altamirano]. alaguna.
- Lagunero [vecino de la col. La
Laguna]. alagunero.
laicado. spetsanil ja kristyano ja matik

laical-lngaro

mi pagreuk mini magreuk.


laical. sbaj. laico.
laicismo. jun tike pensar mi skana oj
schik sbaj ja pagrealtik ti ba
eskwela, ma ba gobierno, ma
ba negosyo, ma ba chikan jas mi
relijyonuk. clericalismo.
laicista. nochwanum ti ba laicismo.
laico,-a.
1
- ja ma mi pagreuk mi
magreuk.
2
- mi sbajuk ja egelesya.
- Escuela laica. eskwela mi
sbajuk ja egelesyai.
laja. lechanton, pachton.
lama. lokok.
lambiscn. ja ma wa snaksatin ja
smodo pilan swinkil.
lambisquear.
1
- mitsa.
2
- naksatin ja smodoi.
lamedal. lokokaltik.
lamedor,-a. lekuman, lobanum.
lamentable. jel ajulal sbaj.
lamentacin. okel, wan alaluk.
lamentador,-a. okum, alalum.
lamentar. oki.
- Lament mi delito. okyon yuj ja
jmuli.
lamentarse. chelji.
- Se lamentaron. cheljiyexta.
lamento. okel, wan alaluk.
lamentoso,-a.
1
- jel xoki.
- Muchacho lamentoso. jel xoki ja
keremi.
2
- jel ajulal sbaj, jel xyaa pena.
- Accidente lamentoso. jel xyaa
pena ja desgrasyai.
lameplatos.
1
- mitsuman.
2
- kechan schol ja waeli.
lamer [animales]. lobani.

- El ganado lame la sal. wa


xlobaniye sok atsam ja
wakaxi.
- Lamer [gente, tapir]. leka.
- Lam el cajete. jleka ja seki.
lametazo. lobanel.
lmina. spowil takin, spowil pilan jas.
laminado,-a. spowilxa ja takini, ochta
spowil takin.
- Techo laminado. ochta spowil
takin ti ba solom naits.
laminador. jun tike makina wa skulan
spowil takin.
laminar.
1
- lajan sok spowil.
2
- kulan spowil takin.
lamiscar.
1
- lektalaan.
2
- jel xlobani.
lamoso,-a. jel ja lokoki.
lmpara. ajlub, ajlubal, ajlubanum,
lijpum.
- Mi lmpara. kajlub.
lana. tsoots.
- Lana del borrego. stsootsil chej.
lanar. ay stsootsil.
lance.
1
- jipwanel.
2
- junta ora syamunej jel ja chayi.
3
- problema.
4
- pleto.
lancear. yajbes sok awte. lanza.
lanceolado,-a.
lajan sok awte ja
skeljeli.
lanceta. jun tike skupulabil ay yioj
chabyej. [wa xmakuni yuj ja
loktori].
lancha. barko, bejyum ti ba sat ja.
lanchero. swinkil bejyum ti ba sat ja.
lanero. negosyoanum sok stsootsil
chej.
lngara. chab sat, akax.
lngaro,-a. michan, wa xyab wain.
467

langosta-lstima

langosta. kujlub.
- Nube de langostas. kujlubaltik.
languidecer. chak ja yipi.
languidez. chakta yip.
lnguido,-a. mey yip.
lanolino. jun tike yetsel wa xtaxi ti
ba stsootsil chej. [wa xmakuni
ba jitsan tike an].
lant [comiteco]. lante.
lanudo,-a. jel ja stsootsili.
lanza. lajan sok awte. [wan xmakuni
ba tiro].
lanzada. awte aji yi.
lanzadera [del tejedor de morrales].
sitak.
lanzador,-a. jipwanum.
lanzafuego.
jipakak [ti ba
kakanel].
lanzamiento. jipwanel.
lanzar. jipa.
- Lanz la piedra con la honda. sok
sjimich sjipa ja toni.
lanzazo. awte aji yi.
lapicero. lapisero. [jun tike sjisulabil
ma stsijbulabil].
lpida. lechanton [ay yioj tsijbanel ti
ba sat].
lapidacin. ton aji yi, schojel ton
yaa yi.
lapidar. ton aa yi, chojo ton.
lapidario,-a.
1
- sbaj tsijbanel ti ba sat ton.
2
- ja ma wa schono tsamal ton, ja
ma wa stojbes tsamal ton.
lpiz. lapis. [jun tike sjisulabil ma
stsijbulabil].
lapo. makji, smakjel.
lapso.
1
- rato.
2
- mulal.
laquear. aa ochuk laca, bono sok
laca.
lardear. batsa sok yetsel.
468

lardo. jun tike yetsel ti ba baket


chitam.
largamente. jel najat.
- Platic largamente. jel najat ja
sloili.
largarse. eli.
- Lrgate! elanxa.
- Lrguense! elanikxa.
largo,-a.
1
- najat.
- En junio los das son largos. najat
yok ja kaku ti ba junyo.
2
- largo de nariz. tsipan.
- La nariz de la rata es muy larga.
jel tsipan ja sni ja karansya
choo.
3
- a todo lo largo que. kolan.
- El borracho cay a todo lo largo
que era. ko kolan ja yakbumi.
4
- hacer muy largo. aa najatbuk.
- Hizo muy larga la pltica. yaa
najatbuk ja sloili.
largor. snajtil.
laringitis. sits snukil.
- Tengo laringitis. sits jnukil.
larva de abeja. yal chab.
- Larva de avispa. yal ako.
- Larva de mosquitos. bitbit.
las.
1
- ja.
- Las jvenes. ja akixuki.
- Las tablas. ja akintei
2
- sbajei.
- No las conozco. mi xnaa sbaje.
- Las veo. wa xkila [ja yenlei].
3
- las que. ja matik, matik.
- Las que estn lavando. ja matik
wane chukulanel.
laser. jun tike xojob, jel tsats ja
yijlabi. wa xmakuni ja ba jitsan
tike ja ciencia, jachni ja loktori.
lstima. ajulal, abjulal, yajal,
yawjulal, yajulal.

lastimar-lavado

- Lstima de l! jel ajulal sbaj.


- Lstima de m! jel abjulal jbaj.
- Me da mucha lstima. jel ajulal
xkabi.
- No es ninguna lstima. mi jauk
ajulal sbaj.
- No tiene lstima de ti. mi snaa
wayajal ja weni.
- Ten lstima de nosotros. talna
jyawjulaltikon.
- Ten lstima de mi. naa jyajulal
jbaj.
lastimar. yajbes, ixtalaan.
lastimarse. yajbi.
- No se lastimen a donde vayan.
mok yajbanik ba wa lawajyexi.
lastra. lechanton.
lata.
1
- lame takin.
2
- takin yetal.
-Vende Coca-Cola en latas. wa
schono koka ja ba takin yetal
3
- problema, kumal.
- Da mucha lata el joven. jel xyaa
keuk kumal ja keremi.
latente. chabanto, lamanto.
- El problema sigue latente. kan
chabanto ja kumali.
lateral. ti ba stseel.
ltex. jun tike kataj lajan sok sakal
lech.
latido. wan kujkunuk.
latifundio. pinka.
- Tiene un latifundio. ay spinka.
latifundismo. ba jel aay ja
pinkaaltiki.
latifundista. ajwalal, ajwalanum.
latigazo. tsuum.
- Nos dieron latigazos. tsuum yaa
kitikon.
ltigo. tsuum.
- Si no quiere, con ltigo va a querer.
ta mi skana, sok tsuum oj

skane.
latn. ja sbiil ja poko skumale ja
swinkil ja ba Italia. ja kumale
iti jani ja.
- snan ja kastiyai. wanto xmakuni
ja latn ba sbiil chikan jas
chante ma kujlal. ja sbiil jawi
jani nombre cientfico.
Latinoamrica. yibanal ja Amrica ba
wa
xkumani
kastiya
ma
portugus sok jitsan skumal ja
indyo jumasai sok ja kikil
winik ja ba Caribe.
latinoamericano,-a. sbaj Latinoamrica.
latir [corazn, pulso]. kujkuni.
- Su corazn est latiendo. wan
kujkunuk ja yaltsili.
- Latir [heridas]. nukinaji,
tsiptsuni.
- La herida late. wa xnukinaji ba
yajbeli.
latitud. ja snajtil chikan jas lugar ti ba
luumkinal man ja ecuador.
latn. jun tike sokan takin, kan ja
yelawi. [wa xmakuni ba skulajel
ja sat takin ba jun peso]. metal.
latoso,-a. wa skulan chingar lata.
latrocinio. elkanel.
laudar. wa xyaa kouk ja kastigo ja
jwesi.
laudo. ja kastigo wa xyaa kouk ja
jwesi.
lauredal. sisiujchumaltik.
laurel.
sisiujchum,
sisilujchum
[regional].
lava. jaaxita ja kakal toni wa xel ti
ba jukan wits yajni wa xbojti.
volcn.
lavabo. sakulabil.
lavable. wa xchukxi.
lavadero. ba wa schukulani.
lavado. sakjel, schukjel.
- Lavado de pies. sakjel okal.
469

lavadora-lazo

- Lavado de cerebro. wa xyaa


kokxuk ja jpensartiki.
lavadora. chukulanum makina.
lavamanos. sakulabil jkabtik.
lavandera. sakuman.
- Soy lavandera en Comitn.
sakumanon ti ba chonab.
lavandera. snajtsil chukulanel.
lavandero,-a.
chukulanum,
chukuman.
lavndula. bakalnich.
lavaojos. sakulabil jsatik.
lavar.
1
- chuku, mulu, saka, chukulani.
- Lavo la falda. wa xchuku ja
junai.
- Me lav el calzn. saka ja jwexi.
Estoy
lavando.
wanon
chukulanel.
- Aydame a lavar. koltayon
chukulej.
2
- jia.
- Lav los frijoles. sjia ja
cheneki.
3
- lavar [interior de algo]. sakbes,
suku.
- Lav el recipiente. sakbes ja
yetali.
- Lav la olla. jsuku ja oxomi.
4
- lavar [maz]. maxa.
- Lav el maz. smaxa ja iximi.
lavarse las manos.
1
- saka wakabi.
- Me lavo las manos porque estn
muy sucias. wa xsaka ja jkabi
yuj jel kux.
2
- saka baj.
- El patrn se lav las manos porque
no le import el mozo. saka sbaj ja
ajwalali yuj ja mi yocheluk ja
mosoi.
lavativa. purga.
lavatorio. sakjel okal.
470

lavotear. saktalaan.
laxante. jun tike an wa xyaa kitik
purga.
laxitud. yoan.
- La laxitud del mecate. yoan ja
yakili.
laxo,-a.
1
- yoan.
- Cincho laxo. kan yoan ja
sinchoi.
2
- wa xjelxi sok ja sbakteli.
- La conducta de este hombre es
muy laxa. jel xjelxi sok ja
sbakteli ja winik iti.
laya.
1
- tike.
- Gente de toda laya. jitsan tike
ixuk winiki.
2
- modo.
- Hombre de mala laya. mi lekuk ja
smodo ja tan winiki.
lazada.
1
- xojmoch.
- At la red con lazada. schuyu ja
snutii sok xojmoch.
2
- sembra, yak [regional].
- Atrap el venado con lazada. ti
syama ja kujlal chej sok sembra.
lazador. xokbanum.
lazar.
xokba,
xokbani,
xoko
[regional].
- Vas a lazar el ganado. oj axokba
ja wakaxi.
- No s lazar. mi xnaa xokbanel.
lzaro. kanatakin jel ajulal sbaj
yena.
lazo. ak, balubal ak, laso,
stokulabil, stsalulabil, yakil.
- Utiliz un lazo para mecapal.
stajaban jun laso.
- Lazo para cargar zacate, frijoles u
hojas del palmito. liya.
- Hacer un lazo con torno. xoko.

le-leer

- Hizo el lazo con torno. sxoko ja lechar.


1
- pitsa slech wakax.
yakili.
2
- sakbes sok taan.
le.
leche. lech, yal smix.
1
-yi.
- Su ubre ya tiene leche. ayxa yalel
- Le enseo. wa xjea yi juun.
ja smixi.
2
- yuj.
lechero,-a. ay slech.
- Le sirve. wa xmakuni yuj.
- Vaca lechera. ay slech ja snan
- No le sale el espaol. mi xel yuj
wakaxi.
ja kastiyai.
lechigada. pajkule.
3
- sbaj.
lecho. chat, waynub.
- Le conozco. wa xnaa sbaj.
- En su lecho. ti ba schat.
- Le quiero. wa xkana.
- Lecho de juncias. lichan xajkiltaj.
- Le veo. wa xkila.
- Lecho de rosas. kun.
4
- skujol.
- Nuestro trabajo no es un lecho de
- Le ruego. wa xpata skujol.
rosas. mi kunuk ja kateltiki.
5
- yabi.
- Lecho del ro. ja sbej ja niwan
- Le dije. kala yabi.
jai.
- Le expliqu. jcholo yabi.
leal. toj.
lechn. wox, woxwox, yal chin chitam.
- Mujer leal. tojol ixuk.
lechoso,-a. lajan sok lech.
lealtad. stojolil.
lechuga. jun tike itaj.
lebrillo. jun tike bateya.
lechuza. xoch.
leccin. klase, sjejel, snebjel.
ledo,-a. jun jkujol.
- El maestro nos da una leccin. wa leer. kuman juun.
xyaa kitik jun klase ja jeumani.
- Leo. chaban wa xkuman juun.
- Los paps nos dan mejores
[jachni ja smodo ja matik mi
lecciones que los maestros. mas lek
indyouk].
wa sjea kitik ja jnan jtatiki sok/
- Leer en voz alta. kuman juun.
yuj ja jeumani.
[jachni ja smodo ja tojolabali].
- Le hace falta una leccin. wa
- Leamos en voz alta. oj
skana oj snebe.
jkumuktik juun.
lecitina. jun tike an wa xtaxi ti ba
- Leer una cosa a alguien. kuman
skanal nolob.
yi ja juuni.
lectivo,-a. ja styempo jun jabil wa xwaj
- Me lee el libro. wa skuman ki ja
ti ba eskwela ja eskwelante
juuni.
jumasai. [ja eskwela jawi jani
Leer
y
escribir.
juun,
sbaj ja gobierno. tukxa ja ba
tsijbanum.
munisipyo autonomo].
- Sabes leer y escribir? wan ma
lector,-a. ja ma wa skuman jun juun.
xanaa juun.
lectura. skumajel juun.
- Pedro sabe leer y escribir.
lechada. jun tike sakal orchila taan
tsijbanum ja pegroi, wa snaa
kulubal yena.
juun ja pegroi, wa snaa juun ja
lechal. yal alak wanto chunel.
pegroi [ta wa xkalatik wa snaa
471

legaca-legislacin

juun wa skana oj yale wa snaa


ja kumaneli sokxa tsjbaneli].
legaca. ja schol ja 2 legado.
legacin.
1
- ja schol ja 2 legado.
2
- ja snaj ja 2 legado.
legado.
1
- dote, erensya.
2
- jekabanum yuj ja ma ay scholi.
legajo. boman juun yuj junta abal.
expediente.
legal. chikan jastal wa xyala ja leyi,
ordenxa ay.
- Es legal que cada da slo
trabajemos ocho horas en la finca.
kaku kaku kechan waxake
ora oj atijukotik ti ba ajwalal.
jach
wa
xyala
ja
leyi.
Constitucin Poltica de los
Estados Unidos Mexicanos, art. 123,
A1. ilegal.
legalidad. jach wa xyala ja leyi.
- El que tiene una finca no se
mantiene dentro de la legalidad. ja
ma ay yioj jun pinka mi skisa ja
leyi. poko Ley Federal de
Reforma Agraria, art. 203 man 219.
ilegal legal
legalista. ja ma jel skisa ja leyi anima
mixa sbejuk ja ley jawi.
legalizable. wa xbob oj ochuk ba
juun chikan jastal wa xyala ja
leyi. legalizar.
legalizacin.
1
- yajel ochuk juun chikan jastal
wa xyala ja leyi. legalizar.
2
- ordenaxel.
- La legalizacin de un papel.
ordenaxita ja juuni.
legalizar. aa ochuk juun chikan jastal
wa xyala ja leyi.
- Legalizan el matrimonio. wa xyaa
ochuk juun ja nupaneli chikan
472

jastal wa xyala ja leyi. Registro


Civil acta de matrimonio.
legalmente.
1
- chikan jastal wa xyala ja leyi,
lek lek.
- Legalmente esta tierra es nuestra.
jbaj kentik ja luum iti chikan
jastal xyala ja poko leyi.
- La asamblea funciona legalmente.
lek lek wa xwaj ja tsomjeli.
2
- obtener legalmente. derechoan.
- Legalmente obtuvimos esta tierra.
jderechoantik ja luum iti.
lgamo. lokok.
legaa. skoy jsatik, skoyil jsatik.
legaoso,-a. ay skoyil jsatik.
legar.
1
- aa yi, aa yi yuj dote ma
erensya.
- Nuestros antepasados nos legaron
nuestro idioma. yaa kitik ja
jkumaltiki ja matik ek paxta
kujtiki.
- Mi pap me leg un puerco. yuj
dote yaa ki jun chitam ja jtati.
2
- jeka jun jekabanum.
legatorio,-a. ja ma wa xyiaj jun dote
ma erensya.
legendario,-a.
1
- kechan lom loil ja ba najatei
mi tolabidauk meran yena.
2
- naubal sbaj lek.
- Emiliano Zapata es un hombre
legendario. naubal sbaj lek ja
petul kuskati.
legible. chikan lek ja tsijbaneli.
legin.
1
- jun niwan kole kakanum.
2
- jel jitsan juntiro.
legionario.
1
- kakanum.
2
- sbaj legin.
legislacin.

legislador-lejos

- ja ley jumasai, ordenaltik.


- La legislacin agraria.
ja
ordenaltik ti ba luum.
2
- yajel kulan ja leyi./
legislador. ja ma wa xyaa kulan ja leyi.
[kela awilex. ti ba mejiko ja
matik wa xyaa kulan ja ley jani
Presidente de la Repblica, ja
diputado sok, ja senador jachni
sokxa ba mejiko, ma sokxa ba
kestadotiki]. Cmara de diputados
Cmara de senadores Congreso
de la Unin.
legislar. aa kulan ja leyi.
legislativo,-a. ay sderecho oj ya kulan
ja leyi.
- Cmara legislativa. ja tsomjel ja
matik ay sderecho oj ya kulan
ja leyi.
legislatura. ja tsomjel ja matik ay
sderecho oj ya kulan ja leyi. [ti
aya ba mejiko sokxa ba jujune
estado].
legtima. xen yaman ja dote ma
erensya tilan oj ajuk yi ja
yunin yuj ja statu, jachni wa xyala
ja leyi.
legitimar.
1
- ordenaxi.
Legitim
la
ampliacin.
ordenaxita ja amplasyoni.
2
- aa ajyuk jitimo.
- Legitim a su hijo natural. yaa
ajyuk jitimo ja smitsi.
3
- aa yi ba skab.
- Me legitimaron para que recibiera
el derecho ejidatario de mi pap.
yaa ki ba jkab ja sderecho ja
jtati.
legitimario,-a. sbaj legtima.
legitimidad. jitimo ay.
legtimo,-a.
1
- jitimo.

- Somos legtimos mejicanos. jitimo


swinkilotik ja ba mejiko.
2
- mero.
- Eres mi hijo legtimo. mero
kunina.
3
- sbej lek.
- Es legtimo que solicitemos el
aumento del salario. sbej lek oj
jkantik yi ba oj ya keuk ja
jtsakoltiki.
lego,-a.
1
- mi pagreuk, mi magreuk yuj ja
lom kristyano.
2
- mi snaa kinal.
legua. legwa, lewa.
leguleyo. wa xatiji sok ja leyi anima
mi snaa lek.
legumbre.
spetsanil tike itaj ay
spatik ja yintili lajan sok chenek
ma botil ma chikan jas.
leguminosas. spetsanil tike itaj ma te
ay spatik ja yintili lajan sok
chenek, xajkal ma lajan sok.
leble. chikan lek ja tsijbaneli.
legible.
ledo,-a.
1
- lek wa snaa.
- Hombre ledo. lek wa snaa ja
winik jawi.
2
- kumaji juun.
- Tres ledas. ox majke kumaji ja
juuni.
lejana. snajatil.
- La lejana de la milpa. ja snajatil ja
alaji.
lejano,-a. najat, najatil, najtil.
- El lugar est mey lejano. jel najat
ja luwari.
- Un lugar lejano. jun najatil luwar.
leja. jun tike ja ay staan.
lejos. najat, najtiknajtik.
- Es lejos de Comitn. najat ay sok
chonab.
473

lelo-leopardo

- Es lejos de Lomantn. najat ay


ba lomantam.
- Es lejos de Altamirano. najat ay
yuj ja san karlosi.
- Est lejos. najtiknajtik ay.
- Me sigui de lejos. najtiknajtik
snochowon.
lelo,-a. sonso.
lema. senya.
- Nuestro lema es: Unidos
venceremos. jun jkujoltik oj jta
jlekilaltik. jani ja jsenyatiki.
len [comiteco]. lem.
lene. kun, mi aluk.
lengua.
1
- ak, akal.
- Se me hinch la lengua. sitsta
kak.
2
- abal, kumal.
- Lengua verdadera. tojol abal.
- Nuestra lengua. ja jkumaltiki.
3
- lengua algodonosa. kati.
- Tengo la lengua algodonosa. ay
kioj kati.
4
- lengua de fuego. yat kak.
5
- lengua de vaca. yak wakax.
6
- rsele la lengua. mi xkumani
skujol.
- Se me fue la lengua. mi kumani
jkujol.
7
- largo de lengua. jel xkumani.
8
- morderse la lengua. mi xjelxi sok
ja sloili.
- Me mord la lengua. mi jelxiyon
sok ja jloili.
9
- tirarle la lengua. tena ba oj
yale ja nakan kumal.
- Quiso tirarme la lengua. skana
oj stenon ba oj kal yabi ja
nakan kumali.
lenguaje. kumal.
- Nuestro lenguaje. ja jkumaltiki.
lenguaraz. jel xkumani.
474

lenidad. skunil ja smodoi.


lenificar. kunbes.
Lenin. ja sbiil jun olomal ti ba
atijum ja ba U.R.S.S. mero
nikuman yena. yaa kulan sok ja
atijumi ja rusia socialista, chami
ja ba 1924 jabil.
leninismo. ja spensar ja Lenin.
leninista. ja ma wa snocho ja Lenin.
lenitivo,-a. wa skunbes.
lentamente. takaltakal.
lente. jun tike espejo ay spaj ma
bechan wa xmakuni ba mas lek
yiljel.
[ay
yioj
lente
ja
microscopio].
lentes. antyojo, skoltuman ja jsatiki,
yilulabil.
lenteja. jun tike leguminosa.
lentejar. yalajil lenteja.
lentitud. stakalil.
lento,-a. takaltakal.
- Vamos con paso lento. takaltakal
oj bejyukotik.
lea. si.
- Parto la lea. wa xtoso ja sii.
- Mucha lea delgada. wachaltik
ja sialtiki.
- Palo de lea. bokan si.
- Trozo de lea rajada. sbaanal
si.
leador,-a. tosuman si.
leazo. si aji yi.
leera. ba wa slatsa si.
leero,-a. chonasi.
leo. ake.
leoso,-a. lajan sok te ma si.
len. choj, chojal, swaw choj.
- Manada de leones. chojaltik.
- Leona. snan choj.
leonino,-a. sbaj choj.
- Contrato leonino. jun tike trato
wa xmakuni yuj kechan june.
leopardo. jun tike chante lajan sok

lpero-levadizo

choj tsijbal ja stsootsili.


lpero,-a. kistal ja smodoi.
leporino,-a. xelan ja stii.
lepra. jun tike chamel ba wa xjelxi ja
kooni.
leproso,-a. ay yioj
lepra.
lerdear. mi arechouk aa baj.
lerdo,-a. lerdo, mi arechouk.
les.
1
- yile. [kela awilex. les ja ba
kastiya lajan sok ustedes / vosotros
ma ellos / ellas. jachuk wa xabxi
ja chab tike ja kumali: awilex,
yile, yujile].
- Les dimos los machetes. katik
yile ja machiti, katikon awilex
ja machiti.
2
- yujile, awujilex.
- Les sirve. wa xmakuni yujilei,
wa xmakuni awujilex.
3
- sbaje, abajex.
- Les conozco. wa xnaa sbaje,
wa xnaa abajex.
- Les quiero. wa xkana, wa
xkanawex.
4
- skujole, akujolex.
- Les ruego. wa xpata skujolei,
wa xpata akujolex.
5
- yabye, awabyex
- Les dije. kala yabye, kala
awabyex.
6
- les [a ustedes, a ellos/ellas].
- Les pag. stupu awilex, stupu
yujile.
- Les sirvi. makuni awujilex,
yujilei.
- Les conozco. wa xnaa abajex,
wa xnaa sbaje.
- Les ruego. wa xpata akujolex,
wa xpata skujolei.
- Les dije. kala awabyex, kala
yabye.
lesin. yajbel.

lesionador,-a. yajbesuman.
lesionar. yajbes, kulan yi.
- Me lesion con el cuchillo. syajbeson
sok skupulabil.
- Nos lesiona por su conducta.
skulan kitik yuj ja smodoi.
lesivo,-a. wa syajbes.
leso,-a.
1
- skulan yi.
- Crimen de leso gobierno. ay smul
yuj ja skulan yi ja gobyernoi.
2
- sonso.
letal. wa smila.
- Veneno letal. wa smilawotik ja
jomwanum iti.
letana. jun tike reso.
letargo.
jun tike chamel wa
swayawotik.
letra.
1
- letra. [ja letra jani ja senya wa
xmakuni kujtik ba tsijbanel. ay
kiojtik 28 letra ja ba tojolabali.
kela awilex ba wa xkei ja juun
iti].
2
- jun tike juun wa xyala ja sjel
jun swinkil sok jas ora tilan oj
stupe.
letrado,-a. jel snaa.
letrero. yejtal.
- El letrero nos dice que vende
carne. wa schonowe baket wa
xyala kabtik ja yejtali.
letrina.
snaj konel, deskrusado
[regional].
leucemia. jun tike chamel ti ba
jchikeltik. jel sak ja jsatiki. wa
xchak ja kiptiki.
leucmico,-a. ay yioj leucemia.
leucocito. yal nux sakal bola jel chin
juntiro ti ba jchikeltik.
levadizo,-a. wa xlikxi.
- Puente levadizo. wa xlikxi ja
katei.
475

levadura-levita

levadura. jun tike polbo ma


slikulabil wa xkaatik ochuk ti
ba chokbel pan ba oj slik
sbaj.
levantamiento.
1
- likwanel.
2
- pikete, ba wa snika ja swinkil
jumasai.
- Hay levantamientos por todos
lados. ay pikete ba jujune lado.
3
- yejtal.
levantar.
1
- lika, tulu, likwani.
- Levant el arado.
slika ja
aradoi.
- Levant la aguja.
stulu ja
tsistakini.
- Levant el libro. stulu la juuni.
- Levant el acta. stsijba ja
juuni.
- No sabe levantar. mi snaa
likwanel.
2
- levantar algo en medio [piel,
prpado]. tocho.
- Levant la piel para ver la espina.
stocho ja stsujmili ba oj yile ja
kiixi.
3
- levantar la mano. aa chipan
wakabi, aa keuk wakabi,
jea wakabi.
- Levantaron las manos para votar
por Pedro.
yaa chipan ja
skabei ba oj sjip ja skujole
sok ja pegroi.
- Levanten las manos. aawik
keuk wakabexi.
4
- levantar [la taza para que la
llenen]. pacha.
- Levant la taza.
spacha ja
stasai.
5
- levantar [piernas, patas].
cheba.
- Levant las patas del ganado para
476

desollarlas. scheba yi ja yok ja


wakaxi ba oj spatse.
6
- levantar [por un solo lado]. jacha.
- Levant la viga [por un solo
lado]. sjacha ja moriyoi.
7
- levantar [ropa]. jolo.
- La mam levant su blusa para
darle el pecho al nene. sjolo ja sku
ja nanali ba oj ya`yi smix ja
yalatsi.
levantarse.
1
- kei, kei tekan, jachachi,
tekani.
- Me levant. keyon.
- Se levanta el sol. wa xel ken ja
kakui.
- Se levant. kei tekan.
- La autoridad se levant.
jachachixta ke tekan ja ma ay
yatel.
- Levntense. tekananik.
2
- nika.
- Los patrones temen que nos
levantemos. wa xiwye ja ajwalali
oj jniktik.
3
- levantarse ampollas. jujchi.
4
- levantarse [el armazn de una
casa]. chotani.
- Se levanta el armazn de una casa.
wa xchotani ja yojyali.
- Vamos a levantar el armazn de la
casa. oj katik chotan ja naitsi.
5
- levantarse el sombrero. aa
jachan ja wapisolomi.
- Se levant el sombrero para ver
bien. yaa jachan ja spisolomi ba
oj yil lek.
levante. ba wa xel ja kakui.
levantisco,-a. wa xjosjoni, mi skuan,
jel kak ja smodoi.
leve. sojkob, mi aluk.
levita. ja ajyii ja ma ay schol ti ba
snaj dyos ja ba Israel.

lxico-liberal

lxico,-a. sbaj kumal.


- El tojolabal tiene mucho lxico. jel
jitsan ja skumale ti ba
jkumaltik.
lexicografia. skulajel bomakumal.
lexicgrafo.
ja ma wa skulan
bomakumal.
lexiclogo. wa snaa lek ja skumale,
abtalanum.
ley.
1
- ley, orden. [jitsan tike ja
ordeni. ja ba gobierno yaa kulan
ja mandaranumi ja mas jitsani.
ja yuj jel ja problema ay kiojtik
yuj ja mito ochelukotik ba oj
katik kulan ja leyi ba oj jlaj
jbajtik meran. ja ba yoj
jnalantik, mey ley yuj ja wa xlaja
jbajtik].
2
- Ley Agraria y Ley Orgnica de los
Tribunales Agrarios. ja ley iti
ochta ja ba sluwar ja xetan 27
ja ba bajtan ley ja mejiko.
jachuk nutsubal kani ja ley
Federal de Reforma Agraria yuj ja
Ley Agraria.
3
- ley civil. jun tike ley wa xyaa
kulan ja kastigoi ba oj jtup
jmultik ba mi oj ochkotik
preso. ley penal.
4
- ley de la graveded. jun tike
orden ja ba tini aya. yuj ja
orden iti spetsanil ja jastiki ta
ay yalalil ojxa mokuk. ley de
la naturaleza.
5
- ley de la naturelaza. ja orden ba
tini aya. mi skulunejuk ja ixuk
winik jumasai. oj kiltik chab
oxe senya. ta wa xko teew oj
tonbuk ja jai. ta wa xyaa ja oj
poxuk ja luumi. ley de la
gravedad.
6
- ley del ms fuerte. ja yip ja ma

mas tsats ay. mi skisa mini jun


trato. kechan wa skulan mandar.
yenita jani ja leyi.
7
- ley del talin. Talin.
8
- Ley Federal de Reforma Agraria.
ley ba stojbesjel luum. ja iti ja
poko ley mixa xmakuni yuj ja
mandaranum skulan yajkachil ley
Ley Agraria y Ley Orgnica der
los tribunales Agrarios.
9
- ley penal. jun tike orden wa
xyaa kulan ja kastigo ba oj
ochkotik preso yuj ja jmultiki.
leyenda. pokoloil. [lajan sok wa xyala
kabtik ja jmexep jtatawelotiki.
manxi].
lezna. jun tike sjotulabil wa xmakuni
yuj ja kulaxanabi.
la. schuyulabil.
liana. yakil, bejuco.
- Hay muchas lianas en la selva. jel
ja yakili ti ba yijel kul.
liar.
1
- chuyu.
2
- bala.
libar el zumo de las flores. tsaba,
tsabani.
- El chupaflor liba el zumo de las
flores. wa stsaba ja tsunuli.
liblula. sigera.
lber. paaj.
liberacin. ja mero jluchatik ba oj jta
jlekilaltik. ja yuj tilan oj jtsom
jbajtik oj jlaj jbajtik lek oj
chay ba jkujoltik spetsanil ja
ba kechan sbaj june. oj jnutstik
ja ixtalajeli sok ja slolajeli. jaxa
iti ja bej ba oj jta jlekilaltik.
liberador,-a. koltuman.
- El liberador de los indios son ellos
mismos. ja koltuman ja indyo
jumasa jani ja yenleita.
liberal.
477

liberalidad-librar

1
- wa xjelxi ja slekili.
2
- ja ma wa snocho ja liberalismo.
liberalidad. jelxita slekili.
liberalismo. jun tike pensar wa stoyo
ja pilpil winik mi skana ja
komoni. wa xyala lajan ay ja
niwak jnal sok ja atijum. yuj ja
jujune wa schono ja sjastik sbaj.
wa schono ja sbolmale ja niwak
jnal. jaxa atijum kechan wa
schono ja yipi.
mi xyila ja
ixtalajel ja pensar jawi.
liberalizar. kolta ba oj ajyuk ja
liberalismo.
liberar. kolta.
- Nadie nos liberar, si no nos
liberamos a nosotros mismos. mi
ma oj skoltayotik ta mi ka oj
jkolta jbajtik.
- No sirve la vergenza. Tenemos
que liberarnos. mi xmakuni ja
kixweli. tilan oj jkolta jbajtiki.
libertad.
1
- ba mi mochanuk te ay.
- El prisionero ya est en libertad.
mixa mochanuk te ay ja
presoanum.
- jlekilaltik. [kela awilex. ja
jnan jtatik elye ba mosoil.
wajye ba nasyonal. lajan sok
bejyi jun jete ba slekilal. ayto
skana ba oj jta jlekilaltik. ba
mero jlekilaltik mixa ayuk
ixtalajel.
lajanlajan
oj
atijukotik ba mixa oj kabtik
wain ja jpetsaniltik ti ba
slechanal jluumtik.]
2
- jaman ja yaltsili.
- Nos habl con libertad. jaman ja
yaltsili yala kabtikon.
3
- libertad condicional. oj eluk ja
presoanum ta oj skuuk ja
jwesi chikan jas oj yal yabi.
478

- libertad de conciencia. mi ma
lakanuk te ay ba oj stsae
chikan jas relijyon wa skana.
5
- libertad de comercio. liberalismo.
6
- libertad de prensa. mi ma ay
sderecho ba oj schik sbaj ti
ba juun wa xkaatik abunuk.
[kela awilex tsamal lek ja pensar
iti kechan wa xkilatik jun
problema. mey stakin ja pobre
jumasai ba oj yaabunuk juun
sok ja spensarei. jachni ja
ajyii. ja yan kakui ja ba yoj
snalan ja sapatista ayxa radyo oj
kal jbajtik ja jastal aytiki sok ja
jastal ja jproblematiki].
7
- libertad provisional. mi oj ochuk
preso ja mulanumi ta oj skuuk
chikan jas oj yal yabi ja jwesi.
libertador,-a. koltuman. liberador.
libertar. aa eluk ti ba smosoil.
libertinaje. ja smodo ja ma jelxita sok
ja sbakteli.
libertino,-a. wa xjelxi sok ja sbakteli.
lbido. ja yip wa snikawotik ba oj
tajnukotik sok ja ixuki ma sok ja
winiki ta ixukotik.
libra.
ja ba swaxakil lame jun
kwartiya.
librado,-a.
1
- ja ma ay sjel ochta ba juun.
2
- Salimos bien librados. makunita
kujtik.
librador,-a. ja ma wa xyaa jelan takin
ochta ba juun.
libramiento.
1
- ayxa orden oj stupe.
2
- jun niwan bej wa xjoyba jun
niwan chonab. jachni ja ba
tustala.
librar.
1
- kolta.
2
- aa jelan takin wa xoch ba

librarse-ligereza

juun.
3
- alini jun ixuk.
librarse. jipa kani.
- Se libr de su responsabilidad.
sjipa kani ja scholi.
libre.
1
- mi lakanuk teay, mi mochanuk
te ay.
- Soy libre. mi lakanuk te ayon.
- No somos libres. mochan te
aytikon.
2
- libre [del corazn]. jaman, mi
mochanuk.
- Nuestro corazn es libre. jaman ja
kaltsiltiki.
- Nuestro corazn no es libre.
mochan te ja kaltsiltiki.
3
- libre cambio. liberalismo.
4
- entrada libre. mey stsakol.
librepensador,-a. ja ma mi skana ja
relijyoni.
librera. snajtsil chonajuun.
librero. tapesko.
- Falta un librero para guardar los
libros. wa skana jun tapesko ba
wa xaxi kajan ja juuni.
libreta. kwaderno.
libro. juun.
- Leo el libro. wa xkuman ja
juuni.
licencia. lisensya.
licenciado,-a. lisensyado, ja ma wa
skana takin ba oj stojbes ja
pletoi.
licenciatura.
jun
tike
juun
ordenaxita. wa xyala chakta
snebe ja lisensyadoi.
licencioso,-a. kistal ja smodoi.
licitar. kapa jun stsakol ba keel
koel.
lcito,-a. mi komubaluk, orden.
- Las romeras son lcitas. mi
komubaluk ja kuaneli.

- No es lcito. mey orden.


licor. snichimdyos, trago.
licorera. snajtsil chonatrago.
licuacin. jaaxel.
licuadora.
sjuyulabil [jun tike
makina].
licuar. aa jaaxuk.
licuarse. jaaxi.
- Las piedras no se lican. mi
xjaaxi ja toni.
licuefaccin. jaaxel.
lid. tiro, lucha.
lder. olomal, kelwanum.
liderazgo. olomal ay, kelwanum.
lidiar. tajni sok ja toro manto oj smile.
liebre. niwan chich.
liendre. snolob uk.
lienzo. kuuts, ayni sok bonubal.
liga.
1
- stsumulabil.
- Liga de calcetines. stsumulabil
ja snaj koktik.
2
- junta skujol.
- Liga de comunidades. junta
skujol ja komon jumasai.
3
- sokan ay chab tike takin.
ligadura.
1
- schuyulabil.
2
- smakulabil sbej.
ligar.
1
- chuyu.
- Lig la red. schuyu ja snutii.
2
- tsoman ay.
- Nos liga la lucha. tsoman aytik
yuj ja jluchatiki.
ligarse. aa abaj sok.
- Se lig con nosotros. yaa sbaj
jmoktik.
ligazn. unyon, tsoman.
ligereza.
1
- xchay. ligero.
2
- sojkob. ligero.
3
- mey spensar.
479

ligero-limpiabotas

ligero,-a.
1
- xchay, jutsin, lijero.
- Haz ligero el pozol. kulan xchay
ja pichii.
- Vete ligero. kaaxa jutsin.
2
- mi aluk, sojkob.
- Tiene una carga ligera. sojkob ja
yijkatsi.
lignito. jun tike ajkal.
ligoso,-a [comiteco]. ligoso.
lija. papel de lija.
lijado,-a. jaxan.
- La tabla est lijada. jaxan ay ja
sat ja akintei.
lijadora. jun tike makina wa sjaxpun
ja akinte sok.
lijar. jaxpun ja sat akinte sok.
papel lija.
lima.
1
- lima.
- La lima est muy sabrosa. jel
xajbani ja limai.
2
- lima, snosulabil.
- Falta una lima. El machete no
tiene filo. wa skana snosulabil.
mey yej ja jmachiti.
limador. ja ma wa snoso.
limadora. snosulabil [makina].
limal. limaaltik.
limar. noso chikan jas yej atijubal.
limbo.
1
- ja ba sdoktrina ja egelesya wa
xalxi ja ba limbo ti wa xwaj ja
chamwinika
2
- Est en el limbo. sonsoaxita.
limero. ibe lima.
limeta. jun tike yetal ay spaj.
liminal. ti ba sti chikan jas.
limitacin. ay stikan. limitar.
limitado,-a.
1
- mi snaa lek.
- Hombre limitado. mi snaa lek ja
winiki.
480

- tusan.
- Mi salario es limitado. tusan ja
jtsakoli.
limitar. aa kulan ja tikani, aa kulan
ja mojoni.
- Limit el trabajo. yaa kulan ja
stikan ja ateli.
- Limit el terreno. yaa kulan ja
smojon ja luumi.
lmite.
1
- tikan, raya, stii.
- El lmite del trabajo. ja stikan ja
ateli.
- El lmite de Mxico. ti ba raya ja
mejikoi.
- El lmite del agua. ti ba sti ja.
2
- chaki.
- Llegu al lmite de mis fuerzas. ti
xchak ja kipa.
limtrofe. wa slaka sbaje.
- Dos ejidos limtrofes. wa slaka
sbaje ja schabil kolonyai.
limo. lokok.
limn. limon.
limonada. sokan ay ja jai sok yalel
limon sok sakal askal.
limonar. limonaltik.
limonero. ibe limon.
limosina. jun tike karo.
limosna. takin.
- D una limosna al limosnero. kaa
yi takin ja kanatakini.
limosnero,-a. kanatakin.
limoso,-a. jel ja lokoki.
limpia.
1
- sakjel. limpiar.
2
- snutsjel.
- El patrn ha hecho una limpia en el
personal. snutsunej jitsan atijum
ja ajwalali.
3
- limpia de la milpa. akin.
limpiabarros. josobluum, sjotsulabil.
limpiabotas. tsakuman sapato.

limpiada-lnea
limpiada. sakjel, skusjel. limpiar.
limpiador,-a. sakuman, kusuman.
limpiamente.
1
- sak.
- Limpiamente dej la casa. sak
yaa kani ja naitsi.
2
- lek.
- Limpiamente nos ayud. lek
skoltayotik.
limpiar.
1
- saka, sakbes, kusu.
- Limpi la ropa. sakbes ja
skui.
- Se limpi el trasero. skusu ja
stopi.
2
- limpiar [agua].
yaaxbes,
yaxbes.
- Vamos a limpiar el ojo de agua. oj
jyaaxbestik ja satjai.
3
- limpiar la milpa [con azadn o
coa]. waj akin, waj chaporyal,
waj poryal, akinani.
- Limpiar la milpa con machete. waj
xolte.
4
- limpiar [pozo]. boyo.
- Fue a limpiar el pozo. waj boyoj
ja.
limpiarse.
1
- saka abaj.
- Se limpia diariamente. kaku
kaku wa saka sbaj.
2
- limpiarse las narices.
sijma
wanii.
- Me voy a limpiar la nariz. oj
jsijma jni.
3
- limpiarse un terreno [de todos los
rboles y de toda la maleza].
jobaxi.
- El terreno de nuestro poblado se va
a limpiar. oj jobaxuk ja jluwartiki.
limpieza. sakjel.
- Nuestra limpieza. ja jsakjeltiki.
limpio,-a.

- sak, sakjaxjax, asyado.


- Siempre estaremos limpios.
tolabida sak oj ajyukotik.
- Su camisa es limpia. sakjaxjaxta
ay ja skui.
- Los frijoles no estn limpios. mi
asyadouk ja cheneki.
2
- toj.
- Limpio de corazn. jel toj ay ja
yaltsili.
3
- limpio,-a [agua]. yaax.
- Agua limpia. yaax ja.
4
- dejar limpio. mitsa.
- No dej limpia la cazuela. mi
smitsa ja seki.
linaje. rasa, jmojaljeltik.
linaza. ja yinat ja lino.
linchamiento.
milji yuj jun nole
kristyano keta skorajai.
linchar. smila jun winkil jun nole
kristyano keta skorajai.
lindar. wa slaka sbaje.
lindazo. ba wa slaka sbaje.
linde. mojon.
lindero,-a. mojon, pojan.
lindeza. stsamalil, yalegreil.
lindo,-a. tsamal, alegre.
lnea.
1
- raya. schojlal.
- Hizo una lnea. skulan jun raya.
- Me escribi unas lneas. stsijba
ki chab oxe schojlal, ja ba juun
yala kabi chab oxe kumal.
2
- bej.
- La lnea del autobs a Tuxtla. ja
bej ba wa xwaj ja aktobus man
tustala.
- Dos lneas de autobuses van a San
Cristbal. chawane swinkil ay
yioj pilan aktobus wa xwaj man
san kristobal.
- Lnea de masas. masa.
481

lineamiento-lista

- lnea horizontal. katan chol.


- Lnea recta.
katan chol.
puesto en lnea recta kutsan.
lineamiento.
1
- yejtal.
- El lineamiento de su cara. ja yejtal
ja sati.
2
- jastal wa scholo sbaje.
- Los lineamientos de nuestro
trabajo. ja jastal oj jchol jbajtik ti
ba kateltiki.
linfagitis. kewal [queshil (comiteco)] .
lingote. xen takin.
lingual. ti ba kaktik.
lingista.
ja ma wa sneba ja
lingistica.
lingistica. snebjel jitsan kumale ma
pilan kumal ba oj naxuk sbaj
jastal wa smojo sbaje sok jastal
wa stukbes sbaje ma ja jastal
wa xyila ja kinali.
lingistico,-a. sbaj lingistica.
lino. jun tike kuuts wa xkulaji yuj
jun tike yal kul sbiil linaza.
linterna. lijpum.
lo.
1
- mochubal jastik.
2
- kumal, problema.
lioso,-a.
1
- wa slea abal.
- Hombre lioso. wa slea abal ja
winik jawi.
2
- wokol.
- El chol es muy lioso. jel wakol ja
choli.
liquidacin.
1
- stupjel.
- El recibo de liquidacin de
honorarios. ja sjuunil yuj ja
stupjel ja stsakoli.
2
- schonjel yibanal ja sbolmalei
ba koel ja stsakoli.
liquidmbar. sote.
482

liquidar.
1
- aa jaaxuk. liquidarse.
2
- tupu.
- Vamos a liquidar nuestro impuesto
predial.
oj
jtuptik
ja
jkontrobusyontiki.
3
- Vendi todas sus mercancas a
precios bajos. chono spetsanil ja
sbolmale ba koel ja stsakoli.
4
- chak skuluk.
- Vamos a liquidar el problema. oj
chak jkuluktik ja kumali.
5
- lama.
- Vamos a liquidar las diferencias.
oj jlamtik ja kumali.
liquidarse. jaaxi.
- Las piedras no se liquidan. mi
xjaaxi ja toni.
lquido. yaalel.
- La gasolina es un lquido. ja
gasolina yaalelnia.
lquido,-a.
1
- lajan sok ja.
- Este remedio es lquido. lajan sok
ja ja an iti.
2
- Hay dinero porque no se
c o m p r aron mercancas. ay stakin
yuj ja mi bolmalaxita ja stakini.
- No tengo dinero lquido. mey
jtakin yuj ja bolmalaxita ja
jtakini.
lrico,-a. wa snaa lek ja yuj mixa
tilanuk oj yile ja juuni.
lirio. sakal kapitan.
lisiado,-a. yajbesbal.
lisiar. yajbes.
liso,-a. bilits.
- Tabla lisa. bilits ja akintei.
lisonja. snaksatijel ja smodoi.
lisonjear. naksatin ja smodoi.
- Lisonjea a su patrn.
wa
snaksatin ja smodo ja yajwalili.
lista. juun, lista.

listo-lbulo

- Me inscribi en la lista. yaa


ochkon ti ba juun.
listo,-a.
1
- chapan.
Vmonos,
estoy
listo.
chapanonxa, wajtik.
2
- akax, bibo, mentado, tsats.
- Eres muy listo. jel akax ja
weni.
- Eres listo. biboa.
No
soy
listo.
mi
mentadoukon.
- No eres lista. mi tsatsuka.
3
- listo,-a [comal u ollas para
ponerlos en el fogn]. litan.
- El comal ya est listo para
tortear. litan eke ja sameti.
4
- hacerse listo. biboaxi.
- El tonto se va a hacer listo. oj
biboaxuk ja sonsoi.
listn. schitulabil.
- Tiene el cabello trenzado con
listones. chitubal ja solomi sok
schitulabil.
lisura. sbilitsil.
litera. jun tike chat ay yioj chabe
ma ox kaje.
literal. jach wa xyala ja juuni.
literato,-a. tsijbajuun.
literatura. juun.
- Cuando llegaron los espaoles
quemaron la literatura de nuestros
antepasados. ja yora jak ja jnali
stsika ja sjuunil ja matik ek
paxta kujtiki.
litigacin. skichtalajel parte.
litigante. ja ma wa skichtalaan parte.
litigar. kichtalaan parte, waj parte.
- Litig conmigo. skichtalaan
parte kuj.
litigoso,-a. wa skichtalaan parte.
litoral. sti mar.
litro. litro, nalan prasko.

- Un cuarto de litro. kwarta.


- Medio litro. nalan litro.
- Tres cuartos de litro. limeta.
- Un litro. jun litro.
- Dos litros. jun prasko.
liturgia. ja jastal wa xwaj ja reso ma ja
misa.
liviano,-a. sojkob, mi aluk.
lvido,-a. chamchik.
liza.
1
- ba wa xyaa tiro, tiro.
2
- ja sbiil jun tike chay.
lo.
1
- ja.
- Lo hermoso. ja tsamali.
2
- sbej, sluwaril.
- Lo entendi. yabta sbej.
- No lo entiendo. mi xkab sluwaril.
- No lo quiero. mi xkana.
3
- skujol.
- Se lo olvid. chay skujol.
4
- ja.
- El es Ramiro? -Lo es. yen ma ja
ramiroi. - jai.
- No lo es. mi jauk.
5
- lo que. jas.
- Les voy a decir lo que pienso. oj
kal awabyex jas xchi ja jkujoli.
loable. wa xtoyxi.
- Trabajo loable. wa xtoyxi ja atel
jawi.
loar. toyo.
- Lo nuestro trabajo. stoyo ja
kateltiki.
lobo. jun tike chante lajan sok niwan
okil.
lbrego,-a. kik, wa xyaa xiwuk.
lobulado,-a. lajan sok yal yibel ja
jchikintik, xelan.
lobular.
lajan sok yal yibel ja
jchikintik, xelan.
lbulo.
yal yibel ja jchikintiki,
sbaktel jchikintik.
483

local-logro

local.
1
- ti ba jun luwar.
- Nuestro presidente local.
ja
kelwanum ti ba jluwartiki.
2
- naits.
- Local de reuniones. jun naits ba
wa stsomo sbaje.
localidad. naits, luwar.
localismo. jun kostumbre ma jun
kumal kechan wa xtaxi ba jun
luwar lajan sok yejkan ti ba
soledad.
localizacin.
makji sbej, taji.
localizar.
localizar.
1
- maka sbej.
- Localizaron el incendio forestal.
smaka sbej ja tsikkinali.
2 - taa.
- Localizaron al ladrn. staaweta
ja elkanumi.
locamente. jel juntiro.
- Te quiere locamente. jel juntiro
wa skanawa.
locatario,-a. ja ma wa xyiaj majan jun
snajtsil chonwanel.
locin. jun tike sbitsulabil wa
xmakuni ba an.
loco,-a. jomel solom.
- Me vuelvo loco. ajnel jomel
ayon.
locomocin. bejyel, nijkel.
locomotora. ja makina wa sjoko ja
tren.
locuaz. jel snaa loil.
locucin.
jun modo kumanel
naubalxa yena.
locura. jomel solom.
locutor,-a. aluman ti ba radyo.
locutorio. ba wa xlolani lajan sok ti
ba preso ba wa xlolani ja
presoanum sok ja yulai.
484

lodazal. lokokaltik.
lodo. lokok, lokokal.
- Hay mucho lodo. jel ja lokoki.
lodoso,-a. lokok.
- El camino se hace lodoso. wa xko
lokok ti ba beji.
lgica.
1
- pensar lek.
- Le falta lgica. wa skana oj
skul pensar lek.
2
- pensar.
- Los de abajo tenemos otra lgica.
tukxa ja jpensartiki ja matik
ibelajel aytik. [pilan ja spensar
ma ja lgica ja kastiyano yuj ja
tojolabali. jach wa xkilatik ja
ba skumalei. ja ba kastiya wa
xkalatik yo te dije ja ba jkumaltik
wa xkalatik, kala awabi, lajan
sok yo dije, t escuchaste . No hay
el objeto te, sino solamente el yo y
el t. wa skana oj yale mey
objeto ja ba tojolabali. yuj ja iti
lajan lajan aytik ba oj jmoj
jbajtik, ba oj jkis jbajtik ja
jpetsaniltiki].
lgico,-a. chikan lek.
- Su relato es lgico. chikan lek ja
sloili.
logstica. jastal wa staa swael sok ja
jijlubi jun niwan kole kristyano
ta wa xwaj man jun najat luwar.
lograr. taa.
- Logramos un premio. jtaatik
stupulabil.
logrero,-a. ja ma wa sjela takin sok
jel keel ja solomi.
logro.
1
- staunej.
- El logro de la cooperativa por
nuestra lucha.
jtaunejtik ja
koperatiba yuj ja jluchatiki.
2
- ganansya.

loma-lucidez

- Slo se interesa en el logro.


kechan
waj
skujol
ja
sganansyai.
loma. tunan.
lombriguera.
lumbrisera, yajnal
lumbris [regional].
lombriz. lumbris.
- Muchas lombrices. lumbrisaltik.
amiba, amibiasis, scaris,
parasitosis, solitaria.
lomero. tunanaltik.
lomo.
1
- snalan.
- Me duele el lomo. wa xkabyaj ti
ba jnalan.
2
- lomo [de animales, etc]. spatik.
- Lomo del ganado. spatik wakax.
- Lomo del machete. spatik
machit, pimil machit.
3
- a lomo de caballo. kajan kawu.
- Irs a lomo de caballo. oj wajan
kajan kawu.
lona. pimil kuuts.
longanimidad. kun ja smodoi.
longnimo,-a. kun.
longaniza. jun tike choriso.
longevidad. jomelxa jitsan jabil.
longevo,-a. jel tatam, jel meum.
longitud. snajtil.
- Medida de longitud. sbisjel ja
snajtili.
longuera. jun xen luum najat lek
yena kechan jel latsan.
lonja.
1
- libe.
- Lonja de carne. libe baket.
2
- kubal.
- Tiene las lonjas gordas. kojlel lek
ja skubi.
loro. loro.
los.
1
- ja.
- Los hombres. ja winikei.

- sbaje.
- No los conozco. mi xnaa sbaje.
les.
3
- los que. ja matik, matik.
- Los que trabajan. ja matik wa
xatijiye.
4
- Los enseo. wa xjea yile.
losa. pachan ton.
lote.
1
- xen luum.
2 - Lote de ganado. nole wakax.
lotera. jun tike tajnel sok takin sbaj
gobyerno. wa schono libe juun
ay yioj yajtab. chikan jastal ja
yajtabi oj ganansyaaxuk ma
miyuk.
loza. sekaltik.
lozana. ay yip, putsan.
lozano,-a. jel ja yipi, putsan.
- Hombre lozano. jel ja yipi ja
winik jawi.
- Liquidmbar lozano. putsan sote.
lubricacin. wa xbatsji sok yetsel.
- Lubricacin de la mquina. wa
sbatsji sok yetsel ja makinai.
lubricante. sbatsanil.
lubricar. batsa sok yetsel.
- Lubric la mquina. sbatsa ja
makina sok yetsel.
lbrico,-a. bilits.
luc [comiteco]. luk.
lucero del alba. niwan kanal.
lucidez. wa snaa lek.
- La lucidez de Teresa. wa snaa
lek ja teresai.
- Me falta lucidez. wa skana oj
jna lek.
lucido,-a (1). tsamal, alegre.
- Feria muy lucida. jel tsamal ja
kini.
lcido,-a (2). wa snaa lek.
- Mujer lcida. wa snaa lek ja
ixuk jawi.
485

luciente-luchar

luciente. wa xlijpi.
lucirnaga. mumuskak.
lucifer. [bobta ja] pukuji, winkil kistal
ja smodoi.
lucfero,-a. niwan kanal.
lucir.
1
- ijlabani, lijpi.
- La vela luce muy poco. jel tusan
wa xlijpi ja nichimi.
2
- jelxi.
- Quiere lucir su cabello. wa skana
oj jelxuk sok ja solomi.
lucirse. jel aa abaj.
- Se luci con el trabajo. jel yaa
sbaj sok ja yateli.
lucrarse. ganansyaaxi.
- Se lucr mucho con el negocio. jel
ganansyaaxita ti ba snegosyoi.
lucrativo,-a. negosyo.
- Su trabajo es muy lucrativo. jel ja
snegosyo ja sganari.
- Volverse lucrativo. negosyobi,
negosyoaxi.
- El trabajo se volvi lucrativo para
m. negosyobita ja sganari.
lucro. jel ja ganansya.
luctuoso,-a. chab skujol.
lucha.
1
- lucha, tiro ja ba wa swolo
sbaje.
- Nuestra lucha es difcil an.
wokolto ja jluchatiki.
- Lucha armada.
lucha sok
tujkanub.
- Lucha ideolgica. lucha ba wa
slekbes ja spensarei.
- Se arm una lucha. keta tiro.
- Se qued abajo en la lucha, su
adversario se qued arriba. kan
wetinaji ja ba swolo sbaje. kan
kajan ba sat ja skrontai.
2
- lucha de clases. ja slucha ja
ixtalajum jumasai sok ja
486

ixtalanum jumasai. wa skulan


luchar ja ixtalajumi ba oj
chakuk ja ixtalajeli. pe yujxta mi
skanawe ja ixtalanumi. mas lek
wa skana oj ya el kani lom ba
yatel ja ixtalajumi. najato ja
jluchatiki. yuj jitsan majke
mutsanto ja jsatiki. wantik yaljel
oj jta jlekilaltik ta oj jtsajlatik ja
smodo ja jnali. yujxta lomnia.
kechan ta oj jtsom jbajtik oj
jtajlekilaltik ja jpetsaniltiki ba
mixa oj kixtalauktik ja jmojtiki.
clase social.
3
- lucha pacfica. jun tike lucha ba
mi xtujkaxi mini smaka sbaje
chomajkil. oj kiltik jun senya. ta
wa stsomo jbajtik ti ba
slechanal jluumtik ba oj jta
kiptik ba takaltakal oj jnutstik
ja ixtalajeli jani ja lucha ba mi
xtujkaxi. ja zapatista lajan sok
jun senya ja ba lucha jawi.
luchador,-a. ja ma wa xyaa sbaj sok
ja luchai.
luchar.
1
- aa tiro, kulan luchar, kulan
tiro, lea tiro, yam abajex,
tiroani.
- Vamos a luchar para la sociedad
justa. oj jkultik luchar ba oj jta
jlekilaltik.
- Lucharon. syama sbaje.
- No sabe luchar.
mi snaa
tiroanel.
2
- wolo abajex. [jun tike tajnel.
chawane wa swolo sbaje. june
kan wetinaji.
jaxa june kan
kajan ba sat].
3
- luchar contra. krontaan.
- Luch contra m. skrontaanon.
Luchar
contra
muchos.
nolkrontaan.

luego-lunes

- Lucharon contra nosotros.


snolkrontaanotikon.
luego.
1
- jutsin, jutsina, jutsila, wego,
wewo.
- Luego me voy.
jutsin oj
wajkon.
- Luego luego. wego wego, wewo
wewo.
2
- tito, tixa.
- Al cumplirse tres pedidas, luego se
hace el contrato.
manto wa
stsikwi oxe bwelta chotajel,
tixa wa xkujlajia.
3
- luego que. pes lek.
- Luego que veamos de quin van a
morir ms hijos. pes lek oj kiltik
machunka mas oj chamuke ja
yal yunini.
lugar.
1
- lugar, luwar, lugaral, luum.
- No prende el caf en nuestro lugar.
mi xajli ja kajpei ti ba
jluwartiki.
- Se fue a su lugar. wajta ba
sluum.
2
- lugar de descanso. jijlub.
3
- en lugar de. -an, ba parte,
lokol.
- Uso el pumpo en lugar del guacal.
wa xbelan ja pumpoi.
- Usa la limeta en lugar del
tecomate. wa stsujan ja limetai.
- Voy en lugar de l. oj wajkon ba
parte yena.
- Me voy a quedar en lugar tuyo. oj
kankon walokol.
4
- ir en lugar de otro. lokolan,
lokolanan, lokolani.
- Ir en lugar tuyo. oj jlokoluka.
- Voy a ir en lugar de otro. oj
lokolanukon.
lugareo,-a. swinkil.

- Ers lugareo de Tierra Seca.


swinkila ja ba takin luum,
lugarteniente. lokol.
- No eres el lugarteniente de Dios.
mi slokoluka ja jwawtiki.
lgubre. wuts, triste.
lujo. jelxita srikoil.
lujoso,-a. jelxita srikoil.
- Su collar lujoso. jelxita srikoil ja
yuji.
lujuria. jelxita sok ja sbakteli.
lujuriante. jelxita.
- Vegetacin lujuriante.
jelxita
kujlal.
lujurioso,-a. jelxi sok ja sbakteli.
lumbago. ik ba jnalantik.
lumbar. ti ba yib jnalantik.
lumbre. kule kak, yajlel kak, kak.
luminaria. nichim ti ba sti sat ja
jwawtiki.
luminoso,-a. ijlabani.
- El sol es luminoso. La luna slo lo
es al entrar en la luz del sol. wa
xijlabani ja kakui. kechan wa
xijlabani ja ixawi ta wa xoch ti
ba yijlab ja kakui.
luna. ixaw, snan ixaw.
- Eclipse de luna. chakbi ja
ixawi.
- Cuarto creciente. yawal ixaw.
- Luna llena. yij lek ja ixawi.
- Luna menguante. mixa yijuk ja
ixawi.
- Luna nueva. chayal ixaw.
lunacin. ja tyempo man chayta ixaw
manto oj chayuk tuk majke.
lunado,-a. lajan sok yawal ixaw ja
skeljeli.
lunar.
1
- ba kik kani ja jtsujmiltiki.
2
- sbaj ixaw.
luntico,-a. jomel solom.
lunes. lunes.
487

lnula-luz

lnula. syawal yal kech.


lupa. lente ay yok.
lustrador. tsakuman, tsakwanum.
lustrar. tsaka, tsakwani.
- Lustr los zapatos. stsaka ja
sapatoi.
- Lustra muy bien. jel lek wa
stsakwani.
lustre. lijpel.
lustro. joe jabil.
lustroso,-a. wa xlijpi.
luto. chab skujol yuj ja chami ja
smoji.
luxacin. smichjel.
- Tengo una luxacin del brazo.
smichjel ja jkabi.
luz.
1
- lijpum, yijlab.
- Tiene una luz en la casa. ay
slijpum ti ba yoj snaj.
- Las luces de Comitn. ja yijlab ja
chonabi.
2
- luz del da. sak kinal, sat
kaku.
3
- luz elctrica. ja yijlab ti ba yoj
joko. ta ayxa ka mas tsats ja
yipi wa xel ti ba alambre. jaxa
iti jun servicio pblico.
4
- luz intermitente.
despedir luz intermitente.
5
- luz pblica. jun servicio pblico
ba oj ajyuk yijlab ti ba kaye.
electricidad.
6
- a la luz del da. satilajel abal.
- A la luz del da rob el puerco.
satilajel abal sjapa ja chitami.
7
- dar a luz. alan, alatsan, alin,
alinta, mana.
- Voy a dar a luz. oj kaluk.
- La mam dio a luz. yalatsan ja
nanali.
- Vas a dar a luz. oj amane jun
alats.
488

- dar luz. chixji, ijlabani, lijpi.


- El foco est dando luz. wan
chixjel ja ajlubali.
- La vela da luz. wa xijlabani ja
nichimi.
- El relampago da luz. wa xlijpi ja
chawuki.

llaga-llegar

ll
llaga.
1
- yajbel.
2
- chamkujol.
La llaga de mi corazn por la muerte
de mi hijo. chamkujol ja kaltsil yuj
ja chami ja kunini.
3
- Puso el dedo en la llaga. yilunej ja
problemai.
llama. yat kak, yijlab kak.
llamada. spayjel, paywanel.
llamador,-a. paywanum.
llamamiento. spayjel, paywanel.
llamar.
1
- paya, biilan, loko.
- Me llam. spayawon.
- Llamamos a esta verdura
achicoria. wa xbiilantik kulix ja
itaj iti.
- Nos llam con el cacho.
slokowotik sok ja skachoi.
2
- llamar la atencin. taa ti.
- Los edificios comenzaron a llamar
la atencin. ti och stae ti ja
jastaltik ay ja naits jumasai.
llamarada. tsatsal yat kak.
- El fuego echa llamaradas. wa
xjututi ja kaki.
llamarse. ja sbiil, alji yabi.
- Me llamo Ramiro. ramiro ja
jbiili.
- Me llamo Teresa. teresa jbiil.
- Cmo te llamas? jas jabiil,
jastal (ja) wabiili.
- Me llaman Margarita. wa xalji
kab lita.
llamativo,-a. jelxita.
- Rojo llamativo. jelxita chakal
yelaw.
llamear.
1
- ajlubaxi, ajni.

- Las leas llamean. wa xajlubaxi


ja sii.
- El fuego est llameando. wan
ajnel ja kaki.
2
- lipluni.
- La vela llamea. wa xlipluni ja
nichimi.
llana. jun tike atijubal wa xmakuni
yuj ja kulanaits ba oj spake ja
luumi.
llanero,-a. swinkil ja ba lajan kinal.
llaneza. ja stsamalil ja smodoi.
llano. lajan kinal.
llano,-a. tsamal.
- Hombre llano. tsamal ja smodo
ja winik iti.
llanta. ule ti ba srweda ja karoi.
llantn. lante.
llantera. jel ja yokeli.
llanto. yokel.
- Llanto de la mam. yokel ja
nanali.
llanura. lajan kinal.
llave.
1
- sjamulabil.
- La casa no tiene llave. mey
sjamulabil ja naitsi.
- La llave de la manguera. ja
sjamulabil ja spultsinulabil.
2
- ja sbiil jitsan tike atijubal
wa stojbes ja makina sok.
llavero,-a.
1
- ja ma wa snolo ja sjamulabili.
2
- ba wa snolo ja sjamulabili.
llegada. jakel, julel, kotel.
llegar.
1
- jaki, juli.
- He llegado. jakelon.
- Llegamos a trabajar.
jak
atijitikon.
-Llegamos! jultikta.
2
- taa.
- Lleg a mitad del camino a
489

llegarse a un acuerdo-llevar

Comitn. staa snalan bej ba


chonab.
- El calzn no le llega hasta la rodilla.
mi staa ja sxijkan ja swexi.
3
- llegar a la cima. kajpuji.
- Ya vamos a llegar a la cima del
cerro. ojxa kajpujukotik kote
man ba solom wits.
4
- llegar a los odos. kot schikin.
- Va allegar a tus odos. oj kotuk
wachikini.
5
- llegar a los ojos. kot sat.
- Va a llegar a mis ojos. oj kotuk
jsat.
6
- llegar a ser. och...il, paxi.
- Llegar a ser padrino. oj och
pagrinoil.
- Lleg a ser trabajador. pax
atijumil.
7
- llegar a ser muchos. jitsanaxi,
jitsanbi.
- Llegamos a ser muchos en la junta.
jitsanbitikta ti ba tsomjel.
8
- llegar [all]. koti.
- Ya vamos a llegar a la ciudad. ojxa
kotkotik ja ba chonabi.
9
- llegar la noche.
akwalbi,
kikbi kinal.
- No llega la noche an. mito oj
akwalbuk.
- Ya est llegando la noche. wanxa
kikbel
kinali,
wanxa
kikinalbi.
10 - llegar zumbando. pumulji jani.
- Un rebao de caballos llega
zumbando. wa xpumulji jani jun
nole kawu.
11 - llegar a un acuerdo. laja abajex
- Vamos a llegar a un acuerdo. oj
jlaj jbajtik
llegarse a un acuerdo. kujlaji.
- Todava no se llega a ningn
acuerdo. mito xkujlaji.
490

llenar.
1
- butu.
- Llen el canasto. sbutu ja
moochi.
2
- pojtes.
- Los ratones llenaron nuestras
casas. spojtes ja jnajtik ja chooi.
3
- llenar bien [bolsa, morral]. tina.
- Llen bien el morral. stina ja
smorali.
4
- llenar [el costal]. lesanbes.
- Llen el costal. slesanbes ja
koxtali.
5
- llenar hasta el borde. jaxpun.
- Llen el canasto hasta el borde con
maz. sjaxpun lek ja iximi ja ba
moochi.
llenarse.
1
- buti.
- Me llen. butyon lek.
2
- baalani.
- Mi red se va a llenar. oj
baalanuk ja kenubi.
3
- llenarse [de comida]. jitsanaxi,
jitsanbi, buti.
- Me llen bien en la comida.
jitsanbiyon lek ti ba waeli.
4
- llenarse [costal].
lesanaxi,
lesanbi.
- Se llenar el costal.
oj
lesanaxuk ja koxtali.
lleno,-a.
1
- butel.
- El canasto est bien lleno. butel
lek ja moochi.
2
- lleno [estmago]. butan.
- Tengo el estmago muy lleno.
butan lek ja jlukumi.
3
- no est lleno. tsojan.
- Mi red no est llena. jel tsojan ja
jnutii.
llevar.
1
- iaj och.

llevarse bien o mal-llorn

- Va a llevar lea a su casa. oj yi


och si ja ba snaj.
2
- kutsu.
- El cohete le llev la mano. kutsji
ja skabi yuj sibak.
- El cohete te llev el brazo.
skutsu wakab ja sibaki.
3
- waji.
- Muchos caminos llevan a Comitn.
jel ja beji wa xwaj ba chonab.
4
- llevar a cabo. kulan.
- Vamos a llevar a cabo el trabajo.
oj jkultikon ja kateltikoni.
5
- llevar adelante. tsakba.
- Llevaremos adelante nuestro
trabajo.
oj
jtsakbatik
ja
kateltiki.
6
- llevar algo o alguien por quererlo.
ikuni.
- Me llevan all por quererme. ti wa
xikuniyon.
7
- llevar [bestias]. maka.
- Llev el caballo. smaka ja
kawuji.
8
- llevar consigo. wololi.
- Llevo conmigo la camisa en la red.
xwololi kuj ja jkui ja ba jnuti.
9
- llevar en hombros. kecha.
- Llev en hombros un rbol.
skecha ba tejlub jun te.
10 - llevar en la cabeza. kajin.
- Te llevar en la cabeza porque eres
un nene an. oj skajuka yuj ja
alatsato.
11 - llevar en la mano. becha.
- Te llevarn en sus manos. sok
skabe oj sbecha eke.
12 - llevar en los brazos. bechwani.
- Voy a llevar en los brazos al nene.
oj bechwanuk kuj ja alatsi.
13 - llevar la cuenta. aa kwenta ja
takini, ajtaban ja takini, iaj ja
takini, yen yochel.

- Pedro lleva las cuentas. wa


xyajtaban ja takin ja pegroi.
- Llevo la cuenta. wa xkiaj ja
takini.
14 - llevar a pasajeros. ikwani.
15 - Me llevan! kolkoon.
llevarse bien o mal. kela abajex lek.
- Nos llevamos bien. wa xkela
jbajtik lek.
llevrselo. kutsu.
- Se me llev la mano. kutsji ja
jkabi.
llorar.
1
- oki, wutsbi.
- Llor mucho. jel okyon.
- Lloramos la muerte de nuestro
compaero. wa lawutsbitik yuj ja
chami jmojaljeltik.
2
- llorar amargamente. chami ja
okeli, smila sbaj okeli.
- Llor amargamente. ti och ok
tsats leka.
3
- llorar [cachorros]. tsutsuni.
- Los cachorros estn llorando.
wane tsutsunuk ja yal chin
tsii.
4
- llorar fuerte. woolji.
- Lloraron fuerte. wooljiyexta.
5
- llorar mucho. chelji okel.
- Lloraron mucho.
cheljiye
okel.
6
- llorar [por la muerte de un
familiar o de un amigo ntimo].
mebaoki.
- Lloro por la muerte de mi mam.
wa lamebaokyon yuj ja chami ja
jnani.
lloricn,-a. okum.
lloriquear. oki.
lloriqueo. yokel.
lloro. yokel.
llorn,-a. okum.
- Mi hermanita no es llorona. mi
491

Llorona-lluvioso

okumuk ja kijzini.
Llorona. pajkintaj.
- La llorona confundi a nuestro
compaero. sjomota solom ja
jmojtik ja pajkintaji.
lloroso,-a. wutsan.
llovedizo,-a. ba wa xoch ja jai.
- Techo llovedizo. wa xoch ja jai
ti ba solom naits.
llover.
1
- jak ja, ko ja, yaa ja, wan ja.
- No llueve. mi xjak ja.
- Est lloviendo mucho. jel wan ja
jai.
2
- llover a cntaros. choro wan ja
jai, jelxa tolan ja ja wan koel.
llovizna. wan tananuk ja jai.
lloviznar. tanani ja jai.
- Ya est lloviznando. wanxta
tananuk ja jai.
lluvia.
1
- ja.
- Mucha lluvia. jel ja jai.
2
- lluvia de balas. wan tananuk ja
balai.
3
- lluvia torrencial. choro wan ja
jai.
4
- La lluvia cae del cielo. wa xjak ja
ti ba nalan chaan, wa xko ja ja
ba nalan chaan
lluvioso,-a. jel xyaa ja.

492

maca-machucho

m
maca. buyelxa.
macabro,-a. wa xyaa xiwuk.
macana. awate, awte, stsunulabil.
- Punta de la macana. sni awte.
macanudo,-a.
jel niwan jun tiro,
extraordinario.
macarrn. jun tike arina kulubal
wael. lajan sok fideo.
macarse. kai ja tekuli.
macear. maka, smakulabil aa yi.
macerar. chika ba oj kunbuk.
maceta. yetal ibe nichim.
macilento,-a. sak ja stii, yokel.
macizo,-a.
1
- mi jojmauk.
2
- mi kunuk.
macolla. chab oxe xol wan xkiel ti
ba jun ibe.
macollar. ibeaxi.
- El aguacate macoll. ibeaxita
ja oni.
macro. niwan.
- Macrocfalo. niwan ja solomi.
- Macroscpico,-a. mi tilanuk
jamicroscopio ba oj iljuk ja
jastiki yuj jelxa niwan yenle.
macuache. ja sbiil jun indyo mi snaa
kinal [utanelxa].
mcula. mancha.
maculatura. jun juun mi tsamaluk ja
stsijbaneli.
machaca.
jun tike smakulabil,
molino.
machacar. buyu, neba tsats.
- Machac el hueso del aguacate.
sbuyu ja sbak oni.
- Vamos a machacarlo para no
olvidarlo. oj jnebtik tsats ba mi
oj chay jkujoltik.
machetazo. machit aji yi.

machete.
machit, loxub ak,
sloxulabil,
senulabil,
stosulabil, stsepulabil, tsejeb
takin [arcaico].
- Filo del machete. yej machit.
- Lomo del machete. pimil machit,
spatik machit.
- Mango del machete.
yokim
machit.
- Machete grande. akapulko.
- Machete pequeo. koyin.
- Meter el machete. lapa machit.
- Le metieron el machete. lapji
machit.
- Sacar el machete. tasa wamachiti.
- Sac el machete.
stasa ja
smachiti.
machetear.
1
- toso sok machit.
2
- jel tsats atiji.
3
- wa stumtsin sbaj ba oj snebe.
machetero. loxnum.
machismo. ja smodo ja winik mi skisa
ja ixukei.
macho.
1
- xinuk, swaw.
- Animal macho. xinuk chante.
- Gallo. swaw mut.
- Verraco. swaw chitam.
2
- winik.
- Naci un hombre macho. pojkita
jun winik.
3
- jun winik mi skisa ja ixukei.
lajan sok waw yena.
machorra. jun snan chante mey yal.
machote. chikan jas wa xmakuni ba
oj tsajlajuk.
- El trabajo de Francisco nos sirve de
machote. ja yatel ja chikoi wa
xmakuni ba oj jtsajlatik.
machucadura. buyel.
machucar. buyu.
machucho,-a. ayxa skujol.
493

made in-maestro

made in [inglesnia]. kulubal ti ba.


- Made in Mxico. kulubal ti ba
mejiko.
- Made in Espaa. kulubal ja ba
espanya.
madeja. balubal tsokob.
madera. te.
- Madera verde. yaxal te.
maderable. chikan jas te wa xmakuni
ba skulajel naits.
maderera. snajtsil chona akinte.
maderero,-a. wa xatiji sok te.
madero. niwan ake.
madrastra. majananal.
- Respeta a su madrastra. wa skisa
ja smajanani.
madraza. nanal jel kun ja smodoi
sok ja yali.
madre.
1
- nan, nanal, xep, xepal, xujxepal,
alinum.
- La madre de mi compaero. ja
snan ja jmoji.
- Una madre con sus hijas. jun
nanal sok ja yal ixukei.
2
- madre [religiosa]. magre. [kela
awilex. mey orden oj nupanuk
ba oj yatelta ja pobre jumasai
ma ba oj skumuk ja dyosi].
madriguera. keen wa xmakuni ja
iboy ba snaj. jachni ja ba pilan
chin chante.
madrina. magrina.
- Va a ser madrina. oj och
magrinail.
-Escoger
para
madrina.
magrinaan.
- Quiero escogerte para madrina.
wa xkana oj jmagrinauka.
- Hacerse madrina. magrinaaxi.
- Todava no me hice madrina. mito
magrinaaxiyon.
madrugada. sakbel.
494

- Vamos a salir en la madrugada. oj


elkotik ti ba sakbel.
- Madrugada hasta las ocho de la
maana. payina.
madrugador,-a. ja ma wa xkei sajto
lek.
madrugar. sajto lek kei, sakbi yuj.
- Vamos a madrugar. sajto lek oj
kekotik.
- Vas a madrugar. ojxa sakbuk
awuj.
madrugn,-a. ja ma sajto lek wa
xkei.
maduracin. takanbel.
madurar.
1
- takanbes.
- El sol madura los jocotes. wa
stakanbes ja poom ja kakui.
2
- takanaxi, takanbi, yijbi.
- El aguacate madur. takanbita
ja oni.
- La pia va a madurar. oj yijbuk
ja pajaki.
- Dejemos madurar los frijoles. oj
katik takanaxuk ja cheneki.
madurez.
1
- takanxa.
2
- ayxa skujol.
maduro,-a.
1
- takan.
- La guayaba ya est muy madura.
jelxa takan ja pataji.
2
- ayxa skujol.
- Hombre maduro. ayxa skujol ja
winiki.
3
- chapan.
- El asunto no est maduro an para
resolverlo.
mito chapanuk ja
abali ba oj jtojbestik.
maelstrn. ba jel xworwoni ja jai.
maestra. yarechoil, ja ma wa snaa
lek, ja ma mayestroxa.
maestro,-a. jeuman juun, mayestro.

mafia-majagual

- Hacerse maestro. mayestroaxi.


- Se ladiniz porque se hizo maestro.
jnalbita yuj ja mayestroaxi.
mafia. nakul kole winkil wa skulan
malo.
mafioso,-a. sbajmafia.
magia. ja yip ja wayjeli.
mgico,-a. sbaj wayjel.
magster. mayestro.
magisterial. ja smodo ja mayestroi.
magisterio.
1
- ja sjejel yuj ja mayestroi.
2
- mayestroaltik.
magistrado. niwan jwes.
magistral.
jel snaa lajan sok
mayestro.
magistratura. ja schol ja niwan jwesi.
magnnimo,-a. jelxita slekilal.
magnate. niwan negosyoanum.
magntico,-a. ti ba imn.
magnetismo. ja yip ja imn.
magnicida. wa smila jun mandaranum.
magnicidio. milji jun mandaranum.
magnificador,-a. niwanbesuman yuj
yilulabil.
magnificar. niwanbes.
magnficat. jun tseboj wa xyala ja
jnantik mariya.
magnfico,-a. jel tsamal juntiro.
magnitud. sniwakil.
magno,-a. niwan.
mago,-a. wayjeluman.
magro,-a. yokel.
maguey. chij.
magullado,-a. buyelxa.
magulladura. buyelxa, chamchikal.
magullar. buyu.
- Magull el guineo. sbuyu ja
lobali.
magullarse. buyi.
magulln. buyelxa, chamchik.
mahometano,-a. mi sbejuk ja kumal
iti. toj lek oj kaltik muslim, jani

ja srelijyon ja islam. relijyon.


mahometismo. mi sbejuk ja biilal iti.
ja mero sbiil islam. relijyon.
maicera. snajtsil chonaixim
maicero,-a. chonaixim.
maz. ixim, iximal.
- No tenemos maz. mey kiximtik.
- Maz amarillo. kanwaj ixim,
chin kanwaj ixim, kwarentano.
- Maz blanco. sakwaj ixim.
- Maz colorado. chakwaj ixim.
- Maz cuarentano. kwarentano.
- Maz de guinea preparado con
panela. pokos.
- Maz morado. kikwaj ixim.
- Maz pinto. pinto ixim.
- Maz sin doblar[ as crece].
palaolom.
- Maz tempranero. saj ixim, sajal
ixim.
- Maz tierno. yaxal ixim.
- Maz tostado en el comal. pokos.
- Clases de maz: Maz de primera
clase. sniwakil ixim.
- Maz de segunda clase. schokol.
- Maz de tercera clase. kael
ixim.
- Planta de maz. yok ixim.
maizal. iximaltik.
maja. butub.
majada.
1
- ba wa xkan ja wakaxi sok ja
talnanumi ti ba akwal.
2
- skoy chante.
majadear. jijli ja wakaxi ti ba majada.
majadera. sonsoil.
majadero,-a. sonso.
majador,-a. schajulabil, smakulabil.
- Nos falta un majador para majar el
frijol. wa skana schajulabil ba oj
jmaktik ja cheneki.
majagua. majawa.
majagual. majawaaltik.
495

majano-maldicin

majano. wosan ton.


majar.
1
- butu.
- Maj el chile. sbutu ja ichi.
2
- chaja, maka.
- Maj los frijoles. schaja ja
cheneki.
- Fue a majar los frijioles. wajta
makuj chenek.
majestad. niwan rey.
- La divina majestad. ja kajwaltik
dyos.
majestuoso,-a.
1
- ja smodo ja niwan rey ma
ajwalal.
2
- jel niwan.
- Nube majestuosa. jel niwan ja
asoni.
majo,-a. snup.
- Muchacha muy maja. jel snup ja
akixi.
majtsul [comiteco]. kael tekul [kela
awilex. tukxa ja majtsuli ti ba
jkumaltik].
mal.
1
- malo, mi lekuk.
- Mal hecho. mi kulubaluk lek.
- Me siento mal. malo ayon.
malo.
2
- mal ojo. satal.
3
- hacer mal. kulan yi, yajbes.
- Te hizo mal. skulan awi.
- Nos hacen mal. wa syajbesotik.
malabarismo. smakjel jsatik yuj ja
sloili, akax.
malacate. skichulabil.
- Falta un malacate para sacar el
autobs atascado en el lodo. wa
skana skichulabil ba oj katik
eluk ja aktobusi kanta tekan ti
ba lokok.
malaconsejado,-a. jomta solom yuj ja
monji.
496

malacostumbrado,-a. mi tsamaluk ja
smodoi.
malagana. tupel ik.
malagradecido,-a. timasan.
- No eres malagradecido.
mi
timasanuka.
malamente. jelxa malo, mi lekuk.
malandante. jel ajulal sbaj.
malaria. ujchum chamel. paludismo.
malasangre. wa xwaj skujol ba mi
lekuk.
malaventura. wokol.
malabaratar.
1
- jel koel chono.
- Malabarat los huevos. jel koel
schono ja nolobi.
2
- chaka awi lom kikinal.
- Malabarat su dinero. schaka yi
lom kikinal ja stakini.
malcarado,-a. kistal ja sati.
malcasado,-a. mi syajta ja scheumi, mi
syajta ja statami.
malcontento,-a. mi gustoaxita.
- Estoy malcontento.
mi
gustoaxiyonta.
malcriadeza. skalaxil.
malcriado,-a. kalax.
- Soy un mal criado. kalaxon.
- Malcriado! mits [regao fuerte
para nios].
- Volverse malcriado. kalaxaxi,
kalaxbi.
- No vamos a volver malcriados. mi
oj kalaxbukotik.
malcriar. jea ba mi lekuk.
- Malcri a sus hijos. sjea yi ja
yuntikili ja ba mi lekuki.
maldad. chayelal.
- Su maldad. ja schayelali.
maldecir. taa ti malo.
- Nos maldijo. staawotikon ti
malo.
maldicin. taji ti malo.

maldispuesto-malo

maldispuesto,-a.
1
-malo ay.
2
- elta sgana.
maldito,-a. jel malo oj ekuk awuj, mi
tojuk ay.
- Hombre maldito. ja winik ja ma
mi tojuk ay.
- Malditos ustedes. jel malo oj
ekuk awujilex.
maleable. kun.
maleante. wa skulan ba mi lekuk.
malear. ixtalaan.
- Male el libro. yixtalaan ja
juuni.
malearse. tsilelaxi.
- Los frijoles se malearon.
tsilelaxita ja cheneki.
malecn. jun chaan bej ti ba sti ja
wa stima ja jai.
maledicencia. stajel timalo.
maleficencia. chayelal.
maleficar.
1
- jomo, ixtalaan.
2
- wayjelan.
maleficio. swayjel.
malfico,-a.
1
- wa xwayjelan.
2
- wa xyixtalaan.
malencarado,-a. kistal ja smodoi.
malentendido,-a. mi xabxi sluwaril.
- El problema comenz por un
malentendido. keta kumal yuj ja
mi abxi sluwaril.
malolo. storniyo koktik.
malestar. malo ay.
maleta. snolulabil jastik ti ba bejyel.
- Maleta! lejeti.
maletn. chin snolulabil jastik ti ba
bejyel.
malevolencia. smaloil.
malvolo,-a. malo ay ja yaltsili.
- Eres malvolo.
malo ay
wawaltsili.

maleza. putsan kul, satkul.


malformacin. lochan.
- Malformacin del brazo. lochan ja
skabi.
malgastador,-a. kambalach [regional].
malgastar. chaka awi lom kikinal,
ixtalaan ele watakini.
- Malgast su dinero. schaka yi
lom kikinal ja stakini.
malgastarse. kambalachaxi [regional].
- Ya se malgast el dinero.
kambalachaxita ja takini.
malhablado,-a. kistal ja stii, jelxa malo
wa xkumani.
malhadado,-a. jel ajulal sbaj.
malhaya. malaya.
malhechor,-a. mulanum.
malherir. tsats yajbes.
malhumor. kochan.
- Su cara se puso de malhumor.
kochanxta ja sati.
malhumorado,-a. kochan.
malhumorarse. kochanaxi, kochanbi.
- Ya se va a malhumorar. ojxa
kochanbuk.
malicia. smaloil.
- La malicia de su pensamiento. ja
smaloil ja yaltsili.
malicioso,-a. kik ay ja yaltsili.
- Eres malicioso.
kik ay
wawaltsili.
maligno,-a.
mi lekuk yuj ja wa
smilawotik.
- Este tumor es maligno. mi lekuk
ja wotan iti wa smila.
malinchismo. ja smodo ja malinchista.
malinchista. ja ma wa stsajla ja smodo
ja ma mi skisa ja smodo ja
mejikano.
malintencionado,-a. kik ay ja yaltsili.
malo,-a. mi lekuk, mal, malo.
- Es malo este hombre. malo ja
winik iti.
497

maloca-mamar

- Me siento mal. mi lek ayukon


lek.
- Eres malo. maloa.
- Mala palabra. mal kumal, kistal
kumal.
- Se siente mal. malo ay. mal.
- La palabra es mala. mi lekuk ja
kumal iti.
maloca. ochye ja jnali ti ba jluumtik
ba oj sjap kitik jitsan jastik ba
oj smilotik.
malograr. mi el yuj.
- Malogr este trabajo. mi el kuj
ja atel iti.
malograrse. mi el lek.
- Se malogra su negocio. mi xel
lek ja snegosyoi.
malogro. mi eleluk lek.
maloliente. tuuj.
malparado,-a. jodido.
malparir. abortar.
malparto. pojkel jun chamel alats.
malquerer. mi skisa, mi skana.
- Por qu me mal quieres? jas yuj
mi xakisawon.
malquistar. aa skontrauk sbaje.
- Malquist a los amigos. yaa
skontrauk sbaje ja amigoi.
malquisto,-a. kronta, kontra.
malsano,-a. wa xyaa chamuk.
malsonante. kistal.
- Palabra malsonante.
kistal
kumal.
malta. jun tike cebada wa skulan
serbesa sok.
maltratamiento. skulajel yi, ixtalajel.
maltratar. ixtalaan.
- Maltrat el libro. yixtalaan ja
juuni.
maltrato. skulajel yi, ixtalajel.
maltrecho,-a. jodido.
maltusianismo. control de la natalidad.
498

maltusiano,-a. nochwanum ti ba
maltusianismo.
malvado,-a. mi ikben.
- Eres malvado. mi ikbena.
malvender. jel koel chono.
malversacin. yelkajel ja takin sbaj
gobyerno ma sbaj jun kole
swinkil.
malversador,-a.
elkanum.
malversacin.
malversar. elkan. malversacin.
malla. maya.
- Malla de una red. chobak.
- Mallas para afinar el tambor.
spitbal wajabal ba oj ok
tsamal.
mallar. chobakani.
mama. mix.
mam. nan, nanal, naney, xep, xepal,
xujxep.
- Buenos das mam. san jnan.
- Una mam. jun nanal.
- Buenos das, mamacita. san kala
naneya.
- Te voy a ayudar, mamacita. oj
jkoltaya kala xepala.
mamada.
1
- chunel.
2
- xajan. ganga.
mamador,-a. chunum.
mamar.
1
- chuan, chuin, nuku.
-Mama! chuanxa.
- El nene mama el pecho de su
mam. wa schuin ja smix ja snan
ja alatsi.
- El beb mama el pecho. wa
snuku ja smix ja alatsi.
2
- chuni, nukwani.
- No quiere mamar. mi skana oj
chunuk.
- La mam da de mamar a su hijo.
ja nanali wa xyaa chunuk ja yali.

mamey-mandado

- Est mamando. wan nukwanel.


mamey. jun tike tekul wa schono ti
ba chonab. kiksujsuj ja spatiki
chak ja sbaketi.
mamfero. chikan jas chante ay smix.
mamila. mix, snukulabil.
mamola. maswanel ti ba sat alats ba
oj tsenuk.
mamotreto. niwan juun.
mamporro. kos.
mampostera. latsan ton sok cemento
wa xmakuni ba skulajel sakal
naits.
mamujar. chuin [kechan elta sgana.]
mamut. ja najatei ja smexep statawel
ja elefante
manada. altik.
- Manada de becerros. betsaltik.
- Manada de guajolotes. kolkoaltik.
-Manada de puercos. chitamaltik.
manantial. ja.
- Nace un manantial. wa xbojti
ja.
manar. eli.
- Sangre mana de la herida. wa xel
ja schikeli ti ba yajbel.
mancar. kumbes, kuranbes.
mancebo. kerem.
mancera. emperyal.
mancilla. mulal.
- Hombre sin mancilla. jun winik
mey smul yena.
mancillar. kuxbes, amancillar.
manco,-a. mey skab, kum ja skabi,
kuran ja skabi.
mancomn. akwerdo, lajubal.
- De mancomn trabajamos con los
compaeros. lajan lajan wantik
atel sok ja jmojtiki.
mancomunar.
1
- tsomo, laja abajex.
- Vamos a mancomunar nuestros
esfuerzos. oj jlaj jbajtik ja kiptiki.

- tentalaan.
- Nos mancomunaron para que
pagramos la deuda de nuestro
compaero. stentalaanotik ba
oj jtuptik ja sjel ja jmojtiki.
mancomunidad. tsoman ay, unyon,
lajubal.
mancornado,a. yakan solom.
- Los bueyes ya estn mancornados.
yakanxa solom ja wakaxi.
mancornar.
1
- aa kan yakan solom ja wakaxi.
2
- parejoan, laja abajex.
mancuerna. tele.
- Tiene muchas mancuernas. jitsan
tele yioj.
mancha.
1
- staunej.
- Mi calzn tiene una mancha de
caldo de frijoles. staunej yal
chenek ja jwexi.
2
- mulal.
- Mujer sin mancha. mey smul ja
men ixuki.
3
- sacar una mancha [al lavar la
ropa]. jia.
- Sac las manchas de su ropa. sjia
ja skui.
manchado,-a. batsan.
- Estoy manchado de frijoles.
batsanonxta yalel chenek.
manchar. kuxbes.
- Manch la ropa. skuxbes ja
skui.
mancharse. taa.
- El calzn se me ha manchado con
caf. staunej kajpe ja jwexi.
manda. dote, erensya.
mandadero,-a. jekabanum, jekuman,
jekwanum.
- Ser mandadero,-a. jekabani,
jekwani.
mandado.
499

mandams-manera

- jekab.
- Voy al mandado. oj wajkon
jekab.
2
- orden.
- Ya es un mandado. ayxa orden.
mandams. olomal.
- El mandams en la finca. ja
olomal ti ba pinka.
mandamiento. mandar, orden.
Muchos
mandamientos.
ordenaltik.
mandante. mandaranum, ja ma wa
xlokolaji.
mandar.
1
- jeka.
- Te voy a mandar una carta. oj
jek awi jun juun.
- Me mandaron una carta. jekji
kan ki jun juun.
2
- aa mandar, kulan mandar,
kulwani mandar, mandarani.
- Quiere mandar en nuestra
comunidad. wa skana oj skul
mandar ti ba jkomontik.
- Se acostumbr a mandar. kajyi
kani ja mandaraneli.
3
- mandar a alguien. jekaban,
ochelan.
- La comunidad no nos manda. mi
sjekabanotik ja jkomontiki.
- Me mand. yochelanon.
4
- mandar mucho. ixtalani.
- El patrn manda mucho. wa
xixtalani ja ajwalali.
5
- mandar saludos. aa xkoltanuk,
jeka spatulabl.
- Tu comadre te manda saludos.
yaa xkoltanuk ja wakumarei.
- Les mandamos saludos a uds. wa
xjekatikon spatulabil akujolex.
mandatario.
1
- ja ma wa xlokolani.
2
- mandaranum.
500

mandato.
1
- orden, mandar.
- Muchos mandatos. ordenaltik.
2
- ja schol ja ma ay yatel.
3
- jun tike trato ba wa xlokolaji
ja smoj ja tratoi.
mandbula. karaka.
mandil. jun tike gabacha.
mando. mandar.
- Est al mando del patrn. mandar
ay yuj ja ajwalali.
mandoble. niwan akapulko wa xyamji
yuj ja schabil jkabtiki.
mandolina. bandolina.
- Toc la mandolina. stsimbun ja
sbandolinai.
mandn,-a. mandaranum, komuman,
komwanum.
- No soy mandn.
mi
mandaranumukon.
manducar. wai.
manea. maneya.
manear. chuyu.
- Mane el caballo. schuyu ja
kawuji.
manecilla.
1
- senya.
2
- skab relojo.
manejar.
1
- yama.
- Maneja el autobs. wa syama ja
aktobusi.
2
- naa.
- Maneja bien el espaol. wa snaa
lek ja kastiyai.
3
- tena.
- Quiere manejarnos. wa skana oj
stenotik.
manejo. syamjel, snajel. manejar.
- El manejo de la mquina. ja
syamjel ja makinai.
manera [de ser].
1
- modo.

manga-maniobra

- Nuestra manera de ser.


ja
jmodotiki.
2
- a la manera de. lajan sok.
- Habla a la manera de los tseltales.
wa xkumani lajan sok ja
tseltaleroi.
3
- de esta manera. jach jastal iti.
- Los nios nacen de esta manera.
pojki ja alatsi jach jastal iti.
4
- de ninguna manera. mok lomuk,
mokni lom kikinal.
- De ninguna manera lo dirs. mok
lomuk jawale.
- No te baes de ninguna manera.
mokni lom kikinal oj atnan.
manga.
manga, skabil, skabil
kual, skajbil.
- Manga corta. kuruku.
mangana. schuyulabil wakax.
mango.
1
- mango.
- El mango est muy sabroso. jel
xajbani ja mangoi.
2
- steil, okimal, yok.
- Mango de la resortera. steil
smilbal.
- Mango del hacha. yokim echej.
- Mango del machete. yok machit.
mangoneador,-a. ja ma wa schika
sbaj ba oj skul mandar.
mangonear. chika abaj ba oj akul
mandar.
- Quiere mangonearnos. wa skana
oj schik sbaj ti ba yoj jnalantik
ba oj skul mandar.
mangoneo. schikjel sbaj ba oj skul
mandar.
manguera. spultsinulabil.
man. kanchenek.
- Una mata de man. jun ibe
kanchenek.
mana. jel xok skujol.
- Tengo la mana de jugar. jel xok

jkujol ja tajneli.
maniabierto,-a. mi xchitaman sbaj.
manaco, -a. jomel solom.
maniatar. mocho ja skabi.
manitico,-a. ja ma jel xokskujol.
mana.
manicomio.
snaj ja matik jomel
solom. [ja tike naits iti kajyi ja
ba niwak chonabi. mi stalna ja
matik jomel solom ja ba snaj. wa
xyaa ochuk ja ba pilan naits ja
ba spetsanil ja swinkil jomel
solom. jachni ja smodoi ja
swinkil chonab].
manicorto,-a. wa syajta ja stakini.
manifestacin.
1
- wa xchijkaji.
- Es una manifestacin de su fuerza.
wa xchijkaji ja yipi.
2
- tsomjel.
- Va a haber una manifestacin de
los campesinos en Tuxtla. oj stsom
sbaje ja alajanumi ti ba tustala.
manifestar. aa chijkajuk.
- Manifiesta su miedo. wa xyaa
chijkajuk ja xiweli.
manifestarse. jea abaj.
- Se manifest como es su corazn.
sjea sbaj kitikon jastal ay ja
yaltsili.
manifiesto. jun juun wa stsijba ja
mandaranum ma jun kole ba oj
kabtik ja yateli sok jasunka wa
skanawe oj skuluke.
manifiesto,-a. chikan.
- El problema ya est manifiesto.
chikanxa ja kumali.
manija. okim, okimal.
manilla.
1
- wa smocho ja jkabtik sok.
2
- skab relojo.
manillar. ba wa syama ja bicicleta.
maniobra.
501

maniobrar-mano

1
2
3

- atel.
- manya.
- schapjel sbaj ja kakanumi
lajan sok kakanel kechan mey
milwanel.
maniobrar.
1
- yama.
- Maniobra el autobs. wa syama ja
aktobusi.
2
- kulan ba mi lekuk.
- Maniobra mucho. jel skulan ja
ba mi lekuki.
3
- schapa sbaje ja kakanumi.
maniobra 3.
manipulacin. manipular 2.
manipular.
1
- chika wakabi.
- Es muy peligroso manipular el
avispero. jel xiwelal sbaj ta oj
jchiktik ja jkabtiki ti ba yoj
snaj yal ako.
2
- jun tike slolajel. oj kiltik jun
senya. wa xalji kabtik oj katik
eluk ja jpobresailtiki ta oj
ochkotik ba eskwela. kechan
mi meranuk yuj ja mi sjea kitik
jastal wa xyixtalaanotik, jastal oj
jkolta jbajtik, jastal oj jtsom
jbajtik, jasunka ja jderechotiki.
ja yuj jitsan majke kechan wa
slolayotik ti ba eskwela. tukxa
ta oj cjkon ja ba eskela jbaj
kentik
ja ba munisipyo
awtonomo.
maniqu. ixtaal lajan sok jun winkil.
manir. aa kunbuk ja baketi.
manirroto,-a. jelxita slekilal.
manita. ala kab.
- Dame una manita. koltayon.
manito,-a. ala moj.
- Aydame, manito. koltayon kala
mojaljela.
manivaco,-a. telan skab.
502

manivela. spechulabil.
Manivela
del
molino.
spechulabil molino.
manjar. wael.
mano (1).
1
- kab.
- Todas las cosas que nos sirven
estn en nuestras manos. spetsanil
ja jas wa xmakuni kujtiki tey yuj
ba jkabtiki.
- Mano amputada. kumkab,
kurukab.
- Mano de metate. skab cha.
- Mano de obra. atel. reserva
de mano de obra.
- Mano de pintura. lame orchila.
- Mano del molcajete. butub,
sbutulabil.
- Mano derecha. stojol jkabtik,
swael jkabtik.
- Mano izquierda.
surdero
jkabtik, mi swaeluk jkabtik.
2
- a mano. amano ay.
- Tiene el libro a mano. amano ay
yioj ja juuni.
3
- con las manos vacas. jaman yok
skab,
telan
yok
skab
[regional].
- Me fu con las manos vacas.
jaman kok jkab wajyon.
4
- dar con la mano. taxpun.
- Dio con la mano sobre la roca.
staxpun ba ton.
5
- dar la mano. yama ja skabi,
kolta.
- Te doy la mano. wa xyama ja
wakabi.
- Nos damos la mano. wa xyama
jkabtik.
- Dame una mano. koltayon.
6
- estrechar la mano. aa yi ja
wakabi.
- Me estrech la mano. yaa ki ja

mano-mantenimiento

skabi.
- hacer el hueco de la mano.
becha.
8
- hecho a mano. kulubal sok
kabal.
9
- hueco de la mano. bechan,
beche.
- Un poco de agua en el hueco de la
mano. jun bechuk ja jai.
mano (2). ala moj.
- Mira, mano! kela awil kala
mojaljela.
mano (3). moso.
- Faltan tres manos en la finca.
ayto skana oxwane moso ti ba
pinka.
manojo. boman, bome.
- Agarrar un manojo. bomo.
- Hacer un manojo. aa boman.
manosear. mastalaan.
manoseo. maswanel.
manota. niwan kabal.
manotada, manotazo. manoteo.
- El caballo da manotazos. wa
xmaxwuni ja kawuji.
manotear. maxwuni
- El caballo manotea mucho. jel
xmaxwuni ja kawuji.
manoteo. maxwunel.
manquedad. kum ja skabi, kuran ja
skabi.
mansalva. mi xiwelaluk sbaj. [ayni
wa xyalawe, mi xiwelauk sbaj]
- Quiso matarme a mansalva. mi
xiwelaluk sbaj skana oj smilon.
mansedumbre. smansoil, mi kakuk.
mansin.
1
- ba wa xkulani. [kechan ja riko
sok ja ajwalal sokxa ja
mandaranum ay yioj niwan
snaj].
2
- niwan naits.
manso,-a.
7

- kajyelxa, manso, mi kakuk.


amansar
- Caballo manso. kajyelxa ja
kawuji.
2
- slamanil.
- El agua est mansa en la orilla. ja
slamanil ja jai ti ba sti ja.
3
- volverse manso. mansoaxi.
- El burro se volvi manso.
mansoaxita ja buruji.
manta. manta.
- Compr un pedazo de manta.
smana jun xen manta.
manteca. yetsel, manteka.
mantecoso,-a. jel ja yetseli.
mantel. sakal kuuts ti ba sat mesa.
mantener.
1
- ipan.
- El palo mantiene el muro. wa
xyipan ja tsakab ja tei.
2
- kisa.
- Mantenemos el acuerdo.
wa
xkisatik ja akwerdoi.
3
- kolta.
- Te mantendr aunque todos te
abandonen. oj jkoltaya anima oj
sjipa kani ja spetsanili.
4
- makla.
- Pedro mantiene a su mam. wa
smakla ja snan ja pegroi.
- Mantiene la mquina. wa smakla
ja makinai.
- Nuestra Madre Tierra nos
mantiene. wa smaklayotik ja
jnantik luumi.
mantenerse. makla abaj, maklani.
- Se mantiene con el producto de la
milpa. wa smakla sbaj sok ja
sbaal ja yalaji.
- Cmo se va a mantener? jastal
oj maklanuk.
mantenimiento. smaklajel.
- El mantenimiento de la mquina. ja
503

mantequera-maquiavelismo

smaklajel
ja
makinai.
mantener.
mantequera. snolulabil yetsel, yetal
yetsel.
mantequilla. yetsel lech.
mantilla. sol olom.
mantillo. kael luum, yajnal luum.
manto. kaje, lame.
- Manto muy delgado de buena
tierra. jel jay ja skaje ja lekil
luumi.
manual.
1
- wa xkulaxi sok skab.
- Trabajo manual.
atel sok
skab.
2
- juun.
- Manual de agricultura. jun juun
wa sjea kitik ja atel ti ba alaj.
manualmente. sok ja skabi.
- El que no quiere trabajar
manualmente no sirve. mi xmakuni
ja ma mi skana oj atijuk sok ja
skabi.
manubrio. spechulabil.
manufactura.
skulajel sok skab
tusanto wa xoch ja makinai.
manufacturar. kulan sok wakabi
[tusanto oj skoltaya ja makinai.]
manufacturero,-a.
wa skulan sok
skab.
manumisin. aji chakuk ja smosoil
ma esklaboil.
manumitir. aa chakuk ja smosoil ma
esklaboil.
manuscrito. juun tsijbojnubal yuj
kabal.
manutencin. smaklajel.
manutener. makla.
manzana. mansana.
manzanal. mansanaaltik.
manzanar. mansanaaltik.
manzanilla. mansaniya. [jun tike yal
kul wa xmakuni ba an].
504

manzano. ibe mansana.


maa. manya, yarechoalil, yarechoil.
maana.
1
- jechel.
- Hasta maana. manto jechel.
2
- sakbel.
- Maana en la maana vamos a
Comitn. jechel ba sakbel oj
wajtik ba chonab.
3
- maana en ocho. jechel man yoj
waxake kaku.
4
- muy de maana. sajto lek.
- Vamos a salir muy de maana.
sajto lek oj elkotik.
5
- pasado maana. chabeji.
maanear. sajto lek kei.
maanero,-a.
1
- ja ma sajto lek wa xkei.
2
- ti ba sakbel.
maanita. jun tike sol olom.
maanitas. ja sbiil jun tsamal tseboj
naubal sbaj lek. [ja tseboj iti
wa stsebani ja smojei ja ba jun
swinkil ja ba skakuil wa
stsikwi jun jabil. kajyelxa ja
yenlei].
maoso,-a. manyoso, arecho.
mapa. yejtal.
- El mapa de Mxico. ja yejtal ja
mejikoi.
mapache. napach.
mapamundi. yejtal ja ba yibanal ja
luumkinali.
maqueta. senya.
- Maqueta de una casa. ja senya
jun naits. [lajan sok naits
kechan jel chin yena. lajan sok
ixtaal.]
maquiavlico,-a. ti ba maquiavelismo.
maquiavelismo. jun tike pensar wa
xyala mi yocheluk jasunka oj
skuluk. kechan yen yochel oj
sta ja stikani.

maquiavelista-marco

maquiavelista. ja ma wa snocho ja
maquiavelismo.
Maquiavelo. ja ajyii ja sbiil jun winik
ja ba Italia wa xaji ja pensar
sbiil maquivelismo
maquila. jun tike pabrika ba wane
atel jitsan ixuk winik ba jel
koel ja stsakoli.
maquillaje. sbonjel sbaj ti ba sat sok
jun tike orchila.
mquina. makina.
- Mquina de coser. makina ba
tsisulej.
Mquina
de
escribir.
stsijbulabil,
makina
ba
tsijbanel. [jitsan tike ja makina
jumasai. ayni ba kwenta, ba
skulajel aktobus, ma chikan jas].
motor vapor.
maquinacin. slolajel.
maquinar. chapa.
maquinaria. makinaaltik.
maquinista. yamamakina.
maquinizar. aa lokolanuk ja yatel
kristyano yuj ja makinai.
mar. mero niwan ja. [ti wa xbejyi ja
niwak bejyum ba sat ja.
chaboxe semana wan bejyel
manto oj kotuk ti ba spatik ja
jai. atlantico ja sbiil ja june ba
wa xkei ja kakui. jaxa juni
sbiil pacifico ba wa xmukxi ja
kakui,]. jaxa juni sbiil indico
maraa.
1
- putsek.
- El pashte en el rbol es una
maraa. putsek ja ijtsimay ti ba
te.
2
- slolajel.
marasmo.
1
- chakta yip.
2
- ti kan tekan ja ateli.
maratn. ajnel lajune lewa.

maravilla. jel tsamal.


- Una maravilla de mujer. jel tsamal
ja ixuki jawi.
maravillar. jel juntiro aa ochuk ja
spensari.
- Su cuento me maravill. jel juntiro
yaa ochuk ja jpensar ja sloili.
maravilloso,-a. jel tsamal, jel alegre.
- Esta cancin es maravillosa. jel
tsamal ja tseboj iti.
marca. marka [jun senya ma kuruch
wa xkaatik yi ja wakaxi. jaxa
june wa xkilatik ti ba jitsan
bolmal wa xmanatik lajan sok
Ford Coca Cola - Singer].
- Marca en las orejas. kuruch,
kuruchikin.
- Marcador de rboles para la tala.
markador.
marcar.
1
- aa marka, aa kuruch.
- Marc su ganado.
yaa yi
kuruch ja swakaxi.
2
- tsepa.
- Marc los rboles con el hacha para
que viramos el camino. stsepa ja
tei sok yechej ba oj kiltik ja
beji.
3
- taa mooch.
- Marc cinco canastas en el juego.
staa jo mooch ti ba tajnel.
basketbol.
4
- jea.
- Esta junta marc el comienzo de un
nuevo camino. Porque unidos
venceremos. ja tsomjel iti sjea
kitik jun yajkachil bej. yuj jun
jkujoltik oj jta jlekilaltik.
marcial. lajan sok kakanum.
- Hombre marcial.
lajan sok
kakanum ja tan winiki.
marco.
1
- schikin letawail.
505

marcha-marginar

2
- schikin slutulabil sti naits.
marcha. bejyel, jun tike kin ba wa
xbejyi lek ja kakanumi.
-Da marcha atrs! kaax kan
jpatik.
- Lo ley sobre la marcha. jutsin
skuman.
- chikan jastal wa xbejyi jun
karo, takal takal ma lijeroxa.
marchador,-a. ja ma jitsan wa xbejyi.
marchante.
1
- chonwanum.
2
- manwanum.
marchar. bejyi, marche, waji.
- Uds. estn marchando. wanex
marche eke.
- El trabajo no marcha bien. mi xwaj
lek ja ateli.
marcharse. waji, eli.
- Se march a su casa. waji ba
snaji.
- Se march de la junta. eli ti ba
tsomjel.
marchitarse. tsuymiji.
marchito,-a. palan, tsuyan, wuyan.
- Las flores estn marchitas.
palanxta ja nichimi.
marea. kaku kaku wa xkei wa
xkoi ja mar.
marearse. joyxi ja yolomi, joyxi ja sati.
- Me mare en la punta del cerro.
joyxi ja kolomi ti ba sni wits.
- Me voy a marear al cruzar el ro.
oj joyxuk ja jsati ta oj jkutse ja
niwan jai.
maremoto. kitkin ti ba stop mar.
mareo. joyxel yolom.
- Siento mareos. wa xjoyxi ja
kolomi.
- Dar mareos. el yak, jel yak,
yakbi.
-Del aguardiente sale un olor que da
mareos.
wa xel yak ja ba
506

snichimdyosi.
- El perfume de esta flor da mareos.
jel yak ja yik ja nichim iti.
- El cigarro da mareos. wa xyakbi
ja mayi.
- Me da mareos.
wa xyaa
yakbukon.
marfil. tsij yej ja elefante.
margarina. jun tike yetsel wa xchonxi
ja ba chonabi.
margarita rosada [nombre de una flor].
kilwet kawu.
margen.
1
- ti ba schikin.
- En el margen de la pgina. ti ba
schikin ja sat juuni.
2
- ganansya.
- El negocio da mucho margen. jel
ja sganansya ti ba snegosyo.
3
- mi mochanuk te ay.
- Tenemos mucho margen en nuestro
trabajo. mi mochanuk te aytikon
ti ba kateltikon.
4
- al margen. mi yocheluk, mi
ochi sok.
- Este trabajo queda al margen. mi
yocheluk ja atel iti.
- Me mantengo al margen. mi
laochyon sok.
marginado,-a. mi ochi sok.
- Se dice que estamos marginados.
wa xalxi mi laochtik sok [ja
jnali] yujxta ja problema mi
skisawotik ja yuj mi oj ya kitik
ja lekil atel, ja lekil tsakol, mi
sneba ja jkumultik mini ja
jkostrumbrehki.
marginal.
1
- ti ba schikin.
2
- mi tilanuk.
marginar. mi skana oj ochuk.
- Nos marginaron para que nos
quedramos slo en los cerros. mi

mariachi-martinete

skanawe oj ochkotik sok ba


kechan oj kankotik ti ba wits,
ba mi lekuk ja luumi.
mariachi.
1
- jun kole kinanum.
2
- jun tike kin.
maricn. jun winik lajan sok ixuk ja
smodoi. [mi lekuk ja kumal iti.
lajan sok utanelxa].
maridar. nupani.
marido. tatam, tatamal.
- Quiere mucho a su marido. jel
skana ja statami.
- Buen marido. lekil tatamal.
mariguana. jun tike yal kul wa xalxi
oj ya yakbukotik ta oj kabtik
lajan sok may. [mey orden oj
jtsuntik. jach yala la poko Ley
Federal de Reforma Agraria art.
85 v. jachni wa xyala ja gobierno.
xyaa kastigo ta wa staa ja yal
kul iti sok chikan ja ma. jachni
wa xcho yala ja gobierno ja yan
kakui jumasai.]
marimba. kin, marimba.
- Ya se toca la marimba. wanxa
okel ja kini.
- Tocar la marimba. kinani.
- No s tocar la marimba. mi xnaa
kinanel.
marimbero. kinanum.
marina.
1
- ti ba sti mar.
2
- spetsanil ja bejyum ba sat ja
sbaj jun pas ma chonab.
marinero. atijum ti ba bejyum ba
sat ja.
marino,-a.
1
- marinero.
2
- ti ba mar.
marioneta. jun tike ixtaal.
mariposa. pejpen.
- Especie de mariposa diurna.

tultux.
mariposear. boboaxi.
mariscal. niwan mandaranum ti ba
kakanum.
marisco. mik, xolob, xoch, ma chikan
jas yal chan ti ba yoj ja lek
skuxjel yena. yujxta tukxa ja
chayi.
marisma. tsajwum luum.
marista. jun tike pagre ma relijyoso
ermano ja ma wan atel sok ja
kole sbiil marista.
marital.
1
- sbaj tatamal.
2
- sbaj nupanel.
martimo,-a. ti ba mar.
marjal. tsajwum luum.
marmita. oxom takin ay smajkil ay
schikin.
mrmol. jun tike tsamal ton.
maroma. yakil.
marquesina.
jun tike stejail ma
stejnal.
marquesote. kosante.
marqueta de panela [piloncillo].
marketa.
marrano,-a. chitam.
marrazo. stosulabil.
marrulla. yakaxil.
marrullera. yakaxil.
marrullero,-a. akax.
marte. ja sbiil jun chakal kanal lajan
sok ja niwan kanal wa xsututi ti
ba stitik ja kakui.
martes. martes.
martillador. tumtsinuman.
martillar. tumtsin.
- Martill el hierrro. stumtsin ja
takini.
martillear. tumtsin. martillar.
martillo. pachuman, spachulabil.
martinete. jun tike stumtsinulabil
makinaxa yena.
507

mrtir-masaje

mrtir. jun kristyano wa xyaa sbaj


sok ja kajwaltiki. wa xixtalaji ma
wa xmilji yuj ja wa xyaa sbaj ba
oj jtatik ja jlekilaltiki.
martirio. ja swokol ja lekil winkili.
mrtir.
martirizar. aa wokolanuk ja lekil
winkil. mrtir.
Marx, Carlos. ja sbiil ja winik wa
xyaa kulan ja marxismo. yena
chami ba 1883 jabil.
marxismo. jun tike pensar aji kulan
ja karlos Marx. wa sjea kitik
ja jastal wa xyixtalaanotik ja
ajwalali plusvalia. yuj ja wa
xyaa el kitik lom ba kateltik.
wa sjea kitik chomajkil jastal wa
xyaa eluk ja ixtalajel ja atijum
jumasai ti ba slucha. socialismo
comunismo. kela awilex. jel
skoltayotik ja pensar iti ba oj
kabtik lek ja ixtalajeli ja matik
ibelajel aytik. ja yuj koraja wa
xyilawe ja pensar iti ja ajwalal
sok ja jnal jumasai. kechan wa
slea abal ba mi oj jpits ja
jsatiki. ja ajyii ja pensar iti ja
ba Rusia. jomi yuj ja mi snocho
lek ja spensar ja pobre jumasai.
marxista.
ja ma wa snocho ja
marxismo.
marzo. marso.
mas. yujxta, pero yuj, pe, pero.
- No te encontr, mas te escrib. mi
kilawa yujxta jtsijba awi.
ms.
1
- mas. [wa xkalatik ja kumal mas
lajan sok kastiya, ochelxa ja ba
tojolabal. yujxta ja kentiki wa
xkalatik jel chaan ja martn yuj ja
pabloi. ja smodo kastiya wa
xalxi, mas chaan ja martin yuj ja
pabloi].
508

- Ms bonito. mas tsamal.


- Ms grande. mas niwan.
2
- mas lek.
- Ms vale que trabajemos. mas
lek oj atijukotik.
3
- ms alto. bujan, mas chaan.
4
- ms all. satkinal.
- Se fue al ms all. wajta ba
satkinal.
5
- ms all de. spatik.
- M all de Comitn. spatik
chonab.
6
- ms tarde. mas tsaan, tsaanto.
7
- ms...que. mas...sok, mas ...
yuj.
- Soy ms alto que t.
mas
chaanon sok ja weni, mas
chaanon yuj ja weni.
8
- lo ms. jel...juntiro, ja mas.
- Lo ms caro. jel keel juntiro.
- Lo ms necesario. ja mas tilani.
masa.
1
- jel.
- Una masa de nubes. jel ja asoni.
2
- alal.
- La masa del puerco. ja yalalil ja
chitami.
3
- masa de maz.
chokbel,
pakubal ixim.
4
- masas. ibelajel aye.
- Las masas tienen mucha fuerza
porque son la mayora. jel ja yipi ja
matik
ibelajel aye yuj ja
sjitsanil ja yenlei.
5
- en masa. jitsan.
- Van a llegar en masa. jitsan oj
kotuke.
6
- hacer la masa del maz en bolas.
paka.
masacrar. milwani.
masacre. milwanel.
masacuate. chojchan, torochan.
masaje. sbiljel, bilwanel.

masajista-matar

- Dar masajes. bila, bilwani.


- D masaje a la pierna de Luis.
jbila ja yok ja luwisi.
- Est dando masaje.
wan
bilwanel.
masajista.
biluman, bilwanum,
neluman, nelwanum.
mascabado. jun tike askal.
mascador,-a.
schachulabil,
chachuman.
- No tiene mascadores.
mey
schachulabil.
- Soy mascador. chachumanon.
mascar. chacha, chachinaji.
- Masc el chicle. schacha ja
chiklei.
- Estoy mascando chicle. wanon
chachinajuk ja chiklei.
mscara. maskara [chikan jas wa
xnaka ja sati sok].
mascarada. lajan sok taankoy.
masculino,-a. sbaj winik.
- Organos sexuales masculinos.
syawal winik. gnero 2.
mascullar. keek kumani.
maseca. maseka. juchubal ixim wa
xchonxi ti ba chonab. wa
xmakuni ba tsiluj waj. ja ajyii
sbiil minsa ja bolmal jawi. mi
naben ta pilanxa ja masekai
masera. jun tike bateya.
masilla. tonchu, tsaanok.
masivo,-a. jel ja yipi.
maslo. nejal.
masn.
1
- kulanaits.
2
- ja ma wa snocho ja masonera.
masonera. jun kole winik pilanxa ja
srelijyoni ay stakin, wa skolta
sbaje.
masoquismo. syajbesjel sbaj yuj lom
gusto.
masoquista. ja ma wa syajbes sbaj

yuj lom gusto.


masticacin. schachjel.
masticador.
schachulabil,
chachuman.
- Nuestros dientes son masticadores.
schachulabil jani ja kejtiki.
- Soy masticador. chachumanon.
masticar. chacha, chachinaji.
- Mastic el remedio. schacha ja
ani.
Mastico
chicle.
wa
lachachinajiyon sok chikle.
- Masticar con la boca vaca.
tutimani.
mstil. steil.
mstique. tonchu, tsaanok.
mastitis. jun tike chamel ti ba
jmixtik.
masturbar. boto abaj.
- Se masturb. sboto sbaj.
mata. ibe.
- Muchas matas. ibealtik.
- Mata de maz. ibe ixim.
matadero. snajtsil ba wa smila wakax,
chitam.
matador,-a.
1
- milwanum.
2
- jel jodido.
- Trabajo matador. jel jodido ja
atel jawi.
matagatos. milamis. [ja ma wa xatiji
kolonya kolonya ba oj stsijuk ja
naitsi ba oj smil ja xeneni wa
xyaa kitik ja ujchum chameli.
yujxta ja stsijeli mi kechanuk wa
smila ja xeneni, wa xcha smila ja
misi. ja yuj ja sbiil milamis].
matafuego. spululabil.
matamoscas.
spachulabil us,
pachaus.
matanza. milwanel.
matar.
1
- mila, pantsun.
509

matarife-materia

- Mat el puerco. smila ja chitami.


- No matars! mok amil ele.
- Mat la vaca. spantsun ja men
wakaxi.
2
- matar con flecha. tsaa sok.
- Mat el venado con flecha. stsaa
sok pulte ja cheji.
3
- matar de hambre. uchimbes,
yokelbes.
- Nos va a matar de hambre. oj
yuchimbesotik.
4
- buscar matar. chapa yabalil,
chapa smul.
- Buscaron matarme. schapawe
kabalil.
- No busco matarte. mi xchapa
wamuli.
matarife. milawakax.
matasano. ajate.
matazn. milwanel.
mate. mi xlijpi.
- Metal mate. mi xlijpi ja takin
jawi.
matear. ibeaxi.
- El maz mate. ibeaxita ja
iximi.
matemticas. yajtabajel, juun.
- Las matemticas de nuestros
antepasados eran muy buenos desde
la perspectiva de los conquistadores.
ja sjuun ja ma ek paxta kujtiki
jel lek yuj ja jnali.
matemtico,-a. sbaj yajtabajel.
- Signos matemticos. senya ba
yajtabajel.
+ mas.
- mas menos, aa eluk.
= lajan.
mi lajanuk
% solom.
x majke.
[] kulan dibidir, jaytike. 93=3
ayto mas senya lajan sok wa
510

skana oj yale 4=2 yuj ja 2x2=


4. ja yuj 9 = 3 yuj ja 3x3=9. wa
xalxi 3= ja yech ja 9. ayto mas
senya oj nebxuk ja ba snebjel
juun sok yajtabajel
materia. kinal. [kela awilex spetsanil
ja jastiki wa xkilatik, wa xkabtik,
wa xsikantik, wa xkajbantik, wa
xchimatik jani ja kinali. tito wa
laochtik ja kentiki. wa xkei ja
jpensartiki ta wa xkabtik kinal.
ta ayxa jpensartiki ayxa modo
oj jtojbestik, oj jtalnatik lek ja
kinali. oj kiltik jun senya. ta wa
xnaatik jastal oj katik kouk ja
alaji tixa oj jtojbestik ja jnantik
luum ba oj skoltayotik, oj
smaklayotik. ayto mas oj jnebtik
ja ba kinal. ja xen kinal jel
chin juntiro yena. wa xalxi
tomo ja sbiili. mi xkilatik sok
ja jsatiki. kechan wa xchijkaji ti
ba microscopio. ja tomo wan
lamamuk. ayto pilan chinil xen
sbiil nano. mi xcha kilatik sok ja
sati. wa xmakuni kujtik ja ba
ciencia].
- Materia prima.
skululabil.
[jani ja jastiki tini aya ma mito
tojbeluk. oj kiltik chab oxe
senya. tini aya ja luumi ayto
skana oj alajaxuk, oj keuk ja
tealtiki. jaxa tei tini aya ba oj
akinteaxuk. ja yani maklayik
lek. ja akinte jawi lajan sok tini
aya ma mito tojbeluk ba oj
chataxuk. ja yuj spetsanil ja
jastiki wa xyatelta ja atijumi tini
aya ma mito tojbeluk jani
materia prima]. medios de produccin
medios de trabajo fuerza de trabajo.
- Materia prima para tejer o para
canastos. sjalulabil.

material-matrimonio

material.
spetsanil ja jastiki wa
xmakuni kujtik ba oj jkultik
pilan jastik sok. oj kiltik
chaboxe senya. ton, te, chab
ek.
- Material didctico. snebulabil.
- Material para hacer sombreros de
palma. apak.
- Material para envolver cosas.
spotsulabil.
- Materiales de construccin.
skululabil naits.
materialismo. jun tike pensar wa xyala
kabtik mey jpensartik ta mi
xkabtik
kinal.
ta
mi
xkateltatik ja luumkinali. ja yuj
wa sjaka ja kinal ja jpensartiki
ba oj kabtik mas lek. oj kiltik
jun senya. mi xnaatik loxnel
manto oj wajtik loxnel. mi
xmakuni ja lom yaljeli ma ja lom
yiljeli. pes lek wa xkii ja
jpensartiki yuj ja kateltiki.
jachuk wa xkabtik kinal meran.
idealismo.
materialista.
1
- ja ma wa snocho ja materialismo.
2
- ja ma wa schono skululabil
naits.
maternal. - sbaj nanal.
- Bajo el poder maternal. ja ba yib
kabal ja nanali.
- Conducta maternal. wa xyaa
sbaj lajan sok jun nanal.
maternidad.
1
- ja smodo ja nanali.
2
- ba wa xpojki ja alatsi ti ba yoj
espital.
materno,-a. yuj ja nanali.
- Mi abuelo materno. ja jtatawel
yuj ja jnani.
matinal. ti ba sakbel.
matiz.

- ochta kik ma ochta sak ti ba


jun yelaw.
2
- tukxa.
- Los matices de nuestros ejidos.
tukxa jujune ja jkolonyatiki.
matizar. jea.
- Matiz las ideas de cada uno.
sjea kitik lek ja spensar ja
jujunei.
mato. putsan kul, satkul.
matn. tiroanum, milwanum.
matorral. putsan kul, satkul.
matoso,-a. jel ja ibei.
matraca.
1
- jun tike kin wa xbojboni.
2
- kenanel.
matriarcado.
jun kole winkil ma
chonab ba wa skulan mandar ja
nanal jumasai.
matriarcal. ti ba matriarcado.
matricida. ja ma wa smila ja snani.
matricidio. ja smul ja ma wa smila ja
snani.
matrcula. ochel ba juun.
matriculacin. yajel ochuk ba juun.
matricular. aa ochuk ba juun.
matrimonial. ti ba nupanel.
matrimoniar. nupani.
matrimonio.
nupanel. [wa xalxi
nupanel ta teya jun pagre wa xyala
jun tsamal kumal. yuxta ta
kechan yoj jnalantik wa xkalatik
chak abal jachni ja poko
jkostumbretiki. ja chak abali
kechan ja kini yajni wa staa
sbaje ixuki winik. ja ba kastiya
boda yuj ja matrimonio mi
kechanuk ja kini. jani spetsanil
ja kaku jumasai ta junita ay
ixuk winik].
- Contraer matrimonio. nupin.
- Va a contraer matrimonio contigo.
oj snupuka.
511

matriz-mayordomo

matriz.
1
- snan ja alatsi, sujxepal
[regional], xujxep, xujxepal, xux
alats.
2
- casa matrz. xujxep negosyo.
[kela awilex ti ba jun niwan
negosyo jitsanxa ja styendai. ba
wa xpojki ja negosyo jawi teya ja
xujxepal. tsaanto wa xpojxi.
ayxa styenda ti ba jitsan luwar.
jachni ja makina ba tsisulej
singer sbiil. ja xujxepi ti kan ba
Estados Unidos. jachni ja panta
ma coca cola.
matrona.
1
- nanal ayxa skujol.
2
- tulwanum. partera
matusaln. tatjun jomelxa jitsan jabil.
matute. contrabando.
matutino. ti ba sakbel.
maula.
1
- chikan jas mixa xmakuni.
2
- lolanum.
maulero,-a. lolanum, ja ma wa schono
xen kuuts.
maullador,-a. mawmunum.
maullar. mawmuni.
- El gato maull. mawmunita ja
misi.
muser. jun tike tujkanub.
mausoleo.
niwan
smukulabil
chamwinik.
mxima. tikan.
- Su mxima es engaarnos. wa
slolayotik jani ja stikani.
mximo,-a. ja mas.
- El nmero mximo. ja mas jitsani.
- El precio mximo. ja mas keel
stsakol.
maya.
1
- ja sbiil jun chonab indijena.
merania wa xkalatik jitsan
pweblo
indejena
ja
ba
512

kestadotik chyapas, ja ba yucatan


ja ba pilan slujmal lajan sok
watimala sok ja tuki. ja yuj tojol
abal, tseltal, chuj, tsotsil sok
jitsanto. spetsanil mayania yuj ja
junita ja skumali ja najatei,
sbiil protomaya lajan sok bajtan
maya ayxa mas jitsan yuj lajune
xaane jabil.
2
- ja skumale ja maya jumasai.
3
- spetsanil ja skumale ja
indijena ja snan ja maya lajan sok
ja jkumaltiki ja tseltali, sok ja
tsotsili, sok ja tuki ti ba
watimala.
4
- chikan ja ma wa xkumani
maya ma jun kumal ja snan ja
mayai. ja yuj mayaotik.
mayense.
maya 3.
mayesttico,-a. sbaj majestad.
mayo. mayo.
mayor.
1
- mas jiztanxa.
- Parte mayor. mas jitsanxa ja
tanto iti.
2
- mandaranum ti ba kakanum.
3
- mayor de edad. jomelxa 18 jabil
jun winikil. ja yuj ti ba ley
winikxa mixa keremuk ma
ixukxa mixa akixuk.
4
- al por mayor. jitsanxa.
- Vende al por mayor. jitsanxa wa
schono.
mayoral. jokoman, kaporal.
mayordomo. mardomo, tsawanum.
- Mayordomo que organiza las fiestas
del santo patrn de su comunidad.
jolchan. [ja colchan pilan tike
mayordomo, slo regional, mey
schol ba mini jun pinka, wan
atel ba jun kolonya]
- Escoger para mayordomo.
mardomoan.

mayora-mecnico

- El patrn me escogi para


mayordomo. smardomoanon ja
ajwalali.
- Hacerse mayordomo. mardomoaxi.
mayora. sjitsanil, spimil.
- La minora tiene que obedecer a la
mayora. mandar ay ja sjayil yuj
ja spimili. [jach ja spensar ja ba
jnali. yujxta ja ba yoj jnalantik, ja
mandar sbajxa ja ba spetsanil.
jachuk oj jlaj jbajtik].
- Mayora de edad. mayor de
edad.
mayoridad.
1
- sjitsanil, spimil.
2
- mayor de edad.
mayorista. chonwanum jitsanxa wa
schono yena.
mayoritario,-a. sbaj sjitsanil.
mayscula.
jun tike letra mas
niwanxa yena sok ja minscula.
oj kiltik chab oxe senya.
mayscula
minscula
A
a
B
b
C
c
D
d
E
e
mazacote. jun tike cemento sokanxa
sok ja yal stsubil ton sok
jijkab.
mazacuata. torochan.
mazo. smakulabil, maro, maso.
mazorca. bakane, sbakanal.
- Mazorca de maz que comienza a
tomar sazn. tebakal.
- Formarse mazorcas. iximaxi.
- Ya se formaron mazorcas. Vamos a
tapiscar maana.
iximaxita.
jechel oj jachtik.
me.
1
-on. de mi.[ja ba tojolabal mi
me yuxta yo].

- Me quiere. wa skanawon.
- Me ayuda. wa skoltayon.
- Me besa. wa xyujtsanon.
- Me hiri. syajbeson.
- Me va a querer.oj skanon.
- Me va a pegar. oj smak-on.
- Me va a ayudar. oj skoltayon.
2
- ki.
- Me escribi una carta. stsijba
ki jun juun.
3
- kuj, kujil.
- No me sirve. mi xmakuni kuj.
- Se me perdi. chay kujil.
4
- jbaj.
- El me conoce. wa snaa jbaj.
- Me aguanto. wa xkolta jbaj.
5
- jkujol.
- Se me olvid. chay jkujol.
- Se me ocurri. jak jkujol.
- Me rog. spata jkujol.
6
- k-, waw-, y-.
- Qu me importa? jas kochela.
- Qu te importa? jas wawochela
- Qu le importa? jas yochela.
mea culpa. ay jmul.
meada.
1
- chulnel.
2
- chulaxita.
- Hay una meada en el suelo.
chulaxita ja luumi.
meadero. ba wa xchulni.
meados. chul.
meaja. stsubil.
mear. chulni.
mecnica. jun tike snebjel wa xyila ja
snijkel sok ja yip ja makina
jumasai.
mecnicamente. mi xoch spensar.
Nuestro
corazn
late
mecnicamente. wa xkujkuni ja
kaltsiltiki. mi xoch ja jpensartiki.
mecnico (1). makluman makina.
mecnico,-a (2).
513

mecnismo-mediana

- ti ba makina.
- Trabajo mecnico. atel ti ba
makina.
2
- mi xoch spensar.
- La respiracin es mecnica. mi
xoch
jpensartik
yajni
wa
xkiajtik ik.
mecanismo. jastal wa xbejyi.
- Desconozco el mecanismo del
reloj. mi xnaa sbaj ja jastal wa
xbejyi ja relojoi.
mecanizacin. yajel ochuk makina.
mecanizar.
mecanizar. aa ochuk makina.
- Mecanizaron la agricultura. yaa
ochuk makina ti ba yateltajel ja
luumi.
mecanografa. tsijbanel sok makina.
mecangrafo,-a. ja ma wa stsijbani
sok makina.
mecapal. kuchpat, stsalulabil, tajab.
[ja kuchpat ixtle kulubal jaxa
tajabal tsuum kulubal].
- Usar para mecapal. tajaban.
- Us un lazo para mecapal. stajaban
jun laso.
mecapalero. ja ma wa xyiaj kuchpat.
mecatazo. tsuum aji yi.
mecate.
1
- ak, yakil, balubal ak,
schuyulabil.
- Mecate deshilachado. muchuch.
2
- hacer mecate.
bala ak,
becha.
- Hago mecates. wa xbala ak.
- Hizo el mecate. sbecha ja
yakil.
3
- hacerse mecate. akbi.
- Se hizo mecate del ixtle. akbita
ja chiji.
mecatear. mocho, tsala.
mecedora. jun tike siya wa xnijki.
mecer. nika.
514

- Meci al nene. snika ja alatsi.


mecerse. aminaji, aninaji.
- Los rboles van a mecerse por el
viento. oj och aninajuk ja tei
yuj ja iki.
meco,-a. meko.
- Soy meco. mekoon.
mecual. yech chij wa xmakuni ba
jabon.
mecuate. mecual.
mecha. pabilo.
mechero. ja jotol ba wa xoch ja
spabilo ja liplunumi.
mechn.
1
- niwan pabilo.
2
- boman ja stsootsili.
mechudo. skusulabil ay steil. [wa
xmakuni ba oj kusjuk ja
sbatulabil yoj naits ti ba
chonab].
medalla. xen takin wa xaji lajan sok
stupulabil.
mdano. wits jijkab.
media. snaj okal.
- Nuestras mujeres no usan medias.
mi slapa snaj yok ja kixuktiki.
mediacin.
wa xyaa slaj sbaje
chawane kronta.
mediado,-a. snalan.
- A mediados. ba snalan.
- A mediados del ciclo agrcola. ba
snalan ja yateltajel ja alaji.
mediador. ja ma wa xyaa slaj sbaje
chawane kronta.
mediagua. casa.
medianamente. tusan yaman.
medianero.
1
- ja ma wa spata skujol.
2
- aparcero mediero.
medianero,-a. ti ba snalan.
- Cerco medianero. makbal ti ba
snalan.
mediana. ti ba snalan.

mediano-medicina

mediano,-a.
ti ba snalan, tusan
yaman.
medianoche. kulan akwal.
- Ya va a ser medianoche. ojxa
kujlajuk ja akwali.
mediante. yuj.
- Encontr el caballo mediante su
ayuda. jtaa ja kawuji yuj ja
skoltayon.
mediar.
1
- aa slaj sbaje.
- Medi entre los dos enemigos. yaa
slaj sbaje ja chawane kronta.
2
- pata skujol.
- Medi con el patrn por su
compaero.
spata skujol ja
ajwalali yuj ja smoji.
3
- eki.
- Mediaron dos meses. ekta chab
ixaw.
4
- kei.
- Quisimos salir de inmediato pero ha
mediado la enfermedad de tu pap.
jkanatikon jutsin oj wajkotikon
kechan keta schamel ja watati.
mediatizacin. schikjel sbaj ba oj
chinbuk. mediatizar.
mediatizar.
chik abaj ba oj
chinbuk.
- El presidente municipal mediatiz a
los dos responsables. schika sbaj
ja kelwanum ti ba munisipyo ba
oj chinbuk ja matik ay schol.
mediato,-a. mi lakanuk ay.
- Somos vecinos mediatos con los de
Napit. Los de Bajuc estn en
medio. mi lakanuk aytik sok ja
napiteeroi. ti kan ba snalan ja
bajukubero.
mdica. loktor ixuk.
medicacin. yajel yi an chikan jastal
yala ja loktori.
medicamento. an, aan, yajnal.

medicar. aa yi an.
medicastro. loktor mi xmakuni yena.
medicina.
1
- an, aan, yajnal.
2
- yajnajel. [kela awilex ayni oxe
tike ja yajnajeli].
- Medicina curativa. ja schol ja
ajnanumi sok ja loktori ba oj
yajnayotik ta wa lakotik chamel.
- Medicina preventiva. ja schol ja
ajnanumi sok ja loktori ba oj
skoltayotik ba mi oj kokotik
chamel. ja yuj wa xyaa kitik
vacuna. wa sjea kitik chomajkil
jastal oj jkolta jbajtik ba mi oj
kokotik chamel. oj kiltik jun
senya. ta wa laochtik ba ika
semana semana mi oj syamotik
ja koon sbiil sarna jel
xkuxwani yena.
- Medicina social. ja schol ja
jkomontiki ba oj jkolta jbajtik
kibanaltik ba mi oj kotik
chamel tikantikan yuj ja chameli
wa xek jbajtiki. ta wa xnebatik
lek mixa tilanuk tikantikan oj
wajtik ba chonab ba oj kiltik ja
loktori. kechan oj jnebtik lek ja
iti ta oj ka jbajtik lek sok ja
jkomontiki.
ta
tsoman
oj
ajyukotik meran. ta oj chay ba
jkujoltik spetsanil ja ba kechan
jbaj kena. ja yuj wa skalatik,
june ja kentiki kotik chamel. wa
skana oj yale, ta wa xko chamel
ay jscholtik ja jpetsaniltik oj
tojbestik lek.
- Medicina para ricos. pilan tike ja
yajnajel iti. mi xmakuni kujtik yuj
ja mey jtakintik oj jtuptik.
kechan wa xmakuni ja ba riko.
jachnai ay ba niwan chonab.
medicinal. wa xmakuni ba an.
515

mdico-medio

medicin. sbisjel.
mdico. loktor, ajnanum, winik ba
lekilal, ixuk ba lekilal.
- Mdico pasante. ekum bejto
ja loktori mito xchaki ja snebjeli
anima wanxa atel ayto skana
oj schap sbaj lek. doctor.
medida.
1
- schapjel sbaj ba
- Tomaron medidas de seguridad.
schapa sbaje ba oj skolta
sbaje.
2
- medida de capacidad. bisol,
sbisulabil.
- Medida de una cuartilla de miz.
sbisol ja iximi.
3
- medida de una copita. bis, bisal,
bisol.
- No hay copita alguna para medir el
aguardiente. mey bisol ba oj
jbistik ja snichimdyosi.
4
- medida de una cuartilla de frijoles,
maz u otra cosa embolsada.
chekan.
- Una cuartilla de maz embolsada.
jun chekan ixim.
5
- medidas de longitud. sbisjel ja
snajtili.
- Medidas de superficie. sbisjel ja
sniwakil ja sat ja luumi.
- Medidas de volumen. wa xbisji
janek wa xoch ba yojol.
6
- tomar las medidas. biswani.
7
- tomar medidas. atiji ba.
- Tomamos medidas para resolver el
problema. atijitik ba oj katik
lamxuk ja kumali.
medidor,-a. bisuman, biswanum.
- Medidor con palmos. chilwanum.
mediero. ja ma wa xyatelta ja sluum
jun ajwalal. wa spuku sbaje ja
sbaal ja alaji. aparcero.
medio.
516

- atijubal, atjubal.
- Muchas veces la radio es un medio
de confusin. jitsan majke ja
radyo jani jun atijubal ba oj
sjom kolomtik.
2
- medios de comunicacin. spetsanil
ja tike ja bejyum wa xmakuni yuj
ja ixuk winik jumasai ba oj
smoj sbaje sok ja tuki. oj kiltik
chab oxe senya. aktobus,
radyo, talepono, peridico ma
chikan jas.
3
- medios de consumo. ja jastiki wa
xmakuni kujtik lajan sok wael,
kuuts, naits, xanabal.
4
- medios de produccin. ja atijubal
sok ja mito tojbeluk jastiki. [oj
kiltik jun senya. ta wa xkaatik
kouk ja alaji tilan kujtik ja
luumi jani ja mito tojbeluk
jastik.
ta
tojbelxa
ojxa
baalanuk. pilanto ja katjubtik
lajan sok machit]. materia prima
medios de trabajo fuerza de
trabajo.
5
- medios de trabajo. atijubal.
6
- medios de transporte. spetsanil ja
tike bejyum ba wa xwaj ja
kristyano ti ba yojol lajan sok
aktobus, kolon, jujpum sok ja
tuki. ayni bejyum wa la bejyitik
ja ba keeli lajan sok ja
bisikleta, kechan ay yioj chab
rweda ma skolulabil.
7
- medios de vida. ja jastik jbaj
kentik wa xmakuni kujtik ba mi
oj chamkotik, lajan sok ja
jwaeltiki, ja jkutiki, ja jnajtiki
sok ja tuki.
8
- medios econmicos. medios de
vida.
medio,-a. nalan. mitad.

mediocre-mejorarse

- Medio litro. nalan litro.


- Medio crculo. nalan setan.
2
- medio ambiente. ambiente.
- Medio dormido. kolxa wayi.
- Medio muerto. cham sakan.
- Medio vacio [red]. tsojan.
- Mi red est media vaca. tsojan ja
kenubi.
3
- a medio camino. ba snalan bej.
- En medio de nosotros. ba yojol
jnalantik.
- Estamos en medio de muchos.
nalanajel aytikon.
- Estoy metido en medio de la junta.
lapan ayon ja ba yojol ja
tsomjeli.
mediocre. tusan yaman.
medioda. kulan kaku.
- Ya va a ser medioda. ojxa
kujlajuk ja kakui.
medir.
1
- bisa.
- Midi la tierra. sbisa ja luumi.
2
- medir con brazada. jaya, jaywani.
- Mido un lazo para ver cuntas
brazadas tiene. wa xjaya jun yakil.
- Sin brazos no puedo medir con
brazadas. ta mey jkab mi xbob
oj jaywanukon.
3
- medir con cuartas o palmos.
chila, chilwani.
- Midi la tabla con cuartas. schila
ja akintei.
- Estoy midiendo con palmos. wanon
chilwanel.
4
- medir muchas cosas. bistalaan.
meditacin. yaljel, wan tsiptsunuk ja
skujoli.
meditar. chotan eke wan pensar,
tsiptsuni ja skujoli [regional].
medrar. kii, tojbi.
1
-Poco medra el zancudo. tusan wa
xkii ja xeneneni.

-No medra el muchacho aunque se


esfuerza mucho. mi xtojbi ja
keremi anima jel xyaa sbaj.
medroso,-a. antsel, antsil, xiwum.
- Soy medroso. antselon.
mdula.
1
- ti ba yojol ja sbakeli.
2
- smeranil.
megfono. sjakulabil.
megalmano,-a. jel niwan wa xyaa
sbaj.
mejilla. choj.
- Se me hinch la mejilla. sitsta
jchoj.
mejor. mas lek, mas, masto, lek lek.
[ja kumal mas kastiyaxa anima
wa alxi jitsan ja ba tojolabali.
ay modo oj kumanukotik pilan
modo. oj kaltik lek lek].
- Este caballo es mejor. mas lek ja
kawu iti, lek lek ja kawu iti
- Ahora lo entiendo mejor. ja wewo
mas wa xkab slugaril.
- Lo mejor. ja mas leki.
- Lo entendern mejor. masto oj
yabye.
- Mejor que no hubiera salido. mas
lek mokto elkon.
mejora. grasya.
- El enfermo no siente mejora. mi
xyab grasya ja chamumi.
- Estoy sin mejora. kanyon laman.
mejoramiento. tojbel.
- Ya se nota el mejoramiento del
enfermo.
wanxa
tojbel
ja
chamumi.
mejorar. tojbes lek, tojbi.
- Vamos a mejorar nuestra
comunidad. oj jtojbestik lek ja
jkomontiki.
- El enfermo no mejora. mi xtojbi
ja chamumi.
mejorarse. tojbi.
517

melado-memorial

melado,-a. melado.
- El caballo melado. ja melado
kawuji.
melancola. chamkujol, schayanil.
- La melancola de mi corazn. ja
schayanil ja kaltsili.
melanclico,-a. tsuyan, wutsan.
- Estoy melanclico. tsuyanon
eke.
- Ests melanclica. wutsana.
melar. tsana ja yal chab kaem.
melaza. yal chab kaem.
melcocha. tsanubal chab.
melena.
1
- jel najat ja solomi.
2
- ja sbanak ja swaw choj.
melenudo,-a. jel najat ja solomi.
melfero,-a. wa skulan chab.
melifluo,-a.
1
- ay schab.
2
- chi.
3
- kun.
melindrear. kolo. melindroso.
melindroso. kolo.
- Soy melindroso con la comida slo
quiero carne. wa xkolo ja baketi.
meloda. snujkil.
- No s la meloda an. mito xnaa
ja snujkili.
meldico,-a. tsamal ja snujkili.
melodioso,-a. jel tsamal ja snujkili.
meln. jun tike tekul lajan sok
tsol ja skeljeli. chi ja yajbali.
meloso,-a.
1
- chi lajan sok chab.
2
- kun ja smodoi.
melote. yal chab kaem.
mella. yachan.
- El machete tiene mella. kan
yachan ja machiti.
mellado,-a. xeti.
- El machete est mellado. xeti ja
machiti.
518

mellar. pimbes.
- Mell el machete. spimbes ja yej
machit.
mellarse. pimbi, yachanaxi.
- Se mell el hacha. pimbita yej
echeji.
- Se me mell el machete. yachanaxita
jmachit.
mellizo,-a. loj.
membrana. sputix [lajan sok ti ba
lima].
membrete. ja sbiil ja ma wa sjeka
jun juun tsijbojnubal sok
makina. ti kana ja sbiili ti ba
solom ja juuni. [jachni ja
sjuunil ja gobyernoi.]
membrillo. limbriyo.
membrudo,-a. ay yip.
memela.
1
- memela [jun tike waj makaris
ja skeljeli]. 2- jun yal te wa
xmakuni ba meste.
memo,-a. sonso.
memorable. mi oj chay skujol.
- Hombre memorable. mi oj chay
jkujoltik ja winik jawi.
memorndum.
jun juun ba wa
stsijbaji chikan jas ba mi oj
chay jkujoltik.
memoria.
1
- snajel.
- A los jvenes ya no les queda
memoria del baldo. mixa
snaawe ja baldiyo ja kerem
jumasai.
2
- traer a la memoria. julbes.
- Lo trajeron a nuestra memoria.
sjulbesotik.
memorial.
1
- jun juun ba wa skana yi ba
oj skolta.
2
- kwaderno.
3
- jun juun ay yabalil.

memorizacin-menora

memorizacin. snebjel lek ba mixa


oj chay skujol.
memorizado,-a. bukanxa yuj, nolan
yuj ti ba yaltsil.
- Lo tengo memorizado. bukanxa
kuj.
memorizar. aa kan bukanxa awuj.
- Vamos a memorizarlo. oj katik
kan bukanxa kujtik.
menaje. ja jastik jbajtik lajan sok chat,
chenum akinte, chiwte, tapesko
sok ja tuki.
menarquia. bajtan majke wa xyila ja
skwenta jun ixuk.
mencin. yaljel. mencionar.
mencionar. ala.
- No quiso mencionar el problema.
mi skana oj yal kabtik ja
problemai.
mendacidad. ja smodo ja ma wa slea
abal.
mendaz. wa slea abal.
mendicante. ja ma wa skana takin.
mendigar. kana takin.
- No mendigamos. mi xkanatikon
takin.
mendigo,-a. kanatakin.
- No somos mendigos.
mi
kanatakinukotikon.
menear.
1
- nika, chuku.
- Mene el atole. snika ja matsi.
- Mene los frijoles. schuku ja
cheneki.
2
- menear la cola. bitsa.
- El perro menea la cola. wa sbitsa
ja snej ja tsii.
3
- menear para disolverlo. juyu
- Mene el remedio. sjuyu ja ani.
meneo. snikjel.
menester. tilan.
- Es menester que vengas. tilan
oj jakan.

menesteroso,-a. mey stakin, meyuk


chikan jas, mi jas yioj.
mengano,-a. chikan ja ma [mi xalxi
ja sbiili].
- Fulano y mengano. chikan ja
matik.
mengua.
1
- tusanaxita.
- La mengua del ganado.
tusanaxita ja wakaxi.
2
- chinaxita, tsujta.
- La mengua de sus fuerzas. tsujta
ja yipi.
3
- kixol.
- Esto va en mengua ma. ja iti ja
jkixoli.
4
- sin mengua. tsikan.
menguado,-a.
1
- jel ajulal sbaj.
2
- xiwum.
menguar.
1
- chinaxi, chinbi.
- A pesar de ser viejo no mengu mi
pensamiento. anima tatamon mito
chinbi ja jpensari.
2
- tsuji.
- La comida mengua. wa stsuji ja
waeli.
meningitis. jun tike chamel ti ba kolomtik.
menopausia. mixa ayuk ja skwentai.
- Ya tiene su menopausia. mixa
xyila skwenta yuj ja ayxa
skujol.
menor.
1
- mas chin, mas nux, keremto,
akixto.
2
- menor de edad. keremto ma
akixto [mito jomeluk 18 jabil].
mayor de edad.
3
-por menor. tusan.
- Compramos por menor. jel tusan oj
jmantik
menora. akixto, keremto.
519

menos-mental

menos.
1
- menos, tusan.
- Ya es menos maz. mas menosxa
ja iximi.
- Menos difcil. masxa menos
wokol.
- Menos difcil. wokol tusan.
[jach wa xalxi ja ba tsamal tojol
abal. mi xyala mas mini menos
yujxta tusan ba oj yale mi jeluk
ja wokoli].
- Menos fuerte. tsats tusan.
2
- aa eluk, kitan.
- 50 menos 30 = 20. oj katik
eluk 30 ba 50 ti kan 20.
- 8 menos 3 = 5. waxake kitan
oxe ti kan 5.
3
- kechan mi...-uk
- Todos llegaron menos l. julyeta
spetsanil kechan mi yenuk.
4
- menos pesado. sojkobi.
- Ya est menos pesado.
sojkobita.
5
- a lo menos. kechan.
- Dime, a lo menos tu nombre.
kechan ala kabi wabiili.
6
- a menos que. kechan ta.
- No voy a comprarlo a menos que
quieras que lo compre. mi oj
jmane. kechan
ta wa xakana
ojni jmane.
7
- al menos. chikan jastal.
- No ha venido nadie, al menos que
yo sepa. mi ma julel chikan jastal
wa xnaa.
8
- lo menos. pe bobta ayto mas.
- Lo menos vi diez tejones. kila
lajunkotane kojtom pe bobta
ayto mas.
9
- por lo menos. ma mas jitsanxa.
- pag por lo menos mil pesos.
stupu mil peso ma mas jitsanxa.
menoscabar. tusanbes.
520

- Este contrato menoscaba nuestro


derecho. wa stusanbes ja
jderechotik ja trato iti.
menoscabo. tusanaxel.
menospreciar. ijna.
- No es justo que nos
menospreciemos. mi sbejuk oj
kijna jbajtik.
menosprecio. yijnajel.
mensaje. koreyo, rason, loil.
- Vamos a mandarle un mensaje. oj
jektik yi koreyo.
- No ha llegado el mensaje an.
mey xjak rason.
- No entendemos el mensaje del
padre. mi xkabtikon sbej ja
sloil ja pagrei.
mensajero,-a. koreyoanum.
- Ir de mensajero. koreyoani.
- Fui de mensajero a Santo Domingo
Corona.
koreyoaniyon ba
kanoga.
menso,-a. sonso.
menstruacin. schamel ixuk, skwenta
ixuk, niwan chamel, niwak
chameml, yiljel ja skwentai.
- Ya tiene su menstruacin. ayxa
sok niwan chamel.
menstrual. ti ba yiljel ja skwentai.
menstruar. ila wakwenta, ila ja niwan
/ niwak chamel.
-Menstra. wa xyila ja skwentai.
menstruo. skwenta ixuk.
mensual. ixaw ixaw.
mensualmente. ixaw ixaw.
mensura. sbisjel, bisol.
mensurable. wa xbisxi, bisben.
mensurar. bisa.
menta. araweno.
mentado. naubal sbaj lek.
mental. pensar.
- Su fuerza mental. ja yipi ja
spensari.

mentalidad-mercado

mentalidad. pensar.
- Nuestra mentalidad es otra. tukxa
ja jpensartiki.
mentar.
1
- ala.
2
- mentar la madre. kistal kumani.
mente. pensar, kujol.
- Tiene una mente sana. jel lek ja
spensari.
- No lo tengo en [la] mente. chay
jkujol.
mentecatera. mey spensar.
mentecato,-a. sonso.
mentido,-a. mi meranuk, wa slea
abal.
mentir. chono abal, lea abal, wan
mentira.
- Minti. schono abal.
- Por qu mientes? jas yuj wa
xalea abal.
- Ests mintiendo. wana mentira.
mentira. abal, mentira, slolajel.
- Pura mentira. lom kumal.
- No qureremos la mentira. ja
slolajel mi xkanatik.
- Decir mentiras. yakchiuk-a.
- Digo mentiras. yakchikona.
-Mentira! yakchiana.
mentiroso,-a. lolanum, pakaxero, wa
slea abal.
- Lleg ese mentiroso. julta ja tan
lolanumi.
ments. smeranil.
- Le d un ments porque minti. kala
yabi ja smeranili yuj ja slea
abal.
mentol. jun tike an kulubal sok
araweno.
mentn. isim, juti. barbilla.
- Su mentn. ja sjutii.
mentor. jeuman, choluman.
men. jun juun ba wa stsijba
spetsanil ja wael wa xchonxi ti

ba jun naits ba waum.


menudamente. takaltakal.
menudear.
1
- tusanaxi, tusanbi
- Las lluvias menudean este ao. ja
jabil iti wa xtusanbi ja jai.
2
- Ser frecuente pero pocos.
jitsanbi, jitsanaxi.
- Este ao son pocos pero frecuentes
las mariposas. ja jabil iti xjitsanbi
ja pejpeni.
menudencia. chin jastik.
menudeo. chonwanel takaltakal.
menudillos. ja yojol ja muti.
menudo,-a.
1
- chin, nux.
- Semillas menudas. chinil inat.
2
- a menudo.
jitsan majke,
tikantikan.
- No voy a menudo a Comitn. mi
lawajyon ba chonab jitsan majke.
- A
menudo
se
enferma.
tikantikan wa xko chamel.
meique. chin yal jkabtik, schin yal
jkabtik.
meollo.
1
- chijnakal.
2
- ja yojol ja sbakeli.
3
- sba al.
- El meollo del libro. ja sbaal ja
juuni.
men,-a. chulinum.
mequetrefe. ja ma jel schika sbaj.
meramente. lom.
- Meramente palabras. lom loil,
lom kumal.
merca. manwanel.
mercadear. bolmalani, bolmunani.
mercader. bolmalanum.
mercadera. bolmal.
mercado. merkado, chonab. [wa
xkalatik
chonab
lajan
sok
Comitn ma chikan jas ciudad.
521

mercadotecnia-merino

yujxta ja ba chonab wa xchonxi


mi snajuk ja ba jitsan swinkil. ja
yuj wa xkalatik jun merkado lajan
sok jun chonab].
mercadotecnia. ja snebjel ja jastal wa
xwaj ja negosyo jumasai.
mercanca.
bolmal, chonben,
schonulabil.
- Muchas mercancas.
jel ja
bolmalei.
- Nuestras milpas no son
mercancas.
mi bolmaluk ja
kalajtiki.
- Ofrece sus mercancas.
wa
skapa ja schonulabili.
- Mercanca de la tienda. sbaal
snajtsil chonwanel.
mercantil. ba negosyoaxel.
- Sociedad mercantil. jun niwan
negosyo sbaj jun kole swinkil.
mercantilismo.
ja
smodo
ja
negosyoanum wa xyila ja slekilil
ti ba sjitsanil ja stakini.
mercantilista.
negosyoanum
mercantilismo.
mercar. mana.
merced.
1
- skoltajel.
- No hacemos caso a las mercedes
del patrn.
mi xkisatikon ja
skoltajel ja ajwalali.
2
- ajwalal.
- Buenos das, vuestra merced. san
kajwal.
3
- estar a merced de. yuchan te.
- Estoy a merced del patrn.
yuchanon te sok ja ajwalali.
mercenario,-a. ja ma wa schono sbaj
ba oj skuluk chikan jas atel.
ja mas jitsan majke ja ma wa
schono sbaj ba oj och
kakanumil.
mercera. snajtsil chonatsokob.
522

mercerizar. aa lijpuk ja tsokobi.


mercocha. batido
mercurio. jun tike takin wa xmakuni
ba stojbesjel termmetro. ti ba
yoj termmetro wa sjea kitik jaye
grado ja skixinil.
takin.
merecedor,-a. wa xmakuni yuj.
- Eres merecedor del premio. wa
xmakuni awuj ja stupulabili.
merecer.
1
- tilan.
- Merece que lo conozcamos bien.
tilan oj jnatik sbaj lek.
2
- makuni.
- Su pap merece mucho que le
ayudemos. jel xmakuni ja stati ba
oj jkoltatik.
merecidamente. sbej.
- Merecidamente lo van a castigar.
sbej oj ya yi stup ja smuli.
merecido.
sbej kastigo, sbej oj
toyjuk.
merendar. wai.
merendero. naits ba waum.
meretriz. ixuk manyosa.
meridiano,-a.
1
- ti ba kulan kaku.
2
- toj ay jun chol wa skutsu ja
ecuador ba oj spile ja
luumkinal ba snalan.
merdiem. kulan kaku.
- Ante merdiem [a.m.]. ti ba
sakbel manto kulan kaku.
- A las 5 a.m. ja ba jo ora ba
sakbel.
- Post merdiem [p.m.]. ti ba och
kaku manto kulan akwal.
- A las 5 p.m. ba jo ora ba och
kaku.
meridional. ti ba sur.
merienda. wael.
merino,-a. sbaj jun tike chej jel lek

mrito-mesurado

ja stsootsili.
mrito. makuni.
- Ramiro tiene mucho mrito. jel
xmakuni ja ramiroi.
meritorio,-a. wa xmakuni ba oj ya yi
stupulabil.
merma. tusanaxita.
mermar.
1
- tusanaxi.
- El maz ha mermado. tusanaxita
ja iximi.
2
- tusanbes.
Nos
merm
el
salario.
stusanbes ja jtsakoltiki.
mermelada. jun tike dulse tekul
kulubal yena.
mero. jel, lom, mero.
- Su milpa es mera buena. jel lek ja
yalaji.
- Es mero juego. lom tajnel.
- Yo mero. ken mero, kenita.
- Mero bueno. mero lek.
merodeador,-a. elkanum.
merodear. elkani.
merodeo. elkanel.
mes.
1
- ixaw, ixawil. [kela awilex
enero, marso, mayo, julyo, agosto,
oktubre, disyembre ay yioj 31
kaku. abril junyo, septyembre,
nobyembre ay yioj 30 kaku.
tukxa ja jebrero.ay yioj 28
kaku. pe yujxta ja chantike jabil
ma ao bisiesto ay yioj 29
kaku]. kaku].
2
- skwenta ixuk.
- Tiene su mes. wa xyila ja
skwentai.
mesa.
1
- mesa, akinte.
- Muchas mesas.
mesaaltik,
akintealtik.
- Mesa de moler. chenum akinte.

- Mesa para tortear. tsilubwaj.


- Mesa directiva. ja matik ay
yatel.
3
- hacer una mesa. mesaan.
- Hice una mesa de las tablas.
jmesaan ja akintei.
- Hacerse una mesa. mesaaxi,
akinteaxi.
- Ya se hizo una mesa. mesaaxita.
mesada. takin wa xtupxi ixaw ixaw.
mesarse. tuchu wawolomi.
mescolanza. sokulabil.
mesero. lechuman, lechwanum.
- El mesero trabaja en el restaurant.
wa xatiji ti ba naits ba waum
ja lechwanumi.
meseta. pachan wits, spachanal wits.
meseteo,-a. swinkil pachan wits.
mesinico,-a. sbaj jtatik jesucristo ma
pilan koltanum.
mesianismo. smajlajel ba oj jakuk ja
jtatik
jesukristo
ma
pilan
koltanum.
mesas.
1
- jtatik Jesucristo.
2
- koltanum.
mesilla. chin mesa, chin akinte.
mesita para hacer tortillas. tsilub waj.
mesmo,-a. mismo.
mesn. jijlub.
mest. meste.
mestizaje. ba sokan ay ja snan stat.
[jach wa xalxi ja ba kastiyai.
wa skana oj yale, ja snan lajan
sok
indyo,
jaxa
stat
mi
indyouk]. mestizo.
mestizar. soko ja snan stat. mestizo.
mestizo,-a. sokanxa ja snan stat, june
indijena jaxa june kastiyano ma
jnal.
mesura. ja smodo ja ma ay spensar.
mesurado,-a.
ay spensar, ayxa
skujol.
2

523

meta-meter

meta.
1
- tikan.
- No vemos la meta. mi xkilatikon
ja tikani.
2
- llegar a la meta. tojo.
- Debemos llegar a la meta, la
sociedad justa. tilan oj jtojtik lek
ja jlekilaltiki.
metafsica. jun tike pensar wa slea ja
xujxep ti ba spetsanil jastik tini
aya.
metafsico,-a.
wa
snocho
ja
metafsica.
metfora. ba senya wa xkiajtik jun
kumal. oj kiltik jun senya. ta wa
xkala kolkoon mi kolkoukon
meran kechan ja jmodo lajan sok
kolko.
metafrico,-a. jun tike yaljel ay yioj
metfora.
metal. takin. [kela awilex jitsan
tike takin wa xtaxi ti ba
luumkinali. acero, aluminio
cobre estao hierro latn
mercurio oro plata plomo
mina]. [wa xkalatik takin ja ba
dinero yuj ja ajyii kechan takin
kulubal ja dinero. ja najatei
yaa ochuk ja ba yoj jnalantik ja
takini yuj ja meyuk mito julye ja
jnali].
metlico,-a. takin kulubal, lajan sok
takin.
- Olla metlica. oxom takin.
- Color metlico. lajan sok takin ja
yelawi.
metalurgia. ja atel ba wa xyaa eluk
ja takini ti ba yoj ton ba oj
skuluk chikan jas sok.
metalrgico,-a. ti ba metalurgia.
metamorfosis. paxi.
- La metamorfosis del renacuajo en
rana.
wa xpax chuchil ja
524

mortuti.
metate. cha.
- Muchos metates. chaaltik.
- Hacerse un metate. chaaxi,
chabi.
- Se va a hacer un metate de la
piedra. oj chabuk ja toni.
metedor,-a. wa schika.
meterico,-a. sbaj skoy kanal ma
sbaj ik ma sbaj chawuk.
meteorito. skoy kanal.
meteoro.
ik
ma
chawuk
metereologa.
meteorologa. jun tike snebjel wa
skana oj yab lek sbej jas yuj
wa xkei ja iki, ma jas yuj wa
xyaa ja, ma jas ora wa xjaki. wa
xmakuni yuj ja jujpumi ba mi oj
mokuk ba mixa oj och ti ba
tsatsal ik.
meteorolgico,-a. sbaj meteorologa.
- El torbellino es un fenmeno
meteorolgico. ja bitus jani jun jas
ti bameteorologa.
meteorlogo. ja ma wa xyaa sbaj sok
ja meteorologa.
meter.
1
- chika, muku.
- Meti el papel en la caja. schika
ja juuni ti ba yoj kaja.
- Meti el papel en el morral.
smuku ja juuni ti ba smoral.
- Estoy metido en medio de la junta.
lapan ayon ja ba yojol ja
tsomjeli.
2
- meter el machete. lapa machit.
- Me metieron el machete. lapjiyon
machit.
3
- meter en la boca. ubu, umu.
- Meto un dulce en la boca. wa
xkubu jun sdulse.
- Meti un dulce en la boca. yumu
jun sdulse.

meterse-mexicano

- meter en la camisa. chupu,


toybin.
- Meti los cigarros en la camisa.
schupu ja mayi ti ba sku.
- Meti el dinero en la camisa.
stoybin ja stakini ti ba sku.
[wa xchuputik ja jastik ja ba
jkutiki yuj ja mey sbolsa ja tojol
wexi].
5
- meter ms en el fuego [lea].
xojo.
- Meti la lea ms en el fuego.
sxojo ja sii.
meterse.
1
- mukxi.
- Se mete el sol. wa xmukxi ja
kakui.
2
- chik abaj, ochelan.
- No me meto en el pleito. mi
xchika jbaj ti ba pleto.
- Se meten en todo. wa xyochelane
spetsanil.
- Me met en la reunin. wajyon
xapan.
meticuloso,-a. wa xiwi, jel delikado,
jujuntik.
- Hombre meticuloso. wa xiwi ja
tan winiki.
- Trabajo meticuloso. jel delikado
ja atel jawi.
- Inspeccin meticulosa.
wa
skelawotik jujuntik. minucioso.
metiche. jel schika sbaj.
- El ingeniero es muy metiche. jel
schika sbaj ja pilaluumi.
- Eres metiche. jel wa xachika
abaj.
metido,-a.
chikubal,
mukubal
meter, meterse.
metdico,-a. cholan lek.
- Trabajo metdico. cholan lek ja
ateli.
mtodo.

- bej, scholjel sbaj.


- Aprendemos el mtodo de la
explotacin. wa xnebatik ja sbej
ja ixtalajeli.
- Falta que trabajemos con mtodo.
ayto skana oj jchol jbajtik lek
ti ba kateltik.
2
- juun ba oj nebxuk.
- Mtodo del espaol. jun juun ba
oj nebxuk ja kastiyai.
metodologa. yajel kulan cholan lek
chikan jas.
metraje. ja styempo jun pelcula ba
cine.
metralla.
jun tike chin bala.
ametralladora.
metralleta. jun tike tujkanub wa
slumtsin ja bala sok.
mtrico,-a. sbaj metro.
- Medida mtrica. sbisjel yuj
metro.
metro.
1
- metro cuadrado, cbico.
2
- ja sbiil ja tren ti ba yoj
mejiko, ja niwan chonabi.
metrpoli.
1
- niwan chonab lajan sok mejiko.
2
- jun gobyerno jel ja yipi, jel ja
kakanumi, jel niwan ja snegosyo
jumasai ja yuj wa skulan mandar
pilan gobyerno. jachuk mandar
aytik yuj ja Estados Unidos yuj ja
metrpoli yena.
metropolitano,a-. sbaj metrpoli.
mexicano,-a.
swinkil mejiko, sbaj
mejiko, mejikano.
- Eres mexicano. swinkila mejiko,
swinkila ja ba mejiko..
- El guajolote es un animal mexicano.
jun yal chan sbaj mejiko jani ja
kolkoi.
- Somos mexicanos. mejikanootik.
- El pueblo mexicano. spetsanil ja
525

Mxico-microbio

swinkil ja mejiko.
Mxico. mejiko.
1
- ja sbiil ja slechanal slujmal
sbaj mejiko.
2
- ja sbiil jun estado ti ba yoj
mejiko.
3
- ja sbiil ja mas niwan chonab ti
ba mejiko. capital.
mezcal.
jun tike chij kulubal
snichimdyos.
mezcla. sokulabil, sokan ay.
mezclado,-a.
1
- sokan, tike tike.
- El agua est meclada con trago.
sokan ay ja jai sok ja tragoi.
- Los frijoles estn mezclados.
sokanilxa ja cheneki.
- Las semillas estn mezcladas.
tike tike ja inati.
2
- mezclado con basura. tsawan.
- Los frijoles estn mezclados con
basura. tsawan ja cheneki.
3
- mezclados,-a. lamlamil.
- Estamos mezclados. lamlamil
aytik.
mezclador,-a. sokuman.
mezclar.
1
- soko.
- Mezcl las semillas. jsoko ja
inati.
2
- mezclar con agua. chopo.
- Mezcl el pozol con agua en el
tazn. jchopo ja jpichii ti ba yoj
tsima.
mezclilla. jun tike pimil kuuts.
mezcolanza. sokulabil.
mezote. takin chij.
mezquindad.
1
- ja smodo ja ma wa syajta ja
stakini.
2
- mi xmakuni.
mezquino,-a.
1
- wa syajta ja stakini.
526

- Ladina mezquina. wa syajta ja


stakini ja men xinani.
2
- Nuestro salario mezquino. jel
tusan ja jtsakoltiki.
mezquite. jun tike kiix.
mi.
1
- j...,k...,kuj.
- Mi casa. ja jnaji.
- Mi hijo. ja kunini.
- Mi solicitud. ja skanjel kuj.
- Mis gallinas. ja jmut [jumasai].
2
- a m.
- A m, se me olvid. ja keni chay
jkujol.
- No conoce a m. mi snaa jbaj.
- Lo dio a m. yaa ki.
- Est subordinado a m. mandar
ay kuj.
- Desprecia a m. skenayon.
-A m qu! jas kochela.
3
- Hay de m! jel ajulal jbaj.
4
- de m.
- Hablas de m. wa xawalawon.
- Se acuerda de m. wa snaawon.
- Lo aprendi de m. snebata ki.
5
- para m.
- Para m no hay problema. jaxa
keni mey abal.
6
- por m.
- Por m no hay desacuerdo. jaxa
keni akwerdo ayon.
- Por m puedes ir. jas kochela ta
oj wajan.
miasma. yaljaaxita.
miau. wan mawmunuk.
mico de noche. miko.
micosis. jun tike chamel yuj koon
micro. chin.
microbio. lajan sok yalja kechan jel
yal chin juntiro. tini aya ba
kojoltik ma ti ba yoj ja. jitsanxa
ja
tikei.
jun
tike
wa
skoltayotik. jaxa june wa xyaa

micrfono-migaja

kitik chamel. mi xkilatik sok ja


jsatiki. kechan ta ay kiojtik
microscopio wanxa xkilatik. ba
tojolabal ay modo oj kaltik yal
chin us.
micrfono. jun tike makina ba wa
xoch ja kumaneli ba oj
abxujk ja ba pilan luwar ma ba
oj jakxuk, ba tojolabal ay
modo oj kaltik alatsats.
Microscopa.
skeljel
ti
ba
microscopio.
microscpico,-a. sbaj microscopio.
microscopio. skelulabil ba oj skele
ja mero yal nuxila. wa xmakuni
ba oj yile ja microbio ma
chikan ja jel chin juntiro. ba
tojolabal ay modo oj kaltik
yilulabil
ja
schinili
ma
skelaschinil.
Michoacn. ja sbiil jun estado ti ba
yoj mejiko.
miedo.
1
- xiwel.
- No tiene miedo. mey sxiwel.
2
- el que da miedo. xiwtanum.
- Ese toro da miedo. xiwtanum ja
tan wakaxi.
3
- tener miedo. xiwelan, xiwi.
- No tendrs miedo a m. mi oj
axiwelukon.
- Tengo miedo a t. wa laxiwyon
awuj.
- Tengo miedo a la noche. wa
laxiwyon yuj ja akwali.
- No tengas miedo. mi lomxa kolta
abaj.
4
- tener miedo los unos a los otros.
xitalaan abajex.
- No tendremos miedo los unos a los
otros. mi oj jxitalauk jbajtik.
miedoso,-a. antsel, antsil, motan,
xiwum.

- Soy miedoso. antselon.


- El perro es miedoso. motan eke
ja tsii.
- Eres un miedoso. xiwuma.
- hacerse miedoso. antsilaxi.
miel. chab.
- Miel de caa. yal chab kaem.
- Miel virgn. ajwuchab.
miembro.
1
- xen jbakteltik lajan sok
jkabtik ma koktik.
2
- ja smoj jun kole.
- Los miembros de la cooperativa. ja
smoj jumasa ja koperatiba.
3
- miembro de una comisin.
jekabanum.
4
- miembro viril. swinkil jun winik,
steil jbaktik.
5
- ser miembro. ochel, smoj.
- Somos miembros de la cooperativa.
ochelotikon ja ba koperatiba.
- Es un miembro de la unin. jun
smoj ja ba unyoni.
mientras.
1
- yajni, malanto.
- Mientras lo vio se enoj. yajni yila
tajki.
- Quiero que se quede conmigo,
mientras estoy todava en la crcel.
wa xkana oj kan jmok,
malanto tito ayon ja ba snaj
lutjeli.
2
- mientras ms...ms. jitsan...masni
jitsanxa.
- Mientras ms trabajo ms el
salario. jitsan atel masni jitsanxa
ja stsakoli. [jach wa xalxi yujxta
mi meranuk ja mas sjitsanili].
mircoles. myerkoles.
mierda. skoy, koyal.
mies. jachoj, takanxa ja iximi.
mieses. alajaltik.
migaja. stsubil.
527

migala-mimar

migala. jun tike chiwoj.


migar. tocho.
migracin. wajel.
- La migracin de los obreros a la
finca. Otros migran a Estados
Unidos. wan wajel ja ganarum ti
ba pinka. jaxa tuki wan wajel ja
ba estados unidos
migratorio,-a. wa xwaj [ganar].
- Obrero migratorio. ganaranum.
mije. ja sbiil jun chonab ja ba
wajaca. pilan ja skumal, ja smoj
ja misteko.
mijtsolej [comiteco]. mitsulej.
mil. slajunil winike ox xaane, 1000.
- Mil doscientos. ox xaane.
- Mil seiscientos. chan xaane.
- Dos mil. jo xaane.
miles. jel jitsan juntiro.
- Miles de gentes. jel jitsan juntiro
ja kristyanoaltiki.
milagro. chikan jas wa xeki wa
xchiknaji lajan sok mi meranuk.
milagroso,-a. lajan sok milagro.
milenario,-a.
1
- ti ba mil.
2
- najate.
3
- ekta mil jabil.
milenio. mil jabil.
milsimo,-a. ja ba mil lame.
milicia. kakanum yujxta swinkil
yenle.
miliciano,-a. kakanum ti ba milicia.
milico. kakanum.
milmetro. ja ba mil lame jun metro.
militante. wa xyaa sbaj.
- Somos militantes de nuestra lucha.
wa xkaa jbajtik ti ba jluchatiki.
militar.
1
- kakanum, soldado.
- Eres un militar. kakanuma.
2
- kulan luchar, aa abaj ja ba
lucha.
528

militarismo. ba wa skulan mandar ja


kakanumi.
militarista. wa skana oj skul mandar
ja kakanumi.
militarizacin.
yajel
paxuk
kakanumil.
militarizar. aa paxuk kakanumil.
militarote. kurik ay ja kakanumi.
mlite. kakanum.
milpa.
1
- alaj, alab [arcaico].
- Muchas milpas. alajaltik.
- Nuestras milpas. ja kalajtiki.
- Milpa aplastada. sen alaj, sen
luum.
2
- el que va a la milpa. alajanum, ja
ma wa xwaj ba alaj.
3
- hacer la milpa. aa kouk ja
alaji.
- Vamos a hacer la milpa. oj katik
kouk ja kalajtiki.
- Se va a hacer la milpa. oj kouk
ja alaji.
4
- hacerse una milpa. alajaxi,
alajbi.
- De la tierra se hizo una milpa.
alajbita ja luumi.
milpear. atelta ja luumi, atelta ja
alaji
milpero. alajanum.
milpis gigantes. petesek.
millar. slajunil winike ox xaane,
1000.
- Millares. jel jitsan juntiro, jitsan
majke mil.
milln. mil majke mil, 1,000,000.
millonada. lajan sok milln.
millonario,-a. jel riko juntiro.
mimado,-a. tsaubal.
- Ramiro est mimado por ti.
tsaubal awuj ja ramiroi.
mimar. tsaji.
- No queremos que mimes a los

mimbre-ministerio

nios. mi xkanatikon oj tsajuk


awuj ja untiki.
mimbre. yakil mooch, sjalulabil.
mimbrera. jun tike aj.
mimeografa. skulajel jitsan smoj ja
juuni, jach skulan jun tike
makina. [ja yan kaku mixa wa
syama yuj pilanxa ja makina lajan
sok computadora].
mimeografiar. kulan jitsan smoj ja
juuni.
mimegrafo. jun tike makina wa
skulan jitsan smoj ja juuni.
mimesis.
stsajlajel ja smodo jun
kristyano ba oj tsenuk ja tuki.
mmica.
stsajlajel ja smodo jun
kristyano ba oj tsenuk ja tuki.
mmico, -a. wa stsajla ja smodo jun
kristyano ba oj tsenuk ja tuki.
mimo,-a. tsajel. mimar.
mimoso,-a. tsaubal lek. mimar.
mina.
1
- jun keen stojbesbal yuj
winik. ti ba yojol wa xtaxi jun
tike takin ma ajkal ma atsam
ma pilan jas. metal.
2
- jun tike sibak wa xnakji ti ba
yoj luum. oj bojtuk ta oj
jbatik.
3
- mina de lpiz. ja skikil ja lapisi
wantik tsijbanel sok.
minador.
1
- kulakeen.
2
- nakasibak. mina 2.
minar.
1
- aa keenaxuk.
- Minaron la roca.
yaawe
keenaxuk ja toni.
2
- aa tsujuk.
- La enfermedad min sus fuerzas.
yaa tsujuk ja yip ja schameli.
3
- naka sibak. mina 2.
mineral. spetsanil ja toni, ja takini, ja

ajkali, ja petrolyo wa xtaxi ti ba


yoj luum. wa xalxi ja jnal
jumasai mi sakanuk ja mineral.
- Reino mineral. ton kinal. animal
vegetal.
mineraloga.
snebjel ja mineral
jumasai.
minera. yateltajel ja mina 1.
minero,-a.
1
- ti ba mina 1.
2
- atijum ti ba yoj mina 1.
mingitorio. ba wa xchulni ja winikei ja
ba chonabi. jun tike oxom
borselana ma takin kulubal.
miniatura. chin tsamal ixtaal.
minifundio. jun xen luum sbaj jun
swinkil. mey mas ba oj ya kouk
ja yalaji. jel ajulal sbaj.
minifundismo. ba wa xaayaxi ja
swinkil jel chin juntiro ja yalaji.
minifundista. swinkil jel chin juntiro ja
yalaji.
minimizar. chinbes.
mnimo,-a. ja ba mas chin, ja ba mas
koel.
- Salario mnimo. ja jtsakoltik ja
ba mas koel ordenxa ay oj
stup kitik ta oj wajtik ganar.
jabil jabil wa xkei. jastal ay
yena wa xyala kabtik ti ba
munisipyo. yujxta jel tusan wa
xkei ja jtsakoltiki, mas lijero
wa xkei ja stsakol ja bolmalei.
mnimum. ja ba mas koel.
- El salario sirve slo para el
mnimum de nuestra comida. kechan
wa xmakuni ja jtsakoltiki ja ba
mas koel ja jwaeltiki.
ministerial. ti ba ministerio ministro.
ministerio.
1
- ja schol ja ma ay schol ja jwesi.
2
- ministerio pblico.
ti ba
gobyerno ja matik ay schol oj
529

ministro-mirar

yile ja mulali ta meran ma mi


meranuk. ojto yile chomajkil
machunka ja mulanumi, chikan
jas yilunej oj yal yabi ja jwesi.
ministro. jwes
minorar. tusanbes.
minora. sjayil.
- La minora est subordinada a la
mayora. mandar ay ja sjayili yuj
ja spimili. [jach wa skulan ja
jnali. jaxa kentik wa xlaja
jbajtik ja jpetsaniltik].
- Minora de edad. menor de edad.
minoridad. minora.
minorista. ja ma takaltakal wa schono
ja sbolmalei.
minsa. minsa. [juchubal ixim wa
xchonxi ti ba chonab. wa
xmakuni ba tsiluj waj. ja yani
mixa ayuk minsa. yajkachilxa ja
bolmali, sbiil maseca].
minoritario,-a. ti ba sjayil.
minucia. chin jastik.
minucioso,-a. tulan jachan.
- Mujer minuciosa. tulan jachan ay
sok ja yateli ja ixuk jawi.
minscula. jun tike letra mas chinxa
sok ja mayscula. oj kiltik
chab oxe senya.
minscula
mayscula
a
A
b
B
c
C
minsculo,-a. yal nux.
minuta. jun juun ba wa xoch chikan
jas wa xalxi ti ba tsomjel.
minutero. skab relojo wa sjea ja
minuto.
minuto. minuto.
- Una hora tiene 60 minutos. ay
yioj 60 minuto jun ora.
mo,-a.
1
- jbaj, jbaj kena, ken jbaj.
530

- No es mo. mi jbajuk.
- El libro es mo. jbaj kena ja
juuni.
2
- kuj.
- El gobierno mo. ja ma ay yatel
kuj.
- La solicitud ma. ja skanjel kuj.
miope. mi lekuk ja sati. miopa.
miopa. mi lekuk ja sati kechan wa
xyila lek ti ba mojan presbicia.
mira.
1
- ba wa xkilatik ti ba tujkanub
ba oj jtujkatik lek, skelulabil
- Por la mira del rifle tiramos bien.
yuj ja skelulabil ja tujkanub wa
xtujkatik lek.
2
- wajel skujol.
- Slo lo hace con miras de robar.
kechanxa
wajel
skujol
ja
elkaneli.
3
- Mira! it, kela awil.
4
- estar en la mira. jakan eke,
kelan jakan.
- Estoy a la mira. jakanon eke.
- Estamos a la mira. kelan jakan
aytikon.
mirada.
1
- skeljel.
- Me ech una mirada y se fue.
kechan skelawon wajta.
2
- mirada de soslayo. nekan.
- Echa una mirada de soslayo. wa
xyaa nekan ja sati.
3
- mirada enojada. pejan ja stii.
mirado,-a.
1
- ja ma jel xyajta sbaj.
2
- ja ma jel xyajta ja stakini.
mirador,-a.
1
- kelwanum.
2
- ba wa xkelwani.
miramiento. syajtalajel, syajtuslabil.
mirar.
1
- kela, kelwani.

mirada-mismo

- Me mir. skelawon.
- Ests mirando. wana kelwanel.
2
- mirar a alguien sin decirle lo que
uno piensa. kelsatin, keltes.
3
- mirar al estar parado o desde un
punto sobresaliente. machani.
- Estuve mirando desde la punta del
cerro. machaniyon ti ba sni wits.
4
- mirar a otro lado. mutsu wasati.
- Mir a otro lado. smutsu ja sati.
5
- mirar atrs. kelkelpatik ay.
Miro
atrs
por
miedo.
kelkelpatik ayon yuj ja wanon
xiwel.
6
- mirar con enojo [se tuerce la
boca]. peji, pejeji [regional].
- Me mir con enojo. peji kuj.
7
- mirar de reojo. kronta ila.
- Me mir de reojo.
kronta
yilawon.
8
- mirar de soslayo. tselsatini, aa
nekan wasati.
- Me mir de soslayo. tselsatini
kuj.
9
- mirar por todos lados. keltalaan.
mirada. jel jitsan juntiro.
mirilla. sjotol ba sat naits ba oj
keltik machunka oj jakuk.
mirn,-a. ja ma jel xkelwani.
mirrua. xetila.
misa. misa, ja stoyjel kujtik ja ba
egelesya.
misal. ja juuni wa xmakuni ba misa.
misantropa. kronta yiljel ja kristyanoi.
misantrpico,-a.
ja smodo ja ma
kronta wa xyila ja kristyanoi.
misntropo. ja ma kronta wa xyila ja
kristyanoi.
miscelnea. sokan ay chikan jas.
miscelneo,-a. sokan.
miserable. jel wokol wa xek yuj, jel
koel.
- Somos muy miserables. jel wokol

wa xek kujtiki.
- Nuestro salario miserable. jel
koel ja jtsakoltiki.
miseria.
1
- wokol.
- Nadie nos libera de nuestra miseria.
Nosotros mismos tenemos que luchar.
mi ma oj skoltayotik ti ba
jwokoltiki. tilan oj jkultik
luchar kentikita.
2
- stusanil.
- Tengo una miseria del jabn. jel
stusanil ja jabon kiojta.
misericordia. abjulal, yajal, yawjulal,
yajulal. [diccionario tojolabal
ajulal].
- Tenemos misericordia de t. wa
xnaatikon wayajal ja weni.
- No tiene misericordia de su pap.
mi stalna syawjulal ja stati.
- Ten misericordia de nosotros. naa
jyajulal jbajtikon.
misericordioso,-a. wa snaa syajal.
misero,-a. jel skana kaku kaku oj
ochuk ba misa.
msero de m. jel ajulal jbaj.
mishol [comiteco]. mixol.
misin.
1
- sjekjel.
2
- ba wa xatiji ja pagrei.
3
- bejyel.
4
- ja schol chikan ja ma.
misional. ti ba misin.
misionar. cholo ja yabal ja dyosi.
misionero,-a. choluman yabal dyos.
misivo,-a. jekubal.
- Carta misiva. jekubal juun.
mismo,-a.
1
- lajan sok.
- El sol es lo mismo que una estrella.
ja kaku lajan sok jun kanal.
2
- mero, mismo.
- El mismo. yenita, yen mero
531

misgamo-mobiliario

- Yo mismo. kenita.
- Uds. mismos. wenlexita.
3
- lo mismo. junxta, junxta lajan.
4
- Por lo mismo. ja yuj.
5
- por s mismo. tuchil.
- Trabaja por s mismo. stuchil wa
xatiji.
misgamo,-a. mi skisa ja nupaneli.
misgino,-a.
kronta wa xyila ja
ixukei.
mspero [comiteco]. mispero.
mistela. jun tike snichimdyos.
misterio.
1
- wa xjexi ti ba doktrina.
2
- nakubal kani chikan jas yuj ja
mi xabxi sbej.
- El nagual me es un misterio. mi
xkab sbej ja wayjeli.
misterioso,-a. mi xabxi sbej.
- Cuento misterioso. mi xabxi
sbej ja loil iti.
mstica. ti ba doktrina ma ti ba
jluchatik wa xalxi oj ka jbajtik
sok ja kaltsiltik ba oj jta
jlekilaltik.
misticismo. ja smodo ja matik wa
skanawe oj stsajla ja jwawtiki.
mstico,-a. ti ba misticismo.
mistificacin. smakjel jsatik ba oj ya
kulan ja jkujoltiki.
mistificar. maka sat ba oj awa kulan
ja skujoli.
mistura. sokulabil.
mitad. snalan.
- La mitad del mes. ja snalan ja
yixawil.
- La mitad es suficiente [al pedir un
mojol]. snalanita, snalanxta.
- En la mitad del camino. ja ba
snalan bej.
mtico,-a. ti ba sloil ja poko winiki.
mitigacin. yajel lamxuk.
mitigador. wa xyaa lamxuk.
532

mitigar. aa lamxuk.
- Este remedio le mitiga el dolor. wa
xyaa lamxuk ja syajal ja an iti.
mitin. junta, tsomjel.
mito. sloil ja poko winiki.
- Le gustan los mitos. wa xkanxi
yuj ja sloil ja poko winiki.
- Nos toca conocer los mitos de
nuestros antepasados. tilan oj
jnatik sbaj ja sloil ja jmexep
jtatawelotiki.
- El mayordomo nos cuenta puros
mitos del patrn. kechan wa xyala
kabtik lom sloil ja ajwalal ja
mardomoi.
mitologa.
ja loil jumasai sbaj
jmexep jtatawelotiki.
mitote. kin, buya.
mitotero,-a.
1
- ja ma wa xyalawotik [l que
habla de nosotros].
2
- ja ma wa xyaa buya, ja ma wa
xyaa kulan mitote.
mitra. snaj olomal jtatik obispo.
mitrado. obispo.
mixe. ja sbiil jun chonab ja indyo ja
ba wajaka. pilan ja skumali.
mije
mixteco. ja sbiil jun chonab ja indyo
ja ba wajaka. pilan ka skumali.
mixtificacin. mistificacin.
mixtin. sokjel, sokulabil.
mixto,-a. sokan, tike tike.
- Escuela mixta. sokan ay ja
keremi sok ja akixuki ti ba
eskwela jawi.
- Los frijoles estn mixtos. tike
tike ja cheneki.
mixtura. sokulabil.
mixturar. soko.
mobiliario. ja jastiki ti ba yoj naits
lajan sok chat, kaan, chenum
akinte, chiwte tapesko sok ja

moblar-modernismo

tuki.
moblar. aa ochuk ja jastiki ti ba yoj
naits. mobiliario.
mocasn. jun tike xanabal.
mocedad.
1
- keremil.
2
- ja yakaxil ja keremi.
mocero. akixaltik, keremaltik.
mocetn,-a. winkil mito ayuk spensar,
mito ayuk skujol, akix.
mocin.
1
- nijkel.
2
- skapjel ja spensari ti ba
tsomjel.
mocito,-a. akix, kerem.
moco.
1
- skoyil sni.
- Moco baboso. xikik.
2
- moco [de algunas aves]. tsijni.
- El moco del guajolote. ja stsijni
ja ajtsoi.
3
- moco de la vela. yokelal nichim.
mococh [comiteco]. mokoch.
mocochtaj. butaj, mokochtaj.
mocoso,-a.
1
- ay skoy sni, ay sxikik.
2
- akix ma kerem mito ayuk
spensar.
mocosuelo,-a. akix ma kerem mito
ayuk spensar, mito ayuk skujol.
mocset. tililte.
mochila. jun tike nuti.
mocho,-a.
1
- tomon, bonko.
- El lpiz est mocho. bonkoxa ja
lapisi.
2
- mi skana oj jtojbestik lek ja
slechanal jluumtik ba oj jta
jlekilaltik.
3
- jel katoliko, jel skana ja sjejel ja
egelesya, kaku kaku wa xwaj
ja ba misa.
moda. ja smodo ja sku swex ja jnal

jumasai wa stukbes sbaj jujune


jabil, kostumbre.
modales. modo.
- Tiene modales extraos. jel tuk ja
smodoi.
modalidad. modo.
modelar. kulan ixtaal.
modelo. senya.
- Si tengo un modelo voy a hacer tu
pantaln. ta ay kioj senya oj
jtsise ja wapantaloni.
moderacin. ay spensar, ay skujol.
- La moderacin de su pap. ay
skujol ja stati.
- Tomo con moderacin. mi jeluk
wa xkuaj.
moderado,-a. mi oj jelxuk, ay skujol.
- Precio moderado. mi jeluk ja
stsakoli.
- Compaero moderado. mi xjelxi
ja jmojtiki.
- Es una mujer moderada. ay
skujol ja ixuk jawi.
moderador,-a. tsomuman jpensartik.
moderar.
1
- takalbes.
- Moder la velocidad del autobs.
stakalbes ja sbejyel ja aktobusi.
2
- lekbes.
- Moder su conducta. slekbes ja
smodoi.
moderarse. lekaxi, lekbi.
- Se moder su conducta. lekbita ja
smodoi.
modernidad. ajkachto. moderno.
modernismo. jun tike pensar sokxa
skulajel wa skana ja yajkachili.
jachni ekta ja ba egelesya
ayxa mas jitsan yuj 100 jabil. mi
skana ja papa ja ba Roma ja
yajkachil modo skana jel ja
catlico, ja yuj skomo ja papai.
moderno
533

modernista-modo

modernista.
nochwanum ti ba
modernismo.
modernizacin. ajkachbesjel.
modernizar. ajkachbes.
moderno,a-. ajkach.
- El avin es un invento moderno.
ajkachto taxi ja jujpumi.
- Hombre moderno. jun winik wa
stsajla jun yajkachil pensar.
- wa xyalawe ja jnali jel lek ja
moderno wa skana yale chikan
jas ajkachto, cha jachni ja
yajkachil modoi. yuj ja jel wa
skanawe ja ajkachto. yujxta wa
xkalatik jabil, jabil ma jujune
100 jabil ayni ajkach jastik. ja
yuj ja ajkach ja yan kakui, ja
jecheli mixa ajkachuk. ja yuj jel
wa xkii ja negosyo yuj ja wa
sjipa kani chikan jas mixa
ajkachuk. lajan junxta sok ja
tujkanub, ja niwak sok ja
chiniki, ma ja bomba atmica,
ja bomba hidrgeno sokxa jitsan
tike ja sibak wa smila ja ixuk
winik jumasai. ja yuj ja moderno
lajan sok jomuman ja pokoxa sok
spetsanil sakan ay. mi yocheluk
ta sakanto ay. jel tuk ja spensar
ja tojolabali. mi skisa ja
ajkachi yuj ja wa skisa ba lajan
lajan oj ajyukotik, ba oj jlaj
jbajtik. yuj ja iti mi oj sle ja
jomwaneli. wa xkanawe oj jlaj
jbajtik, oj jkis jbajtik, oj jkolta
jbajtik. mi yocheluk
ja
yajkachili, mi cho ja it pokoxa
ay. wan yochel ja jastal oj jlaj
jbajtik ba oj kiuk ja komonal
ba wa xyajta jbajtik. jachuk oj
lamxuk ja problema ba oj
tojbesxuk ja komoni ba lajubal
aye. jach jastal mi skana oj
534

sjome yujxta wa skana ja


skisjeli, ja komon ja ba kinali.
modestia. ja smodo ja ma mi xjelxi.
modesto,-a. mi xkumani, mi xjelxi.
- Ramiro es modesto y no
presumido.
mi xkumani ja
ramiroi. mi skulan sbaj niwan.
mdico,-a. mi jeluk.
- Precio mdico. mi jeluk ja
stsakoli.
modificacin. stukbesjel.
modificado,-a. tukbesbal.
modificador,-a. tukbesnuman.
modificar. tukbes.
- Modificaremos el cerco. oj
jtukbestik ja makbali.
modismo. jun tike kumanel ta wa
xnaatik lek ja jkumaltiki. [oj
kiltik jun senya. wa xalxi mi
xyab sbej, mi xalxi mi skulan
entender. ja modo iti sokanxa ja
tojolabal sok ja kastiyai].
modista. tsisajuna.
modo.
1
- modo.
- El modo de los ladinos. ja smodo
ja jnali.
2
- a mi modo. kajyelon.
- A nuestro modo tomamos caf en
la maana. kajyelotikon ti ba
sakbel wa xkuajtikon kajpe ta
ay kajpe.
3
- de este modo. jach jastal iti.
- Los nios nacen de este modo.
pojki ja alatsi jach jastal iti.
4
- de ningn modo. mok lomuk,
mixani modo.
- De ningn modo lo dirs. mok
lomuk jawale.
- El maz ya no se da de ningn
modo. mixani modo xajyi ja
ixim.
5
- de todos modos. -ni.

modorra-moler

- De todos modos se va a conseguir.


ojni taxuka.
6
- ni modo, mini modo. jas oj
jkultik.
modorra. kistal swayich.
modoso,-a. lek ja smodoi.
modulacin. stukbesjel. modular.
modular. tukbes.
- Modul la voz. stukbes ja
snuki.
mofa. kenanel.
mofarse de alguien. abaltan.
- Se mofa de t. wa xyabaltana.
mofeta. paay.
mofletudo,-a. puman.
mogn,-a.
kuran ja sxulubi,
kumaxita ja sxulubi.
mogote.
1
- sepan bujan.
2
- chinto ja sxulub ja kujlal chej.
moheda. pimil kul.
mohn. mueca.
mohna.
1
- tajkel.
2
- chamkujol.
mohno,-a. wuts.
moho.
1
- tsoots.
- Moho en la tortilla. tsoots waj.
2
- chakbita ja takini [el hierro se
oxid].
mojado,-a. poxan.
- Estoy bien mojado. poxan lek
kanyon.
- Bien mojado. pichan ja, sulan.
mojar. lata.
- Moj la tortilla en el caf. slata ja
waji ti ba kajpe.
mojarse. poxi, ujki.
- Me moj mucho en el agua. jel
poxiyon ti ba ja.
- La panela se moj. ujki ja
askali.

mojiganga. taankoy.
mojigato,-a. chabsat.
mojo. kaldo.
mojol [comiteco]. mojol.
mojn. mojon pojan.
mojonar. aa kulan mojon, pila ja
luumi.
mojonera. mojon, kayjon, pojan.
moj. ax, ajax.
molar. ti ba chaamal.
- Dientes molares. jchaamtik.
molcajete para moler chile. butub ich
sek.
molcate. schokol [ixim].
molde. molde. [jun yetal ba oj katik
ochuk jun yalel ba oj tonbuk
lajan sok ja askali].
moldear. aa ochuk ti ba molde.
mole.
1
- chikan jas jel kojlel yena.
2
- jun tike wael ti ba chonab.
molcula. yal nux mas chin sok ja
stsubili. ta wa spila sbaj oj
taxuk ja tomo. sok ja molcula
wa stojbes sbaj chikan jas. ja
yuj wa xtaxi ja ba yal kul, ja ba
chante, ja ba ixuk winik, ja ba
ton, ja ba luum.
molecular. ti ba
molcula.
moler.
1
- juchu, juchwani, nela.
- Moli la sal. sjuchu ja atsami.
- Est moliendo. wan juchwanel.
- Ya muele algo en la piedra. tixta
snela tun tiwi ba cha.
2
- moler [caf]. kawa [regional].
- Moli el caf. skawa ja kajpei.
3
- moler [caa]. matsa.
- El trapiche mule la caa. wa
smatsa ja kaem ja trapichi.
4
- moler [en el molcajete]. butu.
- Moli el chile. sbutu ja ichi.
5
- moler [en la piedra]. cheni.
535

molerse-molturar

- Ya molo. chenita.
- moler fino. chokbes, choko
[regional].
7
- moler grueso. teka, jel tek wai.
- Grueso muele el miz. wa steka
ja iximi.
- El molino muele muy grueso. jel
tek wa xwai ja molinoi.
8
- moler [maz por primera vez].
teka.
- Moler [maz por segunda vez].
nocho.
- Moler [maz por tercera vez y
hacer bolas de la masa para hacer
tortillas]. paka.
9
- Moler muy grueso. wacha.
- El molino muele muy grueso, est
muy flojo. wan swachjel ja
molinoi. jel yoan yena.
10 - moler [semillas pequeas].
noko, nokwani.
- Moli la mostaza. snoko ja
mostasai.
- Estoy moliendo.
wanon
nokwanel.
molerse fino.
chokaxi, chokbi,
chokbelaxi.
- El caf se moli fino. chokbita
ja kajpei.
molestar. ixtalaan, josjoni.
- Me molestas. wa xawixtalaanon.
- Nadie ser molestado. mini jun
ma oj ixtalajuk.
- Te molesta. wa xjosjoni amok.
molestarse. cham skujol.
- No te molestes, seguro vendr. mi
xcham akujol ojni jakon.
molestia.
1
- ixtalajel.
- La ladina no nos caus molestia.
mi yixtalaanotikon ja men
xinani.
2
- problema.

536

- Si no te es molestia te voy a ver


maana. ta mey problema oj kila
jechel.
molesto,-a.
1
- problema.
- Si no es molesto para t, aydame.
ta mey problema koltayon.
2
- skulan chingar.
- El enfermo est molesto por la
medicina. wa skulan chingar ja
chamum ja an iti.
3
- chinaj.
- Est molesto porque no le
saludaron. chinaj yena yuj ja mi
yaa yi san.
molestoso,-a. josjonum.
- Eres un molestoso. josjonuma.
- Mi perro es muy molestoso. jel
josjonum ja jtsii.
molicie. skunil.
molida. juchwanel.
- Primera molida del maiz. stekjel.
- Segunda molida del maz.
snochjel.
- Tercera molida del maz. spakjel.
molido,-a.
1
- yajtik, kumbel.
- Estoy molido. yajtikon.
- Estamos molidos por el trabajo.
kumbelotikon yuj ja jel tsats ja
kateltikoni.
2
- molido fino. chok.
molienda. molido.
molificar. kunbes.
molinero.
chenum,
juchuman,
juchwanum, pakuman, tekuman,
wachuman. moler.
molinillo.
chukub,
moliniyo,
schukulabil, sjuyulabil.
molino. molino, makina, sjuchulabil,
stekulabil.
moln,-a. wa skulan chingar.
molturar. juchu.

molusco-monedero

molusco del caracol. ko.


mollar. kun.
molledo. jbakteltik.
- Molledo del brazo. sbaktel
jkabtik.
molleja. scha mut.
mollejn.
1
- niwan juuxton.
2
- lisan winik mi xkanxi yuj ja
ateli.
mollera. kaaltik.
moma. kojlimchan.
momentneo,-a. ekum bej.
momento.
1
- jutsin, jutsin juntiro, tan.
- Esprate un momento. majla
jutsin.
- Entre un momento. ochan tani.
- Te presto mi peine por un
momento. oj ka tan awi ja
jixabi.
2
- en el momento. wajto.
- En el momento de llegar encontr
por casualidad a sus compaeros.
wajto kotuk staspun sbaj sok ja
smojei.
3
- en el primer momento. tan.
- En el primer momento cuando nos
alfabetizaron. ja yora jnebatik
tani ja juuni.
4
- en este momento. junta ora.
- En este momento nos vamos. junta
ora wa lawajtik.
5
-en un solo momento. junita ora.
- En un solo momento se acab su
riqueza. junita ora chak ja
srikesaili.
momera. lajan sok taankoy.
momia. jun chamwinik mi kai yena.
momificar. aa paxuk momia jun
chamwinik.
momio,-a.
1
- mey yetsel.

2
- mero negosyo.
momo.
1
- mueca.
2
- momon.
mona.
1
- snan bats, snan maax, snan
machin.
2
- xiwum.
monada.
1
- tajnel lajan sok bats.
2
- sonsoil.
3
- yal nux.
monaguillo. yal kerem wa skolta ja ba
ermita ja pagrei.
monarca. rey. rgimen monrquico,
[kechan jun mandaranum].
monarqua. rgimen monrquico.
[kechan jun mandaranum].
monarquista. ja ma wa xyaa sbaj ba
oj ajyuk jun rgimen monrquico.
monasterio. ja snaj jitsan magre ma
jitsan pagre.
monstico,-a. ti ba monasterio.
mondar.
1
- pocho.
- Est mondando el tomate. wan
spochjel ja pixi.
2
- boyo.
- Mondaron el pozo. sboyowe ja
jokomi.
mondo,-a.
1
- basan solom.
2
- chakta stakin.
3
- kechan.
mondongo. chanlukum.
monear.
1
- tajni lajan sok bats.
2
- aa abaj niwan.
moneda. sat takin.
- Papel moneda. libe takin.
- Casa de moneda.
snajtsil
stakinbesjel.
monedero. snolulabil takin, buxako.
537

monera-monrosmo

monera. tajnel lajan sok bats.


monetario,-a. sbaj takin.
monetizar.
1
- takinbes. acuar.
2
- spuku ek libe takin. [jachuk
wa skulan ja gobyernoi].
mongolismo. jun tike jomel solom.
monigote.
1
- stsijbalajel.
- Hace monigotes. wa stsijbalan.
2
- ja ma mi snaa kinal.
monitor.
1
- jeuman, choluman.
2
ja
ba
computadora,
yajtabenulabil, ba wa ilxi ja
juun, ja kwenta ma chikan jas
bonubalxa ma ciencia.
monja. magre [religiosa].
monje. jun tike pagre.
mono. kechan june.
mono araa. machin.
- Mono rugidor. bats, maax.
monocromo,-a. kechan jun yelaw.
monocultivo. wa stsunxi kechan jun
tike inat.
- Monocultivo de caf. wa stsunxi
kechan kajpe.
- Monocultivo de maz. wa stsunxi
kechan ixim. [kela wilex ta jach
wa skulan. wa schonowe ja
sbaal ja yalaji. ja yuj tilan oj
smane spetsanil ja ba sgastoi.
jutsin oj chakuk ja yip ja
sluumi.] cambio de cultivos.
monogamia. sok kechan jun ixuk wa
xnupani ja winiki.
mongamo,-a. kechan june ja statami,
kechan june ja scheumi.
monografa. jun juun wa sjea kitik
lek kechan jun problema ma jun
atel.
monolinge. wa xkumani kechan june
ja skumalei.
538

- Los ladinos son monolinges. No


hablan nuestro idioma. kechan wa
xkumani june ja skumale ja jnal
jumasai.
mi
xkumani
ja
jkumaltiki.
monolito. jun stuchil niwan ton.
monologar. yala yabi.
-Por qu monologas? jasyuj wa
xawala wabi.
monlogo. yaljel yabi. monologar.
monopolio. ba wa slatsa ja bolmalei.
[kechan sbaj jun negosyoanum
spetsanil ja bolmal ba jun tike.
oj kiltik jun senya. sbaj june
spetsanil ja axuxi, ma spetsanil ja
inati].
- Los patrones tenan el monopolio
de la tierra en el baldo. slatsawe ja
luum ja ajwalal jumasai ja
styempo ja baldiyoi.
monopolista. latsuman bolmal.
monopolizar. latsa bolmal.
- Los patrones quieren monopolizar
los autobuses.
wa skana oj
slatse spetsanil ja aktobus ja
ajwalali.
monosilbico,-a.
kechan june ja
slaba.
monotesmo. kechan june ja kajwaltiki
[mixa ayuk pilan. jach wa xyala
ja pagre jumasa ja ba egelesya.
tukxa yala kabtik ja jmexep
jtatawelotiki].
monotesta. ja ma a xyala kechan june
ja kajwaltiki.
monotona. axwel.
montono,-a. wa xyaa axwuk.
Monroe. ja sbiil jun mandaranum ja
ba Estados Unidos de Amrica ja
ajyii. chami ti ba 1831 jabil.
monrosmo.
monrosmo. ja spensar ja gobyerno ja
ba Estados Unidos de Amrica

monseor-monts

ba oj skul mandar stuchil ba


mi oj schik sbaj pilan gobyerno
ti ba yibanal Amrica. wan yaljel
kechan ja yenlei ay sderecho
oj schik sbaj ti ba mejiko, ba
watimala, ma ba chikan jas lado.
jach wa xyalawe ba oj skolta ja
ajwalal jumasai ta oj jniktik.
keta ja pensar iti sok ja tan
mandaranum Monroe.
monseor. niwan pagre lajan sok
obispo ma pilan pagre.
monstruo. chikan jas ma chikan ja ma
wa sxiwtayotik lajan
sok ja
wayjeli.
monstruosidad. ja smodo ja monstruo.
monstruoso,-a. mixa sbejuk, jelxita.
- Su crimen monstruoso. jelxita
smul.
monta.
1
- kajanel.
2
- yibanal ja kwenta.
3
- de poca monta. mi xoch ba
kwenta yuj jel tusan.
montado,-a. kajan kawu.
- Se fue montado a caballo.
kajanita.
montaje. stojbesjel.
- Montaje de la mquina.
stojbesjel ja makinai.
montaa. wits, witsaltik, montanya,
yaax kul.
montas,-a. swinkil wits, yaax
kulero. [wa xalxi jel wa skolta
sbaje ta wa xoch ja kakanumi
ja ba slujmali. ja yuj wa xalxi jel
kistal ja smodoi yuj ja wa skolta
sbaje, mi xyaa sbaj ja ba
yib skab ja kakanum jumasai
montaraz].
montaoso,-a. jel ja witsi.
montar.
1
- kei, jetbun.

- Mont a caballo. kajaniyon ba


kawu.
- Voy a montar en el caballo. oj
jetbuk ja kawuji.
2
- tajni.
- El conejo no monta. mi xtajni ja
swaw chich.
3
- tojbes.
- Montaron el autobs. stojbese ja
aktobusi.
montaraz.
1
- ti ba yoj kul.
2
- kistal ja smodoi.
3
- talnatealtik.
monte. kul, kuliltik, tealtik.
- En el monte. ti ba yoj kul.
- La explotacin comercial de los
montes.
ja negosyo sok ja
tealtiki.
- Monte tupido. susak, pimil kul.
montear. waj bejyel.
Montebello.
jun parque nacional
spatik sapaluta. jel tsamal juntiro
yena. jel ja snichimi. jel ja
sniwanjai. wa xmakuni yuj ja
spetsanili ba oj waj paxyal. ba
gusto oj ajyuke. ayxa aktobus
wa xwaj man Montebello. mi
xbobi oj sxut ja tei yuj ja parke
nacionalnia.
montecito de algo blando. lose.
montera. jun tike snaj olomal.
montera. sxutalajel ja tealtiki ti ba
yoj yijel kul ba oj ajyuk niwan
negosyo sbaj ja jnali.
montero,-a.
1
- ja ma wa xwaj bejyel.
2
- moso wa sxutalaan ja tealtiki
ti ba yijel kul.
monts. ti ba yoj kul, swinkil kul,
yaaxkulero.
- El venado vive en el monte. ti ba
yaax kul teya ja chakal cheji.
539

montculo-mrbido

montculo. bujan.
- Hay montculos de tierra por todas
partes. jel aay ja sbujanal ja
luumi.
- Muchos montculos. bujanaltik.
monto. yibanal ja kwenta.
montn.
1
- bujan bul, bulan, monton
wosan.
- Muchos montones. bulaltik.
- Ya es un montn. montonxa.
- Ya es un montn de maz.
wosanxa ja iximi.
- Montn alrededor de la mata de
maz. bul ixim.
2
- montn de algo blando. losan.
3
- montn revuelto. kotsan.
- Un montn de gusanos. kotsan
eke ja yaljai.
montuoso,-a. ti ba kul, jel ja kuli.
montura.
1
- kawu.
2
- siya ba kawu.
3
- stojbesjel makina.
4
- yojyal ti ba jun makina jel
delikado yena.
5
- hacerse una montura. siyaaxi.
- Ya se hizo la montura. siyaaxita.
monumental.
1
- ti ba monumento.
2
- jel niwan sokxa jel tsamal.
monumento. niwak ton ma naits ma
chonab jel tsamal yena lajan sok
chinkultik stojbes ja matik
ek paxta kujtiki.
moo del cabello. mochubal, tuts.
moquear. el skoy sni.
moquete. lejwanel.
moquita. xikik.
mora.
1
- morax.
- Las moras estn muy sabrosas. jel
xajbani ja moraxi.
540

- moraxte.
- El rbol mora es bien alto. chaan
lek ja moraxtei.
morada. naits.
morado,-a. morado, chak.
- Guineo morado. chakal lobal.
- Ponerse morado de coraje.
chakbi.
- Me puse morado de coraje en el
pleito. chakbiyon ti ba pleto.
morador,-a. swinkil.
moral.
1
- lekil modo.
- Nos ensea moral. wa sjea
kitik ja lekil modoi.
2
- sbej.
- Ya no es moral. mixa sbejuk.
3
- kujol.
- Sufrimiento moral. chamkujol.
moraleja. chikan slekil jas wa sjea
kitik jun loil.
moralidad. sbej.
- Joven sin moralidad.
mixa
sbejuk ja kerem jawi.
moralismo. ja spensar jun kristyano jel
skana oj jtojbesotik yujxta
mixa yocheluk ja jkostumbretiki
mini cho ja jmodotiki.
moralista. nochwanum ti ba
moralismo.
moralizar. tojbes lek ja kostumbre
moralismo.
moralmente. ti ba skujol.
- Sufro moralmente. cham jkujol.
morar. kulani.
- Mora en una casa grande. ti
kulan ba jun niwan naits.
moratoria. ja tyempo wa xyaa kitik
manto oj jtuptik ja jeltiki.
morbidez.
1
- sdelikadoil.
2
- skunil.
mrbido,-a.

morbilidad-moribundo

1
- mi lek ayuk lek.
2
- kun.
morbilidad. yajel kwenta jaye swinkil
wa xko chamel ti ba jun luwar
ba jun jabil.
morbo. chamel.
morboso,-a.
1
- mi lek ayuk lek.
2
- wa xyaa ko chamel.
morceguila. skoy sots.
morcilla. jun tike wael chanlukum
chitam kulubal.
mordaz. wa xkuxwani.
mordaza. slutulabil jtitik.
mordedor,-a. kuxwanum.
mordedura. yajbel yuj ja kuxwaneli.
mordeln,-a.
1
- kuxwanum, wojlanum.
- Tiene un perro mordeln.
wojlanum ja stsii.
2
- jun tike polesiya. jani
kanatakin.
morder.
1
- kuxu, kena, komo, nesa, wolo.
- Me mordi el perro. skuxuwon
ja tsii.
- La serpiente me mordi en el pie.
skena kok ja chani.
- Mordi un pedazo de durazno.
skomo jun durasno.
- Mordi una manzana. snesa jun
mansana.
- Les mordi el perro. swolowexta
ja tsii.
- Los perros se muerden. wa swolo
sbaje ja tsii.
2
- komwani, kuxwani.
- Este perro muerde.
wa
xkuxwani ja tsi iti.
mordida. wa smana jun kristyano sok.
mordiente. wa xkuxwani.
mordiscar. komo, nesa.
- Mordisco una manzana. wa xnesa

jun mansana.
mordisco.
1
- neswanel.
2
- xen wael nesjita yena.
mordisquear. komo, komwani, nesa.
- Mordisqueo un durazno. wa
xkomo jun durasno.
- Est mordisqueando.
wan
komwanel.
Morelos. ja sbiil jun estado ti ba yoj
mejiko.
Morelos y Pavn. ja sbiil jun pagre
sbiil Miguel
Hidalgo
y
Costilla, skulan luchar ba oj
snutse ja jnali. kechan mi skulan
ganar. milji ba 1815 jabil.
moreno,a-. kik.
- Somos morenos.
kik ja
kelawtiki.
morenote. jel kik.
moretn. chamchik.
Formarse
un
moretn.
chamchikaxi,
chamchikbi,
moradoaxi.
- Se va a formar un moretn. oj
chamchikaxuk.
morfina. jun tike an wa swayawotik.
morfinismo. kajyelxa oj yumorfina.
morfologa. jun tike snebjel wa
skana oj yab sbej jastal ay ja
skeljel chikan jas. ti ba yal kul
wa xyila jas tike wa slaja sbaje
jas tike tukxa ay. pilan tike ja
morfologa ja ba skumale. wa
xyila jastal wa xtukbi ma jastal
wa xkulaxi. oj kiltik jun senya.
lekon-leka-lekotikon-lekex.
morfolgico,-a. ti ba morfologa.
morgue. ba wa xkan ja chamwinik ta
milji ma chami yuj desgrasya
manto oj mukjuk. [kechan ay ti
ba chonab.]
moribundo,-a. ojxa chamuk.
541

morigeracin-mortificar

morigeracin. lekil smodo.


morigerado,-a. lek ja smodoi.
morigerar. lekbes, aa lamxuk.
- Moriger su conducta. slekbes
ja smodoi.
morillo. oy.
- Muchos morillos. oyaltik.
morir. chami, chay snajel, chay ja
yaltsili.
- Estoy muriendo. wanon chamel,
ojxa chamkon.
- Mi pap muri. chamta jtat.
- Su hijo muri. chay snajel ja
yunini.
- Me voy a morir. oj chayuk ja
kaltsili.
- Ya va a morir. wanxa skuxjel ja
yeji.
- Morir de repente. wololi.
- Nuestro compaero muri de
repente. xwololi ja jmojtiki.
morirse de hambre. cham wain.
- Me muero de hambre.
wa
lachamyon wain.
- Nos vamos a morir de sed. oj
chamkotik yuj takin jtitik.
mormn,-a.
nochwanum ti ba
mormonismo.
mormonismo. ja sbiil jun kole
kleyente wa xjaki ti ba Estados
Unidos. ay yioj jun pilan bibliya,
tukxa
ja
skostumbre.
ay
yakwerdo oj yi chab oxe
scheum ja winiki.
moroch [comiteco]. koroch.
morondanga. sokan jastik mixa
xmakuni lek.
morondo,-a. basan, pochubal.
moronga. jun tike choriso.
morosidad. ja smodo ja wasumi.
moroso,-a. wa swasa, mi stupu ja
kontrobusyon.
morrada. kos.
542

morral. moral.
morrena. tonaltik.
morro. tsuban ja stii.
- Morro del rifle. tsuban ja sti ja
tujkanubi.
- Beber a morro. tsubu ba
yetal.
- Vamos a beber a morro. oj
jtsubtik ba yetal.
morro de danta. tsimate.
morrocotudo,-a. niwan, xiwelal sbaj.
morrn. jun tike ich mi xlemluni.
morrongo,-a. moso.
morrooso,-a. kajlab, kalab.
mortaja. ja spotsulabil jun chamwinik.
mortal.
1
- oj chamuk.
- Somos mortales. oj chamkotik.
2 - chami yuj.
- Accidente mortal. chami yuj ja
sdegrasyai.
- Mi accidente no fue mortal. mi
chamyon yuj ja jdesgrasyai.
3
- kristyano, swinkil.
- Ningn mortal.
mini jun
kristyano.
mortalidad. yajel kwenta jaye swinkil
wa xchami ba jun luwar ba jun
jabil.
mortalmente. ba oj chamuk.
- Te hiri mortalmente. syajbesa
ba oj chaman.
mortandad. jitsan chamta.
mortero. jun tike cha, butub sek.
mortfero,-a. wa xyaa chamuk.
mortificacin.
1
- skulajel chingar.
2
- mi jelxi sok ja sbakteli.
3
- yajel xiwuk.
4
chamkujol.
mortificar
mortificarse.
mortificar.
1
- kulan chingar.

mortificarse-motivo

- Me mortificaron las chinches.


skulanon chingar ja pochi.
2
- mi jelxi sok ja sbakteli.
- Mortificaste tu cuerpo. mi jelxiya
sok wabakteli.
3
- aa kixwuk.
- Su conducta me mortifica. wa
xyaa kixwukon ja smodoi.
mortificarse. cham skujol, ke sni
skujol.
- Me mortifico por no haberte
ayudado. wa xcham jkujol yuj ja
mi jkoltaya.
- Me mortifiqu por el delito. keta
sni jkujol yuj ja jmuli.
mortual. dote, erensya.
mortuorio,-a.
sbaj chamwinik.
fnebre.
morueco. swaw chej.
mosaico. sokan bukan yelaw ja toni
lajan sok ja sbatulabil yoj naits
ti ba chonab.
mosca. us.
- Mosca colorada. chakal us.
moscada. jun tike yajnal wael.
moscarda. jun tike niwan us wa
skuxu tioj.
mosquear. nutsu ja usi.
mosquete. poko tujkanub.
mosquetero. ja sbiil ja kakanum ja
najatei.
mosquitero. xen kuuts tey yuj nalan
chaan ja jchatik ba mi oj
skulotik chingar ja xeneni.
mosquito. xenen.
mostacilla.
1
- bala.
- Dispar la mostacilla. slumtsin ja
balai. municin.
2
- mostacilla [comiteco]. sip.
mostaza. mostasa.
mostazal. mostasaaltik.
mosto. yalel tsusub.

mostrador.
niwan mesa ba wa
xchonwani.
mostrar. jea.
- Me mostr la olla. sjea ki ja
oxomi.
mostrarse [amigo con]. jea abaj.
- Se muestra amigo con nosotros. wa
sjea sbaj lajan sok kamigotik.
mostrenco,-a.
1
- chikan jas mey swinkil.
2
- ja ma mey snaj.
3
- jel kojlel.
mota.
1
- stsubil.
2
- mariguana.
mote. ixta biil.
moteado,-a. tujan yaman.
- Moteado de negro. tujan yaman
kik.
motejar. aa yi pilan sbiil.
- Le motej de miedoso. yaa yi ja
sbiil moteko.
motel. jun tike jijlub ay snaj karo.
motn. jun tike buya ba wa snika ja
swinkil jumasai yuj ja mey
akwerdo sok ja mandaranumi.
motivacin. aa.
- El hambre es la motivacin de
nuestra lucha. wa xyaa jkultik
luchar ja waini.
motivar. aa.
- La feria motiva nuestro viaje a
Comitn. wa xyaa chonabukotik
ja kini.
- Su pobresa motiva el robo. wa
xyaa elkanuk yuj ja wa xok
skujol ja kolkoi.
motivo.
1
- yuj.
- El motivo de nuestra junta es la
explotacin. wa stsomo jbajtik yuj
ja ixtalajeli.
- Fuimos a Comitn con motivo de la
543

moto-moyote

feria. wajtikon ba chonab yuj ja


kini.
2
- wa snaa jas yuj.
- Tengo motivo de ir a Comitn. wa
xnaa jas yuj oj chonabanukon.
3
- dar motivo para. lom bi.
- Le das motivo para que te
desprecie, si no le haces caso. lom
bi oj skenaya ta mi xakisa.
4
- sin motivo. lom.
- Sin motivo quiso matarme. lom
skana oj smilon.
moto. motocicleta.
motocicleta. chin bejyum kechan
chabe ja srweda ma skolulabil.
ayxa smotor.
motociclista. ja ma wa syama ja
motocicleta.
motocultivo. yateltajel ja luumi sok
motor.
motor. makina wa stojbes ipal yuj ja
wa stsika gasolina, ma wa spaya
ik, ma jun yok ja. jitsanxa ja
tike ja motori. wa xmakuni ba
aktobus, ba sjuchjel ixim, ba
stojbesjel yijlab, ma ba jitsanto
modo.
motorista. yamakaro.
motorizar.
1
- aa yi karo.
- Motorizaron a los soldados. yaa
yile karo ja kakanumi.
2
- aa ochuk motor.
- Motorizaron la agricultura. yaa
ochuk motor ti ba yateltajel
ja luumi.
motriz. ti ba motor.
- Fuerza motriz. ja yip ja motori.
movedizo,-a. wa xnijki.
mover. nika, puktsin.
- Movi el carbn.
snika ja
ajkali.
- No muevas la roca, ya se va a
544

caer. mok apuktsuk ja toni ojxa


mokuk.
- Mover los huevos al empollar las
aves. kita, kitwani.
- Mover hacia algo [incensar].
mujban,
- Movi el incensario hacia la velas.
smujban ja ba nichim ja pachub
pomi.
moverse. nijki.
- La tierra se movi. nijki ja
luumi.
- Moverse rpido de un lado a otro
[ojos]. wilili.
- Mis ojos se mueven rpido de un
lado a otro. xwilili ja jsati.
movible.
1
- mi tsunanuk.
- Cama movible. mi tsunanuk ja
chati.
2
- mi kulanuk.
- Fiesta movible. mi kulanuk ja
kini.
mvil.
1
- mi tsunanuk. movible.
2
- mi kulanuk. movible.
3
- yuj.
- El mvil de nuestra junta es el robo
del ganado. stsomo jbajtik yuj ja
elkaji ja wakaxi.
movilizacin. snikjel.
- Movilizacin de la ciudad. nikji ja
chonabi.
movilizar.
1
- nika.
- Moviliz a la comunidad. snika ja
jkomontiki.
2
- aa paxuk kakanumil.
- Movilizaron a los hombres. yaa
paxuk kakanumil ja winik
jumasai.
movimiento. nikjel.
moyote. xenen.

moza-mudo

moza. moso ixuk, tayakan ixuk.


mozalbete. yal kerem.
mozo. kerem, mozo, yuchan te.
- Soy un mozo an. keremonto.
- En la finca hay muchos mozos. jel
ja moso ja ba pinkai
- Somos mozos. yuchanotikon
te.
- Mozo que no recibe remuneracin
alguna. baldiyano.
mozuelo,-a. kerem, akix.
mu. wan mujmunuk [ja wakaxi].
mugido
muc [especie de avispas negras].
mub.
muclago. xikik.
mucoso,-a. ay sxikik.
mucosidad. xikik.
muchacha. akix, nina, juna [regional].
- Muchachas. akixuk.
- Muchas muchachas. akixaltik,
akixukaltik.
- Est inquieto por una muchacha.
wa xjosjoni yuj jun juna.
muchachada.
1
- ja smodo jun kerem.
2
- keremaltik.
muchachera. ja smodo jun kerem.
muchacho. kerem, wex [regional].
- Muchachito. chin kerem.
- Por qu ests inquieta? El
muchacho ya va a venir. jasyuj wa
lajosjoni. ojxa jakuk ja wexi.
muchedumbre. jel ja...,-altik.
- Una muchedumbre de gentes. jel
ja kristyanoi.
Muchedumbre
de
gentes.
kristyanoaltik.
- Muchedumbre de hombres.
winikaltik.
Muchedumbre
de
cerdos.
chitamaltik.
muchsimo,-a. jel aay, jel jitsan, jel

jitsan juntiro.
- Muchsimas tortillas. jel aay ja
waji.
- Muchsimos dioses. jel jitsan
juntiro ja dyosi.
mucho,-a. jel, jitsan, aay, -talaan.
- Mucho maz. jel ja iximi.
- Muchas piedras. jel ja toni.
- Te quiero mucho. jel xkanawa.
- Muchas casas. jitsanxa ja naitsi.
- Toma mucho. jitsan wa xyuaj.
- Es mucho maz. aay ja iximi.
Juntaron
muchas
ollas.
stsomtalaan ja oxomi.
- Compraron muchos calzones.
smantalaan ja wexi.
muda.
1
- stukbesjel.
2
- tsamalbel.
3
- pilan wexal sok kual.
mudable. wa sjeltes sbaj.
mudanza. sjitsjel, skitsjel.
- Mudanza a otro lugar. jitsji ja ba
tuk luwar.
mudar.
1
- jitsa, kitsa.
- Me han mudado a otra colonia.
sjitsunejon man ba pilan kolonya.
2
- tukbes.
- Mud de plumas. stukbes ja
skukmili.
3
- paxi.
- La fiesta mud en ria. pax
pletoil ja kini.
mudenco,-a. keek.
- Mudenco! [comiteco]. lejetii.
mudez. mi xkumani.
mudo,-a.
1
- mi xkumani.
- Margarita es muda. mi xkumani
ja litai.
2
- keek.
- El mosquito es mudo [porque no
545

mueble-mujeriego

habla idioma humano alguno].


keek ja xeneni.
mueble. ja jastiki ti ba yoj naits lajan
sok chat, chenum akinte,
chiwte, kaan, sok ja tuki.
mueblera. ba wa schono mueble.
mueca.
1
- nisel.
- Hacer muecas. nisi, chumu
watii.
- El muchacho hace muecas. wa
xnisi ja keremi.
- Hice muecas. jchumu jti.
2
- hacer una mueca de risa. nisa
waweji, nisejin.
- Me hizo una mueca de risa para
que me riera. snisejinon ba oj
tsenukon.
muela. chaamal.
- Dolor de muelas. yaj jchaamtik.
muelle.
1
- xen takin wa xtoynaji. [wa
xmakuni ti ba yoj jitsan makina.
ti ba aktobus wa xmakuni ba oj
skunbes ja golpe.]
2
- ti ba sti ja ba wa xkan ja
bejyum ti ba sat ja.
3
- kun.
- Vida muelle. kunil sakanil.
muermo. jun tike ojob ti ba kawu.
wa xek jbajtik.
muerte. chamel.
- Nos alcanzar la muerte. ojni
staotik ja chamela.
- Muerte eterna. chamel chakel
[jach wa xalxi ja ba dokrina].
- Muerte natural.
chami mi
milubaluk.
muerto,-a. chamta.
- Muerto [de cualquier sexo].
chamwinik.
- Hombre muerto. chamel winik,
chamil winik.
546

- Mujer muerta. chamel ixuk,


chamil ixuk.
- Medio muerto. cham sakan.
muesca. kuruch, kuruchikin.
- Le hizo una muesca a su ganado.
yaa yi kuruchikin ja swakaxi.
muestra. sjeulabil.
- El comerciante nos ofrece muchas
muestras. wa skaptalaanotik ja
sjeulabil ja chonwanumi.
muestrario.
tsomanxa jitsan tike
bolmal wa sjea kitik ba oj
schone.
mugido. wan mujmunuk. mu.
- Mugido del toro. wan mujmunuk
ja swaw wakaxi.
mugir.
1
- memoni, mujmuni.
- Los becerros mugieron. memoni
ja betsi.
- Las vacas mugieron. mujmuni ja
mentik wakax.
2
- mugir [viento]. tartoni.
- El viento fuerte muge.
wa
xtartoni ja tsatsal iki.
mugre. skuxilil.
- La mugre en mi calzn. ja skuxilil
ja jwexi.
mugriento,-a. kux.
- Calzn mugriento. kuxil wex.
mujer.
1
- ixuk, nan.
- Soy mujer. ixukon.
- Buenos das, estimada mujer. san
kala nana. [jach wa yaa yi san
ja kerem ma ja akixi].
2
- mujer con muchos hijos. xepal.
3
- mujer que trabaja mal. xinukona.
4
- tomar mujer. cheuman.
- No tom mujer an.
mito
scheuman.
mujeriego.
barako kawu, kuman
ixuk, kumantalaan ixuk.

mujeril-mullir

-Eres un mujeriego! lajana sok


barako kawu.
- Ese hombre es un mujeriego. wa
skuman jitsan ixuk ja tan winiki.
- Ese joven es un mujeriego. wa
skumantalaan ja akixuk ja tan
keremi.
mujeril. sbaj ixuk.
mujero. ixukaltik.
mujerzuela. jun ixuk mi xkisji yena.
mula. mula.
muladar. ba wa sjipa kani ja jastiki
mixa xmakuni.
mular. sbaj macho.
- Camino mular. bej macho.
mulato. palo mulato.
mulato,-a. kik ja yelawi.
muleta. najbante.
muletero. talnamacho.
mulo. macho.
multa. multa, stupjel smul.
multar. aa stupe ja smuli.
- Nos van a multar. oj ya jtuptikon
ja jmultikoni.
multi. jitsan.
multicolor. pinto.
multicopia. jitsan smoj ja juuni.
copia.
multilateral. akwerdo ay ba jitsan
lado.
multimillonario. jelxita srikesail.
multinacional. sbaj jitsan nacin.
multpara. ay spajkule mi kechanuk
june ja yali.
mltiple. jitsanxa.
- Problema mltiple. jitsanxa ja
problemai.
multiplicacin.
spojtesjel,
sjitsanbesjel.
multiplicador,-a.
pojtesnuman,
pojtesuman.
multiplicar.
aaybes, jitsanbes,
pojtes. [tilan oj kiltik ja ba

bomakumal tojolabal pojtes sok


ja pojo ma pojxi. wa skana oj
yale multiplicar, lajan sok dividir.
tilan oj talna jbajtik sok ja
kumal iti].
- No sirve multiplicar el ganado
porque falta forraje. mi xmakuni oj
kaaybestik ja jwakaxtik yuj ja
mey swael.
- Debemos multiplicar el producto de
la milpa. tilan oj jitsanbestik ja
sbaal ja kalajtiki.
- Multiplicamos las gallinas.
jpojtestik ja muti.
- Tres multiplicado por cinco son
quince. ox majke joe jani
jolajune.
multiplicarse.
aayaxi,
aaybi,
jitsanaxi, jitsanbi, pojxi.
- El ajopuerro no se multiplica. mi
xaaybi ja tuyali.
- Las gallinas no quieren
multiplicarse.
mi skana oj
jitsanbuk ja muti.
- Los conejos se van a multiplicar. oj
pojxuk ja chichi.
multiplicidad. jitsanxa.
- La multiplicidad de las autoridades.
jitsanxa ja mandaranumi.
multitud. jel ja...,-altik.
- Multitud de gentes. jel ja
kristyanoi.
- Multitud de animales. chantealtik.
multitudinario,-a. ti ba jitsan.
- Costumbre multitudinaria. jun
kostumbre ti ba jitsan kristyano.
mulutut [comiteco]. mortut, mortutur
[regional]. renecuajo
mullido. ja skunil ti ba yoj senolom
ma ti ba yoj chikan jas.
mullir.
1
- kunbes.
- Mull la cama con juncias.
547

mumum-mueco

skunbes ja schati sok xajkiltaj.


- aa bulaxuk ja luumi.
- Mull la tierra alrededor de las
matas de maz. yaa bulaxuk ja
luumi ti ba ibe ixim.
mumum. momon.
mundano,-a.
1
- ti ba luumkinal.
- Trabajo mundano. atel ti ba
luumkinal.
2
- kechan wa skana paxyal.
- Joven mundano. kechan wa
skana paxyal ja tan keremi.
mundial. ti ba yibanal luumkinal.
- Asamblea mundial. ti wa xkot ja
ba yibanal luumkinal
ja
tsomjelano jumasa.
mundo.
1
- satkinal, luumkinal, kinal.
- Hay muchas estrellas en el mundo.
jel ja kanali ti ba satkinal.
- No voy a ver todo el mundo. mi
oj kile spetsanil ja luumkinali.
- El mundo ya est triste. tristexa
ay ja kinali.
2
- jumasa.
- El mundo de los ladinos. ja jastal
ay ja jnal jumasai.
3
- mundo externo. kinal.
- Soy sordo [no percibo el mundo].
mi xkab kinal.
- Soy ciego [no veo el mundo]. mi
xkila kinal.
- Fui al monte [el mundo fuera del
poblado].
wajyon yoj kinal,
wajyon ja ba yoj kul.
4
- mundo antiguo. Asia Africa
Europa.
5
- el nuevo mundo. Amrica.
6
- el otro mundo. ja ba altsilali,
- Se fue al otro mundo. waji ja ba
altsilali.
7
- altermundo. pilan kinal stojbes
2

548

ja swinkili. lajan sok ja ba yoj


jnalantik tojolabal jel tuk yuj ja
jastal ay ja ba jnal jumasai. yuj
ja wa xlaja jbajtik. modernismo
8
- no ser del otro mundo. mi snaa
jel juntiro.
- Los ladinos tampoco son del otro
mundo. mi xcho snaawe jel
juntiro ja jnal jumasai.
9
- todo el mundo. spetsanil ja
kristyano jumasai.
- Todo el mundo lleg a la feria. ti
juli ba kin jel ja kristyanoi.
10 - venir al mundo. pojki.
municin. chikan jas bala ma jas
takinaltik. bomba metralla
mostacilla
perdign
proyectil.
municipal. sbaj munisipyo.
municipalidad. munisipyo.
municipalizar.
aa ochuk ti ba
munisipyo.
muncipe. smoj jmunisipyotik.
municipio. munisipyo. [jun slechanal
luum ti ba yoj jun estado. ja
swinkil ja luum jawi wa xoch ba
munisipyo. 110 munisipyo ay yioj
ja kostadotiki. pilanxa ja sjitsanil
yuj ja munisiyo awtonomo].
munificencia. ja smodo ja ma jelxita
slekilal.
munificiente. wa xjelxi ja slekilali.
mueca.
1
- ixtaal wa xtajni ja untiki sok.
2
- delikado akix.
3
- snuk jkabtik.
- Me duele la mueca. wa xkab
yaj snuk jkab.
- Hueso de la mueca. storniyo
jkabtik.
mueco.
1
- ixtaal lajan sok jun kristyano.
2
- delikado kerem.

muequera-mutilador

muequera. yakil relojo ti ba snuk


jkabtik.
muir. paya ba oj jakuk ti ba
tsomjeli.
mural.
1
- ti ba tsakab.
2
- bonubal sok orchila ja ba sat
naits.
murar. tsakaban.
murcilago. sots.
murga. kinanumaltik mi snaawe lek.
muritico,-a. jomwanum paj
- Acido muritico. jun tike pajal
yalel jel xkuxwani [mero
jomwanum yena.]
murmullo. wa xnilili.
murmuracin. wan watswunuk.
murmurador. watswunum.
murmurar.
1
- nilili.
- Estn murmurando en su casa.
wan nililuk ti ba snaj. [wa
xyabye ja kumali yujxta mi
xabxi].
2
- murmurar [aguas]. chorchoni,
churchuni, chorori, chururi.
- El arroyo murmura. wa xchorori
ja ukumi.
3
- murmurar [de descontento y de
mucho enojo]. watswuni.
- Siempre murmura porque es muy
delicado. tolabida wa xwatswuni ja
yaltsili yuj ja jel chinaj yena.
muro. tsakab, sat naits, niwak ton
ba wa snaka sbaje ba mi oj
ochuke mini june.
murria. wuts.
murrio,-a. wutsbita.
murush [comiteco]. koloch, tsunkul.
muscular. yij ja jbakteltiki.
musculatura. spetsanil ja jbakteltiki
ta yij yena.
msculo. yij ja jbakteltiki.

musculoso,-a. jel yij ja sbakteli.


museo. jun tike naits ba wa snolo
jitsan jastik wa xmakuni ba oj
kiltik. ayni ti ba tustala. jel
jitsan ti ba mejiko, ja niwan
chonabi.
musgo. mutsek [regional].
- Musgo en los rboles. skute.
- Musgo en las rocas. skuton.
musgoso,-a. ay skute, ay skuton.
mush [comiteco]. muxuk.
mushcac [comiteco]. mumuskak.
msica.
1
- kin.
- Va a tocar la msica. oj ya
okuk ja kini.
2
- snujkil.
- Todava falta la msica [las
palabras ya estn]. ayto skana
ja snujkili.
3
- tocar msica. kinani, kinbi.
- Ya est tocando la msica. wanxa
kinbel.
msico,-a.
1
- kinanum.
2
- ti ba kin.
muslo. echmalal.
- Me duele el muslo. wa xkab yaj
kechmal.
mustio,-a.
1
- wuts.
2
- tsuyan.
3
- chab sat.
musulmn,-a. nochwanum ti ba Islam.
mutable. wa sjeltes sbaj.
mutacin. sjeltesjel. ayni chikan jas
sakan ay wa sjeltes sbaj ba oj
ajyuk jel tuk. ja iti wa xnebxi ja
ba biologa.
mutilacin. skumbesjel, skuranbesjel.
mutilado,-a. kumaxita, kuranaxita.
mutilador,-a.
kumbesuman,
kuranbesuman.
549

mutilar-muy

mutilar. kumbes, kuranbes.


- Me mutil. skumbeson.
- Mutil su perro. skuranbes ja
stsii.
mutismo. mi xkumani.
mutual. mutuo.
mutualidad.
jun kole swinkil wa
skolta sbaje.
mutuamente. -baj.
- Vamos a ayudarnos mutuamente.
oj jkolta jbajtik.
mutuo,-a. -baj, yoj nalan.
- Ayuda mutua. skoltajel sbaje.
- Nuestro acuerdo mutuo. akwerdo
aytik yoj jnalantik, jlaja jbajtik
muy. aay, jel, lek.
- No es muy abundante. mi jeluk
aay.
- Ya vamos a hacer las tortillas muy
bien. jel lek ojxa jtsiltik ja waji.
- Muy bien. jel lek.
- Muy grande. niwan lek.

550

nacer-nadar

n
nacer.
1
- pojki, chonji, manxi.
- El nio naci. pojkita ja alatsi.
- Cuando nac. yajni jul jchonjel.
- Nac en la finca. manxiyon ti ba
pinka.
2
- bojti.
- All nace el agua. ti wa xbojti
ja.
naciente.
1
- wanxa elel.
- El sol naciente. wanxa elel ja
kakui.
- Cuando nace [sale] hacia arriba el
maz. yajni el keni ja iximi.
2
- jelto ajkach.
- Comunidad naciente.
jelto
ajkach ja komoni.
nacimiento.
1
- pojkel, chonjel, manxel.
- Nuestro nacimiento.
ja
jchonjeltiki.
2
- de nacimiento. yujni yalijelnia.
- Somos pobres de nacimiento. jel
wokol wa xek kujtik yujni
kalijeltiknia.
- Es ciego de nacimiento. tupel sat
yujni yalijelnia.
- Desde su nacimiento. mani
yalijela.
nacin. niwan chonab lajan sok
espanya ma Estados Unidos sok
ja tuki.
- Las grandes naciones se matan
entre s. ja niwak chonab jumasa
yenleita wa smiltaan sbaje.
pas.
nacional. sbaj jun nacin.
- Somos nacionales de Mxico.
sbajotik mejiko, swinkilotik ja

ba mejiko.
- Tierras nacionales. luum sbaj
gobyerno.
nacionalidad. sbaj jun
chonab.
naturalizar.
- Somos de nacionalidad mexicana.
sbajotik mejiko, mejikanootik.
nacionalismo. jun tike pensar wa stoyo
spetsanil sbaj nacin. mi skana
oj schik sbaje ja tuk gobyerno
ma jun pensar wa xjak ti ba pilan
luwar.
nacionalista.
nochwanum ti ba
nacionalismo.
nacionalizacin. ta wa sbajan chikan
jas ja nacin. nacionalizar.
nacionalizar. wa sbajan luum ma
pbrica ma banco ma chikan jas
ja nacin, wa skana oj yale ja
manmdaranumi.
- Mxico nacionaliz el petrleo.
sbajan ja petrolyo ja sgobyerno ja
mejiko.
nada.
1
- mi jas, mini jasa, mixani modo,
mini.
- No logramos nada. mi jtaatik mi
jas.
- No hay nada. mi jas ay.
-Nada! mini jasa.
- Ya no se da nada de maz. mixani
modo xajyi ja ixim.
- No capto nada. mini wa xjak
kolom.
2
- nada menos. ma mas jitsanxa.
- Nada menos que cinco casas. joe
naits ma mas jitsanxa.
3
- De nada! mi jas yioj.
4
- por nada. lom.
- Para nada lleg. lom juli.
5
- y nada ms. kechanxta.
nadador,-a. noxum.
nadar.
551

nadera-napalm

- noxi.
- No sabe nadar. mi snaa noxel,
mi snaa oj noxuk
2
- nada en dinero. jel riko wa
xwaji.
3
- nadar [peces]. bitbuni.
- Los peces nadan en el agua. wa
xbitbuni ja chayi ti ba yoj ja.
nadera. mi xmakuni.
nadie. mi ma, mini macha, mini june.
- No encontraste a nadie en el
camino? mi ma ma ataa ja ba
beji.
nadir. ti ba kibeltik. cenit.
nado. noxel.
- Pas el ro a nado. noxiyon ba
oj jkuts ja niwanjai.
nagual. wayjel.
- El perro parece ser tu nagual. yuj
ma wayjel ja watsii.
naguas. yojuna.
nahua. ja sbiil jun chonab indijena ti
ba mejiko. ja mero swinkil ja ba
mejiko ja ajyii. Tenochtitlan.
nhuatl. ja skumal ja nahua.
nailon. naylyo.
naipe.
jun tike xen juun wa
xmakuni ba chab oxe tike
tajnel.
nalga. chojtop, spachanal jtoptik.
nalgada. swichtopin junuk.
- Dar nalgadas.
wichtopan,
wichtopin.
- Se dieron nalgadas. swichtopan
sbaje.
nalgar. ti ba chojtop.
nalgatorio.
jchojtoptik, spachanal
jtoptik.
nalgn,-a. kojlel chojtop.
nalgudo,-a. kojlel chojtop.
nalguear. jel nijki ja chojtop ja ba
bejyeli.
nana.
552

1
- mexep.
2
- monuman.
3
- chichiwa [nodriza].
4
- nana.
5
- nana [comiteco]. nan.
nance. nantse.
nanche. nantse.
nanchi. nantse.
nano. ja tike jun sbisulabil ma
bisol. ja sniwakil ja ba chikan
jas1/1,000,000. lajan sok jel chin
juntiro. wa xmakuni ja ba
yajkachil chijchinab wa xbob
oj schije ja jastiki man ba 1/
1,000,000 ja sniwakil. wa schija ja
jai ba oj ya eluk ja jastiki mi
xmakuni ma mi lekuk ay ba oj
kutik.
nano ciencia. jun tike snebjel ja ba
jel chin juntiro: 1/1,000,000 ja
sbisulabil ba chikan jas.
nano tecnologa. jun tike atel ja ba
jel chin juntiro: 1/1,000,000 ja
sbisulabil ba chikan jas. wa
xmakuni ja ba schapjel ja
kakaneli. yujxta mi kechanuk.
Wa soko ha atomo ba oj tojbes
yajkachil wael ma an. wa smojo
sbaj soki ja biotecnologa y
jachuk tukxa oj ajjuk ja yatel ja
alajanum, ja jwaeltiki ja kantiki.
mi sjobo mini jun swinkil ta
akwerdo ma miyuk. jach slaja
sbaje ja oxwane mandaranum ja
ba Estados Unidos, Canad,
Mxico. Roberto Gonzlez
Amador 2005: 24.
napalm. jun tike stsikulabil ti ba
kakanel ba oj stsike ja
skrontaei. ja iti wa syama ja
skakanum ja b a
Estados
Unidos. [jachuk wa xkilatik ja ba
kakanel ja Estados Unidos wa

naranja-natural

skana oj smil ja skronta].


Roberto Gonzlez Amador 2005:
24.
naranja. naranja.
- Naranja agria. pajal naranja.
naranjado,-a. lajan sok naranja ja
yelawil.
naranjal. naranjaaltik.
naranjo. ibe naranja.
narcisismo. ja smodo ja ma jel tut.
narcisista. jel tut.
narciso.
1
- jun tike nichim.
2
- tutil winik.
narco, narcos. ja matik wa smana, wa
schono ja an wa sjomowotik. ja
yuj wa salxi narcotraficante ja
sbiili. mey orden oj jmantik,
mi cho oj kutik.
narcosis. wayxi yuj jun tike an ma yuj
jel ja tragoi.
narctico,-a. swayulabil.
narcotismo. wayi yuj ja swayulabili.
narcotizante. swayulabil.
narcotizar. aa wayuk sok an, kutsu
ja syajali.
narign,-a. pecheni.
narigudo,-a. pecheni.
nariz. nial.
- Nuestra nariz. ja jnitiki.
- Me duele la nariz. wa xkab yaj
jni.
- Narices! mini jasa.
- Meter las narices en todo. jel
chik abaj.
- Quiere meter las narices en todo.
jel skana oj schik sbaj.
- No ver ms all de sus narices.
mey spensar.
narizota. jelxita sni.
narizudo,-a. pecheni.
- Soy narizudo. pechenion.
narracin. loil.

narrador,-a. wa snaa lek ja loili.


narrar. ala yabi.
- Nos narr cmo estn en la finca.
yala kabtikon ja jastal aye ti
ba pinka ja najatei.
narrativa. loil.
narrativo,-a. ti ba loil.
nasa. jun tike mooch.
nasal. ti ba nial.
- Su hemorragia nasal. chik sni.
nata. yetsel lech.
- Flor y nata. ja mas leki ja ba yoj
snalan ja jnali.
natacin. noxel.
natal. ba pojki.
- Mi suelo natal. ja jluumi ba
pojkiyon.
- Mi casa natal. ja jnaji ba
pojkiyon.
natalicio. ja skakuil ba pojki chikan
ja ma.
natalidad. yajel kwenta jaye alats wa
xpojki ti ba jun jabil ba jun
luwar. control de la natalidad.
nattil. kayan.
natividad.
1
- kin ninyo yuj ja skakuil iti
pojki ja jtatik jesucristo, jach wa
xalxi .
2
- ja skakuil pojki ja jnantik
mariya.
3
- ja skakuil pojki ja jtatik jwan.
nativo,-a.
1
- ba pojki.
- Nuestra tierra nativa. ja jluumtiki
ba pojkitik.
2
- krioyo.
- Eres nativo de Lomantn.
krioyoa ti ba lomantam.
nato,-a. man schinila.
- Agricultor nato. man schinila
alajanum yena.
natural.
553

naturaleza-navegar

- tini aya.
- La riqueza natural est en la tierra.
Pero slo por nuestro trabajo nos
apropiamos esa riqueza. tini aya
ba luum ja rikesai. kechan oj
jbajuktik ja rikesa jawi ta oj
atijukotik.
2
- -ni.
- Si llueve es natural que se moje la
tierra. ta wa xyaa ja ojni poxuk
ja luuma.
3
- natural de un lugar o pueblo.
krioyo.
- Este maz es natural de nuestra
colonia. ja ixim iti jani krioyo ja
ba kolonyatiki.
naturaleza.
1
- ja jastiki tini aya.
- Si vamos a una tierra sin dueo, es
necesario que trabajemos para
transformar la naturaleza de esa
tierra. ta oj wajtik ba jun luum
mey swinkil tilan oj atijukotik
ba oj jtojbestik ja jastiki tini
aya ja ba luum jawi.
2
- jastal ay mero meran.
- Su corazn nos muestra su
natureleza.
wa sjea kitik ja
yaltsili jastal ay yena mero
meran.
naturalizacin.
1
- swinkilaxi ja ba pilan chonab.
- Me naturalic en Mxico.
swinkilaxukon ja ba mejiko.
2
- yajel kajyuk.
naturalizar.
1
- aa swinkilaxuk ja ba pilan
chonab. nacionalidad.
2
- aa kajyuk.
naturalmente.
1
- -ni.
- Naturalmente ya hay agua por ah.
tixani aya ja.
554

- sbajxani.
- La basura se tira naturalmente.
sbajxani schayela ja tsileli.
3
- mi wokoluk.
- Lo entendemos naturalmente. mi
wokoluk ba oj kabtik sbej.
4
- mi xyaa sbaj jel niwan.
- Nos hablas naturalmente. mi
xawaa abaj jel niwan ta wa
xakumanotikon.
naufragar. chayi ja bejyum ti ba sat
ja.
naufragio. chayel ja bejyum ti ba sat
ja.
nufrago,-a. ja ma chayi ti ba
bejyum ba sat ja.
nauseabundo,-a.
wa xyaa ininuk
skujol.
nausear. inini skujol.
nauseas. inini skujol.
- Tengo nauseas. xinini jkujol.
- No tienes nauseas? mi ma
xinini jakujol.
nauta. atijum ti ba bejyum ba sat
ja.
nutica. snajel sbaj jastal wa xyamxi
ja bejyum ti ba sat ja.
nutico,-a. ti ba bejyum ja ba sat ja.
nauyaca real. mokoch.
nava. loman, lopan.
navaja. nabaja.
navajazo. nabaja aji yi.
naval. ti ba bejyum ba sat ja.
nave. bejyum ti ba sat ja.
navecilla.
1
- bejyum ti ba sat ja
2
- tsikujpom.
navegacin. bejyel ti ba yoj bejyum
ja ba sat jai.
navegador,-a. atijum ti ba bejyum ja
ba sat jai.
navegar. bejyi ti ba sat ja.
- El barco navega en la laguna. wa

navidad-negacin

xbejyi ti ba sat ja ja pampa ja ja


bejyumi.
navidad. kin ninyo.
navideo,-a. ti ba kin ninyo.
naviero,-a.
1
- ti ba bejyum ja ba sat jai.
2
- swinkil bejyum ti ba sat ja.
navo. niwan bejyum ti ba sat ja.
Nayarit. ja sbiil jun estado ti ba yoj
mejiko.
nazareno,-a. sbaj Nazaret. [jani ja
luwar ba kan ja snaj ja snan stat
ja jtatik jesukristo ja ajyii].
nazi. fascista.
nazismo. fascismo.
N.B. kujolanik lek.
neblina. ason.
- Entramos en la neblina. ochtik ti
ba ason.
neblinoso,-a. jel ja asoni.
nebulosa. kanalaltik lajan sok sbej
chee.
nebulosidad.
1
- mi lemanuk.
2
- mi xchijkaji ja spensari.
nebuloso,-a.
1
- mi lemanuk.
2
- mi xchijkaji lek ja yuj jel wokol
oj nebxuk.
necear.
1
- lajan sok sonso wa xkumani.
2
- chuuybi ja yaltsili.
necedad.
1
- sonsoil.
2
- ja schuuyil ja yaltsili.
necesariamente. tilan.
Tengo
que
hablarte
necesariamente.
tilan
oj
jkumuka.
necesario-a.
1
- tilan.
- Es necesario que aprendas. tilan
oj anebe.

- No es necesario. mi tilanuk.
- Ya no es necesario.
mixa
yajnaluk.
2
- jel xmakuni.
- Remedio necesario. jel xmakuni ja
an iti.
necesidad. nesesida.
Muchas
necesidades.
nesesidaaltik.
Tenemos
una
necesidad.
nesesidaal kujtik.
- Tengo una necesidad. ay
jnesesida.
- Imponerse la necesidad. stilanil.
- Se nos impone la necesidad de
alfabetizarnos. ja stilanil oj
jnebtik juun
necesitado,-a. ja ma mey yioj ja jastiki
tilan yuj.
necesitar. tilan yuj.
- Necesitamos est tierra. tilan
kujtikon ja luum iti.
necio,-a.
1
- sonso.
2
- chuuy ja yaltsili.
necrologa. ochta ba juun ja matik
chamyeta.
necrpolis. niwan kapisanto.
necrosis. kael sbaktel.
nctar.
chikan jas sokulabil jel
xajbani yena.
nefando,-a. jelxa malo juntiro.
- Delito nefando.
jelxa malo
juntiro ja mulali.
nefasto,-a. lajan sok desgrasya.
- Da nefasto. lajan sok desgrasya
ja kaku iti.
nefelio. asonaxita ja sati.
nefrtico,-a. ti ba rinyon.
nefritis. jun tike chamel ti ba rinyon.
negacin. mi -uk, miyuk.
- No es maz. mi iximuk
- No es maz? No lo es. mi ma
555

negador-negro

iximuk. miyuk
- Hay maz? No lo hay. ay ma
ixim. meyuk, mey ixim.
negador,-a. ja ma mi skana, ja ma wa
snaka. negar.
negar.
1
- ala mi..., mi...xyutaj, mi yaa,
komo.
- Neg que lo haya robado. yala mi
sjapunejuk.
- Niego haberte visto.
mi
kilunejuka xkutaj.
- Me neg el dinero solicitado. mi
yaa ja takin jkana yi.
- Me neg que vaya a cazar.
skomowon mi oj wajkon bejyel.
2
- negar a alguien. naka, nakul
ay sok, nakul ay yuj.
- Me neg frente a la comunidad.
snakawon ti ba sti sat komon.
- Te negu delante de la comunidad.
nakul ajyiyon yuj ja wabiili ti
ba sti sat komon.
negarse. mi skana.
- Se niega a hablarme. mi skana
oj skumukon.
negativa. mi skana.
- Me invit pero le d una negativa.
slokowon yujxta kala yabi mi oj
wajkon.
negativo. jun tike juun wa xyaa
eluk ja retrato sok.
negativo,-a. mi skana.
- Nos dio una respuesta negativa.
sjaka kitik mi oj skane.
- Conducta negativa. ja smodo ja
ma mi skana oj ochuk sok ja
smojei.
- Partculas negativas. jun tike
kumal lajan sok mi, miyuk,
mey, meyuk.
negligencia.
1
- mi xtalnaji lek.
556

- El perro muri por negligencia.


chami ja tsii yuj ja mi talnaji lek.
2
- mi skela lek.
- Ca por negligencia. mokyon yuj
ja mi jkela lek.
negligente. mi xyaa sbaj lek. niwan
skujol.
- Hombre negligente en el trabajo.
mi xyaa sbaj lek sok ja yatel ja
tan winiki.
negociable. wan makunel ba negosyo.
negociacin. chapji.
- La negociacin del contrato. wan
schapjel ja tratoi.
negociante. negosyoanum.
negociar.
1
- negosyoan.
- Negocio en ropa.
wa
snegosyoan ja kuali.
2
- chapa.
- Nogociaremos el contrato. oj
jchaptik ja tratoi.
negocio. negosyo.
- Se va a acabar su negosyo. oj
chakuk ja snegosyoi.
Hacerse
un
negocio.
negosyoaxi.
- No se va a hacer ningn negocio
con nuestra tierra.
mi oj
negosyoaxuk ja jluumtiki.
negrecer. kikbi.
negrero,-a. ixtalanum.
negrsimo,-a.
kikmukmuk,
kiktsubtsub. elawal.
negro,-a.
1
- kik, machin. elawal.
- Muy negro. jel kik.
- Piedra negra. kikil ton.
2
- jun tike kristyano kik ja
yelawi koloch ja yolomi.
3
- negro [caballo]. eskuro.
- El caballo negro. ja eskuroi.
4
- negro de humo. tsulupil kak.

negroide-neumona

- n e g r o d e m u c h a s c osas.
kikchajchaj, kikoskos.
6
- pintar de negro. kikbes.
7
- ponerse negro. kikbi.
- El aguacate se puso negro.
kikbi ja tsitsi.
negroide. kik ja yelaw jun winkil.
negrura. skikil.
negruzco,-a. kiktimtim. elawal.
nmesis. kastigo.
nene,-a. alats.
neo-. ajkach.
neocolonialismo. lokan kani ja swinkili
yuj ja niwak negosyo sbaj ja
jnali ti ba pilan chonab. oj
kiltik jun senya. ja swinkil ja
panta, ja karo jumasa, ja
aktobus jumasa, spetsanil ja
makina ba tsisulej jani swinkil
ja ba Estados Unidos ma
Alemania sok ja smoji. wa ya
eluk ba mejiko ja sganansyai.
jel juntiro ja jeltiki. ta oj jniktik
mixa oj stojbes ja ani ma ja
makinai, oj xiwkotik. ja yuj
lokan kantik. colonialismo
colonialismo interno colonizar.
nefito,-a. ja ma ajkachto kokxi ba
oj ochuk sok chikan jas kole
winkil.
- Mi compaero es un protestante
nefito. ajkachto ebangelista ja
jmoji.
neofobia. ja smodo ja ma kronta wa
xyila chikan jas ajkachto.
nefobo,-a. kronta wa xyila chikan
ajkach jas.
neoliberalismo. wa skana ba mixa
sbajuk jun komon ja jastiki
yujxta wa skana oj ajyuk ja
ba pilan swinkil ma pilan kole
ja luumi, ja pabrikai, ja jai,
ja petrolyo sok chikan jas.

jachni ja spensar sokxa ja


skulajel ja jmandaranumtiki.
privatizar capitalismo.
nepotismo. ja smodo jun mandaranum
wa xyila oj sta negosyo ja
yuntikili sok ja yamigoi.
nern. kakal winik.
nervio.
1
- ja ba kojoltiki lajan sok jun
tike chuxuw ba oj kabtik ja
jyajaltiki. ayto pilan tike wa
xyaa jnik jbajtik. ja snaj ja
nervio ti ba jchijnaktik wa xyala
ja loktori.
2
- ipal.
- El dinero es el nervio de los
negocios. ja takin jani ja yip ja
negosyo jumasai.
nervioso,-a. chinaj.
- Estar nervioso. josjoni.
- Estaba nervioso porque el mdico
no vino an. josjoniyon yuj ja mito
jaki ja loktori.
nerviosidad. schinajil.
nesga.
jun tike makton ba oj
niwanbuk jun kual.
nesgar. seta ja kuutsi ba mixa xjak
ja sbej.
netamente. mero.
- Netamente tojolabal.
mero
tojolabal.
neto,-a. mero.
- La verdad neta.
ja mero
smeranili.
- Peso neto. peso.
- Precio neto. ja mero stsakol mi
xoch ba kwenta ja kontrobusyon
ma chikan jas wa xyaa keuk ja
stsakoli.
neumtico. llanta jani ja snaj ja iki ja
ba skolulabil ma rweda. ule
kulubal ja naits iti.
neumona. jun tike tsatsal ojob.
557

neuralgia-nieto

neuralgia. jun tike ik [jel ja yaji].


neurosis.
jun tike schinajil yuj
chamel.
neurtico,-a. ja ma ay yioj neurosis.
neutral. mi smojo sbaj sok mini june.
lajan sok pilan pilan kani.
neutralidad. ja smodo ja ma mi smojo
sbaj sok mini june. lajan sok
pilan pilan kani.
- La neutralidad del hospital en la
guerra. kan pilan pilan ja espital
ti ba kakanel. wa xyiaj chikan
ja ma malo ay. mi yocheluk ta
kakanum ma miyuk.
neutralismo. jun tike pensar wa xyala
mi xmakuni ta oj jmoj jbajtik
sok chikan jas kole.
neutralista.
nochwanum ti ba
neutralismo.
neutralizacin.
yajel spil sbaj,
smakjel sbej. neutralizar.
neutralizar.
1
- aa spil sbaj.
- Neutralizaron a los chanaleros.
yaa spil sbaje ja chanalero
jumasai.
2
- maka sbej.
- Neutralizamos sus fuerzas.
jmakatik sbej ja yipi.
neutro,-a. pilan pilan kani.
nevada. jel ja sakal kinali.
nevado,-a. kota luum ja sakal kinali.
- Nevado. chaan wits ay sakal
kinal ti ba sni.
nevar. ko luum ja sakal kinali.
- Est nevando. wa xko luum ja
sakal kinali.
nevera. ba wa schono jun tike
cheel dulse. nieve.
nexo. junita ay.
ni.
1
- mi, mini.
- Ni lo compr. mi jmana.
558

- Ni un hombre. mini jun winik.


- Ni modo. jas oj jkultik.
2
- ni...ni. mi...mini.
- Ni mozo ni patrn. mi mosouk
mini ajwalaluk.
3
- ni que. anima.
- No lo ver ni que me lo muestres,
porque soy ciego. mi oj kile
anima oj aje ki yuj ja mi xkila
kinal.
Nicaragua. nikarawa. jun chonab
pilanxa ja sgobyerno ti ba
Centroamrica. ti stsomo sbaje
ja
pobre
jumasai,
sbiil
sandinista, ba oj snuts ja niwan
mandaranum sbiil Somoza. elta
ti ba 1979 jabil. Sandino
sandinista Somoza. yujxta ja
mandaranum ja ba Estados
Unidos stupu pilan kakanum ba
oj sjome ja gobierno sadinista.
nicotina. jun tike an ti ba yoj may. ta
oj jkabtik jel ja mayi wa xyaa
kitik cancer.
nicotinismo, nicotismo. jun tike chamel
yuj jel xyab may jun kristyano.
nicotinismo, cancer
nicho. nicho.
nidada. pajkule.
- Una nidada de pollos.
jun
pajkule mut.
nidal. soj mut.
nidificar. sojan.
nido. soj.
- Nido de arrieras. bul jokox.
- Nido de tisim [comiteco]. bul
tsisim.
- Hacer un nido. sojan.
- La gallina va a hacer un nido del
zacate. oj sojuk ja ak ja snan
muti.
niebla. ason.
nieto,-a. ijal.

nieve-nivel

- Muchos nietos. ijaltik.


- Mi nieta. ja kiji.
- Tener como nieto. ijan.
- Tiene tres nenes como nietos. wa
xyijan oxe alats.
nieve.
1
- sakal kinal.
2
- jun tike cheel dulse.
nigromancia. spayjel ja altsilali.
nigua. ochim kak.
nigero. ba wa xkan ja ochim kak.
nihilismo. jun tike pensar wa xyala mi
xmakuni mini jasa oj jkultik.
nihilista. nochwanum ti ba nihilismo.
niln. naylyo.
nimbo. sete yijlab ti ba solom.
nimbus. yasonil ja.
nimiedad.
1
- wa xjelxi.
- Platica con nimiedad. wa xjelxi ja
sloili.
2
- lom.
- Se enoja por nimiedades. lom wa
xtajki.
nimio,-a. yal nux.
- Problema nimio.
yal nux
problema.
ningn. mini june.
- Ningn rbol. mini june te.
ninguno,-a.
1
- mini june, mi.
- Ninguna mujer. mini jun ixuk.
- Ninguno sali. mini june waji.
- No tiene valor ninguno. mi
xmakuni.
- No lo vende por ningn precio. mi
oj schone, mi oj schone.
2
- de ninguna manera. mok lomuk,
mokni lom, mokni lom kikinal.
- De ninguna manera matars. mok
lomuk jamile.
- No le hagas caso de ninguna
manera. mokni lom oj awa kaso.

nia.
1
- sninyoil jsatik.
2
- yal akix.
3
- wawa.
niera. monuman.
- La niera vigila sobre los nios. wa
stalna ja untik ja monumani.
niez. schinil.
- Desde mi niez. man jchinila.
nio.
1
- wawa [jach wa xalxi yabi jun
winik anima mixa untikuk yuj ja
wa xkanatik sokxa wa skisatik ja
winik jawi].
2
- yal kerem.
nio,-a.
1
- untik.
- Un nio. jun untik.
- Muchos nios. jel ja untiki.
- Muchsimos nios. untikaltik.
2
- volverse como nio. alatsbi.
nspero. mispero.
nspola. sat mispero.
ntido,-a. lek.
- Fotografa ntida. wa xchijkaji lek
ja sretratoi.
- Conducta ntida. lekil modo.
nitrato. jun tike atsam ay yioj
nitrgeno. wa xmakuni ba swael
luum. wa xtaxi ti ba kael
luum sokxa ba skoy chante.
nitrgeno. xen yaman ja iki. [jel tilan
ba oj kiuk ja yal kuli. wa xtaxi
ti ba yoj luum chomajkil. wa
xyaa eluk ja iximi ti ba slujmil.
jaxa cheneki wa xyaa ochuk.
ja yuj mas lek oj jtsuntik ja
schabili ti ba kalajtik ma oj
jkultik cambio de cultivos].
nitrato oxgeno.
nitroglicerina. jun tike sibak jel juntiro
ja yipi ja ba bojteli.
nivel.
559

nivelacin-noche

- jun tike atijubal wa xmakuni


ba oj ilxuk ta katan chikan jas.
2
- schaanil.
- El nivel del ro. ja schaanil ja
niwanjai.
3
- kaje.
- Tres niveles. ox kaje.
4
- nivel de conocimiento. wa
sbisawe jaye jastik snebata jun
kristyano ma jun kole kristyano.
wa xyalawe jel tusan wa xnaatik
yuj ja mi stsajlatik ja smodo ja
jnali.
5
- nivel de vida. wa sbisawe jastal
ay chikan ja matik ti ba gasto.
wa xyilawe ta pobre aye, ma
mixa jeluk, ma chikan jas.
nivelacin.
1
- sbisjel ba katan oj ajyuk.
2
- butxel, slajel.
3
- parejoaxel.
nivelar.
1
- bisa ba katan oj ajyuk.
2
- aa butxuk.
3
- parejoan.
- Nivel ingresos y egresos.
sparejoan ja takin wa xochi sok
ja takin wa xeli. [ti ba kaja].
nivelarse. butxi.
- Se nivela la tierra dentro de la
casa. wa xbutxi ja luum ti ba
yoj naits.
nixtamal. tsanubal ixim.
no.
1
- mi.
- No lo es. mi jauk.
- No lo conozco. mi xnaa sbaj.
- No voy. mi oj wajkon.
- No fui. mi wajyon.
- No es bonito. mi tsamaluk.
- No soy una mujer. mi ixukukon.
- Ya no lo hay. mixa ayuk.
- Si no... ta mi ka...
560

- No! miyuk, juu.


- Cmo no! ba miyuka.
- Qu no! miyuk.
3
- mok, mokto.
- No matars. mok amil ele.
- Que no te caigas. mok mokan
jani.
- Que no te lastimes. mok yajban
eke.
- No le hagan caso. mokni lom oj
awaex kaso.
- Que no amarres el toro. mokto
ayuch ja tan swaw wakaxi.
4
- No lo hay. meyuk.
- No hay maz. mey kiximtik.
- No tengo dinero. mey jtakin.
- No hay nada, pues. mey tak.
- No hay de que! mi jas yioj.
5
- no...ms qu. kechan.
- No tengo ms que una vaca.
kechan ay kioj jun snan wakax.
noble. mi chinajuk.
- Eres noble aunque se burla de ti.
mi chinajuka anima wa
xyabaltana.
nocin. naa.
- Tenemos algunas nociones del
tseltal. tusan wa xnaatik ja
tseltali.
nocivo,-a. wa xjomwani.
- El aguardiente es nocivo. wa
xjomwani ja snichimdyosi.
noctambulismo. bejyel ti ba wayel.
noctmbulo,-a. wa xbejyi ti ba wayel.
nocturno,-a. ti ba akwal.
noche.
1
- akwal.
- Ya es noche. ayxa yakwalil ja
ixawi.
- Ya es muy noche. wakwalxa.
- Buenas noches. tsakul.
- De la noche a la maana. wewo
wewo.

Nochebuena-nominal

- esta noche.
yakwal, yan
akwal.
- Va a haber fiesta esta noche. oj
ajyuk kin yakwali.
3
- llegar la noche. kikbi kinal,
akwalbi, akwalaxi.
- No llega la noche an. mito oj
kikbuk kinal.
- Ya lleg la noche. akwalbita.
Nochebuena [la flor].
1
- pasko.
2
- kin ninyo. [la fiesta].
nodriza. chichiwa.
ndulo. wotan.
nmada. swinkil mey snaj. wa xbejyi
ba oj sta swael cha yaal. wa
snaa lek baa oj stae yuj ja wa
snaa sbaj lek ja luumkinali.
ayni sok yalak, ayni mey yalak.
jachuk ja najatei ja ba mexiko.
ayto ja ba Australia, frica.
nombrado,-a.
1
- naubal sbaj lek.
- Hombre nombrado en toda nuestra
regin. naubal sbaj lek ja winiki
ti ba slechanal jluumtik.
2
- tsaubal.
- El presidente ya est nombrado.
tsaubalxa ja kelwanumi.
nombramiento. stsajel.
nombrar. tsaa.
- La comunidad nombra a la
autoridad. wa stsaa ja ma ay
yatel ja komoni.
nombre.
1
- biil. [ayxa chab tike ja
biilal jumasai. ja june ja nombre
propio jani ramiro, kanelo,
bajukub, ba oj jnatik sbaj
machunka jujune. jaxa juni
nombre comn wa xkaatik yi
spetsanil ti ba jun tike. oj kiltik
chaboxe senya. kristyano, tsi,

wakax, kolonya.]
- Nombre cientfico. ja sbiil
chikan jas naubalxa sbaj ti ba
ciencia.
[ti
ba
bajtan
bomakumal iti ba sat juun 51
man 57 wa xkilatik jitsan nombres
cientficos.]
2
- jun tike kumal wa xyala kabtik
machunka, ma jasunka, ma ma
sbaj. oj kiltik chab oxe senya,
ixuk, wakax, sjuna, jlekilaltik.
tukxa ja verbo.
3
- nombre de pila. ja jbiiltik wa
xyaa kitik ti ba yijel ja, ma ba
registro civil. tukxa ja apellido.
4
- buen nombre. lekil.
- Es justo que tengas buen nombre
porque eres una persona muy buena.
sbejni ja walekili yuj jel lek
wakujoli.
5
- En el nombre de Dios. yuj ja
sbiil ja jwawtiki.
- En el nombre del Padre, del Hijo, y
del Espritu Santo. ochkotik sok
jtatik, sok yunin, sok ja yip ja
yaltsil ja dyosi.
6
- imponer el nombre. aa yi ja
sbiili.
- Me impusieron el nombre de
Ramiro. yaa ki ja jbiil ramiro.
7
- poner por nombre. aa yi.
- Le vamos a poner por nombre
Margarita. oj katik yi lita.
nomenclatura. jun juun ba ochta
jitsan biilal ba ixuk winik ma
pilan jastik.
nmina. jun juun ba ochta ja sbiil ja
atijum ti ba jun pabrika, ba jun
pinka ma ba jun niwan opisina.
wa sjea ja stsakol ja jujune.
nominacin. stsajel.
nominal. yuj ja biilal.
- Es mi hijo nominal pero en verdad
561

nominar-nos

es un hurfano regalado.
wa
xbiilan kunin yujxta mi meranuk
yuj ja kebubal meba yena.
- Ejidatario nominal. mi swinkiluk
yena kechan ochta juun ja
sbiili.
- Nuestro salario nominal es de
$50.00, pero por la comida nos pagan
slo $40.00. wa xalxi 50 peso ja
jtsakoltiki yujxta yuj ja jwaeltiki
wa stupu kitik kechan 40 peso.
nominar. tsaa. nombrar.
non. mi lajanuk, mey smoj.
nones. miyuk, mey smoj.
nonada. jel tusan.
nonagenario,-a. jomelxa 90 jabil.
nono,-a. ja ba sbalunil.
nopal. pejtak, pejpa [regional], chuj
[con espinas ms pequeas].
noquear.
kulan ganar ti ba
swejchujel. boxeo.
norma.
1
- jun tojol akinte ba oj kan
cholan ma katan chikan jas.
escuadra.
2
- jachuk jastal. criterio.
normal.
1
- jachni.
- Nuestras costumbres normales.
jachni ja jmodotiki.
- Es normal que haga mucho fro en
la noche. jel ja chee ti ba akwal
jachnia.
- Es normal que sembremos en
mayo. wa stsunutik ti ba mayo.
2
- tojol.
- Tortilla normal. tojol waj.
3
- escuela normal. escuela.
normalidad. jachni aya.
normalista. jun tike nebwanum wa
skana oj och mayestroil. wa
sneba ti ba escuela normal.
normalizar. aa kumxuk.
562

- Despus del pleito tenemos que


normalizar la comunidad. chak ja
pleto tilan oj katik kumxuk ba
lekil modo ja jkomontiki.
normar. tojbes, aa kulan.
- Ellos normaron las costumbres
para fiestas, romeras y otras cosas.
ja
yenlei
stojbese
ja
skostumbrei ba kin, kuanel,
sok ayto mas.
normativo,-a. wa xyaa kulan.
- Los acuerdos de la junta de buen
gobierno son normativos para las
acciones de todos los ejidos. ja
yakwerdo ja tsomjel ma junta ja
ba lekil gobyerno wa xyaa kulan
ja yatel ja komon jumasai.
norte.
1
- norte.
- Hay norte. wa xyaa norte.
2
- wa xkilaltik ti ba norte ta wa
xkan ti ba surda jkabtik ba wa
xmukxi ja kakui. este oeste
sur puntos cardinales.
norteamericano,-a.
swinkil ja ba
mejiko, swinkil ja ba Estados
Unidos, swinkil ja ba Canada. [ja
mas jitsan majke jani ja swinkil
ja ba Estados Unidos].
nortear. norteaxi.
- Va a nortear. oj norteaxuk.
norteo,-a. ti ba norte 2.
nos.
1
- -otik, -otikon.
- Nos quiere. wa skanawotik.
- Nos ayudas. wa xakoltayotikon.
2
- kitik, kitikon.
- Nos da maz. wa xyaa kitik
ixim.
- Nos lo mostraste. jajea kitikon.
3
- jbajtik, jbajtikon.
- Nos conoce. wa snaa jbajtik.
- Nos conoces.
wa xanaa

nosocomio-notario

jbajtikon.
- Nos ayudamos.
wa xkolta
jbajtik.
4
- kujtik, kujtikon.
- Nos sirve. wa xmakuni kujtik.
- No nos sale. mi xel kujtikon.
5
- jkujoltik, jkujoltikon.
- Se nos olvid. chay jkujoltik.
- Nos ruegas. wa xapata jkujoltikon.
6
- -tik, -tikon.
- Vmonos. wajtik.
- No vamos a propasarnos. mi oj
jelxukotikon.
nosocomio. snaj chamum.
nosotros,-as.
1
- kentik, kentikon, kejkantik
[regional],
kejkantikon
[regional].
- Nosotros vamos al trabajo.
kentik wajtik atel.
- Nosotras somos mujeres.
ixukotikon ja kentikoni.
2
- ken.
- Nosotros lo tenemos.
ken
kiojtik.
3
- a nosotros,-as. kitik, kitikon.
- Lo diste a nosotros. jawaa
kitikon.
4
- con nosotros,-as.
jmoktik,
jmoktikon.
- Se fue con nosotros. wajta
jmoktik.
- Llegaste con nosotros. julya
jmoktikon.
5
- de nosotros,-as.
jbajtik,
jbajtikon, jbaj kentik, jbaj
kentikon, ken jbajtik, ken
jbajtikon, kitik, kitikon, kujtik,
kujtikon.
- No es de nosotros. mi jbajuktik.
- Aprendi de nosotros nuestro
idioma.
snebata kitik ja
jkumaltiki.

- Alguien de nosotros lo hizo. ay


ma skulan kujtikil.
- [jitsan ja smodo chikan jastal wa
xkalatik NOSOTROS ja ba tojolabali.
jachnia yuj ja NOSOTROS - tik jani
ja kumal wa xkalatik jitsan
majke. lajan sok ja ms jitsan
majke. yuj ja tik wa xyala ja
jastal oj jlaj jbajtik, ja jastal oj
jkis ja jkomontiki, ja jastal oj jna
jbajtik ja ba luumkinali sokxa
ba satkinali. ja yuj mi jel tilanuk
ja kumal ken yuj ja mi kenukon
ja ma stojbes ja jkomontiki yuj
jani ja schol ja kentiki. sok ja iti
wa xkilatik jel tuk ja modo yuj ja
jnali].
nostalgia. wan tabtunuk skujol.
- Siento nostalgia por mi casa. wa
xtabtuni jkujol ba jnaji.
nostlgico,-a. wa xtabtuni skujol.
nota bene [ N.B.] kujolanik lek.
notabilidad. ja ma wa xkisji.
notable. wa xkisji.
- Un hombre notable. wa xkisji ja
winiki.
notacin. tsijbanel.
notar. ila, abi.
- Me he cado porque no not la
piedra. mokelon yuj ja mi kila ja
toni.
- Noto la alegra de los nios. wa
xkab jel gusto ja untiki.
notara. ba wa xatiji ja notario.
notariado,-a. ordenaxita yuj ja notario.
notarial. ti ba notario.
notario.
ja ma ay yatel yuj ja
gobyernoi ba oj ya orden ja
juuni. oj kiltik jun senya. ta wa
xmanxi jun luum ma jun naits,
tilan oj stojbes ja sjuunil ja
notario. ta mika mixa xmakuni ja
negosyo jawi.
lom tupxita ja
563

noticia-nube

takini.
noticia.
yabalil, sjekulabil, loil,
rason.
- No tengo noticias de nada. mini
jun yabalil wa xkaba.
- Buena noticia. lekil sjekulabil.
- Noticia fresca. yajkachil loil.
noticiar. jeka rason.
noticiero,-a. yabalil.
notificacin.
1
- sjekjel rason.
2
- sjuunil ja jwesi ba wa xyala
kabtik chikan jas.
notificar. ala yabi, jeka juun, jeka
rason.
- Me notific. yala kabi.
- Te notificar. oj je awi jun
juun.
noto,-a. naubal sbaj.
notoriamente. wanxa snaawe.
- Esta clase de machetes son
notoriamente malos.
wanxa
xnaatik mi xmakuni ja tike iti ja
machiti.
notoriedad. naubal sbaj.
- La notoriedad de nuestro
comisariado. naubal sbaj ja ma
ay yatel kujtik.
notorio,-a. naubal sbaj.
- Comitn es notorio en nuestra
regin. naubal sbaj ja chonabi
ti ba slechanal jluumtik.
nova. yajkachil kanal.
noval. yajkachil alaj mito alajuk ja
ajyii.
novar. [ti ba jwes] wa sjeltes ja scholi.
novatada. ixta.
novato,-a. nebumanto.
novecientos,-as. 900, chab xaane
sok jowinike, jolajune winke
oxe xaane
novedad.
1
- yabalil.
564

2
- yajkachil.
novedoso,-a. yajkachil.
novela. najat loil.
novelista. ja ma wa stsijba najat loil.
novena. jun tike reso ba balune
kaku.
novenario. balune kaku.
noveno,-a. ja ba sbalunil.
noventa. 90, slajunil jo winike, chan
winke sok lajune.
- 91. sjuluchil jo winike.
- 92. chan winke sok lajchawe.
noventn,-a. jomelxa 90 jabil.
novia. makben, ba sparte.
- Ya tiene novia. ayxa smakben.
- La muchacha ya es novia. ayxa
ba sparte ja akixi.
noviazgo. ja tyempo ayxa smakben.
noviciado,-a. ja tyempo wanto snebjel
chikan ja ma.
novicio,-a. jun tike nebuman ba oj
och magreil ma oj och
pagreil.
noviembre. nobyembre.
novilunio. chayta ixaw, chayel ja
ixawi.
novilla. yal snan wakax.
novillo. yal swaw wakax, chin toro, yal
toro.
novio. makben xinuk, makben winik,
xinuk.
- Ya tiene novio. ayxa smakben
xinuk.
- Rosa no tiene novio. mey
smakben winik ja rosai.
- novio,-a [en el da de la boda].
nupanum.
nombre propio, n.pr. nombre.
nubarrn. yasonil chawuk.
nube. ason, asonaltik.
- Nube cargada de lluvia. yasonil
ja.
- Nube de moscas. usaltik.

nbil-nuevo
- Nube de zancudos. xenenaltik.
- Se me form una nube en el ojo.
asonaxita ja jsati.
nbil. oraaxita oj nupanuk jun
akix.
nublado,-a. musan.
nublar. musu.
- Las nubes nublan el sol. wa
smusu ja kaku ja asoni.
nublarse. musnaji.
nubloso,-a. musan.
nuca. pat snuk, spat jnuktik.
- Hueso de la nuca.
sbakel
jnuktik.
nuclear. ti ba yoj atmo.
- Familia nuclear. kechan ja snan
stat sok ja yuntikili. mi oj
ochuke ja smexep statawel, ja
sbaluch, ja yalib ma chikan ja
ma smojalijel ay.
ncleo. yojol.
nudillo. sbakel stsajkanil yal kab.
nudo.
1
- mochan, yuchan.
- Hay un nudo en la cinta. ay jun
yuchan ti ba sinta.
- Nudo corredizo. sembra.
2
- nudo de madera. boton, xubik.
- La madera tiene nudo. ay
sbotonal ja tei.
3
- clases de nudos.
- Nudo al anudar el cushpat.
bojobal, bojubal.
- Nudo que se desata al tirar uno de
los cabos. xojmoch.
- Nudo enredado. kolmoch.
- Nudo que no se abre por ningn
lado pero que deja el lazo suelto al
amarrar un caballo por la noche.
mocholej.
nudoso,-a. botan.
- Madera muy nudosa. jel botan
yaman ja tei.

nuera. alib, alibal.


- Hacerse nuera. alibaxi.
nuestro,-a.
1
- j...tik, j...tikon, k...tik, k...tikon.
- Nuestra casa. ja jnajtiki.
- Nuestro ejido [no el tuyo]. ja
jkolonyatikoni.
- Nuestros paps. ja jnan jtatiki.
- Nuestras milpas. ja kalajtik
jumasai.
- Nuestros hijos [no los tuyos]. ja
kuntikiltikoni.
2
- jbajtik, jbajtikon, jbaj kentik,
jbaj kentikon, ken jbajtik,
ken jbajtikon, kujtik, kujtikon.
- Es nuestro [no tuyo]. jbajtikon.
- Nuestro gobierno. ja ma ay
yatel kujtiki, mandar ay kujtik.
- Nuestra solicitud. ja skanjel
kujtik.
nueva. jekubal jani.
- Buena nueva. tsamal jekubal
jani.
nuevamente. yajkachil.
- Vamos a hacerlo nuevamente. oj
jkultik yajkachil.
nueve. balune, sbalunil.
- Ya son nueve. ayxa balune.
- Los nueve rboles. ja sbalunil
te.
- Nueve personas. balunwane.
- Nueve perros. balunkotane
tsi.
nuevo,-a.
1
- ajkach, yajkachil.
- Una falda nueva. yajkachil juna.
- La falda es nueva an. ajkachto
ja junai.
- Nuevo Testamento. yajkachil
sjuunil ja dyosi.
2
- de nuevo. yajkachil.
- Vamos a hacerlo de nuevo. oj
chak jkultik yajkachil.
565

Nuevo Len-numerar

- hacer nuevo. ajkachbes,


ajkachbestalaan.
- Hacemos una ermita nueva. wa
xkajkachbes jun ermita.
- Vamos a hacer casas nuevas. oj
kajkachbestalaan ja jnajtiki.
4
- hacerse nuevo. jelwi.
- El cerco se hace nuevo. wa xjelwi
ja makbali.
Nuevo Len. ja sbiil jun estado ti
ba yoj mejiko.
nuez. jun tike inat jel xajbani
yena. lajan sok chin bola.
nuez de Adn. sojos.
nulidad. mi xmakuni.
- Este mayordome es una nulidad.
mi xmakuni ja mardomo iti.
nulo,-a. mi xmakuni.
- Su documento es nulo. mi
xmakuni ja sjuunil.
numeracin.
1
- yajel ochuk yajtab ti ba
chikan jas.
- Numeracin de las casas. yajel
ochuk yajtab ti ba jujune naits.
- Numeracin
Numeracin.
arbiga
romana.
1
I
2
II
3
III
4
IV
5
V
6
VI
7
VII
8
VIII
9
IX
10
X
11
XI
12
XII
13
XIII
14
XIV
19
XIX
20
XX

566

21
XXI
30
XXX
40
XL
50
L
60
LX
70
LXX
80
LXXX
90
XC
100
C
190
CXC
200
CC
300
CCC
400
CD
500
D
600
DC
700
DCC
800
DCCC
900
CM
1,000
M
2,000
MM
numerador. jun tike yajtab wa xyala
kabtik jaye wa xoch ba jujune
kole.
- Numerador de animales cuadrpedos.
-kotane.
- Numerador de personas. -wane.
- Nosotros dos. jchawaniltik.
- Nosotros tres. koxwaniltik.
- Somos dos. chawanotik.
- Uds. son tres. oxwanex.
- Cuatro puercos. chankotane
chitam
numeral. ti ba kwenta.
- Letras numerales. ja tsijbaneli
sok ja numeracin romana.
numerar.
1
- aa ochuk yajtab ti ba chikan
jas.
- Numer las pginas. yaa ochuk
yajtab ti ba jujune sat juun.
2
- aa kwenta.
- Numer el ganado. yaa kwenta
ja wakaxi.

numrico-nylon
numrico,-a. ti ba yajtab.
- Fuerza numrica. ja yip chikan
jastal ja sjitsanili.
nmero.
1
- kwenta, yajtab.
- No s los nmeros. mi xnaa
kwenta.
- Vamos a aprender los nmeros. oj
jnebtik ja yajtab jumasai.
2
- nmeros cardinales. ja yajtab
jumasai. oj kiltik chab oxe
senya.
- Uno. june, sjunil.
- Dos. chabe schabil.
- Tres. oxe, yoxil.
- Cuatro. chane, schanil.
3
- nmeros ordinales. pilan tike ja
yajtab jumasai. oj kiltik
chaboxe senya.
- Primero. bajtan.
- Segundo. ja ba schabil.
- Tercero. ja ba yoxil.
numeroso,-a. jel aay.
- Somos numerosos. jel aayotik.
numismtica. jun tike snebjel wa
skana oj sna sbaj jastal ay ja
sat takin ti ba jitsan lado
anima pokoxa.
nunca. mi jay majke, mini jay majke,
mini nunka.
nuncio. jekabanum yuj ja jtatik
obispo ti ba Roma.
nupcial. ti ba chakabal [wa skalatik
ja ba tojolabali]. nupanel [wa
xkalatik ja ba egelesyai].
nupcias. chakabal. nupcial
nutria. stsiil ja.
nutricin. ja jwaeltik wa xyaa kiptik.
nutrido,-a. butel lek.
nutrir. yaa kiptik ja jwaeltiki.
- Los huevos nos nutren bien. wa
xyaa kiptik lek ja nolobi.
nutritivo,-a. wa xyaa kiptik jun tike

wael.
- Las verduras son nutritivas. wa
xyaa kiptik ja itaji.
nylon. naylyo. nilon.

567

o-objetivo

o
o. ma.
- Teresa o Margarita. ja tere ma ja
litai.
oasis. lekil luum ti ba yoj snalan
takin kinal.
Oaxaca. ja sbiil jun estado ti ba yoj
mejiko.
obcecar. aa tupuk ja sati.
obedecedor,-a. kuuman.
obedecer. kuan, kuuxi.
- No te obedece. mi skuan awuj.
- Hay que obedecer. tilan oj
kuuxuk.
obediencia. skuajel.
obediente. kuanum abal, kuuman.
- S obediente a tu padrino.
kuanum abal oj ajyan sok
wapagrinoi.
- No eres obediente.
mi
kuumanuka.
obelisco. jun tike ton lajan sok te.
skulan ja kristyanoi. ay
tsijbanel ti ba sat.
obeso,-a. bunkus.
- Su hijo est obeso por la
enfermedad. bunkus ja yunini yuj
ja chameli.
bice. wa smaka bej.
obispado.
1
- ba wa xatiji ja obispoi.
2
- ja schol ja obispoi.
obispo. obispo, choluman ja ba
egelesya katolika. [mandar ay
yuj ja obispo ja pagre sok ja
magre jumasai].
bito. chamel chakel.
obituario. jun tike juun ba wa xyaa
ochuk ja sbiil ja chamwinik.
objecin. mi akwerdouk, mi oj jlaj
jbaj sok.
568

- Hago una objecin al contrato. mi


akwerdouk ayon sok ja tratoi,
mi oj jlaj jbaj sok ja tratoi.
objetar. ala [yuj ja mey akwerdo].
- Le objet que, si todos nos
furamos, nadie cuidara los
animales. kala yabi ta oj wajtik
ja jpetsaniltik, mi ma oj stalna ja
kalaktiki.
objetivamente. meran.
- Lo s objetivamente. wa xnaa
meran.
- Objetivamente somos explotados,
pero slo algunos de nosotros lo
saben. merania ixtalajumotik ja
jpetsaniltiki yujxta kechan chab
oxe kujtiki wa snaawe.
objetividad. stojolil.
- La objetividad de nuestra autoridad.
ja stojolil ja ma ay yatel kujtik.
objetivo.
1
- jun tike lente.
2
- tikan, lea.
- Nuestro objetivo es la sociedad
justa. ja jtikantik jani ja
jlekilaltiki.
- Su objetivo es ladinizarse. wa
slea jastal oj jnalbuk.
objetivo,-a. jachni aya, smeranil.
- Nuestra realidad objetiva. jachni
aytika.
- La verdad objetiva. jachni ja
smeranila.
- El juez tiene que ser objetivo.
tilan oj ya sbaj sok ja smeranil
ja jwesi. subjetivo.
- chikan jas objetivo, jani lajan
sok yunin ja objeto 5-. ja yuj ta
wa xkilatik chikan jas sok jun
modo objetivo, mi jmojuktik yena,
yuxta mandar ay kujtik. jachuk
mey objetivo mini objeto ja ba
tojolabal.

objeto-obrero

objeto.
1
- jun jas wa xkilatik ma wa
xkabtik.
- Nuestra camisa es un objeto bonito.
jel tsamal ja tojol jkutiki yuj ja
wa sjea ja jastal ja kaltsiltiki
2
- ixta.
- El patrn nos trata como objetos,
no somos su compaeros. ixta wa
xyilawotik ja kajwaliltiki. ja yuj
mi smojukotik
3
- scholalil, scholil.
- Este libro tiene su objeto/meta. ay
scholalil ja juun iti.
4
- tener por objeto/meta.
waj
skujol.
- Slo tiene por objeto el robo.
kechanxta wajel skujol ja
elkaneli.
5
- ja ba jkumaltiki mey objeto yuj
ja kan ba yib skab ja sujetoi
lajan
sok
mandaranum.
jpetsaniltik sujetootiknia, lajan
sok sakanotiknia, ixuk winik,
chante sok us, yal kul sok ja
kalajtiki, wits sok lopan, niwan ja
sok job2. transitivo.
objetor. ja mami xoch ba akwerdo.
oblicuo,-a. jachan, mixa jak ja sbej.
obligacin. tilan, chol.
- Tenemos la obligacin de trabajar.
tilan oj atijukotik.
- Que no olvidemos nuestras
obligaciones. mok chay jkujol ja
jcholtiki.
obligado,-a. tilan.
- Estamos obligados a trabajar. tilan
oj atijukotik.
obligar. tena, tilan oj skuuk.
- La ley nos obliga. wa stenawotik
ja ordeni.
2 Vase, Carlos Lenkersdorf 2004: 161- 165.

- Nuestos abuelos nos obligan.


tilan oj jkuuktik ja jmexep
jtatawelotik.
obligatorio,-a. tenubal.
- Trabajo obligatorio. tenubal
atel.
obliterar. maka sbej.
oblongo,-a. chikan jas mas najat yena
sok ja skutil.
obra.
1
- atel, chol.
- Una buena obra. jun lekil atel.
- Me orden la obra que voy a hacer.
yaa ki ja jchol oj jkuluk.
- Obra del pintor. sbatsben.
2
- skulajel naits.
- Falta el techo en la obra. ayto
skana ja solomi ti ba skulajel
naits.
3
- tojbes.
- Este libro es la obra de nuestro
compaero.
ja juun iti
stojbesunej ja jmojtiki.
obraje. manufactura.
obrar.
1
- atiji.
- La autoridad tiene que obrar para
el bien de su comunidad. tilan oj
atijuk ba slekil ja skomoni ja
ma ay yateli.
2
- koni, paxyal.
- Tengo que obrar. tilan oj
konkon.
- Fui a obrar. wajyon paxyal.
obrepcin. slejel abal ti ba jwes.
obrerismo.
wa stsomo sbaje ja
atijum jumasai ba oj sta
yutsilal.
obrerista.
nochwanum ti ba
obrerismo.
obrero,-a. atijum, atjum.
- Obrero ejemplar que arrastra a los
dems. jokoman, jokwanum,
569

obsceno-observar

kichwanum, tsalwanum.
- Obrera de abejas. chajnul chab.
- Obreras de avispas. chajnul ako.
obsceno,-a. kistal.
- Conducta obscena. kistal modo.
- Palabra obscena. kistal kumal.
obscurantismo. smakjel jsatik.
obscurantista. ja ma wa smaka ja
jsatiki.
obscurecer. aa kikbuk.
- No obscurezcas la casa, mejor
abra la puerta. mok awa kikbuk
ja naitsi. mas lek jamaxa ja sti
naitsi.
obscurecerse. kikaxi, kikbi.
- El cielo se obscureci. kikaxi ja
satkinali.
obscuridad.
kikinal, kikbel,
skikilil.
- No te caigas en la obscuridad.
mok mokan ti ba kikinal.
- La obscuridad de la noche. ja
skikilil ja akwali.
obscuro,-a.
1
- kik, kikbel, kikil.
- Muy obscuro. jel kik.
- Ya est obscuro. kikbelxa.
- Cueva obscura. kikil keen.
2
- keek.
- Habla obscuro.
keek wa
xkumani.
3
- tuk.
- Hombre obscuro. tukil winik.
obsequiador,-a. kebwanum.
obsequiar. keba, kebwani.
- Me lo obsequi. skeba ki.
- Le gusta obsequiar. wa xkanxi
yuj ja kebwaneli.
obsequio. majtan.
- Me dio un obsequio. yaa ki jun
jmajtan3.
3 Vase Carlos Lenkersdorf 2004: 178.

570

obsequioso,-a. wa xjelxi slekilal.


observacin.
1
- stojtokeljel.
2
- skuajel. observar.
3
- ala.
- Hizo una observacin sobre
nuestras milpas. yala kabtik sbaj
kalajtik.
observador,-.a
1
- tojtokeluman, tojtokelwanum.
2
- kuuman. observar.
observancia. skuajel.
- O b s e r v a n c i a d e l a s l e y es.
skuajel ja ordeni.
observando. kelwanel.
- Observando al estar parado o
desde un punto sobresaliente.
machan.
- Me qued observando [al estar
parado]. machanon eke.
observar.
1
- kela, ila.
- Vamos a observar los astros. oj
jkeltik ja kanali.
- Observen lo que vamos a decirles.
kela awilex ja jas oj kaltikon
yabye.
- Observaremos la conducta del
finquero. oj kiltik ja smodo ja
ajwalali.
2
- tselsatini.
- El gordo te observar. oj
tselsatinuk awuj ja kojleli.
3
- kuan.
- Vamos a observar esta ley. oj
jkuuktik ja orden iti.
4
- observar [al caminar]. bejta.
- Observan bien el monte. wa
sbejtaye ti ba yoj kul.
- Te observo como ests. wa
xbejtaya.
5
- observar fijamente. tojtokela.
- Me observ fijamente.
wa

observatorio-ocasin
stojtokelawon.
observatorio. snajtsil yiljel kanal. ti ba
naits jawi wan atel ja
astrnomo
sismlogo
meteorlogo.
obsesin. kechanxta wajel skujol.
obsesionar. mosoan.
- Te obsesiona el temor.
wa
smosoana ja xiweli.
obsesivo,-a. wa smosoan.
- Vergenza obsesiva.
wa
smosoan ja kixweli.
obseso,-a. smoso.
- Obseso por el aguardiente. smoso
ja tragoi.
obsidiana. yaxal ton, aseroton, skoy
kanal.
obsoleto,-a. mixa xmakuni.
- La rueca es obsoleta para
nosotros. mixa xmakuni kujtik ja
peteti.
obstaculizar. maka sbej.
- El rbol obstaculiza el camino. wa
smaka sbej ja tei.
obstculo. wa smaka sbej.
- Las fincas son un obstculo para
alcanzar la sociedad justa. wa smaka
jbejtik ja pinka jumasa ba oj
jta ja jlekilaltiki.
obstante. wa smaka sbej.
- No obstante. anima.
- Est enfermo. No obstante, fue a
trabajar. anima malo ay waj
atel.
obstar. ay problema yuj.
- El trabajo no obsta para que te
ayude.
mey problema yuj ja
kateli ba oj jkoltaya.
obstetricia. ja schol ja tulwanumi.
obstinacin. schuuyil.
obstinado,-a. chuuy.
- Joven obstinado.
chuuyil
kerem.

obstinarse. chuuyaxi, chuuybi.


- No obedece porque se obstin. mi
skuan yuj ja chuuybita.
obstruccin. smakjel sbej.
obstruir. maka sbej.
- Obstruye el camino. wa smaka ja
beji.
obtencin. stajel.
obtener.
1
- taa.
- Obtuvieron la ampliacin. staata
ja amplasyoni.
2
- obtener ganancia. ganansyaan.
- Obtengo ganancia de los huevos.
wa xganansyaan ja nolobi.
3
- obtener legalmente. derechoan.
- Obtuvo la tierra legalmente.
sderechoan ja sluumi.
obturacin. smakjel sbej.
obturador,-a. wa smaka sbej.
obturar. maka sbej.
obtuso,-a. koel ja spensari. ngulo
obtuso.
obs. niwan tujkanub wa xmakuni
ba kakanel.
obvencin. jun tike stupulabil pilanxa
ja stsakoli.
obviar. joyba.
- Obvi nuestras dificultades porque
no quiso ayudarnos. sjoyba ja
jwokoltiki yuj ja mi skana oj
skoltayotiki.
obvio,-a. jachnia.
ocasin.
1
- modo.
- Buscamos una ocacin para
platicar contigo. jleatikon modo
ba oj lolanukotikon amok.
2
- kaku.
- En otra ocasin nos juntamos en la
col. San Miguel Chiptik. pilan kaku
jtsomo jbajtik ti ba chibtiki.
3
- loluman spensar.
571

ocasional-ocupacional

- La ocasin le hizo ladrn.


loluman spensar yaa paxuk
elkanumil.
4
- dar ocasin. aa.
- No me da ocasin para enojarme.
mi xyaa tajkukon.
ocasional.
1
- najtik najtik.
- Trabajo ocasional. najtik najtik ja
atel iti.
2
- staspun sbaje.
- Nuestro encuentro ocasional.
jtaspun jbajtik.
3
- jel lek wa xmakuni.
- Nos dio un pltica ocasional. jel
lek makuni kujtik ja sloili.
ocasionar. aa.
- El temblor ocasion el derrumbe de
la casa. yaa mokuk ja naits ja
kitkini.
ocaso.
1
- mukxita.
- El ocaso del sol. mukxita kaku.
2
- chakel yip.
- El ocaso del baldo. chakel ja yip
ja baldiyoi.
occidental. ti ba occidente.
occidente.
1
- ba wa xmukxi ja kakui.
puntos cardinales.
2
- ja spensar sok ja smodo ja jnal
jumasai. jel niwan wa xyaa
sbaje. wa xyalawe ja ma mi
smojuk mi snaa kinal. ja yuj
kronta
wa
xyilawotik,
jel
xyixtalaanotik.
occipucio. spat jolomtik.
occisin. smiljel.
occiso,-a. miljita.
ocano. mar.
ocelote. tigriyo, bajlam.
ocio. mi xatiji sok wan jijlel.
- Son ricos y viven en el ocio. jel
572

riko wa xwajye mi xatiji.


ocioso,-a.
1
- mi xatiji.
- Hombre ocioso. mi xatiji ja
winiki.
2
- lom.
- Cuento ocioso. lom loil.
3
- jipubal kani.
- Tierra ociosa. jipubal kani ja
luumi. tierra ociosa.
ocluir. maka sbej.
oclusin. smakjel sbej.
oclusivo,-a. wa smaka sbej.
ococ [comiteco]. okok.
ococh [comiteco]. okoch.
ocos [comiteco]. okok.
ocotal. tajaltik.
ocote. taj.
- Especies de ocote. butaj, ichtaj,
kantaj, mokochtaj, sakal ichtaj.
ocre. kantimtim. elawal.
octavo,-a. ja ba swaxakil.
octagenario,-a. jomelxa 80 jabil.
octubre. oktubre.
ocular. ti ba jsatik.
oculista. jun tike loktor wa xyajna ja
jsatiki.
ocultacin. snakjel.
ocultamente. nakul.
ocultar. naka.
- Ocult su dinero. snaka ja
stakini.
ocultismo. lajan sok kintanel.
ocultista. lajan sok kintanum.
oculto,-a. nakubal.
ocupacin.
1
- atel.
-Cul es tu ocupacin? jasunka
wawateli.
2
- wa sbajan jun luwar ja
kakanumi.
ocupacional. yuj ja ateli.
- Enfermedad ocupacional. staunej

ocupado-odioso

jun chamel yuj ja yateli.


ocupado,-a.
1
- jel ja ateli.
- Estoy ocupado. jel ja kateli.
- No estamos ocupados.
mey
kateltikon.
2
- ay swinkil.
- Todas las tierras ya estn
ocupadas. ayxa swinkil ja ba
yibanal ja luumi.
ocupante.
1
- swinkil.
- El ocupante de este terreno no es
su propietario. ja swinkil ja luum
iti mi sbajunejuk.
2
- ekum bej.
- No hay ocupantes en el autobs.
mey ekum bej ti ba yoj
aktobus.
ocupar.
1
- bajan.
- Ocuparon nuestras tierras.
sbajane ja jluumtiki.
2
- mosoan.
- Ocupa a muchos trabajadores. wa
smosoan jitsan atijum.
3
- ocupar una casa [vaca] que era
de otro. najan.
- No ocupar la casa del muerto. mi
oj snajuk ja snaj ja chamwiniki.
ocuparse. atiji.
- Se ocupa en la milpa. wa xatiji
ti ba alaj.
ocurrencia.
1
- ba wa xek chikan jas.
- En la ocurrencia de su muerte se
juntaron. ja skakuil chami ja
yeni ti stsomo sbaje.
2
- wa xjak skujol.
- Tengo la ocurrencia. wa xjak
jkujol.
ocurrir.
1
- eki, ti ajyi.

- Cmo ocurri? jastal eki.


- Ocurri un accidente. ekta jun
desgrasya.
- El pleito ocurri en Comitn. ba
chonab ti ajyi ja pletoi.
2
- koti.
- Va a ocurrir para recoger la red. ti
oj kotuk ba oj yi ja snutii.
ocurrirse. jaki, juli.
- Se me ocurre. wa xjak jkujol.
- No se me ocurre nada. mi xjak
jkujol mini jasa.
- Se lo ocurri. jul skujol.
ochenta. 80, chan winke.
ocho. waxake.
- Ocho ollas. waxake oxom.
- Ocho perros. waxakotane tsi.
- Ocho personas. waxakwane.
- Somos ocho. waxakwanotik.
- Uds. son ocho. waxakwanex.
- Dentro de ocho das. man yoj
waxake kaku.
- Hace ocho das. ayxa waxake
kaku.
ochocientos,-as. 800, chab xaane.
oda. jun tike tseboj.
odiar. koraja ila sbaj, koraja ilji,
korajaan, kronta ila sbaj,
pyeroan, xwatati ja skoraja.
- Me odia. koraja wa xyila jbaj.
- Te odia. koraja wa lailji.
- Me odias. wa xakorajaanon.
- Me odian. kronta wa xyila jbaj.
- No te odio. mi xpyeroana.
- Odia al patrn. xwatatixta ja
skoraja sok ajwalal.
odio. koraja.
- Me tiene odio.
koraja wa
xyilawon.
- Siento odio. xwatati ja jkoraja.
odioso,-a. pyero.
- Su conducta es muy odiosa. jel
pyero ja smodoi.
573

odontologa-ofrecer

- Hacerse odioso. pyeroaxi.


- Su conducta se hizo odiosa.
pyeroaxita ja smodoi.
odontologa. jun tike snebjel wa
skana oj sna sbaj lek ja
yajnajel ja kejtiki.
odontlogo. loktor ja ba kejtiki.
dentista
odre. jun tike yetal tsuum kulubal.
oeste. ba wa xmukxi ja kakui.
puntos cardinales.
ofender. kulan yi.
- Nos ofenden. wa skulan kitik.
ofendido,-a. kulaji yi.
ofensa. mulal.
- Me perdon mis ofensas. yaa
eluk ja jmuli.
ofensiva. krontaan.
- Ya viene su ofensiva. ojxa
skrontaukotik.
ofensivo,-a.
1
- wa skulan yi.
- Su conducta ofensiva. wa skulan
kitik yuj ja smodoi.
2
- wa skrontaan, wa skontraan.
- El tratado es ofensivo para
nosotros. wa skrontaanotik ja
trato iti.
ofensor,-a. wa skulan yi.
oferente. kapuman, kapwanum.
oferta. skapulabil.
- Las ofertas del vendedor. ja
skapulabil ja chonwanumi.
ofertorio. xen yaman ja ba misa.
offset.
jun tike tsijbanel sok
makina.
oficial.
1
- sbaj gobyerno. Diario Oficial.
2
- mandaranum ti ba kakanum.
3
- ja ma wa xatiji ti ba jun
opisina.
oficiala.
1
- ja schol ja atijum ti ba
574

opisina.
- ba wa xatiji ja ma wa skolta
ja gobyerno. ayni ti ba
munisipyo sokxa ba chonab.
oficialidad. ja mandaranum jumasai ti
ba kakanum.
oficializar. aa ordenaxuk.
- Oficializaron nuestra cooperativa.
yaa
ordenaxuk
ja
jkoperatibatiki.
oficialmente. satilajel abal.
- Se dice oficialmente. satilajel
abal wa xalxi.
oficiante. pagre.
oficiar.
1
- aa misa.
2
- ala yabi yuj ja juuni.
oficina.
opisina. [lajan sok snaj
tsijbanel. ay yioj opisina ja
gobyerno sokxa ja estado sokxa
ja munisipyo sokxa ja lisensyado.
ti wa xatiji ja oficinista ma ja
burcrata].
oficinista. ja ma wa xatiji ti ba
opisina.
oficio.
1
- atel.
- Cul es su oficio? Es panadero.
jasunka ja yateli.- kulapan
yena.
2
- juun.
- Lleg un oficio de la Agraria. jak
jun juun ti ba agrarya.
3
- oficios. chikan jas reso.
oficioso,-a.
1
- jel xatiji.
2
- chaban ti abal wa xyala yabi
ja ma ay yateli ti ba gobyerno.
ofrecedor,-a. kapuman, kapwanum.
ofrecer.
1
- kapa, kapwani.
- Nos ofrece sus mercancas. wa
skapa kitik ja sbolmalei.
2

ofrecimiento-ojo

- Por qu ests ofreciendo [algo]


si no te hacen caso. jasyuj wana
kapwanel ta mi skisawa.
2
- ofrecer un contrato de trabajo. ala
yabi atel.
- Les ofrece un contrato de trabajo.
wa xyala yabye atel.
ofrecimiento. kapwanel, skapjel.
ofrenda. majtan.
- Ofrenda que se da en la ermita.
limosna.
ofrender. aa limosna.
oftlmico,-a. ti ba jsatik.
oftalmlogo. oculista.
ofuscamiento.
1
- yajel tupuk ja sati.
2
- yajel jomuk ja solomi.
ofuscar.
1
- aa tupuk ja sati.
2
- jomo ja solomi.
oh! kere.
odas. yabjel sbaj.
Lo
sabemos
de
odas.
kabunejtik sbaj.
odo. chikin.
- No tiene odo. mey schikin, mi
xyab kinal.
- Odo interno. yoj jchikintik.
odor,-a. abuman.
oir.
1
-abi, abjuni, abwani.
- Oigo. wa xkab kinal.
- No oye. mi xyab kinal.
- Te oigo. wa xkabya.
- No va a oir. mi oj abjunuk.
- Oigan! ata awabilex, ata
awabyex.
- Que lo oiga. aa yabi. oye.
2
- oir lo que muchos dicen.
abtalaan.
- Oigo lo que muchos dicen. wa
xkabtalaan.
oirse un poco. chiknaji.

- Se oye un poco el ladrido. wa


xchiknaji ja wojwaneli.
OIT. Organizacin Internacional del
Trabajo., kole ja ba jitsan chonab
yuj ja ateli. naubal sbaj yuj ja
trato 169 [convenio 169] wa
skana oj skolta ja indyo
jumasai.
ojal. jotol.
ojal.
1
- jel xkana, ja lek. . . .to.
- Ojal no llueva. jel xkana mi oj
jak ja.
- Ojal nos sirviera el espaol para
superar la pobreza. ja lek wanto
xmakuni ja kastiyai ba oj katik
eluk ja jpobresailtiki.
2
- ojal fuera as pero no lo es.
malaya.
3
- ojal fuera as [pero no se puede].
oj nike.
- Irs a la caza! Ojal fuera as
[pero no puedo]. oj ma wajan
bejyel.- oj nike.
ojalador. jun tike jotwanum ti ba
kuuts ba oj ochuk ja sbotonil.
ojalar. joto kuuts. ojalador.
ojeada. jutsin kelwani.
- Ech una ojeada.
jutsin
kelwani.
ojear.
1
- nutsu ja kujlal chej.
2
- jutsin kela.
ojeriza. koraja.
ojete. jotol.
ojo.
1
- sat.
- Blanco del ojo. sakal sat.
- Ojos abiertos. pitsan ja sati.
- Ojos claros. chay sat.
2
- ojo de agua. satja, olomja.
- Ojo de la aguja. sjotol tsistakin,
stop tsistakin.
575

ojoso-oler

- Ojo de madera. xubik.


- Ojo de venado. sat chej ba kul
chaan.
3
- ojo pegado. nokwani ja sati.
- Tengo los ojos pegados. wa
xnokwani ja jsati.
4
- ojo sanguinolento. ujlub,
schakalil sat.
- Tengo un ojo sanguinolento. ay
schakalil jsat.
5
- ojos cargados de sueo. butel
tsilel ja sati.
- Mis ojos estn cargados de sueo.
butel tsilel ja jsati.
6
- formarse una nube en el ojo.
asonaxi ja sati.
- Se me form una nube en el ojo.
asonaxi ja jsati.
7
- levantar los ojos. jacha wasati.
- Levant los ojos. sjacha ja sati.
ojoso,-a. jel ja jotoli.
ola.
1
- lame ja.
- No hay olas.
laman eke,
lamanxa ja niwan pampa jai.
2
- formarse olas. spuktsin sbaj ja
jai.
- Por el viento se van a formar olas.
oj spuktsuk sbaj ja jai yuj ja
iki.
- Formarse olas [en el lago].
toyinaji, toynaji.
- Formarse olas [en el ro].
toyinaji, toynaji [regional].
3
- hacer olas. speltsun sbaj.
- La laguna hace olas.
wa
speltsun sbaj ja niwan pampa
jai.
4
- moverse en olas. lamami.
- Los macheteros estn movindose
en olas. wan lamamuk ja loxnumi.
oln. spowil.
ol.
576

1
- aa yi tsats.
2
- jel lek.
oleada. jel juntiro.
oleaginoso,-a. ay yetsel.
oleaje. jel speltsun sbaj ja jai.
oleandro. jun tike sisiujchum.
oledor,-a.
1
- sikwanum.
- Perro oledor. sikwanum tsi.
2
- wa xikilaxi.
- Flor oledora. wa xikilaxi ja
nichimi.
leo.
1
- letawail, letawo.
2
- jun tike yetsel wa xmakuni yuj
ja pagrei.
oleoducto. jitsan tubo ay petrolyo ti
ba yojol ba oj jekxuk man najat
luwar.
oleoso,-a. ay yetsel.
oler.
1
- ay yik, sika, sikwani, sikan.
- La flor huele. ay yik ja nichimi.
- Huelo el cigarro. wa xsika ja
mayi.
- No puede oler. mi xbob oj
sikwanuk.
- Oli la flor. sikan ja nichimi.
2
- oler bonito. ikilaxi, xajbani
yik.
- Las flores huelen bonito. wa
xikilaxi ja nichimi.
- La flor no huele bonito. mi
xajbani yik ja nichimi.
3
- oler feo. tsijbi, yakbi.
- Mi camisa huele feo por el sudor.
wa stsijbi ja jkui yuj ja tekawi.
- Su excremento huele feo. wa
xyakbi ja skoyi.
4
- no oler bien. balan bechan.
- Esta junta no huele bien [est
chueca].
balan bechan ja
tsomjel iti.

olfatear-omnipotencia

olfatear. sikan.
- Olfateas a los espritus de los
muertos. wa xasikan ja altsilali.
olfateo. sikajel.
olfato.
1
- sikan.
- Por la nariz tenemos olfato. wa
xsikantik sok ja jnitiki.
2
- akax.
- Tienes buen olfato. jel akax ja
weni.
oliente. ay yik.
oligarqua. chin kole mandaranum.
oligarca.
smoj
chin
kole
mandaranum.
oligrquico,-a.
ti ba chin kole
mandaranum.
oligopolio. chin kole negosyoanum
wa skulan mandar ti ba jel ja
negosyoi.
olimpiada. jun tike tsomjel ba wa
stsomo sbaje jitsan tajnum ti wa
xjaki ti ba jitsan lado ja ba
luumkinali.
olmpico,-a.
1
- ti ba olimpiada.
2
- jel niwan wa xyaa sbaj.
oliscar.
1
- sik an.
2
- ila, pakla.
3
- tsijbi.
olmeca. ja sbiil jun chonab indijena
ti ba mejiko ja najatei. jel
tsamal skulan jitsan jastik tito
wa xkilatik ja ba Tabasco.
olor.
1
- ik, ikilal, stuujil.
- Su olor bonito. tsamal yik.
- Nuestro olor. ja kikilaltiki.
- No es agradable el olor de la
comida. mi ikbenuk ja stuujil
ja waeli.
2
- olor acre. tsij.

- El olor acre del cadejo. ja stsij ja


nejkel tsii.
3
- olor apestoso. tuuj, stuujil.
4
- olor que da mareas. yak.
- Un olor que da mareas sale del
aguardiente. wa xel yak ja ba
snichimdyosi.
olorizar. aa ikilaxuk.
oloroso,-a. wa xikilaxi.
olote. bakal.
- Muchos olotes. bakalaltik.
- Quedar el olote. bakalaxi.
- Solamente qued el olote. kechan
bakalaxita.
olvidadizo,-a. jel chay skujol.
- Soy olvidadizo. jel xchay jkujol.
olvidar. chay skujol.
- Olvid el trabajo. chay jkujol ja
kateli.
olvidarse. chay skujol.
- Se me olvid hacerlo. chay jkujol
oj jkuluk.
olvido. chayan.
- La escritura de nuestros
antepasados pas al olvido. kanta
chayan ja stsijbanel ja matik
ek paxta kujtiki.
olla. oxom, stsanulabil.
- Muchas ollas. oxomaltik.
- Olla delgada. tenam.
- Olla para atole. yoxmal mats.
ombligo. muxuk.
ombliguero. spojtsil smuxuk.
ominoso,-a. jelxa malo.
omisin. yaktajel tani.
omiso,-a. akta tani.
- Hice caso omiso de la fiesta.
kakta tani ja kini.
omitir. akta tani.
- Omiti el reposo por la rozadura.
yakta tani ja jijleli yuj ja loxneli.
mnibus. aktobus.
omnipotencia. dyos.
577

omnipotente-opcin

- El gobierno no tiene omnipotencia.


mi dyosuk ja gobyernoi.
omnipotente. dyos, wa xbob yuj
chikan jas. todopoderoso.
- No soy omnipotente. mi dyosukon.
omnipresente. teya ba spetsanil lado.
- No soy omnipresente. mi teyukon
ba spetsanil lado.
omnisciente. jel snaa juntiro.
- Dice que es omnisciente pero no
es cierto. wa xyala jel snaa
juntiro yujxta mi meranuk.
omnvoro,-a. wa xwai sok chikan jas
lajan sok baket, itaj, chenek,
tsisim, bats sok ja tuki. jachni
ja kristyanoi. tukxa ja wakaxi.
omplato. jpaletatik, sbakel jtejlebtik,
sbakel
jtejlubtik,
sbakil
jtejlebtik, sbakil jtejlubtik.
once. juluche.
- Slo once. kechan juluche.
- Las once casas. ja sjuluchil
naitsi.
onceavo,-a. ja ba sjuluchil.
onceno,-a. ja ba sjuluchil.
onda. chikan jas wa xlamami.
1
- Es de buena onda el compaero.
jel lek smodo ja jmojtiki, mero
kermanotik yena.
ondear.
1
- lamami, laminaji.
- El agua est ondeando. wan
lamamuk ja jai.
2
- chotchoni, libinaji.
- La tela ondea en el viento. wa
xchotchoni ja kuutsi ti ba ik.
ondea. wan lamamuk.
ondulacin.
1
- wan lamamuk.
2
- wekan.
3
- kolochaxita.
ondulado,-a.
1
- lochan bechan.
578

2
- wa xlamami.
3
- wekan.
4
- kolochaxita, tsunkulaxita.
ondular.
1
- kolochbes, tsunkulbes.
2
- chotchoni.
ondulatorio,-a.
wa xlamami, wa
xchotchoni.
oneroso,-a. wa sgastoan ja stakini.
- Nos dice que su negacin es muj
onerosa. wa xyala kabtik jel
sgastoan ja stakin ja snegosyoi.
onmachint. yonmachinte, yonmaax.
onomstico,-a. ti ba biilal.
- Mi da onomstico. ja skakuil
ja jbiili.
onomatopeya. jun tike kumal wa
stsajla chikan jas yokel. [oj kiltik
chab oxe senya. mawmuni,
mujmuni, rawruni, xrinini].
O.N.U. Organizacin de las Naciones
Unidas. ja kole ba wa stsomo
sbaje ja chonab jumasa ja ba
luumkinali ba oj ya lamxuk ja
problemai. yuxta jitsan majke mi
xwaj lek, yuj ja niwak chonab mi
skanawe. jach waj sok ja
kakanel ja ba irak. jel wa
skana ja estados unidos ja yuj
mi xyabi ja spensar ja tuki.
onza. jun tike sbisulabil lajan sok
28 gramos.
onzavo,-a. ja ba sjuluchil.
opacar. kulan ba mi oj kan chalan.
opaco.
opacarse. asonaxi.
opaco,-a. mi chalanuk [jayuj mi oj
kutsjuk yuj ja yijlabi].
- Un vidrio ennegrecido es opaco.
mi chalanuk jun espejo ta
kikbita.
opcin.
1
- derecho ba oj stsae.

pera-oposicin

- Tenemos opcin sobre este


terreno. ay kiojtik derecho ba
oj jtsatik ja luum iti.
2
- ochel sok.
- Nuestra opcin por los pobres.
ochelotikon
sok
ja
pobre
jumasai.
pera. jun tike kin ay senya.
operacin.
1
- sjamjel yuj ja loktori.
2
- negosyo.
3
- ja yatel ja kakanumi lajan sok
kakanelxa.
operacional. wa xmakuni.
operador,-a.
1
- kumbesuman, kuranbesuman.
2
- ja ma wa snaa chikan jas.
operar.
1
- atiji.
- Ya est operando. wanxa atel.
2
- negosyoaxi.
- Opera con mucho dinero. wa
xnegosyoaxi sok jel ja takini.
3
- jama.
- El mdico me oper. sjamawon ja
loktori.
- Se va a operar en el hospital. oj
jamxuk ti ba snaj chamum.
operario,-a. atijum.
operativo,-a. wa xmakuni lek.
opimo,-a. jel aay.
opinar. ala, pensaran.
- Estoy opinando que te va a matar.
wanon yaljel oj smila.
- Qu opinan uds.? jasunka wa
xapensaranex.
opinin. pensar, wan yaljel.
- Cul es su opinin? jastal ay
wapensarexi.
- Cul es tu opinin? jastal wana
yaljel.
opio. jun tike an wa swayawotik.
opparo,-a. jel aay [ja waeli].

oponer. maka sbej.


- Vamos a oponer arena al agua. oj
jmaktik sbej ja jai sok ja jijkabi.
oponerse. mi skana, maka sbej.
- El joven se opone al casamiento.
mi skana oj nupanuk ja keremi.
- Se opuso a nosotros. mi skana
oj ochuk jmoktikon.
- El derrumbe se opuso a nuestro
avance.
smaka jbejtikon ja
jemeli.
oportunamente. saj.
- Llegu oportunamente para ver a
mi pap vivo an. kotyon saj ba
oj kile sakanto ja jtati.
oportuno.
oportunidad. modo.
- Buscamos una oportunidad para
platicar contigo. wa xleatik modo
ba jas ora oj jkumukatikon.
oportunismo. ja smodo ja ma wa stsajla
ja ma ay yip. ta ayxa kiptik wa
stsajlayotik. ta mi ka wa stsajla ja
ajwalali.
oportunista. ja ma wa snaksatin ja
smodo ja ma ay yip.
oportuno,-a.
1
- ora.
- Me pag la deuda en el momento
oportuno. jakta yora stupu ki ja
sjeli.
2
- jel lek.
- Su palabra oportuna. jel lek ja
sloili.
3
- ser oportuno. ja lek, makuni.
- Sera oportuno que estuviera en mi
colonia. ja lek tito aykon ba
jkolonyai.
- No es oportuno que vayamos hoy a
Comitn. mi xmakuni ja yani oj
chonabanukotikon.
oposicin.
1
- mi skana.
579

oposicionista-opuesto

- La oposicin del pap contra la


boda de su hijo. mi skana ja tatali
oj nupanuk ja yunini.
2
- ja spensar ja matik mi slaj sbaj
sok ja tuki.
- La mayora tiene que respetar la
oposicin. tilan oj skise ja
spensar ja matik tukxa ja
spensari.
3
- jun tike lucha ti ba yoj snalan
atijum. wa sleawe atel.
kechan wa xaji yi ja ma mas
jitsan wa snaa.
oposicionista. swinkil pilan ja spensari.
opositor,-a. kontra, kronta.
opresin.
batwanel,
stenjel,
tenwanel.
- No queremos la opresin. mi
xkanatik ja batwanel kujtik.
opresivo,-a.
wa xbatwani, wa
xnetwani, wa xtenwani.
opresor,-a.
1
netuman,
netwanub,
netwanum,
tenuman,
tenwanum.
- El mayordomo es un opresor. ja
mardomo jani tenwanum.
2
- opresor interiorizado. mochan ja
yaltsili.
- La vergenza es el producto del
opresor interiorizado. ay jkixweltik
yuj ja kan mochan ja kaltsiltiki.
oprimido,-a. tenjum.
Somos
los
oprimidos.
tenjumotik.
oprimir.
1
- batwani, tena, tenwani.
- Nos oprime.
wa xbatwani
kujtik.
- Nos oprimen los que mandan. wa
stenawotik ja mandaranum
jumasai.
- No queremos que opriman [a la
580

gente].
mi xkanatik ja
tenwaneli.
2
- neta, netwani.
- Oprimi el botn. sneta ja
botoni.
- Oprime mucho. jel xnetwani.
oprobio. kixol.
optar.
1
- tsaa.
- Optamos por este autobs.
jtsaatikta ja aktobus iti.
2
- ochi sok.
- El padre opta por los explotados.
wa xochi sok ja ixtalanubal ja
pagrei.
optativo,-a. tsaubal.
- Trabajo optativo. tsaubal atel.
ptica. spetsanil jastik ti ba yiljel sok
ja jsatiki.
ptico,-a. ti ba yiljel.
optimismo. ja smodo ja majlanum ba
lek oj ajyukoptimista.
optimista. majlanum.
- Nos va mal pero soy optimista. Si
luchamos juntos alcanzaremos la
sociedad justa. anima jel wokol
wa xek kujtika majlanumon. ta
junita oj ka jbajtik ojni jta
jlekilaltika.
ptimo,-a. mero lek.
optometra. sbisjel jastal ay ja jsatiki.
wa xilxi ta tilan kujtik ja
antyojo ma miyuk.
opuesto,-a.
1
- kontra kronta.
- El es opuesto a que nos
organicemos. kronta ay yena ba
oj jtsom jbajtik.
2
- opuestos,-as. chabe, mi slaja
sbaje.
- Hay grupos opuestos en nuestra
colonia. ayxa chab kole ti ba
jkolonyatik.

opugnar-orden

- Tenemos ideas opuestas. mi slaja


sbaj ja jpensartiki.
3
- lado opuesto. kax.
- Lado opuesto del camino. kax
bej.
- Lado opuesto del ro. kax ja.
- Lado opuesto de la carretera.
kax lado ja niwan bej.
- Tu casa est en el lado opuesto de
la colonia. kax kolonya ja wanaji.
- Pasas por el lado opuesto del
camino. ti laek ba jun sti bej.
- Pasas por el lado opuesto de la
milpa. ti laek jun stseel alaj.
- Vamos en orillas opuestas.
wajumotik ba stitik ja.
opugnar. krontaan.
opulencia. srikesail.
opulento,-a. jel riko juntiro, mero
niwan jnal.
oquedad. jojma.
oquedal. tealtik ja ba kul.
ora. skolkolil.
- Ora milpas ora piedras. skolkolil
ay alaj sok ja toni.
oracin.
1
- resal, reso.
2
- loil.
- Su oracin fnebre. ja sloili ti
ba mukwanel.
3
- frase. partes de la oracin.
orculo.
chikan jas wa xyala ja
kintanumi.
orador,-a. aluman ti ba sti sat jun
tsomjel.
oral. kechan lom sti.
- Slo se lo dije oralmente. No le d
ningn escrito. kechan lom jti
kala yabi. mi kaa yi mini jun
juun.
orar. resolani.
orate. jomel solom.
oratoria. yaljel. ja ba kechan june.

jach ja skostumbre ja jnali.


oratorio.
1
- ermita.
2
- jun tike kin ay stseboj.
oratorio,-a. ti ba yaljel ja ba kechan
june. jach ja skostumbre ja jnali.
- Conoce bien el arte oratoria. jel
lek wa snaa yaljel ja ba sti sat ja
tsomjeli.
orbe. luumkinal, satkinal.
- El orbe tojolabal. slechanal ja
sluumi ja tojolabali.
rbita. bej.
orden.
1
- chapan.
- El solar est bien en orden.
chapan lek ja makai.
2
- cholan.
- Ya estamos en orden. cholanxa
aytik.
3
- tike.
- El ciempes y el milpes entran en
un solo orden. wa xoch ti ba jun
tike ja kakchani sok ja
peteseki.
4
- orden.
- La autoridad nos da una orden. wa
xyaa kitik jun orden ja
mandaranumi.
- Muchas rdenes. ordenaltik.
5
- jitsan pagre ma jitsan magre wa
stsomo sbaje ba jun nole ba oj
slaj sbaje sok ja yateli.
- La orden de los dominicos trabajan
en Altamirano, Ocosingo y otros
lugares. ti wan atel ba san
karlos sokxa ba okosingo sokxa
ba pilan luwar ja pagrei sok ja
magrei sbiil dominiko.
6
- orden pblico. jastal ay jun
komon ma jun chonab.
- Turba el orden pblico de la
comunidad. wa spila ja komoni.
581

ordenacin-orgnico

perturbar el orden.
7
- poner en orden. chapa.
- Pon en orden la casa para que est
bonita. chapaxa ja jnajtiki ba
tsamal oj ajyuk.
ordenacin. pagreaxel.
ordenado,-a.
1
- toj ay.
- Su pap es muy ordenado. jel toj
ay ja stati.
2
- cholan.
- Las ollas estn ordenadas.
cholanxa ja oxomi.
3
- pagreaxita.
4
- bien ordenado. chol lek.
- Escribi bien ordenado. tsijbani
chol lek.
ordenanza. orden.
ordenar.
1
- aa schol, chapa, komo,
komwani.
- El ordena las obras que deben
hacer.
yen wa xyaa schol
jasunka oj skuluki.
- Orden la casa para que estuviera
bonita. schapa ja snaji ba tsamal
oj ajyuk.
- Te orden que no descansaras.
skomowa ba mi oj jijlan.
- Ordena muy fuerte. jel tsats wa
xkomwani.
2
- aa pagreaxuk, aa paxuk
pagreil.
- El obispo orden a Ramiro. yaa
pagreaxuk ja ramiro ja jtatik
obispoi.
ordenarse. pagreaxi, pax pagreil.
- Ramn se orden. pax pagreil ja
ramiroi.
ordeador,-a.
wa spitsa slech ja
wakaxi.
ordear. pitsa.
- Vamos a ordear la vaca. oj
582

jpitstik slech wakax.


ordeo. spitsjel slech wakax.
ordinal. nmero.
ordinariamente. kulan yuj.
- Ordinariamente nos levantamos
temprano. kulan kujtik sajto lek
wa laketik.
ordinariez. kistal ja smodoi.
ordinario,-a.
1
- kulan yuj.
- Nuestro trabajo ordinario. kulan
kujtik ja kateltiki.
2
- kurik.
orear. airear.
oreja. 1- sti jchikintik.
- Oreja mutilada. kuruch.
- Falta una o dos orejas. koroch,
kuruchikin.
2
- maklanum.
No
soy
oreja.
mi
maklanumukon.
orejera. snaj jchikintik ti ba snaj
olomal.
orejn. stuchjel ja schikini.
- Me dio un orejn. stuchu ja
jchikini.
orejudo,-a. niwan ja schikini.
orejuela. schikin.
- Orejuela de la jarra. ja schikin ja
xaluji.
oremus. oj jkumuktik ja dyosi.
oreo. kunil ik.
orfanato. naits ba wa stalna ja matik
mebaaxiyeta.
orfanatorio. orfanato.
orfandad. mebaaxel.
orfebre. atijum sok oro, kulaujal,
chonaujal.
orgnico,-a. sakan.
- El ocote es orgnico, no lo es el
machete. sakan ay ja taji, mi
sakanauk ja machiti. [jach wa
xyala ja jnali. ja ba yoj jnalantik

organigrama-orga

sakan ay chikan jas].


- Nuestra vida orgnica.
ja
jsakaniltiki.
2
- ay sxen yaman.
- El todo orgnico. ja sbiil ja
yibanali.
3
- ley orgnica. ja ordeni ti ba yoj
snalan jun kole ma jun komon.
organigrama. yejtal ma senya wa
sjea kitik jastal wa slaja sbaje
spetsanil ja swinkil ti ba jun
niwan kole.
- Organigrama de nuestro caracol.
ja yejtal ja jxochtiki.
organillero,-a.
kinanum ti ba
organillo.
organillo.
jun tike kin ay
spechulabil.
organismo.
1
- kwerpo, sbaktel [mi yocheluk
ta sbaj kristyano ma sbaj chante
ma sbaj yal kul].
- Organismo humano. skwerpo
kristyano, jbakteltik.
2
- yibanal.
- Nuestra comunidad es un
organismo. ja jkomontik jani jun
yibanal sakan ay.
organista. kinanum ti ba rgano.
organizacin. kole kristyano lek wa
slaja sbaje, wa scholo sbaje.
- Organizacin ganadera. kole
ajwalal ay swakax.
- Organizacin trabajadora. kole
atijum.
- Organizacin poltica. kole
kristyano wa scholo sbaje ba
oj sta yip.
poder poltico.
- Organizacin de las Naciones
Unidas.
niwan kole ba wa
xoch ja slokol spetsanil ja
chonab ja ba luumkinali. ay
schol ba mi oj ke ja

kakaneli. yujxta ay chonab mi


skisa ja kole jawi, ja yuj estados
unidos ke sok kakanel ja ba
iraki.
organizado,-a. junita ay, tsoman ay,
laja abex.
- Estamos organizados. junita
aytik.
- Debemos estar organizados. tilan
tsoman oj jlaj jbajtik lek.
- Tenemos que organizarnos. tilan
oj jlaj jbajtik.
organizador,-a. tsomwanum.
- Eres un organizador.
tsomwanuma.
organizar. tsomo lek, laja abajex.
- Vamos a organizarnos para cobrar
fuerza. oj jtsom jbajtik lek ba
oj jta kiptiki.
organizarse. laj abaj.
- Organcense! laj abajik.
rgano.
1
- jun tike kin jel niwan yena.
tini aya ba jitsan egelsya ba
chonab.
2
- ja sbiil ja spetsanil ja ba
kojoltik lajan sok kaltsiltik,
jlukumtik, jpusuktik, sok ja
tuki. rganos sexuales.
3
- xen yaman ti ba yojol jun
makina.
4
- perodico.
- Organo campesino. juun sbaj
alajanum.
5
- rganos sexuales.
jwinkiltik,
jyawaltik.
- Organos sexuales del hombre.
swinkil winik.
- Organos sexuales de la mujer.
swinkil ixuk.
- Se me lastimaron los rganos
sexuales. yajbita jyawal
orga. kin ba wa xjelxi ja yujel trago.
583

orgullo-orilla

orgullo. mey kixwel, gusto ay.


- Somos tojolabales con orgullo. mey
jkixweltik yuj ja tojolabalotik.
orgulloso,-a.
1
- mi kixwi.
- Somos campesinos orgullosos. mi
oj
kixwukotik
yuj
ja
alajanumotik.
2
- jel niwan wa xyaa sbaj.
- Patrn orgulloso. jel niwan wa
xyaa sbaj ja ajwalali.
orientacin. scholjel sbej.
orientador,-a. choluman.
oriental. ba wa xeli ja kakui.
orientar. cholo yabye lek sbej.
- Nos orienta. wa scholo kabtik
lek sbej.
- Orienta la comunidad. wa scholo
ja jastal ay ja komoni.
oriente. ba wa xeli ja kakui.
orificio. jotol, stii.
- Orificio de la nariz. sjotol jnitik.
- Orificio del cntaro. sti chub.
- Orificio alargado. tuban ja stii.
origen.
1
- xujxep.
- La riqueza tiene su origen en el
trabajo, dicen los ricos. ja sxujxep
ja rikesail jani ja kateltiki, jach
yala ja matik. jel ja stakini.
2
- La sociedad justa tiene su origen en
el rerspeto muto y que nos pongamos
de acuerdo. ja sxujxep ja
jlekilaltik jani oj jkis jbajtik, oj
jlaj jbajtik.
3
- jakel ti ba.
- Soy de origen mexicano. ti
jakelon ba mejiko.
original.
1
- mero.
- Caf original. mero kajpe.
- No es el documento original, es
pura copia. mi jauk ja mero
584

sjuunil kechan ja smoj yena.


- yajkachil.
- Su pensamiento es original.
yajkachil ja spensari.
3
- tuk.
- Hombre original. jel tuk ja tan
winik.
originalidad.
1
- mero.
- La originalidad de un documento.
ja mero sjuunil.
2
- yajkachil.
La
originalidad
de
sus
pensamientos. yajkachil ay ja
spensari.
3
- jel tuk.
- La originalidad de su conducta. jel
tuk ja smodoi.
originalmente.
ja
ajyii.
originariamente.
originar. aa.
- El temblor origin el derrumbe de la
casa. yaa mokuk ja naits ja
kitkini.
originariamente. ja ajyii.
- La finca era originariamente ms
grande. ja ajyii mas niwan ja
pinkai.
originario,-a.
1
- jakel ti ba.
- Somos originarios de Lomantn. ti
jakelotikon ba lomantam.
- Eres originario de Altamirano.
swinkila ja b a san karlos.
2
- ja ajyii.
- El ejido originario era ms grande.
ja ajyii mas niwan ja kolonyai.
3
- wa xyaa keuk.
- No soy originario del problema. mi
kaa keuk ja kumali.
orilla. sti.
- Orilla del ro. sti niwan ja.
- Orilla de la tela. stsatsal sti
2

orillar-oscilar
kuuts.
orillar.
1
- aa tsatsbuk ja sti kuuts.
2
- mi yaa ba sti sat.
- Orill el problema. mi kaa ba sti
jsat ja kumali.
orn. chakbel takin, chakal kux.
orina. chul.
- Le duele al orinar. ay syajal ti
ba schuli.
orinal. yetal chulal.
orinar.
1
- chulni.
- No puede orinar. mi xbob oj
chulnuk.
2
- orinar a alguien. chulin.
- Mi hermanito me orina mucho
cuando lo cargo. jel schulinon ja
kijtsini ja oj jkuche.
orinarse. chulin abaj.
- Se orina en la cama. wa schulin
sbaj ti ba schat.
orines.
1
- chul, chulal.
2
- humedecerse con orines. chulaxi.
- La tierra se humedeci con orines.
chulaxita ja luumi.
oriol. kanajaw [oriolus galbula].
oriundo,-a. jakel ti ba, swinkil.
- Soy oriundo de Guatemala. swinkilon
ja ba watimala.
orla. xelubal kual.
orln. jun tike kuuts.
ornamental. wa xyaa tsamalbuk.
ornamentar. aa tsamalbuk.
ornamento.
chikan jas wa xyaa
tsamalbuk sok. lajan sok nichim
ma ujal ma xelubal ja skui.
ornar. aa tsamalbuk.
ornato. tsamal kual. ornamento.
ornitologa. snebjel jastal ay spetsanil
ja yal chan ay skukmil.
oro. oro. [jun tike kanal takin jel

keel ja stsakoli jel skana ja


jnali]. dorado metal.
orografa. snebjel jastal kii ja wits
jumasai.
oropndola. kan ajaw.
orozus. orosusyo.
- El orozus tiene un sabor refrescante.
stsilili ja orosusyoi.
orquesta. kole kinanum.
orqudea. yejkal.
ortiga. laj.
ortigal. lajaltik.
ortodoxia. tojol doktrina.
ortodoxo,-a. nochwanum ti ba tojol
doktrina.
ortografa. tsijbanel toj lek.
ortogrfico,-a. ti ba tsijbanel toj lek.
ortopedia. yajnajel jbakeltik.
ortopdico,-a. wa xyajna jbakeltik.
ortopedista. ajnanum ti ba jbakeltik,
michwanum, tsakbakinum.
ortopraxis. tojol yateltajel.
oruga. chikan jas tike chuup, yalja.
orza. jun tike oxom.
orzuelo. xoy.
- Se me form un orzuelo. xoyaxita
ja jsati.
osa. snan oso.
osada. ja smodo ja ma mi xyajna
sbaj.
osado,-a. mi xyajna sbaj.
osar. mi yajna sbaj.
- Voy a osar cruzar el ro. mi oj
kajna jbaj ba oj jkuts ja
niwanjai.
osario. ba wa xkan jel ja sbakeli.
oscilacin. jimxel.
oscilador,-a. wa xyaa jimxuk.
oscilante. wa xjimxi.
oscilar.
1
- jimxi.
- El plomo oscil. jimxi ja plomoi.
2
- hacer oscilar. jima.
585

sculo-ovo

- Hizo oscilar el plomo. sjima ja


plomoi.
sculo. ujtsanel.
oscuro,-a. obscuro.
seo,-a. ti ba sbakel.
osificarse. pax sbakelil.
oso. oso.
- Oso colmenero. tsujtsumchab.
ostensible. wa xjexi.
ostensivo,-a. wa sjea.
ostentacin. ja smodo ja majel niwan
wa xyaa sbaj.
ostentar.
1
- jea.
2
- aa jelxuk ba oj iljuk.
- Ostenta su riqueza. wa xyaa
jelxuk ja srikesail ba oj iljuk.
ostentativo,-a. wa xyaa jelxuk chikan
jas ba oj iljuk.
ostentoso,-a. jelxita chikan jas.
osteologa.
snebjel spetsanil ja
sbakeli.
ostin. jun tike mik.
ostionera. ba wa xchonxi mik.
ostra. jun tike mik.
ostracismo. ta wa snutsuwe jun smoj
ti ba jun kole ma ba jun komon.
otate. jun tike najbante kulubal
sok aj ma lajan sok.
otear. kela, tojtokela.
otero. tunan ti ba lajan kinal.
otitis.
jun tike chamel ti ba
jchikintik.
otom. ja sbiil jun chonab indijena ti
ba mejiko.
otoal. ti ba otoo.
otoo. ja styempo jachoj. [ti ba
almanake ma kalendaryo 21
yajtab septyembre manto 21
yajtab disyembre].
otorgado,-a. akubal.
- Nuestros derechos otorgados. ja
akubal jderechotik.
586

otorgar. aa yi.
- Nos otorg nuestro derecho. yaa
kitik ja jderechotiki.
otro,-a. june , pilan, tuk, tuktukil.
- El uno se fue, el otro qued. waji
june, ja juni kani.
- Ya es otra mujer. pilanxa ixuk.
- Me voy a poner otra camisa. oj
jlap tuk ja jkui.
- Otro lo compr. tuk ma smana.
- Ya es otra cosa. tukxa yena.
- Nuestro idioma es otro que el
espaol. tukxa ja jkumaltiki sok
ja kastiyai.
- Nuestro idioma es otro [en
comparacin con muchos otros].
tuktukil ja jkumaltiki.
- Otros das. tuktukil kaku.
otrora. ja ba najate.
ova. sku ja.
ovacin. staxpujel jkabtik.
ovacionar. paktsun wakabi.
oval. makaris, tasaw, tasan [regional],
tekeris.
ovalado,-a. makaris, tasaw, tasan
[regional], tekeris.
ovalar. kulan ba makaris oj ajyuk
chikan jas. oval.
ovar. nolbani.
ovario. xujxep.
oveja. yal chej.
ovejero,-a. talnachej.
ovejuno,-a. ti ba chej.
overo. xujxep ti ba snan mut ma ba
snan yal chan.
oviforme. lajan sok nolob ja skeljeli.
ovillar. bala.
ovillo. balan.
- Ovillo del hilo. balan tsokob.
ovino,-a. chej.
- Ganado ovino. chejaltik.
ovparo,-a. nolbanum.
ovo. jun tike nolobton.

ovoide-ozono

ovoide.
makaris, tasaw, tasan
[regional], tekeris.
- El huevo es ovoide. makaris ja
nolobi.
ovulacin.
elel ja nolobi ti ba
xujxep.
oxear. aa xiwuk ja muti.
oxidarse. chakbi takin.
oxgeno. xen yaman ti ba ik. [ta
meyuk ti ba ik oj chamkotik.
kela awilex ja oxgeno jun tike
ik]. nitrgeno.
oxiuro. jun tike yal nux lumbris.
oxte! elan.
- Sin decir oxte ni moxte me pate.
mi skumanon swetawon.
oye! at, ata, ata awabi, ata
awabil, ato, atulej.
oyente. abuman.
ozono. jun tike oxgeno.

587

pabelln-pacifismo

p
pabelln.
1
- chin naits.
2
- bandera.
pabilo. pabilo.
pbulo.
1
- wael, smaklajel.
2
- yajel kiuk.
pacaya. pakaya.
pacedero,-a. wa xmakuni ba swael
wakax.
pacedura. ba wa xwai sok ak ja
wakaxi.
pacer. wai sok ak ja wakaxi.
- El ganado est paciendo. wan
wael [sok ak] ja wakaxi.
paciencia. pasensya, pajal, takaltakal.
- No tiene paciencia con nosotros.
mi xyaa pasensya jmoktik.
- Va a tener paciencia con uds. oj
stalna ayajalex.
- Nos ensea con paciencia.
takaltakal wa sjea kitik.
- No nos ensea con paciencia. mi
takaltakaluk wa sjea kitik.
paciente.
1
- takaltakal, kun.
- Maestro paciente. takaltakal ja
smodo ja mayestroi.
- Hombre paciente. kunil winik.
2
- chamum.
- Soy un paciente en el hospital.
chamumon ti ba espital.
pacificado,-a. laman.
- La comunidad ya est pacificada.
lamanxa ja komoni.
pacificar.
1
- aa kulan skujol.
- Pacific nuestro corazn. yaa
kulan jkujoltikon.
2
- aa laman, aa lamxuk, aa slaj
588

sbaje
- Pacific la comunidad. yaa
lamxuk ja komoni.
- yaa slaj sbaj ja komoni. Pacific
la comunidad.
3
-stenawotik ja kronta jach
skulan ja kakanum ta wa skana
oj sbajuk ja jluumtiki. jach
skulan ba mi oj jniktik ja yuj
wa syalawe wa slamawotik.
Pacfico. mar, niwan ja. [ti kan ba
wa xmukxi ja kakui].
pacfico,-a. mi skana pleto, takaltakal
ja smodo, kun.
pacifismo. jun tike pensar wa xyala mi
jay majke wa xmakuni ja
kakaneli. [yujxta tilan oj jnatik
jas tike kakaneli sok ja tike ja
pacifismo. ayni ja kakanel ja ba
niwak mandaranum mi skolta ja
ma wa skana ja pacisfismo, ayni
jun kakanel oj jkolta jbajtik ja
matik ibelajel aytik, ayni wa
stenawotik ja niwak mandaranum
sok ja skakanumi ba oj sjap
kitik ja jluumtiki. jach skulan
ba mi oj jniktik. ja yuj wa
xyalawe wa slamawotik. aytoni
pilan ja pacifismo. ja modo iti eki
ja ba India ayxa kaku.
stsomo sbaje jitsan ixuk winik
mi skisa, mi skolta, mi atiji sok,
mi skuan ja mandaranumi ja
ma jaki sok ja skakanum ja ba
Inglaterra. sjapa yile ja
sluumi. yujxta ja sjitsanil ja
matik ibelajel ay mi skuan, ja
inglesi. jachuk takaltakal nutsji ja
jnal kakanumi. ja pensar iti ja
ba pacifismo ti jak solom ja
Gandhi, sbiil jun swinkil ja
India ja ba yoj snalan ja matik
mi jas yioji].

pacifista-pagano

pacifista.
nochwanum ti ba
pacifismo.
pactar. ochi ba trato sok.
- Pactaron con el patrn. ochye ba
trato sok ja ajwalali.
pacto. trato.
- Hacerse un pacto. tratoani,
tratoaxi.
- Ya se hizo un pacto. tratoanita.
pactop [comiteco]. paktop.
pachanga. kin.
pacho,-a. chin kojlel.
pacho,-a [comiteco]. pacha.
- Su nariz es muy pacha. jel pacha
ja snii.
pachorra. sjaraganil.
pachorrudo,-a. ay sjaraganil.
pachudo,-a.
1
- takan lek.
2
- chakta yip.
padecer. wokolani, yajyajchamel ay.
- Padecemos mucho.
jel
lawokolanitikon.
Padezco
de
la
barriga.
yajyajchamelxta ayon yuj ja
jlukumi.
padecimiento. yajal, wokol.
- Tengo padecimientos. ay jyajal
padrastro. majantatal.
- Quiere mucho a su padrastro. jel
skana ja smajantati.
padrazo. kunil tatal.
padre.
1
- tat, tatal.
- Mi padre. ja jtati.
- El padre de Teresa. ja stat ja
teresai.
- Un padre con sus hijos. jun tatal
sok yuntikil winik.
- Mis padres. ja jnan jtati.
- Nuestros padres. ja jnan jtatiki.
- Nuestros padres [antepasados].
ja matik ek paxta kujtik.

- Sus padres. ja snan stat.


- padre [religioso]. pagre.
- Muchos padres.
pagrealtik.
[mey orden oj nupanuk ja pagre
jumasai ba oj yatelta ja pobre
jumasai sokxa oj skumuk ja
dyosi].
3
- Padre Eterno [es el nombre del
Santo de Trinitaria o Zapaluta, el
nombre de un lugar cerca de
Comitn. Ah van en romera los
tojolabales]. pagre eterno.
padrenuestro. jtatatikon.
padrino. pagrino.
- Muchos padrinos. pagrinoaltik.
- Va a ser padrino. oj och
pagrinoil.
Escoger
para
padrino.
pagrinoan.
- Quiero escogerte para padrino. wa
xkana oj jpagrinouka.
padrn. ochta ba juun ja swinkil jun
luwar.
padrote del ganado. wawal. [ay schol
oj sje ja kerem wakaxi ja jastal
oj skiche ja aradoi]. wawal
paga. stsakol.
- Nuestra paga es muy baja. jel
koel ja jtsakoltiki.
pagadero,-a. tilan oj tupxuk.
- Pagadero al terminar el trabajo.
tilan oj tupxuk ja yora wa
xchak ja ateli.
pagador, -a. tupuman sjel.
pagadura. snajtsil ba wa xtuputik ja
jkontrobusyontiki.
paganismo. ja smodo ja pagano
jumasai.
pagano, -a. ja ma mi skuan ja
kajwaltiki. [kela awilex. wa
xyalawe mi xkuantik lek. yuj ja
jel tuk ja smodoi. ja yuj tixa xjak
ja ebanjelista ma chaboxe pagre
2

589

pagar-palabra

ba oj jnatik sbaj ja sdyosi. wa


xyalawe mi xmakuni ja jwawtiki.
mi xmakuni ja jmodotik chomajkil
yuj ja indyootik. jach wa
xyalawe. jel wa skulan kitik. jel
niwan wa xyaa sbaje. lajan sok
kechan ja mekoi wa snaawe.
yujxta mi meranuk. ayto mas
tilan oj jnatik sbaj. ja ajyii ja
pagano jani ja alajanumi yuj ja
pagus ja slujmal ja alajanumi ja
najatei, mey chonab. jachuk ke
ja skostumbre ja jnali, ja
alajanumi jani ja matik pagano
lajan sok mi skuane].
pagar. tupu, aa yi ja slokoli.
- Pagaremos las mercancas. oj
jtuptik ja bolmalei.
- Vas a pagar la deuda. oj atup
wajeli.
- Voy a pagarle la deuda. oj ka yi
ja slokoli.
- No se pag la deuda.
mi
slokoluk.
pagar. jun tike juun wa xyala jas
ora oj tupxuk ja jelali.
pgina. sat juun.
paginar. aa ochuk yajtab ba jujune
sat juun.
pago. stupjel.
- Todava falta el pago. ayto
skana ja stupjeli.
pas. jun chonab ay sgobyerno.
[mejiko jani jun chonab, pilanxa
ja watimala, ma Estados Unidos
yuj ja pilanxa ja matik ja
smandaranumi]. nacin.
paisaje. spamanal ja satkinali.
paisano. jun tike moj.
- Somos paisanos porque nosotros
dos somos de Guatemala. mojotik
yuj ja swinkilotik ja ba watimala
ja jchawaniltiki.
590

paja. ak.
pajar. ba wa snolo ak.
pajarear.
1
- waj bejyel oj sle yal chan.
2
- tselsatini.
pajarera. kakaxte. jaula
pajarera. yal chanaltik.
pajarero,-a.
1
- ti ba yal chan.
2
- loiltajnum.
3
- ja mawa schono yal chan.
4
- ja ma wa slea yal chan.
pjaro. yal chan.
- Pjaro carpintero. chojote.
- El pjaro carpintero picotea. wa
xkorori ja chojotei.
pajarraco.
1
- niwan yal chan.
2
- winik jel akax yena.
paje. moso.
pajero. kuchaak, chonaak.
pajizo,-a. ak kulubal.
pajolero,-a. wa skulan chingar.
pajn,-a.
1
- jel ja aki.
2
- lajan sok ak.
pajuil. chekeka.
Bandada
de
pajuiles.
chekekaaltik.
pajul [comiteco]. pajkule.
pajulul [comiteco]. pajulul.
pala. lech, pala, sjokolabil.
palabra. abal, kumal, loil. [kela
awilex. ja sbiil abal yuj ja wa
xabxi. jaxa ja sbiil kumal yuj
ja wa xkumani. tukxa ja ba
kastya. chikan jas palabra lajan
junxta ja abali sok ja kumali].
- Confo en su palabra. wa xkiaj
yabal.
- Palabra de Dios. yabal dyos.
- Palabra vaca. lom kumal.
- Muchas palabras. jel ja loili.

palabrera-paliza

-Palabra! mero meran, xila dyos.


- Te doy mi palabra. oj kal awabi
mero meran.
palabrera. loil.
- Pura palabrera. lom loil.
palabrero,-a. jel xkumani.
palabrita.
smakchikinajel,
makchikinanel.
- Me dijo unas palabritas.
smakchikinanon.
palabrota. kistal kumal.
palaciego,-a. ti ba niwan naits.
palacio.
1
- niwan naits.
2
snaj
gobierno,
snaj
mandaranum.
3
- snaj munisipyo.
4
- Palacio Nacional. ja snaj ja
mandaranum ja ba mejiko.
paladar. pakabal.
- Nuestro paladar. jpakabtik.
paladear. ajban.
- Paladeo los frijoles. wa xkajban
ja cheneki.
paladn. koltanum.
paladino,-a. satilajel abal.
palanca.
1
- sbaltsulabil, swichpulabil.
2
- skoltajel.
palangana. sakulabil.
palanganero. yok sakulabil.
palanquear. wichpun.
- Palanque el autobs para cambiar
la rueda. swichpun ja aktobusi
ba oj sjeltes ja srwedai.
palanquearse. kulan jitsirapa.
palanqueo. jitsirapa.
palanqun. chajtilte, chajtulte.
palatal. ti ba pakabal.
palco. siya ilwanum ba oj yile jun
senya.
palenque. chiwan, maka. [ti ba
chonab ba wa stsomo sbaje ba

oj yile jastal wa swolo sbaje ja


swaw muti].
palera. ukumaltik ba oj takjuk ele
ja tsajwum luumi.
paleta.
1
- chin pala.
2
- jun tike dulse wa xchonxi.
paletilla. jpaletatik, sbakil jtejlebtik,
sbakil jtejlubtik.
paleto. jun tike kujlal chej.
paletn. sni sjamulabil, sat kejtik.
paliar.
1
- aa lamxuk.
- Pali el dolor. yaa lamxuk ja yaji.
2
- naka.
- Pali al ladrn.
snaka ja
elkanumi.
paliativo,-a. wa xyaa lamxuk.
palidecer.
sakbi, taanbi, taani
[regional].
- Palideci por la enfermedad.
sakbi yuj ja chameli.
- Palidec. taanbiyon.
palidez. sakbel.
- Nuestra palidez. ja jsakbeltiki.
- Palidez anmica. chakipilal.
plido,-a. sak ja stii.
- Mis labios estn palidos. sak ja
jtii.
- Ponerse plido. sakbi.
- Me puse plido por la enfermedad.
sakbiyon yuj ja chameli.
palillo.
1
- steil.
2
- schukbal ejal.
3
- Palillo de tambor. kiix, yal
skab wajabal.
palio. jun tike spalku ja pagre.
palique. loil.
paliquear. lolani.
palito. steil.
palitroque. steil, yal bokan te.
paliza. garote yajel yi.
591

palizada-palpable

palizada. chiwan, maka.


palj [comiteco]. palja.
palma.
1
- xaan.
- Palmita para hacer sombreros,
escobas y petates. apak.
2
- palma de la mano. yoj jkabtik.
palmada. staxpujel, stuxpilajel.
- Dar palmadas en la espalda.
lotso.
- Me dio palmadas en la espalda.
slotsowon.
- Te dio palmadas en la espalda.
stuxpilan awi.
palmar.
1
- xaanaltik.
- El palmar en la orilla del agua. ja
xaanaltik ti ba sti ja.
2
- sbaj yoj jkabtik.
3
- chami.
- Me voy a palmar. oj chamkon.
palmario,-a. nia.
- Robo palmario. elkanelnia.
palmatoria.
1
- jun tike kandeleryo.
2
- tsuum yajel yi.
palmeado,-a. lajan sok yoj jkabtik.
palmear. taxpun wakabexi.
palmeo. chilwanel.
palmetazo. makwanel.
palmito. pooj.
- La parte comestible del tronco.
syawal pooj.
palmo. chile.
- Medir con el palmo. chila,
chilwani.
- Med con el palmo la tabla. jchila
ja akintei.
- Est midiendo con el palmo. wan
chilwanel.
palmotear.
1
- taxpun.
- Palmoteamos.
wa xtaxpun
592

jkabtik.
- palmotear [por gusto o por
burla]. tuxpin.
- Se palmote el muslo. stuxpin yi
ja yechmali.
palo.
1
- bokan te, sbokanal te.
- Palo pequeo. bokan yal te,
steil.
- Palo del tambor. steil wajabal,
yal skab wajabal.
2
- palo mulato. chakaj.
-Muchos
palos
mulatos.
chakajaltik.
3
- palo para derribar las frutas del
rbol. luk, schukbal.
4
- palo para menear el nixtamal.
chukub, schukulabil.
5
- palo para sembrar.
awte,
awate, stsunulabil.
6
palo
yema
de
huevo.
pojoxomte.
paloma. pumus.
- Paloma larga. ronron pumus.
- Paloma morada. chakal pumus.
- Otra especie de paloma.
sabalmut.
- paloma. paloma,
palomar. snaj paloma.
palomear. waj bejyel oj sle pumus.
palomilla.
1
- chin pejpen.
2
- yok yetal ku.
3
- jel ja kristyanoi.
palomina. skoy pumus.
palomita. kilubal sat ixim.
palomo. kerem pumus.
palotear. tumtsin sok bokan te.
palpable.
1
- jel.
- Nuestra necesidad palpable. jel ja
jnesesidatiki.
2
- jachni.

palpanichim-pandilla

- Verdad palpable.
jachni ja
smeranili.
palpanichim [comiteco].
palpal,
palpalnichim.
palpar. masa, maswani.
- Lo palp. smasa.
- Est palpando. wan maswanel.
palpitacin.
wan kujkunuk, wan
tsiptsunuk.
palpitante.
1
- wa xkujkuni.
2
- ajkachto.
- Noticia palpitante. ajkachto ja
yabalil.
palpitar. xkujkuni.
- Mi corazn palpita.
wa
xkujkuni ja kaltsili.
paldico,-a.
1
- ti ba tsajwum luum.
2
- ay yioj ujchum.
paludismo. ujchum.
Epidemia
de
paludismo.
ujchumaltik.
- Me he enfermado de paludismo.
syamunejon ja ujchumi.
- Se me hincharon las mejillas por el
paludismo. sitselsataxiyon yuj ja
ujchumi. campaa CNEP.
palurdo,-a. mi tsamaluk, kurik.
palustre.
jun tike atijubal wa
xmakuni yuj ja kulanaits ba oj
spake ja luumi.
pampa. lajan kinal.
pampana. spowil tsusub.
pmpano. skab tsusub.
pampeano,-a. swinkil lajan kinal.
pan. pan, ja jwaeltiki.
- Compr pan. jmana pan.
- Danos hoy el pan que necesitamos.
ja yani aa kitikon ja
jwaeltikoni tilan kujtikoni.
- Pan cimo. jun tike pan mi
xoch levadura.

- Pan bendito. jun tike pan wa


xwexi ti ba misa.
P.A.N. Partido de Accin Nacional
partido poltico.
pana. jun tike kuuts.
panacea. jun tike an wa xmakuni ba
chikan jas chamel. [jach wa
xalxi].
panadear. kulan pan.
panadera.
1
- snajtsil chonapan, snajtsil
kulapan.
2
- skulajel pan.
panadero,-a. kulapan, chonapan.
panal de abejas. skajunil chab, snaj
chab.
- Panal de avispas. ako, snaj yal
ako.
- Panal cerrado por los dos lados en
el tronco de un rbol. smakabil
chab.
panamericanismo. jun tike pensar wa
xyala tilan junita oj ajyukotik
jpetsanil swinkilotik ja ba
Amrica.
panamericano,-a.
sbaj yibanal
Amrica.
- Carretera panamericana. ja niwan
bej wa skutsu yibanal Amrica
[yujxta
ayto
skana
mito
tsikanuk]
- Juegos panamericanos. tajnel ba
wa xkot ja tajnum jumasati wa
xjak ja ba yibanal Amrica.
pancarta. yejtal, senya.
pancito. leche pan.
pncreas. sluum.
Pancho Villa. Villa.
pandear. toyinaji.
pandemonio. kurikaxita jun luwar.
pandereta. jun tike chijchij.
pandilla.
1
- pandiya.
593

pandillero-panza

2
- kole elkanum.
pandillero.
1
- smoj pandiya.
2
- elkanum.
pando,-a. takaltakal, toyan.
panecillo. leche pan.
panegrico. loil ba wa xtoywani.
panel. akinteti ba slutulabil sti
naits.
panela. askal.
- Panela que todava no cuaj.
xuch.
- Hacer panela. askalbes.
- Vamos a hacer panela de la caa.
oj kaskalbestik ja kaemi.
- Hacerse panela. askalaxi, askalbi.
- La miel de caa ya se hizo panela.
askalbita ja yalel ja kaemi
panera.
1
- snolulabil pan.
2
- mooch.
panero. mooch.
pnfilo,-a. wasum.
panfleto. mi kisubaluk chin juun.
panga. bejyum ti ba sat ja.
paniagudo,-a.
1
- moso.
2
- amigo.
pnico,-a. xiwel.
panificacin. skulajel pan.
panificar. kulan pan.
panito [comiteco]. leche pan.
panocha. bakane.
panoja. bakane.
panorama. spamanal ja satkinali.
- Vemos el panorama hermoso. jel
tsamal wa xkilatik spamanal ja
luumkinali.
panormico,-a. spamanal.
- Vista panormica de Comitn. wa
xkilatik spamanal ja chonabi.
panqu. jun tike pan.
pantaleta. wex, wexal. [kela awilex
594

ja wex iti kechan wa slapawe ja


ixukei ti ba yojuna].
pantaln. pantalon, wex, wexal.
- Se puso los pantalones. slapa ja
swexi.
- Pantaln corto. kuruwex.
- Mi pantaln est torcido. ketsan
ja jpantaloni.
- De quin es este pantaln? ma
sbaj ja wexal iti.
- Hacer un pantaln. wexbes.
- Hice un pantaln de la tela.
jwexbes ja kuutsi.
- Hacerse un pantaln. wexaxi.
pantalla. xen kuuts wa xmakuni ba
oj axubaxuk. tuk tike wa
xmakuni ba oj iljuk ja cine.
pantanal. tsajwum luum.
pantano. tsajwum luum.
pantanoso,-a. wa stsajwi ja luumi,
newan ja luumi.
pantesmo. jun tike pensar wa xyala
mi kechanuk june ja dyosi yujxta
jitsania. ta kechan june, kux
kujol oj ajyuk, mi slaja sbaj
sok ja smojei. jachni ja najatei
ja ba jwawtiki, ayni smoj ja nana
ixawa. jachni spetsanil ja
jnantiki sok ja jtatiki. ta kechan
june ja dyosi meyuk smoj. ta ay
smoj oj jomjuk yuj ja lajan sok
kulubal dyos, wa xalxi.
pantesta.
nochwanum ti ba
pantesmo.
panten. kampusanto.
pantera. jun tike choj.
pantomima. jun tike esal ba mi
xkumani.
pantorrilla. slukum koktik.
pantufla. jun tike xanabal.
panucho. lajan sok chenkulpan.
panza. lukum, yasanil.
- Se le alza la panza de la tortilla en

panzn-papelero

el comal. wa xke slukum ja waj


ti ba samet.
- La panza de aquel gordo. ja
yasanil ja tan kojleli.
- Mi panza. ja kasanil.
- Echar panza. asanaxi, asanbi.
- Ech panza por las lombrices.
asanbita yuj ja lumbrisi.
panzn,-a. asan.
panzudo,-a. asan.
paal. kal, sbechulabil.
- Cambiar los paales. jeltes ja
alatsi.
paera. snajtsil chonakuuts.
pao. kuuts.
paoleta. mojchilal.
- Mi paoleta. ja jmojchili.
pauelo. mojchilal.
- Se te solt el pauelo. tukanita
wamojchil.
- Tomar prestado un pauelo.
mojchilan.
- Voy a tomar prestado tu pauelo.
oj jmojchiluk ja wamojchili.
papa.
1
- kamotiyo.
- Las papas estn sabrosas.
xajbani ja kamotiyoi.
2
- ja jtatik obispo ti ba R o m a .
wa skela yibanal ja Iglesia
catlica.
pap. tat, tatal, tatey.
- Mi pap. ja jtati.
- Un pap con su hijo. jun tatal sok
yunin winik.
- Buenos das, pap. san kala
tateya.
- Sus paps. ja snan stat.
- Nuestros paps. ja jnan jtatiki.
papacito. tatita.
papacla. ja spowil ja lobali.
papachos. maswanel.
papada [de pjaros machos]. chij.

papado. ja schol ja obispo ti ba


Roma
papagayo. jun tike ma.
papal.
1
- yalajil kamotiyo.
2
- ja ba obispo ba Roma.
papalina. jun tike snaj olomal.
papalote. jun tike juun kulubal
ixta. wa xjujpi yena.
papanatas. jun winik mey spensar,
mey skujol.
papar. wea, tia.
paparrucha.
yabalil mi meranuk
yena.
papaya. papaya. [jun tike tekul ti ba
kixin kinal. wa schonowe ti ba
chonab].
papayo. ibe papaya.
papel.
1
- juun.
- No hay papel. mey juun.
2
- chol.
- Tu papel te gusta mucho. jel
xkanxi awuj wacholi.
3
- papel [del actor]. esal.
- Su papel. ja yesi.
- No represento ningn papel. mi
xjea kes.
4
- papel de lija. jun tike juun wa
xmakuni ba oj jaxpuktik ja sat ja
akintei.
5
- papel higinico.
skusulabil
jtoptik [wa xchonxi ti ba
chonab].
6
- papel moneda. leche takin, libe
takin.
7
- fabricar papel.
juunbes.
fabricar.
papelear. lewani ti ba jitsan juun
chikan jas yabalil.
papeleo. jel ja atel yuj ja juuni.
papelera. snajtsil chonajuun.
papelero. jel ja juuni.
595

papeln-paracadas

papeln. jun juun mi xmakuni.


papeln, papelona. jel niwan wa xyaa
sbaj.
papelucho. mi xmakuni ja juun iti.
papera. jun tike chamel wa xsitsi ja
jchojtiki. [wa xek jbajtik].
papi. tateya.
papila. jun tike mix. [wa xkilatik jun
senya ti ba smix lima].
papilla.
1
- kamotiyo wa xaji yi ja untiki.
2
- yakaxil.
papiro.
1
- jun tike juunte.
2
- juun.
papista. ja ma jel snocho ja spensar ja
obispo ti ba Roma.
papo. tsujmut.
papudo,-a. niwan ja stsujmuti.
paquete.
1
- mochubal jastik.
2
- kumal, problema.
paquidermo. spetsanil ja chante jel
pim ja stsujmili lajan sok ja
tsemeni.
par.
1
- ba wa xoch chatike chikan jas
yajtab.
- 10 es un nmero par. wa xoch
chatike 5 ti ba lajune.
- 14 es un nmero par. chatike wa
xoch 7 ti ba 14.
2
- loj, par.
- Las piernas del pantaln forman un
par. loj ja yokili.
- Un par de huaraches. jun spar
xanabal.
3
- a la par. junta ora.
- Cas a sus hijas a la par. junta
ora yaa nupanuk ja yuntikil
ixuk.
4
- de par en par.
jaman lek,
chatike.
596

- La puerta de la casa qued bien


abierta. jaman lek ja sti naitsi
- De par en par salieron. chatike
wajye.
para.
1
- ba.
- No sirve para el trabajo. mi
xmakuni ba atel.
2
- Esta pelota es para las muchachas.
sbaj ja akix ja pelota iti.
- Esta comida es para los nios. ja
ba untik ja wael iti.
3
- para ac. keni.
- Arrjalo para ac. jipa keni.
4
- Para nada. nike.
- Lo compr para nada. jmana
nike.
5
- Para que. ba oj, koske.
- Vamos a la escuela para que
aprendamos. wajtik ba eskwela
ba oj jnebtik.
- Para que no duermas. ba mi oj
wayan.
- Para que no mueras. koske mi
oj chaman.
6
- Para qu? jas yatel.
- Para qu sirve esto? jas yatel ja
iti.
- Para qu veniste? jas yatel
jakya.
parabin. talna abaj lek.
- Les doy mi parabin. talna
abajik lek.
parbola. jun tike loil wa xmakuni
ba senya.
parabrisas. espejo ti ba sti sat ja
yamakaro.
paracadas. ja yatijubi wa xmakuni
yuj ja ma wa sjipa sbaj koi ti ba
jujpum ba mi oj chamuk. jun
niwan kuuts yena wa slicha
sbaj. ti kan ba yibel sok yakil
ja ma wa sjipa sbaj. jachuk

paracaidsta-paralizar

takaltakal wa xkoi. ja yatijub


jawi lajan sok ja swech ja ma wa
sjipa sbaji.
paracaidista. ja ma wa sjipa sbaj ti
ba jujpum. ay yioj paracadas.
parada. ba wa xkan tekan.
paradero. ba wa xkani.
paradigma. senya.
paradisaco,-a. ti ba paraso.
parado,-a.
1
- tekan, chotan, tsipan, xijiji.
- Estoy parado. tekanon.
- El trabajo qued parado. kan
tekan ja ateli.
- El autobs est parado. chotan
eke ja aktobusi.
- El clavo est parado. tsipan
eke ja klaboi.
- Un vecino est parado. xijiji jun
swinkil.
2
- parado [de cosas llenas]. lesan.
- Ah estn los costales de maz
parados. teya lesan ja koxtal sok
ja iximi.
3
- parado [cuadrpedos]. kotan.
- El perro est parado. kotan eke
ja tsii.
4
- parado sin ganas de seguir
trabajando. xakan.
5
- parados,-as. saktektek.
- Muchos estamos parados alrededor
del fuego. saktektekotik eke
ti ba sti sat kak.
paradoja. jun tike yaljel jel tuk yena.
oj kiltik jun senya. wan ma
xanaa sbaj jun winik mey yixim
jel skuxu ja yajani. wa xkalatik
mi meranuk. kechan merania yuj
elkanum ja tan winiki.
paradjico,-a. lajan sok mi meranuk.
paradoja.
parador. jijlub.
paraestatal.
jun tike negosyo wa

skolta ja estado anima mi yib


kabaluk ay yuj ja estadoi.
parafernales. ja jastik sbaj ja cheumal
mi doteuk. cho mi oj yi ja
statami.
parafina. wa skulan nichim sok.
parafrasear. cholo yabi sbej ba oj
abxuk slugaril chikan jas wa
xyala jun juun.
pargrafo. xen juun.
prrafo.
paraguas. jun tike yaxub wa xmakuni
kujtik ba mi oj poxukotik. ay
steil. ti ba sni lichan eke jun
kuuts.
parahso. jun tike schobolabil.
paraso.
1
- jun tsamal luwar.
2
- satkinal.
3
- ja sluum ja adani sok ja
scheum sbiil eba.
paraje. luwar.
- En muchos parajes nuestros. ti ba
jluwaraltik.
paralelo,-a. chab chol junta wa xwaji
mi jay majke wa staa sbaje.
parlisis. jun tike chamel ba wa
stsatsbi ma xiban kani ja yoki ja
skabi.
paraltico,-a.
jun tike chamum.
parlisis.
paralizacin. kan tekan.
- Paralizacin del trfico en la
carretera.
kan tekan ja karo
jumasai ti ba niwan bej.
paralizado,-a. xiban.
- Tiene la pierna paralizada por un
accidente. xiban eke ja yoki yuj
jun desgrasya.
paralizar. aa tsatsbuk, kutsu.
- La enfermedad le paraliz el brazo.
yaa tsatsbuk ja skab ja
chameli.
- El haragan paraliza el trabajo de sus
597

paralizarse-parata

compaeros. wa skutsu ja yatel


ja smoje ja jaragani.
paralizarse. tsatsbi.
- Se paraliz por un remedio del
curador. tsatsbita yuj jun an ba
ajnanum.
paramilitar. nakul kakanum lajan
sok ja kakanum sbaj jun
ajwalal ba oj ya xiwkotik. ayni
nakul sbaj ja gobierno ba oj
skul ja jastiki mi skana oj skul
ja kakanum sbaj ja gobyerno.
mi ma eki jachukuk ja ba
akteal. yujxta mi xalxi ja nakul
kakanum sbaj ja gobiernoi.
pramo. chayan luwar.
paranoia.
jun tike chamel jomta
solom ja chamumi.
paranoico,-a. jomta solom.
parapetearse. kolta baj.
parapeto.
1
- ba wa xyipan ja kristyanoi ba
mi oj mokuk. ayni ti ba
kate.
2
- ba wa snaka sbaje ba mi oj
tajuk yuj ja balai.
parapleja. kanel xiban. parlisis.
parapsicologa. jun tike snebjel wa
skana oj yab sbej jastal ay ja
chawuk, ja wayjel, ma chikan ja
ma lajan sok ja yenlei.
parar.
1
- maka sbej, yama.
- Pararon al asesino. smakawe
sbej ja milwanumi.
- Pararon el caballo. syamawe ja
kawuji.
2
- kan tekan, tejkaji.
- Par a medio camino. kan tekan
ba snalan bej.
- La lluvia no para. mi xtejkaji ja
jai.
3
- parar mal. jel tuk waji.
598

- Este muchacho parar mal. jel


tuk oj wajuk ja kerem iti.
pararse.
1
- tejkaji.
- Ayer se par la lluvia. ja eke
tejkaji ja jai.
2
- jachachi, tekani.
- Se par, se levant.
ti
xjachachixta, ke tekan.
- Prense. tekananik.
3
- pararse de cabeza. nujani.
- Me par de cabeza al jugar. ti ba
tajnel nujaniyon.
4
- pararse [cuadrpedos]. kotani.
- El perro se par porque ya no tiene
sueo. kotanita ja tsii yuj ja
chaki ja wayeli.
pararrayas. ti ba solom naits jun
tsapan alambre wa xwaj man yoj
luum. ta wa xjak ja chawuki ti wa
xoch ba alambre. mixa oj
stsike ja naitsi.
parasicologa. parapsicologa.
parasiticida.
yajnal wa smila ja
parsito.
parastico,-a. ti ba parsito.
parasitismo. ja smodo ja parsito.
parsito. jun tike lok. tolabida wa
skana lok oj ajyuk ba mi oj
atijuk. wa smosoan ja swinkil ja
snaj ba wa xkulani ja lok jawi.
jachni ja lumbrisi ti ba kojoltik.
wan wael sok ja jwaeltiki. ja yuj
wa xyaa chakuk ja kiptiki. lajan
junxta ja bujali ti ba yaxte.
parasitosis. jun tike chamel yuj ja
lumbrisi ma pilan yalja ti ba
kojoltik.
amiba amibiasis scaris parsito
solitaria.
parasol. jun tike yaxub.
parata. timubal xen luum ba wa
stsunxi.

paratifoidea-paredn

paratifoidea. jun tike chamel ti ba


jchanlukumtik. wa xyaa kitik
kak.
parcela. xen luum, ja luum kechan
sbaj jun swinkil.
parcelacin. spiljel ja luumi.
- Parcelaron el ejido. spilawe ja
luumi ti ba jkolonyatik ba mixa
ayuk komon luum mini cho
komon alaj.
parcelario,-a. ti ba pilan pilan luum.
parcial.
1
- mi tsikanuk.
- Salario parcial. mi tsikanuk ja
jtsakoltiki.
2
- mi spetsaniluk.
- Ejido parcial. mi spetsaniluk ja
luumi sbaj komon.
3
- mi sbejuk.
- Juez parcial. mi sbejuk ja jwesi.
4
- smoj ja tuki.
- Ramiro es parcial porque no es
ejidatario de nuestra colonia. ja
ramiro jani smoj ja tuki yuj ja mi
swinkiluk ja jkolonyatiki. wa
skana oj yale besindado.
parcialmente. mi tsikanuk.
- Nos pag parcialmente. mi
tsikanuk stupu kitikon.
parco,-a. tusan.
- Parco en la comida. tusan wa
xwai.
parchar. maktonta.
parche.
makton,
smaktonil,
smaktontanulabil.
- El calzn tiene un parche. ayxa
smakton ja wexi.
pardo,-a. kikkeskes, kiksujsuj.
parecer.
1
- chijkaji.
- Todava no parece su casa. mito
xchijkaji ja snaji.
2
- wan yaljel.

- Me parece que no va avenir.


wanon yaljel mi oj jakuk.
3
- parece. chikan.
- Parece que va a llover. chikan oj
jak ja.
- Al parecer tiene muy buena
conducta.
chikan jel lek ja
smodoi.
- Va a hacerlo segn le parece. oj
skuluk chikan jastal.
parecerse.
1
- smoj.
- El ocote no se parece a la
zarzamora. mi smojuk ja morax ja
taji.
2
- chikan lek, eltes, keltes,
letawaan abaj, baktelan abaj
[regional].
- Me parezco a m en la foto.
chikan lek kenania ja retratoi.
- Se parece a su pap. wa xyeltes
ja stati.
- Nuestros hijos se parecen a
nosotros.
wa skeltesotik ja
kuntikiltiki.
- Me parezco al dibujo.
wa
xletawaan jbaj ti ba bonubal.
- El santo en el nicho se parece. wa
sbaktelan sbaj ja santo ti ba yoj
snicho.
parecido,-a. lajan sok.
- Parecido a su mam. lajan sok ja
snani.
pared. yibel. yib yok.
- Todava faltan las paredes. ayto
skana ja yibeli.
- Pared de bajareque. pakab
luum.
- Pared de por medio. tsajkan
naits.
- Pared enyesada. pakab luum.
paredao,-a. tsajkan naits.
paredn. niwan yib yok.
599

pareja-paroxismo

-Al paredn! oj miljuk sok


tujkanub.
pareja.
1
- kwagriya.
- En el trabajo Ramiro y t forman
un pareja. ti ba atel ja ramiro
sok ja weni kwagriyaex.
2
- cheumal sok tatamal, makben
sok makben xinuk.
3
- formar una pareja. kwagriyaan.
- Vamos a formar una pareja. oj
jkwagriyauktik.
parejo,-a.
1
- lajan, parejo.
- Somos parejos. lajanotik.
2
- estar parejos. lajanaxi.
- Estamos parejos en la cooperativa.
lajanaxitikta ti ba koperatiba.
3
- hacer parejo. laja.
- Vamos a hacer parejas nuestras
camisas. oj jlajtik ja jkutiki.
- Vamos a hacernos parejos. oj jlaj
jbajtik
parentela. ja mojalijel jumasai.
parentesco.
ja mojalijel jumasa,
mojalijel.
parntesis. ba wa xoch pilan pensar
ti ba yojol ja loili. [itule ja senya
ba parntesis [ ] ta wantik tsijbanel].
paria. mi kisubaluk winkil.
parida. alum ixuk.
paridad. slajanil.
paridera.
1
- nanal ojxa ajyuk yal.
2
- ba wa xyalin ja wakaxi.
pariente. mojaljel.
- Somos parientes.
mojaljel
jbajtik.
parihuelas. chajtilte.
parir. alan, alin, alinta, mana.
- Pari un becerrito. yalan jun
bets.
- Ya va a parir. ojxa sman alats.
600

- Marta pari una nena. yalan jun


yalats ixuk ja martai.
paritario,-a. No se hacen paritarios el
patrn y los mozos. mi slaja sbaje
ja ajwalal sok ja smosoei.
- reunin paritaria. tsomjel ba wa
slaja
sbaje
spetzanil
ja
tsomjelanumi.
parlamentar.
slaja sbaje ja
tsomjelanumi.
parlamentario,-a.
1
- [ja ba mejiko] ti ba C m a r a
de Diputados.
2
- [ja ba yoj jnalantik] wa xtsomo
jbajtik ba oj jlaj jbajtik ja
jpetsaniltiki.
parlamentarismo. (1) jun tike gobyerno
ba wa stsaatik ja jlokoltiki ba
oj skul mandar. Cmara de
Diputados. (2) ja ba yoj jnalantik
ja tsomjel ja ba komon ma ba
komon autnomo.
Parlamento. Cmara de Diputados.
parlanchn,-a. jel xlolani.
parlar. bulbulni.
parlera. wan bulbulnuk.
parlotear. abaltani.
- En balde parlotea para taparnos los
ojos. lom wa xabaltani ba oj
smak ja jsatiki.
paro. kan tekan ja ateli. huelga.
parodia. jun tike taankoy.
parodiar. jea yes jun mandaranum ba
oj tsenuk ja tuki.
parodista. taankoyanum.
paronimia. kolxa lajan sok tuk kumal.
oj kiltik jun senya. ta wa
xamakawon
ba
gusto
oj
ajyukon. wa xamakawon oj
tajkikon xyutajon ja yal akixi.
parnimo,-a. ti ba paronimia.
paroxismo. ba jel tsats wan ipaxel ma
wan tajkel.

parpadear-parte

parpadear.
1
- lipluni.
- La lucirnaga est parpadeando.
wan liplunuk ja mumuskaki.
2
- parpadear [ojos]. pitspuni.
- Los ojos parpadean. wa xpitspuni
ja sati.
parpadeo. wan pitspunuk.
prpado. stsujmil jsatik.
- Prpados pegados. pakasat,
pakasatil.
- Mis prpados estn pegados.
pakasaton.
- Se te han pegado los prpados.
pakasatila.
parque. kachinub, kachnub.
Se juntaron en el parque de Comitn.
stsomo sbaje ti ba skachnub
ja chonabi.
- Parque Nacional. jun luum sbaj
ja gobyerno mi xbob oj jkantik
yi, ti kan lom ja luum jawi ba oj
talnaxuk
ja
tealtiki,
ja
chantealtiki, ja yal kuli, ja jai, ja
sbaal
witsi.
jachni
ja
Montebello.
parquedad.
1
- ja smodo ja ma wa syajta ja
stakini.
2
- ja smodo ja ma ayxa skujol.
parra. tsusub.
prrafo. xen juun.
- Vamos a leer un prrafo. oj
jkumuktik xen juun.
parral. tsusubaltik.
parranda. kin.
parrandear. waj ba kin.
parricida. ja ma wa smila ja stati, ma
ja snani, ma ja statami, ma ja
scheumi.
parricidio. ja smul ja parricida.
parrilla. jun tike samet wa xmakuni
ba swakulabil.

prroco. pagre ti ba jun parroquia.


parroquia. ja slechanal luum ba wa
xatiji jun pagre lajan sok ti ba
slechanal margarita.
parroquial. ti ba parroquia.
parroquiano.
swinkil ja ba jun
parroquia.
parsimonia. tusanaxita ja waeli ma ja
takini.
parte.
1
- lame, tanto, xetan, tusan, xen
yaman.
- Nuestra colonia tiene dos partes.
chab lame ti ba jkolonyatik.
-La tercera parte del agua se
convirti en sangre. pax chikil ja
yoxil lame ja jai.
- Tres partes. oxe tanto, oxe
lame.
- Hizo el trabajo en parte. kechan
skulan tusan ja yateli.
- Nos dio slo una parte. kechan
xetan yaa kitik.
- El maz est bueno en partes. xen
yaman lek ay ja kiximtiki.
2
- ti ba.
- En la parte ms alta. ti ba
solom.
- En la parte ms baja. ti ba koel.
- En la parte posterior. ti ba stop.
- En la parte de en frente. ti ba sat.
3
- kole, nole.
- Las dos partes hicieron un
convenio. skulan trato ja chab
nole.
4
- parte [del actor]. esal.
- Su parte. ja yesi.
5
- partes de la oracin. spetsanil ja
tike kumal. ayni balune tike ti
ba kastiya. adjetivo adverbio
conjuncin interjeccin nombre
participio preposicin pronombre
601

partera-participio

verbo. tini aya spetsanil ti ba


jkumaltik kechan mi pilanuk ja
tikei. bobta mas lek wa
xkalatik oxe ja tikei. n o m b r e
partcula verbo. yuj ja tuki
ojto kiltik.
6
- partes iguales. lajan lajan.
- Lo vamos a repartir en partes
iguales.
lajan lajan oj jpuk
jbajtik.
7
- dar parte. jeka rason.
- Les vamos a dar parte. oj jektik
yile rason.
8
- de parte de. jekubal yuj, ja
sparte, sok.
- Les dir de parte de la agraria.
jekubalon yuj ja agrarya oj kal
awabyex.
- He llegado de parte de la
autoridad. jakelon ja sparte ja ma
ay schol.
- Nos ponemos de parte de los
vecinos de Lomantn.
wantik
ochel sok ja swinkil ja ba
lomantam.
9
- en todas partes. ba spetsanil
luwar.
10 - por otra parte. yujxta.
11 - por su parte. jaxa.
- Por mi parte no lo conozco. jaxa
keni mi xnaa sbaj.
12 - tomar parte. ochi.
- Todos los que toman parte han de
ser trabajadores. spetsanil ja ma
ochel jachuk jastal atijum
partera. mexepal, tulwanum.
- Trabajar de partera. tulwani.
- Su mam trabaja de partera. wa
xtulwani ja snani.
partero. tulwanum winik.
particin. spiljel.
participacin.
1
- ochel sok.
602

- Nuestra participacin en la
cooperativa. ochelotik sok ja
koperatiba.
2
- sjejel rason.
- Participacin de la fiesta. sjea
kitik rason oj ajyuk kin.
participante. ja ma wa xochi ti ba.
- Los participantes de la fiesta. ja
matik ochye ti ba kin.
- Participante de un curso.
kursoanum.
- Participante de una junta.
juntaanum.
participar.
1
- ala yabi, jeka rason.
- Nos particip sus pensamientos.
yala kabtik ja spensari.
- Nos particip la noticia. sjeka
kitik rason.
2
- ochi ti ba.
- No voy a participar en la romera.
mi oj ochkon ti ba kuanel.
3
- participar en una discusin o una
cancin. jakwani.
- Vamos a participar en la discusin.
oj jakwanukotik.
partcipe.
1
- ja ma wa xochi ti ba.
- Soy partcipe de la fiesta.
ochelon ti ba kin.
2
- hacer partcipe. ala yabi.
- Te hago partcipe de esta historia.
oj kal awabi ja loil iti.
participio. chab modo ti ba verbo.
oj kiltik chaboxe senya.
1
- participio activo o presente.
- Caminante. bejyum.
- Escribiente. tsijbanum.
Estudiante.
nebuman,
nebwanum.
- Oyente. abuman.
2
- participio pasivo o pasado.
- Cerrado. lutan.

partcula-partido

- Comprado. manubal.
- Hecho. kulubal.
- Vendido. chonubal.
partcula.
1
- xen kumal, xetan, xetila.
2
- chikan jas tike yal nux kumal
mi stukbes sbaj lajan sok, ma,
oj, wa, xa.
particular.
1
- sbaj jun swinkil, sbaj jun
kole.
- Esta casa es particular, no es de la
comunidad. sbaj jun swinkil ja
naits iti mi sbajuk ja komoni.
- Esta escuela es particular, no es
para todos. sbaj jun kole ja
eskwela iti. mi oj ochuk ja
spetsanili.
2
- jujune.
- El bien comn es mejor que el
particular. ja slekil ja jpetsaniltik
mas lek sok ja ba jujune.
3
- jel.
- Tiene un conocimiento particular de
la ley. jel snaa ja leyi.
4
- ja iti.
- Vamos a ver este particular en la
junta. ti ba tsomjel oj kiltik ja
iti.
5
- ja ma mey yatel.
- Somos particulares. ja kentikoni
mey kateltikon.
6
- en particular. jel tilan.
- En particular queremos aprender el
espaol. jel tilan wa xkanatik oj
jnebtik ja kastiyai.
- Te voy a hablar en particular. oj
jkumuka ja weni.
particularidad. ja iti.
- Es una particularidad de nuestra
conducta. ja iti ja jmodotiki.
particularismo.
1
- stutil.

- ja smodo ja loili ti ba kechan


jun luwar lajan sok kejkani ti ba
soleda.
particularizar. takaltakal cholo yab
sbej.
particularmente.
1
- kechan.
- Mir a m particularmente. kechan
skelawon.
2
- mas lek.
- Queremos aprender muchas cosas
pero particularmente cmo nos
organizamos. wa xkanatik oj
jnebtik jitsan jastik yujxta mas
lek jastal oj jlaj jbajtik.
partida.
1
- elta.
- La partida de Ramiro. elta ja
ramiroi.
2
- sjuunil ba pojkel ma ba
nupanel.
3
- jujune majke wa xoch, wa xel
takin ti ba kaja. wa xkaatik
ochuk ba juun.
4
- chikan jaye jun bolmal.
- Nos mandaron una partida de maz.
sjekawotikon ja iximi.
5
- kole winkil.
6
- Mala partida. skulan yi malo.
partidario,-a. nochuman, nochwanum.
- Los partidarios del patrn nos odian.
kronta wa xyilawotik ja nochuman
ja ajwalali.
partidista. ja ma kechan wa skisa ja
smojei.
partido (1).
1
- kole.
- Partido de pelota. tajnel.
- Ya comenz el partido de pelota.
keta ja tajneli.
2
- partido poltico. kole winkil wa
skana oj sta yip ma staata yip.
[oj kiltik jun senya. PRI sbiil ja
603

partido-pasado

kole skulan mandar ti ba


yibanal mejiko manto jabil 2000.
ja swinkil ja ba PRI wa slaja
sbaje ba mi oj chay ja yipi. ja
pilan kole PAN, PRD, PT sok ja
tuki jani ja sbiil ja smoje].
3
- tomar partido. ochi sok.
- Vamos a tomar partido a favor de
los explotados. oj ochkotik sok ja
ixtalajum jumasai.
partido,-a (2).
1
- pojubal, lewan.
- Partido en dos. pojubal ba
snalan.
- Tronco partido. lewan ja tei.
2
- partido en medio. kutsan snalan.
- El rbol est partido en medio.
kutsan snalan ja tei.
partidor,-a.
1
- xetuman, xetwanum.
- Partidor de la naranja. xetuman
ja naranjai.
2
- partidor de tierras [ingeniero
agrnomo]. pilaluum.
partir.
1
- eli.
- Cundo va a partir? jas ora oj
eluk.
2
- xeta.
- Parti la tortilla. sxeta ja waji.
3
- pojo, tocho, taja, toso.
- Lo parti en dos. spojo ba
snalan.
- Parti un rbol. stocho jun te.
- Parti un trozo. staja jun ake.
- Parti un pedazo del rbol. staja
xenuk ti ba te.
- Parti la lea. stoso ja sii.
4
- partir en dos. jecha.
- Partimos en dos este rbol.
jechatik ja te iti.
partirse.
1
- jisi.
604

- Se me parti la piel de la mano.


jiselxa ja jkabi.
2
- partirse en dos.
sebsuni,
sjebsjuni.
- El chilacayote se parte en dos con
el machete. wa xsebsuni ja mayil
sok machit.
3
- partirse en medio. tajxi ba
snalan.
4
- partirse [piel]. chii, taji.
- Se me parti la piel del pie.
chielxa ja koki.
- Se te parti la piel del pie. tajelxa
wawoki.
partisano,-a.
1
- ja ma wa slaja sok ja matik
ibelajel ay ba oj snuts ja
kakanum jnal wa skana oj sjap
ja slujmal ja pobre jumasai.
2
- guerrillero. jun tike kakanum
ochi sok ja matik mi jas yioje.
parto. pojkel.
parturienta. alum ixuk.
parva.
1
- ja jachoj tixa tsomanxa.
2
- wosan.
parvedad. schinil.
parvo,-a. chin.
prvulo,-a. yal untik.
pasa. takin tsusub.
pasable. lek ja smodoi.
pasada.
1
- wa xeki.
2
- jugar una mala pasada. skulan
malo.
- Nos jugaste una mala pasada.
jakulan kitikon malo.
pasadero,-a. ekum bej.
- Su dolor es pasadero. ekum
bej ja syajali.
pasadizo. chin bej, skol maka.
pasado (1). ekta.
- Para muchos de nosotros la

pasado-pasar

servidumbre es del pasado. ekta


kujtik ja smosoil ja ba
jitsanotik.
pasado,-a (2). kaelxa ja tekuli.
1
- Maz pasado por cocerlo
demasiado. woselxa ja iximi.
- Pasado de sal. kajchi.
2
- pasado por alto. mechan.
- Me han pasado por alto. mechanon
eke.
3
- pasado maana.
chabe,
chabeji.
pasador. slutulabil takin.
pasaje.
1
- ja stsakol ja bejyeli ti ba yoj
aktobus ma ti ba yoj pilan
bejyum.
2
- xetan ti ba jun juun.
pasajero,-a. ekum bej.
- Somos pasajeros en el autobus.
ekum bej aytik ti ba yoj
aktobus.
- La enfermedad es pasajera.
ekum bej ay ja chameli.
pasamano.
1
- wa xyaa tsamalbuk ja kual
sok.
2 - barandal.
pasante.
1
- ekum bej.
- Muchos pasantes. jel ja ekum
beji.
2
- mdico pasante.
pasaporte. ja sbiil jun juun tilan
kujtik ta wa xkanatik oj wajtik
spatik ja raya. wa xyaa kitik ja
juun jawi ja ba Secretara de
Relaciones Exteriores ti ba mejiko.
ba oj ya kitik tilan oj jetik yi
ja cartilla sok ja acta de
nacimiento. ta ixukotik kechan ja
acta de nacimiento.
pasar.

4
5

7
8

- eki, kutsu.
- Pase ud. ekan.
- No pasa el caballo hay mucho lodo.
jel ja lokoki. mi
oj ek ja
kawuji.
- Pasamos muchas dificultades. jel
wokol wa xek kujtika.
- Cmo vas pasando? - Voy
pasando. janek wa xek awuj.- ti
wa xeka.
- Pasaron muchos aos. ekta
jitsan jabil.
- Pasamos el ro. jkutsutik ja
niwan jai.
- aa ekuk, taa yi, tan, aa
yi.
- Pas la sal. yaa ek ja atsami.
- Me pas un poco de sal. staata
ki tun atsam.
- Psame un poco de sal. tan tun
atsam.
- Psenme un poco de sal. tanik
tun atsam.
- Le pas su ganado. yaa yi ja
swakaxi.
- waji.
- Cmo pasa que el maz no dura?
jastal wa xwaji ja mi xkan lek ja
iximi.
- No va a pasar nada. mi jas el jul
ili.
- Qu pasa? jas sbej.
- pasar bagazo.
wan chikuj
kaem.
- pasar corriendo. nululi.
- Mi compaero pasa corriendo.
xnululixta stuchil ja jmoji.
- pasar en serie. tsala.
- Los autobuses pasan en serie. wa
stsala sbaje ja aktobusi.
- pasar la medida. jelxi.
- Pas la medida. jelxiyon.
- pasar haciendo bulla. kululi.
605

pasarse-pasin

- La gente pasa haciendo bulla. wan


kululuk ja kristyanoi.
9
- pasar por encima de. jetbun.
- Pas por encima del rbol.
jetbun ja tei.
- Lleg y pasaron por encima de l.
koti mechan.
10 - pasar recado. jeka rason.
- Nos pasaron un recado. sjeka
kitikon rason.
11 - pasar zumbando. jururi, kululi,
pokolji.
- El avin pasa zumbando. wa
xjururi ja jujpumi.
- El autobs pasa zumbando. wan
kululuk ja aktobusi.
- Mi compaero pas zumbando.
pokoljita jmoji.
pasarse.
1
- ochi sok.
- Se pas a nuestros enemigos.
ochi sok ja jkrontatiki.
2
- eki.
- El agua se pasa por el techo. wa
xeki ja jai ti ba solom naits.
- Voy a descansar hasta que se me
pase el dolor. oj jijlukon manto oj
ekuk ja jyajali.
3
- jelxi.
- Se pas mucho en sembrar el
maz. jelxa jelxi ja tsunuj ixim.
4 - pasarse [al cocerse demasiado].
wosi.
- Ya se pas el maz. woselxa ja
iximi.
5 - pasarse de generoso. lea jun
wabejyel.
- Se pas de generoso. slea jun
sbejyel.
pasarela. chin kate.
pasatiempo. tajnel.
pascua.
1
- jun kin ti ba israelita yuj ja
606

skolta ja dyosi ba oj eluk ti ba


smosoili.
2
- ja domingo ba wa xchak ja
syal kinal.
3
- chikan jas kin ti ba egelesya.
pascual. ti bapascua.
pase.
1
- jun juun ordenaxita wa xyaa
kitik orden ba oj wajtik ti ba
yoj chikan jas bejyum mey
stupjel.
2
- jun juun ordenaxita wa xyaa
kitik orden ba oj ekotik ti
ba jun lutan lugar ma ba oj
jkutstik ja raya.
3
- sjipjel ja pelotai ba oj yamjuk.
paseador,-a. paxyalanum.
paseante. ekum bej.
pasearse. komkompaxyal.
- Se pasean en el parque. ti wane
komkompaxyal ba kachnub.
- Pasearse platicando. paxalani,
paxyalani.
paseo.
1
- paxyal.
- Llegu de paseo. jakyon paxyal.
2
- niwan bej.
pashte [comiteco]. ijtsimay.
pashtle. ijtsimay.
pashtuda [comiteco].
wotsan, mi
jixubaluk.
pasible. wa xbob yuj oj wokolanuk
pasillo. ba wa xeki ja swinkil jun
naits ti ba yib stejnal ma ti ba
yoj naits ta niwanxa lajan sok
espital.
pasin.
1
- ipaxel, wokolanel.
- La pasin de Jesucristo. ja
swokolanel ja jtatik jesukristo.
2
- ok skujol.
- Las fiestas son mi pasin. jel
xok jkujol ja kin jumasai.

pasional-pastorear

pasional. kak ja smodoi.


pasivo,-a.
1
- mi skulan mini jasa.
- Permanezco pasivo hasta que me
hables. mi oj jkuluk mini jasa
manto oj akumukon.
2
- voz pasiva. jun modo ti ba
verbo. [ti ba modo jawi mi
xnaatik sbaj machunka skulan
chikan jas. oj kiltik jun senya.
- La sal fue comprada. manji ja
atsami. ti ba voz activa wanxa
xchijkaji
machunka
smana.
Compr la sal. jmana ja
atsami. voz activa].
pasmado,-a.
1
- jel juntiro ochta spensari.
- Su astucia me dej pasmado. jel
juntiro ochta jpensari yuj ja
yakaxili.
2
- jomta solom.
- Por qu te quedas pasmado?
Aprate! jas yuj jomta wawalomi.
nuts abaj.
3
- pasmado,-a [a causa del ttano].
xiban.
- Su pierna qued pasmada.
xibanxa eke ja yoki.
pasmar. jomo ja solomi.
pasmo.
1
- jun tike chamel lajan sok ik.
2
- xiban.
3
- jomta solom.
pasmoso,-a. wa sjomo ja yolomi.
- Terremoto pasmoso. sjomo ja
kolomtik ja kitkini.
paso.
1
- jete, xete.
- Slo un paso. kechan jun jete.
2
- kol, skol.
- Paso entre dos cercos.
kol
maka, skol maka.
- Paso entre dos cerros. skol wits.

- ba wa xeki.
- El paso de los troceros destruy los
caminos. jomelxa ja beji ba wa
xeki ja troseroi.
4 - paso a paso. takaltakal, xet
yaman.
5 - paso libre. mi makubaluk ja
beji.
6 - a buen paso. jutsinxa.
- Vamos a caminar a buen paso.
jutsinxa oj bejyukotik.
7 - de paso. ekum bej.
- De paso te v. ekum bej
kilawa.
pasqun. yejtal, senya.
pasta.
1
- juchubal chikan jas.
2
- ja spatik ja juuni.
pastar.
1
- aa wauk ja wakaxi.
2
- wai ja wakaxi.
pastas. jun tike arina kulubal wael.
pastel. jun tike pan.
pasterizar. chapa ja lech ba mi oj
pajbuk.
pasteurizar. chapa ja lech ba mi oj
pajbuk
pastilla. pastiya.
pastizaje. akiltik, swael wakax.
pasto. ak, swael wakax.
pastor,-a.
1
- talnanum, talnuman.
- Pastor de carneros. talnachej.
2
- Pagre. pastoral 2.
pastoral.
1
- sbaj talnanum.
2
- ja schol ja pagre sok ja magre
jumasai.
- Carta pastoral. jun juun wa sjea
kitik ja obispo ba oj schol
kabtik lek sbej.
pastorear. talna.
- Vamos a pastorear los carneros. oj
607

pastoreo-patilla

jtalnatik ja cheji.
pastoreo. stalnajel ja alakaltiki.
pastoso,-a. kun, ligoso [comiteco].
pastura. akiltik wa xmakuni ba swael
wakax.
pata.
1
- ok, okal.
- Pata del ganado. yok wakax.
- Pata de la mesa. yok mesa.
2
- meter la pata. chik abaj.
- Met la pata. jchika jbaj.
patada. wetwanel.
- Dar patadas. weta, wetwani.
- Me dio una patada. swetawon.
- Le gusta dar patadas. wa xkanxi
yuj ja wetwaneli.
patalear. batbuni.
patapln. tumtuni. cataplum.
patata. jun tike kamotiyo.
patats. tupta yik.
pateador,-a. wetwanum.
patear.
1
- weta, wetwani.
- Me pate. swetawon.
- Patea mucho. jel xwetwani.
2
- tumtsin.
- Pate el suelo porque estaba
furioso. stumtsin ja luumi yuj ja
tajki lek.
patena. jun tike sek wa xmakuni ba
misa.
patentar. taa jun patente 2.
patente.
1
- -nia.
- Robo patente. elkanelnia.
2
- jun juun ordenaxita yena. yuj
ja juun jawi ay sderecho ja
swinkili oj stojbes chikan jas
kechan
yena.
jachni
ja
stojbesjel ja aspirina. jel riko
wa xwaji ja swinkili. ayni
patente yuj ja an wa stojbesji
anima staa ja an jawi ja ba yal
608

kul ja ba kalajtiki ma ba yoj


kul sbaj jkomontik. ta jachni,
ayxa orden ba mixa oj jyamtik
ja yal kul jawi. ja yuj tilan oj
jkeltik ba mi oj och ja jnal ja
ba jluumtiki ba mi oj ya eluk
chikan jas yal kul.
patentizar. aa chijkajuk.
paternal.
1
- sbaj tatal.
- Los hijos estn bajo el poder
paternal. teya ja ba yib kabal ja
tatali ja yuntikili.
2
- lajan sok tatal.
- La conducta paternal de Ramiro.
wa xyaa sbaj lajan sok tatal ja
ramiroi.
paternalismo.
1
- ja smodo ja tatali.
2
- ja smodo jun winik. [wa xyaa
sbaj lajan sok tatal anima mi
tataluk. jachni wa xyaa sbaj jun
ajwalal ba gusto oj ajyuk ja
smoso ba oj smak ja satiki].
paternidad. tatal.
- Mi paternidad legtima. jitimo
tatalon.
- Paternidad responsable. control
de la natalidad.
paterno,-a. yuj ja tatali.
- Mi abuela paterna. ja jmexep
yuj ja jtati.
pattico,-a. wa xyaa tristeaxuk.
- Cancin pattica.
wa xyaa
tristeaxuk ja tseboji.
patiabierto,-a. xetan.
patibulario,-a. wa xyaa xiwuk.
patbulo. ba wa xmilji ja milwanumi ja
ba chonab wa smila ja milwanum
ja gobyernoi. jach wa skulan ja
ba Estados Unidos.
patidifuso,-a. motan.
patilla. kisimtik ja ba jchojtiki.

patn-patrn

patn. jun tike takin ti ba yib


sapato. wa xnexpuji sok ti ba ja
ta tonbita yuj ja teewi. ayni wa
xyamxi ja ba bilits ja toni.
patinar. jaxpuji.
- El autobs patina. wa xjaxpuji ja
aktobusi.
patio. joye, patyo, yojten.
- Patio cubierto. ten.
patitieso,-a. chijan ja yoki.
patituerto. lochan ja yoki.
pato.
1
- pech.
2
- yetal schul winik. [wa xmakuni
yuj ta wa xko chamel. mixa
xbob oj keuk. ja yuj wan
chamel ti ba schat. ja schuli oj
och ja ba yetali. ayni ti ba
espital ja yetal jawi].
patochada. kistal kumal.
patologa. snebjel ja chamel jumasai.
patoso,-a. jel akax wa xyaa sbaj.
patraa. abal, mentira.
patraero,-a. wa slea abal.
patria. ja luum ti ba pojkitiki.
- Madre patria.
slechanal ja
jluumtiki jani jnantik luum.
- Patria potestad. mandar ay ja
untik yuj ja snan stat.
patriarca. tatjun.
patriarcado. ba wa skulan mandar ja
tatal jumasai.
patriarcal. ayxa skujol lajan sok
tatjun.
patricio,-a.
niwan jnal, niwan
mandaranum, mero tatjun.
patrimonio.
1
- spetsanil ja jastiki wa xyaa
kitik ja jnan jtatiki ja ba dote
ma erensya.
- Patrimonio Nacional. spetsanil ja
jastiki sbaj snolanal swinkil
mejiko. wa stalna ja gobyernoi.

- -baj.
- Esta responsabilidad es de mi
patrimonio. jbaj kena ja chol iti.
patrio,-a. ti ba jluumtik.
- Nuestra tierra patria.
ja
jluumtiki.
patriota. ja mawa skisa ja sluum ba
pojki. wa skisa spetsanil ja
skostumbre ja snan stati.
- Patriota mexicano. ja ma jel
skisa ja mejikoi.
patriotero,-a. jel niwan wa xyaa sbaj
yuj jel skisa ja sluum ba pojki.
ja yuj kronta wanxa xyila ja tuki
pojki ti ba pilan lugar.
patritico,-a. wa skisa ja sluum ba
pojki
sokxa
spetsanil
ja
skostumbre ja snan stat.
patriotismo. jel skisjel ja slechanal
luumi, ja ba tojolabal sokxa ja
ba mejiko.
patrstica. snebjel jasunka skulane
spetsanil ja pagrei ti ba
egelesya ja najatei.
patrocinador,-a.
koltanum, jolchan
[regional]. [sok ja smoji ay schol
oj yile ba oj el lek ja skin ja
jwawtiki].
patrocinar. kolta, atelta.
- Patrocina la fiesta de nuestro santo
patrn. wa xyatelta ja jkomontiki
ja ba kin yuj ja jwawtiki.
patrocinio.
skoltajel, yateltajel.
patrocinador patrocinar.
patrn.
1
- ajwalal, ajwalanum.
- Soy campesino y no patrn.
alajanumon mi ajwalalukon.
2
- senya.
- Si tengo un patrn puedo hacer un
pantaln. ta ay kioj senya wa
xbob oj jtsise jun wexal.
3
- santo patrn. jtatik, jwawtik.
609

patrona-pavipollo

- Nuestro santo patrn Mateo. ja


jtatik mateyoi.
4
- hacerse patrn. ajwalalbi,
ajwalalaxi.
- Se hizo patrn. ajwalalbita.
- No nos haremos patrones. mi oj
ajwalalaxukotik.
5
- tener por patrn. ajwalan.
- Te tengo por patrn.
wa
xkajwalana.
6
- tratar de patrn. ajwalan.
- Por qu me tratas de patrn? Soy
trabajador.
jasyuj
wa
xawajwalanon. atijumon ja keni.
patrona.
1
- koltanum ixuk, ja jnantiki lajan
sok jnantik luum.
- Nuestra madre tierra es la patrona
de los pobres. ja koltanum ja
matik mi jas yioj jani jajnantik
luum.
2
- ixawal. Buenos dis, patrona!
san kixawal.
3
- jnantik.
- Nuestra santa patrona.
ja
jnantiki.
4
- tener por patrona. ixawalan.
- Le tiene por patrona a la Sra.
Marta. wa xyixawalan ja xinan
martai.
5
- tratar de patrona. ixawalan.
- Me tratas de patrona.
wa
xawixawalanon.
patronal.
1
- sbaj ajwalal.
- Tierra patronal. sbaj ajwalal ja
luum iti.
2
- sbaj jwawtik.
- Fiesta patronal. ja skin ja
jwawtiki.
patronato.
1
- ja sderecho ja ajwalali.
2
- ja sderecho ja jwawtiki.
610

3
- kole koltanum.
patronazgo. patronato.
patronmico,-a. ja sbiil ja tatali lajan
sok morales, santis, jimenes ma
pilanxa.
patrono.
1
- koltanum.
2
- ajwalal.
3
- jtatik, jwawtik.
patrulla. kole bejtalanum.
patrullar. bejta.
- Los soldados patrullan la ciudad.
wa sbejtaye ja chonab ja
kakanumi.
patrullero,-a. bejtalanum.
patudo,-a. niwan ja yoki.
patulea. kole winkil wa skulan ja ba
mi lekuki.
pal. jel ja kuli ti ba tsajwum luum.
paular. tsajwum luum.
paulatinamente. takaltakal.
pauperismo. jel ja pobrei ti ba jun
luwar, ja matik mi jas yioj
pauperizar. pobrebes.
- El patrn nos pauperiz. spobrebesotik
ja ajwalali.
pauprrimo,-a. jel pobre juntiro,
mi jas yioj mini jasa.
pausa. jijlel.
pausadamente. takaltakal.
pauta. bej, chol, senya.
pava.
1
- paba,
2
-snan kolko.
pavada.
1
- kolkoaltik.
2
- lom machinajel, lom tsenel.
pavesa. staanil juun wa xjujpi.
pvido,-a. wa xiwi.
pavimentar. aa ochuk ton ti ba
niwan bej ba oj bilitsaxuk.
pavimento. bilits ton ti ba niwan bej.
pavipollo. yal kolko.

pavo-pedagoga

pavo. kolko.
- Pavo macho. ajtso.
- Pavo real. jun tike ajtso jel
tsamal wa xtutstuni.
pavn. ja skikil jun yajkachil machit
ba mi oj chakbuk.
pavonearse. toy abaj.
pavor. jun xiwel jel tsats juntiro.
pavoroso,-a. jel xiwelal sbaj.
payanar. aa chenuk, jomo.
payasada. taankoyanel.
payaso. jun tike taankoyanum.
paz. jitsan wa xalxi ja kumal iti. wa
skana oj yale lajan sok ja iti.
1
- mey kakanel.
2
- mey kumal.
3
- laman ay.
4
- ja jlekilaltik wantik slejel. ja
wego oj kiltik chaboxe senya.
- Con el tratado de paz termin la
guerra. chakta kakanel yuj ja
tratoi.
- Paz! chabananik.
- Paz pblica. ti ba tsamal lek
ay.
5
- deja en paz. akta.
- Djame en paz. aktayon.
- Te deja en paz. wa xyaktaya.
6
- descansar en paz. chami.
- Nuestro compaero descansa en
paz. chami ja jmojtiki.
7
- hacer las paces. lama.
- Vamos a hacer las paces. oj
jlamtik ja kumali.
- Vamos a hacer la paz entre todos
nosotros. oj katik tsamalaxuk ja
ba yoj jnalantik.
- Hicimos la paz. jlaja jbajtik
8
- Qued en paz. kan chaban.
pazguato,-a. motan, moteko.
pazote. kakapooj.
peaje. stsakol wa xtupji yi jun
swinkil sbaj yena ja beji.

peana. spachub, spachulabil.


peatones. bejyum.
peca. jun tike koon mi xkuxwani.
kik ja solomi.
pecado. mul, mulal.
- Me perdon mis pecados. yaa
eluk ja jmuli.
pecador,-a. mulanum.
pecaminoso,-a. ay smul.
pecar. lea wamul, mulan, mulani.
- Pec. slea smul.
- Pec contra nosotros. sleawotik
jmul.
- No peques contra nosotros. mi oj
amulukotikon.
- Est pecando. wan mulanel.
pecoso,-a. ay skoon. peca.
pectoral. ti ba jmixtik.
- El pectoral del obispo. ja skrus ja
obispo
pecuario,-a. ti ba alak.
peculado. elkanel ti ba kaja sbaj
komon ma sbaj gobyerno yuj ja
ma ay schol oj stalna ja kaja
jawi.
peculiar. mero.
- El modo peculiar de Ramiro. ja
mero smodo ja ramiroi.
peculio. ja jastik sbaj jun winkil.
pecuniario,-a. sok takin.
- Multa pecuniaria. stupjel smul
sok takin.
pechera. pechera.
pecho. mix, sni yaltsil.
pechn,-a. kalax.
pechuga. sni yaltsil mut.
pechulej [comiteco]. pechulej.
pedacito. xetila.
pedagoga. scholjel sbej, sjejel ja ba
leki.
- La pedagoga es la obligacin de los
padres y de la comunidad. ja sjejel
yi ja untik ja ba leki jani ja
611

pedaggico-pedir

schol ja snan stat sok ja skomoni.


ta ayxa eskwela sbaj komon
cha ayxa schol ja jeumani. ja ba
mejiko, ja sjejeli sok ja eskwela
jani schol ja gobierno. yujxta mio
satiji lek ja mayestro, mi
xmakuni lek ja sjuunil. ja yuj
stojbes ja sjejel ja ba munisipyo
awtonomo. sbaj yenle ja
naitsi, ja juuni, ja jeuman juuni.
pedaggico,-a.
wa xmakuni ba
snebjel.
- Esta maestra es muy pedaggica.
wa snaa lek ba oj sneb ja yal
untik ja jeuman juuni ixuki.
pedagogo,-a. choluman.
- Este maestro es un verdadero
pedagogo. mero choluman ja
jeuman juun iti.
pedal.
jun tike snetulabil wa
xnikatik
sok
koktik.
[ja
snetulabil jawi ayni ja ba].
bicicleta
pedalear.
nika ja snetulabil sok
wawok.
pedante. ja ma jel snaa ja yuj wa
skana
oj
sje
yile
ja
spetsanile.
pedantera. ja smodo ja pedante.
pedazo.
1
- xen , xetan, leche, loke,
make.
- Pedazo de papel. xen juun.
- Parti un pedazo de la madera.
staja xenuk ti ba te.
- Slo un pedazo. kechan jun
xetan.
- Un pedazo de pan. jun leche pan.
- Vamos a rozar un pedazo. oj
katik jun loke loxnel.
- Un pedazo de cuero. jun make
tsuum.
- Camin un pedazo. bejyi jun
612

make.
- Un pedazo de barro. jun penka
lokok.
2
- pedazo de tierra. manga.
- Vamos a rozar este pedazo de
tierra. oj jloxtik ja manga iti.
- Pedazo de tierra cercado por todos
lados y del tamao de una huerta.
joye.
- Sembr un pedazo. stsunu jun
manga luum.
3
- hacer pedazos. choko pedaso,
xeta.
- Quieren hacerlo pedazos. wa
skanawe oj schok pedaso.
- El ingeniero hace pedazos la tierra.
wa sxeta ja luum ja pilaluumi.
pedernal. stojnil kak
pedestal. spachub, spachulabil.
- Pedestal de la cruz. spachulabil
krus.
pedestre.
1
- wa xbejyi.
2
- mi snaa kinal.
pediatra. jun tike loktor wa xyajna ja
untiki.
pediatra. yajnajel ja untiki.
pedida [de la mano].
chotanel,
chotajel, kanwanel.
pedido. skanjel.
- Nuestro pedido. ja skanjel
kujtik.
pedimento. skanjel.
- Su pedimento. ja skanjel yuj.
pedir.
1
- kana yi.
- Me pidi. skana ki.
2
- pedir consejo. kana skujol.
- Le voy a pedir consejo. oj jkan
yi skujol.
- Me pidi consejo. skana ki
jkujol.
3
- pedir justicia. kana oj kisjan

pedo-pegajoso

[sbej lek].
- Pedimos justicia. wa xkanatik
oj kisjukotik.
4
- pedir la mano. chota, chotani,
chotwani,
kanwani,
pat
kumani.
- Los paps [del joven] fueron a
pedir a la muchacha. ja snan stat
waj schota ja akixi.
- Fui a pedir la mano. wajyon
chotanel.
- El que pide la mano. chotanum,
kumanum.
- La mujer cuya mano se pide.
chotuman.
5
- pedir prestado. jela, maja.
- Me pidi que le prestara maz.
sjela ki ja kiximi.
- Me pidi que le prestara mi calzn.
smaja ki ja jwexi.
6
- pedir un favor.
kana yi
stsakatal. [tsakatal es un favor,
una gracia que se concede y no
tanto el dar gracias como se usa
en espaol. Por eso en la entrada
que sigue no se dice, me dio la
gracias, sino que, me pidi un
favor].
- Me pidi un favor. skana ki
jtsakatal.
pedo.
1
- tsis, tsisal.
- Los pedos le dan vergenza. wa
xkixwi yuj ja stsisi.
2
- tirar un pedo. tsisin.
- El caballo me tir un pedo.
stsisinon ja kawuji.
pedo de lobo. cholcholbej.
pedorrearse. tsisini, tsisni.
- Pedorrearse fuerte.
turtuni,
turtuni.
pedorro.,-a. tsisinum, tsisnum.
- Pedorro fuerte. turtunum.

pedrada. ton yajel yi.


- Dar una pedrada. chojo ton.
- Nos dieron una pedrada. ton yaa
kitikon.
pedregal. chinkulton, kosan, tonaltik.
pedregoso,-a. jel ja toni, kosan.
pedrera. ba wa xyaa eluk ton.
pedrisco.
1
- wanxta slumtsin koni ja niwak
bati.
2
- ton yajel yi, schojo yi.
3
- tonaltik.
pedriza.
1
- tonaltik.
2
- tsakab.
pednculo. skalajil.
pega.
1
- nokwanel.
2
- makwanel.
pegadizo,-a.
1
- wa xnoknoni.
2
- wa xek jbajtik.
pegado,-a. pakan.
- Un papel est pegado en la pared.
pakan kani jun juun ti ba sat
naits.
pegadura. nokwanel.
pegajoso,-a.
1
- nokwanum.
- Los coyoles son pegajosos.
nokwanum ja napi.
2
- wa xek jbajtik ja sak-ojobi.
3
- chuuy.
- El lodo es muy pegajoso. jel
chuuy ja lokoki.
4
- hacerse pegajoso. chuuyaxi,
chuuybi, katajaxi, katajbi.
- El lodo se hizo pegajoso.
chuuyaxita ja lokoki.
- Tengo la mano pegajosa por la miel.
katajaxi ja jkabi yuj ja chabi.
5
- ser pegajoso.
noknoni,
nokwani.
613

pegamento-peine

- El coyol es muy pegajoso. jel


xnoknoni ja napi.
pegamento. snochulabil, snokulabil.
pegar.
1
- noko, paka.
- Peg el papel en la pared. snoko
ja juuni ja ba sat naits.
- Peg lodo en las paredes. spaka
ja yib naits sok ja lokoki.
2
- ek sbaje.
- La tuberculosis pega. wa xek
jbajtik ja sak-ojobi.
3
- pegar a alguien. ixtalaan,
maka, pocho, tumtsin yi bwelta,
tuxpin bwelta [regional].
- Te peg. yixtalaana.
- No me pegues. mi oj amakon.
- Le voy a pegar. oj jpoch yi
junuk.
- Me peg. stumtsin ki bwelta.
- Te voy a pegar. oj jtuxpuka
bwelta.
4
- pegar a alguien de broma. chaja.
- Me peg de broma. schaja ki.
5
- pegar a alguien en el ojo. tupu yi
ja sati, maka yi ja sati.
- Me peg en el ojo. stupu ki ja
jsati.
- Te peg en el ojo. smaka awi
wasati.
6
- pegar a alguien en la boca [con la
mano y no con el puo]. leja,
lejwani.
- Te peg en la boca. sleja awi
junuk.
- Pega mucho en la boca. jel
xlejwani.
7
- pegar a alguien por haber sido
pegado de l. trasa [regional].
- Te pego porque me pegaste. wa
xtrasa awi.
8
- pegar con el chicote. bitsa,
614

bitswani.
- Peg el caballo con el chicote.
sbitsa tsuum ja kawuji.
- Est pegando con el chicote. wan
bitswanel.
9
- pegar fuego. tsana.
- Peg fuego a la casa. stsana ja
naits.
10 - pegar un salto. aa brinko.
- Voy a pegar un salto. oj ka
brinko.
11 - pegar una bofetada. aa yi
bwelta ja schoji.
- Me peg una bofetada. yaa ki
bwelta ja jchoji.
pegarse.
1
- noknoni, nokwani.
- El coyol se pega mucho. jel
xnoknoni ja napi.
2
- makalji, makmuni.
- Se me pegaron los ojos por la
enfermedad. makalji ja jsatiki yuj
ja jchameli.
3 - ek jbajtik.
- La tuberculosis se les peg. ek
sbaje ja sak ojobi.
peguera. ba wa stsika ja taji ba oj
ya eluk ja kataji.
peinado,-a.
jixubal, chitubal.
peinar.
peinadora.
tsunkulbesnuman,
tsunkulbesuman.
peinar [hombres]. jixa.
- Me peino. wa xjixa ja kolomi.
- Peinar [y trenzar mujeres].
chita.
peinarse. jixulani, jixwani.
- Me estoy peinando.
wanon
jixwanel.
- Pinate con brillantina. bits
abaj sok ikilan [broma].
peine. jixabal, jixab, sjixulabil.
- Peine del telar. jalabte.

peje-peligro

- Peine y listn. schitulabil.


peje.
1
- chay.
2
- akax.
pejiguera. problema, kumal.
pelado,-a.
1
- joxolom.
2
- patsubal, pochubal.
- Camote pelado.
patsubal
isak.
3
- loxubal.
- Cerro pelado. loxubal wits.
4
- ja ma mi snaa kinal.
5
- ja ma mi skisa ja smojei.
pelador,-a. pochuman.
pelafustn. jaragan.
pelagatos. jel ajulal sbaj.
pelaje. tsootsaltik, stsootsil chej ma
chikan jas chante.
pelambre. tsootsaltik.
pelamen. tsootsaltik.
pelamesa. pleto ba wa stuchu ja
yolomi ja skrontai.
pelar.
1
- joxo ja yolomi, noko, nokwani,
patsa, pocho.
- Ya te pel. sjoxota wawolom.
- Pel el puerco. snoko ja chitami.
- No sabe pelar. mi snaa oj
snoke.
- Camote pelado.
patsubal
isak.
- Pel el tomate. wa xpocho ja
pixi.
2
- pelar dientes. kososi [regional].
- Pela los dientes porque as es su
modo. xkososi ja yeji yuj ja
jachni ja smodoi.
pelarse. paka ajnel.
- Se pel. spaka ajnel.
peldao. sbatub, sbatulabil.
pelea. abal, tiro.
- Se arm una pelea. keta abal.

- No queremos peleas.
mi
xkanatik tiro.
peleador,-a. tiroanum.
pelear. pletoani.
- Estn peleando.
wane
pletoanel.
pelearse.
pletoani, wolo abajex,
kulanik pleto, kulanik tiro.
- Ya se estn peleando. wanxa
pletoanel.
- Los borrachos se pelean. wa
swolo sbaje ja yakbumi.
- Se pelean mucho. jel skulane
pleto.
pelechar.
1
- moki ja stsootsil chikan jas
chante.
2
- tojbi ja chamumi.
pelele.
1
- ixta lajan sok wenex.
2
- jun winkil mi xmakuni.
peliagudo,-a.
1
- wokol.
2
- akax.
pelcula.
1
- putix.
- Pelcula que encierra cada uno de
los gajos de la lima. sputix lima.
2
- royo. [jun tike balubal juun
wa xmakuni ba stojbesjel jun
letawail ma retrato, ma poto . wa
xcha alxi ja cine jani jun
pelcula]. rollo de pelcula.
peligrar.
1
- ay xiwel.
- Peligras de que te maten. ay
xiwel oj smila.
2
- peligrar de caer. nexanbi.
- Peligr de caer en la cueva.
nexanbiyonta ja ba keen.
peligro. xiwel.
- No presientes que va a venir un
peligro? mi ma xyab wachikeli oj
615

peligroso-pellejo

jakuk jun xiwel.


- Hay peligro. ay xiwel.
- No hay peligro. mey xiwel.
peligroso,-a.
1
- xiwelal sbaj.
- Eres peligroso. xiwelal abaj.
- Es muy peligroso. jel xiwelal
sbaj.
- No es peligroso. mi xiwelaluk
sbaj.
2
- peligroso [camino en el cerro].
nexan.
- El camino es peligroso. nexan ja
beji.
pelilargo,-a. najat ja yolomi.
pelillo.
1
- yal tsoots
2
- yal problema.
pelinegro, -a. kik ja yolomi.
pelirrojo,-a. chak ja yolomi.
pelirrubio. meko ja yolomi.
pelma.
1
- wolan.
2
- paktop.
pelmazo.
1
- wolan.
2
- paktop.
pelo.
1
- tsoots.
- Pelo axilar. stsootsil jtumistik.
- Tengo pelo crespo.
tsunkul
jtsootsil. cabello.
2
- pelo cortado en lnea recta en la
frente o en la nuca. kutsan.
- Tienes el pelo cortado en lnea
recta. kutsan wawolomi.
3
- pelo de conejo. malak.
4
- cortar el pelo. joxo ja yolomi,
aa el yi ja solomi.
- Me cort el pelo. sjoxo ja
kolomi.
- Te cort el pelo. kaa el awi
wawolomi.
616

- dejarse crecer el pelo. najatbi ja


yolomi.
- Me dej crecer el pelo. najatbita
kolom.
6
- tomar el pelo. maka sat.
- Nos tom el pelo con su regalo.
smaka jsatik sok ja jmajtantiki.
majtan
peln,-a.
1
- joxolom, kom ja yolomi, tayan.
- Es peln. jelxa kom ja yolomi.
- Soy peln. tayan kolom.
2
- mey spensar, mey stakin.
pelonera. spobresail.
peloso,-a. ay stsootsil.
pelota. pelota.
pelotazo. pelota yajel yi.
pelote. stsootsil chibo.
pelotear.
1
- kela ja kwenta.
2
- aa pumpunuk ja pelotai.
3
- pletoani.
pelotera. pleto.
pelotn.
1
- kole winkil.
2
- kole kakanum.
peltre. jun tike sokan takin. [wa
xmakuni ba skulajel kuchara ma
oxom].
- Olla de peltre. oxom takin.
peluca. manubal stsootsil yuj ja
basan ja solomi ma wa snaka ja
solomi.
peludo,-a. jel pim ja solomi.
peluquera. snaj joxulanum.
peluquero. joxaolomal, joxulanum.
pelusa. stsootsil.
pelvis. sbakel yib jnalantik.
pelleja. tsuum.
pellejero. chonatsuum.
pellejo.
1
- tsuum.
2
- yakbum.

pelliza-pene

pelliza. tsuum kulubal chompa.


pellizcador.-a. chotwanum, tsipuman.
pellizcar.
1
- tsipa.
- Por qu me pellizcaste? jasyuj
jatsipawon.
2
- pellizcar [con las uas]. choto,
chotwani.
- Me pellizc. schotowon.
- Le gusta pellizcar. wa xkanxi yuj
ja chotwaneli.
pellizco. chotwanel, stsipjel.
pena.
1
- chamkujol, pena.
- Siento pena.
wa xkab
chamkujol.
- Me da pena. wa xkaa yi pena.
- A duras penas. jel wokol.
- Merece la pena. wa xmakuni.
- No vale la pena. mi yajnaluk.
- Qu pena! jel ajulal sbaj.
2
- kastigo.
- Pena capital. milji yuj kastigo.
- Pena corporal. lutji ba preso yuj
kastigo.
- Pena pecunaria. stupjel smul
sok takin.
penacho.
jun tike penech ay
skukmil ti ba yolom.
penachudo,-a. ay spenech. penacho.
penado,-a.
1
- wokol.
- Trabajo penado. wokol atel.
2
- presoanum.
penal.
1
- wokol yuj kastigo, snaj
lutwanel.
2
- stupjel smul ti ba yoj snaj
lutwanel. Cdigo Penal.
penalidad.
1
- atel, wokol.
2
- kastigo.
penalizar. aa stup ja smuli.

- Me penaliz. yaa jtup ja jmuli.


penar.
1
- aa stup ja smuli.
2
- tupu wamuli.
3
- wokol wa xek yuj.
penca de guineos. pale lobal.
- Penca de maguey. skab chij.
penco. yokel kawu.
pendejo. kurik, mi xmakuni jun winkil.
pendencia. tiro, pleto.
pendenciar. kulan tiro, kulan pleto.
pendenciero,-a. tiroanum.
pender. kan lokan, limanxta ja sati.
- Los aguacates penden de las
ramas. kan lokan ti ba skabte ja
oni.
- las frutas penden de las ramas.
limanxta ja sati.
- Las limas estn pendiendo de las
ramas. palanxta ja limai.
pendiente.
1
- balan, koel kinal, tinan kinal.
- El terreno tiene mucha pendiente.
jel balan ja luumi.
- La pendiente es muy fuerte. jel
tinan kinali.
2
- kan chaban.
- El problema agrario est pendiente.
kan chaban ja luumi.
pndola. jun tike plomo wa xjimxi ti
ba niwan relojo ba oj bejyuk.
pendoln. gayo [ti ba skulajel naits].
pendn. bandera.
pendular. wa xjimxi.
pndulo. plomo.
pndulo,-a. jilan.
pene. steil jbaktik, stsujnil jbaktik
[regional], swinkil jun winik,
tsunek.
- Me duele el pene al orinar, le dije al
doctor.
wa xkab yaj ti ba
jwinkiltik ja ba chulneli, kala
yabi ja loktori.
617

penetrable-pentgono

penetrable.
1
- wa xbob oj ochuk ti ba pimil
kul.
2
- ab sbej.
- Su relato no es penetrable. mi
xabxi sbej ja sloili.
penetracin. ochel lek.
- La penetracin de la bala. ochta
lek ja balai.
penetrar.
1
- ochi lek.
- El machete penetr el corazn.
ochta lek ja machit man yoj
yaltsil.
2
- jel abi.
- Me penetra el dolor. jel xkab yaj.
3
- ab sbej.
- No penetro este problema. mi
xkab sbej ja problema iti.
penicilina. ja sbiil jun tike an.
pennsula. jun luum joybanubal yuj
ja ti ba yoxil schikin.
peninsular. ti ba pennsula.
penitencia.
1
- kokxel.
2
- yajel eluk ja smuli.
3
- stupjel smul.
penitenciara.
karsel, preso, snaj
lutwanel.
penitenciario, -a. ja ba snaj lutwanel.
penitente. ja ma wa skokxi.
penoso,-a.
1
- wokol.
- Trabajo penoso. wokol atel.
2
- wa xyaa cham skujol.
- Ria penosa. wa xyaa cham
jkujol ja pleto iti.
pensamiento.
altsil, pensar, yaljel
skujol.
- Las mujeres tienen pensamiento
tambin.
ay
yaltsil
ja
ixukechomajkil.
- Nuestro pensamiento.
ja
618

jpensartiki.
- Tienes buenos pensamientos. jel
lek wa xyala wakujoli.
pensando. tsinan, wan pensar, wan
pensaranel.
- Est pensando. tsinan eke.
- Estoy pensando. wanon pensar,
wanon pensaranel.
pensar.
1
- yala ja yaltsili, kumani skujol,
pensaran, tsijba wakujol, wan
yaljel, xchi skujol, yala skujol.
- Pienso. wa xyala ja kaltsili.
- Voy a pensar. oj kumanuk
jkujol.
Vamos
a
pensarlo.
oj
jpensaruktik.
- Ya lo pens. stsijbata skujol.
- Pienso que vendr. wanon yaljel
oj jakuk.
- Les voy a decir lo que pienso. oj
kal awabyex jas xchi ja jkujoli.
2
- pensar en . waj skujol.
- Slo piensan en robar. kechanxta
wajel skujol ja elkaneli.
pensativo,-a.
wa stsiptsuni ja
skujoli.
pensil.
1
- jiman.
2
- tsamal maka ay snichim.
pensin.
1
- stsakol, stupulabil.
2
- jijlub.
pensionado,-a. jubilado.
pensionar. jubilar 2.
pensionista.
1
- jubilado.
2
- ja ma wa stupu stsakol ti ba
jun jijlub.
pentgono.
1
- joe ja schikini.
2
- ja sbiil ja snajtsil ja
mandaranumaltik
ti
ba

pentatln-pequeo
kakanum jumasa ba Estados
Unidos. [yuj ja sloil ja joe schikin
ja snaji ba wa xatiji].
pentatln. jun tike tajnel ba wan
ajnel, wan bajtel, wan jipwanel,
sok ayto mas tajnel. ayni wa
sneba tiro sok tujkanub.
pentecosts. jun kin ti ba egelesya ti
ek 50 kaku masa chak ja syal
kinal.
penltimo,-a.
kechan june ayto
skana man ba snej.
penumbra. axub.
penuria.
spobresail, nesesida,
tusanaxita.
pea.
1
- patak.
2
- kole wajum.
peascal. patakaltik.
peasco. patak.
peascoso,-a. jel ja pataki.
peon. niwan patak.
pen. moso.
- Emplear a alguien como pen.
mosoan.
- Me emple como pen.
smosoanon.
peonada.
1
- ja starega ja mosoi.
2
- mosoaltik.
peonaje. mosoaltik.
peor. masto pegor, masto malo.
- El pedregal es peor que la tierra
seca. masto pegor ja tonaltik sok
ja takin luumi.
- El explotador es peor que el ladrn.
jelxa malo ja ixtalanum yuj ja
elkanumi.
pepenado. meba ayxa smajantatal.
pepenador,-a. atijum ti ba chonab wa
stsomo, wa smitsa ja tsileli.
pepenar. mitsa.
pepino. jun tike tsol.

pepita.
1
- intilal, bak.
- Peptas de frutos de enredadera.
yintil ba tekul sok yakil.
semilla.
2
- wotan ti ba yakixil mut.
pepnide. chikan jas tike tsol.
pepsina. jun tike yalel ti ba lukum.
wa spajbes ja waeli.
pequeez.
1
- schinil.
- A pesar de su pequeez ese perrito
es muy bravo. jel kak ja tan yal
tsii anima ja schinili.
2
- smaloil.
- La pequeez de ese hombre. ja
smaloil ja winik jawi.
pequen,-a. yal nux.
pequeito,-a. yal chin, yal nux.
pequeo,-a.
1
- chin, nux.
- Es un pequeo an. chinto yena.
- Pequeo de estatura. tsapito,
tsapo.
- Pequeo
[de una cola, por
ejemplo del conejo]. butin.
2
- pequea propiedad. ja luum
sbaj jun swinkil yujxta mi jeluk
ay yioj. wa xkilatik ti ba art.
249-250 ba poko Ley Federal de
Reforma Agraria jaye almul wa
xoch ba pequea propiedad ta
ayxa ka yioj mas jitsan ay
kiojtik derecho oj jkantik yi ja
luum jawi. propiedad.
3
- hacer ms pequeo. chinbes.
4
- hacerse ms pequeo. chinaxi,
chinbi, nuxbi.
- El calzn se hizo ms pequeo.
chinaxi ja wexi.
5
- ms pequeo. koelan, laxan
[regional].
- El ganado qued ms pequeo.
619

pera-perdicin

koelan kani ja wakaxi.


pera. jun tike tekul lajan sok pejtak
yujxta mey skiixil. tukxa ja
yajbali. wa schonowe ti ba
chonab.
per capita. ba jujune.
percance.
1
- stupulabil pilanto ja stsakoli.
2
- problema, wokol.
percatarse. ab sbej, ilji.
- Me percat de que nos engaaron.
kabta sbej slolayotik.
- Se va a percatar de t. oj yila.
percepcin.
1
- yijel.
- Percepcin del salario. yijel
stsakol.
2
- pensar.
- No tengo ninguna percepcin. mi
xtaa mini jun jpensar.
- Tengo una percepcin. wa xjak
kolom.
perceptible.
1
- wa xabxi.
2
- wa xyiaj, wa xixi.
perceptivo,-a. wa xyab kinal, wa xyila
kinal.
perceptor,-a. wa xyab kinal sok wa
xyila kinal sok.
- Nuestra nariz nos sirve de
perceptor. wa xkabtik kinal sok
ja jnitiki.
percibir.
1
- abi, ila.
- No percibo nada. mi xkab mini
jas.
- Percibi la luz a pesar de que
estaba lejos. yila ja yijlabi anima
najat lek kani.
2
- iaj.
- Percibiremos nuestro sueldo. oj
kitik ja jtsakoltiki.
percibirse. chiknaji.
620

- No se percibe su casa. mi
xchiknaji ja snaji.
percibo. yijel.
percudir. kuxbes.
percusin. tumtsintalajel.
- Instrumento de percusin.
wajabal.
percusor. stumtsinulabil.
percutir. tumtsin.
percha.
1
- slokiyub ku.
- Colg el pantaln en la percha.
yaa lokan ja swex ti ba slokiyub
ku.
2
- chiwte. En esta percha se
cuelgan vasos y tazas.
3
- percha del gallinero. tapesko.
- Las gallinas duermen en la percha.
wan wayel ja muti ti ba tapesko.
perdedor,-a. ja ma wa schaya chikan
jas, ja ma wa xkujlaji.
perder.
1
- chaya.
- Perdi su camisa. schaya ja
skui.
2
- mi ganansyaani.
- Perd en el trueque.
mi
ganansyaaniyon ti ba bolmanel.
3
- perder la gana. el sgana.
- Perd la gana. elta gana.
4
- perder la vista. tup sat.
- Perd al vista. tup jsat.
5
- perder peso. sujbi, tsujbi.
- El rbol perdi peso porque ya est
seco. sujbita ja tei yuj takinxa.
- Perd peso. tsijyonta.
- Voy a perder peso. oj tsujuk ja
kalali.
perderse. chayi.
- Me perd. chayon.
- Se me perdi. chay kujil.
perdicin. chayelal.
- Su perdicin. schayelal.

prdida-perfecto

prdida.
1
- schayilal.
- Es una prdida el dinero que
perdi. schayilal ja takin chay
yujil.
- Qu prdida! jel chayilal.
2
- prdida de la mano. kutsji ja
skabi.
- Prdida de la pierna. kutsji ja
yoki.
- Prdida de la vista. tupel sat.
perdido,-a. chayel, chayum.
- Hombre perdido en el monte.
chayel winik ti ba yoj kul.
- Encontr el dinero perdido. jtaata
ja chayum takin.
perdign.
1
- yal chulul.
2
- jun tike yal chin bala wa
slumtsin sok.
perdigonada.
wanxta slumtsin ja
balai.
perdis.
1
- sbakil olom.
2
- ja ma mey skujol.
perdiz. chulul.
perdn. perdon, perdonal.
perdonable. ay sperdon.
perdonado,-a. tupelxa.
- Su delito ya est perdonado.
tupelxa ja smuli.
perdonar.
1
- aa jun perdon, kulan perdon,
aa eluk ja smuli.
- Me perdon. yaa kijun perdon.
- Perdnenme. kulanik perdon.
2
- perdonar pecados. aa eluk ja
smuli.
- Perdnanos nuestros pecados.
aaxa eluk ja jmultikoni.
perdulario,-a. kurik.
perdurable. wa xalbi lek.
perdurar. albi lek.

perecedero,-a. wa xchaki.
perecer. chami.
perecerse. jel ok skujol.
- Se perece por el atole. jel xok
skujol ja matsi.
peregrinacin. kuanel. romera.
peregrinaje. kuanel.
peregrinar. waj kuanel.
peregrino,-a. kuanum.
perejil. jun tike itaj wa xmakuni ba
yajnal wael.
perengano,-a. jun winkil mi xnaatik
sbaj ja sbiili.
perenne. wa xalbi lek.
perentorio,-a.
1
- skakuil.
- Tengo que pagar la deuda en el
plazo perentorio de ocho das. tilan
oj jtupe ja jeli ti ba skakuil
man yoj waxake kaku.
2
- jel tilan.
- Trabajo perentorio. jel tilan ja
atel iti.
pereza. sjaraganil.
perezoso,-a. jaragan, wasum, wasuman.
- Muchos perezosos. jaraganum
jumasa, jel jaragane.
- Volverse perezoso. yopin abaj.
- Se volvi perezoso. syopin sbaj.
perfeccin.
1
- tsikan.
- Perfeccin de la obra. tsikan ja
ateli.
2
- sbej lek.
- No hemos alcanzado la perfeccin
an. mito sbejuk lek aytik.
perfeccionar. lekbes.
perfectamente. lek ay, tsikan lek.
perfectible. ojto lekaxuk.
perfecto,-a. jel lek juntiro, sbej lek
ay, uts, yutsil.
- Es un hombre perfecto. jun winik
jel lek juntiro yena.
621

perfidia-perodo

- No somos perfectos an. mito


sbejuk lek aytikon.
perfidia. ja smodo ja ma wa xyiaj
jpatiktik.
prfido,-a. wa xyiaj jpatiktik.
perfil. snajkul.
- Slo veo el perfil de su cara.
kechan wa xkila ja snajkul ja
sati.
perfilar. tsiktes lek.
perfilarse. chijkaji.
perforacin. jotol, schobjel.
- La perforacin de la tabla. ja
sjotol ja akintei.
- Falta la perforacin de la tabla.
ayto skana ja schobjel ja
akintei.
perforado,-a.
chalan, chobubal,
chububal.
- El papel est perforado porque
tiene muchos agujeros. chalan kani
ja juuni yuj jitsanxa ja sjotoli.
- Tabla perforada. chobubal
akinte.
perforador,-a. chobuman.
perforadora. sjotulabil.
perforar. joto, chobo, chubu.
- Perfor el papel. sjoto ja juuni.
- El berbiqu perfora a tabla. wa
schubu ja akinte ja berbekiji.
perforarse. joti.
- El papel se va a perforar. oj
jotuk ja juuni.
perfumar. aa ikilaxuk.
- Perfum su pauelo.
yaa
ikilaxuk ja smojchili.
perfume. ik.
- El perfume de las flores. ja yik ja
nichimi.
pergamino.
jun tike tsuum wa
xmakuni ba juun.
pergear. chapa.
bosquejar.
pericia. yarechoil, wa snaa lek.
622

pericial. arecho, snajel lek.


perico.
1
- chel.
- Cantan los pericos. wa xwerinaji
ja cheli.
- Bandada de pericos. chelaltik.
2
- perico [planta]. tsits ak.
periferia. sutanal.
perifrico,-a. ti ba sutanal.
perilla.
1
- makaris, tasaw, tekeris.
2
- yisim jutitik.
perilln. akax.
permetro. sutanal.
perineo. tux.
peridicamente.
tyempo tyempo,
jujuntik kaku.
- Se juntan peridicamente. tyempo
tyempo wa stsomo sbaje.
peridico. juun wane stojbesjel ba
jechejechel oj kabtik lek sbej
jastal wa xwaji wa xeki ti ba
luumkinal.
peridico,-a. tyempo tyempo.
- Tengo un trabajo peridico.
tyempo tyempo wa laatijiyon.
periodismo. ja yatel ja matik wa
stsijbaniyeti ba peridico.
periodista. tsijbajuun ti ba
peridico.
peridistico,-a. ti ba tsijbajuun.
periodista.
perodo.
1
- tyempo, kaku.
- Perodo de la rozadura. styempo
loxnel, ja kaku jumasa ja
loxneli.
- Perodo de la tapisca. yorail ja
sbaal ja alaji.
2
- ba.
- En el perodo de un ao aprend el
tojolabal. ba yoj jun jabil jneba
ja tojolabali.

peripecia-pern

- skwenta ixuk, niwan chamel.


- Tiene su perodo. wa xyila ja
skwentai.
- La muchacha tiene su perodo ya.
ayxa sok niwan chamel ja akixi.
peripecia.
desgrasya, problema,
wokol.
periquito. chel.
peritaje. ja yatel ja ma jel snaa.
perito,-a. jel snaa.
perjudicar. kulan yi, lea chikan jas
wa xyaa wokol.
- Su actitud nos perjudica. wa
skulan kitik ja smodoi.
- No te voy a perjudicar. mi oj jle
ja jmuli.
perjudicial. jomwani.
- El tabaco es perjudicial. wa
xjomwani ja mayi.
perjuicio. jomwanum.
perjurar. taa ti malo. [mentiraxa].
perjurio. stajel ti malo. [mentiraxa].
perjuro,-a.
wa staa timalo.
[mentiraxa].
perla. sat ujal, beke. [jun tike wa
xtaxi ti ba yoj mik. jel tsamal
yena].
perln. jun tike kuuts.
permanecer. kani, tejkaji.
- Vas a permanecer all? ti ma oj
kanan kota.
- Permanec tres das en Tuxtla.
oxe kaku ti tejkajiyon ba
tustala.
permanencia. albel.
- La permanencia de su pobreza.
wan albel ja spobresail.
permanente. mi xchaki.
- Nuestra lucha permanente. mi
xchaki ja jluchatiki.
permeable.
1
- wa xyuaj ja.
- La tela es permeable. No lo es el

nylon. wa xyuaj ja ja kuutsi. mi


xyuaj ja naylyoi.
2
- wa xkutsji.
- El vidrio es permeable a la luz. wa
xkutsji ja espejo yuj ja yijlabi.
permisible. ay slisensya, wa xbobi.
permitido, permitirse
permiso. lisensya, orden, permiso.
- No hay permiso. mey orden., mi
xbobi
- No hay permiso fumar. mi xbobi
oj awab may,
- Le doy permiso. wa xkaa yi
permiso.
-Con permiso! ila wala sat, oj
ma ekon.
permitido,-a. wa xbobi, ayxa orden.
- Est permitido fumar. wa xbobi
oj kabtik may.
- No est permitido. mey orden,
mi xbobi.
permitir. akta.
- No me permite que vaya. mi
xyaktayon oj wajkon.
permitirse. wa xbobi.
- Se permite fumar. wa xbob oj
kabtik may.
permuta. sjeltesjel.
permutar. jeltes.
pernear. nika wawoki.
pernera. yokil.
pernil. yokil.
pernio. steil ba wa sututi ja slutulabil
sti naits.
pernoctar. ti wayi ba pilan luwar.
pero. yujxta, pe, pero, pero yuj.
- Quiero caminar, pero no puedo. wa
xkana oj bejyukon yujxta mi
xbob kuj.
perogrullada.
wanxa xnaatik ja
smeranil iti, snaojxa.
perol. perol.
pern. jun tike mansana.
623

perorar-persona

perorar. kumani.
perpendicular. tekan, toj tekan.
- El surco largo es perpendicular al
corto. tekan ay ja najat chojlal ti
ba katani.
- El poste es perpendicular a la
tierra. toj tekan ay ja tsaptei ti
ba luum.
perpetracin. slejel smul.
perpetrador,-a. mulanum.
perpetrar. lea wamuli.
- Perpetr un crimen. slea smul.
perpetuamente. tolabida.
- Me duele perpetuamente. tolabida
wa xkab yaj.
perpetuar. aa albuk.
- Los edificios perpetan el recuerdo
de los antiguos. wa xyaa albuk ja
snaulabil ja poko winik ja niwak
snaji.
perpetuarse. albi.
- Nuestras costumbres se perpetan
en la comunidad. wa xalbi ja
jkostumbretiki ti ba jkomontik.
perpetuidad. mi xchaki.
- La perpetuidad del trabajo. mi
xchaki ja ateli.
perpetuo,-a. mi xchaki.
perplejo,-a. jomta solom.
perra. snan tsi, ja men tsi.
perrada.
1
- tsialtik.
2
- yijel spatik.
perrera. ba wa slutu ja tsii, snaj
tsi.
Perro.
1
- tsi
- Perro amaestrado. tsakolanum.
- Perro azuzado. kujlan tsi.
- Perro callejero. kaxlan tsi.
- Perro de agua. stsiil ja.
- Perro ladrador. wojlanum.
- Perro macho. kerem tsi.
624

- Perro mordeln.
wojlanum,
woluman.
- Perro salvaje. kaxlan tsi.
2
- tratar a alguien como a un perro.
ixta wa xilji.
- Me trataron como a un perro.
ixta iljiyon.
perruno,-a. ti ba tsii.
persecucin. snutsjel, stsajlajel.
perseguidor,-a. tsajluman.
perseguir.
1
- nutsu, tsajla.
- Me perseguir. oj snutson.
- Te persegu. jtsajlaya.
2
- lea.
- Persigue un trabajo. wa slea
atel.
3
- perseguir con ladridos. wojla.
- El perro persigue con ladridos el
ganado. wa swojla ja wakax ja
tsii.
4
- estar perseguido por un perro
azuzado. kujlaji tsi.
perseverancia. skuchjel yujil.
perseverante. wa skuchu yujil.
perseverar. kuchu awujil.
- Voy a perseverar en las
dificultades. oj jkuch kujil ja
wokoli.
persignarse. bisa abaj.
- Se persign. sbisa sbaj.
persistencia. skuchjel yujil.
persistente. wa skuchu yujil.
persistir.
1
- ti kani.
- Persiste su enfermedad. ti kani ja
schamela.
2
- kuchu awujil.
- Persisti en su maldad. skuchu
yujil ja smaloil.
persona. winkil, kristyano.
- Falta una persona an. ayto
skana jun winkil.

personaje-pertinacia

- Eres una persona. kristyanoa.


- Lleg en persona. juli yenita.
personaje. naubal sbaj lekil winkil.
personal.
1
- sbaj yena.
- Es nuestro problema personal
Qu te importa? jbaj kentikon
ja problema iti. jas wawochela.
2
- ja moso jumasail ti ba jun
niwan negosyo.
- El patrn busca personal. wa slea
mosoaltik ja ajwalali.
3
- pronombres personales. yo, me,
m, t, te, ti, l, ella, ello, le, la, s, se,
nosotros, nosotras, nos, ustedes,
vosotros, vosotras, ellos, ellas, les, los,
las.
personalidad.
1
- winkil.
- No conozco esta personalidad. mi
xnaa sbaj ja winkil iti.
2
- modo.
- Cada uno tiene otra personalidad.
tukxa ja smodo ja jujune.
- Personalidad jurdica. personera.
personalmente. yenita.
- Te ver personalmente. oj kila
kenita.
personarse. jaki, juli, koti. llegar.
- El juez se person en mi casa. ti
jaki ja jwesita ja ba jnaji.
personera. jun kole kisubal yuj ja
leyi lajan sok kechan jun winkil.
jachni jujune kolonya junita ay.
ay sderecho, ay schol lajan sok
jun derechoanum anima jitsan
ja swinkili. poko Ley Federal de
Reforma Agraria, art. 23.
personificar. altsilan.
- Personific la maldad en su
conducta. yaltsilan ja smaloil yuj
ja smodoi.
perspectiva.

- sbonjel ja jastiki ba oj
chijkajuk ja skutil, ja snajtil, ja
schaanil.
2
- aspecto.
3
- modo.
- Nos presenta otra perspectiva. wa
sjea kitik pilan modo.
4
- Vemos a los tojolabales desde la
perspectiva de ellos. wa xkilatik ja
tojolabali lajan sok yenleita wa
xyila sbaje. wa xalxi emic. ta mi
jachukuk wa xalxi etic.
perspicacia. sbiboil.
- No tiene perspicacia.
mey
sbiboil.
perspicaz.
1
- bibo.
2
- jel lek wa xyala.
perspicuo, -a.
1
- lajan sok chalan transparente
2
- jel lek wa xyala.
persuadir. mono, monwani.
- Me persuades. wa xamonowon.
- No sabe persuadir. mi snaa
monwanel.
persuasin. monwanel.
persuasivo,-a. wa xmonwani.
pertenecer. sbaj yena.
- Me pertenece. jbaj kena.
- No me pertenece. mi jbajuk.
- Su tierra nos pertenecer. oj
jbajuktik ja sluumi.
pertenencia. ja sjas sbaj.
- Mis pertenencias. ja jastik jbaj.
prtiga. schukbal.
pertiguear. chuku, aa kouk.
- Voy a pertiguear los aguacates. oj
chuke ja oni.
- Va a pertiguear las granadillas. oj
ya kouk ja peluli.
pertinacia.
1
- schuuyil.
2
- jel xalbi.
625

pertinaz-pescar

pertinaz.
1
- chuuy.
- Joven pertinaz. chuuyil kerem.
2
- jel xalbi.
- Cuaresma pertinaz. jel xalbi ja
kwaresmai.
pertinente. wa xmakuni.
- No es pertinente que te critique.
mi xmakuni oj stujmaya.
pertrechar.
1
- aa yi tujkanub sok bala.
2
- aa yi chikan jas tilan yuj.
pertrechos.
1
- spetsanil ja tujkanub sok bala
wa xmakuni yuj ja kakanum
jumasai.
2
- atijubal wa xmakuni ba
chikan jas atel.
perturbacin. jomel.
- Perturbacin de la comunidad.
jomta ja jkomontiki.
perturbador,-a. jomwanum.
perturbar. jomo.
- Perturb la paz pblica. ti sjomo
ja ba tsamal lek ay.
- Si queremos nuestros derechos
dicen que perturbamos el orden. ta
wa xkanatik ja jderechotiki wa
xyala kabtik wa xjomotik ti ba
tsamal lek ay.
perversidad. mi tojuk ja smodoi.
- La perversidad del asesino. mi
tojuk ja smodo ja milwanumi.
perversin. jomji.
- Perversin de nuestras costumbres.
jomjiyeta ja jkostumbretiki.
perverso,-a. mi tojuk ja smodoi.
- Hombre perverso. mi tojuk ja
smodo ja tan winiki.
pervertir. kistalbes, pegorbes.
- Pervirti su conducta. skistalbes
ja smodoi.
pervertirse. kistalbi.
626

pesa. wa sbisa sok.


pesado,-a. al.
- Muy pesado. jel al.
- No pesado. mi aluk.
- Carga no pesada. sojkob ja
yijkatsi.
- Hacer menos pesado. sojkobaxi,
sojkobi.
- El arado se va hacer menos
pesado.
oj sojkobaxuk ja
aradoi.
pesadumbre. chamkujol.
psame. ajulal.
- Doy mi psame. jel ajulal
xkabi, wa xkaa yi syajulal.
pesar.
1
- bisa yalal, lika yalal.
- Me voy a pesar. oj jbise kalal.
2
- penaaxi.
- Me pesa que se haya enfermado.
wa lapenaaxiyon yuj ja ko
chamel.
3
- kujol, pena.
- Que no sientas pesar. mi xawaa
jan jakujol.
- Siento pesar. wa xkaa yi pena.
4
- a pesar de. anima, ama,
konser.
- Voy a ir, a pesar suyo. oj wajkon
anima mi skana.
- Est rozando a pesar de la lluvia.
wan loxnel konser wa xyaa ja.
pesca. syamjel chay.
pescadero,-a. chonachay.
pescado. chay, elta ja ba jai, ojxa
wakotik sok. pez.
pescador con caa. lukbachay.
pescador con redes. yamachay.
pescar con caa y anzuelo. lukba,
lukbani.
- Voy a pescar peces. oj wajkon
lukbuj chay, oj wajkon oj
jlukbe chay.

pescuezo-petate

- Estamos pescando. wantikon


lukbanel.
- Pescar con redes. yama chay.
- Pescaron con redes. syamawe
chay.
pescuezo. nuk, nukal.
pese a. anima, ama, konser.
- No voy a tomar nada pese a la
sed. mi oj kue anima takin jti.
pesebre. skanoga chante.
peshpe [comiteco]. smusulabil.
pesimismo. jun tike pensar wa xyala
mi xmakuni mini jasa. mi jay
majke oj jta jlekilaltik.
pesimista. tolabida wuts. pesimismo.
psimo,-a. jelxita smaloil.
peso.
1
- peso, takin, $ jani ja senya ba
peso.
- Tengo $ 3.00. ay kioj oxe
peso.
2
- alal.
- El peso del puerco. ja yalalil ja
chitami.
- Mi peso. ja kalalil.
- Gan peso. masxa alon.
- Perd peso. tsuji ja kalali.
- Peso bruto. ja yalalil jun bolmal
sok ja yalalil ja spotsulabili.
- Peso neto. ja yalalil jun bolmal
mi xoch ja yalalil ja spotsulabil.
pesquera. ba wa syama chay ma
beke.
pesquera. syamjel chay.
pesquero,-a. wa xmakuni ba syamjel
chay.
pesquis. sbiboil.
- No tiene pesquis. mey sbiboil.
pesquisa. yiljel.
pesquisar. ila.
- Vamos a pesquisarlo. oj kiltik.
pesquisador,-a. iluman.
pestaa. mech.

- Nuestras pestaas. jmechtik.


- Pestaas onduladas. chitimech.
- Pestaas rectas. nujumech,
smech chitam [regao].
pestaear. matsmuni.
pestaoso,-a. ay smech.
peste.
1
- jun tike chamel wa xek
jbajtik.
2
- wa xjelxi chikan jas mi xmakuni.
- Peste de cucarachas. jelxita lach.
3
- aa yi ix.
- Este hombre es una peste. wa
xyaa kitik ix ja winik iti.
4
- echar pestes. jel tuuj abi.
- Ech pestes al explotador. jel tuuj
kabi ja ixtalanumi.
pestfero,-a.
1
- jomwanum.
2
- jel tuuj.
3
- wa xek jbajtik.
pestilencia.
1
- ja chameli. peste 1.
2
- stuujil.
pestilente. jel tuuj.
pestillo. steil ba oj jlutik kani ja
pwertai.
pesua. yech yok [chante].
- Pesua partida. chab yech ja
yoki. pezua.
pesuo. set yok.
petaca. snolulabil ku. [wa xmakuni
ba bejyel].
ptalo. spowil snichmal.
petardo.
1
- jun tike sibak.
2
- slolajel.
petate. pop.
- No tengo petate. mey jpop.
- Utilizar como petate. popan,
popin.
- Utilic la zalea como petate.
jpopan tan kani ja jsenpatiki.
627

petema-picamadero

petema. petema, petmaax.


petemarmash. petema, petemaax.
peticin. skanjel.
- Nuestra peticin. ja skanjel
kujtik.
peticionario,-a. wa skana yi.
- Somos peticionarios.
wa
skanatikon yi, kanumanotik yi.
petitoria. skanjel.
- Su petitoria. ja skanjel yuj.
petitorio,-a. wa skana yi.
ptreo,-a.
1
- jel ja toni, kosan.
2
- lajan sok ton.
petrificacin. tonaxel.
petrificar. aa tonaxuk, aa tonbuk,
tonbes.
petrificarse. tonaxi, tonbi.
- Se petrific el rbol antiguo. tonbita
ja poko tei.
petroglifo. ton ay ja stsijbajeli.
petrleo. jun tike ajkal sokanxa sok
pilan jastik lajan sok kikil yaal
jel tat yena. wa xtaxi ja ba yoj
luum. wa xajli. wa xmakuni ba
skulajel gasolina. mina.
petrolero,-a. ti ba petrleo
petrolfero,-a. ay yioj petrolyo.
- El suelo de Chiapas es petrolfero.
ay yioj petrolyo ja sluum ja
kestadotiki.
petroqumica. ja industria wa xyaa
eluk jitsan jastik ti ba petrolyo.
[oj kiltik chab oxe senya. ja
petrolyo
wa
xmakuni
ba
stojbesjel jitsan tike an, sokxa
orchila, sokxa kuuts, sokxa
pasta ayto mas jitsan].
petulancia. stoyjel sbaj.
petulante. jel niwan wa xyaa sbaj.
peyorativo,-a. utanel.
- He dicho que eres dormiln pero no
en sentido peyorativo. kala wabi
628

wayuma kechan mi utaneluk.


peyote.
jun tike yal kul wa
swayawotik sokxa wa xyaa kitik
swayich ta oj jlotik. komubalxa
yuj ja leyi.
pez.
1
- chay.
- Banco de peces. chayaltik.
2
- jun tike kataj.
pezn. sni jmixtik.
- Pezn de la lima. xux lima.
- Pezn de la naranja. xux naranja.
pezua. yech yok [chante].
- Pezua partida. chab yech ja
yoki, set yok.
- El puerco tiene pezuas partidas.
chab yech ja yok ay yioj ja
chitami.
piadoso,-a. jel resolanum.
pianista. jun tike kinanum. piano.
piano. jun tike kin wa xyaa okuk
ja kinanumi sok yal skab.
piar [pollito]. chichuni, chiilji.
- Piar [pollito de chachalaca].
kerkuni.
- Piar [ppilo]. piponi, korkoni.
piara. chitamaltik.
picacho. sni wits.
picada. kuxwanita.
- Picada de un mosquito.
kuxwanita ja xeneni.
picado,-a.
1
- silubal.
- Carne picada. silubal baket.
2
- picado por el gorgojo. xojaxita,
xojbita. gorgojo, xoj
- El maz est picado por el gorgojo.
xojbita ja iximi.
picador. ja ma wa skajtes ja kawuji.
picadura. kuxwanel.
picaflor. tsunul, tsunun.
picajoso,-a. chinaj.
picamadero. chojote.

picante-picotear

picante.
1
- kistal.
- Palabras picantes. kistal kumal.
2
- picante de chile. syajal ich.
- Resopl por lo picante del chile.
juuljiyon yuj ja syajal ich.
picao,-a.
1
- makton.
2
- wasum.
3
- chian ja skui.
picapleitos. lisensyado mi xmakuni
yena.
picaposte. chojote.
picar.
1
- jak schube, kuxu, tsipa.
- Me pic un alacrn.
jak
schubon jun tsek.
- Te pic otro alacrn. skuxuwa
pilan tsek.
- Me pic el zancudo. stsipawon
ja xeneni.
2
- picar [aves]. tuchu, tuchwani.
- La gallina me pic. stuchuwon ja
muti.
- La gallina pica mucho.
jel
xtuchwani ja muti.
3
- picar [carne]. sila.
- Voy a picar la carne. oj jsile ja
baketi.
4
- picar [en los labios]. tiltuni.
- Pica en los labios por el chile. wa
xtiltuni ja stsujmil jtitik yuj ja
ichi.
5
- picar [gorgojo]. xojbes.
- El gorgojo pica el maz. wa
sxojbes ja ixim ja xoji.
- El maz est picado por el gorgojo.
jelxa xoj ja iximi.
6
- picar mucho al comerlo. lemluni,
lemelji.
7
- picar [pez]. kuxwani.
- Cuando pica el pez, la caa da una
sacudida. yajni xkuxwani ja chayi

ojxa tsijuk ja luki.


8
- picar poco al comerlo. lebebi.
picarse [ave, avin].
1
- stimbun ja solomi.
- El avin se pica. wa stimbun ja
solom ja jujpumi.
- El zopilote se pica. wa stimbun
sbaj ja useji.
2
- picarse por el gorgojo. xojaxi,
xojbi.
- El maz se pica por el gorgojo. wa
xojbi ja iximi.
picarda. ja smodo ja lejeti, yakaxil,
slolajel.
picaresco,-a. sbaj lejeti.
pcaro,-a. lolanum.
-Pcaro! lejeti.
picazn. kuxwanel.
pico.
1
- sti.
- El pico del zopilote. ja sti ja
useji.
2
- chaan wits.
- Sub al pico. keyon ba chaan
wits.
3
- atijubal ba pojoj ton,
sjemulabil bej, sjokolabil,
sjutulabil.
4
- chab oxe.
- Veintipico. jun tajbe sok chab
oxe, chabil winke sok chab
oxe.
5
- pico de una jarra. chuyan.
6
- pico de oro. buraka.
7
- pico del cerro. sni wits.
picoso,-a. syajal ich.
picota. sni.
- Picota del cerro. sni wits.
picotada, picotazo. tuchwanel.
picotear.
1
- tuchu, tuchwani.
- La gallina me picote. stuchuwon
ja men muti.
629

picotero-pierna

- La gallina picotea mucho. jel


xtuchwani ja men muti.
2
- picotear [picamadero]. chojla,
korori [regional], tsebtsuni,
tsertsoni.
- El picamadero picotea el rbol. wa
schojla ja te ja chojotei.
picotero,-a. wan bulbulnuk
pictografa. jun tike tsijbanel mey
sletra kechan ay yioj senya.
pictrico. ti ba letawail.
picudo,-a.
1
- chuyan ay.
2
- pechan ja snii.
3
- wan bulbulnuk.
pichel. jun tike baso ay smajkil.
pichicato. wa syajta ja stakini.
pichn. yal pumus.
pie.
1
- okal, spajchamkoktik.
- Ya llegu a pie. sokxa kok
julyon.
- Me duele el pie. wa xkab yaj
spajchamkok.
- Pie derecho. swael koktik,
stojol koktik.
- Pie izquierdo. surda koktik.
2
- pie amputado. kuruok.
3
- al pie del cerro. ti ba yok wits, ti
ba yib wits, ti ba yibel ja witsi.
4
- estar de pie. tekan.
- Estoy de pie. tekanon.
5
- ponerse de pie. jachachi, tekani.
- Se puso de pie. ti xjachachixta
ke tekan.
- Pnganse de pie. tekananik.
piedad. yajal, yawjal, yajulal.
- Ten piedad de nosotros. naa
jyajaltikon ja kentikoni. yaj.
piedra.
1
- ton, stojnal.
- Piedra suave y blanca. pokton.
- Piedra de afilar. juux, juuxton,
630

3
4

nolobton.
- Piedra de chispa. stojnil kak.
- Piedra de moler. cha.
- Muchas piedras de moler.
chaaltik.
- Piedra de pmez. puxiljaton.
- Clase de piedra medicinal.
kasak. [para distintas clases de
piedras pulton xakton y los
nombres de las piedras].
- no va a dejar piedra sobre piedra.
mini jun ton oj ya kan latsan.
- No vamos a dejar piedra sobre
piedra. mini jun ton oj katik kan
latsan.
- no va a quedar piedra sobre piedra.
mini jun ton oj kan latsan.
- regado de piedras. kolkolton.
- La milpa est regada de piedras.
kolkolton ja alaji.

piel.
1
- tsujmil.
- Nuestra piel. ja jtsujmiltiki.
2
- piel [de animal muerto].
tsuum.
- Piel de tejn. stsuum kojtom.
3
- piel de borrego. saleya, senpatik,
sku chej, stsootsil chej.
4
- piel de venado. sku chej,
stsotsil chej.
pienso. takin swael wakax.
pierna.
1
- okal.
- Mi pierna. ja koki.
- Pierna amputada.
kuruok,
kumok.
- Pierna del pantaln o calzn.
yokil.
- Pierna entera. echmalal sok
okal.
- Mi pierna entera. ja kechmal sok
ja koki.
2
- piernas abiertas al estar parado.

pieza-pincel

xetan.
- Piernas abiertas al estar montado.
jetan.
- Piernas juntas. lotan.
pieza.
1
- leche.
- Una pieza de pan. jun leche pan.
2
- xen yaman, tanto, lame.
- Las piezas de la mquina. ja xen
yaman ti ba yoj makina.
3
- kutsan yaman.
- Su casa tiene tres piezas. ayxa
yioj oxe kutsan yaman ja snaji.
4
- atijubal.
5
- jastik.
6
- sbaal wits wa xleatik ta wa
lawajtik bejyel.
pigmento.
chikan jas wa xyaa
kelawtik, wa xcha yaa yelawil ja
chantei ma ja kujlali.
pigmeo. koel winik.
pignorar. kan slokol. empear.
pijama. jun tike kual wa slapaweti
ba schat. jachni ti ba snaj
chamum.
pijotera. chinga.
pila.
1
- jun tike kanoga ba wa stsomxi
ja jai.
2
- latsan.
- Pila de lea. latsan si.
3
- kajkal, pila.
- Ya no prende mi foco. Se acab la
pila. mixa xajli ja kajlubi. chakta
skajkal.
4 - pila bautismal. niwan yetal ba
wa xyiaj ja ti ba yoj egelesya. ti
wa snolo ja jai ja it wa xmakuni
ja ba yijel jai.
5
- nombre de pila. ja jbiiltik wa
xyaa kitik ti ba yijel ja.
pilar.
1
- jun tike ton kulubal kanoga

ba wa stsomxi ja.
2
- mojon.
3
- oy.
4
- koltanum.
pldora. pastiya.
- Dorar la pldora. maka jsatik.
- Tragar la pldora.
kuan
smentira.
pileta. chin kanoga.
pilgije. jel ajulal sbaj.
pilmama. chichiwa.
piln. niwan kanoga.
piloncillo. askal.
pilongo,-a. yokel.
piloso,-a. jel pim ja solomi.
pilotaje.
syamjel chikan jas tike
bejyum.
pilote. tsapan te.
pilotear. yama bejyum.
- Voy a pilotear el autobs. oj jyam
ja aktobusi.
piloto. yamajujpum, yamabejyum.
pillada. chikan jas wa skulan ja
lejetii.
pillador,-a. esentanum.
pillaje. esentanel.
pillar. esentan.
pillo,-a. lejeti.
pim! pum.
pimiento. pimyento.
pimpante. jel snup.
pimpollo.
1
- xolte.
2
- uman ba nichim.
3
- tsamal untik.
pinacate. jun tike kikil yal nux chan
wa xbejyi. jel tuuj ja yiki.
pinculo.
1
- stenulabil solom ermita.
2
- sti chikan jas.
pinar. tajaltik.
pinariego,-a. ti ba taj.
pincel. jun tike sbatsulabil wa
631

pincelada-pintor

xmakuni yuj ja bonumani.


pincelada. bonel.
pincelar. bono.
pinchar. tsipa, chojla.
- Me pinch con la aguja. jtsipa
jbaj sok ja tsistakini.
pinchazo. tsipji.
- Me dio un pinchazo. tsipjiyon.
pinche.
1
- moso.
2
- mi xmakuni.
- Pinche aragn! lajana sok men
tsulul.
pincho. kiix.
pineda. tajaltik.
pingajo. chian ku.
pingar.
1
- tujpiji, tujtuni.
2
- tsijti.
pingo. poko ku mixa xmakuni yena.
ping pong. jun tike tajnel sok chin
pelota chawane ma chanwane ja
tajnumi.
pinge. ay yetsel.
pingino. niwan yal chan mi xjujpi, jel
lek wa xbitbuni ja ba yoj ja.
teya ja ba mero cheel kinal. ja
skui sak sok kik. kechan wa
xnupani jun scheum sok jun
statam. ja statami wa stalna ja
nolobi.
pino.
1
- taj. ocote.
- Los pinos. ja sbiil ja snaj ja
mandaranum ti ba mejiko.
2
- hacer pinos. xetelji.
- El nio hizo pinos. xetelji ja yal
nux untiki.
- El enfermo hace pinos. wa xetelji
ja chamumi.
pino,-a. toj lek. keel kinal.
pinocha. xajkiltaj.
pinole. jun tike pichi wa skulan sok
632

kilubal ixim.
pinolillo. sip.
pinta. tsijbal, senya ay yelaw.
pintado,-a.
1
- tsijbal, jel ja yelawi.
2
- Ya est pintada su casa.
yelawanita ja snaji.
3
- estar pintado por todas lados.
yelawaltik.
- Su casa est pintada por todos
lados. yelawaltik ja snaji.
pintamonas. bonuman mi snaa lek ja
yateli.
pintar.
1
- aa yelawanuk, bala, batsa
sok yelaw, bono, boni, mulu
[regional].
- No voy a pintar la casa. mi oj
ka yelawanuk ja jnaji.
- Pint con brocha el gallinero.
sbala yi sok mes ja snajtsil mut.
- Pint la tabla.
sbatsa ja
akinte sok yelaw.
- Pint la pared. sbono sok yelaw
ja sat ja naitsi.
- Est pintando. wan bonel sok
yelaw.
2
- pintar de amarillo. kanbes.
- Pintar de azul.
yaaxbes,
yaxbes.
- Pintar de blanco. sakbes.
- Pintar de colorado. chakbes.
- Pintar de negro. kikbes.
- Pintar de rojo. chakbes.
- Pintar de verde.
yaaxbes,
yaxbes.
pintarse de amarillo. kanaxi.
- La casa se pint de amarillo.
kanaxita ja naitsi.
pintiparado,-a. lajan sok.
pinto,-a. koleto.
pintor,-a. bonuman, muluman sok
yelaw.

pintoresco-pirata

- La obra de este pintor es muy


bonita. jel tsamal ja sbatsben ja
bonuman iti.
pintoresco,-a. tsamal.
- La flor en su blusa es muy
pintoresca. jel tsamal ja nichim ti
ba sku.
pintorrear. bono ba mi tsamaluk.
pintura.
1
- orchila.
- Muchas pinturas. orchilaaltik.
- Compr pintura negra. smana
kikil orchila.
2
- sbatsben.
- La pintura de la casa sali muy
bonita. jel tsamal tojbi ja
sbatsben ja snaji.
3
- letawail, letawo.
- Compr la pintura de San Mateo.
smana ja sletawail ja jtatik
mateyo.
pinturero,-a. jel snup wa xyaa sbaj.
pinzas. jun tike chin syamulabil.
tenazas.
pia.
1
- wejkel.
2
- pajak.
- La pia madur. pajakaxita.
- La pia no madur an. mito
pajakbita.
pial. pajakaltik.
pianona. chuch pooj.
piata. oxom butel lek sok ja dulse.
wa xkan jiman ba oj ya kouk ja
untiki. kechan musubal kani ja
sat ja untiki. [jun kostumbre ja
ba chonabi ja ba kini yuj ja
untiki].
pion. wejkel.
po. wan korkonuk, wan piponuk, wan
chichunuk. piar.
po,-a. resolanum.
- Obras pas. skoltajel yuj ja

resolanumi.
piocha.
1
- jun tike yatijub ja kulanaitsi.
2
- atijubal ba pojoj ton.
3
- yisim jutitik.
piojera. ukaltik.
piojo. uk.
- Tengo muchos piojos. jel ja kuk.
- Piojo de gallinas. lach, slachil.
- Las gallinas tienen piojos. ay
slach ja muti.
piojoso,-a.
1
- ay yuk.
2
- wa syajta ja stakini.
pionero. jamabej.
piorrea. wan pojwanel.
pipa.
1
- niwan yetal wa xmakuni ba oj
snole trago, ma ba oj skuch ja,
ma gasolina ti ba kamyon.
2
- jun tike atijubal wa xmakuni
ba oj yab may.
pip. chul.
- Voy a hacer pip. oj chulnikon.
pipan. bak mayil.
pipiar [pollito]. chichuni, chiilji.
- Pipiar [ppilo]. piponi, korkoni
[regional].
ppila. snan kolko.
ppilo. yal kolko.
pipiolo. nebumanto, yal kerem.
pique. tajkel sok.
- Tiene un pique conmigo. wan
tajkel jmok.
piquera. sti ako.
piqueta. sjokolabil.
piquete. chin yajbel lajan sok ja ba
wa xkuxwani ja xeneni.
piramidal. ti ba pirmide.
pirmide. jun tike niwan jukan skulan
ja poko winiki. tini aya ja ba
Chinkultik.
pirata. elkanum ti ba niwan ja mar.
633

piratear-pito pequeo de barro

piratear. elkani ti ba niwan ja


mar.
piratera. elkanel ti ba niwan ja
mar.
piropear.
1
- naksatin ja smodo ja akixuki.
2
- ayxa snich.
piropo. tsamal kumal wa xalxi yabi
ja akixuki.
pirotecnia. skulajel sibak.
prrico,-a. atijubaxita kechan mi
xmakuni.
pisa. batwanel.
pisada.
1
- batwanel.
2
- okal. huella.
pisador fuerte. tuxtunum.
pisar.
1
- bata, batwani.
- Pis la tierra. sbata ja luumi.
- El gallo no quiere pisar. mi skana
oj batwanuk ja swaw muti.
2
- wetsa.
- Al limpiar pis el frijol porque la
maleza est muy tupida. ti ba akini
swetsa ja cheneki yuj jel pim ja
kuli.
3
- pisar fuerte. tuxtuni.
- Mis caites pisan fuerte. wa
xtuxtuni ja jxanabi.
piscador. jachub.
pisccola. ti ba stalnajel chay.
piscicultor,-a. talnachay.
piscicultura. stalnajel chay.
pisciforme. lajan sok chay.
piscina. ton kulubal pampa ja wa
xmakuni ba noxel ma ba
stalnajel chay.
piscvoro,-a. kuxachay.
- La nutria es piscvora. kuxachay
ja stsiilja.
piso.
1
- sbatulabil yoj naits.
634

- Trape el piso.
skusu ja
sbatulabil yoj naits.
2
- kaje, lame.
- Su casa tiene dos pisos. ay yioj
chab kaje ja snaji.
- Nuestra casa no tiene dos pisos.
mey kiojtikon chab lame ti ba
jnajtikon.
pisn. stumtsinulabil.
- Apret la tierra con pisn. spaka
ja luumi sok stumtsinulabil.
pisonear. tumtsin.
pisoteado,-a. xanaban.
pisotear. bata, batwani, batalaan.
- No queremos que nos pisoteen. mi
xkanatik oj sbatotik.
- Le gusta pisotear. wa xkanxi yuj
ja batwaneli.
pisotn. batwanel ti ba yok ja smoji.
pista.
1
- okal.
- La pista del coyote en la tierra.
yok okil ti ba luum.
2
- niwan bej.
- Autopista. niwan bej ba karo.
3
- senya.
- Descubrimos la pista del ladrn.
jtaatikon ja senya ba wajta ja
elkanumi.
pistar. pitsa.
pistola. pistola. [chin tujkanub].
pistolera. snaj pistola.
pistolero. japwanum ay stujkanub.
pistoletazo. tujkanel sok pistola.
pistn. xetan ti ba yoj jitsan makina.
wa stima chikan jas.
pita.
1
- chij.
2
- yokel wilwilo.
pitada. okta wilwilo.
pitar. oki.
- Pit el silbato. okta wilwilo.
pito pequeo de barro. wilwilo.

pitn-plan

pitn.
1
- xulub.
2
- jun tike chojchan ma torochan.
pitonazo. luchwanel.
pitorrearse. abaltan.
- Se pitorre de m. yabaltanon.
pitorreo. abaltanel.
pituso,-a. yal nux.
pivote. steil wa xsututi.
piyama. pijama.
pizarra. jun tike kunil kikil ton. tini
aya kajkajil. wa xmakuni ba
stojbesjel chin pisaron.
pizarrn. pisaron. [kikil akinte wa
xmakuni ba tsijbanel sok ja jisi].
pizca.
1
- stusanil.
- Una pizca de sal. stusanil ja
atsami.
2
- jachoj, tuluj.
- Pizca de maz. jachoj.
- Pizca de caf. tuluj kajpe.
pizcar. jacha, tulu.
- Pizc algodn. stulu tenok.
placa. spowil, yejtal, senya.
placebo. lom pastiya mi anuk.
placenta. bolsa, kompanyia, spar.
- Voy a enterrar la placenta. oj
jmuke ja sbolsai.
placentero,-a. likiki.
- El baile es muy placentero. jel
xlikiki ja chaneli.
placer.
1
- likiki.
- La natacin causa mucho placer.
jel xlikiki ja noxeli.
- Placeres. ba mas kun ja
sakanil. mey atel kechan
paxyal, tajnel chanel, wael. mero
kin.
2
- kana.
- Me place servirte. wa xkana oj
makunukon awuj.

plcet. akwerdo ay.


plcido,-a.
1
- laman.
- La laguna est plcida. laman
eke ja pampa jai.
2
- mi chinajuk.
- Hombre plcido. mi chinajuk ja
winiki.
plafn. chaan ti ba yoj naits.
plaga.
1
- jomwanel.
2
- yajbel, chamel.
3
- wokol.
4
- jelxita.
- Plaga de cucarachas. jelxita ja
lachi.
plagar. butu.
- Plagaron la ciudad de soldados.
sbutu
ja
chonabi
sok
kakanumaltik.
plagiar. jun swinkil skulan ja smoj ja
juuni stsijba pilan winik.
kechan ochta ja spensar ja winik
jawi ja ba juuni. mi tsamaluk
kulaxi wa xkalatik yuj ja mojotik
ja winik jawi. jaxa ja pilan swinkil
lajan sok sjapa yi ja spensar ja
winik jawi.
plagio. skulajel ja smoj ja sjuun sbaj
pilan swinkil. plagiar.
plan.
1
- schaanil.
2
- schapjel.
- Hicimos un plan de trabajo.
jchapatikon ja ateli.
3
- slajel.
- Sin plan no habr trabajo colectivo.
ta mey slajel mi oj ajyuk komon
atel.
4
- pensar.
- Tiene muchos planes pero no hace
nada. jel ja spensari kechan mi
skulan mini jasa.
635

plana-planta

- hacer planes. chapji yabalil ja


elkanumi.
plana. sat juun.
planada. lajan kinal.
planador. ja ma wa slepanbes.
plancton. yal nux, yal chay ti ba yoj
ja, [wa xmakuni ba swael yuj ja
niwan chay].
plancha.
1
- spowil takin.
2
- plancha. [jun tike makina wa
xmakuni ba oj jaxpuktik ja
jkutiki].
planchado,-a. jaxan.
- Tengo el pantaln planchado.
jaxan ay ja jpantaloni.
planchador,-a. ja maa sjaxpun.
planchar. jaxpun.
- Planch la tela. sjaxpun ja
kuutsi.
planeador.
jun tike jujpum mey
smotor.
planear.
1
- tojbes yejtal. plano.
2
- chapa.
- Vamos a planear el trabajo. oj
jchap ja kateltiki.
planeta. jun tike kanal wa xsututi ti
ba stitik ja kakui. jachni ja
niwan kanali. tito aya mas jitsan.
planetario,-a.
1
- ti ba planeta.
2
- jun tike makina wa sjea kitik
spetsanil ja kanali wa xsututi ti
ba stitik ja kakui.
planicie. lajan kinal, jaman kinal.
planificacin. slajel, lajubal.
1
- Falta planificacin para que
trabajemos bien. wa skana slajel
ba oj atijukotik lek.
2
- Mala planificacin. mi lajubaluk
lek.
planificador,-a. choluman.
636

planificar.
1
- cholo sbej.
- El mayordomo planifica el trabajo
en la finca. wa scholo sbej ja
atel ja smardomo ja pinkai.
2
- planificar juntos. laja abajik.
- Vamos a planificarlo juntos. oj jlaj
jbajtik.
planilla. lista.
plano. yejtal.
- El plano de nuestro ejido. ja yejtal
ja jkolonyatiki.
- Plano proyecto. mito chapanuk
lek lek ja yejtali.
- Levant el plano del ejido.
stojbes ja yejtal ja kolonyai.
plano,-a.
1
- katan, pachan, xojan, lajan
kinal.
- El terreno es plano. katan ay ja
luumi.
- Esta tierra es plana. pachan ay
ja luum iti.
- Tierra plana. xojan ja luumi.
- Terreno no plano. mi lajanuk
kinal.
- Tierra no plana. bujan ja luumi.
2
- lecha, lepan, toj.
- Pan bien plano. lechan lek ja
pani.
- La tabla es plana y no abombada.
lepan ja akintei mey spaj.
- La madera est convexa an,
todava no est plana. ayto spaj ja
tei. mito tojuk.
3
- de plano. - ni kani.
- Ha dicho de plano. yalunejni
kani.
planta.
1
- yal kul.
- Muchas plantas. jel ja yal kuli.
- Planta que no sirve para nada a no
ser de aegrar el corazn. lom te

plantacin-plataforma

bobta wa xyaa tsamalaxuk ja


kaltsiltiki.
- Planta de maz. yok ixim.
- Plantas del monte. sbaal kul,
sbaal wits.
2
- juun ja ba it ochta ja sbiil ja
atijum jumasai ti ba jun luwar
ba wa xatiji.
3
- fbrica.
4
- planta baja. ja kaje lajan ay sok
ja luumi ti ba jun chaan naits.
5
- planta del pie. yoj koktik.
- Le duele la planta del pie. wa
xyab yaj ti ba yoj yok.
6
- planta [generadora]. kulayijlab
[makinaxa].
7
- empleado de planta. atijum mi
xbob oj nutsjuk.
plantacin.
1
- stsunjel, labxel.
2
- -altik.
- Plantacin de caf. kajpealtik.
- Plantacin de tomates. pixaltik.
plantador,-a. labuman, labwanum.
plantar.
1
- laba, labwani.
- Plant la flor con coa. slaba ja
nichimi sok antakin.
- Est plantando. wan labwanel.
2
- plantar [con palo en tierra
suave]. jubu.
planteamiento.
1
- schapjel.
- Todava falta el planteamiento.
ayto skana ja schapjeli.
2
- pensar.
- No me gusta su planteamiento. mi
xkanxi kuj ja spensari.
plantear.
1
- chapa.
- Vamos a plantear la cooperativa.
oj jchaptik ja koperatibai.
2
- aa yile.

- El maestro nos plante muchos


problemas.
yaa kiltik jel ja
problema ja mayestroi.
plantel.
1
- xen luum ay yal kul ti oj
labxuk tsaanto.
2
- jun tike eskwela.
planto. -altik.
- Planto de camotes. isakaltik.
- Planto de papas. kamotiyoaltik.
plantn.
1
- xolte wa xmakuni ba oj
labxuk.
2
- ti kan ja ba jun luwar ja kole
atijumi mi oj eluk yena. jach
skulan yuj ja mi akwerdouk sok
ja sjepeil.
plaidera.
okum ixuk ti ba
mukwanel.
plaidero,-a. wan okel.
plaido. okel.
plair. oki, alali.
plaqueta.
1
- chin yejtal.
2
- xen yaman ti ba yoj jchikeltik.
plasma. jun tike yalel ti ba kojoltik.
plasmar. jea.
- Plasm el dolor de su mam en su
relato. sjea kitik ja syajal ja nanali
ti ba sloili.
plaste. jun tike sakal pakab luum
xmakuni ba oj batsjuk sok
yelaw.
plstico,-a. chikan jas wa xbuyxi lajan
sok chab ek luum. [ja yani
jitsan jastik wa xalxi plstico
sbiil lajan sok ja naylyo wa
xmusu jbajtik sok].
plata. jun tike takin wa xmakuni ba
skulajel ujal ma takin ba
stupjel.
- No tengo plata. mey jtakin.
plataforma.
637

platanal-plebiscito

- jun tike sbatulabil. [ayni ti


ba yoj aktobus ba wa xkan
tekan ja ekum beji].
2
- ja spensar jun partido poltico.
3
- plataforma continental. ja luumi
ti ba yib mar. mojan kani ti ba
sti ja. mito jeluk ja schaanil ja
jai ti ba lugar jawi.
platanal, platanar. lobalaltik.
platanillo. bandera, lobal te. [Son
especies distintas].
pltano. lobal.
- Pltano macho. ixki lobal,
ixukil lobal. guineo.
platear. musu sok plata.
platero.
atijum sok plata,
chonaujal.
pltica. loil.
- Se acab nuestra pltica. chakta
jloiltiki.
- Hacer muy larga la pltica. aa
najatbuk ja loili.
- Hizo muy larga la pltica. yaa
najatbuk ja sloili.
platicar.
1
- aa waloil, loilnani, loilta,
loiltani, lolani.
- Vamos a platicar. oj ka jloiltik.
- Est platicando. wan loilnanel,
wan loil.
- Nos platic. sloilta kabtik.
- Le gusta platicar. wa xkanxi yuj
ja loiltaneli.
- Vamos a platicar.
oj
lolanukotik.
- Voy a platicar contigo.
oj
lolanukon amok.
2
- platicar mucho. loiltalaan.
- Nos platic muchas veces.
sloiltalaan kabtik.
3
- platicar rindose. loil tsexta ay.
- Platicamos rindonos.
loil
tsexta aytik.
638

platillo. spachub baso.


platino. jun tike takin. [wa xmakuni
ti ba yoj karo].
plato.
1
- jun tike sek.
2
- wael.
plausible. lek, wa xmakuni.
playa. sti ja.
playera. jun tike kolob.
plaza.
1
kachnub,
kachinub,
merkado, chonab.
- Se juntan en la plaza. ti wa
stsomo sbaje ti ba kachinub.
- Vamos a comprarlo en la plaza. ti
oj jmantik ba merkado.
- Se fue a venderlo en la plaza. wajta
oj schone ja ba chonab
- Hay muchos panaderos en esta
plaza. jel ja kulapani ti ba
chonab iti.
2
- atel.
- Busco una plaza. wa xlea atel.
plazo.
1
- man yoj, tyempo.
- Tiene que pagar en el plazo de tres
das. tilan oj stupe man yoj oxe
kaku.
- Venci el plazo para que pagaras la
deuda. tsikwita styempo ba oj
atup wajeli.
2
- comprar a plazo. tupu takaltakal.
plazuela. chin kachinub.
plebe. ja matik ibelajel aye.
plebeyez. ja smodo ja ma ibelajel
ay.
plebeyo,-a. ja ma ibelajel ay.
plebiscito. stsajel sok juun.
- Se hace un plebiscito para que el
gobierno oiga la opinin del pueblo.
spetsanil ja swinkili wa stsaawe
sok juun ba oj yab sbej ja
mandaranumi ja jastal ay ja

plectro-plumn de pollitos

spensar ja swinkil jumasai.


plectro. steil wa xmakuni ba oj
jtsimbuktik ja bandolina ma pilan
kin.
plegadizo,-a. jel lek wa xpakxi.
plegado. spakulabil.
plegadura.
1
- spakjel.
2
- spakulabil.
plegar. paka.
- Pleg el papel. spaka ja juuni.
- Plegarse. kokxi.
- No vamos a plegarnos. mi oj
kokxukotik.
plegaria. skumajel jwawtik, skumajel
dyos, skumajel ja pagre eterno.
pleitar. kichtalaan parte, waj parte.
litigar.
pleitista. jel skana pleto.
pleito.
1
- kichtalajel parte, wajel parte.
2
- abal, kumal, pleto.
- Resolvi el pleito. stojbes ja
kumali.
- Se arm el pleito. keta ja
pletoi.
plenamente. [chab majke wa xkalatik
ja kumali].
- Estamos plenamente de acuerdo.
akwerdo akwerdo aytik.
plenario.
ba wa xoch spetsanil.
pleno
- Asamblea plenaria. tsomjel ba
wa xoch spetsanil ja swinkili.
plenilunio. yij ixaw.
plenipotencia. spetsanil kan ti ba
skab yuj chikan jas schol, ja yip
jun mandaranum.
plenipotenciario,-a. jekabanum yuj ja
gobyernoi. ti kan ba skab
spetsanil chikan jas schol,
mandaranum.
plenitud.

1
-jelxita.
2
- yibanal.
pleno. tsomjel ba wa xoch spetsanil ja
swinkili. plenario
pleno,-a. mero.
- En plena cuaresma. ti ba mero
kwaresma.
pltora. jelxita.
plyades. xanab kanal.
pliego. pakubal juun.
pliegue. slatsjel.
- En pliegues. slatsulabil.
- Pliegue pequeo. slubjel.
plisar. aa kan slatsulabil ja kuutsi.
plomada. plomo.
plomear. lumtsin koni ja balai.
plomero. ja ma wa stojbes ja tuboi
fontanero
plomo.
1
- jun tike takin jel al yena. [wa
xmakuni ba skulajel bala].
metal.
2
- plomo. [wa xmakuni yuj ja
kulanaitsi ba oj yile ta toj tekan
ay ja naitsi].
pluma.
1
- kukum, kukmil, skukmal.
2
- jun tike stsijbulabil, lajan sok
lapisero.
plumado,-a. ay skukmal.
plumaje. spetsanil ja skukmal jun yal
chan.
- Plumaje fino de pollitos. tantax,
taxkarin.
plumera. kukumaltik.
plumero. boman ja kukmil ti ba sni
bokante. [wa xmakuni ba oj
yaa eluk ja polbo ti ba chaan
ma ba tapanko].
plumn de pollitos.
1
- tantax, taxkarin.
2
- Plumn [para escribir]. jun tike
stsijbulabil.
639

plumoso-poblado

plumoso,-a. jel ja skukmali.


plural. mas jitsanxa sok june.
- Hombre es singular. Hombres es
plural. winik jani kechan june.
winike jani mas jitsanxa sok
june.
pluralidad. sjitsanil, spimil.
pluralismo. mixa ayuk ja smandar ja
ba kechan june mini ba
jitsanotik. yuxta wa slaja jbajtik
ja jpetsaniltik ba tsamal oj eluk
ja kateltiki jachni ja tsomjeli. ja
yuj wa xkalatik, ja ma ay yatel
kujtiki, mandar ay kujtik.
pluralizador. jun kumal wa xyala
kabtik tini aya mas jitsanxa sok
june. jachni ja kumal jumasa.
- Las camas. ja chat jumasai.
-Compaeros! jmojaljel jumasa.
pluralizar. tukbes chikan jas kumal
ba oj aayaxuk. oj kiltik chab
oxe senya.
- Muchacha. akix.
- Muchachas. akixuk.
- Milpa. alaj.
- Muchas milpas. alajaltik.
- Casa. naits.
- Las casas. ja naits jumasai.
plurianual. ba jitsan jabil.
plus. stupulabil.
plusvala.
1
- ja takin wa xyaa el kani lom
ba kateltik ja ajwalali.
2
- yajel keuk ja stsakol ja
bolmali.
plutocracia. ba wa skulan mandar ja
riko jumasai.
plutcrata. riko mandaranum.
pluvial. ti ba jakel ja.
pluvioso,-a. wa xyaa ja.
- Tiempo pluvioso. styempo ja.
- La montaa es muy pluviosa. jel
xyaa ja ti ba yaax kul.
640

p.m. och kaku.


- A las 4 p.m. ti ba chane ora ba
och kaku. merdiem.
poblacin.
1
- slugarbesjel.
- La poblacin de la tierra caliente.
ja matik wa slugarbes ti ba
kixin kinal.
2
- spetsanil ja swinkil jun luwar ma
jun luum.
- La poblacin de Mxico.
spetsanil ja swinkil ja ba mejiko.
3
- pweblo.
- La Trinitaria es, por supuesto, una
poblacin. ja sapaluta pweblonia.
4
- poblacin rural. ja alajanum
jumasai.
- Poblacin urbana. schonabil, ja
swinkil ja chonab jumasai.
poblacho. mi kisubaluk luwar.
poblada.
1
- buya.
2
- kristyanoaltik.
poblado.
1
- asyenda, sluwaril.
- En el viejo poblado ya no hay
gentes. ti ba poko asyenda mixa
ayuk swinkil.
- Los poblados tseltales. ja sluwaril
ja tseltal jumasai.
2 formarse
un
poblado.
asyendabi, asyendaaxi.
- Se form un poblado al pie del
cerro. ti asyendabita ba yib
wits.
3 - fundar un poblado. asyendabes.
- Vamos a fundar un poblado en la
orilla del ro. oj kasyendabestik ti
ba sti niwan jai.
poblado,-a. ayxa swinkil.
- La planada est poblada. ayxa
swinkil ja ba lajan kinal.
- El cerro no est poblado. mey

poblador-poder

swinkil ja ba wits.
poblador,-a. swinkil.
poblar. luwarbes.
- Poblaron el ejido. sluwarbes ja
kolonyai.
poblarse. asyendabi, asyendaaxi,
luwaraxi, luwarbi.
- Se pobl un poblado. luwarbita
jun asyenda.
pobre. pobre, ja ma mi jas yioj, jel
ajulal sbaj, jel wokol wa xek
yuj, mey stakin.
- No es pobre. mi pobreuk.
- Los pobres se organizan. wa
stsomo sbaje ja matik mi jas
yioje.
- Eres pobre. jel ajulal abaj.
- Pobre de m! jel ajulal jbaj.
- Somos muy pobres. jelxani wokol
wa xek kujtika.
- Somos pobres. mey jtakintik.
pobrete,-a. jel ajulal sbaj.
pobreza. spobresail.
- No superamos nuestra pobreza con
el aprendizaje del espaol. sok ja
kastiyai mi oj katik eluk ja
jpobresailtiki.
pobrsimo,-a. jel pobre juntiro, mini jas
ay yioj.
pocero. jokwanum, boyuman.
pocilga. chikero.
pocillo. tsima.
pcima. solulabil wa xmakuni ba
yajnal.
pocin. solulabil wa xmakuni ba
yajnal.
poco,-a.
1
- tun, tusan, tusan yaman.
- Poca sal. tun atsam.
- Poco difcil. tusan wokol pero
wokol tusan.
- Poco maz. tusan ixim.
- Pocas cosas. tusan yaman.

2
3

- poco a poco. takal takal.


- a poco de. wajto.
- A poco de marcharte lleg Ramiro.
wajto elan jak ja ramiroi.
4- - a poco que. anima, ta.
- A poco inteligente que sea tiene que
entenderlo. tilan oj yab sbej
anima mi chikinal ay.
- A poco que nos pague vamos a
trabajar. yajni oj stup kitik tixa
oj atijukotik.
5
- hace poco. wanto, ajkachto.
- Hace poco llegu. wanto julyon.
- Se cas hace poco. ajkachto
nupani.
6
- por poco. anima. a poco que.
pocs [comiteco]. pokos.
poctn [comiteco]. pokton.
pocho,-a.
1
- mixa ayuk yelawil.
2
- ja ma wa stsajla ja smodo ja
swinkil ja ba Estados Unidos,
malinchista.
poda. xajlubal kane ja tei.
podadera.
jun tike atijubal wa
xmakuni ba oj jxajlatik kane ja
tei.
podador,-a. xajluman.
podagra. lajan sok ik ti ba koktik.
podar. xajla.
- Vamos a podar el rbol. oj
jxajlatik kane ja tei.
podenco,-a. jun tike tsi wa xmakuni
ta oj wajtik bejyel.
poder.
1
- bobi.
- Puedo. wa xbob kuj.
- Se puede. wa xbobi.
- No lo puede hacer. mi xbob yuj.
- Puedo salir. wa xbob oj elkon.
- No est en su poder arreglar los
problema que tenemos con la
tenencia de la tierra. mi xbob yuj
641

poder

5
642

oj stojbes ja jluumtiki.
- No se puede decir. mi alben.
- No se puede saber. mi naben.
- No se puede saber. mi nabenuk
- ipal.
- El poder de Nuestro Seor. ja yip
ja kajwaltiki. [kela wilex jitsan
tike ja yipi. ay yip jun swinkil yuj
ja mi xko chamel. ja iti jani ja
yip ja sbakteli. ojxa kiltik pilan
tike ja ipali].
- jun tike juun wa xyala kabtik
machunka ja slokola ja ma ay
schol .
- mandar, kab.
- El poder es de la mayora. ja
mandar jani sbaj ja spimili.
[jach ja skostumbre ja jnali].
- Est en nuestro poder. ti kan ba
jkabtiki.
- ja ma ay yatel kujtiki, mandar
ay kujtik. Las autoridades elegidas
por nosotros, estn bajo nuestro
poder. [As es el poder entre los
tojolabales. tilan oj kabtik sbej
spetsanil ja matik wa slea ja
mandar ja ba mejiko, ba estados
ma ba munisipyo jel xok skujol
ja mandari. ja yuj mi skisa ja
matik wa slea mandari ja
tyempoita. lajan sok kronta wa
xyilawe. wa xok skujol ja
mandari yuj ja jachuk jel ja takini
wa xoch ba sbolsa ja yenlei.
jachnia ja ba tuktukil tike ja
mandari, ja economico, ja
ideolojico sok ja tuki. tukxa ja ba
tojolabali yuj ja wa xkalatik ja
ma ay yatel kujtiki, mandar ay
kujtik. wa skana yale baj
jpetsaniltik ja mandari, ja ma ay
yatel mandar ay kujtik].
- poder econmico. ja mandar

chikan ja matik ay sluum, ma


ay sfbrica sbaj yena, ma ay
yaktobus. wa xkii ja smandar ta
wa stsomo sbaje ja swinkil sbaj
yenle jitsanxa ja sjastiki. wa
smojo sbaje sok ja mandaranumi
jachuk wa skulan mandar ja
yenlei.
jaxa
kentiki
mi
jitsanuk
ja
jluumtiki.
ta
pilanpilanto aytik mi jeluk ja
kiptiki. ja yuj tilyan opj jtsom
jbajtiki.
- poder ideolgico. ja yip ja
spensari. mi jeluk ja yipi ta
kechan sbaj june. ja yuj ta lajan
junxta ja spensar jitsan winkil, wa
xkii ja yip ja spensari. ja yuj ta
wa xlaj jbajtik ti ba jkomontik
ojxa sta yip ja jpensartiki.
kechan jelto chin jujune komon.
ta junita oj ajyukotik ti ba
jitsan komon wanxa kiel mas
lek ja yip ja jpensartiki. kela
awilex ti ba eskwela sokxa ba
radyo sokxa ba jitsan lugar wa
skanawe ba oj jtsajlatik ja
smodo ja jnali ba oj jnalbuk ja
jpensartiki. yuj ja ay stakin ja
jnali wa skulan mandar ti ba
radyo sokxa ba eskwela sokxa
ba munisipyo. ja kentiki ta wa
xkanatik oj sta yip ja
jpensartiki tilan oj jlaj jbajtik
sok ja jmojtiki ti ba jitsan lugar.
ta pilan pilan aytik kechan wa
skulan ganar ja matik wa
xyixtalaanotik sok ja spensarei.
tukxa
ja
ba
munisipyo
awtonomo, kita ja kiptiki yuj ja
tsomanotik ja kentiki.
- poder militar. ja yip jachni ja
smandar sbaj yenle ja matik
ay stujkanub sok bala. ta

poderdante-podrido

kechan
jun
swinkil
ay
stujkanub mi jeluk ja yipi. ja yuj
mi xwaj stuchil ja kakanumi.
kole kole wa xwajye. kela
awilex machtik junuk ja
kakanum jumasai. mi ma
lajanuk sok ja yuntikil ja pobre
jumasai. ochyeta kakanumil
yuj ja mey sluum, mey yatel,
mey stakin. ja yuj lajan oj jmoj
jbajtik
sok.
kechan
ja
mandaranumi
smana
ja
stujkanub ja kakanum jumasai
sok ja jkontrobusyontiki. ayto
mas, wa sjea yile ja kakanumi
lajan sok wa stalna ja leyi sokxa
ja kestadotiki. jaxa kentiki
tilan oj jnebtik lek ja jastal wa
xwaj ja ixtalajeli, oj jtsom
jbajtik lek, oj jnatik lek ja
jastal ja kiptiki sokxa ja jastal wa
xwaj ja mandar ja ba yoj
jnalantiki. ba jachuk takal takal
oj snebe ja kakanumi sokxa
ja swinkil ja ba mejiko.
- poder poltico.
ja yip ja
mandaranumi. wa xyaa kulan ja
spensari. jaxa kentiki mi
mandaranumukotik. ja yuj mey
kiojtik ja yip ja mandaraneli.
yujxta ja kentiki mi xkanatik
mini jun mandaranum, wa
xkanatik
oj
ajyuk
jbaj
spetsaniltiki ja mandari. jachuk
oj jlaj jbajtik lek ba mixa oj
ajyuk mini jun ajwalal.
- poder popular. ta jbaj jpetsaniltik
ja madarani yuj ja lajan lajan
aytiki mixa ajyuk ja mandar ja
ba kechan june. pukubalxa ja
mandari, mixa makunuk ba june
ma ba jun partido. tukxa yuj ja
lajubalxa. pukubal ja mandari

mixa ayuk mandaranum. tilan oj


jkeltik lek ba mixa oj keuk ja
matik wa skanawe ja mandar ba
kechan june ma kechan jun chin
kole ma jun partido. mixa ajyuk
ajwalal.
10 - bajo el poder.
yib kabal,
mandar ay.
- Sus hijos estn bajo su poder. yib
kabal ay yuj ja yuntikili.
- Las autoridad que elegimos estn
bajo nuestro poder. ja matik ay
yatel kujtiki, mandar ay kujtik.
11 - tener el poder. yen ay smandar.
- No tienes el poder para
encarcelarnos. mi wenuk ay ja
mandari oj awa ochkotikon
preso.
poderdante. ja ma wa xyaa yi ba
skab.
poderhabiente. lokol. representante.
podero. ipal, mandar.
- El podero de los patrones. ja yip ja
ajwalali.
poderoso,-a.
1
- ay yip.
- Una medicina poderosa. jel ja yip
ja an jawi.
2
- riko.
- Los poderosos no nos respetan. mi
skisawotik ja riko jumasai.
podio. spachulabil.
podita. set.
podredumbre. skaelal.
- La podredumbre de la carne. ja
skaelal ja baketi.
podrido,-a.
1
- kael.
- Aguacate podrido. kael on.
2
- podrido [maz]. chamal.
- El maz podrido. ja chamal ja
iximi.
3
- Tierra podrida. kael luum
643

podrirse-polilla

abono.
podrirse. kai. pudrir
- No se va a podrir an. mito oj
kauk.
poema. berso. [ja berso mey snujkil
poema ja sbiili], tseboj.
- Hacerse un poema. bersoaxi.,
tsebojaxi.
- Se va a hacer un poema. oj
bersoaxuk, oj tsebojaxuk.
poesa. berso, tseboj.
- La poesa nos alegra. wa xyaa
kitik gusto ja bersoi.
- El muerto supo hacer poesas.
snaa stojbesjel tseboj ja
chamel winiki.
poeta. kulatseboj.
potico,-a. ti ba tseboj, ti ba berso.
- Cuento potico.
lajan sok
tseboj ja loil iti.
poetista. kulatseboj ixuk.
polaina. snaj slukum koktik.
polar. ti ba polo.
polarizar. pila.
- El ingeniero polariz la comunidad.
spila ja jkomontiki ja pilaluumi.
polea. jun tike setan wa xmakuni ba
atijubal. wa xeki jun yakil ti
ba setan jawi ba oj likxuk
chikan jas jel al yena.
polmica. kumal, abal kumal
- La polmica no sirve.
mi
xmakuni ja abal kumali.
polmico,-a. abal kumal.
- Hombre polmico. jel skana
abal kumal ja winik jawi.
polemista. ja ma wa skana ja abal
kumali.
polemizar. aa keuk ja abal kumali.
polen. skoy chab. [kela awilex.
bajtan ja skoy chabi ti ba
nichim lajan sok stsubil. ti wa
xjak ja chajnul chab ba nichim.
644

xen yaman wa spuku ja stsubil ti


ba nichim xen yaman wa xyiaj
ti ba snaj ba oj ajyuk skoy
chab].
polenta. jun tike mats.
poleo. yal kul lajan sok araweno.
tukxa ja yajbali. [wa xmakuni ba
yajnal].
poliandria. chab oxexa ja statami ay
yioj jun ixuk.
polica.
polesiya. [jitsan tike ja
polesiyai. ayni ti ba munisipyo
sokxa ba chonab sokxa ba
estado sokxa ba yibanal mejiko.
pilanxa ja schol ja jujunei. ayni
wa xyila ja karoi. ayni wa skana
jtakintik yuj ja jbolmaltiki. ayni
wa skolta ja jwesi. ayto pilan
tike. spetsanil wa skulane
chikan jastal wa xalji yabi yuj ja
mandaranum jumasai. anima
ay orden yuj ja scholi, jitsan
majke ja polesiya lajan sok
elkanum].
policiaco,-a. ti ba polesiya.
policial. ti ba polesiya.
policlnica. jun tike snaj chamum. [ti
wa xatijiye jel ja loktori wa
snaawe jastal oj yajna ja
chamumi sok tuktukil chamel].
policromo,-a. sokan bukan yelaw.
polichinela. taankoyanum.
polifnico,-a. sokan bukan snujkil.
poligamia. chab oxexa ja scheum ay
yioj jun winik.
polgamo,-a. nupanita sok chab oxe
ixuk.
polgloto,-a. wa snaa jitsan kumal sok
ja skumalei. [jachni ja kentiki.
wa xnaatik ja jkumaltiki sok ja
kastiyai].
polilla. jun tike chajnul. [ja chajnul iti
jani ja yal ja pejpeni lajan sok

polinizacin-politiquera

yalja. mi xjujpi. wa skuxu ja


jkutiki. ayni wa xalxi ja polilla
jani ja sulup ma ja worwojo].
polinizacin. yajel satinuk ja nichimi.
poln.
polio. poliomielitis.
poliomielites. jun tike chamel wa xek
jbajtik. yuj ja chamel iti wa xkan
xiban ja jbakteltiki. [ay
yajnal].
politcnico,-a. wa sneba jitsan jastik
lajan sok yajnajel, yateltajel ja
luumi, skulajel makina, ayto
mas jitsan. ayni eskwela sbiil
politcnico ba wa sjea jitsan
jastik. teya ja ba niwan chonab
mejiko.
politesmo. jun tike pensar wa xyala
jitsanxa ja kajwaltiki. jachni ja
najatei ja ba yoj snalan ja
jmexep jtatawelotiki. mi malouk
yena,
yujxta
pilanxa
ja
skostumbrei. jachni wa xalxi ja
ba poko juun popol wuj, ma pop
wuj.
politesta.
nochwanum ti ba
politesmo.
poltica.
1
- ja schol ja mandaranum yujxta
mi kechanuk yena. jaxa kentiki
ja jpetsaniltik wa xkanatik oj
jtojbestik ja jkomontik sokxa ja
jmunisipyotiki. ja yuj ja poltica
jani jchol ja jpetsaniltiki
- La poltica no sirve si los de abajo
no participan. mi xmakuni ja schol
ja mandaranumi ta mika oj och
ja matik ibelajel aye.
2
- modo.
- La poltica de los patrones es que
no nos respetan. ja smodo ja
ajwalal jani mi skisawotik.
- Vemos la poltica de nuestro

gobierno
en la zona tojolabal.
Diferente es en los caracoles y las
juntas de buen gobierno. wa xkilatik
ja smodo ja mandaranum ja ba
slechanal jluumtik. tukxa ja ba
xochi.
3
- mandaranel, yajel kulan.
- Poltica del pueblo. wa xyaa
kulan ja mandaraneli ja matik
ibelajel aye ba oj taxuk ja
jlekilaltiki.
- Poltica agraria. wa xaji kulan ja
bej ti ba alajanumaltik.
- Poltica maicera del gobierno. wa
xyaa kulan ja bej ja gobyernoi
ja jastal oj kateltatik ja
kiximtiki. yujxta mi snaa lek
sokxa mi skisa ja jastal ja
kateltiki.
- Poltica represiva. ja bej ba oj
sbate ja yip ja matik wa
snikawe.
- Nuestra poltica. ja bej ba oj jta
kiptik ba oj katik kulan chikan
jastal ja ba sbej lek
poltico. mandaranum.
- El gobernador es un poltico. ja
gobernadori yen mandaranumnia.
- Un jefe poltico. jun mandaranum
ba chikan jas kole. partido
poltico.
poltico,-a. ti ba mandaranel.
- La buena tierra es un problema
poltico porque manda aquel que la
tiene. ja lekil luum jani jun
problema ti ba mandaranel yuj ja
ma ay yioj ojni skuluk mandar.
hijo poltico poder poltico
poltica.
politiquear. kulan politequera.
politiquera. kechan wan slejel ja
slekili ti ba mandaranel mi
yocheluk ja jlekilaltiki.
645

politiquero-poncho

politiquero,-a. kechan wa slea ja slekil


ti ba mandaranel mi yocheluk ja
jlekilaltiki.
politizacin. yabjel sbej jastal oj sta
yip ma ja jastal oj jtatik ja
jlekilaltiki.
politizar. aa yab sbej jastal oj sta
yip ma ja jastal oj jtatik ja
jlekilaltiki.
- Estamos politizados. kabtik sbej
jastal oj jta ja jlekilaltiki.
polivalente. wa xmakuni ba jitsan
lame.
pliza. jun tike juun ordenaxita
yena yuj jun trato.
polizn.
1
- jaragan.
2
- ja ma mi stupu ja stsakol ja
bejyeli ti ba yoj chikan jas
bejyum.
polizonte. mi kisubaluk polesiya.
polo.
1
- ja schabil stop luumkinal ba
wa sutu sbaj. june ti ba sur
jaxa juni ti ba norte mero
teew kinal ti ba ja schabil lado.
poltrn,-a. jaragan, wasum.
polvareda. jel ja polboi lajan sok
asonxa.
polvear. tana polvorear.
polvo. stsubil luum, polbo.
- Polvo en la piel por no baarse.
sul [regional].
plvora. sibak.
polvorear. tana.
- Polvore el maz con insecticida.
stana yi ja yajnal ixim.
polvoreda. polvareda.
polvoriento,-a. staunej stsubil luum.
polvorn.
1
- sibak.
2
- ba wa snolo sibak.
polvorn. jun tike pan.
646

polvoso,-a. staunej stsubil luum.


pollera.
1
- chonamut ixuk.
2
- snaj mut.
3
- purpurwich.
pollero.
1
- chonamut.
2
- ja ma wa skolta oj kutsxuk ja
raya ja ba watimala ma ja ba
Estados Unidos. tilan oj tupxuk,
wa skana jitzan takin.
pollino,-a. yal buruj.
pollito,-a.
1
- yal mut.
- Pollito pequeo y enfermizo.
uchim, ujchim.
2
- yal kerem, yal akix.
pollo. yal mut, kutuman, kitwanum.
polluelo. sojyal, uchim, ujchim.
poma. mansana.
pomada. pomada. [chikan jas tike
sbitsulabil wa xmakuni ba an].
pomarrosa. pomarosa.
pmez. puxiljaton.
pomo.
1
- tekul lajan sok mansana.
2
- yetal.
pompa. ba jel niwan wa xyaa sbaje.
pomposo,-a. jel niwan wa xyaa sbaj.
pmulo. sbakel choj sti jsatik.
ponchado,-a. potsan.
- La pelota est ponchada. potsan
eke ja pelotai.
ponchar. aa kan potsan.
poncharse. potsan eke.
- Se me ponch la pelota. potsan
eke ja jpelotai.
ponche.
1
- jun tike trago.
2
- tsanubal tekul sokan sok ja.
poncho. jun tike chamara ay sjotol ti
ba snalan ba wa xoch ja
solomi. wa slapawe lajan sok

ponchilhuits-ponerse

kotonchuj.
ponchilhuits. chikin.
ponderar. taa tial, pensaran.
- Me ponderas. wa xataawon tial.
- Vamos a ponderarlo.
oj
jpensaruktik.
ponedero,-a. soj mut.
ponedero,-a. wa xnolbani.
ponedor. soj mut.
ponedora. nolbanum.
ponencia. chab oxe kumal ti ba jun
tsomjel.
ponente. aluman, ja ma wa xyala chab
oxe kumal ja ba tsomjeli.
poner.
1
- cholo, yetalan, yetalaan.
- Pon los tenamastes. choloxa ja
yojketi.
- Puso el dinero en el pumpo.
syetalan ja takini ti ba yoj
pumpo.
2
- poner al revs. paka.
- Pone la camisa al revs. wa
spaka ja skui.
3
- poner al rojo vivo. chakbes.
- Puso el machete al rojo vivo.
schakbes ja smachit ti ba yoj
kak.
4
- poner al tanto. saka.
- El compaero nos puso al tanto.
tun sakawotik ja jmojtiki.
5
- poner algo encima de un estante.
chaanan.
- Puso las ollas encima de un
estante. schaanan ja oxomi.
6
- poner debajo del brazo. latsa.
- Puso el libro debajo del brazo.
slatsa ja juun ti ba skab.
7
- poner en claro. cholo sbej.
- Nos lo vas a poner en claro. oj
achol kabtikon sbej.
8
- poner en el suelo. aa baan.
- Voy a poner el morral en el suelo.

oj ka baan ja jmorali.
- poner en fila. cholo, jita.
- Nos pone en fila. wa scholowotik.
- El maestro pone en fila a los
alumnos. wa sjita ja nebwanum ja
jeuman juuni.
10 - poner en hilera. jita.
- Pongo las ollas en hilera. wa xjita
ja oxomi.
11 - poner en orden. chapa.
- Puso en orden la casa. schapa ja
snaji.
12 - poner en otro lugar. jitsa, kitsa.
- Puso en otro lugar su cama. sjitsa
ja schati.
13 - poner huevos.
nolbani,
nolobaxi.
- La gallina pone muchos huevos. jel
xnolbani ja muti.
- La gallina matada iba a poner un
huevo an. ojto nolobaxuk ja
milubal muti.
14 - poner la mano en la cabeza. aa
kajan ja wakab ja ba solom.
- Puso la mano en la cabeza del
nene. yaa kajan ja skab ja ba
solom ja alatsi.
15 - poner la mesa. aa ochuk ti ba
mesa ja sek, ja lech, ja wael, sok
ja tuk jastik tilan ba wael.
16 - poner por nombre. aa yi ja
sbiil.
- Le vamos a poner por nombre
Ramiro. oj katik yi ja sbiil
ramiro.
ponerse.
1
- lapa.
- Se puso la camisa. slapa ja skui.
2
- mukxi.
- Se pone el sol. wa xmukxi ja
kakui.
3
- ponerse a. ochi.
- Se pone a llorar. wa xoch okuk.
9

647

poniente-populachera

8
9

10

11

12

13

14

648

- ponerse al revs [ropa].


pakaxbi.
- Se me puso al revs la camisa.
pakaxbita ja jkui.
- ponerse [alrededor del cuello].
ujan.
- Se puso un pauelito. yujan jun
yal mojchil.
- ponerse amarillo. kanbi.
- Mi compaero se puso amarillo por
la enfermedad. kanbi ja jmoji yuj
ja schameli.
- ponerse de acuerdo. laja abajex,
chol abajex, kulanik akwerdo,
kumanik abajex, och yi yabal
sbaje.
- Nos pusimos de acuerdo. jlaja
jbajtik, jcholo jbajtik.
- No se pusieron de acuerdo. mi
skumane
sbaje.
laja,
acuerdo.
- ponerse de pie. tekani.
- Pnganse de pie. tekananik.
- ponerse en fila. cholo abajex.
- Se ponen en fila. wa scholo
sbaje.
- ponerse en pie. tekani.
- Vamos a ponernos en pie. oj
tekanukotik.
- ponerse morado de coraje.
chakbi.
- El mayordomo se puso morado de
coraje. chakbi ja mardomoi.
- ponerse mucha ropa. laptalaan.
- Se puso cuatro faldas. slaptalaan
chane sjunai.
- ponerse negro. kikbi.
- El aguacate se puso negro.
kikbi ja tsitsi.
- ponerse plido. sakbi.
- Te pusiste plido por la
enfermedad.
sakbiya yuj ja
chameli.

15

- ponerse rojo de fiebre. chakbi.


- Me puse rojo de fiebre por la
enfermedad. chakbiyon yuj ja
jchameli.
16 - ponerse triste [vegetacin].
chakbi.
- Si no llueve, el maz se pone triste.
ta mey ja wa xchakbi ja iximi.
poniente. ba wa xmukxi ja kakui.
pontaje. stsakol ba oj bejyukotik ja
ba jun kate.
pontazgo.
pontaje.
pontificado. ja schol ja obispo ti ba
Roma.
pontificial. sbaj obispo ti ba Roma.
pontificar. lolani lajan sok jel snaa
juntiro.
pontfice. obispo.
- Romano Pontfice. Sumo
Pontfice.
- Sumo Pontfice. obispo ti ba
Roma, ja obispo jawi sbiil
papa.
pontificio,-a. sbaj obispo, sbaj papa.
pontn. jun tike bejyum ti ba sat ja.
[wa xmakuni chomajkil ba
stojbesjel jun kate].
ponzoa. jomwanum.
ponzooso,-a. wan jomwanel.
pool. slatsjel ja niwak negosyo ba oj
keuk ja sgansyai.
popa. stop bejyum ti ba sat ja.
pope. jun tike pagre.
popote. sokulabil.
- En la ciudad, a veces toman el
trago con popote. jujune majke wa
xyuaj trago sok sokulabil ti ba
chonab.
- Tomar con popote. bisa, soko.
- Tom el agua fra con popote.
sbisa ja cheel jai.
populachera. naubal sbaj lek yuj ja
matik
ibelajel
aye.

populachero-porcelana
populachero.
populachero,-a. wa snaksatin ja smodo
ja matik ibelajel aye.
- El patrn populachero.
wa
snaksatin ja smodo ja smoso ja
ajwalali.
populacho. ja matik ibelajel aye.
popular.
1
- sbaj ja spimili.
- Opinin popular. ja spensar ja
spimili.
2
- sbaj ja matik ibelajel aye.
- El tojolabal es un lenguaje popular.
ja tojolabal jani ja jkumaltik ja
matik ibelajel aytik.
3
- naubal sbaj lek.
- Marimbero popular. naubal
sbaj lek ja kinanum jawi.
popularizar. puku ek.
- Populariz la cancin. spukuwe
ek ja tseboji.
populoso,-a. jitsan ja swinkili.
popurr.
1
- sokan bukan snujkil.
2
- sokan bukan chikan jas.
poquedad.
1
- stusanil.
2
- mi xmakuni.
3
- kixwel.
poquitear. tusanbes.
- Nos poquitea el salario. wa
stusanbes ja jtsakoltiki.
poqusimo,-a. tusila.
poquitillo,-a. stusanil.
- Tengo un poquitillo de jabn. ja
stusanil ja jabon kiojta.
por.
1
- yuj, sok.
- Por gusto. yuj gusto.
- Eres querido por m. wa lakanji
yuj ja keni.
- Tambin da maz por el trabajo.
wa xcha yaa sok atel ja iximi.

- lom, lom kikinal, nike.


- Habla por hablar. lom kikinal wa
xkumani.
- Barri por barrer. smesa nike.
3
- por ciento. solom.
- 5 por ciento de $ 200.00 son $
10.00. joe ja solom ba lajun
winke peso jani lajune peso.
- 8% de $ 500.00 son $40.00. 8 ja
solom ba 500 peso jani 40 peso.
[kela awilex % jani ja senya ja
ba solom].
4
- por consiguiente. ja yuj.
5
- por ejemplo.
por kwenta,
pongamos [regional].
6
- por el contrario. ja mas lek.
- No es bueno que estemos divididos.
Por el contrario, queremos estar
unidos. mi lekuk pilanpilan aytik.
ja mas lek wa xkanatik ba
junita oj ajyukotik.
7
- por ende. ja yuj.
8
- por eso. ja yuj, ja yujil.
9
- por medio de. skutsu.
- Camin por medio del ro. jkutsu
ja niwanjai.
10 - Por qu? jas yuj, jas yujil, jas
ma yuj.
11 - por s. stuchil.
- Trabaja por s mismo. wa xatiji
stuchil.
12 - por supuesto.
-ni, sbajni,
sbajxa.
- Por supuesto ya hay agua por ah.
tixani ay ja.
- Por supuesto se va a saber. sbajni
oj naxuka.
13 - por tanto, por lo tanto. ja yuj.
14 - por todas partes. sutanal.
- Pasamos por todas partes de la
tierra caliente. bejyel wajtik ja ba
sutanal ja kixin kinali.
porcelana.
jun tike jel delikado
649

porcentaje-porreta

sekaltik. borselana.
porcentaje. solom. por ciento.
porcentual. ti ba stupjel solom. por
ciento.
porcino,-a. chitam.
- No tiene ganado porcino. mey
schitam.
porcin. lechan, leche.
porcuno,-a. chitam. porcino.
porche. stejnal.
pordiosear. kana takin.
- No pordioseamos. mi xkanatik
takin.
pordiosero,-a. kanatakin.
- No somos pordioseros.
mi
kanatakinukotikon.
porfa. schuuyil.
porfiado,-a. chuuy.
porfiar. chuuyaxi.
- Porfa en sus ideas. chuuyaxita
ja spensari.
pormenor. lek lek, spetsanil.
- No conozco los pormenores del
accidente. mi xnaa sbaj lek lek
ja desgrasyai.
- Los pormenores de la junta.
spetsanil ja loili ti ba tsomjel
jawi.
- Los pormenores del contrato.
spetsanal wa xalxi ti ba yoj
trato.
pormenorizar. jea yi takaltakal.
pornografa. juun, ma cine wa sjea
kitik ja ba kistali.
poro. chinil sjotol jtsujmiltik.
- El sudor sale por los poros. wa xel
ja jtikawtiki ti ba chinil sjotol
jtsujmiltik.
poroso,-a. chalan.
- Nuestra piel es porosa porque por
los poros sale el sudor. chalan ja
jtsujmiltiki ja yuj ti ba sjotol wa
xel ja jtikawtiki.
650

porque.
1
- yuj, yuj ja.
-No voy a ir porque estoy enfermo.
mi oj wajkon yuj ja malo ayon.
2
- porque s. lom.
- Porqu llegaste? - Porque s. jas
yuj julya. - lom.
Porqu. jas yuj, jas ma yuj
- Quiero saber el porqu de tu enojo.
wa xkana oj jnae jas yuj wana
tajkel.
- No entiendo porqu pegaste el
perro. mi xkab sbej jas ma yuj
jamaka ja tsii.
porquera.
1
- skuxilil.
- La porquera del chiquero. ja
skuxilil ja snaj chitami.
2
- jelxa malo.
- Dice porqueras. jelxa malo wa
xyala.
porqueriza. chikero.
porquerizo. talnachitam.
porquero. talnachitam.
porra.
1
- garote.
- Le dieron porra. garote yaa yi.
2
- jun kole wa xyaa garote mi
lekuk ja yaltsili. nakul wa
stsomo sbaje. wa skolta ja
tenwanum jumasai.
3
- jun kole amigo wa xawani ta
wan tajnel ja smojei ba mas lek
oj tajnuke.
porrada.
1
- garote yajel yi.
2
- chinga.
3
- lechan, leche.
porrazo.
1
- garote yajel yi.
2
- golpe yuj mokel.
porrera. chinga.
porreta. spowil tuyal.

porro-posdata

porro. tuyal.
portada.
1
- tsamal sat niwan naits.
2
- tsamal sat chikan jas.
portador. ja ma wa xyiaj chikan jas.
portafolio. snolulabil juun.
portafusil. yakil tujkanub.
portal.
stejnal, smejchul naits
[regional], ten, stejail [regional].
portalada. slutulabil sti niwan naits.
portaln. niwan pwerta.
portamoneda. snolulabil sat takin,
buxako.
portarse. jastal ay ja smodoi.
- Se porta muy bien. jel lek ja
smodoi.
porttil. wa xkuchxi yuj ja mi aluk.
portaviones. jun tike niwan bejyum ti
ba sat ja. ti wa stsalali ja
jujpumi.
wa
xmakuni
ba
kakanel.
portavoz.
1
- sjakulabil.
2
- lokol. representante.
portazo. pujtsin ja slutulabil sti
naits.
- Dando un portazo se fue. chakta
spujtsuk ja slutulabil sti naits ti
waja.
porte.
1
- kuchwanel.
2
- ja stsakol ja kuchwaneli.
3
- ja smodo jun kristyano.
porteador. kuchwanum.
portear. kuchu yuj ja ay watsakol.
portento. chikan jas jel juntiro wa
xyaa och ja jpensartiki.
portentoso,-a. jel tuk juntiro.
portera. ba wa xatiji ja ma wa
sjama ja pwertai. portero.
portero,-a. ja ma wa sjama ja pwertai.
- Hay un portero en la casa del

finquero. ay ma wa sjama ja
spwerta ja snaj ja ajwalali.
prtico. stejnal niwan naits.
portilla. slutulabil sti maka.
portillo.
1
- chin pwerta.
2
- skol wits.
Portland. ja sbiil jun tike cemento.
portn. niwan pwerta.
portuario,-a. ti ba puerto.
Portugal. ja sbiil jun luum pilanxa ja
sgobyernoi. wa slaka sbaj sok ja
Espaa.
Portugus ,-a. swinkil ja ba Portugal
sokxa ja skumalei. jachni wa
xkumani ti ba Brasil sokxa ba
chaboxe chonab ja ba Africa.
porvenir.
1
- ja kaku jumasa jakumto.
2
- jechel.
- No conozco el porvenir. mi xnaa
sbaj ja jecheli.
pos. nochan.
- Fue en pos de su hermano. ti waj
nochan sok ja sbankili.
- Va en pos de m. tini nochanon
jan soka.
posada. jijlub, jijli.
- No se encuentra posada. mi xtaxi
jijlub.
- Nos darn posada.
oj ya
jijlukotik.
- Les pidieron posada por una noche.
smajawe jun akwal wanajexi.
posaderas. spachanal jtoptik.
posadero,-a. swinkil jijlub.
posar. jijli.
- Est posando en la sombra. ti wan
jijlela ba axub.
posarse. slama sbaj.
- Se posa el caf. wa slama sbaj ja
skoy kajpe.
posdata. ti ba snej jun juun.
651

poseedor-posponer

poseedor,-a. swinkil.
- Poseedor de una finca. swinkil
ay spinka.
poseer. ay. [ja ba tojolabal meyuk
jun kumal wa xyala poseer,
posesin ma chikan jas lajan sok.
kechan wa xalxi jachuk yuj ja
kastiyai. propiedad. anima
meyuk ja kumali wa xkalatik
posesivo sok pilan kumal yuj
jach ja kostumbre yuj ja
kastiyai. cho ayto skana jun
kumal ja ba tojolabali].
- Poseo ganado. ay jwakax. [wa
skana oj yale, hay / existe yo
ganado. lajan sok tengo / poseo
ganado, yujxta jel tuk wa xabxi
ja ba tojolabal yuj ja kastiyai].
- No posee caballos. mey skawu.
- Si poseyera dinero. ayukto
jtakin.
posedo,-a.
1
- tajki lek.
2
- jomta solom yuj ja pajkintaji
ma yuj ja smoj ja pajkintaji.
poseso.
3
- jel stoyo sbaj.
posesin. ja sjas sbaj.
- Sus posesiones. ja sjastik sbaj.
Posesin
provisional.
provisional.
posesionarse. bajan.
posesivo,-a. sbaj. poseer, propiedad.
- Pronombres posesivos. mi, mo,
tu, tuyo, su sus, suyo,
suyos, nuestro, nuestros.
poseso,-a. sbaj pukuj.
posesor,-a. swinkil. poseedor.
posesorio,-a. sbaj yena.
- Juicio posesorio. wa xyaa kulan
ja jwesi ma sbaj chikan jas.
posguerra.
ja tyempo chakta
652

kakanel.
posibilidad. modo.
- No hay posibilidad. mey modo.
posible. bobi, bobelxa.
- Es posible. wa xbobi.
- Va a ser posible. oj bobuk.
- El trabajo es posible. bobelxa
ja ateli.
- Su modo es imposible. mi
bobeluk ja smodoi.
posiblemente. bobta.
- Posiblemente me voy a ir. bobta
oj wajkon.
posicin.
1
- ba wa xoch sok.
- Cul es tu posicin? Eres amigo
o no?
ba wa laoch soka.
jmojtika ma miyuk.
2
- ba wa xkani.
- La posicin de Lomantn. ba wa
xkani ja lomantami.
3
- jastal wa xwajye.
- Tienen buena posicin econmica.
jel riko wa xwajye.
4
- pensar.
- Les voy a decir su posicin. oj
kal awabyex ja spensari.
positivo,-a.
1
- mero.
- Remedio positivo. mero yajnal.
2
- wa xmakuni.
- Trabajo positivo. wa xmakuni ja
atel iti.
- Hombre positivo. wa xmakuni ja
winik jawi.
3
- saldo positivo. mey sjel.
psito. snaj komon ba wa snolo
chikan jas.
posmeridiano. post meridiem.
poso. skoy.
- Posos del caf. skoy kajpe.
posponer. aa kan ti ba mas tsaan.
- Vamos a posponer el descanso. oj

postal-potencia

jijlukotik mas tsaan.


postal. ti ba correo.
poste. steil.
- Poste [para los cercos]. tsapte.
- Poste grande. oy.
postema. wotan.
postemilla en la boca o en los labios.
chakal kati.
poster. yejtal, senya.
postergar. aa kan ti ba mas tsaan.
posponer.
posteridad. intilal descendencia.
posterior.
1
- mas tsaan.
- Trabajo posterior. mas tsaan ja
atel iti.
2
- stop.
- Parte posterior del autobs. stop
aktobus.
postilla. tonbita kan ja schikeli.
postn. ja smodo ja ma jel niwan wa
xyaa sbaj.
postizo,-a. mixa meranuk.
- Su diente postizo. mixa meranuk
ja yeji.
post merdiem. och kaku. p. m.,
merdiem antemeridiano.
postoperativo.
ja tyempo chakta
sjamjel ja chamum yuj ja loktori.
postor. ja ma wa skapa ja stakini ba
oj sman chikan jas.
postracin. kanel pakan.
postrado,-a. pakan.
- Est postrado delante de su patrn.
kan pakan ti ba sti sat yajwalil.
postrarse. kan pakan.
- Todos se postran.
ti chak
kanuke pakan.
postre.
1
- dulse wa xyaa kitik yajni chak
wakotiki.
2
- a la postre. merania.
- A la postre, todos los campesinos

somos
explotados.
merania
ixtalajumotik ja jpetsaniltiki
alajanumotik.
postremo,-a. postrero.
postrero,-a. snej.
- Somos los postreros. snejotikon.
postrimera. ti ba chamel chakel.
postulacin. skanjel.
postulante. ja ma wa skana chikan jas
atel.
postular. kana.
pstumo,a-. mas tsaan sok ja chamel
chakel.
- Hijo pstumo. pojki ja yunini
chakta chamuk ja tatali.
postura.
1
- jastal.
- Por su postura pareca tener dolor.
chikan jastal ajyi yabta syajal.
2
- pensar.
- Cul es tu postura? jastal aya
wapensari.
- Su postura es que nos acompaa en
nuestra lucha. wa smojowotik ja ba
jluchatiki.
potable. lek yujel.
- Esta agua se considera potable.
lek yujel ja ja iti wa xalxi. Agua
potable.
potencia.
1
- ipal.
- Su potencia intelectual. ja yip ja
spensari.
- Los precios suben y se baja la
potencia adquisitiva del dinero. wa
xkei ja stsakoli. tixa xkoi ja
yip ja jtakintiki.
2
- ta oj jpojtestik jun yajtab yuj ja
yenita. multiplicar.
- La tercera potencia de tres es igual a
27. ox majke oxe ba ox majke
jani 27. [3x3x3=27]. [wa stsijbaxi
27 = 3, ta pakaxa 33 = 27]
653

potencial-prembulo

potencial.
1
- bobta.
- Su ayuda potencial. bobta oj
skoltayotik.
2
- ipal.
- El potencial de la tierra. ja yip ja
luumi.
potentado. mandaranum.
potente. ay yip.
potestad. yib kabal. Patria potestad.
potestativo,-a. ba skab.
potingue. solulabil wa xmakuni ba
yajnal.
potos. jelxita srikesail.
potra. men yal kawu.
potranca. potranka.
potrero. potrero.
potro. tan yal kawu.
poza. pampa jai.
pozal. balde.
pozanco. pampa jati ba sti niwan ja.
pozo [excavado]. jokom.
- Su pozo se sec. tupta sjokom.
- Pozo [natural]. sat ja.
- Este pozo no se seca. mi xtupi ja
sat ja iti.
pozol. pichi.
- Vamos a tomar pozol. oj kutik
pichi.
- Pozol seco. birinche.
prctica. atel.
- La prctica nos muestra la verdad
de la teora. wa sjea kitik ja
smeranil ja atel ja yaljeli.
- Poner en prctica.
atelta,
tsiktes.
- Vamos a poner en prctica nuestro
acuerdo.
oj
katelta
ja
kakwerdotiki. practicar.
prcticamente. lajan sok.
practicante. nebumanto.
practicar.
1
- kulan.
654

- No lo he practicado an. mito


jkulunejuk.
- Aprendemos a rozar al practicarlo.
oj jnebtik loxnel ta oj wajtik
loxnel.
- Aprendemos el espaol al
practicarlo. oj jnebtik ja kastiyai
ta oj jkumuktik ja kastiya
anima takal takal.
2
- ja yateli.
- Practica la agricultura. alajanum
ja yateli.
- Practicas el sacerdocio. pagre
wawateli.
prctico,-a.
1
- arecho.
- Este maestro es muy prctico. Nos
ensea carpintera. jel arecho ja
jeuman juun iti. wa sjea kitik
skupjel te.
2
- wa xmakuni.
- Este comal es muy prctico. jel
xmakuni ja samet iti.
3
- yuj ja skulajeli.
- Aprendizaje prctico. snebjel
yuj ja skulajeli.
pradera. lekil job.
prado. job.
pragmtico,-a.
wa xmakuni yuj,
anima mi sbejuk. pragmatismo.
pragmatismo. jun tike pensar wa
xyala. chikan jas wa xmakuni
kujtik jani ja smeranili, anima
mi sbejuk.
pratense. ti ba job.
praticultura. yateltajel ja jobaltiki.
praxis. yateltajel, atel practicar.
P.R.D. Partido de la Revolucin
Democrtica. partido poltico.
prembulo.
1
- chab oxe kumal ti ba wa
xkei ja juuni.
2
- jel ja loili.

prebenda-precisamente

prebenda. stsakol ja pagre yuj ja


yateli.
precario,-a. mi lek ayuk lek.
precaucin.
1
- chapan.
- He tomado todas las precauciones
para el caso de que quiera
engaarme.
chapanon ta wa
skana oj slolayon.
2
- kelwanel.
- Hay que pasar con precaucin
porque el puente est podrido. tilan
oj kelwanukotik ja ba bejyeli
yuj ja kaelxa ja katei.
precaverse. mi xyaa ba sti sati.
- Nos precavemos de los perros
rabiosos. mi oj ka ba sti jsatik ja
tsii ay yioj yaj olom tsi.
precavido,-a. akax.
precedencia. bajtan bej.
- Los ricos tienen precedencia en el
banco. ja ba banko bajtan bej
ay ja matik ay stakin.
precedente.
1
- ekta ja ajyii.
- Tenemos que tomar en cuenta los
precedentes.
tilan oj katik
ochuk ba kwenta jasunka
ekta ja ajyii.
2
- sentar un precedente. aa kulan
ja smodo.
- La malicia del maestro sent un
precedente para los alumnos. yaa
kulan ja smodo ja eskwelante ja
smaloil ja mayestroi.
preceder.
1
- bajtan bej yuj.
- Nos precede el tambor. bajtan
bej kujtik ja wajabali.
2
- ek bajtan.
- La junta precedi al contrato.
ekta bajtan ja tsomjeli, mas
tsaan ja tratoi.

preceptivo,-a. tenubal.
- Trabajo preceptivo. tenubal
atel.
precepto. orden.
preceptor,-a. jeuman.
preceptuar. tojbes.
- Preceptuaron nuestras costumbres.
stojbese ja jkostumbretiki.
preces. resal.
preciado,-a. jel xmakuni.
preciarse. toyo abaj.
- Se precia de astuto. wa stoyo
sbaj yuj ja yakaxili.
precio. tsakol, tsakul [regional].
- Precio elevado.
keel ja
stsakoli.
- Precio econmico.
koel ja
stsakoli.
- A bajo precio. koel ja stsakoli.
precioso,-a. nichimxta.
- Su blusa es preciosa. nichimxta ja
skui.
precipicio. snexanal wits, sean wits.
precipitacin.
1
- snutsjel sbaj
2
- ba wa xko ja.
precipitado,-a. wa snutsu sbaj.
- Caminata precipitada. wa snutsu
sbaj ti ba bejyeli.
precipitar.
1
- jipa koe.
- Quisieron precipitarme en la cueva.
skanawe oj sjipon koe ti ba
yoj keen.
2
- aa snuts sbaj. acelerar.
precipitarse.
1
- jipa abaj koe.
2
- nutzu abaj.
precisamente.
1
- wajto
- Precisamente cuando lleg sal de la
casa. wajto kotuk elyon ti ba
jnaj.
655

precisar-prediccin

- kechan.
- Llegu precisamente para hablar
contigo. kechan julyon ba oj
jkumuka.
3
- jel tilan.
- Precisamente tengo que pagarle.
jel tilan oj jtup yi.
4
- Precisamente! jach mero.
ste, precisamente, es lo que dijo!
jach mero ja jastiki yala yena.
precisar.
1
- aa kulan.
- Precis el da de la romera. yaa
kulan ja skakuil ja kuaneli.
2
- tilan.
- Preciso un pantaln. tilan kuj jun
jpantalon.
- Precisa que vengas. tilan oj
jakan.
precisin.
1
- jel toj.
- Reloj de precisin. jel toj wa
xbejyi ja relojoi.
- Habl con precisin. jel toj
kumani.
2
- tener precisin. tilan.
- Tengo precisin de ver al mdico.
tilan oj kile ja loktori.
preciso,-a.
1
- toj.
- Nos da instrucciones precisas para
que aprendamos bien el manejo del
autobs. jel toj wa sjea kitikon
ba oj jnebtikon lek ja syamjel ja
aktobusi.
- Habla muy preciso. jel toj wa
xkumani.
2
- tilan.
- Es preciso que aprendas. tilan
oj anebe.
3
- da preciso. skakuil.
- Vamos, ya est cerca el da
preciso.
wajtik, mojanxa ja
656

skakuili.
precitado,-a. snaojxa.
preclaro,-a. naubal sbaj lek.
preconcebido,-a.
1
- chapan.
- Su lucha preconcebida. chapanxa
ja sluchai.
2
- ideas preconcebidas. wa xyala
wanxa snaa anima mi snaa
meran.
precoz.
1
takanxa
anima
mito
styempouk.
2
- ayxa spensar anima chinto.
precursor,-a. ja ma wa spojo ja bej
ba nochwanum.
predecesor,-a. ja ma ek paxta yujil.
predecir. ala oj jakuk.
- Predijo la lluvia. yala oj jak ja.
predestinacin. stujpijel.
predestinado,-a. tujpijita.
- Nuestra lucha predestinada.
tujpijita ja jluchatiki.
predestinar. tujpin.
- Nos predestin para lograr la
sociedad justa. stujpinotik ba oj
jta jlekilaltik.
predial. sbaj ja luum ay swinkil.
impuesto predial.
prdica.
1
- scholjel ja yabal ja dyosi.
2
- scholjel yab sbej.
predicacin. doktrina.
predicador,-a.
choluman ja yabal
dyosi.
predicamento. naubal sbaj lek.
- Tiene buen predicamento en
Comitn. naubal sbaj lek ti ba
chonab.
predicar.
1
- cholo ja yabal ja dyosi.
2
- utaj, tujma.
prediccin. yaljel oj jakuk. predecir.

predicho-pregonar

predicho,-a. snaojxa.
predilecto,-a. jel skana.
- Nuestra cancin predilecta. jel
xkanatikon ja tseboj iti.
predio. ja luum ay swinkil.
predisponer. aa.
- Tu compaero te predispuso para
el robo. yaa elkanan ja wamoji.
predisposicin.
1
- kanxi yuj.
- Tiene una predisposicin hacia el
trabajo. wa xkanxi yuj ja ateli.
2
- tolabida, jutsin.
- Tengo una predisposicin a
enfermarme por no tener fuerza.
tolabida oj kokon chamel yuj ja
mey kip.
predominar. mas jitsan ... yuj, kulan
mandar.
- En su sitio predomina el maz sobre
las verduras. ti ba smaka mas
jitsan ja iximi yuj ja itaji.
- Los patrones predominaron porque
estuvieron organizados. skulan
mandar ja ajwalali yuj ja tsoman
ajyiye.
predominio.
mas jitsan, skulajel
mandar.
- El predominio del calzn termin.
chakta ba mas jitsan oj slap ja
tojol wexi.
- El predominio de los hombres.
wane skulajel mandar ja winikei
preeminente. naubal sbaj lek.
- Eres un mdico preeminente.
loktor, naubal abaj lek.
prefabricado,-a. tojbelxa.
- Casa prefabricada.
tojbelxa
spetsanil xen yaman ja naitsi.
kechan kani oj ya keuk. [ja
tojbelxa xen yaman wa schonowe
ti ba niwak chonab. jach wa
skulane jitsan yajkachil eskwela

lajan sok ti ba soleda ma ba


idalgo, ja ba munisipyo margarita].
prefacio. chaboxe kumal ba wa
xkei jun juun.
prefecto. jun tike mandaranum.
preferencia.
1
- mas lek kisji.
- Los ricos tiene preferencia a los
pobres. mas lek wa xkisjiye ja
riko jumasai yuj ja pobrei.
2
- aji yi sderecho.
- Los pobres tendrn preferencia a
recibir maz. oj ajuk yi sderecho
ja matik mey stakin oj yi ja
iximi.
preferente. mas lek.
- Se les dio trato preferente a los
indgenas en la dotacin de tierras.
mas lek kisji ja indijenai ti ba
dotasyoni. poko Ley Federal de
Reforma Agraria, art. 199. [yujxta mi
jachukuk wa xwaji yuj ja yip ja
ajwalali smojo sbaj sok ja matik
aitiji ja ba agrarya].
preferible. mas lek.
- Si ests enfermo, es preferible que
no trabajes. ta malo aya mas lek
mi oj atijanan.
preferir.
1
- kolo.
- Prefiere carne el maestro. wa
skolo ja baket ja mayestroi.
2
- kana, mas lek kana.
- Prefieres caf o atole? wan ma
xakana kajpe ma mats.
- Prefiero frijoles. mas lek wa
xkana ja cheneki.
prefijo. ja sti jun kumal. [oj kiltik
chab oxe senya. kela awilex. ja
sti ja kumal wex, jwex - wawex swex. tukxa ti ba alaj, kalaj wawalaj - yalaj]. sufijo.
pregonar. puku ek.
657

pregonero-prender

- Pregon la noticia. spuku ek ja


yabalil.
pregonero,-a. ja ma wa spuku ek ja
yabalil.
pregunta. jobe.
- Tienen preguntas? ay ma jun jas
wa xakanawex oj ajobex,
jobowikxa.
preguntar.
1
- jobo.
- Me pregunt. sjobo ki. [para
formar preguntas en tojolabal ma].
2
- preguntar [sin recibir contestacin].
ti och ya el jti.
- Pregunt, pero no me contestaron.
ti och ka el jti.
preguntn,-a. ja ma wa sjobtalaan.
prehistoria.
1
- ja najatei ja poko winik
jumasai. stsjba juun yuxta
ayto skana oj jkumuktik lek
jachuk mito xnaaxi lek ja jastal
ek yujilei.
2
- ja snebjel ja tyempo jawi.
prejuicio. ba mi tojuk ja pensari.
- Por prejuicios dicen que los indios
son feos. wa xyalawe jel kistal ja
indyoi yuj ja mi tojuk ja
spensari, yuj ja mi snaa jbajtik.
prejuzgar. ala ba mi tojuk. prejuicio.
prelado. niwan pagre.
preliminar. mito xkei lek, kechanto
wan schapjel.
preludio.
1
- kei sok.
- El pleito fue el preludio de la pelea.
keta sok ja pleto ja tiroi.
2
- jun tike kin jel tsamal yena.
prematuro,-a.
takanxa
mito
styempouk.
- Naci prematuramente. pojki
mito yorauk.
premeditado,-a. gana, xkanxi yuj.
658

- Asesinato premeditado. xkanxi


yuj ja milwaneli.
premiado,-a. ay stupulabil.
premiar. aa yi stupulabil.
premio. stupulabil.
premonicin. yabjel schikel.
premura.
1
- latsan.
- Por premura de espacio muchos de
nosotros
no
tienen
tierra.
latsanotikon
ja
yuj
mey
jluumtikon ja jitsanotikoni.
2
- tenubalxa.
- Con premura de tiempo voy a
cercar la milpa. tenubalonxa oj
makbanukon.
prenatal. ja yora mito pojki.
prenda.
1
- slokol.
- Hasta que te pague la deuda te dejo
en prenda mi carnero. manto oj
jtup awi ja jeli ti kan slokol ja
jcheji.
2
- koros, likchikin, snaulabil,
ujal.
3
- kual.
- Sus prendas estn gastadas.
lapubalxa ja skui.
prendedor. jun tike tsistakin.
prender.
1
- yama, aa ochuk.
- Prendieron al ladrn. syamawe ja
elkanumi.
- Prendi un alfiler en la blusa. yaa
ochuk tsistakin ti ba sku.
2
- ajli.
- El ocote no prende. mi xajli ja
taji.
3
- ajyi, echaxi, echbi.
- El maz no prende. mi xajyi ja
iximi.
- El jocote prendi ya. echbita ja
poomi.

prendera-preponderancia

4
- prender cohetes. tsika sibak.
prendera. ba wa schono wa smana
poko jastik.
prensa.
1
- stenulabil. [jun tike makina
wa xmakuni ba oj stene ja
tekuli ma chikan jas ba oj ya
eluk ja yaleli].
2
- stenulabil. [jun tike makina
wa stena ja juuni ba oj ya
ochuk ja tsijbaneli. ja yujil
prensa ja sbiil ja ba spetsanil ja
peridico. yuj ja jachni wa
xkulaji].
3
- prensa para tortillas. stsilulabil.
prensador,-a. latsuman.
prensar. kena, latsa, tena.
- La roca le prens el pie. skena ja
yok ja toni.
- La roca me prens la mano.
slatsa ja jkab ja toni.
prensil. wa syama sok.
prenupcial.
tusan skana ba oj
nupanuke.
preada. tukbita.
- Mujer preada.
tukbita ja
ixuki.
preocupacin.
cham
skujol,
tabkujol.
- No dorm por preocupacin. mi
wayon yuj ja cham jkujol.
- Tengo preocupacin. wa xkab
tabkujol.
preocupado,-a. cham skujol.
- Estoy preocupado. wa xcham
jkujol.
preocuparse.
1
- aa yi pena, cham skujol, aa
jan skujol, tabkujolani.
- Nos preocupamos.
wa
xkaatikon yi pena.
- No te preocupes. mi xcham
akujol.

- No se preocupen. mi xawaa jan


jakujolex.
Me
preocupo.
wa
latabkujolaniyon.
2
- preocuparse slo. kechan schol,
kechan yatel.
- Slo se preocupan de la comida.
kechan schole ja waeli.
- Slo te preocupas del dinero.
kechan wawatel ja takini.
preparacin.
1
- schapjel.
- La preparacin de la romera. ja
schapjel ja kuaneli.
2
- tener preparacin. wa snaa sbaj.
- Uds. tienen una buena preparacin
en agricultura. wa xanaawex sbaj
lek ja yateltajel ja luumi.
preparado,-a. chapan.
- La red est preparada. chapanxa
ja nutii.
preparar.
1
- chapa.
- Prepar sus herramientas. schapa
ja yatijubi.
2
- preparar [comal u ollas para
ponerlos en el fogn]. lita.
- Ya voy a preparar el comal para
ponerlo en el fogn. ojxa jlite ja
sameti.
preparativo. schapjel, schapulabil.
- Los preparativos para la boda. ja
schapjel ja nupaneli.
preparativo,-a. wa schapa.
- La pltica es preparativa para
nuestro contrato. sok ja loili oj
jchaptik ja jtratotiki.
preparatorio,-a. ba oj schap sbaj.
- Curso preparatorio para parteras.
jun kurso ba oj schap sbaje ja
tulwanumi. escuela preparatoria.
preponderancia. wa skulan mandar,
mandarani.
659

preponderante-presencia

- La preponderancia de Estados
Unidos. wa skulan mandar ja
Estados Unidos.
preponderante.
1
- ay smandar.
2
- ti kani. preponderar.
preponderar.
1
- kulan mandar.
- Los hombres preponderan en
algunos ejidos. ja ba chab oxe
kolonya wa skulan mandar ja
winik jumasai.
2
- ti kani.
- Esto prepondera entre nosotros. ja
iti ti kan ba yoj jnalantik.
preposicin.
jun tike kumal mi
stukbes sbaj. wa xyala kabtik
jastal jun kumal wa xoch sok ja
tuki. a, ante, bajo, con, contra,
de, desde, en, entre, hacia,
hasta, para, por, segn, sobre,
tras.
prepotencia. wa xjelxi ja yipi.
prepotente. wa skana oj ya jelxuk ja
yipi.
prepucio. xen jtsujmiltik ba swinkil
winik.
prerrogativa.
1
- jelxita.
- La prerrogativa de los patrones.
jelxita smandar ja ajwalal
jumasai.
2
- ay sderecho.
- Los nios tienen la prerrogativa de
que se les ayude. ay sderecho ja
untik ba oj koltajuke.
presa. stimulabil ja. [wa xkulaxi ja
stimulabil ja ta wa xmakxi sbej
ja niwanjai. ayni june ti ba
spatik pujiltik sbiil Presa de la
Angostura].
presagiar. ala yabi oj jakuk.
- Estas nubes presagian lluvia. wa
660

xyala kabtik ja ja ason iti oj


jak ja
presagio. senya.
- El fuego crepita. Es presagio de
que va a venir visita. wa xjututi ja
kaki. senyaxa oj jak ula.
presbicia. mi lekuk ja sati kechan wa
xyila kinal ti ba najat. miopa.
prsbita. ja ma ay yioj presbicia.
presbiteriano,a-. jun tike ebanjelista.
presbiterio. ja pagre jumasai sok ja
obispoi.
presbtero. pagre.
- Muchos presbteros. pagrealtik.
prescindir. akta tani.
- Prescindimos del autobs porque el
chofer est muy bravo. kaktakik
tani ja aktobusi yuj jel kak ja
smodo ja yama aktobusi.
prescribir.
1
- ayxa orden.
- El mdico me prescribi esta
medicina. ayxa orden yuj ja
loktori oj kue ja an iti.
2
- mixa xmakuni jun orden ma
jun kastigo yuj ja ekta yora.
prescripcin.
1
- ja yorden ja loktori wa xyaa
kitik ti ba jun juun ba oj
kiltik jas tike an tilan kujtik.
2
- wa xtaxi jun derecho jun winkil
yuj ja ayxa joe jabil wa xyatelta
jun xen luum. mini june yala
yabi mi sbajuk. ja yuj sbajxa ja
winkil jawi ja xen luum jawi.
3
- ekta yora ba oj ya kastigo
yuj jun mulal.
prescrito,-a. alubal.
- Prescrito por la ley. alubal yuj
ja leyi.
presencia. ti aya.
- El maestro quiere la presencia de
los paps en la junta. wa skana ja

presencial-presidente

mayestroi ti oj ajyuka jas snan


stat ja untiki ja ba tsomjeli.
presencial. mojtanum kumal, testigo
presencial
- Testigo presencial del crimen.
mojtanum kumal ja tsatsal mulal.
presenciar. ila.
- Presenci la feria. yila ja kini.
presentacin. sjejel.
presentar.
1
- jea.
- Me present su pantaln. sjea ki
ja swexi.
2
- keba.
- Me present un machete. skeba
ki jun machit.
3
- ala yabi ja sbiili.
- Me present su compaero. yala
kabi ja sbiil ja smoji.
4
- aa ochuk.
- Present nuestra solicitud. yaa
ochuk ja skanjel kujtiki.
5
- presentar queja.
kichtalaan
parte, waj parte.
- Va a presentar queja contra m.
oj skichtalauk parte kuj.
- Present una queja delante del
juez. waj parte sok ja jwesi.
presente.
1
- teya, ti aya, itul, wego.
- Estoy presente. teyon.
- Ests presente. ti ayaa.
- Presente! itulon.
- El tiempo presente. ja tyempo ja
wegoi.
2
- majtan.
- Le voy a dar un presente. oj ka
yi jun smajtan.
presentimiento. yabjel schikel.
presentir. yab schikel.
- Presiento que viene un peligro. wa
xyab jchikel ojxa jakuk jun
xiwel.

preservacin. talnaji.
- La preservacin del maz contra el
gorgojo. wa xtalnaji ja iximi ba mi
oj xojbuk.
preservador,-a. talnanum.
preservar. talna.
- El jorongo nos preserva contra el
fro. ti ba chee wa stalnayotik ja
kotonchuji.
preservativo,-a. wa xtalnani. kondon.
presidencia.
1
- ja schol ja kelwanumi ma
mandaranumi.
2
- ba wa xatiji ja kelwanumi.
presidencial. ti ba kelwanum.
- Palacio presidencial. ja naits ba
wa xatiji ja kelwanumi ma ja
mandaranumi.
presidencial. ti ba kelwanum.
- Palacio presidencial. ja naits ba
wa xatiji ja kelwanumi ma ja
mandaranumi.
presidencialismo. jun tike gobyerno
ba wa skulan mandar kechan
june.
presidencialista.
1
- nochwanum ti ba presidencialismo.
2
- ti ba presidencialismo.
presidenta.
kelwanum
ixuk,
mandaranum ixawal.
presidente.
kelwanum, keluman,
mandaranum.
- Vamos a elegir al presidente. oj
jtsatik ja kelwanumi.
- El presidente de este grupo. ja
keluman ja kole iti.
- Presidente de Mxico. gobyerno,
senyor gobyerno, ja kelwanum ti
ba yibanal mejiko, mandaranum.
- Presidente de la Repblica.
Presidente de Mxico.
- Presidente del comisariado.
komisaryado, ja ma ay yatel.
661

presidiario-presumir
poko Ley Federal de Reforma
Agraria, art. 37.
presidiario. presoanum.
presidio. snaj lutwanel, preso.
presidir. ja schol jun mandaranum ja
ba jun tsomjel.
presin. stenjel.
- Hablas fuerte por presin del
gobierno. tsats wa xawala yuj ja
wa stenawa ja mandaranumi.
presionar. tena.
preso,-a. lutan, presoanumon.
- Somos presos. lutanotik.
- Soy preso. presoanumon.
prestacin.
1
- jun tike kontrobusyon lajan
sok, ja tilan oj atijukotik ti ba
munisipyo
2
- jun tike stupulabil wa xyaa
kitik ja gobyerno ma ja Seguro
Social.
prestado,-a.
1
- majan, slokol.
- Vamos a darle prestado el garage.
oj katikon awi majan ja snaj ja
karoi.
- Me devolvi el maz prestado. yaa
ki slokol ja iximi.
2
- prestado [algo en especie, tierra,
animales]. slokolabil.
3
- dar prestado. aa jel, jela, jera.
- Te voy a dar prestado el maz. oj
ka awi jel ja kiximi.
- Te lo doy prestado. oj jel awi.
4
- pedir prestado. jelini, jela, maja.
- Me pidi que le prestara maz.
sjela ki ja kiximi.
- Te pidi que le prestaras tu peine.
smaja awi wajixabi.
5
- tomar prestada una falda. junaan.
prestamente. jutsin.
prestamista. ja ma wa sjela takin, wa
skana oj stup yi sok solom.
662

prstamo. slokol.
- Te devolver el prstamo. oj ka
awi ja slokoli.
- Prstamo en efectivo.
jelan
takin.
prestanombre. majabiil. [wa smaja ja
sbiil yuj jun riko mi xbob yuj ja
snegosyo jawi. yuj ja majasbiil
wa xbob yuj].
prestar.
1
- aa yi jel, jela, jera, maja,
majani, majwani.
- Me prest el maz. yaa ki jel ja
yiximi.
- Prstame el maz. jela ki ja
iximi.
- Te prest mi peine. jmaja awi ja
jixabi.
- Prstame tu comal un momento.
maja tani wasameti.
- No puede prestar el caballo por
dinero. mi xbob oj ya majanel ja
skawuji yuj takin.
- No le gusta prestar. mi xkanxi
yuj ja majwaneli.
2
- prestar atencin. aa jakujol.
- Prest atencin a lo que ha odo.
yaa skujol ja jas yabunej.
prestatario. ja ma wa xyiaj jelan
takin.
prestigio. naubal sbaj lek.
- Hombre de prestigio. naubal
sbaj lek ja winik jawi.
presto. jutsinxa.
presto,-a. chapan.
- Vmonos. Estamos prestos para
salir. wajtik. chapanotikxa.
presumido,-a. chento, wa stoyo sbaj.
presumir. aa abaj mas niwan, niwan
kulan abaj, toyo abaj.
- No presumi. mi yaa sbaj mas
niwan.
- Presumen mucho. jel niwan wa

presuncin-preuniversitario

skulan sbaje.
- No es justo que presumamos. mi
sbejuk oj jtoy jbajtik.
presuncin.
1
- jel niwan yajel sbaj.
- No queremos la presuncin de los
ricos. mi xkanatik ba jel niwan
oj ya sbaje ja jnali.
2
- jun tike pensar wa xyala chikan
ja ma mulanumxa, anima mi
xnaxi meran
presunto,-a. wa xalxi.
- El presunto asesino es l. wa
xalxi yena ja milwanumi.
presuntuoso,-a. jel niwan wa xyaa
sbaj.
presuponer.
1
- ala.
- Presupongo que ya no vendr.
mixa oj jakuk wa xkala.
2
- tilan.
- La cooperativa presupone el
acuerdo de la comunidad. tilan oj
ajyuk akwerdo ti ba jkomontik
ba oj keuk ja koperatiba.
presuposicin. wan yaljel.
- Su presuposicin es falsa. mi
meranuk chikan jastal wan yaljel.
presupuestar. laja gasto. presupuesto.
presupuestario,-a.
ti ba slajel ja
gastoi. presupuesto.
presupuesto. lajagasto. [ja iti jun tike
kwenta ba oj slaj sbaje spetsanil
wa xochi sok wa xeli ba kaja. ta
mi slaja sbaj oj taxuk jelal].
pretencioso,-a. niwan wa xyaa sbaj.
pretender.
1
- kana.
- Pretende que lo paguen. wa
skana oj stup yi.
2
- ala [mi naben ta meran].
- Pretende haber visto a la llorona.
yilata ja pajkintaji wa xyala.

- tsakla.
- Pretende a esta muchacha. wa
stsakla ja akix iti.
pretendido,-a. wa xalxi.
- El pretendido finquero. wa xalxi
ajwalal.
pretendiente. ja ma wa stsakla jun
akix.
pretensin. skanjel.
- Esta tierra es mi pretensin. wa
xkana ja luum iti.
- Tiene la pretensin que le
acompaes. wa skana oj wajan
sok yujxta mi xakana.
- Muchacho de muchas pretensiones.
jel stoyo sbaj ja keremi.
preterir.
1
- mi skisa.
- Nos pretieres. mi xakisawotikon.
2
- mi xyaa yi erensya.
pretrito. ekta.
pretextar. ala yabi jasyuj [yujxta mi
meranuk].
- Pretext mi enfermedad para no
asistir a la junta. kala yabye malo
ayon ba mi oj ochkon ti ba
tsomjel.
pretexto.
1
- yuj.
- Nos juntamos a pretexto de la
fiesta, pero ms bien queremos
mejorar la comunidad.
jtsomo
jbajtik yuj ja kini, yujxta mas lek
wa xkanatik oj jtojbestik lek ja
jkomontiki.
2
- jasyuj . . . kechan mi meranuk.
- Alega muchos pretextos porque no
nos ayuda. wa xyaltalaan kabtik
yuj ja mi oj skoltayotik yujxta mi
meranuk.
pretil. barandal.
pretina. yakil., syuchulabil.
preuniversitario,-a. wa schapa sbaj ba
663

prevalecer-primaca

oj ochuk ti ba escuela
universitaria.
prevalecer. kulan ganar.
- La
opinin de las mujeres
prevaleci. skulan ganar ja
spensar ja ixuk jumasai.
prevaricacin. smul ja jwesi.
prevaricador,-a. wa slea smul ja jwesi.
prevaricar. slea smul ja jwesi.
prevencin. schapjel sbaj.
- Prevenciones para la romera.
schapjel sbaj ba oj waj
kuanel.
- Prevenciones para evitar la
matanza. schapjel sbaj ba mi oj
ajyuk ja milwaneli.
prevenido,-a.
1
- ay spensar.
2
- chapan.
prevenir.
1
- chapa.
- Previno la red para la caminata.
schapa ja snutii ja ba bejyeli.
2
- aa.
- Nos previno de la comida para el
viaje a Comitn. yaa kitikon ja
jwaeltikoni ba chonabanel.
3
- ala yabi.
- Le previne que pegue al perro.
kala yabi ba mi oj smake ja
tsii.
prevenirse. chap abaj.
- Nos vamos a prevenir para las
dificultades. ti oj jchap jbajtik ba
jwokoltiki.
preventivo,-a. ba mi oj.
- Remedio preventivo. jun tike an
ba mi oj kokotik chamel.
- Guerra preventiva. ja ma wa
skana ja kakaneli wa xyala
tilan oj kekotik ba mi oj
snolkrantaukotik. jach skulan
yujxta mi meranuk. meyuk ja
664

matik
wa
skana
oj
snolkrantauk. kechan kani ja
ma wa skana ja kakaneli ba
oj sbajuk ja jastik sbaj ja tuki.
jach skulan ja mandaranum ja
ba estados unidos sok ja iraki.
- Crcel preventiva. preso ba wa
xoch ja kristyanoi mito naben
ta ay smul kechan ba mi oj
spak ajnel.
preveer.
1
- ila oj.
- He previsto el accidente. kilata
oj ajyuk ja desgrasyai.
2
- chap abaj.
- Prevemos nuestra lucha. wa
xchapa jbajtik ti ba jluchatik.
previamente.
1
- wanto, waxa.
- Te dije previamente. waxa kala
wabi.
2
- ojxa.
- Te voy a pagar previamente. ojxa
jtup awi.
previo,-a. bajtan.
- Hubo una junta previa con nuestros
compaeros.
bajtan
stsomo
sbaje sok ja jmojtik jumasai.
previsible. ojni ajyuk.
- Accidente previsible. ojni ajyuk
ja desgrasyai.
previsin. schapjel sbaj ba mi oj
keuk chikan jas problema.
previsor,-a. chapan lek.
previsto,-a. tilan oj.
- Su enfermedad estaba prevista
porque no se cuid. tilan oj ko
chamel yuj ja mi stalna sbaj.
P.R.I. Partido Revolucionario Institucional.
partido.
prieto,-a. kik.
prima. jun tike stupulabil.
primaca. ja mas tilani.

primada-principio
- El trabajo en la milpa tiene
primaca.
ja kateltik ti ba
kalajtik jani ja mas tilani.
primada. lolaji yuj ja sonsoili.
primado.
ja keluman ja obispo
jumasai ti ba jun chonab ay
sgobyerno lajan sok mejiko ma
watimala.
primario,-a. bajtan, sbajtanil, ja ba
sjunil.
- Escuela primaria. ja bajtan wake
jabil ti ba eskwela. escuela.
primate.
1
- mandaranum.
2
- jun tike maax kolxa jun
kristyano.
primavera. styempo stsunjel ixim. ti
ba kalendaryo ma almanake 21
yajtab marso manto 21 yajtab
junyo.
primer. primero.
primero,-a. bajtan, sbajtanil, ja ba
sjunil.
- El primero de ellos. ja bajtan
yujilei.
- Lo primero. ja ba sbajtanil.
- Margarito es el primero. bajtan
bej ja litoi.
primicia. bajtan sat, bajtan tekul.
primitivo,-a.
1
- najate.
2
- mi lajanuk sok ja jnali. [wa
xyala kabtik primitivo ja kentiki
yuj ja tukxa ja jmodotiki. lajan sok
mi xnaatik. yujxta mi xnaatik ja
smodo ja jnali yuj ja mi oj
jtsajlatik chomajkil].
primo,-a. jun tike bankilal ma watsal
ma ijtsinal. materia prima.
primognito,-a. bankilal, watsal.
primogenitura.
ja sderecho ja
bankilali, ja sderecho ja watsali.
primor. jel tsamal kulaji.

primordial.
1
- xujxep.
- Aguas primordiales. xujxep ja.
2
- tilan.
- Para que no nos exploten es
primordial que nos organicemos.
tilan oj jtsom jbajtik, ba mi oj
yixtalaukotik.
primoroso,-a.
1
- jel tsamal kulubal.
2
- jel arecho.
princesa. niwan ixawal.
principado. ja luum sbaj jun niwan
ajwalal.
principal.
1
- ja mas tilani.
- Lo principal es que caminemos
juntos. ja mas tilani ba jun
jkujoltik oj bejyukotik.
2
- jelal.
- Hay que pagar no slo el inters
sino tambin el principal. tilan oj
tupjuk ja jelali mi kechanuk ja
solomi.
prncipe. niwan ajwalal, bajtan yunin
ja reyi.
principesco,-a. lajan sok ajwalal.
- Conducta principesca. lajan sok
ajwalal ja smodoi.
principiante. nebumanto.
principiar. tulu, kei.
principio.
1
- yajni, ja yora.
- El principio de los ejidos. yajni
yaawe kulan ja kolonya jumasai.
- El principio de su enfermedad. ja
yora keta ja schameli.
- Al principio del ao. ba wa xkei
ja jabili.
2
- sbej.
- Cmo es el principio de la
explotacin? jastal ma sbej ja
ixtalajeli.
665

pringar-probable

- No entiendo el principio. mi xkab


sbej.
3
- tikan.
- Su principio es engaarnos. wa
slolayotik jani ja stikani.
pringar. tanani.
- Slo est pringando. kechan wan
tananuk ja jai.
pringue. yetsel, skuxilil.
prior.
1
- bajtan
2 - sjepe jun kole pagre.
prioridad. tilan.
- Trabajar la milpa es nuestra
prioridad. oj kateltik ja kalajtiki
jani ja mas tilan ja kujtiki.
prisa. karera.
- No hay prisa. mey karera.
- Date prisa. kol awip.
- Tengo prisa de llegar.
jel
xtabtuni ja jkujoli oj kotkon.
prisin. karsel, preso, snaj lutwanel.
prisionero,-a. presoanum.
prisma.
skuchiya espejo. [ti ba
skuchiya espejo xnakalji ja
yijlabi ba oj ilxuk ja sjukil
yelawi wa stojbes ja sakal yijlab.
wa xkilatik ja yelawi lajan sok
kintum]. espectro solar.
prstino,-a. xujxep.
- Aguas prstinas. xujxep ja.
privacin.
1
- sjapjel.
- Privacin de los derechos. sjapa
yi ja sderechoi.
2
- wokol.
- Pasamos muchas privaciones. jel
wokol wa xek kujtik.
3
- chayta.
- Privacin de la vista. chayta yuj
oj yil kinal.
privado,-a.
1
- mey.
666

- Privado de inteligencia. mey


sbiboil.
2
- kechan sbaj jun swinkil ma
sbaj chaboxwanexa yujxta mi
sbajuk spetsanil.
- Casa privada. jun naits sbaj
jun swinkil.
- Vida privada.
sbaj pilan
kristyano.
privar. japa.
- Me ha privado de mi derecho.
sjapunej ki ja jderechoi.
privativo,-a. kechan sbaj yena.
- Este cargo es privativo del
presidente.
kechan
sbaj
kelwanum ja chol iti.
privilegiado,-a.
1
- ja ma jelxita srikesail ja yuj
mixa ba skab ja ordeni. jachni
ja smodoi, anima ja ley wa xyala
lajan lajan aytik ti ba sti sat.
yuxta mi mero meranuk wa
xkilatik kilatik ja jastal wa xwaj
ja leyi wa syama ja jwesi.
2
- jel lek.
- Tierra privilegiada. jel lek ja
luum iti.
privilegio. jelxita srikesail ja yuj mixa
ba skab ja ordeni. privilegiado
pro. ba slekilal.
- Vamos a ver el pro y el contra de la
cooperativa. oj kiltik ba wa
xmakuni kujtik ja koperatibai,
ba jlekilaltik ma miyuk.
proa. sti bejyum ba sat ja, sti
barko.
probabilidad. bobta.
- Hay probabilidad de que se vaya.
bobta oj wajuk.
probable. bobta, bobta lek.
- Es probable que llueva maana.
bobta oj ya ja ja jecheli.
- Tiene una opinin probable.

probado-PROCEDE

bobta lek ja spensari.


probado,-a.
1
- jel xmakuni.
- Remedio probado. jel xmakuni ja
ani.
2
- jel wokol wa xek yuj.
- Hombre probado. jel wokol wa
xek yuj ja winik jawi.
3
- jeubal ja smeranili.
- Robo probado. jeubalxa ja
smeranil ja japwaneli.
probar.
1
- kulan probar, probaraan.
- Probarn de quin morirn ms
hijos. oj skul probar sbaje
machunka mas oj chamuke ja
yal yuninei.
- Voy a probar el guineo. oj
jprobarauk ja lobali.
Probaron
de
la
carne.
sprobaraaneta ja swaeli.
2
- jea ja smeranili, cholo.
- No puede probar lo que nos dijo.
mi xbob oj sje ja smeranil ja
jas yala kabtikon.
- Prubamelo si yo lo era. cholo ta
kena.
3
- pitalaan.
- Prob el aguacate para ver si est
maduro. spitalaan ja oni ba oj
yile ta takanxa.
probatorio,-a. ja tyempo tilan yuj ba
oj skul probar chikan jas.
probidad. stojolil.
problema.
1
- abal kumal, problema, wokol.
- No hay problema. mey abal
kumal.
- Muchos problemas.
jel ja
kumali.
- No queremos problemas. mi
xkanatik problema.
- Tiene muchos problemas. jel ja

swokoli.
- Ya no hay problema. lamanxa.
2
- problema agrario. luum.
- El problema agrario qued
pendiente.
kan chaban ja
jluumtiki.
3
- causar problemas. aa el abal,
aa el kumal, aa yi wokol.
- Slo causa problemas. kechan wa
xyaa el abal.
- Nos caus problemas. yaa kitik
wokol.
problemtico,-a.
1
- mi nabenuk.
- El exito es problemtico. mi
nabenuk ta lek oj wajuk.
2
- jel ja problema.
- Ejido problemtico.
jel ja
problema ti ba kolonya jawi.
3
hacerse
problemtico.
problemaaxi.
- Nuestro trabajo se hizo
problemtico, porque no nos pag el
patrn. problemaaxi ja ganari yuj
ja mi stupu kitik ja ajwalali.
problemtizar. aa problemaaxuk.
- Problematiz el trabajo de las
mujeres para que entendiramos que
estn sufriendo, porque nosotros, los
hombres, explotamos a las mujeres.
yaa problemaaxuk ja yatel ja
ixukei ba oj kabtik sbej jel
jitsan ja swokoli yuj ja wa
xkixtalaantik
ja
ixuk
ja
winikotiki.
probo,-a. toj.
- Una proba autoridad nuestra. toj
ay ja ma ay yatel kujtiki.
procaz. kistal ja smodoi.
PROCEDE. Programa de Certificacin de
Derechos Ejidales y Titulacin de
Solares. wa skana oj yale lajan
sok skoltajel ja sderecho ja
667

procedencia-procomunal

alajanumi ja ba kolonya. yujxta


mi mero meranuk. ta oj aji
yile ja luumi mi oj stalna, lajan
sok oj chay kujtiki ta sbajxa
yenle
ba
oj
stalna.
Procuradura Agraria
procedencia.
1
- ti jakel ba.
2
- wa xmakuni [ja skanjel ti ba
jwes].
3
- sbej. proceder.
proceder.
1
- tsalan bejyi.
- Los peregrinos procedieron por el
parque.
tsalan
bejyiye
ja
kuanum ti ba kachnubi.
2 - ti jakel.
- Estos cntaros proceden de
Guatemala. ti jakel ba watimala ja
chub iti.
3 - waji.
- El trabajo no procede bien. mi
xwaj lek ja ateli.
4 - kuan ja leyi.
- Procedemos conforme a la ley. wa
xkuantik ja leyi.
5 - sbej.
- No procede ofrecer nuestra tierra.
mi sbejuk oj jkaptik yi ja
jluumtiki.
6 - och akwerdo.
- Reunido el dinero, procedieron a
comprar el autobs. tsomubal ja
stakini och akwerdo ba oj
smane ja aktobusi.
7 - modo.
- Su proceder merece que lo veamos
bien. jel xmakuni ja smodoi ba
oj kiltik lek.
procedimiento.
1
- sbej.
- No conocemos el procedimiento
para arreglar nuestro problema
668

agrario. mi xnaatikon sbej jastal


oj jtojbes ja jluumtikoni.
2
- ja yatel ja jwesi.
- Procedimiento muy costoso. jel
keel ja stsakol ja yatel ja
jwesi.
prcer.
1
- chaan.
2
- naubal sbaj lek.
procesado,-a. ja ma ochta ti ba jwes
yuj ja wa xalxi ay smul.
procesar. iaj kwenta ja smuli.
- El juez me proces. yiaj kwenta
ja jmul ja jwesi.
procesin.
1
- kuanel.
2
- bejyel.
proceso.
1
- yijel kwenta ja smuli.
procesar.
2
- ti ba, wan.
- En el proceso de nuestro trabajo.
ti ba kateltik.
- Todava est en proceso. wanto
ekel.
3
- sbej.
- El proceso de nuestra unin. ja
sbej ja kunyontiki.
proclama. satilajel abal yaljel yabye.
proclamacin. satilajel abal yaljel
yabye.
- Proclamacin de la ley. satilajel
abal alji kabtik ja ordeni.
proclamar.
1
- satilajel abal ala yabye.
- Proclamaron en el radio. satilajel
abal yala kabtik ti ba radyo.
2
- aa och . . . il.
- Le proclamaron presidente.
yaawe och kelwanumil.
proclive. wa xkanxi yuj.
procomunal.
sbaj komon, sbaj
spetsanal.

procreacin-producir

procreacin. untikanel.
procreador,-a. untikanum.
procrear. untikan.
procurador. ja ma ay schol ja ba
Ministerio Pblico
procuradura.
ba wa xatiji ja
procurador.
Procuradura Agraria. lajan sok
mandaranum ja ba jluumtiki yuj
ja yajkachil ley agrarya. wa xyala
ta mi oj ochkotik ja ba
Procede tsaan tilan oj jtuptik
jel ja takini ba oj ochkotik
sok. ja yuj mas lek oj ochkotik
wewo ba mi oj jtuptik mini jasa.
procurar. kulan pwersa, waj skujol.
- Procur salir de la cueva. skulan
pwersa ba oj eluk ti ba keen.
- Slo procuran robar. kechanxta
wajel skujol ja elkaneli.
procurarse. taa.
- Nos procuraremos esta tierra. oj
jtatik ja luum iti.
prodigalidad. jelxita slekilal, jelxita
srikesail.
prodigar. aa jelxuk.
prodigio.
1
- milagro.
2
- jel tsamal.
prodigioso,-a. jel tsamal juntiro.
prdigo,-a.
1
- chayelal.
- Su hijo prdigo. ja chayelal
yujnin winik.
2
- jel lek xyaa.
- Tierra prdiga. jel lek xyaa ja
sluumil.
produccin.
1
- skulajel.
- Nuestra produccin tiene que
aumentar, si no queremos morirnos
de hambre.
tilan oj katik
baalinuk mas ja jastik wantik

skulajel ta mi xkanatik oj
chamkotik wain.
2
- produccin agraria. yajel eluk ja
ba alaji, yajel baalinuk ja alaji.
- No se paga bien la produccin
agraria. mi xtupxi lek ja jastik
wantik yajel eluk ti ba kalajtiki.
3
- produccin fabril. skulajel.
- No nos pertenece la produccin
fabril. mi jbajuktik ja skulajel
jastik ti ba yoj fbrica.
4
- relaciones sociales de produccin.
ja modo jastal oj ochkotik sok ja
tuki ti ba skulajel. ayni
chaboxe tike ja modo iti. ja
bajtani wa xyixtalaan ja atijum
ja ajwalali yuj ja wa xyaa el kani
lom ja ba yatel. ja yuj jel riko
wa xwajye ja ajwalali. jel koel ja
stsakol ja atijumi. jaxa ba
schabil tike mixa ayuk ajwalal.
lajan wa xoch spetsanil sok ja
tuki lajan sok ti ba jun niwak
komon ba oj skolta sbaje.
jachni ja ba jun
pabrika
koperatibaxa. sbaxa atijum ja
pabrika oj yile ja jastal oj spuk
sbaje ja ganansyai. ayni wa
xwaj ja ba oj maklajuk ja
pabrika, ayni wax waj ja ba
ajkabesjuk ja makina, ayni sbaj
atijum.
producente. wa skulan, wa xbaalani.
producir.
producir.
1
- baalani.
- La milpa produce bien. lek wa
xbaalani ja alaji.
2
- satini.
- El aguacate produce mucho. jel
xsatini ja oni.
3
- kulan.
- Los obreros producen machetes.
669

productividad-profundamente

wa skulan machit ja atijumi.


- aa.
- Les produjo alegra. yaa yile
yalegreil.
5
producir
inters.
alini,
negosyoani.
- Su dinero produjo inters. alinita
stakin. inters.
productividad.
1
- wa xbaalani.
- La productividad de la tierra. wa
xbaalani ja luumi.
2
- jel xatiji.
- La productividad de ese moso. jel
xatiji ja moso jawi.
productivo,-.a wa xbaalani, wa xalini.
producir.
producto. sbaal.
- El producto de nuestro trabajo. ja
sbaal ja kateltiki.
- Producto agrcola. sbaal alaj.
productor,-a.
1
- kuluman, kulwanum.
- Somos productores. kulwanumotikon.
2
- wa xbaalani.
- Milpa productora. wa xbaalani
ja alaji.
proeza. jel winik, jel ixuk.
- La proeza de mi mam. jel ixuk
ja jnani.
profanacin. kistalaxel, ixtalajel.
- La profanacin del panten.
yixtalaan ja kampusanto.
profanador,-a.
ixtalanum.
profanacin.
profanar.
kistalbes, ixtalaan.
profanacin.
profano,-a. mi skisa ja jnantik luumi,
cho mini ja jwawtiki, mini ja
dyosi.
profeca. chikan jas wa xyala ja
aluman dyosi.
proferir. ala.
4

670

profesar.
1
- ochi sok jun kole pagre ma
magre.
2
- kuan chikan jas.
- Profesa otra religin. wa skuan
pilan relijyon.
profesin. atel.
- Es ingeniero de profesin.
pilaluum ja yateli.
- Profesin de fe. skuajel.
profesional. wa snaa meran.
- El puente requiere el trabajo
profesional. ti ba kate tilan oj
atijuk ja ma wa snaa meran.
profesionalismo. jun tike pensar wa
xyala ba lek oj eluk chikan jas
atel tilan oj skuluk ja ma wa
snaa lek.
profesionista. ja ma wa snaa lek,
yujxta mi jachukuk tolabida.
profeso,-a. jun tike pagre, jun tike
magre.
profesor,-a. jeuman juun, jeuman
chikan jas, mayestro.
profesorado,-a. jeumanaltik juun.
profesoral. lajan sok jeuman juun.
profeta. aluman, aluman dyos.
proftico,-a. sbaj aluman dyos.
- Libro proftico. sbaj aluman
dyos ja juun iti.
profetisa. aluman ixuk, aluman dyos
ixuk.
profetizar. cholo ja spensar ja jwawtiki.
profilctico,-a. ba mi oj ko chamel.
profilaxis. chikan jas wa xmakuni
kujtik ba mi oj kokotik chamel.
prfugo,-a. arisko, spaka ajnel.
- El asesino est prfugo. spaka
ajnel ja milwanumi.
profundamente.
1
- pim.
- Vamos a horcar profundamente el
horcn. pim oj jotik ja oyi.

profundidad-progreso

- jel.
- Profundamente abatido. jel wuts.
profundidad. schaanil.
profundizar.
1
- Vamos a profundizar el ojo de
agua. oj jboytik ja satjai.
2
- neba lek.
- Pofundiz en muchos idiomas.
snebata lek jitsan ja skumale ja
kristyanoi.
profundo,-a.
1
- chaan.
- Pozo muy profundo. jel chaan ja
jokomi.
2
- jel.
- Cambio profundo. jel tukbita.
profusin. jelxita.
- Profusin de palabras. jelxita
sloil.
profuso,-a. jelxita.
- Sudor profuso. jelxita stikawil.
progenie. intilal. descendencia.
progenitor. tatal, tatawel.
progenitura. intilal. descendencia.
programa.
1
- jun tike juun wa xyala kabtik
jasunka oj ekuk ti ba jun kin
ma ba chikan jas.
2
- scholjel sbaje.
- Nuestro programa de trabajo.
jastal wa xcholo jbajtik ti ba
kateltik.
3
- jea pensar. [jun tike juun wa
sjea kitik ja spensar jun kole.
jachni ay yioj ja spensar ja
partido poltico].
programacin. scholjel sbaj, schapjel
sbaj.
programador,-a. wa scholo chikan jas,
choluman.
programar. cholo.
- Vamos a programar nuestro
trabajo. oj jchol ja kateltiki.

progresar.
1
- tojbes abaj.
- Los alumnos progresaron. stojbes
sbaje ja nebwanumi.
2
- pukuki.
- La tuberculosis progresa en muchos
lugares. wa xpukuki ja sak ojobi
ti ba jitsan luwar.
progresin.
stojbesjel sbaj, wan
pukukuk. progresar.
progresista. ja ma wa skana oj
jtukbes jbajtik ba oj jta
jlekilaltik. conservador,
derechista izquierdista.
progresivamente. takaltakal.
progresivo,-a.
1
- wa slekbes sbaj.
- Este ejido es progresivo. wa
slekbes sbaj ja kolonya iti.
2
- wa xkei.
- Precios progresivos. wa skei ja
stsakoli.
progreso.
1
- slekbesjel sbaj, stojbesjel
sbaj.
- Con el tractor no hacemos progreso
porque tenemos puros cerros. mi oj
jlekbes
jbajtik
sok
ja
skichulabil yuj ja kechan wits ay
kiojtik. [ja jnali wa xyalawe
tilan kujtik ja progresoi yuj ja
matik stukbes sbaj lek lek jani
ja swinkil ja ba estados unidos.
yuxta jel wa syama ja sbaal ja
luumkinal, ja yuj wa wa xyaa
sbaj lajan sok yajwalil ja
luumkinali. jaxa kentiki wa
xkilatik ja iti mi sbejuk cho mini
ja jbejtika. tilan oj jlaj jbajtik
sok ja jluumkinali, oj jkis
jbajtik, oj jpuktik lek ja sbaal ja
luumkinali ja ba yoj snalan ja
spetsanile].
671

prohibicin-promedio

- wan pukukuk.
- La tuberculosis sigue haciendo
progresos. wanto pukukuk ja sak
ojobi.
prohibicin. skomulabil.
- Existe en nuestra comunidad la
prohibicin de vender aguardiente.
mi oj chonxuk snichimdyos ti ba
jlugartik
skomulabilxa
ja
jkomontiki.
prohibido,-a. mey orden, komubal,
kutsubal, mi xbobi.
- Est prohibido descansar. mey
orden oj jijlikotik.
- Camino prohibido porque es del
patrn. kutsubalxa ja beji yuj ja
sbaj ja ajwalal.
- Est prohibido entrar. mi xbob
oj ochkotik.
- Te est prohibido fumar. mi
xbob oj awab may.
prohibir. komo, komwani, kutsu.
- Me prohibi que fuera a Comitn.
skomowon
ba
oj
chonabanukon.
- Prohibe muy fuerte. jel tsats wa
xkomwani.
- El mdico me prohibi el trabajo.
skutsu ja katel ja loktori.
prohibitivo,-a. jel keel ja stsakoli.
- El precio del machete es
prohibitivo. jel keel ja stsakol ja
machiti.
prohijar. adoptar.
prohombre. naubal sbaj lek.
prjimo. moj.
- Engaa a sus projimos. wa slola
ja smojei.
prole. intilal. descendencia.
proletariado. ja atijum jumasa wa
schonowe ja yipi yuj ja mi jas
yioje ba oj schone. wa skana
oj snike ba mixa oj ajyuk
672

ajwalal ba oj jta jlekilaltik.


clase trabajadora dictadura del
proletariado.
proletario. atijum ja ma wa schono ja
yipi yuj ja mi sbajuk ja yatijub
ba stojbesjel jastik, ibelanum
ay mini jas ay yioj ba oj
schone, kechan kani ja yipi.
- Somos proletariados porque
vendemos nuestra fuerza de trabajo.
ibelanumotik
yuj
ja
wa
xchonotik ja kiptiki.
proletarizacin. ochel atijumil [ba
oj
jomxuk
ja
ixtalajeli.
proletario. yujxta mi xwaji
jachuk, jitsan majke tsoman ajyi
mi staa ja slekilali. ja yuj tilan
oj stsom sbaje sok ja alajanum
sok ja matik mey atel].
proletizar. aa ochuk atijumil.
proletariado proletario,proletarizacin
proliferacin. aayaxel.
proliferar. aayaxi, aaybi.
- Los granos proliferan.
wa
xaayaxi ja kooni.
prolfero,-a. jel xaayaxi.
prolfico,-a. jel xalini, jel xuntikani.
prolijo,-a. jel najat.
- Cuento prolijo. jel najat ja loili.
prlogo. prefacio.
prolongacin. wa xnajataxi sok.
prolongar. aa najataxuk.
prolongarse. najataxi.
- En junio los das se prolongan. ti
ba junyo wa xnajataxi ja kakui.
promediar. puku ba snalan, pila ba
snalan. promedio.
promedio. ja snalan ti ba jitsanxa.
- El promedio de nuestros salarios es
treinta pesos, porque uds. ganan $
40.00 y nosotros $ 20.00. ja snalan
ja jtsakoltik jani 30 peso yuj ja
watsakolexi 40 peso jaxa

promesa-pronunciar

jtsakoltikon kechan 20 peso.


promesa.
1
- promesa.
- Por mi promesa voy a ver al Padre
Eterno. oj kile ja pagre eterno
yuj ja jpromesai.
2
- skapulabil [sok kumal].
- Sus promesas son muy bonitas,
pero son palabras vacas. jel tsamal
ja skapulabili yujxta kechan lom
kumal.
prometedor,-a.
chikan tsaanto oj
makunuk.
prometer.
1
- kapa, ala kani.
- Nos promete cosas pero no es
verdad. wa skapa kitik jastik
yujxta mi meranuk.
- Hasta nos prometi ayudarnos.
cha yalani kani ojni skoltayotiki.
2
- chikan oj.
- Las milpas prometen una buena
cosecha. chikan oj baalanuk lek
ja kalajtiki.
- El joven promete ser muy alto.
chikan ojto kiuk lek ja keremi.
prometerse.
makbenaxi,
makbenxinukaxi.
- Teresa se prometi ya.
makbenaxita ja teresai.
- Ramiro se va a prometer. oj
makbenxinukaxuk ja ramiroi.
prometida. makben.
prometido. makbenxinuk.
prominente. pechan, machan, wachan.
promiscuidad. sokan kani ja winiki sok
ja ixuki.
promiscuo,-a. sokan. promiscuidad.
promocin.
1
- snikjel ba lek oj ekuk.
2
- yajel yi jun yatel ba mas lek.
3
- chonwanel ba xajan.
promontorio. machan.

promotor,-a. ja ma wa xyaa
ganansyaaxuk jun negosyo ma
jun atel.
promovedor,-a. ja ma wa xyaa
ganansyaaxuk jun negosyo ma
jun atel.
promover.
1
- jutbin, nika ba oj ek lek.
2
- aa yi jun yatel ba mas lek.
promulgar. satilajel abal puku ek.
- Promulg la ley. satilajel abal
spuku ek ja leyi.
pronombre. jun tike kumal.
- Pronombres personales. personal.
- Pronombres posesivos. posesivos.
- Pronombres demostrativos. demostrativo.
- Pronombres relativos. relativo.
- Pronombres indefinidos. indefinido.
pronosticar. ala jasunka oj jakuk.
pronstico. yaljel jasunka oj jakuk.
- Pronstico del tiempo. wa xyala
oj jak ja, ma oj lemanaxuk, ma
chikan jastal oj ajyuk ja
satkinali.
pronto,-a.
1
- oxja, wego, wewo.
- Pronto se va. ojxa wajuk.
- Pronta muerte.
wego wego
chami.
2
- de pronto. jun repente.
- De pronto llegar. jun repente oj
jakuk.
prontuario. chin juun. compendio.
pronunciamiento. nikji ja gobyernoi yuj
ja kakanumi.
pronunciar.
1
- ala, el yuj.
- Pronunci un discurso. yala jun
sloil.
- No puedo pronunciar esta palabra.
mi xel kuj ja kumal iti.
2
- aa kouk.
- El juez pronuncia la sentencia. wa
673

propagacin-propiedad

xyaa kouk ja kastigo ja jwesi.


propagacin.
1
- pojxel.
2
- satkinalaxel. propagar propagarse.
propagador,-a. pojtesnuman, pojtesuman.
- El propagador de gallinas. ja
pojtesnuman ja muti.
propaganda.
satkinalaxel, wan
pukukuk. propagar propagarse.
propagandstico. a. wa xpukuki.
propagar.
1
- pojtes.
- Propag los puercos. spojtes ja
chitami.
2
- puku ek.
- Vamos a propagar la noticia. oj
jpuktik ek ja yabalil.
propagarse.
1
- pukuki, satkinalaxi.
- La noticia se propag. pukukita
yabalil.
El
cuento
se
propag.
satkinalaxita ja loili.
2
- propagarse [fuego]. metsetsi.
- El fuego se propaga rpidamente
en el incendio forestal.
jel
xmetsetsi ja kaki ti ba
tsikkinal.
propalar. puku ek nakan kumal.
propano. jun tike ik wa xmakuni ba
stsikulabil. [pilan ja sbiil ja ik
iti jani gas L.P.] gas.
propasarse. jelxi.
- No es justo propasarnos. mi
sbejuk oj jelxukotik.
propedutica. wa xkei ja snebjeli
sok.
propenso,-a.
1
- wa xkanxi yuj.
- Soy muy propenso a la comida. jel
xkanxi kuj ja waeli.
2
- wego wego.
- Es propenso a enfermarse. wego
674

wego wa xko chamel.


propiciar. lama.
propiciatorio,-a. wa slama.
propicio,-a.
1
- pwesto.
- Se muestra propicio a ayudarnos.
pwesto ay oj skoltayotik.
2
- ora.
- Lleg el momento propicio. jakta
yora.
propiedad. ja sjastik sbaj jun swinkil
ma sbajxa jitsan. [kela awilex
jitsanxa tike ja propiedad ja ba
kastiya. oj kiltik chab oxe
senya. ja diccionario Pequeo
Larousse
1976:
844
yala
propiedad lajan sok: dominio
que tenemos sobre la cosa que
poseemos. yuj ja iti wa xkabtik
mi ayuk jun kumal ja ba
tojolabal wa xyala propiedad
ma posesin, yuj ja mini jas ja
ba yib jkabtik ma ba dominio
ja kentiki]
- Propiedad de dominio. ja sjastik
sbaj jun swinkil ma sbajxa
jitsan. ay yioj derecho oj
schone, oj yatelta, oj skuluk
chikan jas wa skana sok.
jachni ja sluum sbaj ajwalal.
- Propiedad de los medios de
consumo. ja jastik jbaj kentik wa
xmakuni kujtik ti ba gasto.
jachni ja jkutiki, ja jwaeltiki, ja
jnajtiki, sokxa chikan jas wa
xmakuni kujtik ba kin ba
chamel. medio de consumo.
- Propiedad privada. ja sjastik
sbaj jun swinkil ma sbajxa mas
jitsan.
- Propiedad privada de los medios de
produccin. ja mito tojbeluk jastik
sokxa ja yatijub sbaj jun

propietario-propsito

swinkil ma sbajxa mas jitsan.


yujxta mi sbajuk ja komoni. yuj
ja sbaj yenle ja jastik jawi wa
xyaa el kani lom ja ba
kateltiki. ja yuj ja it jani ja
sxujxep ja ixtalajeli.
- Propiedad de uso. ja sjastik sbaj
jun swinkil ma sbajxa jitsan ba
oj makunuk yuj. mey yioj
derecho oj schone. oj kiltik jun
senya. ja jluumtiki. ta aji kitik
yuj ja dotasyoni, wa xmakuni
kujtik ba oj kateltatik. mey
kiojtik derecho oj jchontik. ja
yuj jbaj kentik kechan
ja
kateltiki. wa skana oj yale,
jbaj kentik ja sbaal ja
kateltiki lajan sok ja kiximtiki, ja
jchenektiki sok ja tuki. mi
jbajtuktik ja luumi. yena ja
jnantik jluumtik. mi xbob oj
xchonxuk.
- Propiedad social o colectiva de los
medios de produccin. ja jastik
jbaj jnolanaltik ba oj jtojbestik
ja jastiki tilan kujtik ba oj
jkolta jbajtik ba mixa oj
yixtalaukotik.
propietario,-a. ajwal, ajwalal, swinkil.
- Un terreno sin propietario. jun
luum mey yajwal.
- La tienda es de un propietario.
sbaj jun swinkil ja tyendai.
propina. stupulabil.
propinar. aa.
- Me propin una paliza. garote
yaa ki.
propincuo,-a. mojan.
propio,-a.
1
- -baj, mero.
- Cada uno de nosotros tenemos
nuestro propio corazn. jujuneotik
jbaj kentik ja kaltsiltiki.

- Lo hizo el propio patrn. stojbes


ja ajwalalita.
2
- wa xmakuni.
- Este pantaln no es propio para ir
al trabjo. mi xmakuni ba atel ja
pantalon iti.
3
- con permiso. Es propio. oj ma
ekon. ekan.
proponedor,-a. wa skapa ja spensari.
proponer.
kapa jun bej, kapa
wapensari, aa wapensari.
- Lo propusimos. jkapatikon ja
jpensartikoni.
proponerse. lea modo, waj skujol.
- Ya se proponen engaar a sus
compaeros. wanxa sleawe modo
oj slola ja smojei.
- Slo se proponen robar.
kechanxta wajel
skujol ja
elkaneli.
proporcin.
1
- sniwakil.
- Tuve miedo por las proporciones de
esa ciudad. xiwyon yuj ja sniwakil
ja chonab jawi.
2
- wa smojo sbaj.
- Nuestro sueldo no aumenta en la
misma proporcin que los precios de
las mercancas.
mi xkei ja
jtsakoltik sok ja stsakol ja
bolmal jumasai ba oj smoj
sbaje.
proporcional.
wa smojo sbaj.
proporcin.
proporcionar. aa.
- Les proporcion las herramientas
para que trabajaran. yaa yile ja
yatijubi ba oj atijuke.
proposicin. skapjel jun pensar.
- No quieren mi proposicin. mi
skanawe ja jpensar jkapa yile.
propsito. scholalil, scholil, kana, lea,
tikan.
675

propuesta-prostituir

- El propsito de Ramiro es el
mejoramiento de la comunidad. oj
stojbes lek ja jkomontiki ja
scholil ja ramiroi.
- Tuvo el propsito de ir a Comitn.
skana oj wajuk ba chonab.
- Su propsito es engaarnos. wa
slea jastal oj slolayotik.
- Cul es su propsito? jasunka ja
stikani.
propuesta. proposicin.
propugnar. kulan luchar.
- Propugna nuestras ideas. wa
skulan luchar ba oj skul ganar
ja jpensartiki.
propulsar. jutbin.
propulsin. sjutbijel.
- Propulsin a chorro. jun tike
makina wa sjutbin ja jujpumi.
prorrata. ja lame tilan oj stup jujune
ta wa spuk sbaje chikan jas.
prorratear.
puku ja stsakol ba
lajanlajan oj stup jujune.
prrroga. najataxel.
- Nuestro impuesto debe pagarse en
enero. No hay prrroga para
pagarlo.
tilan oj tupxuk ja
jkontrobusyontik ja ba enero.
mey modo oj najataxuk ja yora
ba mas tsaan oj jtuptik.
prorrogar. aa najataxuk. prrroga.
prorrumpir. bojti.
prosa. mi bersouk.
prosaico,-a.
1
- mi bersouk.
2
- mi tsamaluk.
proscribir.
1
- nutsu. desterrar.
2
- komo.
- Me proscribi la comida. skomo
ja jwaeli.
proscripcin.
1
- snutsjel.
676

2
- skomjel, komwanel.
proscrito,-a. nutsubal.
prosecucin. stsakbajel.
proseguir.
1
- tsakba.
- Prosigue su trabajo.
wa
stsakba ja yateli.
2
- albi.
- La crecida prosigue. wa xalbi ja
butjai.
proselitismo. ja smodo ja proselitista.
proselitista. ja ma wa slea modo ba
oj kokxuk ja smojei ba oj
snoche. [jach wa skulan ja
evangelista].
proslito. ja ma wa xkokxi ba oj
snoche tuk doktrina ma tuk
kole.
prosodia. ja snebjel ba wa xoch ja
acento.
prospeccin. slejel takin ma petrolyo
ti ba yoj luum, spaklajel
prospectar. spakla bioprospectar.
prospecto. chin juun.
prosperar. ganansyaaxi.
- Su negocio prosper. ganansyaaxita
snegosyo.
prosperidad.
1
- srikesail.
2
- kutsilaltik.
prspero,-a. riko, uts uts.
prstata. jun xetan ti ba yoj winik
mojan ja bejchulel. [ta wa xkii
mi xbob oj chulnuk ja winik
jawi].
prosternarse. mekani, kan pakan.
prostbulo. snaj ixuk wa schono sbaj
yuj ja mi staa yatel mi jas yioj.
jitsan majke tenubal ochi.
prostitucin.
1
- skistalbesjel.
2
- yixtalajel ja ixukei, ja keremi.
prostituir.

prostituta-provechoso

1
2

- kistalbes.
- ixtalaan ja ixuki, ixtalaan ja
keremi.
prostituta. ixuk manyosa.
prostituto. ixtanubal kerem ba oj
schon sbaj
protagonista. olomal.
proteccin. stalnajel.
proteccionismo. jun modo jastal wa
stalna sbaj jun gobyerno. mey
orden ba oj ochuk chikan ja
ma ti ba jun chonab yuj ja mi
skana lek ja matik mi
mejikanouk.
proteccionista.
nochwanum ti ba
proteccionismo.
protector,-a. talnanum.
protectorado.
1
- ja yatel ja talnanumi.
2
- jun slujmal ay jitsan swinkil mi
sbajuk
ja
gobyernoi.
ja
mandaranum jani swinkil ja ba
pilan chonab. wa xyala yena mey
yip sokxa mi snaa lek ja mero
swinkil ja luum jawi. ja yuj tilan
oj schik sbaj xyutaj. [kechan
lom loil. yuj ja jachni ja spensar
ja mandaranum jumasai].
protejer. talna.
- Protgeme! talnayon.
- Vamos a protegernos contra los
pericos. oj wajtik talnuj chel.
protena. jun tike wael wa xtaxi ti
ba nolob ba baket ba chenek
sokxa ba jitsan wael.
protenico,-a. ay yioj protena.
protervo,-a. mi tojuk ja smodoi.
prtesis. chikan jas kulubal ti ba
kojoltik ta jomta ja jbaj kentiki.
jachni ja kejtiki. ta jomelxa ay
modo oj skuluk slokol ja
loktori.
protesta.

1
2

- yaljel mi akwerdouk ay.


- yaljel.
- Hago protestas de mi inocencia.
wa xkala mey jmul.
protestante. ebanjelista, kleyente.
protestantismo.
1
- ja sdoktrina ja ebanjelista
jumasai.
2
- spetsanil ja ebanjelista.
protestar.
1
- ala mi akwerdouk aya.
- Protest contra el juez. kala mi
akwerdouk ayon sok ja jwesi.
2
- ala.
- No protesta su inocencia. mi xyala
mey smul.
protocolario,-a. ti ba protocolo.
protocolizar. aa ochuk ba juun
chikan jas akwerdo.
protocolo. jun tike juun ba wa xoch
chikan jas akwerdo.
protohistoria. ja yora ja najatei mito
ayuk tsijbanel cho mito ayuk ja
poko winiki ja matik skulan ja
naits ba tsamal lek.
prototipo. xujxep senya.
protuberancia.
chikan jas machan
eke.
protuberante. machan.
provecto,a-. jomelxa jitsan jabil.
provecho. makunel.
- Es de mucho povecho.
jel
xmakuni.
- El aguardiente no hace ningn
provecho. mi xmakuni ja tragoi.
provechoso,-a. wa xmakuni.
- Nos es provechoso. wa xmakuni
kujtik.
- Provechoso [de mercancas].
xajan.
- El vendedor dice que la mercanca
es muy provechosa. jel xajan ja
bolmali xyutaj ja chonwanumi.
677

proveedor-proximidad

proveedor,-a. akuman, makluman.


proveedura.
1
- ja yatel ja maklumani.
2
- ba wa xnolxi ja waeli.
proveer.
1
- aa, makla.
- Provee a los alumnos de libros.
yaa yile juun ja nebwanumi.
- La mujer provee los puercos con la
comida. wa smakla ja chitam ja
ixuki.
2
- proveer de ropa. kutes.
- Me proveo de ropa. Mi pap no la
paga ya. wa xkutes jbaj. mixa
wa stupu ja jtati.
provenir. ti jaki ba.
- Proviene de Tuxtla. ti xjaki ba
tustala.
proverbial.
1
- ti baproverbio.
2
- naubalxa sbaj.
proverbio. chaboxe kumal jitsan
majke wa xalxi. oj kiltik chab
senya.
1
- jun jabil mi ka ma skutsu
skilal.
2
- jelxani wokol wa xek kujtika.
providencia.
1
- stalnajel yuj ja jwawtiki.
2
- schapjel sbaj.
providencial. jakta yora.
- Ayuda providencial. jakta yora
skoltayotik.
prvido,-a. pwesto.
provincia.
1
- lajan sok estado ti ba tuk
luum pilanxa ja sgobyernoi.
2
- jitsan naits ba wa xkulani ja
pagre ma ja magre jumasai.
3
- Soy de provincia. ja jnaji ja ba
najat lek ja chonabi.
provincial.
1
- ti ba provincia 1.
678

- keluman ja pagre ma ja magre


jumasai.
provincialismo. ja smodo ja alajanumi
ma ja swinkil jun naitsaltik.
provinciano,-a. alajanum, swinkil ja ba
naitsaltik.
provisin. chikan jas wa xmakuni ba
oj maklajuk.
provisional.
1
- ekum bej.
- El jacal es slo provisional.
Todava falta que construyamos
nuestra casa. ekum bejta ja
patspooj yal naits. ayto skana
oj jtojbestik ja jnajtiki.
2
- mito chapubaluk lek ja sjuunil
ja jluumtiki ekum bejto yena.
poko Ley Federal de Reforma
Agraria, art. 278-279-300.
provisorio,-a.
ekum
bej.
provisional.
provocacin. skaklajel.
provocador,-a. wa skakla, wa snika
chee.
provocar.
1
- aa.
- Provoc la enfermedad. yaa ko
chamel.
- Un cigarro provoc la explosin de
los cohetes. yaa bojtuk ja sibak
jun may.
2
- kakles, nika chee.
- No me provoques. No comet
ningn delito. mi oj akakleson.
mey jmul ja keni.
- Me provoc. snikawon chee.
provocativo,-a. wa xyaa.
- Su risa es provocativa de ira. wa
xyaa tajkukon ja stseneli.
proximamente. ojxa.
- Proximamente llegar.
ojxa
jakuk.
proximidad. smojanil.

prximo-psiquiatra

- La proximidad de Comitn. ja
smojanil ja chonabi.
prximo,-a. mojan, jakum.
- El ao prximo. ja jabil jakum.
proyeccin. sjipjel, sjejel. proyectar.
proyectar.
1
- jipa.
- La honda proyecta la piedra. wa
sjipa ja ton ja jimichi.
2
- jea yile yuj xojob yijlab jun
letawail ma retrato. cine
proyector.
3
- ala
- Proyectan casarse pronto. wa
xyalawe ojxa nupanuke.
4
- bono jun yejtal.
- El ingeniero proyecta nuestro ejido.
wa sbono jun yejtal ja
jkolonyatik ja ijenyeroi.
proyectil. sjimulabil, sjipulabil.
proyecto.
1
- pensar.
- Cambi de proyecto. stukbes ja
spensari.
2
- yejtal. plano proyecto.
3
- jun juun mito tojbeluk lek.
4
- desbaratar un proyecto. kulan
chingar. desbaratar.
proyector. jun tike makina wa sjea
kitik jun leta wail ma retrato
yuj wa sjipa xojab yijlab.
cine pelcula.
prudencia. ay skujol.
- Me falta prudencia. mey jkujol.
prudente. ay skujol.
- Hombre prudente. ay skujol ja
winik jawi.
prueba.
1
- sjejel ja smeranili.
- Nos dar una prueba que no le
mat. oj sje kitik ja smeranili
mi smila.
- En sus palabras tenemos la prueba

de su inocencia. ja sloili wa sjea


kitik mey smul.
2
- probar.
- El maestro nos dio una prueba.
skulanotikon
probar
ja
mayestroi.
3
- poner a prueba. probaraan.
- La comunidad me va a poner a
prueba. oj sprobaraukon ja
jkomoni.
4
- tener pruebas. naa meran.
- El juez tiene pruebas de que
cometimos el delito. wa snaa meran
ja jmultik ja jwesi.
prurito.
1
- kuxwanel.
2
- jel xkanxi yuj.
- Tiene el prurito de propasarse. jel
xkanxi yuj oj jelxuk.
pseudo. seudo.
psicoanlisis. jun tike yajnajel ja
kixweli ma xiweli. [yujxta mi
snaa lek. yujxta wa snaa ja
ajnanumi, yuj ja xiweli mi
chameluk ja ba loktori]
psicologa. jun tike snebjel wa skana
oj yab sbej jastal ay ja
kaltsiltiki ma ja jpensartiki.
psicolgico,-a. ti ba psicologa.
- Lucha psicolgica. lucha sok
kumal.
psiclogo,-a. ja ma wa xyala wa snaa
jastal ay ja kaltsiltiki ma ja
jpensartiki.
psicpata. ja ma jomel solom .
psicopatologa. jun tike snebjel wa
skana oj yab sbej spetsanil ja
chameli ba wa xjomji kolomtik.
psicosis. jomel solom, jomta solom.
psique.
kaltsiltik,
jkujoltik,
jpensartik.
psiquiatra. jun tike loktor wa xyajna ja
kaltsiltiki ta ay kiojtik kixwel
679

psiquiatra-pueblo
ma
xiwel.
siquiatra
psicoanlisis
psiquiatra. yajnajel ja kixweli ma ja
xiweli. psicoanlisis
psquico,-a. ti ba kaltsiltik, ti ba
jkujoltik,ti ba jpensartik.
P.T. Partido del Trabajo. partido poltico.
pubac [comiteco]. spujbakil.
pa. kiix.
pber,-a. soltero, soltera.
pubertad. solteroaxel.
publicacin.
abunita jun juun.
publicar.
publicado,-a. abuni.
- El libro est publicado. abuni ja
juuni. publicar.
pblicamente. satilajel abal.
- Pblicamente entramos a la fiesta
ya de noche. akwalxa satilajel
abal ochtikon ja ba kini.
publicano. tajbanum ba kontrobusyon.
publicar.
1
- puku ek.
- Public la noticia. spuku ek ja
yabalil.
2
- aa abunuk.
- Public el libro. yaa abunuk ja
juuni.
publicidad.
1
- abunubalxa.
- La publicidad de su delito.
abunubalxa ja smuli.
2
- wa spuku ek.
- Hacen mucha publicidad del trabajo
del presidente. jel spuku ek ja
yatel ja senyor gobyerno.
publicista. pukuman loil, pukaloil.
publicitario,-a. wa xyaa abunuk.
pblico.
spetsanil ja kristyano,
spetsanil ja ixuk winik jumasai.
- La fiesta es para el pblico. ja ba
spetsanil ja kristyano ja kini.
pblico,-a.
680

- sbaj spetsanil.
- La iglesia es pblica y no slo
pertenece al padre. sbaj spetsanil
ja egelesyai mi kechanuk sbaj
ja pagrei.
2
- pukanxa yabalil, naubalxa
sbaj.
- Ya se hizo pblico que se va a
casar.
pukanxa yabalil oj
nupanuk.
- Es pblico quien matara al patrn.
naubalxa sbaj machunka smila
ja ajwalali.
3
- decir en pblico. waj chol eke,
satilajel abal ala.
- Voy a decirlo en pblicco. oj
wajkon chol eke.
- Vamos a decirlo en pblico.
satilajel abal oj kaltik.
puchero.
1
- oxom.
2
- jwaeltik ba jujune kaku.
3
- hacer pucheros. ojxa okuk.
puches. jun tike mats.
pudendo,-a. wa xyaa kixwuk.
- Partes pudendas. jyawaltik.
pdico,-a. ay kixwel.
pudor. kixwel.
pudoroso,-a. ay kixwel.
pudrirse. kai. podrir
- Nos vamos a pudrir todos. oj
kakotik ja jpetsaniltiki.
Puebla. ja sbiil jun estado ti ba yoj
mejiko.
pueblerino,-a. alajanum.
pueblo.
1
- spetsanil ja swinkil jun luum
ma jun schonabil. [swinkil ja
ba pilan
slujmal, lajan sok
slujmalero tojolabal ma tseltal,
sok ja tuki. jachni ja chapini
slujmalero ja ba watimala]
- El pueblo guatemalteco. spetsanil

puente-puesto

ja chapini.
- El pueblo mexicano. spetsanil ja
swinkil mejiko.
- Dios mand a Moiss para que
liberara a su pueblo. dyos sjeka
moyses oj skolta schonabil.
2
- chin pweblo.
- Nac en un pueblo. pojkiyon ti
ba chin pweblo.
3
- ja matik mey stakin, ja
ixtalajum jumasai, ibelajel
aye.
- El pueblo no encuentra trabajo. mi
staa atel ja matik mey stakin.
- Somos el pueblo. ixtalajumotik.
- Todava falta que el pueblo se
organice bien. ayto skana oj
stsom sbaj lek ja matik
ibelajel aye.
puente. kate.
- Puente pequeo y sencillo.
bejyub.
puerca. snan chitam.
puerco. chitam.
- Manada de puercos. chitamaltik.
- El puerco de Pedro. ja schitamil
ja pegroi.
- Puerco cimarrn. kaxlan chitam.
- Puerco gruon.
tejtunum,
ujunum. [la palabra chitam no
sirve de regao].
puerco espn. kiix ujchum.
pueril. ti ba untik, mito ayuk sjkujol
purpera. alum ixuk.
puerpero. ja kaku jumasa manto
oj tojbuk ja alum ixuki.
puerro. tuyal.
puerta.
1
- slutulabil sti naits, sti naits,
sti maka, pwerta.
- Se pudri la puerta. kata
slutulabil sti naits.
- Cerr la puerta. slutu kani ja sti

naits.
- yuj.
- Nuestra unin es la puerta del bien
comn. yuj ja jun jkujoltik oj jta
jlelaltik.
3
- a puerta cerrada. nakul.
- No nos prepararemos a puerta
cerrada. mi nakuluk oj jchap
jbajtik.
puerto. ba wa xeli wa xkot ja
bejyum ba sat ja.
Puerto Rico. ja sbiil jun luum
joybanubal yuj ja. ti kan ba
Caribe. sbajxa ja Estados
Unidos. sjapa yile ja sluum ja
swinkili.
pues.
1
- ba [con referencia al futuro].
- Hablen, pues. alawik ba.
- Vamos, pues. wajtik ba.
2
- tak [con referencia al pasado].
- No hay nada, pues. mey tak.
- Hablaste, pues. kumaniya tak.
- Nos fuimos pues. wajtik tak.
3
- antos, antose.
- Pues vamos a salir a las siete.
antos oj elkotik ja ba juke
ora.
puesta.
1
- wa xmakuni.
- La puesta del sol. wa xmukxi ja
kakui.
2
- nolbanel.
3
- ja takin wa xoch ba tajnel.
apostar.
puesto.
1
- jastal wa xwaji.
- Ocupamos un puesto humilde.
ibelajel aytik.
- Ocupan un puesto elevado. riko
wa xwajye.
2
- chol.
- La autoridad ya tiene su puesto.
2

681

puesto-plpito

ayxa schol ja ma ay yatel.


- luwar.
- Cada uno est en su puesto. ti
kan jujune ba sluwaril.
4
- ba wa xchonxi.
- Un puesto de frutas. ba wa
xchonxi tekul.
5
- puesto que. kajan sbaj, yuj.
- Puesto que hago todo el trabajo, ya
no tienes que cargar lea. kajan
jbaj ja ateli mixa tilanuk oj
wajan ikuj si.
- Vamos a tierra caliente puesto que
somos muy pobres. oj wajtik ba
kixin kinal yuj ja kentik jel
pobreotik.
puesto,-a.
1
- chapan.
- La mesa est puesta. chapanxa ja
mesai.
2
- tsatsjel.
- La mujer entr bien puesta.
tsatsjel lek ochi ja ixuki.
3
- puesto en el suelo [cosas o
personas]. baan.
- El costal est puesto en el suelo.
baan eke ja koxtali.
4
- puesto sobre algo [animales].
balan.
- El puerco [matado] est puesto
sobre la tabla. balan kani ba
akinte ja chitami.
5
- estar puesto en lnea recta. xtilili.
- El maz no est puesto en lnea
recta en el surco. mi xtilili ti ba
chojlal ja iximi.
puf! ix.
pugilato. ba wa swejchun sbaje sok
skab. boxeo
pugilista. wejchunanum sok skab.
pugna. lucha.
pugnar. kulan luchar, aa tiro, yama
abajex.
3

682

pujador,-a. ja ma wa xyaa keuk ja


stsakol ja bolmali.
pujante. ay yip.
pujanza. ipal.
- El joven tiene mucha pujanza. jel
ja yip ja keremi.
pujar.
1
- kulan luchar.
2
- aa keuk ja stsakol ja
bolmali.
pujo.
1
- jel xkanxi yuj oj konuk oj
chulnuk. ay syajal.
2
- wan kankonuk.
pulcritud. yasyadoil.
pulcro,-a. asyado.
pulga. kak.
pulgada. ja skutil ja snan yal jkabtiki.
pulgar. snan yal jkabtik, xujxep yal
jkabtik.
pulgoso,-a. ay skak.
pulguero,-a. kakaltik.
pulido,-a.
1
- snup.
2
- tsakubal.
pulidor,-a. wa stsaka sok.
pulimentar. tsaka.
pulimento. stsakjel.
pulir.
1
- tsaka.
- Puli el machete. stsaka ja
smachiti.
2
- aa stsajla ja smodo ja jnali.
civilizar.
pulj [comiteco]. pulja.
pulmonar. ti ba pusuk.
pulmn. pusuk.
- Nuestros pulmones. ja jpusuktiki.
pulmona. jun tike tsatsal ojob.
pulpa. baket.
pulpejo. sbaktel yoj jkabtik.
plpito. sbatulabil ti ba yoj ermita
ba wa scholo ja yabal ja dyosi.

pulpo-puntear

pulpo. jun tike ko mey snaj jel


niwan juntiro yena. wa xtaxi ti
ba yoj
mar.
pulposo,-a. ay jitsan sbaketil.
pulque.
jun tike chij kulubal
snichimdyos.
pulquera. ba wa schono pulque.
pulquero,-a. chonuman pulque.
pulqurrimo,-a. jel asyado juntiro.
pulsacin. wan kujkunuk.
pulsador,-a. pitwanum, pitachik.
pulsar.
1
- pita, pitwani.
- Puls al enfermo. spita schikel
ja chamumi.
- Le gusta pulsar. wa xkanxi yuj
ja pitwaneli.
2
- tsimbun, kitsa [ja bigolini].
- Puls la guitarra. stsimbun ja
gitarai.
3
- kujkuni.
- El corazn est pulsando. wan
kujkunuk ja yaltsili.
pulstil. wa xkujkuni.
pulseador. pitachik, pitwanum.
pulsera.
yal kadena ti ba snuk
jkabtik.
pulso. chikel.
- Su pulso late. wa xkujkuni ja
schikeli.
pululacin. aayaxel.
pulular. aayaxi, aaybi.
- Los ajopuerros pululan.
wa
xaaybi ja tuyali.
pulverizacin. polboaxel, polboaxita,
stanjel.
pulverizador. tanuman.
pulverizarse. polboaxi, tanani.
- La cal se pulveriz. polboaxita
ja taani.
pulla. kistal kumal.
pum! pum.

puma. jun chante lajan sok choj.


pumpo [planta]. tsuj.
- Pumpo [comiteco]. pumpo.
pumuz [comiteco]. pumus.
punible. tilan oj stupe.
- Delito punible. tilan oj stup ja
smuli.
punicin. kastigo.
punir. aa stup ja smuli.
punitivo,-a. wa xyaa stup ja smuli.
punta.
1
- kajan, skajanal, sni.
- Punta del cerro. kajan wits.
- En la punta del cerro. ti ba
skajanal wits.
- Punta del rbol. sni te.
- Punta del pen. sni patak.
- Punta de caa [seca].
sojo
skaem.
- Punta de caa [verde].
sni
kaem.
- Punta del grano del maz. xux.
- Puntas de la estocada. chipan.
2
- puntas largas. jel tek.
- Cosido a puntas largas. jel tek
tsisubal.
3
- lo tengo en la punta de la lengua.
ojxa kale.
4
- sin punta. sepan, tomon, bonko.
- Cerro sin punta. sepan wits.
- Lpiz sin punta. bonkoxa ja lapisi.
puntada. ja sjotoli ti ba tsisulej.
- Cosido a puntadas largas. jel tek
tsisubal.
puntal. yipan teil.
puntapi. wetwanel.
punteado,-a. tsijbal.
- Gallina punteada. tsijbal snan
mut.
- Punteado de rojo. tsijbal chak.
puntear.
1
- aa ochuk senya ti ba jun juun
ma ba chikan jas.
683

puntera-puntualizar

2
- tsimbun ja gitarai.
puntera.
1
- smaktonil xanabal.
2
- sni koktik.
3
- wetwanel.
puntera.
schimjel sok tujkanub,
tujkanel.
puntero. steil wa schojla sok ma wa
sjea yi sok.
puntero,-a.
1
- lekil tujkanum.
2
- ja ma wa skulan ganar, ja ma
wa xoch bajtan
puntiagudo,-a.
1
- tsipan.
- La nariz de la rata es puntiaguda.
tsipan ja sni ja karansya choo.
2
- puntiagudo [del corte de pelo en
la nuca]. tutsan.
- Su corte de pelo es puntiagudo en
la nuca. tutsan ja yolomi.
puntilla.
1
- bayarina.
2
- wa stewa sok.
3
- andar de puntillas. litkinaji,
litkini.
- Anduve de puntillas. litkinajiyon.
4
- de puntillas. litan.
- Estoy de puntillas. litanaxi.
5
- ponerse de puntillas. litanaxi.
- Me voy a poner de puntillas. oj
litanaxukon.
puntillazo. wetwanel.
puntillo. delikado.
punto.
1
- yal nux senya lajan sok ja iti: .
2
- ja yal nux senya ma chol wa
xmakuni ba tsijbanel ba oj
kiltik ba wa schak jun yaljel yuj
ja tsikanxa. tixa oj jijlukotik ba
skumajel juun.
frase.
3
- punto, jas.
- Vamos a tratar tres puntos. oj
684

kiltik oxe punto, oj kiltik oxe


jas4
- luwar.
- Fue a un punto lejano. ti wajta ba
najat lek luwar.
5
- punto de un tejido. chobak.
6
- puntos cardinales. este norte
oeste sur.
- Los cuatro puntos cardinales. ja
schanil schikin ja satkinali.
[yujxta mi mero schikinuk, wa
xalxi jachuk yuj ja jach wa
xalxi ja ba kastiya].
7
- a punto de caer. nexan.
- El rbol est a punto de caer.
nexan ja tei.
- Estoy a punto de ir. ojxa wajkon.
8
- en su punto. lekxa ay, ojxa
tonbuk, takanaxi.
- El atole est en su punto. lekxa
ay ja matsi.
- La miel de caa est en su punto.
ojxa tonbuk ja yal chab
kaem.
- Los frijoles estn en su punto.
takanaxita ja cheneki.
puntuacin. ja yal chin chol jumasai
wa xmakuni ba tsijbanel. oj
kiltik chab oxe senya.
- . sbiil punto. tixa wa xchak jun
yaljel yuj ja tsikanxa.
- , sbiil coma. wa spila ja kumali
ta jitsanxa ja smoji.
- ? sbiil interrogacin. wa
xmakuni ba sjobjel.
- ! sbiil exclamacin. exclamar.
- ... sbiil puntos suspensivos. mixa
xalxi yuj ja snaojxa ma mixa
tilanuk.
puntual.
1
- ti ba mero yorail.
2
- wa stsiktes.
puntualizar.

puntualmente-pureza

- aa kulan.
- Puntualiz la hora de la junta. yaa
kulan ja yorail ja tsomjeli.
2
- chapa takaltakal.
- Vamos a puntualizar el contrato.
oj jchaptik takaltakal ja tratoi.
puntualmente. ti ba mero yorail.
- Lleg puntualmente. ti jaki ba
mero yorail.
puntuar. aa ochuk ja puntuacin. ti
ba tsijbanel.
puntura. jun tike yajbel yuj ja ochta
sni atijubal.
punzada.
1
- jun tike yajbel yuj ja ochta
sni atijubal.
2
- tsatsal yaj wan kujkunuk.
3
- chamkujol.
4
- dar punzadas.
nukinaji,
tsiptsuni.
- La herida da punzadas. wa
stsiptsuni ja yajbeli.
punzar.
1
- chojla.
- El pato me punz. schojlayon ja
pechi.
2
- nukinaji, tsiptsuni.
- El tumor est punzando. wan
tsiptsunuk ja wotani.
punzn. atijubal tsipan ja snii.
puada. smakjel junuk sok mutsan
akab.
puado.
1
- bechan, beche.
- Un puado de maz. jun bechuk
ja iximi.
2
- chaboxe,
- Puado de hombres. chab oxe
winik.
3
- dos puados. luban, lube.
- Dos puados de maz. jun lubuk
ja iximi.
pual. jun tike stosulabil tsipan ja

snii.
pualada.
1
- yajbel yuj stosulabil.
2
- stosulabil yajel yi.
3
- chamkujol.
puetazo. smakjel junuk sok mutsan
skab.
- Dar un puetazo. wejchun sok
wakabi.
- Me dio un puetazo. swejchunon
sok skab.
puo. mutsan kabal.
- Hizo el puo. smutsu ja skabi.
- Puo de la camisa.
snuk
skabil, manga.
- Puo del machete. yok machit.
pupa. koon ti ba sbaktel jtitik.
pupila.
1
- sninyoil jsatik.
2
- meba.
pupilaje.
1
- meba ay.
2
- jun tike naits ba meba tilan
oj tupuk ja smaklajeli.
pupilo,-a.
1
- meba.
2
- eskwelante wa xwayi ti ba yoj
eskwela.
pupitre. jun tike mesa wa xmakuni ba
tsijbanel ma ba kumanel juun.
tselan kani ja slepanil.
pupo. muxuk.
puposo,-a. ay skoon ti ba sbaktel
sti.
puramente. kechan.
- Lo hicimos puramente por quererte.
kechan jkulantikon yuj ja wa
xkanawatikon.
pur. jun tike mats.
- Pur de papas. matsaxita ja
kamotiyoi.
pureza.
1
- yasyadoil.
685

purga-putrefacto

2
- stojolil.
purga.
1
- purga.
2
- snutsjel chikan ja ma.
purgante. chikan jas an wa xyaa
kitik purga.
purgar.
1
- saka.
2
- aa yi purga.
3
- tupu wamuli.
purgativo,-a. wa xyaa purga.
purgatorio. ba wastupuwe ja smuli
chikan jastal wa xyala kabtik ja
doktrinai.
purhepecha. ja sbiil jun chonab ja
indyo ja ba yestado Michoacn
purificacin. sakjel.
purificador,-a. wa saka sok.
purificar. saka.
- Nos ha purificado. sakunej
kitik.
pursima. ja jnantiki.
purista. ja ma jel toj wa stsijbani.
puritano,-a. jelxita stojolil.
puro. jun tike niwan may.
puro,-a.
1
- mero.
- Trago puro. mero snichimdyos.
2
- sak, toj.
- Eres puro de corazn. toj ay ja
wawaltsili.
3
- kechan, lom, puro.
- Pura palabrera. kechan loil.
- Puro caminar. lom bejyel.
- Puros tojolabales. puro tojolabalero.
4
- puro bien. yutsilal.
prpura. chakmukmuk. elawal.
purpurado. niwan pagre.
purpreo,-a. chakmukmuk. elawal
pus. pojow.
- La herida tiene pus. ayxa spojwil
ja yajbeli.
- Formar pus. pojwani, pojwilani,
686

pojwini.
- El grano form pus. pojwilani ja
kooni.
pusilnime. wa xkixwi.
pstulas. chinkul.
- Se forman pstulas. chinkul wa
xel ja kooni.
puta [kistal kumal]. ixuk manyosa.
putativo,-a. wa xalxi.
putrefaccin. skaelal.
putrefacto,-a. kael.

que-quebrarse

q
que.
1
- ja, ja ma, ja matik.
- Hacemos una proposicin que
nuestro delegado lleva a la Agraria.
wa xkapatik ja jpensartiki ja wa
xyaa ochuk ti ba agrarya ja
jlokoltiki.
- El acuerdo que nos es til. ja
akwerdo ja wa xmakuni kujtiki.
- El joven que conoces. ja keremi
ja ma wa xanaa sbaj.
- Los hombres que vemos. ja
winike ja matik wa xkilatik.
- Las mujeres que vimos ya. ja
ixuke ja matik kilatikta.
2
- oj, ke.
- Quiero que vengas. wa xkana oj
jakan.
- Quise que vinieras. jkana oj
jakan.
- Siento que tengo dolor. wa xkab
ke yaj, wa xkab yaj
3
- sok.
- Ms alto que yo. mas chaan sok
ja keni.
- Ms alto que yo. mas chaan yuj
ja keni.
- Ms alto que yo. jel chaan yuj ja
keni.
qu. jel.
-Qu cerro tan alto! jel chaan ja
wits sok ja keni.
qu?. jas, jaska junka, jasjunka,
jasunka, jasa [regional], jasaya
[regional], jasua [regional].
- Qu color? jas yelaw.
- Qu colores? jastik yelaw.
- Qu horas son? jas ora.
- Qu es esto? jasunka ja iti.
- Qu buscas? jasua wa xalea.

- Qu pasa? jas sbej.


- Qu pasa en la junta? jas sbej ja
tsomjeli.
- Qu tal? jastal aya.
quebracho. kiix.
quebrada. sean wits, snexanal ukum.
quebradizo,-a. jel wego oj kokuk,
delikado.
- Este cajete es muy quebradizo. jel
delikado ja sek iti.
quebrado,-a.
1
- jomi.
2
- jel ja witsi.
3
- jel sak ja stii.
4
- xen yaman jun tsikan.
denominador fraccin.
quebrador,-a. wochuman, bijuman,
bijwanum.
quebradura. syaj.
- Quebradura en la madera. syaj ja
tei.
quebraja. syaj.
- Olla con quebrajas. oxom ba ay
syaj.
quebrantar quebrar.
quebrar.
1
- koko, bija, wocho.
- Quiebro la aguja. wa xkoko ja
tsistakini.
- Quebraste el lapz. jabija ja
lapisi.
- Quebr el cajete. swocho ja
seki.
2
- quebrar [tierra, piedras]. pojo.
- Quebrar tierra. pojoj luum.
3
- chayi.
- Su negocio quebr.
chayta
snegosyo.
4
- quebrar muchas cosas. bijtalaan.
quebrarse. koki, biji.
- Se quebr la aguja. koki ja
tsistakini.
- El banco se va a quebrar. oj
687

quebrazn-quemar

bijuk ja kaani.
quebrazn. kokta jitsan.
queda. ochta akwal. ayxa orden oj
waj ba snaj ja spetsanili.
quedar.
1
- kani.
- Ah quedo. ti kani.
- No qued nada. mi jas kan.
- Qued solo. kan stuchil.
- Se va a quedar all? ti ma oj
kan kota.
2
- quedar abandonado. baalanita,
jipji kan.
- Esta tierra qued abandonada
[despus de haber producido].
baalanita ja luum iti.
- El ejido qued abandonado. jipji
kani ja kolonyai.
3
- quedar de espaldas. wetinaji.
- Qued de espaldas en la lucha.
kan wetinaji ja ba swolo sbaje.
4
- quedar en. kulan trato, kuman
abajex.
- Quedaron en reunirse. skuman
sbaje oj stsom sbaje.
5
- quedar sobras de un lquido.
tebani.
quedarse.
1
- tejkaji, ti kan kota.
- Me qued tres das en Comitn.
oxe kaku tejkajiyon ba
chonab.
- Se quedar all. ti oj kan kota.
2
- quedarse atrs. nejbes kan
abaj, -patikan kani.
- Me qued atrs. jnejbes kan
jbaj.
- Mi compaero se qued atrs.
jpatikan kan ja jmoji.
3
- quedarse con. ayto yioj.
- Se qued todava con nuestra
tierra. ayto yioj ja jluumtiki.
4
- quedarse sentado sin hacer nada y
688

los dems trabajan. lejani.


quedo,-a. saj ja loil.
quehacer. atel.
- Estoy agobiado de quehacer.
yajtikon yuj ja kateli.
queisque. jex.
queja.
1
- wan alaluk.
2
- ochel parte, wajel parte.
- Present queja. wajta parte.
3
- tajkel sok.
quejarse.
1
- och parte, kichtalaan parte.
- Me quejo. wa laochyon parte.
- Me quejo contigo. wa laochyon
parte amok.
- Se quej de t con su pap. och
parte awuj sok ja stati.
- Por qu se quejan uds. los unos
de los otros?
jasyuj wa
xakichtalaan abajex parte.
2
- quejarse de dolor. alali.
quejido. wan alaluk.
quejn,-a. chinaj.
quejoso,-a. wa xtajki sok.
quejumbre. jitsan wan alaluk.
quejumbroso,-a. jitsan wa xalali.
quelite. tsuul.
quema. tsikel.
- Quema de cal. tsikuj taan.
quemado,-a.
1
- tsikel.
- Junto al ocote quemado. ti ba
tsikel taj.
2 - quemado,-a [alimentos]. tsij,
tsikta.
- Los frijoles se han quemado.
tsijxa ja cheneki.
quemadura. tsikel.
quemar.
1
- tsika.
- Quem cal. stsika taan.
2
- aa bojtuk.

quemarse-querido
- Maana vamos a quemar cohetes.
jechel oj katik bojtuk sibak.
3
- quemar algo para calentarse.
ajluban, kajkalan.
- Quemo olotes para calentarme. wa
xkajluban bakal.
- Quemo piones para calentarme.
wa xkajkalan ja wejkeli.
quemarse.
1
- tsiki, tsik abaj.
- No te quemes. mok tsikan.
- Te vas a quemar. oj atsik abaj.
2
- chay kak.
- La vaca se quem. chay kak ja
snan wakaxi.
3
- quemarse [alimentos]. tsijbi,
tonanaxi, tonanbi.
- Se quemaron los frijoles. tsijbi ja
cheneki.
quemazn.
1
- tsikel.
2
- jelxita skajkal.
3
- kuxwanel.
4
- tajkel yuj ja kistal kumali.
quena. jun tike ajmay. [wa xyaa
okuk ja indijena ti ba
Suramrica].
quepis. jun tike snaj olomal.
quequeshte. pij.
querella. ochel parte.
querellante. ja ma wa xoch parte.
querellarse. och parte.
querencia. wan tabtunuk skujol.
querencioso,-a. wa xtabtuni skujol.
querer.
1
- kana, kujolan lek, wan pensar
awuj, yaj abi.
- Me quiere. wa skanawon.
- Nos quiere. wa skujolanotik
lek.
- Quiero a uds. wanon pensar
awujilex.
- Te quiero mucho. jel yaj wa

xkabya.
- Quieres un cigarro? awab ma
jun may.
- Queramos o no queramos. jkan
mok jkantikon.
2
- querer a alguien como a su abuelo.
tataweloan.
- Te quiero como a mi abuelo. wa
xtataweloan.
3
- querer a alguien como a su
hermano [mayor]. bankilan.
- Te quiero como a mi hermano. wa
xbankilana.
4
- querer a alguien como a su hijo.
untikan.
- Te quiero como a mi hijo. wa
xkuntikana.
5
- querer a alguien como a su mam.
nanan.
- Me quiere como a su mam. wa
snananon.
6
- querer a alguien como a su pap.
tatan.
- Te quiero como a mi pap. wa
xtatana.
7
- querer decir. skana oj yale.
- Un rato que quiere decir dos horas.
jun rato wa skana oj yal chab
ora.
8
- cuando quiera que. ta . . . ojni, ja
. . . ojxa.
- Cuando quiera que me llames te
ayudar.
ta oj apayon ojni
jkoltaya.
- Cuando quiera que me pegues me
defender. ja wa xamakawon
ojxa jtras awi.
quererse mucho. jel yaj il abajex.
- Se quieren mucho. jel yaj wa xyila
sbaje.
Quertaro. ja sbiil jun estado ti ba
yoj mejiko.
querido,-a.
689

querubn-Quijote de la Mancha

- ala.
- Querido compaero!
kala
mojaljela.
2
- querido por todas partes.
ikunubal.
- Eres querido por todas partes.
ikunubala.
3
- queridos,-as. chotik, cho.
- Mis hijos queridos.
chotik
kuntikil.
- Mis queridas gallinas. chotik mut.
- Saluda a tus hijos queridos. aa
xkoltanuk chountikil.
querubn. sjekabanum ja dyosi.
quesadilla. jun tike pakwaj ay yioj
keso ti ba yojol.
quesear. kulan keso.
quesera. ba wa skulan keso.
quesero. kulakeso, chonakeso.
queshil [comiteco]. kewal.
queso. keso.
quetzal.
1
- kesal, [ayni wa xyalawe kuk
ja sbiili].
2
- ja sbiil ja takin ti ba
watimala.
quia!
1
- miyuk miyuk.
2
- jajsea.
quiba. chib.
- Palmar de quibas. chibaltik.
quicio. xux akinte.
quiebra.
1
- syaj.
hendidura.
2
- jomta snegosyo.
quiebracajete.
pikob,
pikok
[regional].
quiebramuela. chikin.
quiebraplato.
pikob,
pikok
[regional].
quiebro. wa sbala sbaj.
quien. ja ma, ma.
- Quien tiene fuerza no tiene miedo.
690

mi xiwi ja ma ay yip.
- Quienes no trabajan no comern.
ja matik mi xatijiye mi oj
wauke.
quin?
1
- ma, mach, machjunka,
machunka, machua.
- Quin compr la sal? ma smana
ja atsami.
- Con quin? ma sok.
- De quin es? ma sbaj.
- Quin eres? mach aya.
- Quines son uds.? mach ayex.
- Quin ir? machunka oj
wajuk.
- Quines vendrn? machunka
oj jakuke.
- Quin soy yo? machunkilona.
- Quien eres t? machunkilaa.
- Quin es l? machunkila.
- Quines son tus compaeros?
machtik junuk ja wamojei.
2
- quin sabe? jajsea, naben.
- Quin sabe dnde? ba nebana.
- Quin sabe dnde est su casa?
ba nebana ja snaji.
quienquiera. chikan ja ma.
quieto,-a. chaban, laman.
- El enfermo est quieto [pero sin
mejorar].
kan chaban ja
chamumi.
- El enfermo ya est quieto.
lamanxa ja chamumi.
- Estoy quieto. wa laajyiyon toj.
quietud. mi xnijki, mi snika sbaj,
jijlel, laman ay.
quijada. karaka.
quijish [comiteco]. kiix.
Quijote de la Mancha. jun winik wa
xyala ajwalal, yujxta mi meranuk.
wa skana oj skolta ja matik
ibelajel ay ba mi sbejuk. wa
xalxi jel sonso, yujxta mi

quijotesco-quiromancia

sonsouk. wa snaa kinal lek sok


ja sjea ja ixuk winik jumasa jel
sonso ja yenlei ta wa slea ja
srikesail.
quijotesco,-a. lajan sok ja smodo ja
Quijote.
quilate.
1
- ja yalalil ja tsamal ton wa
xmakuni ba koros sokxa ba
ujal.
2
- ja slekil ja oroi. ta mero oro
yena ay yioj 24 quilates. ta mas
menosxa sokan kani sok pilan
tike takin.
quilete. kilwet.
quilo. kilo.
quimera. monstruo.
qumica. jun ciencia natural. wa
skana oj yab lek sbej jastal wa
soko sbaj ma wa stukbes sbaj
ja ajkali ja mineral. [wa
xmakuni ba skulajel naylyo,
kuuts, yajnal, gasolina, ayto
mas jitsan].
qumico,-a.
1
- ja ma wa xyaa sbaj sok ja
qumica.
2
- ja smodo ja qumica.
3
- sbaj qumica.
quimil. mochubal jastik, jel ja jastiki.
quina. jun tike an wa skutsu ja
kajkali, quinina.
quincalla. tsulul, sulul , [regional].
quincallera. ba wa schono tsulul.
quince. jolajune.
- Ya son quince. jolajunexa.
- Quincenal. jolajuntike.
- Quince caballos. jolajunkotane
kawu.
- Quince personas. jolajunwane.
- Las 15 tortillas. ja sjolajunil waj.
quincena.
1
- jolajune kaku.

- ja jtsakoltik wa stupu kitik


jolajuntike kaku.
quincenal. jolajuntike.
quinientos, as. 500, sjowinikil chab
xaane,
jun
xaane
sok
jowinike.
quinina. jun tike an wa xmakuni ja
ba ujchum chamel. quina.
quinqu. liplunum, kinke.
quinquenal. jotike jabil.
quinquenio. joe jabil.
- Cada quinquenio. jotike jabil.
quinta. pinka.
quinta columna. jun kole wa stujma ja
gobierno, jach wa xyala ja
mandaranumi.
quintacolumnista. ja ma wa stujma ja
gobyernoi.
quintaesencia. ja mero smeranili.
quintal. kintal.
Quintana Roo. ja sbiil jun estado ti
ba yoj mejiko.
quintar.
1
- aa eluk jotike.
2
- aa kulan machunka oj och
kakanumil.
quinto,-a.
1
- ja ba sjoil.
2
- jo sentabo.
quintuplicar. jo majke pojtes.
quntuplo,-a. jo majke pojtesbal.
quinzavo,-a. ja ba sjolajunil.
quiosco. snajtsil chonwanel ti ba
snalan kachinub.
quiote. skajmil chij.
quiquiriqu. yokel mut.
quirfano. ba wa sjama ja chamum ja
loktori ti ba yoj espital, jamxub
ja ba espitali
quirgrafo,-a. mi xyaa orden ja juun
ja notario. ja yuj mi xmakuni ja
juun jawi.
quiromancia. jun tike kintanel ba wa
691

quirrgico-qurum

xyila ja jkabtik ja kintanumi.


quirrgico,-a. ti ba sjamjel ja chamumi
yuj ja loktori.
quiscal. kaaw, siristin. sanate.
quisquilloso,-a. chinaj.
quiste. jun tike wotan.
quita. yajel perdon ja jeltiki, yaa
eluk ja jeltiki.
quitamanchas.
1
- ja ma wa sjia.
2
- jun tike sjiulabil.
quitamotas. ja ma wa snaksatin ja
smodo.
quitanza. jun tike juun wa xyala
jtuputikta ja jeltiki.
quitar.
1
- aa eluk, bajan, japa.
- No quites la olla del fuego. mi oj
awa eluk ja oxomi ti ba kak.
- Nos quitaron la tierra. sbajane ja
jluumtiki.
- Me quit el dinero. sjapa ki ja
jtakini.
2
- jolo.
- Me quit la cobija. sjolo ki ja
jchamarai.
3
- sopo.
- Me voy a quitar la camisa. oj jsop
ja jkui.
4
- quitar [capas]. lama.
- Quit algunas capas del doblador.
slama ja jojochi.
5
- quitar [calzn]. cholpin.
- Me quit el calzn. jcholpin ja
jwexi.
quitarse el sombrero. aa jachan ja
wapisolomi.
- Se quit el sombrero para
saludarme.
yaa jachan ja
spisolomi ba oj ya ki san.
quitasol. jun tike yaxub.
quitasueo. nutsawayel.
quiz. bobta, jajsea.
692

- Quiz ya no llueva. bobta mixa


oj ya ja.
- Irs a Comitn? - Quiz. oj ma
wajan ba chonab. - jajsea.
quizs. bobta, jajsea. quiz.
qurum. ja sjanekil ja swinkil tilan oj
ajyuk ba jun tsomjel ba oj
makunuk ja yakwerdoi.

rabadilla-radiacin

r
rabadilla. stutis mut, yech snej mut.
rabanl. lawunixaltik.
rabanero,-a.
1
- kutil juna.
2
- manyoso.
3
- chonalawunix.
rbano. lawunix.
rabear. bitsa.
- El perro rabea. wa sbitsa ja
snej ja tsii.
rabeo. sbitsjel.
rab. jun tike mayestro ti ba judo.
wa snaa lek ja sjuunil jtatik
dyos ja ba poko trato.
rabia. yaj olom tsi.
rabiar.
1
- ay yioj yaj olom tsi.
2
- jel xok skujol.
3
- jelxi.
rabieta. tajkel lek.
rabillo del ojo. xux sat.
rabino. jun tike mayestro ti ba judo
rab.
rabioso,-a. ay yioj yaj olom tsi.
rabo. nejal.
- Rabo del perro. snej tsi.
- Irse con el rabo entre las piernas.
moto.
rabn,-a. kutil snej, kurunej.
rabotada. kistal kumal.
rabotear.
kumbes ja sneji,
kuranbes ja sneji.
rabudo,-a. niwan ja sneji.
racial. ti ba rasa. raza.
racimo. pale.
- Racimo de tomates. pale pix.
racimoso,-a. jel aay ja spale.
racimudo,-a. niwan ay ja spale.
raciocino. skujol, spensar.
racin. rasyon.

racionabilidad. ay skujol.
racionado,-a. rasyonanta kani.
- Los guineos estn racionados.
rasyonanta kani ja lobali.
racional.
1
- ay skujol.
- Persona racional. ay skujol ja
kristyano jawi.
2
- chikan lek.
- No es racional rozar durante el
aguacero. mi chikanuk lek ja
loxneli ti ba chawuk ja.
racionalidad.
1
- ay skujol.
2
- chikan lek. racional.
racionalizacin. jun tike schapjel ja
ateli ba oj keuk ja sbaali
sokxa ba mixa oj keuk ja
ateli. jachni ja komon ateli ta
oj jchol jbajtik lek, ta lek ay ja
jluumtik chomajkili.
racionalizar.
1
- chol abajex lek ba oj keuk ja
sbaal wawatelexi ba mixa oj
keuk ja swokol ja wawatelexi.
2
- kolta abaj.
racionar. puku ja rasyoni.
racismo. wa xyala ja jnali jitsanxa ja
tike ja kristyanoi. jachuk tikan
tikan wa xyalawe. mi xmakuni ja
ma kikxa ja yelawi ma indyoxa
ja ixuk winiki. jachuk mi xcha
skisawe ja indyoi raza.
racista. nochwanum ti ba racismo.
racha. tsatsal ik jun repente wa
xkei jutsin oj ekuk.
radar. stajel chikan jas yuj ja radyo.
jun tike makina wa xmakuni ba
oj stae ja jujpumi anima najat
lek yena.
radiacin. wa xel jun tike xojob. wa
xilji ta yijlab yena. mi xilji ta
pilanxa lajan sok ti ba radyo.
693

radiador-raja

radiador.
1
- skixnulabil.
2
- ba wa xchebi ja jai ti ba yoj
motor jun karo.
radiante.
1
- wa xlijpi.
2
- puku ek ti ba radyo.
radical.
1
- ti ba yech.
2
- mero meran.
- Cambio radical. tukbita mero
meran.
3
- jel tsats.
- Remedio radical. jel tsats ja ani.
4
- jel xyaa sbaj sok chikan jas ba
mi oj kan ba snalan bej ja
yateli ma ja jluchatiki.
radicalismo.
jun tike pensar wa
skana oj jtojbestik lek meran,
chikan jas wa xkaa jbajtik sok.
radicar. kulan.
- Radicamos en Altamirano.
kulanotikon ti ba san karlos.
radio.
1
- radyo.
- Muchos radios. radyoaltik.
- La radio suena fuerte. jel tsats
wa xok ja radyoi.
2
- radio [del crculo]. snalan raya
ba snalan setan.
3
- radio legal. ja sluum sbaj
yajwalil ja pinka. ay kiojtik
derecho oj jkantik ta kan ti ba
yoj juke kilometro man jnajtik.
poko Ley Federal de Reforma
Agraria, art. 203.
radioactividad. jun tike xojob mi xilji
yujxta wa smilawotik. ti wa xel
ba jun tike takin sbiil uranio.
ti wa xtaxi chomajkil ba bomba
atmica sokxa ba bomba de
hidrogno.
radioactivo,-a. ay yioj radioactividad.
694

radiografa. jun tike retrato ba oj


yile ja loktori ti ba kojoltik ta ay
kiojtik jun chamel. wa skulan
sok jun makina ay yioj jun tike
xojob mi xkilatik yujxta wa xwaj
ja ba kojoltiki oj sje ja jastal
ay.
radiologa. atel sok radiografa.
radilogo. ja ma wa xatiji sok
radiografa.
raedera. answela, stsepulabil.
raedura. stsepjel.
raer. tsepa.
- Ray el ocote. stsepa ja taji.
rfaga.
1
- tsatsal ik jutsin wa xeki.
2
- jun tike sanselaw.
3
- ba wa slumtsintalaan ja balai.
raicear. xolini, echaxi.
raicilla. chin yech.
rado,-a.
1
- lapubalxa.
- Calzn rado. lapubalxa ja wexi.
2
- manyoso.
- Hombre rado. manyoso winik.
raigambre.
1
- spetsanil ja yechi.
2
- kajyel lek. raz.
raign. niwan yech, yok te, yok
nichim, yok ejal.
raz.
1
- yech.
- La raz del tomate. ja yech ja
pixi.
- Raz del rbol. yech te.
2
- echar races. kajyi.
- Ech races en Comitn.
kajyelon ti ba chonab.
raja.
1
- syaj.
- Raja de la olla. syaj oxom.
2
- xetan, xen.
- Raja de lea. xen si.

rajada-rango

- lame.
- Una raja de pia. jun lame
pajak.
rajada. syaj.
- Una olla con rajada ya no sirve.
jun oxom ba ay syaj mixa
xmakuni.
rajadera. silulabil.
rajadizo,-a. wach.
- Cuerda rajadiza. wach ak.
rajado,-a [ollas y cosas de alfarera].
xelan.
- La olla est rajada. xelanxa ja
oxomi.
rajador,-a. siluman.
rajadura [de la piel]. sjechelil.
- La rajadura de mi pie. ja sjechelil
ja koki.
rajar.
1
- sila.
- Voy a rajar el ocote. oj jsile ja
taji.
2
- rajar [madera con hacha]. pojo.
- Raj la lea. spojo ja sii.
3
- rajar [ollas]. xela.
- Raj la olla. sxela ja oxomi.
rajarse.
1
- jewani, chixi, kawinaji.
- La madera se raj. jewani ja tei.
- La madera se raja al seguir la veta.
wa xchixi ja tei yajni wa xjak ja
sbeji.
- La tabla se raj. kawinaji ja
akintei.
2
- yopes abaj, yopin abaj.
- Se raj por miedo. syopes sbaj
yuj ja xiwi.
- Se raj del contrato. kaxkaxtop
waji ti ba trato.
3
- rajarse [olla]. poji.
- La olla se raj. pojta oxom.
ralear. jobaxi.
- Ya rale el monte. jobaxita ja

kuli.
ralo,-a. jay.
- Ocotal ralo. jayxa ja tajaltiki.
rallador. chokbesuman.
rallar. chokbes.
rama.
1
- skabte, skab ja tei.
2
- kole.
- La rama de los choferes. ja kole
ja yamaaktobusi.
ramada. skabtealtik.
ramaje. skabtealtik.
ramal. snej, skab.
- Ramal del mecate. snej yakil.
- Ramal del camino. skab bej.
ramera. ixuk manyosa.
ramificacin. spiljel sbaj, ay skab.
ramificarse. pil abaj, ay skab.
- La vena se ramifica. wa spila
sbaj ja benai.
ramillete. boman ja nichimi.
ramilletero,-a. bomuman nichim.
ramo. skab ja te, skabte.
- Ramo de lea rajado. pojubal
skabte.
ramonear. xajla.
ramoso,-a. jel ja skabtei.
rampa. tselan sbatulabil.
rampollo. pajchuch ba oj labxuk.
rana. chuch.
- Muchas ranas. chuchaltik.
rancio,-a. kael.
ranchera. jun tike tseboj.
ranchera. naitsaltik mi kolonyauk.
pilanpilan kani ja sluum ja
swinkili.
ranchero.
1
- swinkil luum.
2
- ajwalal.
rancho. pinka, chin pinka, pekenya.
rango.
1
- tike.
2
- Oficial de alto rango. niwan
695

ranura-rasarse

mandaranum.
ranura. xotanxa.
- Hacer una ranura. xoto.
- Hizo una ranura en el rbol.
sxoto ja tei.
rapacidad. okujolal. rapaz, 2.
rapar.
1
- joxo ja yisimi.
2
- joxo ja yolomi.
3
- elkan.
rapaz.
1
- wa xkanxi yuj ja elkaneli.
2
- jel xok skujol ja takini.
3
- spetsanil ja yal chan wa skuxu
baket lajan sok liklik. yujxta mi
elkanum ja likliki. ja yuj mas
lek oj jbiiltik yamuman.
rape. jutsin joxji ja isimali mi xkan
tsamal.
rapidez. slijeroil rpido.
rpido,-a. jutsin, lijero, xchay.
- Movimiento rpido. jutsin wa
xnijki.
- Camina rpido. jel lijero ay.
- Hazlo rpido. kulan xchay.
rapia. japwanel.
- Ave de rapia. chikan jas yal
chan wa skuxu baket lajan sok
liklik. mi japumanuk ja liklik sok
ja smojei. bobta mas lek oj
jbiiltik yamuman.
raposear. biboaxi.
raposo. jun tike wet.
raptar.
1
- japa.
2
- joko ixuk.
rapto.
1
- japwanel.
2
- sjokjel ixuk.
3
- jun repente.
- Rapto de clera. jun repente
kakaxita.
raptor.
696

1
- japwanum.
2
- jokaixuk.
raqueta. sjipulabil pelota.
raqutico,-a.
1
- ja ma wa xko chamel sok
raquitismo.
2
- mi xkii lek ja yuj lochan kani
lajan sok ujchumaxita ja alaji.
raquitismo. jun tike chamel ba mi
xkii lek ja jbakteltiki. ja yuj
mey kiptik. lochan kan ja
jbakteltiki. wa syama ja
kuntikiltik ja chamel iti ta mi
xwaye lek. wa skana oj slo
nolob chikintaj sokxa lekil
kaldo. oj yu
aceite
de
hgado ba mi oj staja chamel iti.
ja aceite jawi wa xchonxi ja ba wa
xchonxi an.
rarificar. aa tusanaxuk.
raro,-a.
1
- tusan, mi jitsanuk.
- El maz es raro porque no llovi.
jel tusan ja iximi yuj ja mi yaa
ja.
- Las dantas son raras ya. mixa
jitsanuk ja tsemeni.
2
- tuk.
- Su manera es muy rara. jel tuk ja
smodoi.
ras. jaxan, kuban.
- El maz est a ras del canasto.
jaxan ay ja iximi ti ba mooch.
- Vamos a limpiar a ras de la tierra.
oj jkutstik kuban.
- Cortar a ras del suelo. tsepa ba
yoj luum.
rasar.
1
- aa kan jaxan.
2
- jispun.
- La bala ras mi pierna. sjispun ja
kok ja balai.
rasarse. lemanaxi, lemxi.

rascacielos-rastro

rascacielos. naits jel chaan juntiro


yena.
rascador. snokulabil.
rascadura. sloxjel.
rascar.
1
- loxo, chia [regional].
- Te rasco la cabeza. wa xloxo awi
wawolomi.
- Le rasco la piel. wa xchia ja
stsujmili.
2
- noko.
- Rasc el lado del calzn. snoko ja
lokoki ti ba swex.
rascarse. loxo.
- Me rasco la mano. wa xloxo ja
jkabi.
rascazn. kuxwanel.
rascn,-a. kajlab, kalab.
rasero. wa xyaa kan jaxan sok.
rasgado,-a. lewan.
rasgar. chia.
- Rasg la camisa. schia ja
skui.
rasgo.
1
- jisubal.
2
- modo.
- Un rasgo muy suyo. jachni ja
smodoi.
3
- sat.
rasgn. chita.
rasguear. tsimbun.
rasguar. jisa.
- Una espina me rasgu la mano.
sjisata jkab jun kiix.
rasguo. patsel.
raso,-a.
1
- lajan kinal, jaman kinal.
2
- leman.
3
- mey yisim.
4
- jaxan.
raspa.
1
- bakal.
2
- steil spatik chay.

raspada. utanel, tujmanel.


raspador,-a.
josuman, joswanum,
sjosulabil.
- El raspador no tiene raspador. mey
sjosulabil ja joswanumi.
raspadura. sjosjel.
raspar.
1
- chojo, joso, joswani.
- Rasp el ocote para que saliera la
resina. jchojo ja taji ba oj eluk ja
kataji.
- Rasp el ixtle para la red. sjoso ja
chiji ja ba nuti.
- Rasp la corteza del rbol. sjoso
ja spatik ja tei.
- Est raspando. wan joswanel.
2
- jispun.
- Raspo el cerillo. wa xjispun ja
seriyoi.
raspn. patsel.
rastra.
1
- okal, senya. huella.
2
- skichulabil.
rastrear.
1
- tsajla.
- Rastre el venado. stsajla ja
kujlal chej.
2
- chono baket ti ba wa xmilji ja
chantei.
3
- pakla, ila.
4
- jel kusan lujpi.
rastrero,-a.
1
- wa xkichichi.
2
- mi tojuk ja smodoi.
rastrillar. tsomo ak ma chikan jas sok
skichulabil.
rastrillo. skichulabil.
rastro.
1
- skichulabil.
- Recogen el zacate con el rastro.
wa
stsomo
ja
aki
sok
skichulabil.
2
- snajtsil milawakax sokxa
697

rastrojo-rayado

milachitam.
3
- senya, okal. huella.
rastrojo. tsilal, tsilel.
- Vamos a juntar el rastrojo. oj
katik tsoman ja tsileli.
rasurar. joxo ja wawisimi, aa eluk
wawisimi.
- Le rasur. joxo ja yisimi.
- Me voy a rasurar. oj ka eluk ja
kisimi.
rata.
karansa, karansa choo,
karansya choo.
- Rata de campo. chitam choo.
ratear. esentan, esentani.
- Va a ratear tu dinero. oj
yesentuk watakini.
- En la feria ratearon mucho. jel
esentaniye ti ba kini.
ratera. esentanel.
ratero,-a. esentanum.
ratificacin. akwerdo ay sok.
ratificar. akwerdo ay sok.
- Ratificamos el contrato. akwerdo
aytik sok ja tratoi.
ratito. chin rato. rato.
rato.
1
- rato.
2
- de rato en rato. wawanto, wan
wanto.
- De rato en rato el abuelo ve al
nene. wawanto wan yiljel ja alats
ja tataweli.
3
- hace un rato. waxa.
- Hace un rato llegu. waxa
julyon.
- Hace un ratito. waxa tani.
rato,-a. matrimonio rato. nupaniyeta
kechan mito xyaa sbaje.
ratn. choo.
- Ratona. snan choo.
ratonar. skuxu chikan jas ja chooi.
- El maz est ratonado. kuxubal
yuj ja choo ja iximi.
698

ratonera.
1
- jun tike sembra ma yak wa
spaya ja chooi.
2
- sjotol ba wa stsalali ja chooi.
3
- snaj choo.
raudal.
1
- jel ja jai.
2
- jitsan chikan jas.
raudo,-a. lijero, xchay, jutsin.
raya.
1- chol, jisubal, raya.
- Falta una rayita. wa skana jun
yal chin chol.
- El papel no tiene rayas. mi
jisubaluk ja juuni.
- Escriban sobre la raya. tsijbanik
ba snalan ja raya.
2
- sbejlal jolomtik, snalan
jolomtik.
3
- stsakol atijum.
4
- hacerse rayas. jiswani.
- Se hicieron rayas con lpiz en la
tabla. jiswani ja lapisi ti ba
akinte.
5
- pasar de la raya. jelxi.
6
- poner raya. aa chakuk.
- Hay que poner raya al ladrn.
tilan oj katik chakuk ja yatel
ja elkanumi.
7
- tienda de raya. styenda sbaj
ajwalal. ayxa orden ba oj
manwanuk kechan ti ba tyenda
jawi ja mosoi. yuj ja mi stupu sij
takin ja smosoi, kechan yaa
yile juun wa xmakun ja ba
styenda ja ajwalali. [wa xyala ja
leyi mey orden oj ajyuk ja
tyenda jawi.
Constitucin
Poltica de los Estados Unidos
Mexicanos, art. 123, XXVII e].
rayado,-a. jisubal.
- El papel est rayado. jisubal ja
juuni.

rayano-reaccin

rayano,-a. wa slaka sbaj.


rayar.
1
- jisa.
- Ray el papel. sjisa ja juuni.
2
- kusu.
- Ray la palabra.
skusu ja
kumali.
3 - kolxa.
- Esto raya en la tontera. kolxa
sonsoil ja iti.
4
- Ray el salario a los trabajadores.
stupu ja stsakol ja atijumi.
rayo. chawuk.
- El rayo truena. wa xbojti ja
chawuki.
- Rayo de luz. xojob.
- Rayo del sol. xojob.
- Rayos X. jun tike xojob mi xkilatik
sok ja jsatiki. wa xmakuni yuj ja
loktori ba oj yile ja ba kojoltik
sok makina ba wa xel ja xojob
jawi. radiografa.
raza. rasa. [kela awilex. wa xalxi ja
jnali, mi kechanuk ay srasa ja
chantealtiki. ayni chajkil ti ba
kristyanoaltik. wa spilawe ja
kristyanoi chikan jastal ja yelawi.
ja ma leki jani jani ja mekoi
yujxta mi xmakuni ja kiki. ayni
chomajkil mi skisawotik yuj ja
indyootik]. humano racismo.
razn.
1
- pensar, kaltsiltik.
- Las mujeres tienen razn tambin.
ay yaltsil ja ixukei chomajkil.
- Le falta razn. mey spensar.
2
- rason.
- Voy a mandar razn. oj jek
rason.
3
- razn social. ja sbiil ja swinkil
jun niwan negosyo lajan sok ja
sbiil ja radyo SONY ma ja sbiil
ja makina ba tsisulej SINGER,

ma ja sbiil ja karo FORD.


- dar razn. jea.
- Nos da razn de su delito. wa sjea
kitik jas yuj slea smul.
5
- hacer entrar en razn. aa jul
skujol.
- Mi pap me hizo entrar en razn.
yaa jul jkujol ja jtati.
6
- no es de razn. mi chikinal ay,
mi chinkinal ay.
7
- por esta razn. ja yuj.
-.Por esta razn no fuimos a
Comitn. ja yuj mi wajtikon ba
chonab.
8
- tener razn. ay skujol, jel lek
ala.
- Tengo razn. ay jkujol.
- No tiene razn. meyuk skujol.
- Tienes razn. jel lek wa xawala.
9
- ya es de razn. chikinalxa,
chinkinalxa.
razonable. chikinal, chinkinal.
- Ramiro ya es razonable. Ya no es
un nene. chikinalxa ja ramiroi.
mixa alatsuk.
razonamiento. ja yakaxil ja spensari,
kujol.
- Le falta razonamiento.
mey
skujol.
razonar. pensar, pensaran.
- Ya sabe razonar. ayxa spensar,
ayxa skujol.
- Mi hermanito sabe razonar. wa
snaa sbaj ja spensarani ja
kijtsini.
razzia. wa slea chikan ja matik ja
polesiyai.
rea. mulanum ixuk.
reabrir. jama yajkachil.
reaccin.
1
- skulajel chikan jas ta wa
xkulaji yi.
2
- ja smodo ja matik mi skanawe
4

699

reaccionar-reanudar

oj jtukbes jbajtik, oj jniktik


ba oj jta jlekilaltik. jachni ja
smodo ja ajwalali sok ja
mandaranumi sokxa ja jnal
jumasai.
reaccionar. kulan chikan jas ta wa
skulan awi.
- El enfermo ya no reacciona. mixa
xnijki ja chamumi.
- El patrn me hizo reaccionar
violentamente. yaa tajkukon ja
ajwalali.
reaccionario,-a. wa stsajla ja smodo ja
jnali. reaccin.
reacio,-a. chuuy.
reactivar. nika yajkachil. activar.
reactor. jitsan tike niwak makina wa
sjutbin ja iki ba oj snik sbaj.
jachni ja jujpumi.
readmitir. aa ochuk yajkachil.
reafirmar. ala yajkachil, aa kulan
yajkachil.
reagrupar.
tsomo yajkachil, cholo
yajkachil.
reajustar. tima yajkachil, latsanbes
yajkachil, tojbes yajkachil.
reajuste. stojbesjel yajkachil, yajel
kulan yajkachil.
real.
1
- sbaj ja reyi.
- La casa real. ja snaj ja reyi.
2
- niwan.
- Camino real. niwan bej.
3
- mero.
- Nuestro sufrimiento real. ja mero
jwokoltiki.
4
- ay.
- Aquel hombre dice que los
hombres, los animales y las piedras
son reales, pero el cadejo no es real.
Es pura palabrera. ayni kristyano,
chante, ton yujxta mi ayuk ja
nejkeli lom yaljel yena xchi ja
700

winik jawi
realce. kan machan, kan wachan.
realidad.
1
- smeranil.
- Nuestra cooperativa no es an una
realidad. mito smeraniluk ja
koperatibatiki.
2
- ti.
- Esto impera en nuestra realidad.
ja iti ti kan ba yojol jnalantik.
realismo. ja spensar ja realista.
realista. ja ma wa xyila spetsanal
chikan jastal ay meran. mi oj
snake ja swokoli mini oj
stsamalbes ja skistalil chomajkil.
realizable. wa xbobi.
realizacin. bobelxa.
realizar.
1
- tsiktes.
- Realiz la promesa. stsiktes ja
spromesai.
2
- negosyoan.
- Realiz su ganado. snegosyoan
ja swakaxi.
3
- waji, kulan.
- Maana vamos a realizar la
romera.
jechel oj wajtik
kuanel.
- Ayer realizamos la fiesta. eke
jkulantik ja kini.
realizarse. kot smeranil, kulxi, ajyi.
- Se realiz el sueo.
kota
smeranil ja swayichi.
- No se va a realizar la fiesta. mi oj
ajyuk ja kini.
- No se va a realizar, mi oj
kulxuk.
realmente. meran.
- Lo entend realmente. kabta
sbej meran.
realzar. aa kan machan.
reanimar. tsatsalkujolan yajkachil.
reanudar. tsakba.

reaparecer-rebozo

- Reanud el trabajo que dej ayer.


stsakba ja yatel kanta tekan
eke.
reaparecer. chijkaji yajkachil.
rearmar. aa yi tujkanub yajkachil.
reata. schechbal kawu, schechulabil,
syatsulabil.
reatar. mocho tsalan ja kawuji.
reato. tilan oj stupe ja smuli.
reavivar. tsatsalkujolan yajkachil.
rebaja. kota ja stsakoli.
rebajar.
1
- chinbes.
2
- aa kouk ja stsakoli ma
chikan jas.
3
- chin aa wajuk, chin wa xyila.
rebalsa. timubal ja.
rebalsar. tima ja jai.
rebalse. stimjel ja jai, timubal ja.
rebanada. lame, leche.
- Una rebanada de pia. jun lame
pajak.
- Muchas rebanas de pan. lamame
pan.
- Una rebanada de pan. jun leche
pan.
rebanar. lama, seba.
- Reban la pia. slama ja pajaki.
rebaador,-a. mitsuman.
rebaar. mitsa.
- Reba el tazn. smitsa ja
tasai.
rebao. nole, -altik.
- Un solo rebao. jun kechan
nole.
- Rebao de chivos. jun nole
chibo.
- Rebao de carneros. chejaltik.
rebasar. eki
- Nos rebas. ekta kujtiki.
rebatir. jea ja smeranili yuj ja mi xyala
toj.
- Rebatimos al ingeniero. jeatikon

yi ja smeranili yuj ja mi yala toj ja


pilaluumi.
rebautizar. aa yi ja yajkachil.
rebelarse. jaka sti.
- Los obreros se rebelaron contra el
patrn. sjakawe sti ja yajwalil ja
atijumi.
rebelde. ja ma wa sjaka sti, ja ma mi
skuan.
- Mi hijo es rebelde. wa sjaka jti
ja kunini.
- Tengo cabello rebelde. telex ja
kolomi.
rebelda. ja smodo ja ma mi skuan
ma wa sjaka sti.
rebelin. ba wa stsomo sbaje ja
matik mi skuane mini xyaa ba
yib skab ja mandaranumi.
rebenque. chikote, tsuum
rebin. jel lek.
reblandecer. kunbes.
rebombar. kululi.
rebonito,-a. tsamal lek, snup lek.
rebosadero. ba wa xpeki.
rebosar.
1
- peki.
- Rebosa el agua. wa xpeki ja jai.
2
- jelxi.
- Rebosa de fuerza. wa xjelxi ja
yipi.
rebotar.
1
- pumpuni.
- La pelota rebota. wa xpumpuni ja
pelotai.
2
- kumtsin ja snii.
- Rebot el clavo. skumtsin ja sni
ja klaboi.
rebote. wan pumpunuk.
rebozar.
1
- maka wasati sok rebosal.
2
- musu chikan jas wael sok
nolob ba oj tsuyjuk.
rebozo. rebosal, tokaal.
701

rebudiar-recelar

rebudiar. tejtuni.
- El puerco rebudia. wa xtejtuni
ja chitami.
rebueno,-a. jel lek.
rebusca.
1
- spaklajel.
2
- mitsulej.
3
- tsilel.
rebuscado,-a.
1
- jel niwan wa xyaa sbaj.
2
- jel pino.
rebuscar.
1
- pakla, lea lek.
2
- mitstalaan.
rebuznar. oki ja buruji.
recabar. pata skujol.
recadero,-a. jekabanum, jekuman,
jekwanum.
- Ser recadero.
jekabani,
jekwani.
recado.
1
- rason.
- Mand un recado. sjeka rason.
2
- yajnel wael.
- Recado de masa de maz para
espesar el caldo. yulbal.
recaer.
1
- lea wamul yajkachil.
2
- ko chamel yajkachil.
3
- taa.
- El premio recay en l. staunej
ja stupulabil ja yeni.
recada.
1
- kota chamel yajkachil.
2
- sleata smul yajkachil.
recalar. och ja.
- El agua recala el techo. wa xoch
ja ti ba solom naits.
recalcar.
1
- tena.
2
- ala takaltakal ba oj yab sbej.
recalce. bul, bulaxel.
recalcitrante. chuuy ja yaltsili, mi
702

stojbes sbaj lek.


recalentarse.
1
- kixnaji yajkachil.
2
- tsuymiji, ujchumaxi.
recalzar. kulan bul.
- Recalz el maz. skulan bul
ixim.
recmara.
kutsan yaman ba wa
xwayi.
recamarera. moso ixuk.
recapacitar. pensaran lek.
recapitular. ila spetsanil ja jastiki
aljita.
recargar.
1
- jitsanbes ja yijkatsi.
2
- aa keuk ja stsakoli ma ja
kontrobusyoni.
3
- aa jelxuk.
4
- aa kiuk.
recargo.
1
- keta.
2
- multa, stupjel smul.
recatado,-a. toj ja smodoi.
recatar. naka.
recato.
1
- stojolil.
2
- mey kixwel.
recaudacin.
ba wa stajba ja
jkontrobusyontik.
recaudador.
tajbanum ti ba
kontrobusyon.
recaudar. tajba kontrobusyon.
recaudatorio. wa stajba kontrobusyon.
recausera. chin tyenda ba wa xchonxi
itaj, jachni ja ba chinabi.
recazo. spatik machit.
recelar.
1
- pensaran.
- Recelo que no me quiere. wa
xpensaran mi skanawon.
2
- mi xyaa sbaj lek.
- Recelo del ingeniero. mi xkaa
jbaj lek sok ja pilaluumi.

recelo-recin

recelo. wan kumal ja skujoli.


receloso,-a. ja ma wan kumal ja
skujoli.
recensin.
stojbesjel
jun juun,
skeljel jun juun ta lek ma
miyuk.
recental. yal nux chej.
recepcin.
1
- yijel.
- Recepcin del bautismo. yijel ja.
2
- yajel ochuk.
- Recepcin del compaero en la
unin. yajel ochuk ja jmojtiki ti
ba tsoman aytik.
3
- kin.
- Hay una recepcin en la finca. ay
kin ti ba yoj pinka.
4
- ba wa xkot ja ula ti ba niwan
jijlub.
recepcionista. jun tike atijum ay
schol ti ba niwan jijlub ma ba
jun niwan negosyo. tilan oj
aljuk yabi yuj ja spetsanil wa
xkotye. ta mika mey yorden oj
ochuke.
receptculo. yetal.
receptivo,-a. wa xyab lek.
- Alumno receptivo. wa syab lek
sbej ja nebwanum jawi.
receptor,-a. wa xyiaj sok, wa xyab
sok.
recesin. ba mi xwaj lek.
- Recesin econmica. mi xwaj lek
spetsanal, yuj ja mi staa atel ja
ganaranumi, sokxa wan keel ja
stsakol ja bolmal jumasai,
sokxa jel koel wa stupu kitik.
jach skulan ja mandaranumi,
anima jel ja snesesida ja matik
mi jas yioj yujxta mi skana ja
ajwalali oj yaa ochuk takin ja
ba oj sta atel ja matik mey
yatel cho mini jas ay yioji.

receso. jijlel.
- Ya tenemos receso. ayxa jijlel.
receta.
1
- juun wa xyaa kitik ja loktori
ba oj jnatik sbaj ja ani wa
xmakuni kujtiki.
2
- juun wa xyala kabtik jastal oj
jtojbestik chikan jas wael.
recetar. ala yabi jas an oj makunuk
yujil.
recetario.
juun ba wa stsomo
spetsanil ja receta.
recibidor,-a. ikuman.
recibimiento. yijel.
recibir. aji, ila sat, iaj.
- Recib un papel. aji ki jun
juun.
- Recibimos el cntaro. aji kitik ja
chubi.
- Lo voy a recibir de t. ojni kile
wasata.
- Ninguna carta recibi de nosotros.
mini jun juun yiaj kitik.
recibo. juun wa xyala kabtik jaye
takin jtuputik yuj jun bolmal
jmanatikta.
- Recibo del impuesto predial. juun
yuj ja tupxita ja kontrobusyoni.
reciclaje. yajel sututuk.
- Reciclaje de los maestros. wa
xyaa sututuk ja jeuman juun
jumasai.
- Reciclaje la cosas viajas que
todava sirven como papel viejo o
comida podrida. wa xyaa sututuk ja
poko jastik lekto ay lajan sok
poko juun ma kael wael.
recin.
1
- wanto.
- Recin lo he comprado. wanto
jmanujej.
2
- recin nacido. pojkum.
- Un nene recin nacido. pojkum
703

reciente-recobro

alats.
reciente. yajkachil.
- Noticia reciente.
yajkachil
yabalil.
recientemente. wanto.
- Recientemente llegu. wanto
julyon.
recinto. ti ba yojol.
recio, -a. ay yip, tsats.
- Somos recios. ay kiptikon.
- Habla muy recio. jel tsats wa
xkumani
recipiente. yetal.
- No tengo ningn recipiente para
guardar los remedios. mey kioj
mini jun yetal ba oj jnole ja
kaani.
recprocamente. -baj.
Vamos
a
ayudarnos
reciprocamente. oj jkolta jbajtik.
reciprocar. aa yi lajan.
- Si me pega le voy a reciprocar. ta
oj smak-on oj ka yi lajan.
recproco,-a. -baj.
- Ayuda recproca.
skoltajel
sbaje.
- La enemistad recproca de uds.
kronta wa xawila abajex.
recitar. ala.
- Nos recit el poema. yala kabtik
ja tseboji.
reciura. stsatsalil.
reclamacin.
1
- ochel parte.
2
- skanjel.
3
- skontrajel. reclamar.
reclamar.
1
- och parte.
- Reclam de ti su herencia. och
parte awuj ba oj awa yi ja
sdotei.
2
- kana.
- Reclamo esta tierra. wa xkana ja
704

luum iti.
- krontaan.
- Reclam contra el castigo injusto.
skrontaan ja stupjel ja smuli yuj
ja mi sbejuk.
4
- pata skujol.
- Reclama nuestra ayuda. wa spata
jkujoltik ba oj jkoltatik.
reclamo. paywanel.
reclinar. ipan.
- Me reclino en la mesa. wa xkipan
ja mesai.
reclinatorio. ba wa xmekani.
recluir. aa ochuk preso.
reclusin.
1
- snaj lutwanel.
2
- lutwanel yuj ja kastigoi.
recluso,-a. presoanum.
recluta. ja ma wa xoch kakanumil.
reclutamiento.
yajel
ochuk
kakanumil.
reclutar.
1
- aa ochuk kakanumil.
- El gobierno me reclut. yaa
ochkon
kakanumil
ja
gobyernoi.
2
- aa paxuk.
- Reclut a muchos amigos. yaa
paxuk jitsan yamigoil.
recobrar.
1
- taa.
- Recobr el dinero perdido. staa ja
chayel stakin.
2
- recobrar la fuerza. iaj wawip
yajkachil.
- Vamos a recobrar las fuerzas. oj
ki kiptik yajkachil.
3
- recobrar la salud. tojbi.
- Tienes que recobrar la salud.
tilan oj tojban.
recobro.
1
- stajel.
2
- yijel yip.
3

recocer-reconocer
3
- tojbel. recobrar.
recocer. tsana yajkachil.
recodar. ipan [sok waton xujkub].
recodo. joy.
recogedor.
yetal tsilel, kubas
[regional].
- Recogedor de frijol. tuluman
chenek.
recoger.
1
- iaj, aa tsoman, tulu, lubu.
- Fue a recoger el frijol. wa xyiaj
jani ja cheneki.
- Recogi al hermano en su casa.
yiaj ja smoj ti ba snaj.
- Vamos a recoger la basura. oj
katik tsoman ja tsileli.
- Vamos a recoger el frijol. oj
jtultik ja cheneki.
- Recogi los granos del maz.
slubu ja sat iximi.
2
- recoger lo ltimo [de la milpa o
del plato]. mitsa.
3
- recoger [tela]. latsa.
- Recogi la tela al coser la falda.
slatsa ja kuutsi ba tsisuj juna.
recogerse. waj ba snaj.
- Me voy a recoger. oj wajkon ba
jnaj.
recogida.
stuljel, yijel, mitsulej.
recoger.
recogido,-a.
1
- pilpil winik.
2
- recogido,-a [tela]. slatsulabil.
- La falda est recogida.
slatsulabil ja junai, latsubal ja
junai.
recolectar.
1
- tulu.
- Vamos a recolectar el frijol. oj
jtultik ja cheneki.
2
- tsomo.
- Recolect el dinero. stsomo ja
takini.

recomendacin. stoyjel chikan ja ma.


- Nuestra carta de recomendacin.
ja juuni ba wa stoyowotik.
recomendar.
1
- aa yi orden.
- Le recomend al mozo que
corriera. yaa yi orden ja mosoi
ba oj ajnuk, aa ajnuk ja
mosoi.
2
- kana.
- Me recomend que te hablara.
skana ki ba oj jkumuka.
3
- toyo.
- Me recomend por el trabajo.
stoyowon yuj ja kateli.
recompensa. stupulabil.
recompensar. aa stupulabil.
recomponer. tojbes yajkachil.
reconcentrar. tsomo.
reconciliacin.
slamjel ja kumali,
stojbesjel sbaj sok, perdon.
reconciliador,-a. wa slama ja kumali.
reconciliar. lama ja kumali.
- Vamos a reconciliar la comunidad.
oj jlamtik ja kumali ti ba
jkomontik.
- Nos reconcili. slama ja kumali
ba yojol jnalantik.
reconciliarse. tojbes abaj sok.
- Se reconcili con nosotros.
stojbes sbaj sok ja kentiki.
recndito,-a. nakubal lek.
reconfortar. aa kujlajuk ja skujoli.
- Me reconfort. yaa kujlajuk ja
jkujoli.
reconocer.
1
- naa sbaj.
- Ya no te reconozco. mixa xnaa
abaj.
- No reconoce esta enfermedad. mi
snaa sbaj jas tike ja chamel iti.
2
- kisa.
- No quiere reconocernos porque
705

reconocido-recriminar

somos pobres.
mi skana oj
skisotik yuj ja mi jas kiojtik.
3
- ila lek.
- El mdico reconoce al enfermo.
wa xyila lek ja chamum ja loktori.
4
- jama wawaltsili.
- Reconozco haber cometido un
delito. wa xjama ja kaltsili jleunej
jmul.
reconocido,-a.
1
- naubal sbaj lek.
2
- kisubal.
3
- wa snaa tsakatal.
reconocimiento. snajel sbaj, skisjel,
yiljel,
sjamjel
ja
yaltsili.
reconocer.
reconquistar.
bajan yajkachil.
conquistar.
reconsiderar. pensaran yajkachil.
reconstruir. 1- naitsbes yajkachil.
2
- aa jak wakujol.
- Reconstruy la ria. yaa jak
skujol ja pletoi.
recontar.
1
- ajtaben [yajkachil].
2
- loilta [yajkachil].
recontento,-a. jel gusto ay.
reconvalecer. tojbi jun chamum.
reconvenir. tujma, utaj.
recopilacin.
chin juun ba wa
stsomo chikan jas pensar.
recopilar. tsomo chikan jas yaljel ma ja
ordeni.
rcord. skulan ganar ba chikan jas
tajnel.
recordar.
jak skujol, jak yolom,
julbes, kan skujol, mi chay
skujol.
- No lo recuerdo. mi xjak jkujol.
- Me record mi deuda. yaa jak
jkujol ja jeli.
- Nos recordaron. sjulbesotik.
- Qu recuerdas? jasunka kan
706

akujol.
- Queremos recordarlo. wa xkana
mi oj chay jkujoltik.
recordatorio. yabalil ma rason ba mi
oj chay jkujoltik.
recorrer.
1
- bejyi.
2
- kela lek.
3
- kuman juun.
recorrido. bej.
recortado,-a. telex.
- Los rboles del parque en Tuxtla
estn recortados. telex ja spowil
ja tei ti ba skachnub ja
tustalai.
recortar. seta, aa eluk.
- Se recort las uas. seta ja
yechi.
- Me recorto las uas. wa xkaa
eluk ja kechi.
recorte.
1
- setjel.
2
- setubal.
recoser. tsisa yajkachil.
recostar. ipan. reclinar.
recostarse. kachani.
recova. bolmalanel sok nolob ma
mut.
recovar. waj bolmalanel sok nolob
ma mut.
recoveco. joy.
recreacin. jijlel.
recrear.
1
- aa jijluk.
- La fiesta nos recrea. wa xyaa
jijlukotik ja kini.
2
- kulan yajkachil.
recreativo,-a. wa xyaa jijluk.
recreo. jijlel.
recriar. kojlelan.
recriminacin. sjakjel sti, utanel.
recriminar. jaka sti, utaj.
- El juez me recrimin. yutajon ja

recrudecer-recurrir

jwesi.
recrudecer. pegorbi.
- La enfermedad recrudeci.
pegorbita ja chameli.
recrudecimiento. pegoraxel.
rectal. ti ba chaktop.
rectamente. toj.
rectangular. toj ay ja schabil skol.
rectngulo.
rectngulo. jun tsikan ma jun kuchiya
ba toj ay ja schabil skol ba
chikan jas chikin.
rectificacin.
stojbesjel
lek,
slekbesjel.
rectificar. lekbes, tojbes lek.
- Me voy a rectificar. oj jtojbes
jbaj lek.
rectilneo,-a. katan chol.
rectitis. chamel ti ba chaktop.
rectitud. stojolil.
- La rectitud de su conducta. ja
stojolil ja smodoi.
recto.
1
- chaktop.
- Me duele el recto. wa xkab yaj ti
ba jchaktop.
2
- toj lek.
- Cosi recto. stsisa toj lek.
recto,-a.
1
- lajuman, sbejil, toj xijiji.
- Camino recto. lajuman ja beji.
- Su pensamiento es recto. sbejil ja
spensari.
- El rbol es recto. jel toj ja tei.
- Los ocotes son rectos. xijijixta ja
taji.
2
- katan.
- Estamos formados en lnea recta.
katan chol aytik.
3
- recto,-a [parado y no muy alto].
wakan.
- La oreja del conejo es muy recta.
jel wakan ja schikin chich.

- recto y alto. chipan.


- El ocote es recto y alto. chipan
lek ja taji.
5
- hacer recto. tojo.
- Haz bien rectos los surcos al
sembrar. tojo lek ja choli ba
stsunjel.
rector,-a. kelwanum.
rectora. ba wa xatiji ja kelwanumi.
recua.
1
- burujaltik.
2
- kawualtik.
3
- jitsanxa tsalan aye.
recubrir. patsa, buu, musu.
recuento. skulajel kwenta yajkachil.
recuerdo. snaulabil.
recuero. chechwanum.
recuesto. sbalanal luum, koel kinal.
recular.
1
- waj pakax.
2
- kokxi.
reculo,a-. mey snej ja muti.
recuperar.
1
- taa jun jas chayta awujili.
- Recuper su dinero. staa ja
stakin chay yujili.
2
- bajan jun jas sjapa awi.
- Vamos a recuperar la tierra que nos
quitaron. oj jbajuktik ja luumi
sjapa kitik.
recuperarse. tojbi.
- Ya me voy a recuperar. ojxa
tojbukon.
recurrir.
1
- kuman, ala yabi.
- Recurri a Dios. skuman ja
jwawtiki.
- Vamos a recurrir a la autoridad. oj
kaltik yabi ja ma ay yateli.
2 - lea skoltajel.
- Por el hambre recurri al robo.
sleata skoltajel ti ba elkanel
yuj ja wain yabi.
707

recurso-red

recurso.
1
- riko.
- Tiene muchos recursos. jel riko
wa xwaji.
2
- wa snaa.
- Tiene muchos recursos para
defenderse. jel snaa jastal oj
skolta sbaj.
3
- recursos. skrontajel jun kastigo
yaa kouk ja jwesi yuj ja mi
sbejuk.
4
- recursos econmicos. ay stakin,
swakax,
swael.
poder
econmico.
recusacin. mi yijeluk. recusar.
recusar. mi yiaj, mi akwerdouk ay.
- Recuso a este juez. mi oj ki ja
jwes iti.
- Recus las palabras del ingeniero.
mi akwerdouk ajyiyon sok ja
sloil ja pilaluumi.
rechazar.
1
- nutsu.
- Rechazaron a los enemigos.
snutsuwe ja skronta jumasai.
2
- mi yiaj, jipa kani.
- Rechazamos las mercancas. mi
xkiajtik ja sbolmalei.
- Rechaz su herencia. sjipa kani
ja yerensyai.
3
- mi yuaj.
- El nylon rechaza el agua. mi
xyuaj ja ja naylyoi.
rechazo.
1
- kumxel.
- El rechazo de la bala. kumxita ja
balai.
2
- snutsjel.
3
- mi yijeluk.
4
- mi yujeluk. rechazar.
rechiflar.
1
- xuan.
2
- ixtalaan.
708

rechinar.
1
- jatsinaji.
- Rechina la cama. wa xjatsinaji
ja chati.
2
- rechinar [dientes].
jechelji,
jechjechi, kuxu waweji.
- Me rechinan los dientes. wa
xjechelji ja kejtiki.
- Rechin los dientes. skuxu ja
yeji.
3
- rechinar [sierra o machete].
jarinaji.
- Su machete rechina porque no est
afilado. wa xjarinaji ja smachiti yuj
ja mey yej.
4
- rechinar [tambor]. charchoni,
pochponi.
- El tambor rechina porque no est
afinado.
wa xcharchoni ja
wajabali yuj ja mi timanuk.
5
- rechinar [vestido]. pocholji.
- Rechin su vestido. pocholji ja
skui.
rechoncho,-a. kojlel koel.
- Hombre rechoncho. kojlel koel
winik.
rechupado,-a. yokel.
rechupete. jel xajbani, jel xlikiki.
red (de carga y de pesca).
1
- nuti.
- Muchas redes. nutialtik.
- Red grande. enub.
- Muchas redes grandes. enubaltik.
- Red de caminos. bejaltik.
- Red de carreteras. niwan bejaltik.
2
- hacer redes. jala.
- Hace una red. wa xjala jun yal
nuti.
3
- hacerse una red. nutiaxi.
- Ya se hizo una red del ixtle.
nutiaxita ja chiji.
4
- hacerse redes grandes. enubaxi,
enubi.

redaccin-redondez

- red para pescar.


jun tike
sjalulabil wa syama chay sok.
- Bajen sus redes a lado derecho del
barco, ah va a haber peces. jipawik
koi ja wawenubexi ja ba stojol
skabi ja barkoi. ojni ataexa.
redaccin.
1
- tsijbanel.
2
- ba wa stsijbani.
3
- spetsanil ja tsijbajuun ti ba
jun peridico.
redactar. tsijba.
redactor. tsijbajuun.
redada.
1
- spetsanil ja chay wa xoch ti ba
enub ba syamjel chay.
2
- kole winkil wa skulan ba mi
lekuk. ja yuj yaa ochuk preso ja
polesiya.
rede [comiteco]. nuti, enub.
rededor. sutanal.
redencin. skoltajel.
redentor,-a. koltanum, koltuman.
redhibicin. skokjel. redhibir.
redhibir. koko.
- Redhibi el contrato de venta
porque el vendedor le engao.
skoko ja trato ti ba chonwanel
yuj ja slola ja chonwanumi.
redil.
1
- jun tike koral.
2
- lekil bej.
- No quiere volver al redil. mi
skana oj kumxuk ti ba lekil
bej.
redimir.
1
- kolta.
2
- mana yajkachil chikan jas
jachonota.
3
- tupu.
rdito. solom.
- El rdito anual es de $60.00 para
cada $ 100.00. ba jun jabil 60

peso ja solomi ba jujune 100


peso.
redituar. aa alinuk.
redivivo,-a. sakwita.
redoblado,-a.
1
- kojlel koel.
2
- lijero.
- Paso redoblado.
lijero wan
bejyel.
redoblar.
1
- aa niwanbuk.
- Redobl sus esfuerzos.
yaa
niwanbuk ja yipi.
2
- kumtsin.
3
- wajbani.
redoble.
1
- niwanbita.
2
- skum ay.
3
- wajbanel.
redomado,-a. akax.
redondeado,-a. bokan, kolan, setan.
redondear.
1
- tsiktes.
- Para redondear le d $ 50.00, el
precio era slo de $46.50. kaa yi
50 peso ba oj jtsiktes. kechan
46.50 peso ja stsakoli.
2
- redondear [en forma circular].
seta.
- Redonde la cera. jseta ja chab
eki.
redondearse.
1
- bokanaxi, bokanbi.
- Se redonde el rbol. bokanbita
ja tei.
2
- riko wa xwaji.
redondel. setan.
redondez.
1
- setan.
- La redondez de la mesa. setan ay
ja mesai.
2
- kolan.
- La redondez de la tierra. kolan
709

redondo-reemplazar

ay ja luumkinali.
redondo,-a.
1
- kolan, setan, setane [regional].
- La bala es redonda. kolanxa ja
balai.
- La mesa no es redonda. mi
setanuk ja mesai.
2
- tsikan.
- $ 50.00 redondos. tsikan 50
peso.
3
- chab majke wa xkalatik jun
kumal.
- Nos dijo un no redondo. miyuk
miyuk xyutajotikon.
4
- bokan.
- Palo de lea. bokan si.
5
- redondo y calvo. kosan.
reduccin.
1
- schinbesjel.
2
- stenjel.
- Reduccin de los rebeldes por el
gobierno. tenjiye ja matik mi
skuane yuj ja mandaranumi.
3
- jun luum ba wa xyaa kulan ja
jmojtik indyoi yuj ja sjapawe
yile ja luum wa skana ja
mandaranumi. [jach wa skulan
ja ba Estados Unidos].
reducido,-a.
1
- chinaxita.
- Milpa reducida. chinaxita ja
alaji.
2 - kota.
- Precio reducido.
kota ja
stsakoli.
reducir.
1
- chinbes, tusanbes
- Quieren reducir nuestra milpa. wa
skanawe oj schinbes ja
kalajtiki.
- Redujeron el ganado. stusanbes
ja jwakaxtiki
2
- komtikan.
710

- Reduje el trabajo. jkomtikan ja


kateli.
3
- tena.
- Los soldados redujeron a los
campesinos. stena ja alajanum ja
kakanum jumasai.
4
- aa paxuk.
- Lo redujo a mozo. yaa paxuk
mosoil.
5
- reducir una dislocacin de los
huesos. micha, tsaka.
- Me redujo la dislocacin del pie.
stsaka ja sbakel ja koki.
reducirse. komtikani.
- El trabajo se redujo. komtikanita
ja ateli.
reducto. ba wa snaka sbaj.
redundancia. jelxita.
- Redundancia de palabras. jelxita
sloil.
redundante. wa xjelxi.
redundar. makuni.
- El contrato redunda en beneficio de
nosotros. wa xmakuni kujtik ja
tratoi.
reduplicar. aa abaj mas lek.
- Reduplicamos nuestros esfuerzos.
kaa jbajtik mas lek sok ja
kiptiki.
reedificar. naitsbes yajkachil.
reeducar. jea yajkachil, cholo yab
sbej yajkachil.
reeleccin. stsajel yajkachil.
- No hay reeleccin de las
autoridades. ja matik ayxa yateli
mi oj tsajuk yajkachil.
reelegir. tsaa yajkachil. reeleccin.
reembolsar. tupu wajeli.
reembolso. stupjel ja sjeli.
reemplazar.
1
- jeltes.
- Vamos a reemplazar el techo. oj
jeltestik ja solom naits.

reemplazo-refinamiento
2

kan
slokol,
lokolan,
lokolanan.
- Voy a reemplazarte en el trabajo.
oj kankon walokol atel.
- Me va a reemplazar. oj
slokolukon.
reemplazo.
1
- sjeltesjel.
2
- lokol. substituto.
reencarnacin. pojkel yajkachil. [ayni
wa xyalawe koratikxa ojxa
chamkotik. jaxa kaltsiltiki oj sle
pilan winkil ma chante ba oj
pojkuk yajkachil]..
reencarnar.
pojki
yajkachil.
reencarnacin.
reestructurar. lekbes, tojbes lek.
reexaminar. ila lek yajkachil.
refaccin. chikan jas xen yaman wa
xmakuni ba oj jtojbestik jun
makina jomta yena.
refaccionario,-a.
wa xmakuni ba
stojbesjel
ta
jomelxa
ja
makinai.
refectorio. ba wa xwaye.
referencia.
1
- loil, yabalil.
2
- alji yabi jastal ay ja smodo
chikan ja ma. [ta wa slea jun
moso ja ajwalali wa skana oj
aljuk yabi jastal ay ja smodo ja
moso jawi].
3
- con referencia a. jaxa.
- No s nada con referencia al
ladrn. jaxa elkanum jawi mi
xnaa mini jasa.
referndum. wa xyaa yabal ba wa
sjipa skujol ja swinkil jumasai
ba oj sna sbej ja gobyernoi.
referente. jaxa.
- Referente al trabajo. jaxa ateli.
rferi. markador ba tajnel.
referir.

- ala yabi.
- Nos refiri cmo estn en la finca.
yala kabtikon ja jastal aye ti
ba pinka.
2
- jeka.
- Me refiri a otro lugar.
ti
sjekawon ba pilan lugar.
3
- ila.
- El ingeniero no refiere a s mismo
nuestras dificultades. mi xyila ja
jwokoltik ja pilaluumi.
referirse.
1
- yen yochel.
- Este problema se refiere a
nosotros.
ken kocheltik ja
problema iti.
2
- ala sbaj.
- Nos referimos al patrn. kalatik
sbaj ajwalal, kalatik yuj ja
ajwalali.
refiln. nekan.
- Mira de refiln. wa xyaa nekan
ja sati.
refinado,-a.
1
- lek.
- Hombre refinado. lekil winik,
lajan sok ajwalal ja smodo.
2
- sak.
- Azcar refinada. sakal askal.
3
- mero.
- Delito refinado. mero mulal.
refinamiento.
1
- slekil.
- Refinamiento del trabajo suyo. ja
slekil ja yateli.
2
- snup.
- Refinamiento de tu ropa. jel anup.
3
- mero.
- Refinamiento de su maldad. ja
mero schayelal.
4
- srikesail.
- Los refinamientos de su casa. ja
srikesail ja snaji.
711

refinar-reformar

refinar.
1
- aa eluk ja skuxil.
- Refinan la gasolina para hacer
gasolina blanca. wa xyaa eluk ja
skuxil ja ba gasolina ba oj
skuluk sakal gasolina.
2
- lekbes.
- Refin su conducta. slekbes ja
smodoi.
refinera. ba wa skulan chikan jas.
- Refinera de azcar. ba wa
skulan sakal askal.
refino,-a. jel pino.
reflector,-a. jaka yijlab, jun tike
espejo.
reflejar. jaka.
- El espejo refleja la luz. wa sjaka
yijlab ja espejoi.
reflejarse. jea abaj.
- Su alegra se refleja en su ropa
bonita. wa sjea sbaj ja yalegreil
ja yaltsili ti ba tsamal sku.
reflejo. wa sjaka.
- Ya muri porque no muestra ningn
reflejo. chamta yuj ja mixa wa
sjaka. reaccionar.
reflejo,-a. jakubal.
- Luz refleja. jakubal yijlab.
reflexin.
1
- sjakjel yijlab ma xojob.
2
- pensar.
reflexionar. pensaran.
- Reflexion por qu qued pobre?
spensaran jas
ma yuj pobre
kani.
reflexivo,-a.
1
- ay spensar.
2
- verbo reflexivo.
jun tike
verbo ay yioj:
jbaj me
abaj te
sbaj se
jbajtik nos
712

jbajtikon nos [t no].


abajex
se
sbaje
se
- Me ayudo. wa xkolta jbaj.
- Se suicid. smila sbaj.
refluir.
1
- koi ja butjai.
2
- makuni.
- Refluye en beneficio nuestro. wa
xmakuni kujtik.
reflujo.
1
- kota ja butjai.
2
-wan elel.
- El reflujo de la muchedumbre.
wanxa elel ja kristyanoaltiki.
reforma. stojbesjel.
- La Reforma. ja styempo ja
gobyerno ja Jurez yuj ja
stojbes ja leyi.
- Reforma agraria. stojbesjel ja
luumi. [kela awilex. jitsan tike
ja stojbesjel iti. mi kechanuk oj
jpuk jbajtik ja sluum ja
ajwalali. ayto skana oj jkolta
jbajtik ti ba kalajtik. ayto
skana oj nebxuk jastal oj
jlekbes ja jluumtiki. ayto
skana oj jnebtik jastal oj katik
eluk ja spensar ja riko sok ja
kixweli ti ba yoj kaltsiltik.
poko Ley Federal de Reforma
Agraria. yujxta ja ba 1992
stukbes la ley jawi ja gobyernoi.
ja yani bolmalxa ja jluumtiki.
mi skisawotik ja mandaranumi
yuj ja mi xyila lek ta komon ja
jluumtiki. ja yuj tukbelxa ja ba
munisipyo awtonomo].
reformar. lekbes, tojbes.
- Vamos a reformar la comunidad.
oj jlekbes ja jkomontiki.
- Vamos a reformarnos. oj jtojbes
jbajtik.

reformarse-refundir

reformarse. lekaxi, lekbi.


- El hombre se reform. lekbita ja
winiki.
reformatorio. jun tike preso ba wa
skanawe oj slekbes ja smodo
ja presoanumi. jel kak ja smodo
ja mayestro ti ba preso jawi. mi
oj lekbesxuk ja presoanumi.
Cereso
reformista. ja ma wa skana oj
slekbes chikan jas. kechan mi
skana oj jniktik ja kentiki.
reforzar.
1
- jitsanbes.
- Reforzaron el regimiento.
sjitsanbes ja kole kakanumi.
2
- ipan.
- El palo refuerza el muro. wa
xyipan ja te ja tsakabi.
refraccin. ba wa xtukbi ja sbejlal ja
yijlabi lajan sok bokan te ti
ochta xetan ba yoj ja.
refractar. tukbes ja sbejlal ja yijlabi.
refraccin.
refractario,a-. mi skuan, mi yaa sbaj
ja jastal jmajlatik.
refrn. berso, bomba.
proverbio.
refranero. bombaaltik.
refregar.
1
- nela.
2
- kulan chingar.
refrer. tsuyu yajkachil.
refrenar. takalbes, aa kokxuk.
refrendar. aa orden ja juuni.
refrendo. ordenaxel ja juuni.
refrescante. tsilili.
- La hierbabuena es muy
refrescante.
jel stsilili ja
arawenoi.
refrescar.
1
- chebes, lajbes.
2
- ko chee.

- Por la tarde siempre refresca. wa


xko chee ti ba och kaku.
3
- aa jak skujol.
- Tengo que refrescar el espaol.
tilan oj ka jak jkujol ja
kastiyai.
refrescarse.
1
- chebi.
2
- paxyalani, jijli.
refresco. represco. [lajan sok Coca
Cola ma Pepsi ma chikan jas ja
sbiili].
refriega. tiro.
refrigeracin. yajel kouk teew.
refrigerador. jun tike makina ba wa
xko teew ti ba yojol. wa
xmakuni ba oj snole ja waeli ba
mi oj kauk.
refrigerar. aa teewanuk.
refrigerio. chin wael, tusan wael.
[lajan sok pichi ma chab oxe
gayeta].
refrito,-a. tsuyubal [yajkachil].
- Frijoles refritos.
tsuyubal
chenek.
refuerzo.
1
- sjitsanbesjel.
2
- yipajel [regional].
3
- makton. reforzar.
refugiado,-a. ja ma wa spaka ajnel
wajta kani ba pilan lugar.
refugiarse.
1
- waj ba jachan yuj ja ojxa jak
ja.
2
- paka ajnel.
refugio.
1
- ba wa xwaj ja ma spaka ajnel.
2
- jachan.
refulgencia. lijpel.
refulgente. wa xlijpi.
refulgir. lijpi.
refundir.
1
- aa jaaxuk yajkachil ja takini.
713

refunfuador-regar

2
3

- tojbes yajkachil.
- makuni.
- Refunde en nuestro beneficio. wa
xmakuni kujtik.
refunfuador,-a. ja ma wa xwatswuni.
refunfuar. watswuni.
refutacin. scholjel yabi ja smeranili
yuj ja wa slea abal.
refutar. cholo yabi ja smeranili yuj ja
wa slea abal.
- Refutamos al ingeniero. jcholotik
yabi ja smeranili yuj ja slea
abal ja pilaluumi.
regadera. spekulabil yalel.
regadero. ukum.
regado. ulbanel, ulub.
regado,-a.
1
- saktantan, yaman.
- La gente est regada. saktantan
ja swinkili.
- La ollas estn regadas en la
cocina. kulan yaman ja oxomi ti
ba yoj kosina.
2
- regado de piedras. kolkolton.
- La milpa est regada de piedras.
kolkolton ja alaji.
3
- regado en el suelo. penan.
- El maz est regado en el suelo.
penan eke ja iximi.
regador,-a. ulbanum.
- Regador con cubetas. puljainum.
regalado,-a. kebubal.
- Comida regalada. kebubal ja
waeli.
- Vida regalada. jel kun wa xwaji.
regalador,-a. kebwanum.
regalar. keba, kebwani.
- Me lo regal. skeba ki.
- Le gusta regalar. wa xkanxi yuj
ja kebwaneli.
regala.
1
- stupulabil.
2
- ja stsakol ja tsijbajuun.
714

regaliz. orosusyo. orozuz.


regalo.
1
- majtan.
- Me dio un regalo. yaa ki jun
jmajtan.
- Le di su regalo. kaa yi ja
smajtani.
- Regalo para pedir la mano.
bokado.
2
- dar regalos en ocasin de fiestas
de la comunidad. xia, xiwani.
3
- darse de regalo. majtanaxi.
- El calzn se dio de regalo.
majtanaxi ja wexali.
regante.
1
- derechoanum ti ba ulbanel.
2
- ulbanum, puljainum.
regaada. utanel.
regaadientes. mey sgusto.
- Trabaja a regaadientes. mey
sgusto wa xatiji.
regaar. utaj, utalan, utani.
- Me rega. yutajon.
- Te va a regaar. oj yut-a.
- Me va a regaar. oj yutaluka.
- Regaa mucho. jel xutani.
regao. utanel, skaklesjel.
- Ya es un regao. utanelxa.
regan,-a. utanum.
- La mam no es regaona. mi
utanumuk ja nanali.
regar.
1
- poktsin.
- Reg el maz. spoktsin ja
iximi.
2
- ulban.
- El ro riega sus milpas. wa
xyulban ja yalaj ja niwanjai.
3
- regar [con baldes].
peka,
puljaini.
- Riego el sitio con baldes. wa
xpeka ja ti ba jmaka.
- Estoy regando con baldes. wanon

regata-rgimen

puljainel.
regata. ulbum ja.
regate. wa sbala sbaj.
regatear. kulan keel koel.
regateo. keel koel.
regatn,-a.
1
- chonwanum.
2
- jel skana keel koel.
regazar. chumu.
- Regaz la falda. schumu ja
sjunai.
regazo. sat koktik.
- El nene est sentado en el regazo
de su mam. wa xkulani ja alatsi
ti ba sat yok ja snani.
regencia. mandaranel.
regeneracin. ajkachaxel.
regenerador,-a. ajkachbesnuman.
regenerar. ajkachbes.
regenta. ixawal.
regentar. kulan mandar.
regente. ajwalal, mandaranum.
regicida. milarey, milamandaranum.
regidor,-a.
yen ay schol ti ba
munisipyo.
regidora. ja yatel ja regidor.
rgimen.
1
- orden.
- El rgimen de visita a los enfermos
en el hospital. ja yorden ja
yulatajel ja chamumi ja ba yoj
espital.
2
- mandar.
- El rgimen de Mxico. ja mandar
ti ba mejiko.
- El rgimen del patrn es muy
severo. jel tsats ja smandar ja
ajwalali.
- Rgimen capitalista capitalismo.
- Rgimen democrtico. jun tike
mandar ba wa xoch snolanal ja
kristyanoi ba oj stsae ja
mandaranumi. ja yenlei tilan oj

ya kwenta ja jastal wa xwaj ja


yateli. ta wa skulan ja ba mi
lekuki tilan oj eluk. ja yuj
mandar ay yuj ja snolanal ja
kristyano ja matik ay yateli.
kechan jitsan majke wa xke ja
problema mi skisa ja sjitsanil ja
mandaranumi.
- Rgimen dictatorial. ba wa
skulan mandar kechan june. jel
juntiro wa stena ja matik
ibelajel aye.
- Rgimen monrquico. jun tike
mandar ba wa skulan mandar
kechan june. mi tsaubaluk
yena. staa ja mandaraneli yuj ja
mandaranumxa ja stati.
- Rgimen oligrquico. ba wa
skulan mandar chaboxwane.
- Rgimen plutocrtico. ba wa
skulan mandar ja riko jumasai.
- Rgimen socialista. wa xkana yoj
jnalantiki tojolabalotik.
jun
tike mandar ba wa xoch
snolanal ja kristyano ba oj slaj
sbaje. ja matik ay yatel
yujilei, mandar ay yujile. ja
mero yip ja mandar iti ti kan ja
ba tsomjel ja spetsanilei. tilan
oj stalna ba mixa oj ochuk ba
mandar ja ixtalanum jumasai
cho mini june, mini jun kole.
tilan oj ajyuk sbaj spetsanil ja
mandari. ti ba mandar jawi mixa
ayuk ixtalanum, mixa ayuk
ixtalajum chomajkil. tilan oj
atijuke ja spetsanilei. yujxta
mi tilanuk oj atijuke ja
chamumi, ja untiki ja matik
jomelxa jitsan jabil. ti ba
jkumaltik komonal ja sbiil ja
mandar iti yuj ja wa xlexi ja
slekilal ja komoni. ja yuj sbaj
715

regimiento-regla

komon ja atijubal ba skulajel.


sbaj jujune swinkil ja jastiki
tilan yuj lajan sok sku, snaj,
swael, sok ja tuki. jachuk mixa
ayuk riko mixa ayuk pobre. mi
komonuk ja cheumi, ja untiki.
sbajxa komon ja luumi, ja
pabrikai, ja aktobusi. jachuk
sbajxa komon ja ganansyai ja
wa spuku sbaje, wa smana
yajkachil makina. jachuk mini
june oj ya el kani lom ja yatel
ja atijumi. mixa ayuk ajwalal.
atijumxa ja spetsanilei. poder.
regimiento. kole jitsan kakanum.
regio,a-.
1
- lajan sok rey.
2
- jelxita slekilal.
regin. slechanal, slechanil, sluumil.
- La regin tojolabal. slechanal ja
sluum ja ba tojol abali.
regional. mey ba spetsanil lado. oj
kiltik chab oxe senya.
- La palabra tutsko meyuk ba
spetsanil lado. ba pilan luwar wa
xalxi jubiko.
- El caf es regional. mey kajpe ja
ba spetsanil lado.
regionalismo.
1
- pilanpilan ay jujune slechanal
luum.
2
- ayni jun tike pensar kechan
wa skisa ja sluum ja smojei,
mixa skisa ja sluum ja tuki.
3
- ja kumal jumasai kechan wa
xyalawe ti ba jun luwar ma ba
jun yakan lajan sok kejkan.
regionalista.
nochwanum ti ba
regionalismos (2).
regir.
1
- kulan mandar.
- Quiere regir pero no trabajar. wa
skana oj skul mandar yujxta mi
716

xkanxi yuj ja ateli. jel skana ja


takini.
2
- lekto ay.
- An rige esta ley. lekto ay ja
orden iti.
- Ya no rige. mixa lekuk.
registrador,-a. wa xyaa ochuk ja ba
juuni.
registrar.
1
- kela.
- Registr nuestras redes. skela ja
sbaal ja jnutitiki.
2
- aa ochuk juun.
- Registr nuestra organizacin.
yaa ochuk juun ja jtsomantiki.
3
- ba wa xel ja juuni.
- Dnde nos registran para que nos
vea el mdico? ba wa xel ja
juuni ba oj yilotikon ja loktor
ja ba espitali.
registro.
1
- kelwanel.
2
- ba wa xkelwani.
3
- lista.
4
- ba wa xyaa ochuk juun.
5
- ochta juun.
6
- xen yaman ti ba yoj makina wa
xmakuni ba oj jlekbestik ja
sbejyeli.
7
- Registro Civil. ba wa xyaa
ochuk juun ja yajtab pojki ja
kuntikiltiki sok jas kaku ja
jnupaneltiki, sokxa jas ora chami
jun swinkil. teya ba snaj
munisypio. ta ochelxa tilan oj ya
kitik jun juun sbiil acta de
nacimiento ba pojkel, acta de
matrimonio ba nupanel, acta de
defuncin ba chamel.
regla.
1
- ja jastal.
- Reglas de aritmtica. ja jastal oj
katik kwenta toj lek.

reglaje-regular

- Reglas de ortografa. ja jastal toj


lek oj tsijbanukotik.
- Las reglas de nuestra cooperativa.
ja jastal oj ka jbajtik ba
koperatiba.
- Las reglas de la ciencia de la
educacin. oj jtalna lek ja jastal
wa lawaj ja kentiki.
- Las reglas de la ciencia de la
justicia. oj jtalna lek ja jastal wa
lawajtik ja kentik ja ba sbej
leki.
- Las reglas del saber del mundo.
tolabida jitsan stsomo sbaje ba
oj sna lek ja jastal ja kinali. mi
jay majke kechan june.
2
- regla.
toj akinte ba oj
jkultik ja katan chol sok lapisi.
3
- skwenta ixuk, niwan chamel.
- Tiene su regla. wa xyila ja
skwenta.
- La muchacha tiene su regla. ayxa
sok niwan chamel ja akixi.
4
- reglas paralelas a la viga. [Se usan
en la construccin del techo].
sijlal, sil.
5
- reglas que se usan en la
construccin de la casa. sinta.
naits.
6
- estar en regla. toy ay.
7
- salir de la regla. jelxi.
reglaje. stimjel ja makinai.
reglamentar. aa orden.
reglamentario,-a. ti ba yoj orden.
reglamento. orden.
reglar.
1
- jisa.
2
- tojbes lek.
regocijado,-a. alegreaxita.
regocijar. aa alegreaxuk.
- La fiesta nos regocija. wa xyaa
alegreaxukotik ja kini.
regocijo. yalegreil.

regodearse.
1
- alegreaxi.
2
- chinajaxi.
regodeo.
1
- yalegreil, kin.
2
- schinajil.
regoldar. kebani.
regordete. kojlel koel.
regresar. iaj bwelta, jaki, kumxi, aa
kumxuk.
- No ha regresado an. mey xyiaj
bwelta.
- Ahorita regreso. ojxa jakon.
- Ya regres. kumxita.
- Me lo regres. yaa ki kumxuk.
- Que no se te regrese la mquina.
mi oj kumxuk awuj ja makinai.
regresin. wan koel.
- Regresin de su negocio. wan
koel ja snegosyoi.
regresivo,-a. wa xkoi.
- Venta regresiva. wa xkoi ja
chonwaneli.
regreso. kumxel.
regruir. kejkoni lek.
regeldo. keb.
reguera. ulbum ja.
reguero.
1
- choro.
2
- ulbum ja.
regulador,-a. wa stojbes lek, wa xyaa
kulan, wa stima.
regular.
1
- junta.
- El ritmo regular del pulso. junta
sbejyil ja schikeli.
2
- ti wa xeka.
- Estamos regular. ti wa xek
kujtika.
3
- cholan lek.
- Las filas regulares de rboles.
cholan lek aye ja tealtiki.
4
- tojbes lek.
717

regularidad-reincidencia

- Regularemos el camino chueco.


oj jtojbestik lek ja lochan bej.
5
- aa kulan.
- La Ley Federal de Reforma
Agraria regula nuestro impuesto
predial.
wa xyaa kulan ja
jkontrobusyontik ja poko Ley
Federal de Reforma Agraria.
regularidad.
1
- lajan lajan.
- La regularidad de su conducta.
lajan lajan ay ja smodoi.
2
- mi syopes sbaj.
- Trabajemos con regularidad. mi
oj jyopes jbajtik sok ja
kateltiki.
regularizar. tojbes lek.
- Vamos a tener hambre si no
regularizamos el trabajo. oj kabtik
wain ta mi oj jtojbestik lek ja
kateltiki.
regularmente.
mi syopes sbaj
regularidad (2).
regurgitar. xejni.
rehabilitar.
1
- tojbes.
- El mdico rehabilit al enfermo.
stojbes ja chamum ja loktori.
2
- aa eluk ja skixoli.
- La comunidad me rehabilit. yaa
eluk ja jkixol ja jkomontiki.
rehacer. kulan yajkachil.
rehacerse. tojbi.
rehn. lokol.
- Hasta que paguemos el dinero tres
rehenes de la comunidad quedarn
amarrados por el ladrn. manto oj
jtuptik ja takini oj kanuke
mochan oxwane slokoluk ja
jkomontiki ti ba elkanum.
rehenchir. aa butxuk.
rehilar.
1
- jel sbala.
718

- Rehil el ixtle. jel jbala ja chiji.


- xrinini.
- Rehila la veleta. xrinini ja
yoromaaxi.
rehilete. jun tike pulte.
rehogar. tsuyu takaltakal.
rehuir. joyba.
- me rehuye. wa sjoybayon.
rehusar.
1
- mi xyiaj.
- Rehus el premio. mi yiaj ja
stupulabil.
2
- mi xyaa yi.
- Me rehus el derecho. mi yaa ki
ja jderechoi.
reidor,-a. tsenum.
reimpresin.
skulajel ja smoj ja
bajtan juun yuj ja chonubalxa
yena.
reimprimir. kulan ja smoj ja chonubal
bajtan juun. imprimir.
reina.
1
- scheum ja reyi, yixawal ja reyi.
2
- rey ixuk.
3
- ja mas tsamali.
- La reina de las mariposas. ja mas
tsamal ja pejpeni.
4
- snan.
- Reina de hormigas. snan ja
xanichi.
reinado. ja kaku jumasa wa skulan
mandar ja reyi.
reinante. wa skulan mandar.
reinar.
1
- mandarani.
- Est reinando. wan mandaranel.
2
- jel aay.
- Reina la flojera. jel aay ja
sjaraganil.
- Reina la tuberculosis en nuestro
ejido. jel aay ja sak ojobi ti ba
jkolonyatiki.
reincidencia. sleunej smul yajkachil.
2

reincidir-rejn

reincidir. lea wamul yajkachil.


reincorporar. aa ochuk yajkachil.
reingresar. ochi yajkachil.
reino. mandar, chonab.
- Mndanos tu reino.
jekaxa
kitikon ja wamandari.
- El reino de Inglaterra. ja chonab
sbiil Inglaterra rey.
- Reino animal.
spetsanil ja
chante jumasai. ti wa xoch
yibanal ja kristyanoaltiki sok
spetsanil ja yal chani. [jach wa
xyila ja jnal ja kinali, mi
jachukuk ja kentiki. jachni sok
ja toni sokxa ja yal kuli reino
mineral reino vegetal].
- Reino mineral. spetsanil ja toni.
- Reino vegetal. spetsanil ja yal
kuli.
reinstalar. aa kulan yajkachil.
reintegrar.
1
- aa kumxuk.
2
- aa ochuk yajkachil.
rer. tseni.
- Est riendo. wan tsenel.
rerse.
1
- tseni.
- Rinse. tsenanikxa.
2
- reirse a carcajadas. kejkoni.
- Se rieron a carcajadas por el
chiste. kejkoniye yuj ja ixtaloili.
3
- rerse de algo. tseej iaj.
- Se ren de lo que digo. ja jas wa
xkala tseej wa xyiaje.
4
- rerse de alguien. tsea, tsean,
wan tseej.
- Te reste de m. jatseayon.
- Se re de t. wa stseana.
- Se est rendo de m. wan tseej
jbaj.
reiteracin. tikan tikan.
- Reiteracin de su delito. tikan
tikan wa slea ja smuli.

reiteradamente. tikan tikan.


- Reiteradamente me pidi. tikan
tikan skana ki.
reiterar. cha ala yabi tuk majke.
- me reiter el problema. cha yala
kabi tuk majke ja problemai.
reivindicacin. yajel.
- La reivindicacin de nuestras
tierras. yajel kujtik ja jluumtiki.
reivindicar.
1
- kana waderecho.
- Reivindicamos el derecho a la
asociacin.
wa xkanatik ja
derecho oj jtsom jbajtik.
2
- kana chikan jas sjapa awi.
- Reivindic su herencia. skana ja
yerensyai.
3
- bajan waderecho sjapata awi.
- Vamos a reivindicar nuestras
tierras. oj jbajuktik ja jluumtiki.
reivindicativo,-a. wa xyaa yi chikan jas
japjita yi.
- Nuestra lucha por la tierra es slo
reivindicativa. kechan wa xkana ti
ba jluchatik ba oj ya kitik ja
jluumtiki sjapa kitik.
reja.
takin kulubal nuti. [wa
xmakuni ba slutulabil sti naits
ma ba pilan lado ba mi oj och
ja elkanumi].
- Reja de arado. recho.
- Reja de refrescos. lajan sok kaja
ba wa xoch 24 refrescos
rejego,-a. manso, mi kakuk.
rejilla.
1
- chin. reja.
2
- nuti, jalubal jastik.
rejo.
1
- yat.
- Rejo de la abeja. yat chab.
2
- stsipulabil.
rejn. sbokanal takin, tsipan ja
snii.
719

rejuela-relativo

rejuela. chin reja.


rejuntar. tsomo.
rejuvenecimiento. ajkachbel.
- El rejuvenecimiento de Ramiro.
ajkachbita ja ramiroi.
rejuvenecer. ajkachbes.
rejuvenecerse. ajkachbi.
relacin.
1
- ochel sok.
- Tenemos relaciones con los
tseltales.
ochelotik sok ja
tseltalero.
- relaciones sociales de produccin.
produccin.
2
- loil ma juun wa xyala kabtik
jastal waji ti ba tsomjel ma ba
opisina.
- El comisariado nos trae la relacin
de la junta en Altamirano. wa xyala
kabtik ja ma ay yateli jastal waji
ja tsomjeli ti ba san karlos.
3
- relaciones exteriores. jastal wa
xoch ja sgobyerno ja mejiko sok
ja smojei ti ba pilan chonab.
canciller
Secretara
de
Relaciones Exteriores.
4
- tener relaciones. tajni, aa.
- Tuvo relaciones con una mujer.
tajnita sok ixuk.
- Tenemos relaciones sexuales. wa
xkaatik.
- Tiene uds. relaciones sexuales?
oj ma awaex.
relacionar. aa och sok, aa smoj
sbaj.
- Nos relacion con el ingeniero.
yaa
ochkotikon
sok
ja
pilaluumi.
- Nos relacion.
yaa jmoj
jbajtikon.
relacionarse. ochi sok, moj abaj.
- Vamos a relacionarnos con los
trabajadores. oj ochkotikon sok
720

ja atijum jumasai.
- No se van a relacionar. mi oj
smoj sbaje.
relajar. yopes.
- Relaj el mecapal. syopes ja
stajabi.
relajo. buya, problema, kumal.
relamer. leka.
relamido,-a.
1
- jel snup.
2
- jelxita smodo.
relmpago.
chawuk,
chamtselaw,
kantselaw, kantsewal, tsantselaw.
[jitsan majke wa xalxi chawuk.
tukxa sansewal tsantselaw].
relampaguear. lijpi.
- El rayo relampaguea. wa xlijpi ja
chawuki.
relapso. slejel smul yajkachil.
relatar. ala yabi, loilta yabi.
- Nos relat su situacin en la finca.
yala kabtikon ja jastal ay yena
ti ba pinka.
relativamente. tusan.
- Relativamente difcil. tusan
wokol.
relatividad.
1
- ja smodo ja relativo 1 ti ba
chikan jas.
2
- mi jeluk.
- La relatividad de su fuerza. mi
jeluk ja yipi.
relativo,-a.
1
- ta relativo ay chikan jas tilan oj
kiltik sok jasunka wa smojo
sbaj. ta wa xkalatik La fuerza del
gato es relativa lajan sok jel ja yip
ja misi ta wa xtajni sok ja chooi.
mixa jeluk ta wa skrontaan ja
niwan tsii. mini jasa ta wa
skrontaan ja tsemeni.
2
- yuj.
- Lleg el aviso relativo a los

relato-religin

impuestos. jakta yabalil yuj ja


jkontrobusyontiki.
3
- mi jeluk.
- Riqueza relativa. mi jeluk ja
srikesail.
4
- mi . . . jel juntiro.
- Esta enfermedad es de relativa
importancia.
mi yocheluk jel
juntiro ja chamel iti.
5
- ti ba.
- Relativo al miedo. ti ba xiwel.
6
- pronombre relativo. que, quien,
cual, cuyo.
relato. loil.
relator,-a. wa sloilta.
releer. kuman yajkachil jun juun.
relegar.
1
- nutsu. desterrar.
2
- aa eluk.
- Relegaron a este jugador. yaa
eluk ja tajnum iti.
3
- chay skujol.
- Lo voy a relegar al olvido. oj
chay jkujol.
relente. tsujul.
relevacin. mixa tilanuk.
- Relevacin de la multa. mixa
tilanuk oj tupxuk ja multai.
relevante.
1
- niwan.
- Presidente relevante.
niwan
mandaranum.
2
- tilan oj kisjuk.
- Enseanza relevante. tilan oj
kisjuk ja scholjel sbej iti.
relevar.
1
- chayji.
- Te relevo de la deuda. yaa
chayjuk wajeli.
2
- nutsu.
- Me relev del trabajo. snutsuwon
ti ba katel.
3
- lokolan.

- Te voy a relevar. oj jlokoluka.


relevo. ba wa slokolan sbaje.
relicario. snolulabil reliquia.
relicto. ja sjastik sbaj jun chamwinik.
relieve.
jisubal ti ba ton mito
baktelanubaluk lek.
religar. mocho lek.
religin. relijyon. [kela awilex. jitsan
tike ja relijyoni. oj kiltik
takaltakal. ja jrelijyontik jani ja
jkostumbretik chikan jastal wa
xyala kabtik ja jkomontiki sokxa
ja jmexep jtatwelotik. tilan oj
jkuuktiki. ayni ja religyon wa
sjea kitik ja pagre sok ja magre
jumasai sbiil religin cristiana.
ti ba pilan luum tukxa ja
srelijyoni. oj kiltik oxe senya. ba
najat lek ti ba Africa sokxa ba
Asia wa xtaxi pilan religyon
sbiil Islam. ja kuuman Islam
sbiil musulman wa xyalawe ja
yenlei kechan june ja dyosi. ja
jpetsaniltik jani yuntikil ja yuj
jmojaljel sbaj. mi skisawe ja
jtatik jesukristo mini cho ja jnantik
mariya. pilanxa ja budismo tini
aya ba Asia kechan masto
najat. ja nochuman ja budismo wa
slea jastal oj ya eluk ja
jwokoltiki. kechan wa xtaxi ta mi
oj ok jkujoltik mini jasa. wa
xkei yibanal ja smaloil ta wa
xok jkujoltik chikan jas. mi
yocheluk ja jwawtiki wa xyalawe.
pilanxa ja hinduismo tini aya ba
Asia chomajkil. ja nochwanum wa
xyalawe ja jwawtiki jani ja yaltsil
ja satkinal tini aya ba yoj chikan
jas. wa xcha yalawe ta oj
chamkotik
ojxa
pax
pilan
kristyanoil ma chanteil ja
kaltsiltiki manto oj stup spetsanil
721

religiosa-remate

ja smuli. mas jitsanto ja relijyoni.


malanxa sok ja iti].
- Religin catlica. jani ja religin
cristiana mandar ay yuj ja obispo
ti ba Roma. sbiil papa, lajan
sok tata.
- Religin cristiana. ja scholjel
sbej ja jtatik jesukristo.
- Religin protestante. ja matik wa
skuan ja jtatik jesukristo
kechan mi skuan ja obispo ti
ba Roma. wa spila sbaje ba
jitsan kole ja ebanjelista
jumasai.
religiosa. magre.
religiosamente.
1
- wa skuan ja sreligyoni.
- Vive religiosamente. tolabida wa
skuan ja sreligyoni.
2
- jel lek wa xyaa sbaj.
- Uds. trabajan religiosamente. jel
lek wa xawaa abajex sok
wawatelexi.
religioso. jun tike pagre ma ermano
relijyoso.
religioso,-a.
1
- wa skuan ja jwawtiki ma ja
dyosi.
- Su mam es muy religiosa. jel
skuan ja jwawtik ja snani.
2
- ti ba relijyon.
relinchar. chilili, tsaka [regional],
tsakini
[regional],
tsakwani
[relgional].
reliquia. chikan jas sbaj chamel jtatik
ma santo, ma chamel jnantik ma
santa.
reloj. relojo.
relojera. snaj chonarelojo.
relojero. chonarelojo, kularelojo.
relucir. lijpi.
reluctante. chuuy.
relujar. tsaka.
722

relumbrante. jel xlijpi.


- El sol relumbrante. jel xlijpi ja
kakui.
relumbrar. jel lijpi.
rellena. jun tike choriso.
rellenar. butu.
rellenarse. butxi.
- Ya se rellen el terreno porque se
puso relleno. butxita ja luumi.
ochta sbutulabil.
relleno,-a.
1
- butel lek.
2
- jun tike choriso.
3
- relleno de tierra. sbutulabil.
remachar.
1
- buyu.
- Remach la punta del clavo.
sbuyu ja sni ja klaboi.
2
- cholo yab lek sbej.
remache. buyel.
remaduro. takan lek.
remanente. skoy, ti kani.
remangar. tsolo.
- Remang el calzn. stsolo ja
swexi.
remanarse. slama sbaj ja jai.
remanso. slamamil ja jai.
remar. aa bejyuk ja bejyum ti ba
sat ja sok maniketa. remo.
rematar.
1
- chaka.
2
- Rematar con cuchillo a persona o
animal que est agonizando. tewa.
- El patrn remato al puerco. stewa
ja chitam ja ajwalali.
remate.
1
- snej.
- Dio remate a su cuento con una
cancin. ti ba snej ja sloil
stsebojtayotikon.
2
- satilajel abal schonjel ja
bolmali ba oj manjuk yuj ja ma
oj stupe ja mas keel stsakoli.

remedar-remolcador

- remate del techo. stenulabil


solom naits.
remedar. jea yes.
- Remedo al rico. wa xjea yes ja
jnali.
remediar.
1
- kolta.
- Nos remedi. skoltayotik.
2
- tupu [wamuli].
- Remedi su delito. stupu ja
smuli.
3
- tojbes lek.
- Tienes que remediarlo. tilan oj
atojbes lek.
remedio.
1
- an, aan, yajnal.
- Remedio para lombrices. yajnal
lumbris.
2
- skoltajel.
- No encontramos ningn remedio.
mi xtaatik skoltajel.
remedo. sjejel yes.
remendar.
1
- maktonta, maktontani, tsumu.
- Remend el calzn. smaktonta ja
wexali.
- Est remendando.
wan
maktontanel.
- Remendar la falda. oj jtsume ja
junai.
2
- tsakba.
- Remienda la red. wa stsakba ja
snutii.
remendn,-a. maktontanum, tsumuman.
remesa.
jekubal takin, jekubal
bolmal.
remesar. jeka takin ma bolmal.
remeter. aa ochuk lek.
remezn. kitkin.
remiendo.
makton, smaktonil,
smaktontanulabil.
- El calzn ya tiene un remiendo.
ayxa smakton ja wexi.

rmige. niwak skukmal wech.


remilgado,-a. jel delikado, jel chinaj.
remilgo. sdelikadoil.
remilitarizar. aa ochuk kakanum
yajkachil ti ba jun luwar.
reminiscencia. snajel.
- A los jvenes ya no les queda
ninguna reminiscencia del baldo. Por
eso es necesario que se lo
enseemos. mixa snaawe ja
baldiyo ja kerem jumasai. ja yuj
tilan oj jetik yilei
remirado,-a.
1
- ay spensar.
2
- delikado.
remirar. tojtokela.
remisible. ay perdon.
remisin.
1
- sjekjel.
2
- perdon.
remiso,-a. jaragan, mi xkanxi yuj ja
ateli.
remitente. ja ma wa sjeka, jekajuun.
remitir. jeka.
- Le remit un poco de dinero. jeka
yi tun takin.
remo. maniketa. [wa xmakuni ba oj
katik bejyuk ja bejyum ti ba sat
ja. ja maniketa jani sbokanal te
ay slech ti ba sni].
remojar. chika.
- Remojo la tortilla. wa xchika sok
waj.
remojo.
1
- schikjel.
2
- stupulabil.
remolacha. jun tike itaj niwan ja
solomi. [wa xmakuni lajan sok
kaem ba stojbesjel askal. wa
stsunuwe ti ba cheel kinal].
remolcador. skichulabil.
- El remolcador remolca el carro
chocado. wa skicha ja juchubal
723

remolcar-remover

karo ja skichulabili.
remolcar. kicha, kichwani.
- El autobs remolca el carro. wa
skicha ja chin karo ja
aktobusi.
- Est remolcando. wan kichwanel.
remoler [masa]. chokbes.
remolerse. chokbi.
remolinar. ko bitus.
remolinarse. noloji, nololji.
- Las gentes se remolinaron en la
feria. nololjiye ja kristyanoi ti
ba kin.
remolino.
1
- bitus.
- Muchos remolinos en la planada.
bitusaltik ti ba lajan kinal.
2
- remolino [de pelos]. chet ja
yolomi.
3
- remolino de gentes. botsanxta
ja kristyanoi.
4
- buya.
remoln. tsij yej kujlal chitam.
remoln,-a. mi xkanxi yuj ja ateli.
remolonear. wasa ja ateli.
remolque.
1
- kichwanel.
2
- wa skicha sok.
3
- kichji.
remontar.
1
- maktonta ja xanabali.
2
- kei lek.
- El zopilote remont. keta lek ja
useji.
3
- aa eluk.
- Remontamos las dificultades.
kaatik eluk ja jwokoltiki.
remontarse.
1
- kei.
- El avin se remont. keta ja
jujpumi.
2
- taa.
- Tenemos que remontarnos hasta
724

los
tiempos
de
nuestros
antepasados. tilan oj jtatik [ba
kaltsiltik] yorail ja matik ek
paxta kujtiki.
remoquete.
1
- makwanel.
2
- tsatsal kumal.
3
- tsakwanel.
remorder.
1
- kuxu yajkachil.
2
- naa malaya.
- No le remuerde su delito. mi snaa
malaya yuj ja smuli.
remordimiento. malaya.
- Tuvo remordimiento.
snaa
malaya.
remosquearse. chinajaxi.
remotamente. tusan.
- Le conozco remotamente. wa
xnaa sbaj tusan.
remoto,-a.
1
- najat.
- En un lugar remoto. ti ba najat
lugar.
2
- bobta bobta.
- Hay una posibilidad remota de
que venga. bobta bobta oj
jakuk.
remover.
aa eluk, jutu, kitsa,
witspun.
- Vamos a remover el rbol del
camino. oj katik eluk ja tei ti
ba bej.
- Vamos a remover la tierra con
azadn. oj jutik ja luumi sok
asadon.
- Removi el banco. skitsa ja
kaani.
- Voy a remover el cerco de mi
compaero porque lo puso donde no
tiene derecho. oj jwitspuk ja
smaka ja jmoji yuj ja yaa ochuk
ja ba mey sderecho.

remozar-renegado

remozar. ajkachbes.
remuneracin. tsakol.
- Nuestra remuneracin es muy
baja. jel koel ja jtsakoltiki.
remunerador,-a.
1
- tupatsakol.
2
- ay stsakol.
remunerar. tupu ja stsakoli.
- No quiere remunerarnos. mi
skana oj stup kitik ja
jtsakoltiki.
remunerativo,-a. ay stsakol.
- Este trabajo es remunerativo. ay
stsakol yuj ja atel iti.
renacer.
1
- pojki yajkachil.
2
- taa wawipi.
- Renaci despus de su
enfermedad. chak ja schameli
staata yip.
renacimiento. yajkachil pojkel.
renacuajo.
mortut,
mortutur
[regional], mortuts [regional].
renado. xolinita ja saubal kuli.
renal. ti ba rinyon.
rencilla. pleto.
rencilloso,-a. jel skana pleto.
renco,-a. lochlonum, pankinanxta,
renko.
- Quedar renco. renkoaxi.
- Quedaste renco por el accidente.
renkoaxiya yuj ja desgrasyai.
rencor. koraja.
- Me guarda rencor. koraja wa
xyilawon.
rencoroso,-a. koraja wa xyila.
rendicin. yajel sbaj sok, yajel sbaj
ja ba skab ja skrontai.
rendido,-a.
1
- wa xyaa sbaj sok.
- Soy tu rendido hermano. wa xkaa
jbaj amok yuj wamojaljelon.
2
- yajtik.

- Estoy rendido. yajtikon.


rendija. skol, skolkolil.
- Las chinches se esconden en las
rendijas. wa snaka sbaje ja
pochi ti ba skol.
- Voy a tapar la rendija. oj jmak ja
skolkolil.
rendimiento.
1
- yajtik.
2
- yajel sbaj sok.
3
- sbaal.
- El rendimiento muy bajo de la
milpa. jel koel ja sbaal ja alaji.
rendir.
1
- alini, aa, baalani.
- La milpa rinde poco. tusan wa
xalini ja alaji.
- La tierra seca nos rinde poco. jel
tusan wa xyaa kitik ja takin
luumi.
2
- aa kane.
- Rindi su rifle. yaa kane ja
stujkanub.
3
- kulan ganar, aa ba yib
wakabi.
- Rendimos a los enemigos.
jkulantik ganar ja jkrontatiki.
kaatik ba yib jkab ja
jkrontatiki.
4
- rendir cuentas. aa kwenta.
- Tenemos que rendir cuentas. tilan
oj katik kwenta.
5
- rendir culto. toyo ja jwawtiki,
toyo ja dyosi.
rendirse. aa abaj ti ba skab,
kokxi.
- No nos rendiremos a nuestros
enemigos. mi oj ka jbajtik ti ba
skab ja jkrontatiki.
- Me rindo a t. wa lakokxiyon
awuj.
renegado,-a.
wa sjipa kani ja
skostumbre ma ja srelijyoni.
725

renegar-reorganizar

renegar.
1
- ala mi . . . mi.
- Reniega que lo haya robado. wa
xyala mi sjapa, mi sjapa.
2
- jipa kani.
- Reniega de nuestras costumbres.
wa sjipa kani ja jkostumbretiki.
3
- kena.
- Reneg de sus papas. skena ja
snan stat.
4
- utani.
- Reniega mucho. jel xutani.
renegn.
1
- utanum.
2
- mi xkanxi yuj chikan jas wa
xkanatik yi.
rengln.
1
- schojlal ti ba tsijbanel.
2
- xen tsijbojnubal.
3
- xen yaman ti ba gasto.
rengo,-a. renko.
renguear. mankinaji, pankinaji.
reniego. utanel.
renitencia. schuuyil.
renitente. mi xkokxi.
reno. jun tike niwan kujlal chej ti
ba cheel kinal.
renombrado,-a. naubal sbaj lek.
renombre. naubal sbaj lek.
- Emiliano Zapata es un hombre de
renombre. ja Emiliano Zapata jani
jun winik naubal sbaj lek yena.
renovacin. yajkachbesjel.
renovador,-a. ajkachbesnuman.
renovar. ajkachbes.
- Renov su casa. yajkachbes ja
snaji.
renquear. mankinaji, pankinaji.
renta.
1
- stsakol.
- Impuesto sobre la renta.
kontrobusyon yuj ja jtsakoltiki.
2
- ganansya.
726

- ja stsakol wa xtuputik ixaw


ixaw yuj ja jnajtiki ja ba chonab
ta mi jbajuktik.
rentabilidad. chikan jas wa xbaalani.
- La poca rentabilidad de nuestro
trabajo. wa xbaalani tusan ja
kateltiki.
rentabilizar. aa baalanuk.
rentable. wa xbaalani.
rentar. majani, aa majanel.
- No le gusta rentar. mi xkanxi yuj
ja majaneli.
- Va a rentar la tierra. oj ya
majanel ja sluumi.
rentarse. majanaxi.
- Se renta la finca del patrn. wa
xmajanaxi ja spinka ja ajwalali.
rentista. ja ma ay sganansya ja yuj
mi tilanuk oj waj ganar.
renuencia. schuuyil.
renuente.
1
- mi skuan.
2
- chuuy.
renuevo. xol.
renuncia. yajel kane.
renunciar.
1
- aa kane.
- Renunci a su derecho. yaa kane
ja sderechoi.
2
- kan bukan ba yaltsil.
- Renuncio a la fiesta. ti wa xkan
bukan ba kaltsil ja kini.
reir. pletoani, wolo abajex.
- No vamos a reir.
mi oj
pletoanukotik.
- Los borrachos estn riiendo. wa
swolo sbaje ja yakbumi.
reo. mulanum ochta ti ba sti sat ja
jwesi.
reojo. mirar de reojo.
reorganizacin. stukbesjel. reorganizar.
reorganizador,-a. tukbesuman. reorganizar.
reorganizar. tukbes ba oj kan ba

repanchigarse-repeler

mas lek.
- Vamos a reorganizar la organizacin.
oj jtukbes ja jtsomantiki ba oj
kan ba mas lek.
repanchigarse. kulani ti ba kujlayub.
repantigarse. kulani ti ba kujlayub.
reparacin. stojbesjel.
reparador,-a.
tojbesuman,
tojbesnuman.
- La mquina se descompuso. Falta
un reparador. jomta ja makinai.
wa skana tojbesuman.
reparar.
1
- tojbes.
- Repar el banco roto. stojbes ja
kokel kaani.
2
- tupu.
- Repar su delito. stupu ja smuli.
reparo.
1
- kronta.
- Hace reparos a nuestro acuerdo.
kronta wa xyila ja kakwerdotiki.
2
- tener reparo. kixwi.
- No tengas reparo en decrmelo.
mok kixwan ba oj awal kabi.
repartidor,-a. pukuman.
repartimiento. kepwanel.
repartir.
1
- kepa, kepwani, piltalaan,
puku.
- Vamos a repartir la naranja entre
nosotros. oj jkep jbajtik ja
naranjai.
- Est repartiendo. wan kepwanel.
- Reparte dos huevos a cada uno de
nosotros. wa spiltalaan ja nolobi
ba oj kitik chatike.
- Vamos a repartir el maz entre
nosotros. oj jpuk jbajtik ja
kiximtiki.
2
- repartir con el cucharn. lecha,
lechwani.
- Reparte frijoles con el cucharn.

tixa slecha ja cheneka.


- Est repartiendo con el cucharn.
wan slechwanel.
3
- repartir el trabajo. tsawani sok ja
ateli.
- El mayordomo reparti el trabajo.
tsawani sok ja atel ja
tsawanumi.
repartirse. kep abajex, puk abajex.
reparto. kepwanel.
- Reparto de utilidades. utilidad.
repasar.
1
- eki yajkachil.
2
- kela yajkachil.
- Repas el trabajo de los obreros.
skela yajkachil ja yatel ja
atijumi.
3
- kuman yajkachil ja juuni.
4
- tsakba.
- Repas al red. stsakba ja
snutii.
repaso.
1
- ekel yajkachil.
2
- kelwanel yajkachil.
3
- skumajel yajkachil ja juuni.
4
- stsakbajel.
repatriar. aa kumxuk ti ba sluumi.
repecho. sbalanal luum.
repelar. utaj.
- Me va a repelar. oj yut-on.
repelente.
1
- wa snutsu.
2
- mi xyuaj.
3
- wa xyaa yi ix. repeler.
repeler.
1
- nutsu.
- Me repeli. snutsuwon.
- Repele los zancudos. wa snutsu ja
xeneni.
2
- mi xyuaj.
- El nylon repele el agua. mi xyuaj
ja ja naylyoi.
3
- aa yi ix.
727

repelo-repoblar

- Me repele su conducta. wa xyaa


ki ix ja smodoi.
repelo. xojil akinte.
- Repelo de las uas. schitumil
yal jkabtik.
repensar. pensaran yajkachil.
repente.
1
- jun repente keta.
- Un repente de coraje.
jun
repente keta skoraja.
2
- de repente. altiro, jun repente.
- De repente lleg. juli altiro.
- De repente muri. jun repente
chami.
repentinamente. jun repente.
- Repentinamente lleg.
jun
repente juli.
repentino,-a. jun repente.
- Accidente repentino. jun repente
jak ja desgrasyai.
repercusin.
1
- wan pumpunuk, wan kululuk.
2
- oj ajyuk abal.
- Este acuerdo tendr muchas
repercusiones. jel oj ajyuk abal
yuj ja akwerdo iti.
repercutir.
1
- pumpuni, kululi. retumbar.
2
- tukbes.
- La enfermedad repercuti en su
conducta. stukbes ja smodo ja
chameli.
repertorio. lista, juun.
repeticin. chak kulajuk yajkachil.
repetir.
1
- chak skuluk yajkachil.
- Lo voy a repetir por completo. oj
chak jkuluk yajkachil.
2
- mojol.
- Me repitas los frijoles. aa ki jun
smojol ja cheneki.
repetrselo [palabras].
cha ala
awabyex tuk majke.
728

- Reptamelo. cha ala kabi tuk


majke.
repicar.
1
- oki takin.
- Repic la campana.
okta
takin.
2
- repicar [rozadura]. sena.
- Vamos a repicarlo. oj jsentik.
repintar.
bono yajkachil, batsa
yajkachil sok yelaw.
repique. senya.
- Son el repique. okta senya.
repiquetear. ok senya.
repisar. tumtsin. apisonar.
replantar. laba.
replantear. chapa yajkachil.
replegarse. waji yuj ja kulaji ganar.
repletar. butu lek.
repleto.,-a. [bolsa, camisa, porque
camisa y calzn no tienen bolsa.
Por eso se guardan las cosas en la
camisa]. witan.
- Tu camisa est repleta. witan
wakui.
rplica.
1
- sjakjel. replicar.
2
- smoj.
- Nuestra ermita no es una rplica.
mey smoj ja kermitatiki.
replicar. jaka.
- Repliqu al juez. jaka yi ja
jwesi.
replicn,-a. jel sjaka sti.
repliegue.
1
- wajel yuj ja kulaji ganar.
2
- slatsjel.
3
- loman.
repoblar.
1
- asyendabes yajkachil.
2
- tsunu yajkachil.
- Repoblaron el cerro con ocote.
stsunu yajkachil ja taji ti ba
wits.

repollar-representativo

repollar. kolwani, skolo sbaj.


- El repollo est repollando. wanxa
kolwanel ja repoyoi.
repollo. repoyo.
reponer.
1
- cholo yajkachil.
- Repuso los tenamastes. scholo
yajkachil ja yojketi.
2
- aa kumxuk.
- Repuso el dinero. yaa kumxuk ja
takini.
3
- aa yi slokol.
- Voy a reponrtelo. oj ka awi
slokol.
4
- jaka sti, jaka yi.
- Me repuso que no me conoca. sjaka
jti mi snaa jbaj.
reponerse. tojbi.
- Ya me repuse. tojbiyonta.
reportaje. jun loil wa xyala kabtik
chikan jas ekta. [ti wa xtaxi ba
peridico, ba radyo, ba
cine.]
reportar.
1
- taa tial. denunciar.
2
- ala yabi.
reporte. yabalil.
reportero,-a. ja ma wa skulan
reportaje.
reposado,-a. chaban, laman.
reposar. jijli.
- Est reposando en la sombra. ti
wan jijlel ba axub.
reposarse. slama sbaj.
- Se repos el caf. slama sbaj ja
skoy kajpei.
reposicin.
1
- scholjel yajkachil.
2
- yajel kumxuk.
3
- yajel slokol.
4
- tojbel. reponer, reponerse.
reposo. jijlel.
repostera. ba wa schono dulse ma

pan.
repostero,-a. kuladulse, kulapan.
reprender. komo, utaj.
- Nos reprendi. skomowotikon,
yutajotikon.
reprensible. malo.
- Conducta reprensible. malo ja
smodoi.
reprensin. komwanel, utanel.
reprensor,-a. komwanum
represa. spamulabil.
represalia. batwanel.
represar. tima ja jai.
representacin.
1
- sjejel.
2
- en representacin de. kan slokol.
- Estoy en representacin de mi
comunidad. wa lakanyon slokol ja
jkomontikoni.
representante. lokol.
- Me voy a quedar como
representante de mi comunidad. oj
kankon
slokoluk
ja
jkomontikoni.
representar.
1
- jea.
- Nuestro compaero representa el
papel de un finquero. wa sjea yes
ajwalal ja jmojtikoni.
2
- lajan sok.
- La falta de agua representa
hambre. ta mi xyaa ja lajan sok oj
kabtik wain.
3
- och ba kwenta.
- Las zarzamoras no representan
nada en la economa del hogar. mi
xoch ba skwenta ja gasto ja
moraxi.
4
- lokolan.
- Nos vas a representar.
oj
alokolukotikon.
representativo,-a.
1
- wa sjea.
729

represin-repudrir

- Su casa es representativa de su
pobreza. wa sjea kitik ja
spobresail ja snaji.
2
- kan slokol.
- El gobierno es representativo. As
se dice, pero a menudo el gobierno lo
olvida. ja gobyerno jani ja slokol
ja swinkil jumasa. jach wa xalxi
yujxta jitsan majke chay skujol ja
gobyernoi.
represin. batwanel, stenjel
- Queremos que termine la
represin.
wa xkanatik oj
chakuk ja batwaneli.
represivo,-a. wa xbatwani, wa stena.
- Gobierno represivo.
wa
stenawotik ja gobyernoi.
represor,-a.
batwanum, netuman,
netwanub, netwanum, tenuman.
- Slo nos movemos un poquito y ya
viene el represor.
kechan oj
jniktik tusan ojxa jak ja
tenumani.
reprimenda. utanel.
reprimir. batwani, tena.
- Nos reprimen. wa xbatwaniye
kujtik, wa stenawotik.
reprobacin. mi akwerdouk.
reprobado,-a. tujmanubal.
reprobador,-a. tujmanum.
reprobar. mi akwerdouk ay, tujma,
jipa kani.
- Reprobamos su conducta. mi
akwerdouk aytik sok ja
smodoi. jipatik kani ja smodo
sok ja yeni.
- Nos reprob.
stujmayotik,
sjipayotik.
reprobatorio,-a. wa stujma, jipa kani.
rprobo,-a. tujmanubal yuj ja dyosi,
jipubal kani yuj ja dyosi.
reprochable. ay smul.
reprochar. utaj.
730

- Me reproch mi conducta.
yutajon yuj ja jmodoi.
reproche. utanel, stujmajel.
reproduccin.
1
- skulajel yajkachil.
2
- smoj.
- La reproduccin de nuestra ermita.
ja smoj ja kermitatiki.
3
- pojxel.
reproducir. kulan yajkachil.
reproducirse. pojtesxi.
- Ya se reprodujeron los conejos.
pojtesxita ja chichi.
reptar. jaxaxi.
reptil. chikan jas chan, chikan jas
ayin, chikan jas ojkots.
repblica. jun tike gobyerno ba wa
xkan tsaubal yuj ja spimili ja ma
ay yateli ma ja mandaranumi.
- Repblica Dominicana. ja sbiil
jun luum pilanxa ja sgobyernoi
ti ba Caribe.
- Repblica Mexicana. yibanal ja
sluumil ja mejiko sok spetsanil
ja swinkili. [ay yioj gobyerno
jani spetsanil ja matik wa
skulan mandar. ay yioj 31
estado sok ja sluum ja niwan
chonab sbiil mejiko chomajkili.
ja chonab jawi ay yioj pilan
sbiil jani Distrito Federal].
republicanismo. jun tike pensar wa
xyala kechan oj gobyernoaxuk
ja matik tsaubal ay yuj ja
spimil ja swinkili.
republicano,-a.
1
- ti ba repblica.
2
- nochwanum ti ba republicanismo.
repudiar. jipa kani.
- Repudi a su esposa. sjipa kani
ja scheumi.
repudio. sjipjel kani.
repudrir. aa kauk.

repudrirse-requisa

repudrirse. cham skujol.


repuesto,-a.
1
- tojbita.
- Ya me he repuesto. tojbiyonta.
2
- chikan jas takin wa xmakuni
ba stojbesjel jun makina ta jomi
yena.
repugnancia. skurikil, ix.
- La repugnancia de su conducta. ja
skurikil ja smodoi, wa xyaa ix
ja smodoi.
repugnante. kurik, ix.
repugnar.
1
- kronta ila.
- Repugna el engao. kronta wa
xyila ja slolajeli.
2
- aa yi ix.
- Me repugna el huevo podrido. wa
xyaa ki ix ja kael nolobi.
repulgar. paka sti kuuts.
repulgo. spakjel sti, spakulabil.
repulir. bilitsbes, tsaktalaan.
repulsa.
1
- sjipjel kani.
2
- stujmajel.
3
- utanel tsats.
repulsar.
1
- jipa kani.
2
- tujma.
repulsin.
1
- sjipjel kani.
2
- ix.
- Este hombre me causa repulsin.
wa xyaa ki ix ja winik iti.
repulsivo,-a. ix, kurik.
repullo.
1
- jun tike pulte.
2
- xiwta.
reputacin. naubal sbaj lek.
- Tiene mala reputacin. naubal
sbaj lek.
- Tiene mala reputacin. naubal
sbaj lek ja smaloil.

reputado,-a. naubal sbaj lek.


requebrar.
1
- koko yajkachil.
2
- tsaka jun akix.
3
- naksatin ja smodoi.
4
- ayxa snich.
requemar. tsika lek.
requerimiento. orden.
- El requerimiento del juez. ja
yorden ja jwesi.
- El requerimiento del rey en la
conquista del pas. ja yorden ja reyi
ba oj skul ganar ja tyempo jawi
ochye ja ba jluumtiki. kumaji
ja indyo jumasa ja orden jawi. ta
wa skuan, sbajxa ja rey ba
espanya ja jluumtik jawi. ta mi
ka oj ajyuk kakanel manto oj
kulajuk ganar ja indyoi. mi
yocheluk ta oj miljuk ja
spetsanili. lajan sok ja yan kaku
ja ba iraki wa skulan ja
kakanum ja ba Estados Unidos.
requerir.
1
- tilan oj ya.
- Requerimos la tierra. tilan oj ya
kitik ja waluumi.
2
- Esto requiere tiempo. tilan oj
ajyuk kaku kaku.
3
- kulan mandar.
- El juez nos requiri que dijramos la
verdad. skulan mandar ja jwesi
ba oj kaltikon ja smeranili.
requete. jel.
- Requetebin. jel lek.
- Requetemalo. jelxa malo.
requiebro. stsakjel ja akixi.
rquiem. resal yuj ja chamwiniki.
requilorio. jelxita sloil.
requisa.
1
- kelwanel, japwanel.
2
- japji kitik chikan jas yuj ja
kakanumi ba oj makunuk yuj ti
731

requisar-rescatar

ba kakanel. [ta mey kakanel


mey orden oj sjap kitik
chikan
jas ja kakanumi.
Constitucin Poltica de los
Estados Unidos Mexicanos, art.
16. anima mey orden, ayni wa
sjapa kitik ja jastiki wa skanawe
yuj ja mi skisawotik mini wa skisa
ja leyi chomajkili].
requisar. sjapa kitik chikan jas ja
kakanumi.
requisicin requisa (2).
requisito. tilan.
- Para rozar es requisito saber
manejar el machete. ba loxnel
tilan oj sna ja jastal oj syam ja
machiti.
- Llen el requisito. stsiktes
jasunka tilan.
requisitorio,-a.
sjeka spayjel ja
mulanum ja jwesi kechan mi
naben ba kani.
res.
1
- wakax.
- Carne de res. baket wakax.
2
- chikan jas alak kotan eke.
resaber. naa lek.
- Resabe el espaol. wa snaa lek
ja kastiyai.
resabiado,-a. mi lekuk ja smodoi.
resabiarse. taa kistal modo.
resabido. jel snaa wa xyala
resabio.
1
- kistal malo.
2
- mi xajbani.
resaca.
1
- ti ba sti ja ta wa xkumxi ja jai
wa speltsun sbaj.
2
- jun tike juun wa xyala ja sjel
jun winkil sokxa jas ora tilan oj
stupe yuj ja mi stupu ja yora tilan
oj stupe ja ajyii.
3
- goma.
732

4
- snichimdyos.
resalado,-a.
1
- jel lek smodo.
2
- kajchi.
resaltar. kan machan, kan pechan, kan
wachan. sobresalir.
resalte. machan, pechan, wachan.
resalto. machan, pechan, wachan.
resalvo. xol.
resanar. maktonta, paka.
- Resan la pared donde se haba
agrietado. spaka ja yibel naits
ba tajta.
resarcimiento. stupjel smul.
resarcir. tupu wamuli.
resbaladero. bilitsaltik.
- El camino es un resbaladero.
bilitsaltik ja beji.
- Hacerse resbaladizo. bilitsaxi.
- Volverse resbaladizo. bilitsbi.
- El camino va a volverse
resbaladizo. oj bilitsbuk ja
beji.
resbaladizo, -a. bilits
- El camino es muy resbaladizo. jel
bilits ja beji
- Hacerse resbaladizo. bilitsaxi.
- Volverse resbaladizo. bilitsbi.
- El camino va a volverse
resbaladizo. oj bilitsbuk ja
beji.
resbalar. jaxpuji, jixpuji, nela.
- Resbal. jaxpuji ja koki.
- Se me resbal el pie. snela ki ja
koki.
resbalarse. jixpuji, nexpuji.
- Me resbal en la roca. jixpujiyon
ti ba ton.
- Me resbal. nexpujiyon.
resbalera. sbilitsil.
resbaln. jaxpujel, nexpujel.
resbaloso,-a. bilits.
rescatar.

rescate-reserva

- taa yajkachil.
- Vamos a rescatar la tierra que nos
quitaron. oj jtatik yajkachil ja
jluumtiki sjapa kitiki.
2
- kolta.
- Rescat al preso. skolta ja
presoanumi, yaa eluk ja preso
ja ba snaj lutwanel.
rescate.
1
- stajel yajkachil.
2
- skoltajel,
3
- ja stsakol wa xtupxi ba stajel
yajkachil ma ba skoltajel.
rescindir. koko.
Rescindimos
el
contrato.
jkokotik ja tratoi.
rescisin. skokjel.
rescisorio,a-. wa skoko.
rescoldo. kajkal yib taan.
resecar.
1
- kumbes, kuranbes.
2
- takinbes, takjes.
reseccin.
skumbesjel,
skuranbesjel.
reseco,-a. jel takin juntiro.
resellar.
aa ochuk yajkachil ja
seyoi.
resello. ja ba schabil seyo.
resembrador,-a. awentanum, awintanum.
resembrar. awenta, awinta, awentani,
awintani.
- Voy a resembrar la milpa. oj
kawinta ja kalajtiki.
- Est resembrando.
wan
awentanel.
resentido,-a.
1
- chinaj.
2
- ilkujolanum.
resentimiento. schinajil.
resentirse.
1
- ab yaj.
- Se resiente todava de la herida.
wanto xyab yaj yuj ja yajbeli.

- chak yip.
- Me resent con la enfermedad.
chak ja kipi yuj ja chameli.
3
- ke schinajil.
- Se resinti por mi conducta. keta
schinajil yuj ja jmodoi.
resea.
1
- kelji ja kakanumi yuj ja
mandaranumi.
2
- senya jun winkil ma chikan jas
ba oj jnatik sbaj.
3
- wa xalxi ja jastal jun juun ba
pilan juun.
resear.
1
- kela.
2
- kela ba oj awal yabi.
reserva.
1
- nolan yuj.
- No tengo reservas de miz. mi
kenuk nolan kuj ixim.
2
- mi spetsaniluk.
- Nos habl con reservas. mi
spetsaniluk
yala
kabtik.
reservado 1.
3
- spetsanil ja winiki wa xoch
kakanumil ta oj keuk ja
kakaneli.
4
- reserva de mano de obra.
spetsanil winkil mi staa atel,
mey sluum, mey stakin. ja yuj ta
jun repente ay jun atel ojxa
kotuk. koel ja stsakoli. jas oj
skuluk. ta wa skana oj keuk ja
stsakoli ojxa nutsjuk. yuj ja
ayto jitsan pobre wa skanawe ja
atel iti anima koel lek ja
stsakoli. ja yuj jel riko wa
xwajye ja jnali ta jel jitsan ja
pobreei. kronta wa xyila sbaje
ba oj sta atel.
5
- a reserva de. ta mi.
- Voy a venir a reserva de que llueva.
oj jakon ta mi oj jak ja.
733

reservacin-resignacin

- sin reservas. xila dyos.


- Es nuestro amigo sin reservas.
kamigotik yena xila dyos.
- Nos habla sin reservas. wa xyala
kabtik ja smeranili.
reservacin. pilan yuj.
- Tengo una reservacin el el Coln
para ir a Mxico. pilan kuj ja
bejyeli ti ba yoj ja koloni ba oj
wajkon ba mejiko.
- jun slujmal ba wa xkan lutan ja
indyo ja ba Estados Unidos
reservado,-a.
1
- jakan jakan.
- Ramiro est reservado. jakan
jakan ay ja ramiroi.
2
- pilan yuj.
- Esta casa est reservada para el
maestro. pilan yuj ja mayestro ja
naits iti.
reservar.
1
- nolo.
- Reserv algo de maz. snolo xen
yaman ja iximi.
2
- mi xyala yabi.
- Reserva tus consejos para t. mi
oj awal kabi wakujoli.
- Reserv sus conocimientos para s
mismo. mi yala kabtik ba oj
jnatik kinal.
3
- aa nolan yuj.
- Me reserv una cama en el
albergue. yaa nolan kuj jun chat
ti ba yoj jijlub.
reservista.
jun winik oj och
kakanumil ta oj keuk ja
kakaneli.
resfriado. ojob.
resfriar. chebes.
resfriarse.
1
- iaj ojob.
- Me resfri. kioj ojob.
2
- yopes abaj.

734

- Se resfri su amistad. syopes


sbaj ja yamigoalil.
resguardar. kolta.
resguardo. skoltajel.
residencia.
1
- ja snaj jun swinkil.
- Tenemos nuestra residencia en
Lomantn. ja jnajtikoni ti ba
lomantam.
2
- snaj ja rikoi.
residencial. ba wa xkulani ja riko
jumasai.
residenciar. aa ya kwenta.
- La comunidad residencia a la
autoridad. wa xyaa ya kwenta ja
ma ay yatel ja komoni
residente. sbaj, swinkil.
- Soy residente de Comitn.
sbajon chonab, sbajon ja ba
chonab.
- Vos sos residente de Jotan.
swinkila jotana, swinkila ja ba
jotana.
residir.
1
- kulan.
- Resido en Comitn. ti kulanon
ba chonab.
2
- itule.
- Aqu reside su dificultad. itule ja
swokoli.
3 - ja smul.
- Nuestra falta de agua reside en la
rozadura cerca del agua.
mey
kaaltik, ja smul ja loxnel ti ba
satja.
residual. kan skoy.
residuo. skoy.
- Residuos de la comida. skoy
wael.
resiembra. awentanel, awintanel.
resignacin.
1
- yajel kane ja sderechoi.
2
- kulan yuj. resignarse.

resignar-resollar
resignar. aa kane. renunciar.
resignarse. kulan yuj.
- Me resigno a las dificultades.
kulan kuj ja jwokoli.
resina. kataj.
resinar. aa eluk kataj.
resinoso,-a. ay skataj.
resistencia.
1
- jel ja yipi.
- No se enferma por su resistencia.
jel ja yipi ja yuj mi oj ko
chamel.
2
- mi skana.
- Para llegar al acuerdo tenemos
que superar la resistencia de
nuestros compaeros.
ba oj
jlajtik abal tilan oj jmon ja
jmojtiki mito skanawe.
3
- Toda la gente que hace resistencia
a su enemigo entr en toda la regin.
spetsanil
ja
swinkil
wa
snolkaban ja skronta ochta ba
slechanal sluumi.
resistente. jel ja yipi.
resistero. jel ja kakui ti ba kulan
kaku.
resistir.
1
- mi jomi.
- La casa resisti el terremoto. mi
jomi ja naitsi ti ba kitkini.
2
- kuchu awujil.
- Quin resistir al sufrimiento?
machunka oj skuch yujil ja
wokoli.
3
- krontaan.
- Resistieron a don Ramiro.
skontraan ja tan don ramiroi.
resistirse.
1
- mi skana.
- Me resisto a abandonarte. mi
xkana oj jipa kani.
2
- kontraan.
- Se nos resisti. skrontaanotikon.

resmolido,-a. [comiteco]. chinaj.


resol. jel ja kakui.
resolucin.
1
- yajel lamxuk.
- Resolucin del problema. yajel
lamxuk ja kumali.
2
- pensar.
- Falta an tu resolucin. ayto
skana
oj
awal
kabtikon
wapensari.
3
- resolucin presidencial. resoluksyon.
[juun wa xoch ti ba diario
oficial. wa xyala kabtik jas ora
oj ya kitik ja jluumtiki ma ta oj
sjap kitik ja jluumtiki yujxta
ayto skana oj jak ja pilaluum
ja ba jkomontiki. poko Ley
Federal de Reforma Agraria, art.
305 man 309 sokxa 313-314].
resolver.
1
- aa laman, aa lamxuk, tojbes.
- Resolvi el problema. yaa lamxuk
ja kumali.
2
- aa kulan.
- Resolvieron construir una casa de la
comunidad. yaa kulan oj skuluk
jun komon naits.
resolverse.
1
- lajmaji, tojbi.
- Se resolvi el problema.
lajmajita ja kumali.
- Todava no se ha resuelto el
problema de la tierra.
mito
tojbeluk ja luumi.
2
- ti kani kechan.
- Toda la pelea se resolvi en puro
pleito. ti ba yibanal ja tiroi
kechan kani ja pletoi.
3
- aa junta wapensari.
- La comunidad no se ha resuelto
an. mito xyaa junta ja spensar ja
jkomontiki.
resollar. asinaji, jaka ja iki, posenaji,
735

resonancia-respetuoso

posinaji, tasinaji.
resonancia.
1
- wan tumtunuk.
2
- pukuki ja yabalil.
- Esta junta tendr resonancia. oj
pukukuk ja yabalil ja tsomjel iti.
resonante.
1
- wa xtumtuni.
2
- wa xpukuki ja yabalil.
resonar. jaka, tumtuni.
- Resuena hasta ac. wa sjaka.
- La tierra resuena mucho si est
hueca. jel xtumtuni ja luumi ta
jopan ay ti ba yojol.
resoplar.
1
- jorori.
- El caballo resopla. wa xjorori ja
kawuji.
2
- juulji.
- Resopl por el chile picante.
juuljiyon yuj ja syajal ich.
resoplido. wan jororuk, wan juuljuk.
resoplar.
resorte. xen takin wa xtoynaji. [wa
xmakuni ti ba yoj jitsan makina].
- Resorte espiral. setan takin.
resortera. ule, smilbal.
- Se fue a cazar con resortera. waj
bejyel sok smilbal.
respaldar.
1
- skachulabil.
- El banco no tiene respaldar. mey
skachulabil ja kaani.
2
- kolta.
- No nos respalda. mi skoltayotik.
3
- tsijba ti ba spakaxil ja juuni.
respaldarse.
1
- kachani.
- Me respald contra el rbol.
kachaniyon ti ba te.
2
- lea skoltajel.
- Se respalda en la comunidad. wa
slea skoltajel ti ba skomon.
736

respaldo.
1
- skachulabil, spakaxil.
2
- ja spakaxil ja juuni ti kan
tsijbojnubal chikan jas.
respectar. jaxa.
- Por lo que respecta a m estoy de
acuerdo. jaxa keni akwerdo
ayon.
respectivamente. jaxa juni.
- Los tres se llaman, respectivamente,
Ramiro, Pedro y Jorge. ja sbiil ja
oxwane
june ramiro sbiil,
jaxa juni pegro sbiil, jaxa juni
jorge sbiil.
respectivo,-a. jujune.
- Les dio sus derechos respectivos.
yaa yi jujune ja sderechoi.
respecto. jaxa.
- Con respecto a l, no s qu vamos
a hacer. jaxa yeni mi xnaa
jasunka oj jkultik.
rsped. yak chan, yat chab.
respetado,-a. xiwbal.
- Eres respetado. xiwbala.
respetar.
1
- kisa, kitsa [regional], yajta.
- Nos respetamos mutuamente. wa
xkisa jbajtik.
- Nos respeta. wa syajtayotik.
2
- respetar a muchos. kistalaan.
- Respeto a los ancianos. wa
xkistalaan ja matik ayxa
skujol.
3
- no respetar. mi sjoyba.
- No nos respetan en la ciudad. mi
sjoybayotik ti ba chonab.
respeto. skisulabil, syajtalajel [regional],
syajtuslabil [regional].
- Guardar respeto. kiswani.
- Vamos a guardar respeto. oj
kiswanukotik.
respetuoso,-a.
kisuman, kiswanum,
yajtuman.

rspice-resquebradura

- Eres muy respetuoso.


jel
kiswanuma.
rspice.
1
- tsatsal sjakjel.
2
- utanel.
respingar.
1
- chaywani.
2
- tselan kani.
- Su falda respinga por un lado.
tselan kani ja sjunai.
respingarse. tselan kani.
respingo.
1
- chaywanel.
2
- tajkita.
respingona. jachan.
- Nariz respingona. jachan ja snii.
respiracin. yijel ik.
respiradero.
1
- ba wa xoch wa xel ja iki.
2
- jijlel.
respirador,-a. wa xyiaj ik.
respirar.
1
- iaj ik, jaka ik.
- Respiramos. wa xkiajtik ik.
- Respir. sjaka ik.
2
- sakan.
- Respiro todava. sakanonto.
3
- jijli.
- Quiero respirar un poco. wa
xkana oj jijlukon tusan.
4
- respirar con dificultad. tasinaji.
- Respirar con dificultad por las
amgdalas inflamadas. kotskoni.
respiro.
1
- yijel ik.
2
- jijlel.
3
- grasya.
resplandecer. lijpi.
resplandor. lijpel.
responder. jaka.
- No me respondi. mi sjaka ki.
respondn,-a. jaka sti.
- No seas respondn. mok ajak

sti.
- Ser respondn.
kekuni
[regional].
- El muchacho es muy respondn.
jel xkekuni ja yal keremi.
responsabilidad. cholanel.
- Asumir la responsabilidad. cholani.
- Asumi la responsabilidad de
limpiar la milpa. cholani sok ja
akini.
- Tener la responsabilidad. ochel.
- Tienes la responsabilidad de este
trabajo. wen awochel ja atel iti.
responzabilizarse. cholani.
- Nos responsabilizamos de la
rozadura.
cholanitikon sok ja
loxneli.
responsable.
1
- cholanum, kajan sbaj, kuchan
yuj, ochel.
- Soy responsable de ver la milpa.
cholanumon oj wajkon iluj alaj.
- Qued responsable de este trabajo.
kan kajan jbaj ja atel iti.
- Eres responsable de cuidar las
gallinas. kuchan awuj oj atalna ja
muti.
- Soy responsable de la resiembra.
ken kochel ja awentaneli.
- No soy responsable. mi kocheluk.
2
- hacerse responsable.
kuchu,
cholani.
- Nos hacemos responsables. ti
xkuchu ja kentikona.
- Se hizo responsable de convocarnos.
cholani sok ja jpayjel ja kentiki.
3
- hacerse responsable de alguien.
ochelan.
- Me hago responsable de t. wa
xkochelana.
responsorio. jun tike resal.
resquebradura. syaj.
- Resquebradura de la madera. syaj
737

resquebrajar-resucitar

ja tei.
resquebrajar. lewtsun.
- Resquebraj la olla. slewtsun ja
oxomi.
- Se resquebraj la tabla. l e w t s u j i
ja akintei.
resquebrajarse. taji.
- Se resquebraj el bajareque. tajta
pakabluum.
resquebrar.
ke tajuk, ke
lewtsujuk.
resquemar.
1
- yaa lemlunuk.
2
- kila lek.
3
- ixtalaan.
resquema. wan lemlunuk.
resquemor. chinkujolanel.
resquicio.
1
- syaj. resquebradura.
2
- modo.
resta. yajel eluk ti ba kwenta.
restablecer. tojbes yajkachil.
restablecerse. tojbi.
- Ya me restablec. tojbiyonta.
restallar. bojti.
restante. kani.
- Nuestro trabajo restante es mucho.
jitsan kani ja kateltiki.
restaar. lutu ja yajbeli ba mixa oj
eluk ja schikeli.
restar.
1
- aa eluk ti ba kwenta.
- Resta 7 de 9 quedan 2. ayxa
balune wa xyaa eluk juke ti kan
chabe.
2
- ayto skana.
- Resta un mes. ayto skana jun
ixaw.
restauracin. stojbesjel yajkachil.
restaurant. naits ba waum. [yujxta
wa xchonxi ja waeli].
restaurar. tojbes yajkachil.
restitucin.
yajel kumxuk, yajel
738

slokol.
restituir. aa kumxuk, aa slokol.
restituirse. kumxi.
resto.
1
- kani.
- Al restar 5 de 8 queda el resto de
3. ayxa waxake. ta oj katik
eluk joe ti kan oxe.
2
- skoy wael.
- No tiramos los restos de la
comida. mi oj jiptik kani ja
skoy waeli.
3
- restos mortales. altsilal [regional].
restregar. kutu.
- Me restriego los ojos. wa xkutu
ja jsati.
restregarse. noxi
- se restreg bien en el ro.
noxita lek ja ba yoj niwan ja.
restriccin. tusanaxel.
- Las restricciones de la comida.
tusanaxita ja waeli.
- Nos habl sin restricciones. jaman
ja yaltsili skumanotikon.
restrictivo,-a. wa stena sok.
- Leyes restrictivas. wa stenawotik
sok ja leyi.
restringir. kutsu.
- Nos restringen el derecho de
asociacin.
wa skutsuwe ja
jderechotik ba mixa oj jtsom
jbajtik.
- Restringir los gastos.
yajta
watakini.
resucitacin. yajel sakwuk ja ma
kolxa chami.
resucitar.
1
- sakwuk.
-Va a resucitar al muerto? oj ma
ya sakwuk ja chamwiniki.
2
- sakwi.
- No resucitar al muerto. mixa oj
sakwuk ja chamwiniki.

resueltamente-rete

resueltamente. tixa sutan ja skujoli.


- Me acompa resueltamente. tixa
sutan ja skujoli smojtayon.
resuelto.
1
- junta spensar.
- Ramiro es un hombre resuelto.
junta spensar ja ramiroi.
2
- laman, tojbi kani.
- El problema est resuelto.
lamanxa ja kumali.
- Nada qued resuelto. mini wa
xtojbi kan.
3
- no resuelto,-a. nechan.
- El problema no est resuelto. kan
nechanxta ja kumali.
resuello. wan posenajuk.
resollar.
resultado.
1
- smul, skaj [regional].
- La falta de maz es el resultado de
nuestro suelo malo. mey kiximtik
ja smul ja jluumtiki ba mixa
lekuk.
- Nuestra pobreza es el resultado de
la explotacin. ja jpobresailtiki ja
skaj ja ixtalajeli.
2
- resultado bueno. lek ay.
- Resultado falso. mi lekuk.
- Resultado falso de la cuenta. mi
lekuk ja kwentai.
resultando. ja smul ja mulanum wa
xaji yi kastigo yuj ja smul jawi.
resultante. yuj.
- Nuestra pobreza es la resultante de
la explotacin. pobre aytik yuj ja
wa xyixtalaanotik
resultar.
1
- kani
- Puros granos pequeos resultan del
maz. kechan majtsul kan ba
kiximtik.
2
- tojbi, eli.
- No me resulta el escribir. mi

xtojbi kuj ja tsijbaneli.


- No nos resulta este trabajo. mi
xel kujtikon ja atel iti.
resumen. yaljel yabi sok chab oxe
kumal.
resumir.
ala yabi sok chaboxe
kumal.
- Voy a resumirles lo que nos dijo el
ingeniero. oj kal awabyex sok
chab oxe kumal jasunka yala
kabtikon ja pilaluumi.
resurgencia. ba wa xbojti ja.
resurgimiento. wan keel yajkachil.
resurgir. cha kei yajkachil.
- Resurgi el problema. cha kei ja
kumali.
resurreccin. sakwel.
retablo. jun tike nicho.
retacar [comiteco]. chikuni sti, chikji
sti.
- No quiero que me retaquen. mi
xkana oj chikunuk jti.
retaco.
1
- jun tike tujkanub.
2
- kojlel winik.
retador.
tojtokelwanum ba oj
skrontauk ja tuki.
retaguardia. snej, sni. [jitsan majke ja
ba kakaneli].
- Somos la retaguardia. snejotikon.
retal. kan xetan.
retar. tojtokela ba oj akrontauk ja
tuki.
retardar. tejka.
- Retard la llegada de la gente de la
junta. stejka ja swinkili ba mi oj
och wego ja ba tsomjeli.
retardo. tsaanxa.
- Sufr un retardo. tejkajiyon.
retazo. xen kuuts.
rete. jel.
- Retebonito. jel tsamal.
- Retebien. jel lek.
739

retemblar-retomo

- Retenada. mini jasa.


retemblar. kitkuni.
retn.
1
- snolulabil chikan jas.
- Retn de aceite. snolulabil
yetsel.
2
- jun kole kakanum ti wa xkan
ba chikan jas luwar ba oj skele
ta wa snika ja swinkili. wa
sxijawotik, wa slea ja ba nutii,
wa sjobo jitsan jastik, ayni wa
syamawotik.
retencin.
1
- ayto yioj. retener
2
- kanel solom.
3
- yajel eluk.
4
- mi xeli.
- Retencin de orina. mi xeli ja
schuli. retener.
retener.
1
- ayto yioj.
- Retiene nuestra tierra. ayto yioj
ja jluumtiki.
2
- kan yaltsil.
- No lo puedo retener. mi xbob
oj kan kaltsil.
3
- aa eluk.
- Retiene parte de mi salario. wa
xyaa eluk xen yaman ja
jtsakoli.
4
- tejka.
- Mi pap me retuvo para que no
fuera a ganar. stejkayon ja jtati
ba mi oj wajkon ganar.
retentar. cha ko chamel yajkachil.
retentiva. snajel. memoria.
reticencia. makchikinanel.
reticente. wa xmakchikinani.
retina. sputix sbak jsatik ti ba
spatik. tilan oj kiltik kinal.
retintn. wan nililuk.
retirada. wajel, elel, spiljel sbaj,
spakjel ajnel.
740

retirado,-a. chayan.
- Lugar retirado. chayan luwar.
retirar. aa eluk.
- Retir a su hijo de la escuela. yaa
eluk ja yunini ti ba eskwela.
retirarse. waji, eli, paka ajnel, pila
abaj.
- Se retir a su casa. waji ba snaj.
- Se retir de la junta. ti eli ba
tsomjela.
- Los soldados se retiraron.
spakawe ajnel ja kakanumi.
- Se retir de la comunidad. spila
sbaj ja ba jkomontiki.
retiro. ba wa spila sbaj, ba wa xjijli.
reto. stojtokeljel ba oj skrontauk
ja tuki, ba mi oj xiwkotik.
retocar. tojbes lek jun atel ma jun
retrato.
retoar. xolini, yaaxbi.
- La caa retoa. wa xolini ja
kaemi.
- Los rboles retoan. wa xyaaxbi
ja tei.
retoo. xol.
- Retoo de la caa. xol kaem.
retoque. stojbesjel lek ja ateli ma ja
retratoi.
retorcer.
1
- bala lek.
2
- aa kan lochan ja sloili.
- Retorci nuestras palabras. yaa
kan lochan ja jloiltikoni.
3
- xutu, xutwani.
- Te retorc el cuero. xutwaniyon
awuj.
retorcido,-a. mi tojuk ja smodoi.
retrica. yaljel ja ba tsoman ba oj
monjukotik.
retrico,-a.
wa xkumani ba oj
smonotik.
retornar. kumxi, aa kumxuk.
retorno.

retorsin-retreparse

1
- kumxel.
2
- stupjel, stupulabil.
3
- ba wa xsutu sbaj.
retorsin.
1
- sbaljel lek.
2
- strasjel, kulan yi lajan, skulan
awi.
retorta.
jun tike oxom tsuban
tselan ja stii.
retortijn.
1
- jun repente balji.
2
- tsatsal yaj lukum.
retostar. kila lek.
retozar. bajti, tajni.
retozo. tajnel.
retozn,-a. tajnum.
retraccin. schobjel.
retractable. wa xbob oj kokxuk.
retractacin.
kokxel, skokjel.
retractarse.
retractarse.
1
- kokxi.
- Se retract delante de la
comunidad. kokxi ti ba sti sat
komon.
2
- koko.
- Me retract del acuerdo. jkoko
ja akwerdoi.
retracto. jun tike derecho ay yioj ja
chonwanumi ba oj smane chikan
jas schonota.
retraer. iaj jani yajkachil.
retraerse.
1
- jipa kani
- Se retrajo de la comunidad.
2
- pil abaj.
retrado,-a. pilpil.
- Hombre retrado. pilpil winik.
retraimiento.
1
- spiljel sbaj.
2
- ja smodo ja pilpil winik.
retrasado,-a.
1
- mi slaja.

- Dicen que estamos retrasados. mi


xlajatik ja jnali wa xyalawe. yuj ja
mi lajanuk aytikon sok ja jnali.
jach wa xyalawe yuj ja mi snaa
sbaj ja jmodotiki, mi snaawotik
chomajkili. ja matik ja ba
chonabi jachni ja yenlei jel lek
yujxta mi xyilawe ja abal kumal
ja ba chonabi.
2
- wa xtejkaji.
- El reloj est retrasado.
wa
xtejkaji ja relojoi.
3
- mito xchaki.
- Tengo trabajo retrasado. mito
xchaki ja kateli.
4
- retraso en el pago. mito stupu.
5
- retrasado mental.
jomel ja
spensari.
retrasar. tejka.
- Retras el reloj.
jtejka ja
jrelojoi.
retrasarse. tejkaji.
- El reloj se retras. tejkaji ja
relojoi.
retraso.
1
- tsaanxa.
- Llegu con retraso a la junta.
tsaanxa julyon ti ba tsomjel.
2
- kanta tekan.
- Llevo en mi trabajo un retraso de un
mes. jun ixaw kanta tekan ja
kateli.
3
- ayto sjel.
- Tengo retrasos de $ 50.00. ayto
50 peso ja jeli.
retratar. letawaan.
- Me retrat. sletawaanon.
retratista. bonuman.
retrato. letawail, letawo, retrato.
retrechera. yakaxil.
retrechero,-a. akax.
retreparse. jawtsun abaj.
- Se retrep. sjawtsun sbaj.
741

retreta-reventa

retreta. okel senya ti ba kakanum


ba oj kumxuke ba snaj.
retrete. snaj konel.
retribucin. stsakol, stupulabil.
retribuir. tupu ja yateli.
retributivo,-a. wa xganansyaaxi.
retroactividad. ja sbej jaretroactivo.
retroactivo,-a. [wa xalxi ti ba ley, oj
kiltik jun senya].
- A ninguna ley se le dar efecto
retroactivo en perjuicio de persona
alguna. mi xmakuni mini jun
ajkach ley ta wa sjapa kitik ja
jderechotik ayxa kiojtik yuj ja
ley ja ajyii. Constitucin Poltica
de los Estados Unidos Mexicanos,
art. 14.
retroceder.
1
- waj pakax.
2
- kokxi.
retroceso.
1
- wajel pakax.
2
- ipaxelxa.
retrgrado,-a. mi skana oj jniktik ba
oj jtajlekilaltik.
retronar. pumpuni.
retrospectivo,-a. wa xyila chikan jas
ekta yena.
retrovender.
chono
chikan
jas
jamanunej ba oj smane ja
chonwanumi.
retrovisor. jun tike espejo ti ba karo
ba oj yil kinal ti ba spatik ja
yamumani.
retumbar. pumpuni, kululi.
- El tambor retumba en los cerros.
wa xkululi ja chawuk ja ba witsi.
retumbo. icham.
rema. ik.
- Tengo rema. ay kioj ik.
reumtico,-a. ay yioj ik.
reumatismo. ik [jun chamel].
reunido,-a.
742

- nolan, tsoman. [jani spetsanil


ja swinkili stomo sbaje ba
tsoman oj ajyuke ja ba
munisipyo autnomo]. tsoman.
- Los hombres ya estn reunidos.
tsomanxa ja winikei.
2
- reunidos [en forma de crculo].
joyan.
- Estamos reunidos en la mesa.
joyanotik ba mesa.
reunin. tsomjel.
reunir. tsomo, tsubu, aa sta sbaje.
- Reuniremos nuestras fuerzas. oj
jtsub jbajtik.
- Nos reuni. yaa jta jbajtik.
reunirse. tsom abajex, tsub abajex.
- Vamos a reunirnos. oj jtsub
jbajtik. oj jtsom jbajtik.
revacunacin. yajel bakuna ti ba
schabil ma yoxil majke.
revalidacin. yajel ordenaxuk chikan
jas poko juun.
revalidar. aa ordenaxuk chikan jas
poko juun.
revelacin. sjejel chikan jas nakubal
yena. jachni ja ba retrato ma ba
relijyon
revelado,-a.
1
- jeubal chikan jas nakubal
yena.
2
- stojbesjel ja retratoi.
revelador,-a.
1
- wa sjea ja nakubali.
2
- wa xmakuni ba oj stojbes ja
retratoi.
revelar.
1
- jea chikan jas nakubal ay
yena.
2
- tojbes ja retratoi ba oj
chijkajuk.
revender. takaltakal chono manubal
bolmal.
reventa. chonwanel ja ba schabil

reventar-revestirse

majke.
reventar.
1
- bojti.
- Un cohete revent en su mano. ti
bojti jun sibaka ja ba yoj
skabi.
2
- pojki.
- El maz est reventado. wanxa
pojkel ja iximi.
3
- chami.
reventarse.
1
- bojti.
- El postema se revent. bojti ja
kooni.
2
- chami.
- El caballo se revent. chami ja
kawuji.
3
- yajtikan.
- Me revent trabajando. jyajtikan
ja ateli.
reventn.
1
- bojtel.
2
- mero koel kinal.
3
- chinga.
4
- chamel chakel.
rever. cha ila yajkachil.
reverberacin. lijpel.
reverberar. lijpi.
- La luna reverbera en la superficie
del agua. wa xlijpi ja ixawi ti ba
sat ja.
reverdecer. tsamalaxi.
- Por la lluvia el maz reverdeci.
tsamalaxita ja iximi yuj ja jai.
reverencia.
1
syajtuslabil,
skisulabil,
syajtajel.
2
- yajel san.
reverenda. magre.
- Reverenda madre. kala magre.
reverendsima. niwan magre.
reverendsimo. niwan pagre.
reverendo. pagre.

- Reverendo padre. kala pagre.


reverente. wa syajta, wa skisa.
reversible. wa xbob oj waj pakax.
reverso,-a.
1
- spakaxil.
- El reverso del peso. ja spakaxil ja
pesoi.
- El reverso de la conquista. ja sloil
ja jmexep jtatawelotik yajni
sbajan ja sluumei ja jnal jumasa
jakye ja ba espanya.
2
- ir en reversa.
waj pakax,
kaxkanpatik waji.
- El autobs va en reversa.
kaxkanpatik wa xwaj ja aktobusi.
reverter. peki.
revertir.
1
- kumxi.
2
- kani.
- La fiesta revirti en puro pleito.
lom pleto kan ba kin.
revs.
1
- pakax.
- Tu camisa est al revs. pakax
wakui.
2
- wokol.
- Sufrimos muchos reveses. jel
wokol wa xek kujtik.
3
- lejwanel.
revestimiento. yajel ochuk ton ja ba
niwan bej. revestir.
revestir. aa ochuk ton.
- Revistieron la carreta.
yaa
ochuk ton ti ba niwan bej ba oj
bilitsaxuk.
revestirse.
1
- lapa.
- Se revisti de virtud. slapa ja
stojolil.
2
- -axi, -bi.
- Se revisti de mansedumbre.
mansoaxita.
- Las milpas se revisten de verdor.
743

reviejo-revolver

wa xyaaxbi ja alajaltiki.
reviejo,-a. jel poko.
revisar. kela.
revisin. skeljel.
revisionismo. jun tike pensar mi xyila
lek ja jluchatiki. mas lek wa
skana oj jmoj jbajtik sok ja
ajwalali ba mi oj jlaj jbajtik sok
ja atijum jumasai.
revisionista.
nochwanum ti ba
revisionismo.
revisor,-a. kelwanum.
revisora. kelwanel.
revista.
1
- kelwanel.
2
- jun tike peridico.
revistar. kela.
- El oficial revista a los soldados. wa
skela
ja
kakanum
ja
mandaranumi.
revivificar. tsatsalkujolan.
revivir. sakwi.
- Revivi el zancudo. sakwita ja
xeneni.
revocable. wa xkokxi, wa xbob oj
kokjuk.
revocacin. skokjel.
revocar.
1
- koko.
- Revocamos el acuerdo. jkokotik
ja akwerdoi.
2
- aa yelawanuk.
- Revoc la casa. yaa yelawanuk
ja snaji.
revoco.
1
- skokjel.
2
- yajel yelawanuk.
revolcadero. ba wa speltsun sbaje.
revolcar.
1
- pantsun luum.
- Revolqu al patrn. jpantsun
luum ja ajwalali.
2
- kulan ganar, kulaji ganar.
744

- Nos revolcarn. skulanotikon ganar.


- No me revolc. mi kulajiyon ganar.
revolcarse. peltsun abaj.
revolcn. ba wa speltsun sbaj.
- Me dio un revolcn. chin yaa
wajkon.
revoletear. lichilji.
revoloteo. wan lichiljuk.
revoltijo. sokan bukan.
revoltillo. sokan bukan.
revoltoso,-a. jel xok skujol oj ajyuk
jun niwan snikjel, ja ma jel
skana buya
revoltura. sokan bukan.
revolucin. wa xnutsji ja mandaranumi.
ja matik ochta ja ba lucha jawi
stsomo sbaje ba oj sta lekilal
snolanal mixa ayuk ja ajwalali.
jach wa skulan ja matik tsoman
ay.
revolucionar.
nika, kulan luchar
revolucin.
revolucionario,-a. nikuman. [ja matik
wa xyaa sbaj oj sta slekilal
spetsanil ja matik ibelajel aye.
tilan oj ajyuk tsoman tsoman].
revolucin.
revlver. jun tike pistola.
revolver.
1
- nika.
- Revolvi los frijoles. snika ja
cheneki.
2
- sutu.
- Revolvi la cabeza. sutu ja
yolomi.
- Revolvi la tortilla. sutu ja waji.
3
- soko.
- Revolv el azcar con el pozol.
jsoko ja sakal askal sok ja
pichii.
4
- revolver los nimos. jomol jea yi.
- Nos revuelves los nimos. jomol
wa xajea kitikon.

revolverse-ridculo

revolverse. wesesi.
- La tierra se revuelve al ararla. wa
xwesesi ja luum ti ba sjutjeli.
revoque. yajel yelawanuk.
revuelco. speltsujel sbaj.
- Me dio un revuelco. chin yaa
wajkon.
revuelo.
1
- wan lichiljuk.
2
- buya, kumal.
- La noticia caus mucho revuelo.
keta ja kumali yuj ja yabalil.
revuelta.
1
- joy.
2
- buya.
revuelto,-a. sokan wukan, wotsan.
- Las gentes de muchos ejidos estn
revueltos en la fiesta. ja ba kini
sokan wukan ay ja swinkil ja ba
jitsan kolonya.
- Su pensamiento est revuelto.
wotsan ay ja spensari.
- Revuelto lo de arriba abajo.
witsan [regional].
revulsin. jun tike yajnajel.
rey. rey, ja ajwalal ja ba jun niwan
chonab. reino.
reyerta. pleto.
rezador,-a. resolanum.
rezaga. snej, sni. retaguardia.
rezagarse. patikan kani. quedarse
atrs zaga
rezandero,-a. resolanum, resolanum
ixuk. [ja ajyii ja resolanum jani
ja schol ja ixukei].
rezar.
1
- resolani, kuman ja dyosi ma ja
jwawtiki.
- Vamos a rezar. oj jkumuktik ja
dyosi.
2
- ala yabi.
- El libro reza as. jach wa xyala
kabtik ja juuni.

rezo. resal, reso, skumajel ja jwawtiki


ma ja dyosi.
rezongar. watswuni.
rezongn,-a. watswunum.
rezumar. tsajwi.
- El agua rezuma de la tierra. wa
stsajwi ja luumi yuj ja wan elel
ja.
riacho. ukum.
riada. butja.
ribazo. bujan, timan luum.
ribera. sti ja.
ribereo,-a. sbaj sti ja.
ribete. spakjel sti kuuts.
ricacho,-a. jel riko, jnal.
ricachn,-a. jel riko, jnal.
ricamente. jel lek.
- Platicamos ricamente. jel lek
lolanitikon. [ja ba kastiya lekil
kumal ja rikoi, mi jachukuk ja
ba tojolabali. rico, riqueza] .
ricial. baalanita ja alaji ba oj
makunuk ba swael wakax.
ricino. chupakchej.
rico,-a.
1
- riko, jnal, niwan jnal.
2
- xajbani.
- El caf est muy rico.
jel
xajbani ja kajpei.
rictus. schumjel sti.
ricura. jel xajbani.
ridiculez. wa xyaa tsenuk. ridculo.
ridiculizar. tsea, tsean.
- Ridiculizan nuestros calzones. wa
stseaye ja tojol jwextiki.
ridculo,-a.
1
- wa xyaa tsenuk.
- Nos dio una pltica ridcula. yaa
tsenukotik ja sloili.
2
- jel koel.
- Nuestro sueldo es ridculo. jel
koel ja jtsakoltiki.
3
- kenanubal.
745

riego-rimbombancia

- Hombre ridculo. kenanubal


winik.
4
- poner en ridculo.
tsea.
ridiculizar.
5
- quedar en ridculo. jel ajulal
sbaj.
- Quedamos en ridculo. jel ajulal
jbajtik.
riego. ulub.
riel.
1
- sbokanal takin.
2
- ba wa xbejyi ja tren.
rienda.
1
- yakil.
- Jal las riendas. stoko ja yakili.
2
- mandar.
- Margarita lleva las riendas de su
casa. ti ba snaj wa skulan
mandar ja litai.
riesgo.
1
- bobta.
- Si no te apuras, corres el riesgo de
llegar tarde. ta mi oj anuts abaj
bobta oj kotan tsaanxa.
2
- bobta oj ajyuk jun desgrasya.
- Es un riesgo si vamos con el avin.
bobta oj ajyuk jun desgrasya ta
oj wajkotik ti ba yoj jujpum.
3
- xiwel.
- No hay ningn riesgo. mey xiwel.
rifa. ba wa xoch sle ma och
swerteuk.
rifar. och sle ma och swerteuk.
- Rifaron un puerco. ti och sle
ma och swerteuk jun chitam.
rifirrate. buya.
rifle.
riple, takin, tujkanub,
tujkub.
- No sabe usar el rifle. mi snaa
syamjel takin.
rgido,-a.
1
- xijan, tonan.
2
- mi xkokxi, chuuy.
746

rigor.
1
- schuuyil.
- El rigor de la autoridad. ja
schuuyil ja mandaranumi.
- El rigor de la ley. ja schuuyil ja
ordeni.
2
- El rigor del fro. jel ja chee.
3
- jel toj.
- El rigor de la aritmtica. jel toj ja
yajtabajeli.
4
- de rigor. tilan.
- Es de rigor respetar a los ancianos.
tilan oj jkistik ja tatjun
jumasai.
5
- en rigor. merania.
- En rigor debiera salir. merania
tilan oj wajkon.
rigorismo. jelxita schuuyil.
rigorista. ja ma jelxita schuuyil.
riguroso,-a.
1
- mi xyaa jun perdon.
- El patrn es riguroso. mi xyaa
jun perdon ja ajwalali.
2
- tsats.
- Trabajo riguroso. tsatsal atel.
3
- jel toj.
- Relato riguroso. jel toj ja sloili.
rija. pleto, buya.
rijoso,-a.
1
- jel skana pleto.
2
- jel skana ixuk.
rima. lajan junxta ja snej ja kumali.
oj kiltik jun senya.
- mi oj wajuk.
mi oj eluk.
kechan oj okuk.
- oj kiltik pilan senya.
ojxa wajtik.
kala mojtik.
ti ba jnajtik.
rimar. tojbes rima.
rimbombancia.
1
- wan pumpunuk, wan kululuk.

rimbombante-rizarse

2
- jelxita.
rimbombante.
1
- wa xpumpuni, wa xkululi.
2
- jelxi.
- Cuento rimbombante. jelxita
sloil.
rimero. lame.
- Un rimero de tortillas. jun lame
waj.
rincn. rinkonil, chikin.
- En el rincn de la casa. ja ba
schikin ja naitsi.
rinconada.
1
- ba skab bej, tisera, desbiyo.
2
- ja srinkonil chab naits.
rinconera.
chin mesa ma chin
tapesko ti ba srinkonil.
ring. ti ba wa swejchun sbaje sok
skab.
ringla. cholan.
ringlera. cholan.
ria. pleto.
- Se arm una ria. keta pleto.
rion. rinyon.
ro. niwanja, ja.
- Esta colonia no tiene ningn ro.
mey sniwanja ja kolonya iti.
- Se fue al ro. waj ba ja.
ripiar. aa butxuk sok schokol
lagriyo.
ripio. schokol lagriyo.
riqueza.
1
- srikesail, srikoil. rico
2
- jel lek.
- La riqueza de su pensamniento.
jel lek ja spensari.
3
- jel xajbani.
- La riqueza de nuestra comida. jel
xajbani ja jwaeltiki.
risa. tseej.
- Risa sin razn. takin tseej.
- Oigo la risa. wa xkab tseej.
riscal. patakaltik.

risco. patak.
risible. ridculo.
risotada. wan kejkonuk.
rspido,-a. mi xajbani ja smodoi.
rispo. mi xajbani ja smodoi.
ristra.
1
- boman.
- Ristra de ajos. boman ja axuxi.
2
- jitsan.
- Ristra de palabras. jitsan ja
sloili.
risueo,-a. tsenel.
- Cara risuea. wan tsenel ja sati.
rtmico,-a. ay sbejyel.
ritmo. sbejyel, sbejyil.
- El ritmo del tambor sigue igual.
junta sbejyel ja wajabali.
rito. kostumbre.
ritual.
1
- wa skisa ja kostumbre.
2
- kostumbrealtik.
ritualismo.
jelxita
skisjel
ja
kostumbrei.
ritualista.
jel xkanxi yuj ja
kostumbrei.
rival. kontra, kronta.
rivalidad. kronta yiljel.
rivalizar. kulan luchar, kronta wa xyila
sbaje.
rivera. ukum.
rizado,-a.
1
- koloch, tsunkul.
- cabello rizado. tsunkul ja yolomi.
2
- wan lamamuk.
- Agua rizada. wan lamamuk ja
jai.
rizar. kolochbes, tsunkulbes.
- Me riz el cabello. skolochbes ja
kolomi.
rizarse.
1
- kolochaxi, kolochbi, tsunkulaxi,
tsunkulbi.
- Se me riz el cabello. kolochbita
747

rizo-rodaje

ja kolomi.
- lamami, laminaji.
- El agua est rizndose. wan
lamamuk ja jai.
- El agua se riza. wa xlaminaji ja
jai.
3
- rizarse [agua del lago o del ro].
toyinaji, toynaji.
rizo,-a. koloch, tsunkul.
- Tiene el cabello rizo. koloch ja
yolomi.
rizoma. koj.
robado,-a. japan, japubal, elkanubal.
1
- Lo tiene robado. japan yuj.
- Ya est robado. japubalxa.
2
- cosa robada. elkalal, kolko.
- Tiene muchas cosas robadas en su
casa. jel ja yelkalale ti ba snaji.
- Mi sombrero no es cosa robada.
mi kolkouk ja jpisolomi.
robar. elkan, japa, japwani.
- Lo ha robado. yelkunej.
- Nos robaron los nombres. sjapa
kitik ja jbiiltiki.
- Est robando en toda nuestra
regin. wan japwanel ti ba
slechanal jluumtiki.
- Robar a una mujer. joko ixuk.
- El que roba a un a mujer.
jokaixuk.
robn. chakbel takin, chakal kux.
robinsn. pilpil winik.
roble [shinil]. yaxte, xinilte.
robledal, robledo. yaxtealtik.
robln. jun tike klabo ta ochelxa ti
ba sjotol wa xkumbaji ja snii.
robo. elkal, elkalal.
- Lleno de robo. elkal butel.
- Muchos robos. elkalaltik.
roborante. wa xyaa yip.
roborar. aa yip.
robot. makina winkil, lajan sok winik
jun makina, ja yuj winikaxi jun
2

748

makina. yuj ja wa snika sbaj.


yujxta mi mero winikuk, yuj
makinania anima wa xbob oj
skul chab oxe jastik lajan sok
jun winik.
robustecer. aa yip.
robustez. ipal.
- Le falta robustez. mey yip.
robusto,a-. jel ya yipi.
- Hombre robusto. jel ja yip ja
winiki.
roca. ton.
rocalla. schokol ton.
roce.
1
- taji.
- El roce de la pelota. taji yuj ja
pelotai.
2
- snajel sbaje.
- El roce de la gente. snajel
sbaje ja winkil jumasai.
rociada.
1
- stsijujel.
2
- tsujul.
3
- wanxa slumtsin.
4
- jel ja utaneli.
rociado,-a. tsijubal
rociador. tsijuman, milamis [yuj ja
stsijel smila ja misi].
rociador,-a. wa stsijun sok.
rociar. tsijun, jaxa.
- Roci la casa. ti stsijun ja
naitsi.
- La casa est rociada ya.
jaxubalxa ja naitsi.
rocn. kawu.
roco. tsujul.
- Caer roco. tsujulani.
rocoso,-a. jel ja toni.
rocha. loxubal luum.
rodada. yok rueda, yok skolulabil.
rodaja. setubal.
rodaje.
1
- rwedaaltik.

rodal-rollo

- jun tike kontrobusyon ba oj


ekuk jun karo ti ba bej.
3
- skulajel pelcula (2).
4
- takaltakal wan bejyel ja
yajkachil makina ma karo.
rodal. xen luum.
rodar.
1
- sututi, suchi, balali.
- El tiempo est rodando cada ao.
wa xsututi ja tyempo jujune jabil.
- Los caballitos ruedan. wa xsuchi
ja yal kawu.
- El rbol va a rodar. oj balaluk ja
tei.
2
- rodar [rocas o piedras]. kololi.
- La roca est rodando. wan
kololuk ja toni.
3
- hacer rodar. baltsun, koltsin.
- Hizo rodar el trozo. sbaltsun ja
akei.
- Voy a hacer rodar la roca. oj
jkoltsuk ja toni.
rodear. loto, maka.
- Nos rodean. wa slotowik.
- Uds. rodean el ganado.
ti
xamakawexa ja wakaxi.
rodeo. joy, joybanel, bwelta.
- El camino hace muchos rodeos.
jel ja joy ba beji.
- Es mucho rodeo. jel joy.
- Muchos rodeos. jel ja bwelta.
rodete. sen olomal.
rodezno. yej juchuman, setula.
rodilla. xijkan.
rodillazo. wetwanel sok xijkan.
rodillera. makton ti ba jxijkantik.
rodillo. bejyum te.
rodo. bejyum te.
rodrigar. ipan ja tei.
- Rodrig el rbol. yipan ja tei.
rodrign. seteil, yipan teil.
- Rodrign el guineo.
seteil
lobal.

roedor,-a.
nesuman, neswanum,
nosuman, noswanum.
roer. nesa, noso, nesinaji, neswani,
noswani.
- Roy el hueso. snesa ja sbakeli.
- Est royendo. wan neswanel.
rogar. pata skujol, kana yi stsakatal,
wokol abal.
- Te ruego. wa xpata jakujol.
- Me ruega.
wa skana ki
jtsakatal.
- Me ruegan.
wa xkanji ki
jtsakatal.
- Slo al rogarle, va a entrar. wokol
abal oj ochuk.
rojear. chakbi.
rojez. schakalil.
rojizo,-a. chaktimtim. elawal.
rojo,-a.
1
- chak.
- Flor roja. chakal nichim.
Rojo
de
muchas
cosas.
chakchajchaj, chakkoskos.
- Rojo vivo.
chakjinjin,
chakmukmuk, chakniknik.
- El fuego est al rojo vivo.
chakjinjinxta ja kaki.
2
- pintar de rojo. chakbes.
3
- ponerse rojo [de fiebre]. chakbi.
- Me puse rojo de fiebre por la
enfermedad. chakbiyon yuj ja
chameli.
rojura. schakalil.
rol.
1
- lista.
2
- esal. papel (3).
rollizo,-a.
1
- sbokanal chikan balan.
2
- kojlel.
rollo.
1
- balan.
- Rollo de papel. balan juun.
749

Roma-ronco

- jel ja sloili.
- No les voy a echar un rollo. mi oj
kal awabyex jel ja jloili.
3
- rollo de pelculas. royo.
Roma. ja niwan chonab ti ba Italia.
teya ja snaj ja papa jani ja
yolomal ja egelesya katolika.
romana. romana.
- Pes el costal con la romana.
sbisa ja yalal ja koxtali sok ja
romana.
romance.
1
- kastiya.
2
- jun tike tseboj.
3
- stsakjel ja akixi.
romanear. bisa sok romana.
romano,-a. sbaj Roma. nmeros
romanos.
romntico,-a. kun.
romera. kuanel.
- Fuimos en romera.
wajtik
kuanel.
romero. romero. [jun tike yal kul wa
xmakuni ba an].
romero,-a. kuanum.
romo,-a. sepan.
rompecabezas.
1
- problema.
2
- jun tike tajnel ba wa stojbes
ja bonubal juun kechan xen
yaman kani.
rompedor,-a. wochuman.
- Rompedor de ropa. chiuman.
romper.
1
- koko, kutsu, mulan, wocho.
- Rompimos el acuerdo. jkokotik
ja abali.
- Rompi el caite. skutsu ja
sxanabi.
- Romp la olla. jmulan ja oxomi.
- Me hizo romper el acuerdo. yaa
jmuluk ja akwerdoi.
- Rompi el huevo. swocho ja
750

nolobi.
- romper [tejidos]. chia.
- Rompi su pantaln. schia ja
spantaloni.
3
- romper [tortilla, papel]. xeta.
- Rompi el papel. sxeta ja juuni.
- Romper cadenas cadena.
quebrar.
romperse.
1
- kutsi, poji.
- Se me rompi el caite. kutsta
jxanab.
- Se rompi el huevo. poji ja
nolobi.
2
- romperse [tejidos]. chii.
- Se me rompi la camisa. chiita
jku.
rompimiento.
1
- kokel, kutsel, chiel.
2
- pleto.
rompope. jun tike nolob kulubal
snichimdyos.
ron.
jun tike askal kulubal
snichimdyos.
ronca.
1
- yokel kujlal chej.
2
- utanel.
3
- pleto, buya.
roncador,-a. jorinajum, jororum.
roncar.
1
- jorori, jorinaji [regional].
- Estoy roncando. wanon jororuk.
- El puerco ronca mucho. jel
xjorori ja chitam.
2
- tartoni.
- Ronca el carro al oirlo de lejos. wa
xtartoni ja karoi.
ronco,-a.
1
- jarinajum.
2
- estar ronco. charari ja snuki,
jarinaji, tartoni ja snuki.
- Estoy ronco. wa xcharari ja
jnuki.
2

roncha-roseta

roncha.
1
- koon, besan, buxan.
- Tengo muchas ronchas por los
mosquitos. jel ja jbesani yuj ja
xeneni.
- Qued una roncha por la picadura
de la avispa. buxan kani yuj ja
skuxu chajnul ako.
2
- hincharse la roncha. besanaxi.
- Se me hincharon las ronchas.
besanaxita kuj.
ronchar. kawkuni, wachwuni.
- La galleta roncha. wa xkawkuni
ja gayetai.
ronda.
1
- stalnajel ti ba akwal.
2
- paxalanel ti ba akwal.
3
- kole winkil wa xwaj paxalanel ti
ba akwal.
rondador. jun tike ajmay ay yioj
jitsan aj.
rondana.
jun tike koros. [wa
xmakuni ba oj och lek ja yip ja
torniyoi].
rondar.
1
- talnani ti ba akwal.
2
- paxalani ti ba akwal.
3
- joyba.
ronquear. charari ja snuki, jarinaji,
tarari ja snuki.
- Ronqueo. wa xcharari ja jnuki.
ronquera. wan chararuk ja snuki.
ronrn [comiteco] . ronron.
ronzal.
schechbal
kawu,
schechulabil.
ronzar. kawkuni, wachwuni.
- Ronc tostadas. wachwuniyon
sok koxox.
roa. koonaxita ja cheji.
rooso,-a.
1
- ay skoon ja cheji.
2
- jel kux.
ropa. ku, kual.

- Mucha ropa. kualtik.


- No tiene ropa. mey sku.
ropaje. kual.
ropavejero. ja ma wa schono poko
kual.
ropera.
1
- snaj chonakual.
2
- ba wa snolo kualtik.
ropero. yetal ku, snolulabil kual,
tapesko.
- Nuestra ropa se guarda en el
ropero. ti ba tapesko wa xaxi
kajan ja jkutiki.
ropero,-a.
1
- chonakual, nolakual.
roqueda. tonaltik.
roquedal. tonaltik.
roqueo,-a. jel ja toni.
rorro.
1
- alats.
2
- ixtaal wa xtajni ja untiki sok.
rosa.
1
- rosa.
- Esta flor es una rosa. ja nichim it
jani jun rosa.
2
- chakeskes, sakeskes.
- Su camisa es de color rosa.
chakeskes ja skui.
rosado,-a. chakeskes, sakeskes.
rosal. ibe rosa.
rosario. setan nichim, sete nichim,
reso.
rosca.
1
- bechan yaman.
- El tornillo tiene rosca. bechan
yaman ay ja torniyoi.
2
- pechubal pan.
roscar. kulan bechan yaman.
rosco. pechubal pan.
roscn. pechubal pan.
rseo,-a. chakeskes, sakeskes.
roseta.
1
- chakal.
751

rostrado-rub

- Tiene una roseta en la mejilla. ay


schakal ti ba schoj.
2
- chikan jas lajan sok rosa.
rostrado,-a. ay sni.
rostro. sat.
rotacin. wan sututuk.
- Rotacin de cultivos. cambio de
cultivos.
rotativa.
jun tike makina ba
tsijbanel.
rotativo. peridico.
rotativo,-a. wa xsututi.
rotatorio,-a. wa xsututi.
roto,-a. chita, kokta. kutsta, jomta.
- Camisa rota. chita ku.
- Lpiz roto kokta ja lapisi.
- Caite roto. kutsta ja xanabali.
- Todo est roto. jomta spetsanal.
rotonda.
setubal naits, setubal
kachinub.
rotor. xetan wan sututuk ti ba yojol
ja makinai.
rtulo. yejtal.
rotundamente.
[chab majke wa
xkalatik ja kumali].
- Me prohibi rotundamente el trago.
skomo ki, skomo ki ja
snichimdyosi.
rotundo,-a. [chab majke wa xkalatik ja
kumali].
- Me dio un rotundo no. yala kabi
miyuk miyuk.
rotura. kokel.
roturacin. sjutjel. roturar.
roturador,-a. sjutulabil.
roturar. jutu ja luumi mey alaj ja
ajyii.
roza. loxnel.
rozadero. ba wa xwaj loxnel.
rozado. satkul.
- Pisamos sobre lo rozado. wajtik
kajan ba satkul.
- Rozado en lnea recta. kutsan.
752

- El monte est rozado en lnea


recta. kutsan kani ja kuli.
rozador. loxnum.
rozadura.
1
- loxnel.
2
- sjispujel.
rozamiento.
1
- sjispujel.
2
- chin pleto.
rozar.
1
- loxni, loxo.
- Se fue a rozar. wajta loxnel.
- Va a rozar la milpa. oj slox yalaj.
2
- jispun.
- La bala me roz. sjispunon ja
balai.
3
- kulan chingar.
- El pantaln me roza.
wa
skulanon chingar ja jwexi.
4
- laka.
- Es slo un juego pero roza con un
pleito. kechan tajnel yujxta oj
slake ja pletoi.
rozarse.
1
- jispuji.
- Las patas del caballo se rozan. wa
xjispuji ja yok ja kawuji.
2
- kan lapubal.
- Se roza el cuello de la camisa. wa
xkan lapubal ja spakulabil sku.
3
- taa abajex.
- Nos rozamos diariamente. kaku
kaku wa xtaa jbajtik.
roznar.
1
- kawkuni, wachwuni. ronzar.
2
- oki ja buruji. rebuznar.
rozo.
1
- loxnel.
2
- sjispujel.
ra. bej.
rubefaccin. chakbita stsujmil.
rubola. jun tike sarampyon.
rub. tsamal chakal ton lajan sok

rubicundo-ruinoso
espejo. jel xlijpi yena.
rubicundo,-a. meko.
rubio,-a. meko.
- Soy rubio. mekoon.
rublo. ja sbiil ja takin ti ba Rusia
rubor.
1
- mero chak.
2
- kixwel.
ruborizarse.
1
- chakbi ja sati.
2
- kixwi.
rbrica.
1
- tsijbojnubal ja biilali.
2
- ti ba sti jun juun wa xyala
kabtik ja sbaal ja juun jawi.
rubricar. aa orden ja juuni.
rucio,-a.
1
- xoch.
2
- wanxa sakbel ja yolomi.
ruco,-a. poko.
rudimentario,-a. chinto, ojto kiuk.
rudimento.
1
- embrin.
2
- ba wa xkei ja snebjel chikan
jas.
rudo,-a.
1
- mi tsamaluk.
2
- koel ja spensari.
3
- mi arechouk.
4
- kistal ja smodoi.
rueca. petet, schalnulabil.
rueda.
1
- rweda, setan, setetu [regional],
skolulabil [yajkachil kumal
jtojbes ja keni yuj ja kolo].
- Sintense en forma de rueda.
kulananik ba rweda.
2
- rueda de prensa. wa stsomo
sbaje ja matik wa stsijbaye
peridico ba oj sjob kitik.
3
- hacer una rueda. seta.
- Hizo una rueda de papel. seta jun
juun.

ruedo.
1
- sutanal.
2
- wan sututuk.
ruego. skanjel.
- No quieren escuchar nuestros
ruegos. mi skanawe oj yab ja
skanjel kujtiki.
rufin. winik kurik ja smodoi.
rufianesco,-a. kurik ja smodoi.
rufo,-a.
1
- meko ja yolomi.
2
- koloch, tsunkul.
rugido. awanel.
- El rugido del len. wan awanel ja
choji.
rugir.
1
- awani.
2
- jaxaxi.
- El salto de agua ruge. wa xjaxaxi
ja jai ba wa sjipa sbaj.
rugoso,-a. tsuumxa.
- Cara rugosa. tsuumxa ja sati.
ruido.
1
- okel, rwido.
- Oigo un ruido. wa xkab okel.
2
- hacer ruido [ro]. juulji.
- El ro hace ruido. wa xjuulji ja
niwanjai.
3
- hacer mucho ruido [por alegra o
coraje]. woolji.
- Ya hacen mucho ruido. wanxta
wooljuk.
ruidoso,-a. tsats wa xoki, tsats wa
xnijki, jel ja rwido.
ruin. manyoso.
ruina.
1
- kael naits, jomel naits.
2
- schayilal.
ruinoso,-a.
1
- wan jomel.
- La casa ruinosa. wanxa jomel ja
naitsi.
2
- wa sjomo.
753

ruiseor mexicano-rutinario

- Su conducta es ruinosa para la


comunidad.
wa sjomo ja
jkomontik ja smodoi.
ruiseor mexicano. leuka.
rulo.
1
- kolan.
2
- bejyum te, bejyum takin.
rumba.
jun tike chanel ja ba
Brasil.
rumbo. ba, sbejlal.
- Qu rumbo tomamos? ba oj
wajtika.
- Por qu rumbo est la casa del
mdico? ba aya sbejlal ja snaj ja
loktori.
rumboso,-a. jelxita slekil.
rumia. chachimanel.
rumiante. ja chante wa xchachimani.
rumiar. chachimani, chokbes.
- El ganado rumia.
wa
xchachimani ja wakaxi.
- El ganado rumia su comida. wa
schokbes ja swael ja wakaxi.
rumor.
1
- wan nililuk.
- El rumor en la casa. wan nililuk
ti ba yoj naits.
2
- wa xalxi.
- Hay un rumor de que me mataron.
miljiyon wa xalxi.
rumorearse. wa xalxi.
- Se rumorea que van a venir los
soldados. wa xalxi oj jakuke ja
kakanum jumasai.
runfla. jitsan, cholan, tsalan.
runrn. wan nililuk.
runrunear. ronroni.
- El gato est runruneando. wan
ronronuk ja misi.
rupestre. ti ba ton.
ruptura.
1
- kokel, kutsel.
2
- mixa ayuk akwerdo.
754

rural. ti ba alajanum.
- Las costumbres rurales.
ja
skostumbre
ja
alajanum
jumasai.
Rusia. ja sbiil jun niwan chonab sok
sgobyerno ja ba Asia sokxa
Europa.
ruso. sbaj Rusia.
rstico,-a.
1
- sbaj alajanum.
- Casa rstica. jun naits sbaj
alajanum.
2
- libro en rstica. juun jel kun ja
spatiki.
ruta. bej.
- Cada autobs va por otra ruta.
tukxa ja sbej ja jujune aktobusi.
rutilar. lijpi.
rtilo,-a. jel xlijpi.
rutina. kostumbre, modo, kajyelxa.
rutinario, a-. kulan yuj.
1
- Nuestra romera rutinaria. kulan
kujtikon ja kuaneli.
2
- Mi trabajo rutinario. kulan kuj ja
kateli.

S.A-saboteador

s
S.A. sociedad annima. jun kole
negosyoanum.
sabadero,-a.
ukasnichimdyos,
ukatrago.
sbado. sabado.
sabalmut [comiteco]. sabalmut.
sabana. niwan lajan kinal ay yak
yujxta tusan ja stei.
sbana. libe kuuts, slajmil chamara
[regional].
sabanilla. mojchilal, sakal kuuts.
sabtico,-a. ti ba sabado, jijlel ja
sabado, jijlel ja ba sjukil jabil.
sabedor,-a. ja ma wa snatalaan.
saber.
1
- naa, nawani, el yuj.
- No lo s. mi xnaa.
- No se sabe. mi naben, mi
nabenuk.
- Ya se sabe. snaojxa.
- No sabe. mi xnawani.
- No s cantar. mi xel kuj ja
tsebaneli.
2
- saber! jajsea, saber.
- Vas a venir? - Saber! oj ma
jakan.- jajsea.
3
- saber defenderse. mi snaa ba
oj yi ik.
- No s defenderme. mi xnaa ba
oj ki ik.
4
- saber muchas cosas. natalaan.
- No sabemos lo que vamos a decir.
mi xnatalaantik jasunka oj
kaltik.
5
- no saber nada.
lajan sok
kikinal ay.
- No s nada. lajan sok kikinal
ayon.
6
- quin sabe! jajsea, saber.
- Vas a ir? - Quin sabe! oj ma

wajan - jajsea.
sabiamente. wa snaa.
- Habla sabiamente. wa snaa jastal
oj kumanuk.
sabidillo,a. jel snatalaan.
sabido,-a. abunubalxa, naubalxa.
sabidura. snaa lek, ay skujol.
- Me falta sabidura. wa skana oj
jna lek.
- El tata chinto tiene sabidura. ay
skujol ja tata chintoi.
sabiendas. skana.
- Me peg a sabiendas. skanata oj
smak-on.
- No se me olvidar a sabiendas. mi
xkana oj chay jkujol.
sabihondo,-a. jel snatalaan.
sabino. kiis.
sabio,-a. nauman, nawanum.
- No soy un sabio.
mi
nawanumukon.
sablazo.
1
- stosulabil yajel yi.
2
- yajbel yuj ja stosulabili.
sable.
jun tike stosulabil wa
xmakuni ba milwanel.
sableador,-a. ja ma wa syama ja
stosulabil.
sablear. toso.
sablista. ja ma
wa syama ja
stosulabil.
sabor. yajbal.
- Sabor de carbonato. chipich.
- Sabor de sal con azcar. chipich.
- Sabor del huevo crudo o de la carne
cruda del ganado. kumaj.
- El huevo sabe crudo. kumaj ja
nolobi.
saborear. ajban, ab yajbal.
- Saboreo el atole. wa xkajban ja
matsi.
- Saboreo. wa xkab yajbal.
saboteador,-a. nakul wa sjomo, nakul
755

sabotaje-sacerdotisa

wa xjomwani.
sabotaje. nakul jomwanel, nakul
sjomjel ja skrontai.
sabotear. nakul jomo, nakul jomwani.
saboteo.
nakul jomwanel, nakul
sjomjel.
sabroso,-a.
1
- xajbani.
- Los frijoles estn muy sabrosos.
jel xajbani ja cheneki.
- Huele sabroso. paj umumxta.
- Qu sabroso! jepa.
2
- likiki.
- El bao es muy sabroso. jel
xlikiki ja atneli.
sabuco. antsikel, bardero.
sabueso,-a.
1
- jun tike ma rasa tsi.
2
- polesiya jel schika sbaj yena.
saburroso,-a. lengua algodonosa.
saca.
1
- yajel eluk.
2
- koxtal.
sacabocado. sjotulabil.
sacabuche.
jun tike skupulabil
tsipan ja snii, jun tike niwan
korneta, takin kulubal.
sacacorchos. jun tike sjamulabil wa
xyaa eluk ja smakulabil ja
yetal i ma ja litroi.
sacadinero.
wa xyaa eluk ja
jtakintiki.
sacamanchas. quitamanchas.
sacamuelas. ja ma wa xyaa eluk ja
kejtiki.
sacapuntas. sjosulabil ja sni ja lapisi.
sacar.
1
- aa eluk, kitsa, tasa, jaxa,
lubu.
- Sac lea. yaa el si.
- Sac el banco. skitsa ja kaani.
- Sac su machete. stasa ja
smachiti.
756

- Voy a sacar el machete. oj jaxe ja


jmachiti.
- Sac la ceniza. slubu ja taani.
2
- sacar agua. lika jai.
- Sac el agua del pozo. slika ja
jai ti ba jokom.
3
- sacar algo de algo. chopo.
- Sac el pozol del morral. schopo
ja spichii ti ba moral.
4
- sacar con las manos o con
herramientas [barro]. jotso.
- Sac el barro para hacer una olla.
sjotso ja chab ek luum ba oj
skuluk oxom.
5
- sacar en claro. cholo sbej.
- Nos lo vas a sacar en claro. oj
achol kabtikon sbej.
6
- sacar [espina]. luchu.
- Me sac la espina. sluchu ki ja
kiixi.
7
- sacar fuera. sopo.
- Sac fuera la jeringa. sopo ja
tsistakini.
8
- sacar la lengua.
letsa,
letsakini, letsani.
- Me sac la lengua por enojarse de
m. sletsawon yuj tajki kuj.
- Est sacando la lengua. wan
letsakinel.
9
- sacar punta al lpiz. joso ja sni ja
lapisi.
10 - sacar una mancha al lavar. jia.
sacarificar. kulan sakal askal.
sacarina. jun tike schiil kulubal ba
pabrika wa xmakuni lajan sok
sakal askal.
sacarino,-a. ay yioj sakal askal.
sacarosa. sakal askal.
sacerdocio. ja yatel ja pagrei.
sacerdotal. sbaj ja pagre.
sacerdote. pagre, aluman dyos winik.
- Muchos sacerdotes. pagrealtik.
sacerdotisa. aluman dyos ixuk.

saciar-sacudir

saciar. tupu.
- Saci el hambre de todos nosotros.
stupu ja jwain ja jpetsaniltiki.
saciarse. gustoaxi.
- No se sacia con nada.
mi
xgustoaxi sok mini jasa.
saciedad. jelxita.
- La saciedad de la fiesta. jelxita ja
kini.
sacjavn [comiteco]. sakjaben.
sacmums [comiteco]. sakmumus.
saco.
1
- koxtal.
- Un saco de maz. jun koxtal ja
iximi.
2
- jun tike chompa.
3
- sjaptalajel. saqueo.
sacramental. sbaj sacramento.
sacramentar. wa skulan ja sacramento
ja pagrei.
sacramento. ja modo jastal oj ochuk
sok ja jtatik jesukristo ja
kuumani. wa xtaatik ti ba yijel
ja, ja ba nupanel, ja ba yajel
eluk ja mulali, ja ba misa.
sacrificar.
1
-keba.
- Sacrific su dinero para ayudarnos.
skeba ja stakini ba oj
skoltayotik.
2
- jipa.
- Sacrifica a sus hijos al trago. wa
sjipa kan ja yuntikili yuj ja
tragoi.sacrificio.
sacrificarse.
1
- jipa wakujol.
- Se sacrifica por el enfermo. wa
sjipa skujol sok ja chamumi.
2
- aa abajex ja ba slekil.
- Se sacrifican por sus compaeros.
wa xyaa sbaje ja ba slekil ja
smojei.
sacrificio.

- jun milubal chante ma milubal


kristyano kapji yi ja dyosi. jachni
ja ba misa skulan ja pagre sok ja
pani sokxa ja snichimdyosi yuj ja
schabili jani ja sbaktel sok ja
schikeli ja jtatik jesusi. lajan sok
ja smajtan wa xaji yi ja dyosi.
2
- wokol.
- Si te cuesta sacrificio no vengas. ta
wa xawab wokol mok jakan.
3
- No quiero sus sacrificios. mi
xkana ja jmajtani. majtan
sacrilegio. kistalaxel, ixtalajel.
profanacin.
sacrlego,-a. wa xyixtalaan ja sjastik
sbaj ja dyosi, mi skisa ja
jwawtiki.
sacristn. talnuman snaj dyos.
sacrista. ti ba yoj snaj dyos ba wa
stalna ja spalku ja pagrei.
sacro,-a. sbaj dyos.
sacrosanto,-a. mero sbaj dyos.
sacudida.
1
- snikjel, tsijel.
2
- dar una sacudida. tsiji, yojtsin.
- Cuando pica el pez, la caa da una
sacudida. yajni xkuxwani ja chayi
ojxa tsijuk ja luki.
- El autobs nos dio una sacudida
porque el camino est lleno de
baches. syojtsinotik ja aktobusi
yuj ja lopan yaman ja beji.
sacudidor. nikuman [regional].
- El sacudidor derriba los aguacates.
wa xyaa kouk ja on ja nikumani.
sacudimiento. snikjel, stsijujel.
sacudir.
1
- chuku, nika, nijkes, nijkeslan,
tsijun.
- Sacudo el tronco. wa xchuku ba
steil.
- Sacudi las ramas para que bajaran
los aguacates. snika ja skabte
757

sachar-salado

ba oj kouk ja oni.
- Sacudo el rbol. wa xnijkes ja
tei.
- Sacudi la camisa. stsijun ja
skui.
2
- sacudir la mano. jea wakabi.
- Sacudi la mano por el coraje.
sjea ja skabi yuj skoraja.
sachar. waj akin.
sacho. asadon, sjutulabil, spojulabil.
sdico,-a. wa xgustoaxi ta wa skulan
kitik malo.
sadismo. ja smodo ja sdico.
saducesmo. ja smodo ja saduceo.
saduceo,-a. riko. [saduceo ja sbiil ja
yamigo ja niwak pagre ja yora ja
jtatik jesucristo].
saeta. pulte.
saetar. tsaa sok pulte.
safari. wajel bejyel ti ba yoj kul ba
najat lek. [jach wa xwaj ja riko
jumasa ja ba Africa ba oj
smile jun choj ma jun elefante.
mero gusto ja yenlei ja smiljeli].
saga. poko loil.
sagacidad. yakaxil.
sagaz. akax.
sagitario. tsauman sok pulte.
Sagrada Escritura. ja sjuunil ja jtatik
dyosi.
sagrado,-a.
1
- sbaj jwawtik. [ja ba egelsya
wa xyala ay lo sagrado lajan sok
sbaj dyos, yujxta ja profano mi
sbajuk yena. tukxa ja kentiki yuj
ja yibanal ja luumkinali sbajxa
ja jnantik luumi, cha jachni
yibanal ja satkinali sbaj ja
jwawtiki].
- Una cruz sagrada. jun krus sbaj
jwawtik.
2
- yajtanubal.
- Su pap es sagrado. yajtanubal
758

ja stati.
sagrario.
1
- jun tike egelesya ba wa snolo
ja sjastik sbaj ja dyosi.
2
- jun tike egelesya mojan kani
ja yegelesya ja obispoi.
sahornarse. jujchi, patsi.
sahorno. jujchita, patsel.
sahumar. tsika pom.
san.
1
- yetsel.
2
- skuxil.
sainete.
1
- jun tike kaldo.
2
- chikan jas wael jel xajbani
yena.
sajadura. jamxel. sajar.
sajar. jama ba oj awa eluk ja
spojwili.
sajelar. saka ja chab ek luum ba
oj makunuk lek ja ba
kulaoxom.
sal. atsam.
- No hay sal. mey atsam.
- Sal para el ganado. yatsmil
wakax.
sala. kutsan yaman ti ba yoj naits.
salacot. jun tike pisolom.
saladar.
1
- yatnubal ay yatsmil.
2
- luum mi xmakuni yena yuj jel
ja yatsmili.
saladero. ba wa stana ja atsami ti
ba baket.
salado,-a. chi.
- Los frijoles estn sabrosamente
salados. chi lek ja cheneki.
- Agua salada. ay yatsmil ja jai
jachni ti ba san mateyo.
- Demasiado salado. kajchi.
- Persona salada.
tsamal ja
smodoi.
- Tierra salada. mi lekuk ja luumi

salamandra-salir
yuj jel ja yatsmili.
salamandra. jun tike ojkots.
salar.
aa ko yatsmil, tana ja
atsami.
- Sal los frijoles. yaa ko yatsmil
ja cheneki.
- Sal la carne. stana ja atsami ti
ba baket.
salarial. ti ba stsakol.
- Tenemos un problema salarial. ay
kiojtik
problema
yuj
ja
jtsakoltiki.
salario. tsakol.
- Nuestro salario es muy bajo. jel
koel ja jtsakoltiki. bsico
mnimo.
salazn. stanjel atsam ti ba baket.
salce. tokoy.
salceda. tokoyaltik.
salcedo. tokoyaltik.
salcochar. tsana. salcocho.
salcocho. chikan jas wael kechan
tsanubal yena sok atsam. mi
xochi pilan yajnal.
salchicha. jun tike choriso.
salchichonera. snajtsil chonachoriso.
saldar. tupu spetsanil ja wajeli.
saldo.
1
- stupjel sjel.
2
- mey sjel tito kan stakin ti ba
yoj kaja.
3
- kanta bolmal wa xchonxi ba
mas koel.
salegar.
1
- ba wa xyaa yi yatsmil wakax.
2
- lobani, atsaman.
salero.
tana atsam. [snolulabil
atsam wa stana atsam sok].
saleroso,-a. tsamal ja smodoi.
salgar. aa lobanuk, aa yatsamuk.
salida.
1
- elel.
- La salida del padre. elelxa ja

pagrei.
- ba wa xeli.
- He aqu la salida del agua. itule
ba wa xeli ja jai.
3
- chaki.
- Tuvimos muchas salidas de dinero.
chaki jel ja jtakintiki.
4
- skoltajel.
- Ustedes no tienen salida.
lokaniyex.
- No tengo salida. majki ja jbeji.
salidizo. pechan kani ti ba yibel
naits.
saliente.
1
- machan, pechan, wachan.
2
- ba wa xel ja kakui.
salificar. aa paxuk atsmil.
salina. ba wa staa atsam. [lajan sok
ti ba san mateyo ixtatan, ti ba
watimala].
salino,-a. ay yatsmil.
salir.
1
- eli.
- Sali de su casa. eli ti ba snaj.
- No me sale el espaol. mi xel kuj
ja kastiyai.
- Ya sali el sol. elta kaku.
2
- stsakol.
- En cunto sale? jastal aya ja
stsakoli.
3
- tojbi.
- No me sale. mi xtojbi kuj.
4
- tsipmuji.
- Salen las plantitas. wa stsipmuji
ja yal kuli.
5
- wachan kani.
- La tabla sale mucho. wachan lek
kani ja akintei.
6
- salir de las manchas. jixi.
- No salen las manchas al lavar la
ropa. mi xjixi.
7
- salir sin despedirse. wichkinaji
[regional].
2

759

salirse-saltillada

- El ingeniero sali sin despedirse.


wichkinajita ja pilaluumi.
8
- salir temprano. aa sakbuk
kinal.
- Vamos a salir temprano. oj katik
sakbuk kinal.
9
- salir [tripas]. wospiji.
- Salieron las tripas del puerco.
wospiji jan schanlukum ja chitami.
salirse. eli, waji.
- Se ha salido de la cooperativa.
elelxa ti ba koperatiba.
salitre. jun tike atsam. [wa xmakuni
ba skulajel sibak].
saliva. yal sti.
salivadera. yetal tsujub.
salivazo. tsujub.
salmo. tseboj wa xyala yabi ja dyosi
ja kuumani.
salmuera. ay yatsmil ja jai.
salobre. ay yatsmil.
salobreo,-a. ay yatsmil.
Salomn. nawanum.
salomnico,-a. sbaj nawanum.
saln. kutsan yaman ti ba yoj naits.
- Saln de belleza.
snajtsil
tsunkulbesuman.
- Saln de clases. ba wa stsomo
sbaje ja eskwelante ti ba yoj
eskwela ba oj sneb-e.
salpicadera. talnarweda ti ba karo ba
mi oj slumtsuk ja lokoki.
salpicar.
1
- tsijun.
- El autobs me salpic de lodo.
stsijunon sok lokok ja aktobusi.
2
- tsijti.
- El agua salpica cuando el chorro
cae en la roca. wa stsijti ja jai
yajni xmoki ti ba ton ja choroi.
salpimienta. sokan sok pimyento ja
atsami.
salpullido.
760

1
2

- jel ja kooni.
- kanel senya yuj kuxwanita
kak.
salsa. jun tike kaldo.
salsera. yetal salsa.
saltabanco. chonwanum jel skapa ja
sbolmalei. wa sjea yes lajan
sok tajnum.
saltador,-a. brinkoanum.
saltamontes. jun tike tsitil.
saltar.
1
- brinkoani, bajti.
- El muchacho salt. brinkoani ja
keremi.
- El conejo salta mucho. jel xbajti
ja chichi.
2
- chotchoni.
- La ardilla est saltando. wan
chotchonuk ja chui.
3
- el keni.
- El perro salt el arroyo. el keni
ja tsii ti ba ukum.
4
- akta tani.
- Visit todas las casas pero salt la
ma. yulata spetsanil ja naitsi
yujxta yakta tani ja jnaji.
5
- tsijti.
- El botn ha saltado. tsijtelxa ja
sbotonil.
6
- saltar a la vista. machan eke.
- El gordo salta a la vista. machan
eke ja kojleli.
saltarn,-a.
1
- chanum, brinkoanum.
2
- ja ma mey spensar.
salt [comiteco]. salte.
salteador. japwanum.
saltear.
1
- japa ti ba bej.
2
- krontaan.
salteo. japwanel, skontrajel.
salterio. jel ja salmo.
saltillada. spetsanil ja consonante ba

saltillo-salva

wa xoch, b - ch - k - t - ts.
saltillo. saltiyo. [ja sbiil ja letra ti ba
tojolabal].
- naa se escribe con saltillo. wa
xoch saltiyo ti ba naa.
salto.
1
- brinko, sjipjel sbaj, wan
kujkunuk.
- Pega un salto. wa xyaa brinko.
- Hizo un salto. sjipa sbaj.
- Salto de agua. ba wa sjipa sbaj
ja jai.
- Salt del corazn.
wan
kujkunuk ja yaltsili.
2
- ekta.
- Hay un salto de cinco aos hasta el
nacimiento del hermanito. ekta
joe jabil manto oj pojkuk ja
jtaki.
3
- de un salto. jun repente.
saltn,-a.
1
- brinkoanum.
2
- pechan.
- Nariz saltona. pechan ja snii.
3
- jun tike tsitil.
salubre. lek. [wa xmakuni kujtik ba
mi oj kokotik chamel].
- Agua salubre. lek ba yujel ja ja
iti.
salubridad. lek ay lek.
- Nos falta salubridad. wa skana
ba lek oj ajyukotik lek.
salud. sakanil, lekilal.
- Voy a pedir por la salud con el
Padre Eterno. oj jkan jsakanil ti
ba pagre eterno.
- Casa de salud. snaj ba lekilal.
- Salud! [al estornudar]. wa
snaawa. [lajan sok ixta loil wa
xalxi].
- Salud! [brindis]. tsakatal. [wa
sjaka: ochan, tsaban]. [regional].
- Salud pblica. jastal lek aytik

lek ti ba slechanal jluumtik.


saludable. lek. [wa xmakuni kujtik ba
mi oj kokotik chamel].
- Agua saludable. lek ba yujel ja
ja iti.
saludar.
1
- aa yi dyos, aa yi san.
- Me salud. yaa ki dyos.
- Nos salud. yaa kitikon san.
- Saluda! aa san.
2
- aa xkoltanuk, jeka spatulabil.
- Saluda a tu esposa!
aa
xkoltanuk ja kala watsa.
- Les saludamos a uds.
wa
xjekatikon spatulabil akujolex.
saludo.
1
- yajel yi san.
2
- mandar saludos. aa xkoltanuk,
jeka spatulabil.
- Tu comadre te manda saludos.
yaa xkoltanuk ja wakumarei.
- Les mandan saludos a uds. wa
sjeka spatulabil akujolex.
3
- saludos de despedida. .
- Me voy. wajkon, wajkona.
- Nos vamos. wajtik, wajtikik.
- Nos hablamos. ti jkum jbajtika.
- No te caigas. mok mokan jani.
- No te lastimes. mok yajban.
- Que te quedes bien. ila kan
abaj.
- Que te vaya bien. ila wala baj.
adis.
- Saludos de llegada.
- Buenos das. san, saan.
- Buenas tardes. san, saan.
- Buenas noches. tsakul.
- Cmo ests? jastal aya, janek
wa xek awuj.
- Llegaste. julela. Se responde
julelon, llegu.
salutacin. yajel yi san.
salva. yajel yi san. [ayni wa xyaa yi
761

salvacin-san

san sok tujkanub. jachni ti ba


kakanum].
salvacin. skoltajel.
trigo.
salvado. spatik
salvador. koltanum, koltuman.
salvaguarda.
1
- ilwanum, koltanum.
2
- skoltajel.
salvaje.
1
- mi kajtesnubaluk.
- Potro salvaje. mito kajtesnubaluk
ja yal kawuji.
2
- mi stsajla ja smodo ja jnali.
- Dicen que somos salvajes. wa
xyalawe mi stsajlatik ja smodo ja
jnali. [kela awilex utanelxa ja
loil iti. wa xyalawe kechan ay
yioj lekil modo ja jnali sok ja
matik ja ma wa stsajla ja
smodoi. ja yuj mi skisawotik yuj
ja pilanxa ja jmodotiki. ja yuj wa
skanawe oj jnebtik ja smodoi].
3
- kurik, kistal, ja smodo ja sbaal
kul.
salvajismo. jelxa malo, ja smodo ja
sbaal kuli. jach ja jmodotiki wa
xyala ja jnali.
salvamento. skoltajel.
salvar.
1
- kolta.
- Salv al hombre que cay en el ro.
skolta ja winiki mokta ti ba yoj
niwan ja.
- Slvense quien pueda. laxa
elkotik ajnel.
2
- aa eluk.
- Slo salv el maz del incendio de
la casa. kechan kaa eluk ja
kiximtiki ti ba tsikel jnaj.
3
- mi xyaa ba sti sat.
- Hemos salvado el problema. mi
kaunejuktik ba sti jsatik ja
problemai.
762

- kutsu.
- Salvamos el ro. jkutsutik ja
niwan jai.
salvavidas.
koltanum ba mi oj
chamkotik.
salve. san, saan.
salvedad.
1
- mi oj och sok.
- Todos debemos pagar la
contribucin. No se puede hacer una
salvedad a tu favor. tilan oj
jtuptik ja kontrobusyon ja
jpetsaniltiki. mi xbob mi oj
ochan jmoktikon.
2
- con la salvedad de. kechan ta mi.
- Voy a venir, pero con la salvedad
de que no llueva. oj jakon kechan
ta mi oj jak ja.
salvo,-a.
1
- lek.
- Estoy sano y salvo. lek ayon.
2
- kechan mi.
- Llegamos, salv l. jultikon
kechan mi jaki ja yeni.
3
- estar a salvo. lek kani.
- Su casa est a salvo. lek kani ja
snaji.
4
- dejar a salvo. mi xyaa ochuk.
- Te dejamos a salvo. mi kaatikon
ochan jmoktikon.
salvoconducto. jun juun wa xyaa
kitik permiso ba oj wajtik ba
chikan jas luwar.
samaritano,-a. lajan sok indyo ti ba
sjuunil jtatik dyosi.
sambenito. ja ma staa malo, ja yuj
tilan oj slap pilan sku chikan
jastal wa xyala yabi ja mulanum
ja pagrei.
san. san, jtatik.
- San Bartolom. san bartolo.
- San Mateo. jtatik mateyo.
- Santo Toms. jtatik tomas

San Luis Potosi-sangradura

San Luis Potos. ja sbiil jun estado ti


ba yoj mejiko.
sanalotodo.
1
- yajnal wa xmakuni ba chikan
jas chamel. jach wa xalxi.
2
- sanalotodo, san anatola.
sanamente. lek.
- Nos habla sanamente. lek wa
skumanotik.
sanar. aa tojbuk.
- San a los enfermos.
yaa
tojbuke ja chamumi.
sanarse. tojbi.
- El enfermo se san. tojbita ja
chamumi.
sanate. kaaw.
- Sanate mayor. siristin.
-Sanate
menor.
bonkol,
bonkolin, bonkolino.
sanativo,-a. wa xyaa tojbuk.
sanatorio. espital, snaj chamum.
sancin.
1
- orden, ley.
2
- kastigo.
- La sancin de su delito. ja
skastigo ja smuli.
sancionable.
wa xmakuni yuj ja
kastigoi.
- Mi delito es sancionable. wa
xmakuni kuj ja kastigoi yuj ja
jmuli.
sancionar.
1
- aa kulan.
- Sancion la ley. yaa kulan ja
ordeni.
2
- aa kastigo.
- El juez me sancion. yaa ki
kastigo ja jwesi.
sancochar. mi stsana lek ja jwaeli.
- Tortilla sancochada. koyaj.
sandalia. xanabal.
- Mis sandalias. ja jxanabtiki.
sandez. sonsoil.

sanda. jun tike tekul lajan sok mayil


kechan tuk ja yabalil sokxa ja
yajbali. chak ja sbaketi.
sandio,-a. sonso, mi lekuk ja smodo.
Sandinista. ja sbiil ja kakanum ja
matik smojo sbaje sok ja pobre
jumasai ba oj snuts ja tan
Somoza, niwan ajwalal ja
baNicaragua sandino.
Sandino. ja sbiil jun kakanum ja ma
skulan lucha sok ja pobre
jumasai ba oj snuts ja niwak
ajwalal ti ba Nicaragua. milji
ba 1934 jabil.
sandwich. pakpan.
saneado,-a. mey sjel. sanear.
saneamiento.
1
- takjesji ja tsajwum luum.
2
- stupjel smul.
3
- slekbesjel.
sanear.
1
- takjes ja tsajwum luum.
2
- tupu wamuli.
- El vendedor sane el dao causado
por la mercanca podrida. stupu ja
smul ja chonwanumi yuj ja
kaelxa ja sbolmali.
3
- lekbes.
Saneamos
la
cooperativa.
jlekbestik ja koperatiba.
sanedrn. ti ba sjuunil ja jtatik dyosi ja
stsomjel ja niwak pagre jumasai
pax jwesil.
sanforizacin. schapjel ja kuutsi ba
mi oj sujbuk.
sangradera.
1
- skupulabil ja loktori.
2
- yetal ba wa xyaa ochuk ja
jchikeltik ja loktori.
3
- ulbum ja.
sangradura.
1
- elel schikel.
2
- ti ba jkabtik ba wa xyaa
763

sangrar-sano

eluk ja jchikeltik ja loktori.


- ba wa xkaatik eluk ja jai ta
butelxa ja ulbum jai.
sangrar.
1
- aa eluk schikel.
2
- aa eluk.
- El negociante nos sangra. wa
xyaa eluk ja jtakintik ja
negosyoanumi.
3
- el chik, el schikel.
- Sangra mucho. jel wa xel ja
schikeli.
- No sangra. mi xel ja schikeli.
- All est la sangre que sali. teya ja
chik elta
sangre.
1
- chikel.
- Nuestra sangre. ja jchikeltiki.
2
- sangre [ya salida del cuerpo]. chik.
- Mucha sangre. chikaltik.
- Sangre azul. riko, jnal, mandaranum.
- Sangre fra. niwan skujol.
- Sangre menstrual. skuxil ixuk.
- Circulacin de la sangre. wa sutu
sbaj ja jchikeltik ja ba kojoltiki.
3
- chupar la sangre. ixtalaan.
- Nos chupa la sangre.
wa
xyixtalaanotik.
4
- de pura sangre es su ganado.
rasaxa ja swakaxi.
5
- mala sangre. mi lekuk ja yaltsili.
6
- podrucir sangre. chikelan.
- Si tomamos mucha agua
producimos sangre. ta oj jkutik
jitsan ja oj jchikeluktik.
7
- producirse sangre. chikelaxi.
- Morimos si no se produce sangre
en el cuerpo. oj chamkotik ta mi
xchikelaxi ti ba kojoltik.
sangra.
1
- sangradura.
2
- yajel eluk kataj.
3
- jun tike trago.
3

764

4
- ja sbiil jun tike represko.
sangriento,-a.
1
- wan elel schikel.
- Herida sangrienta. wan elel
schikel ti ba yajbel.
2
- staunej chik.
- Machete sangriento. staunej
chik ja smachiti.
3
- mixa sbejuk.
- Regao sangriento. mixa sbejuk
ja utaneli.
sangrigordo,-a.
mi tsamaluk ja
smodoi.
sanguina. chakal lapis.
sanguinario,a-.
1
- kak ja smodoi.
2
- milwanum.
sanguneo,-a.
1
- ay schikel, ay chik.
2
- lajan sok chik ja yelawi.
sanguinolento,-a.
1
- sangriento.
2
- ojo sanguinolento. ujlub.
sanidad. lek ay.
- La sanidad de este maz. lek ay
ja ixim iti.
salubridad.
sanitario.
1
- snaj konel.
- Sanitario de hombres. snaj konel
ba winik. [pilan pilan ay ja ba
chonabi].
- Sanitario de mujeres. snaj konel
ba ixuk. [pilan pilan ay ja ba
chonabi].
2 - koltuman ja loktori ti ba
kakanum.
sanitario,-a. wa xmakuni kujtik ba
kasyadoiltik.
sano,-a. lek.
- Estoy sano. lek ayon lek.
- No estoy sano. mi lek ayukon
lek
- Llegu sano y salvo. lek julyon.

sanseacab-saquear

sanseacab. chakta.
Sansn. jel ja yip ja winik jawi.
santa. jnantik, santa.
- Santa Margarita. jnantik margarita.
- Santa Mara. santa mariya.
santero,-a.
1
- ja ma jel stoyo ja dyos kajwaltik
jumasai.
2
- talnuman snaj dyos.
3
- kanatakin ba slekil jun
jwawtik.
santiamn. jutsin jutsin.
santidad.
1
- sbaj jwawtik, sbaj dyos.
- La santidad de este lugar. sbaj
dyos ja luwar iti.
2
- jachuk wa sbiilan ja obispo ti
ba Roma.
santificacin.
1
- yajel paxuk sbaj dyosil.
2
- stalnajel.
3- syajtajel. santificar.
santificar.
1
- aa paxuk sbaj dyosil.
- Santific la cruz. yaa paxuk
jwawtikil ja krusi.
2
- yajta.
- Santificado sea tu nombre.
yajtanubal kujtikon ja wabiili.
santiguada. sbisjel sbaj.
santiguar. bisa sbaj.
- Me santigu. sbisa jbaj.
santiguarse. bisa abaj.
- Me santigu. jbisa jbaj.
Santsimo. ja pan ti ba misa.
santsimo,-.a. mero santo.
- La santsima virgen. ja mero
jnantiki.
santo. ja skakuil ja sbiil jun
kristyano, jani ja skakuil pojki.
santo,-a.
1
- jwawtik, jtatik, santo, santa, ja
wawal dyos, wen wawal.

- Un santo. jun jwawtik.


- San Miguel. jtatik migel.
- Santa misa. santa misa.
- Santo Toms. santo tomas.
- Todos los santos. kin santo.
- Santo sacrificio. santa misa.
- Santo, santo, santo, wen wawal,
wen wawal, wen wawal.
2
- sbaj dyos.
- La santa ermita. sbaj ja dyos ja
ermitai.
3
- kun.
- Un santo hombre. jun kunil
winik.
4
- mero meran.
- Quiere nuestra santa obediencia.
wa skana oj jkuuktik mero
meran.
- Todo el santo da. mero meran
snajtil ja kakui. santa.
santn.
1
- resolanum.
2
- olomal.
santuario. snaj jwawtik ma ja dyosi.
[lajan sok ti ba san mateyo
ixtatan sokxa ba santo toma].
santurrn,-a. pakax ay jun resolanum.
santurronera.
pakax ja smodo ja
resolanumi.
saa. tajkel lek.
saudo,-a. kak ja smodoi.
spido,-a. ay yajbal, xajbani.
sapiencia. ay skujol, lekil spensar.
sapiente. nawanum.
sapo. wo.
saponceo,-a. lajan sok jabon.
saponificar. kulan jabon.
sapote. jaas.
saque. yajel eluk.
saqueador,-a. japwanum.
saquear. japtalaan.
- Los soldados saquearon la
comunidad. sjaptalaan ja komon
765

saqueo-satirizar

ja kakanum jumasa i.
saqueo. sjaptalajel.
saquil [comiteco]. bakmayil.
saraguato. bats, maax.
Manada
de
saraguatos.
batsaltik, maaxaltik.
- Saraguato negro. kikil maax.
- Saraguato pardo. chakal maax.
sarampin. sarampyon.
sarape. chamara, chejal, sbuulabil.
sarazo. jiaxita ja iximi.
sarcasmo.
1
- skenajel.
- El patrn me trat con sarcasmo.
kenajiyon yuj ja ajwalali.
2
- kaklek.
- Se quej con sarcasmo. kak lek
och parte.
sarcstico,-a. jel kak.
- Su cuento sarcstico. jel kak ja
sloili.
sarcfago. snolulabil ma skaja ja
chamwiniki.
sarcoma. wotan.
sardina. jun tike chay.
sardnico,-a. wa skena.
- Su risa sardnica.
wa
skenayotik sok ja stseneli.
sargento. koel mandaranum ti ba
kakanum.
sarmiento.
skab tsusub, xol
tsusub.
sarna. jun tike koon. [jel wa xek
jbajtik. jel xkuxwani. mi oj jtatik
ta tikan tikan oj ochkotik ba yoj
ika. ta syamawotikta oj katik eluk
ta kaku kaku oj ochkotik ti ba
yoj ika. tilan oj jchuktik ja
jkutiki oj cha katik yil kaku. ja
jchamaratik chomajkili].
sarnoso,-a. ay skoon. sarna.
sarpullido,-a.
1
- jel ja kooni.
766

- kanel senya yuj kuxwanita ja


kaki.
sarracina.
1
- wooljiyexta.
2
- jel juntiro ja jomwaneli.
sarro.
1
- kanal skoy ja ti kan ba yoj
chub.
2
- kanal skoy kejtik ta mi oj
jsuktik lek ja jtitiki.
sarroso,-a.
1
- ay skoy. sarro.
2
-
lengua algodonosa.
sarta. sarta.
sartal. sarta.
sartn. stsuyulabil.
- Compr la sartn. jmana ja
stsuyulabili.
sartenazo. stsuyulabil yajel yi.
sastre. tsisawexal, tsisuman.
sastrera. snajtsil tsisawexal.
satn. [jach wa xalxi
ja ba
egelesya. ba tojolabal wa xalxi
pukuj. mi naben ta lajan junxta ja
chawane].
satans. pukuj. satn.
satnico,-a. sbaj pukuj. satn
satanismo. ja smodo ja pukuji. satn.
satlite.
1
- jun tike kanal wa xsututi ti ba
sti sat pilan kanal. [jach wa
skulan ja ixawi wa xsututi ti ba
sti sat ja luumkinal].
2
- jun kristyano ti kan lokan ba
pilan gobyerno.
3
- ja smoj ja chonabi.
4
- jun jujpum wa xsututi ti ba sti
jun kanal.
satinar. tsaka juun ma kuuts.
stira. loil wa xyaa tseatik sbaj
satrico,-a. wa xyaa tseatik sbaj.
satirizar. ixtalaan.
- Satiric al mandn. kixtalaan ja

satisdacin-sazonarse

mandaranumi.
satisdacin. slokol. fianza.
satisfaccin.
1
- gustoaxel.
- Es para m una satisfaccin
ayudarte.
gustoaxiyon oj
jkoltaya.
2
- stupjel smul.
- Pido de t una satisfaccin. wa
xkana oj atup ki wamuli.
satisfacer.
1
- lankuman.
- Nunca te vamos a satisfacer,
patrn.
mi jay majke oj
jlankumukatikon kajwal.
2
- tupu.
- La ganancia no satisface la codicia
del dinero. ja ganansyai mi oj
stup okujolal ja ba takin.
satisfacerse. gustoaxi.
- Me satisfago con pocas cosas.
gustoaxiyon sok tusan jastik.
satisfactorio,-a. lek.
- Su trabajo es satisfactorio. lek ay
ja yateli.
satisfecho.,-a.
1
- gusto ay.
- Estoy satisfecho con el salario.
gusto ayon sok ja jtsakoli.
2
- butel.
- Estoy satisfecho. butelon.
3
- satisfecho de s mismo. yakxta.
4
- darse por satisfecho. gusto ay.
5
- dejar satisfecho. lankuman.
sativo,-a. jun itaj wa stsunxi.
sato. wa xbaalani ja alaji.
strapa.
1
- mandaranum.
2
- ja ma jel akax ay.
saturar. butu.
- Satur la ciudad con sus
mercancas. sbutu ja chonab sok
ja sbolmalei.

sauce. tokoy.
saucedal. tokoyaltik.
saucedo. tokoyaltik. salcedo.
saco. antsikel, bardero.
sauna. jun tike ika.
saurio. chikan jas chante lajan sok
ayin ma mero niwan ojkots.
sauz. tokoy.
sauzal. tokoyaltik.
savia.
1
- yal te.
2
- ipal.
- Es de mucha savia. jel ja yipi.
saxfono. jun tike korneta kechan
mas kun ja snuki.
saya. juna, yojuna.
sayo. kual.
sazn.
1
- kanbel.
- Ya es la sazn del maz.
kanbelxa ja kiximtiki.
2
- yajbal.
3
- estar en sazn.
kanalani,
kanbi.
- El frijol estuvo en sazn. kanalani
oche ja cheneki.
- El maz ya est en sazn. wanxa
xkanbi ja iximi.
4
- fuera de sazn. mi xmakuni.
- Sus palabras estn fuera de sazn.
mi xmakuni ja sloili.
sazonado,-a. xajbani.
- Sazonado en su punto. chi.
sazonar.
1
- aa chibuk.
- Sazon los frijoles. yaa chibuk
ja cheneki.
2
- sazonar con sal. tana ja atsami.
- Sazon la carne con sal. stana ja
atsami ti ba baket.
sazonarse. chibi.
- Se sazonaron los frijoles. chibita
ja cheneki.
767

se-seco

se.
1
- sbaj, sbaje.
- Se suicida. wa smila sbaj.
- Se suicidan. wa smila sbaje.
- Se ayudan. wa skolta sbaje.
2
- -xi.
- Se consigue. wa xtaxi.
- Se va a ver. oj ilxuk.
- Se dice. wa xalxi.
3
- yi, yile.
- Se lo d. kaa yi.
- Se lo pagu. jtupu yile.
4
- yabi.
- Se lo dije. kala yabi. [realmenter
es, yo dije, l escuch].
5
- abajex, abajik.
- Aprense. nuts abajex.
- Estrchense un poco para que
entre. lats abajik tusan ba oj
ochkon.
s. wa xnaa.
- No lo s. mi xnaa.
sea. seya.
- Sea que venga. seya oj jakuk.
sebceo,-a. lajan sok yetsel wakax.
sebo. yetsel wakax, yetsel chej.
seboso,-a. ay yetsel.
seca. kwaresma.
- Seca fuerte.
chaan ja
kwaresma.
- Llovi en el tiempo de seca.
yaata ja ti ba kwaresma.
secadero. ba wa xyila kaku ja sbaal
ja alaji.
secador,-a. takjesnuman, takjesuman.
secamente. jel tusan wa xkumani.
secamiento. stakjesjel.
secano. takin luum.
secante.
1
- wa stakjes.
2
- chol wa skutsu ba snalan ja
pilan choli.
secar.
768

- takjes, takinbes.
- Voy a secar las manos. oj jtakjes
ja jkabi.
- Sec la ropa. stakinbes ja skui.
2
- secar [trastes]. kusu.
- Sec los cajetes. skusu ja seki.
secarse.
1
- takinbi, takji.
- Ya se sec mi camisa. takinbita
ja jkui.
- La naranja se sec. takji ja
naranjai.
2
- tupi.
- Este pozo no se seca. mi xtupi ja
jokom iti.
3
- secarse al sol. ila kaku.
- Extendi el caf para que se
secara al sol. slitalaan ja kajpei
ba oj yil kaku.
seccin.
1
- skupjel, spiljel.
2
- xen yaman.
3
- kole.
seccionar. pila. [ayxa kaku skana
oj spil sbaj ja ba mejiko ja
yucatan].
- Seccion el terreno. spila ja
luumi.
secesin. spiljel sbaj.
secesionista. ja ma wa spila sbaj.
seco,-a.
1
- takin.
- Terreno seco. takin luum.
- Tengo la boca seca [tengo sed].
takin jti.
2
- bakbel.
- El zacate est muy seco. jel
bakbel ja aki.
3
- yokel.
4
- mi xajbani ja smodoi.
5
- a secas. kechan.
- Comi tortillas a secas. kechan
swea ja yooti.

secrecin-secreto

6
- un no seco. miyuk, miyuk.
secrecin. yalel, wa xel yalel. [ti wa
xel ba jbakteltik lajan sok
pojow ma koyal].
secretamente. chaban ti abal.
secretar. kulan segregar 2, 3.
secretaria. tsijbanum ixuk.
secretara.
1
- ja matik ay schol oj stsijba
spetsanil wa xalxi ti ba tsomjel.
2
- kole kole wa xatiji ti ba
gobyerno ba mejiko. tukxa ja
schol jujune. ojxa kiltik chaboxe
senya.
- Secretara de Gobernacin. ja
matik wa xatiji ti ba gobyerno.
wa xyala oj stalna ja orden ja ba
yibanal mejiko.
Secretara
de
Relaciones
Exteriores. ja matik wa xatiji ti
ba gobyerno. wa skela jastal oj
yaa sbaj ja mejiko sok ja pilan
chonabi. pilanxa ja sgobyernoi.
- Secretara de Reforma Agraria. ja
matik wa xatiji ja ba gobyerno
oj skele ja jastal wa xwaj ba
jluumtiki. yujxta mi xyab lek
sbej ja jastal ay ja alajanum
jumasai.
- ayto pilan secretara ja ba
jluumtiki, ja ba ateli, ja ba
kakanumi. jaxa ja ba
jkontrobusyontiki
sbiil
Secretara de Hacienda. ayto
mas jitsan secretara. mixa oj
kaltik spetsanil ja secretara yuj
ja wa stukbes ja sbiili
jitsan majke.
secretario. tsijbanum.
- Secretario de Hacienda. kelwanum
ti ba Secretara de Hacienda.
- Secretario de Relaciones Exteriores.
kelwanum ti ba Secretara de

Relaciones Exteriores. canciller.


[kela awilex. jujune secretaria
ay yioj secretario jani ja
kelwanumi].
secretear. wan saj ja loil. cuchichear
secreto.
1
- nakan kumal, nakul kumal.
2
- yaasil.
ste es el secreto de las siete
estrellas, son los ngeles de las siete
iglesias. ja iti ja syaasil, ja juke
kanali jani ja sjekuman ja juke
egelesya.
3
- ja mas wokoli.
- El secreto de la rozadura. ja mas
wokoli ti ba loxnel.
4
- mi xilxi.
- El secreto de la mquina. ja xen
yaman mi xilxi ti ba yoj makina.
5
- bej.
- El secreto de la sociedad justa.
bej jlekilaltik.
6
- ay snakunub.
- Ropero de secreto.
ay
snakunub ja yetal ku.
7
- en secreto. chaban ti abal,
nakul abal.
- En secreto quiere salir. chaban
ti abal wa skana oj eluk.
- No ha hablado nada en secreto. ja
jas chak yali mini nakul
abaluka.
8
- guardar en secreto. nolo nakan
kumal, kumani skujol.
- Guardo en secreto. wa xnolo
nakan kumal.
- No guardo el secreto.
mi
xkumani jkujol.
9
- hablar en secreto. wan saj ja loil.
- Hablamos en secreto para que
los dems no nos oigan. wantik
saj ja loil ba mi oj yab kujtik
ja tuktukile.
769

secta-segar

secta. pilan kole. [wa spila sbajeyuj


ja tukxa ja spensari. ayni ja ba
egelesya ba wa spila sbaj jun
kole].
sectario,-a. sbaj pilan kole.
sector.
1
- xetan, xen yaman.
- Un sector de nuestro terreno. jun
xetan ti ba jluumtik.
2
- kole.
- Nos reunimos segn sectores.
kole kole jtsomo jbajtik.
secuaz. nochuman, nochwanum.
secuestrador,-a. jokawinkil.
- Secuestrador de nios. jokauntik.
- Secuestrador de mujeres. jokaixuk.
- Secuestrador de hombres. jokawinik.
secuestrar. joko winkil.
- Me secuestr. sjokowon.
secuestro. sjokjel winkil.
secular.
1
- mi pagreuk mi magreuk.
2
- jujune 100 jabil.
3
- jelxa poko.
4
- jomelxa 100 jabil ma mas
jitsanxa.
secularizacin. mixa yib kabaluk ay
yuj ja pagre jumasai.
secularizar. mixa xyaa kan yib kabal
yuj ja pagre jumasai.
- Secularicemos nuestra lucha.
mixa oj katik kan yib kabal ja
jluchatiki yuj ja pagre jumasa.
secundar. kolta.
secundario,-a.
1
- ti ba schabil lugar. escuela
secundaria.
2
- mi yocheluk.
- Este problema es secundario. mi
yocheluk ja problema iti.
sed.
1
- takin sti.
- Tengo sed. takin jti.
770

- jel xok skujol.


- Tenemos sed de la sociedad justa.
jel xok jkujoltik ja jlekilaltiki.
seda. jun tike kuuts jel pino yena.
sedante.
1
- kutsayaj, swayulabil.
2
- kulan eke.
sedar. kutsu yaj, waya.
sedativo,-a. wa skutsu yaj, wa swaya.
sede. ba wa xkulani ja obispo ma
pilan kelwanum, luwar.
sedentario,-a. mi xbejyi.
- Tienes un trabajo sedentario. mi
labejyi ja ba wawateli.
- No tiene vida sedentaria, es como
nmada. ja ma mey snaj, wa xwaj
luwar luwar ba oj sta wael
sokxa atel. nmada
sedicin. wa snikawe oj snutse ja
mandaranumi.
sedicioso,-a. ja ma wa snika ba oj
snutse ja mandaranumi.
sediente. ay swinkil.
- Bienes sedientes. luum ay
swinkil.
sediento.
1
- takin sti.
- Estoy sediento. takin jti.
2
- wa skana ja.
- Milpa sedienta. wa skana ja ti
ba alaj.
3
- jel xok skujol.
- Sediento de dinero. jel xok
skujol ja takini.
sedimentacin. kanel skoy.
sedimentario,-a. ti kan ja skoyi.
sedimento. skoy.
- Sedimento del caf. skoy kajpe.
- Sedimentos del ro. skoy niwan
ja.
seducir. aa smuluk.
seductor,-a. tinuman.
segar. saa.

segmentar-seguir

segmentar. pila.
segmento. xetan.
segregacin.
1
- yajel kan pilan.
- Segregacin racial. ba mi xoch
sok ja indijena ja jnal jumasai.
wa skulan mandar ja jnali.
ibelajel aye spetsanil ja
indyoi, pilan ja snaji, ja yateli, ja
kini.
2
- pojwilanel.
segregacionismo.
1
-ba wa skulan mandar kechan ja
jnal
jumasai.
ibelajel
ayespetsanil ja indyoi.
2
- pojwilanel.
segregacionista. nochwanum ti ba
segregacionismo.
segregar.
1
- Segreg su milpa de la milpa
colectiva. yaa kan pilan ja yalaji ja
ba komon alaj
2
- pojwilani.
- La herida segrega pus.
wa
xpojwilani ja yajbeli.
3
- kulan.
- El higado segrega la bilis. wa
skulan skajil ja jchokoltiki.
segueta. chin syera.
seguida. jutsin, jutsina, jutsila.
- Vamos enseguida. jutsin ojxa
wajtik.
seguidamente.
1
- tolabida.
- Seguidamente me duele. tolabida
wa xkab yaj.
2
- jutsin, ojxa.
- Seguidamente regreso. ojxa
jakon.
seguido. ojxa.
- Llega seguido. ojxa jakuk.
seguido,-a.
1
- snajtil.

- Un mes seguido. snajtil ja ixawil.


- Tres das seguidos. snajtil ja yoxil
kaku.
2
- tolabida.
- Tengo un dolor muy seguido.
tolabida jel xkab yaj.
3
- toj.
- Camino seguido. tojol bej.
seguidor,-a. nabanum, nabuman,
nochuman,
nochwanum,
tsajlanum, tsajluman.
- El maestro tiene muchos
seguidores. jel ja nabanum ay
yioj ja jeuman juuni.
Somos
los
seguidores.
nabumanotik.
- Hay muchos seguidores. jitsanxa
ja nochwanumi.
seguir.
1
- naba, nabani, nabi, nocho,
nochochi, nochwani.
- Sigue a tu compaero. nabaxa
wamoji.
- Est siguiendo al final de la fila.
wan nabanel ti ba snej.
- El que me sigue. jnabanum, ja
ma wa snabawon.
- Te sigo. wa xnochowa.
- Sigue por este camino.
wa
xnochwani ti ba bej iti.
2
- seguir a alguien contra viento y
marea. jipa wakujol sok.
- Seguir a mis compaeros contra
viento y marea. oj jip jkujol sok ja
jmojtiki.
3
- seguir [a veces a escondidas].
tsajla, tsajlani.
- Ya me va a seguir. ojxa
stsajlayon.
- Por qu no sigues? jasyuj mi oj
tsajlanan.
4- - seguir adelante. tsakba.
- Sigan adelante con el trabajo.
771

segn-seguro

tsakbayik wawatelexi.
- seguir el mal ejemplo. ektes.
- Sigui el mal ejemplo del borracho.
yektes ja yakbumi.
6
- seguir firme. kuchu awujil.
- Va a seguir firme en las
dificultades. oj skuch yujil ja
wokoli.
segn.
1
- ba.
- Segn el gusto de su mam. ba
sgusto ja nanali.
2
- chikan jastal.
- Segn nos dijo. chikan jastal yala
kabtikon.
3
- jachuk jastal.
-Segn esto no me voy. jachuk
jastal iti, mi oj wajkon.
4
- segn parece. chikan jastal.
- Lo va a hacer segn le parece. oj
skuluk chikan jastal.
segundero. skab relojo wa sjea
kitik ja segundo.
segundo. segundo.
- El minuto tiene 60 segundos. ay
yioj 60 segundo ja minutoi.
segundo.
1
- ba schabil.
- La segunda vez. ja ba schabil
majke.
2
- de segunda clase. chokol.
- Carne de segunda clase. schokol
baket.
segundn.
1
- stak bankilal.
2
- chikan jas uninal mi
bankilaluk.
seguramente. mero meran, jania.
- Lo hizo seguramente.
mero
meran skulan.
- Seguramente lo es. jania.
seguridad.
1
- jun skujol.
5

772

- Me fui con seguridad. jun jkujol


wajyon.
2
- lek.
- Est atado con seguridad. lek
mochubal.
3
- -ni.
- Llegar con seguridad. ojni
jakuka.
4
- seguridad en s mismo. mey
kixwel.
- Nuestro compaero no tiene
seguridad en s mismo. ay yioj
kixwel ja jmojtiki.
5
- en seguridad. lek nolubal, lek
talnanubal.
- El dinero est en seguridad. lek
nolubal ja takini.
- El ganado est en seguridad. lek
talnanubal ja wakaxi.
seguro. trato. [ti ba trato iti june wa
stupu jujune majke ba oj ya yi
takin ma skoltajel ja swinkil wa
schono ja trato jawi. kechan wa
stupu yi ja manwanumi ta wa
staa jun desgrasya ma pilan
wokol chikan jastal wa xyala ja
tratoi]. asegurar (4).
- Seguro Social. jun trato sbaj
gobyerno wa xmakuni yuj
spetsanil ja atijum ti ba mejiko
anima mi spetsaniluk. Instituto
Mexicano del Seguro Social ja
sbiili, IMSS, jaxa june ISSSTE.
seguro,-a.
1
- tsunan lek.
- Construy su casa bien segura.
tsunan lek yaa kani ja snaji.
2
- mey xiwel.
- Este camino es seguro. No hay
ladrones. mey xiwel ti ba bej iti.
mey elkanum.
3
- -ni, nike.
- Seguro ya hay agua por ah. tixani

seis-semntica

ay ja.
- El trabajo va bien? Seguro que
s. wan ma xwaj lek ja ateli.
wanike.
- Seguro se calm. lajbajita nike.
4
- ojni.
- Seguro lo va a hacer. ojni
skuluka.
- Irs a Comitn? - Seguro que s.
oj ma wajan ba chonab. ojni.
seis. wake.
- Seis ollas. wake oxom.
- Seis perros. wakotane tsi.
- Seis personas. wakwane.
- Nosotros seis. jwakwaniltik.
- Somos seis. wakwanotik.
- Uds. son seis. wakwanex.
- Vamos a comer seis tortillas cada
uno de nosotros. oj jwetik
waktike waj.
seisavo,-a. ja ba swakil.
seiscientos,-a. slajunil winik chab
xaane, jun xaane sok snalan,
600.
sesmo. kitkin.
seleccin. stsajel, skoljel.
seleccionado,-a. tsaubal.
seleccionar.
1
- tsaa.
- Me seleccionaron. stsaawone.
2
- kolo.
- Selecciona la comida. wa skolo ja
swaeli.
3
- tujpin.
- Fui seleccionado. tujpinubalon.
selectivo,-a. wa stsaa, wa skolo.
selecto,-a. mero lek.
- Comida selecta.
mero lekil
wael.
selva. yijel kul.
selvtico,-a. ti ba yijel kul.
selvoso,-a. jel ja yijel kuli.
sellador,-a. wa xyaa ochuk ja seyoi.

selladura. ochel seyo.


sellar.
1
- aa ochuk seyo.
- Sell el documento. yaa ochuk
seyo ti ba sjuunil.
2
- chaba.
- Me sell los labios. schabawon.
3
- aa kujlajuk.
- Vamos a sellar el contrato con
aguardiente. oj katik kujlajuk ja
trato sok snichimdyos. [jachni ja
poko modo ja ba tojolabali. ja
yani mixa. yaawe ochuk ja
sbiili].
sello. seyo.
semforo. jeasenya. [jun tike makina
wa sjea kitik senya jas ora oj
jkutstik ja kaye. ba chakal senya
mey orden oj jkutstik yuj ja wan
ekel ja karoi. ba yaxal senya
ayxa orden oj jkutstik yuj ja mey
karo. ba kanal senya tilan oj
jmajlatik. ti ba niwan chonab wa
xtaxi ja makina jawi. ayxa ja ba
chonabi].
semana. semana.
- La semana comienza los domingos.
ti ba domingo wa xkei ja
semanai. yujxta ayni wa xyalawe
wa xkei ja lunesi.
- El ao tiene 52 semanas. ay yioj
52 semana ja jabili.
- Semana Santa. syal kinal.
semanal.
1
- jujune semana.
2
- snajtil ja semana.
semanario (1). jun peridico wa
xabuni jujune semana.
semanario,-a (2). jujune semana.
semntica.
jun tike snebjel wa
skana oj snatalaan sbaj
jasunka
wa
xyala
kabtik
spetsanil ja kumalei.
773

SEMARNAP-semiesfera

SEMARNAP. jun secretara ay schol


oj stalna ja luumkinali. yujtxa
jitsan majke mi xtsikwi lek.
semblante. sat.
semblanza. jun juun wa xyala kabtik
jastal ay jun kristyano sok jastal
eki jabil jabil.
sembradera.
stsunulabil makina.
sembradora.
sembrado. ja luumi ba wa stsunxi.
sembrado,-a.
wa xbaalani, wa
xinatani.
- Mi solar est sembrado. wa
xbaalani ja jmakai.
- El maz est sembrado ya.
inatanita ja iximi.
sembrador,-a. tsunuman.
- Soy sembrador. tsunumanon.
sembradora.
stsunulabil makina.
sembradera.
sembrar.
1
- tsunu.
- Sembramos maz. jtsunutik
ixim.
- Ya se va a sembrar.
ojxa
tsunxuk.
2
- sembrar discordia. pila.
- Sembr discordia en nuestra
comunidad. spila ja jkomontiki.
sembrarse. inatani, inataxi, inatbi.
- Se va a sembrar an. ojto
inatbuk.
semejante. lajan sok, moj.
- Es semejante a ti. lajan sok ja
weni.
- Nuestros semejantes. ja jmojtiki.
- No tiene semejantes. mey smoj.
semejanza. wa slaja sbaje.
- La semejanza de las dos casas. wa
slaja sbaje ja schabil naitsi.
semejar. laja.
- El ocote no semeja la zarzamora.
mi slaja ja morax ja taji.
774

semen. kinatiltik, sbatulabil xinuk.


[kela awilex ta malo ay ja
kinatiltik mey kuntikiltik. mey
smul ja jcheumtiki. mi xnaatik
ta meran. kechan oj snae ja
loktori ta oj yilotik. mi xmakuni
ta oj kixwukotik. mi xmakuni
chomajkili ta oj jmaktik ja
jcheumtiki ta mey kuntikiltik.
mey smul yena mini cho ja
kentiki, ayni mi lekuk lek ja
jbakteltiki].
semental. barako.
- Muchos sementales. barakoaltik.
- Hacerse semental. barakobi.
- Su caballo se hizo semental.
barakobi ja skawuji.
sementera.
1
- stsunjel.
2
- wa xbaalani ja alaji.
3
- xujxep.
- La Agraria es la sementera de
nuestros problemas. ja xujxep ja
jproblematik jani ja agrarya ma
jun
pilan
opisina
sbaj
mandaranum.
semestral.
1
- waktike ixaw.
2
- snajtil ja swakil ixaw.
semestre. wake ixaw, snalan jabil.
semi.
1
- kolxa.
- Semi-rico. kolxa jnal.
2
- snalan.
- Semicolectivo. snalan komon
snalan pilanpilan.
semicrculo. nalan setan.
semidifunto,-a. cham sakan.
semidis. kolxa jwawtik, kolxa dyos.
jach yala yabi ja yaltsili ta jomta
solom.
semidormido,-a. kolxa wayi.
semiesfera. nalan bola.

semilla-sensacin

semilla.
1
- inat, intilal, bak.
- No hay semilla. mey inat.
- Semillas de enredaderas. yintil
ba tekul sok yakil.
- Semilla de aguacate. bak-on.
- Semillas de diversas calabazas.
bakmayil, baktsol, bakum.
- Semilla para la resiembra. awen,
awin.
- Semilla de maz para la resiembra.
yawenil ixim.
2
- conseguir semilla. inatan.
- Voy a conseguir semilla. oj
kinatuk.
semillero. ba wa stsunxi ja itaji mas
tsaan oj labxuk.
seminal. inato, ti ba inat.
seminario.
1
- jun tike eskwela ba wa
snebawe ba oj pagreaxuke.
2
- kurso.
seminarista.
nebwanum ba oj
pagreaxuk.
semita.
1
- judo, smoj judo.
2
- semita.
semoviente. wa xnijki.
- Bienes semovientes. wakax ay
swinkil.
sempiterno,-a. mi xchaki.
senado.
1
- ja senador jumasai.
2
- ba wa stsomo sbajeja
senador jumasai.
senador,-a. tsaubal kristyano wa
xatiji ti ba gobyerno. tsaubal
yena yuj ja swinkil mejiko. ja yuj
slokol jpensartik. yena ay schol
oj ya kulan ja leyi. jujune
estado ay yioj chawane
senadori. yuxta mi skisa lek ja
indyoi ja yuj mi xyiaj ja

akwerdo ja ba san andresi.


Cmara de SenadoresCongreso
de la Unin legislador.
senadura. ja yatel ja senador.
senador.
senatorial. sbaj
sencillo,-a.
1
- sensiyo.
- Tela sencilla. sensiyo kuuts.
- No tengo sencillo. mey jsensiyo.
2
- mi wokoluk.
- Trabajo sencillo. mi wokoluk ja
ateli.
3
- mi chikinal ay.
- Joven sencillo. mi chikinal ay ja
keremi.
4
- toj.
- Hombre sencillo. tojol winik.
senda. bejka, chin bej.
senderear.
1
- jea yi ja beji.
2
- pojo bej.
sendero. bejka, chin bej.
sendos,-as. jujune.
- Los trabajadores llevaban sendos
machetes. yiaje jujune smachit ja
atijumi.
senectud. pokoxa. senil.
senil. jomelxa jitsan jabil, poko.
senior,-a. ay skujol.
seno.
1
- mix.
- El seno de su mam. ja smix ja
snani.
2
- xujxep. matriz.
3
- yoj.
- En el seno del monte. ti ba yoj
kul.
sensacin.
1
- yiljel kinal, yabjel kinal.
- Sensacin de frio. yabjel chee.
2
- snikjel.
- La noticia nos caus una sensacin.
snikawotik ja yabalil.
775

sensacional-sentencioso

sensacional. wa snika. sensacin.


sensacionalismo. lom wa snika ja
kristyano jumasai ba oj xiwuke
ba mixa oj skul pensar. [jachni
jitsan majke ti ba radyo sokxa ba
televisin].
sensacionalista. ja ma lom wa snika ja
kristyanoi.
sensato,-a. ay skujol, ay spensar.
sensibilidad.
1
- yabjel kinal, yiljel kinal.
2
- schinajil.
sensibilizar. aa yi sna kinal.
- La explotacin nos sensibiliz.
yaa kitik jna kinal ja ixtalajeli.
sensible.
1
- wa xyab kinal, wa xyila kinal,
wa snaa kinal.
- Mis ojos no son sensibles. mi xyila
kinal ja jsati.
- El perro es sensible. wa snaa
kinal ja tsii.
2
- delikado.
- Es muy sensible. No quiere que lo
corrijamos. jel delikado yena. mi
skana oj jlekbestik.
sensiblera. schinajil, sdelikadoil.
sensitivo,-a. wa xyila kinal, wa xyab
kinal, wa snaa kinal. sentido.
sensorial. ti ba sentido.
sensual. kanawinik, kanaixuk.
sensualidad. ja smodo ja kanawiniki
ma ja kanaixuki.
sentada. jalon.
- En un sentada. ba jun jalon.
sentadero. skujlayub.
sentado,-a.
1
- kulan, kulanum, kuchan,
chuban, lesan.
- Estoy sentado. kulanon.
- Estamos sentados. kulanumotikon
eke.
- Ests sentada. kuchana.
776

- La ardilla est sentada. ti chuban


eke ja chui.
- Estoy sentado en la tierra.
lesanon eke ti ba luum.
2
- sentado en el aire. choban.
3
- sentado en la tierra con las piernas
abiertas. lexan.
4
- sentados,-as. sakulkul.
- Mucha gente est sentada.
sakulkul eke ja swinkil jumasai.
sentar.
1
- aa kuchanuk.
- Me sent en el banco. yaa
kuchanukon ti ba kaan.
2
- aa kulan.
- Sent las bases del contrato. yaa
kulan ja yukmal ja tratoi.
3
- makuni yuj.
- No me sienta bien el caf. mi
xmakuni kuj ja kajpei.
sentarse.
1
- kuchani, kulani, kujlaban.
- Sintate. kulanan.
- Se sent en el banco. skujlaban
ja kaani.
2
- sentarse cabizbajo. wutsbi.
3
- sentarse en cuclillas. chobo ja
yoki.
- Me sent en cuclillas. schobo ja
yoki.
- Me sent en cuclillas. chumaniyon.
4
- sentarse en el suelo [sin cruzar
las piernas]. lexani.
sentencia.
1
- proverbio.
2
- kastigo.
- El juez pronuncia la sentencia. wa
xyaa kouk ja kastigo ja jwesi.
sentenciar. aa kastigo.
- El juez sentenci al ladrn. yaa yi
kastigo ja elkanum ja jwesi.
sentencioso,-a.
1
- wa xyala proverbio.

sentido-sentir

- jel niwan wa xyaa sbaj sok ja


sloili.
sentido.
1
- wa xkabtik kinal sok joe ja
sentido iti jach wa xyala ja jnali,
bobta wa xnaatikl sbaj mas
jitsan yuj ja joe sentido. oj kiltik
ja sjoili ja jastal wa xyala ja ba
kastiyai.
- Odo. yabjel kinal.
- Vista. yiljel kinal.
- Sabor. yajbal.
- Olfato. sikjel kinal.
- Tacto. syamjel kinal, schimjel
kinal.
2
- ja ba tojolabal tukxa. kela
awilex ja senya iti wa sjea kitik
ja jastal wa xkabtik kinal.
- Siente su sangre [lajan sok,
presiente]. wa xyab schikel.
- Sentimos con nuestro ombligo, si
nos da susto. wa xyabi jmuxuktik
ta wa xkabtik xiwel.
- El pulsero percibe por la sangre de
otra persona. wa xyabi yuj ja
schikel ja pilan kristiano.
[ja senya iti wa sjea kitik mi
kechanuk wa xkabtik sok ja joe
modo ja it mi xnaatik sbaj]
3
- ja jastal.
- El sentido de la explotacin. ja
jastal ay ja ixtalajeli.
4
- sentido comn. ja spensar ja
spetsanili, ja yabjel ja spetsanili.
[yujxta kilatik, ja yabjel kinal
meyuk ja ba spetsanili. ja yuj
komonxa ja sentido comn ja ba
kastiyanoi].
5
- doble sentido. ayni kumal jel
tuk wa xyala kabtik. oj kiltik jun
senya. ta wa xkala kolkoon mi
kolkoukon meran, yujxta lajan
sok sonsoon. ja yuj ayni kumal

jel tuk wa xyala kabtik.


- estar en sus cinco sentidos. sakan
skujol, saan skujol. [tukxa wa
xkalatik ja ba tojolabal. mi tojuk
ta wa xkalatik yuj ja joe modo ja
yabjel kinal. sentido].
- Estoy en mis cinco sentidos. saan
jkujol.
7
- no tiene sentido. mi chikanuk.
- Su relato no tiene sentido. mi
chikanuk ja sloili.
8
- tiene el mismo sentido. lajan
junxta.
sentimental.
1
- delikado, chinaj.
- Hombre sentimental. delikado ja
winik jawi.
2
- wa xyaa okuk.
- Cancin sentimental. wa xyaa
okukotik ja tseboj iti.
sentimentalismo.
1
- sdelikadoil.
2 - yajel okuk.
sentimiento.
1
- yabjel.
- Sentimiento de miedo. yabjel
xiwel.
2
- altsil.
- Tienes bajos sentimientos. mi
lekuk wawaltsili.
sentir.
1
- kujol.
- Les voy a decir mi sentir. oj kal
awabyex jas xchi ja jkujoli.
2
- abi.
- Siento dolor. wa xkab yaj.
- Siento fro. wa xkab chee.
- Siento hambre. wa xkab wain.
- Cmo te sientes? jastal aya wa
xawabi.
- Me siento fuerte. wa xkab ay kip.
- No siento nada. mi xkab mini jas.
3
- sentir dolores de msculos. bojti,

777

sentirse-seor

katskuni.
- Siento dolores de msculos en los
muslos. wa xbojti ja kechmaltiki.
4
- sentir escalofros. lasasi schikel.
5
- sentirlo. yaj skujol.
- Lo siento no haberte acompaado.
yaj jkujol yuj ja mi jmojtaya.
sentirse. ay.
- Me siento bien. lek ayon.
- No me siento bien. mi lek
ayukon lek.
sea. senya. teatro
- Sea de huevo que se deja en el
nido de las gallinas para que sigan
poniendo. yijlab mut.
- Darse seas. mutssatin abajex.
- Nos damos seas.
wa
xmutssatin jbajtik.
seal. senya, yejtal.
- Se dio la seal. okta senya.
- No hay ninguna seal que nos
indique el camino. mey yejtal wa
sjea kitik ja beji.
- Ni seales. mey tak.
- Seal del ganado. ja smarka ja
wakaxi.
- Su ganado no tiene seal. mey
skuruch ja swakaxi.
- Seal de la cruz. sbisjel sbaj.
- Me acompa en seal de amistad.
smojtayon yuj ja kamigoonia
sealadamente.
kechan, mas lek.
particularmente.
sealado,-a.
1
- mero.
- Un sealado trabajo. mero atel.
2
- kulan.
- Todava no ha sealado el da.
mito kulanuk ja skakuili.
sealar.
1
- chutu, jea.
- Nos seal el panal. schutu
kitik ba aya ja akoi.
778

- Nos seal el camino. sjea kitik


ja beji.
2
- aa kuruch.
- Seal el ganado.
yaa yi
kuruch ja swakaxi.
3
- aa kulan.
- Vamos a sealar el da de la junta.
oj katik kulan jas ora oj jtsom
jbajtik.
4
- tujpin.
- No s si se me va a sealar que me
casara. mi xnaa ta oj stujpukon
ba oj nupanukon.
5
- sealar con el dedo. chutu.
- Me seal con el dedo.
schutuwon.
sealizar. cholo yejtal ti ba niwan bej.
seero,-a.
1
- pilan pilan.
- Tejn seero. pilan pilan ja
kojtom iti.
2
- mi slaja.
- Ramiro es un compaero seero.
mi slaja ja ramiro ja mojei.
seor.
1
- ajwal. [seor wa xyala wa
xkistik ja winik jawi. mi jachukuk
ja ajwal ma ajwalal ja ba
tojolabali. yuj ja ajwal ma
ajwalal jani ja riko ma ja
ixtalanumi ma ja mandaranumi.
ja yuj wa xalxi seor gobierno,
jani ja presidente. jachni sok ja
ixawal. yuxta ja kajwaltiki tukxa yuj
ja yeni jani ja dyosi ma ja jwawtiki.
ja ba yoj jnalantik mini june ajwal
ma ajwalal. mi lakumanitik jachuk.
mey ajwal ja ba yoj jnalantik].
- Buenos das, seor! san kajwal.
2
- jnal, senyor.
- Lleg el seor. jaki ja jnali.
- Seor Aldama. senyor aldama.
3
- Nuestro Seor. ja kajwaltiki.

seora-sequedad

- Seor patrn. ajwalal.


- El seor de la finca de San Martn.
ja yajwalil ja pinka san martin
seora.
1
- ixawal, xinan, senyora.
- Buenos das, seora!
san
kixawal.
- Lleg la seora. jaki ja xinani.
- Seora Aldama. senyora aldama.
2
- Nuestra seora. ja jnantiki. [jani
ja jnantik walalupe ma ja jnantik
luumi].
3
- La seora patrona de la finca San
Marcos. ja yixawil ja pinka san
markos
seorear. kulan mandar, mandarani..
seorearse. bajan.
- Se seore de nuestras tierras.
sbajan ja jluumtiki.
seorial. lajan sok sbaj ajwalal.
seoro.
1
- mandar.
- El seoro del patrn. ja smandar
ja ajwalali.
2
- pinka.
3
- ja smodo ja ajwalali.
4
- jel ja ajwalali.
seorita.
1
- mito nupaneluk ixuk, yunin
ixuk ja ajwalali, senyorita.
2
- kantsit. [especie de abejas].
seorito. yunin winik ja ajwalali.
seorn. mero ajwalal.
seorona. mero ixawal, mero xinan
separacin.
spiljel, yajel eluk.
separar.
separado,-a. pilan.
- Milpa separada. pilan alaj.
separar.
1
- pila.
- Separ los perros que se pelearon.
spila ja tsii ja it swolo sbaje.
- Se separ. spila sbaj.

- aa eluk.
- Separ su casa [de la de sus
paps]. yaa eluk ja snaji.
separatismo.
ja spensar jun kole
swinkil wa skana oj ya eluk ja
sluumi ti ba yib kabal ja
sgobyernoi. [kela awilex. jel tuk
ja separatismo yuj ja awtonomiya.
ja iti wa xalbi ja ba yoj mejiko,
mixa jachukuk ja ba separatismo
yuj ja wa spila sbaj].
separatista.
nochwanum ti ba
separatismo.
sepelio. mukwanel.
- Sepelio en presencia de la
comunidad. komon mukwanel.
sepsia. wan kael.
sepsis. wan kael.
septena. juke chikan jas.
septenario,-a.
juke kaku, juke
semana, juke chikan jas.
septenio. juke jabil.
septentrional. ti ba norte.
sptico,-a. wa xyaa kauk.
septiembre. septyembre, setyembre.
sptimo,-a. ja ba sjukil.
septuagenario,-a. jomelxa 70 jabil.
sepulcro. kejnal, keen, smukulabil,
smukulabilal.
sepultador,-a. mukachamwinik.
sepultar. muku, mukwani.
- Sepultamos al muerto. jmukutik ja
chamel winiki.
- Estamos sepultando.
wantik
mukwanel.
sepulto,-a. mukubal.
sepultura. mukwanel.
sepulturero. mukachamwinik.
sequedad.
1
- takin.
- La sequedad de la tierra. takinxa
ja luumi.
2
- jel tsats.
779

sequeral-ser

- La sequedad de sus palabras. jel


tsats ja sloili.
sequeral. lom takin luum.
sequia. wain ja.
- Habr una sequa. oj ko wain
ja.
- Sequa fuerte.
chaan ja
kwaresma.
sequo. takin luum mey ulbanel.
squito. ja smojei.
sequizo,-a. wa xtakji ele.
- Terreno sequizo. wa xtakji ele ja
luumi.
ser. [meyuk ja kumal ser ja ba
tojolabal, ba oj kabtik lek sbej
oj jkaptik chab oxe modo ja
jastal wa xyala kabtiki].
1
- sakanil.
- Nuestro ser. ja jsakaniltiki.
2
- sakan jas.
- Un ser vivo. jun sakan jas.
- Todos los seres. spetsanil ja
jastiki sokxa spetsanil sakan
aye.
3
- jastal ay mero meran.
- La ropa puede esconder nuestro
ser. Pero en tojolabal nuestra ropa
muestra cmo est nuestro corazn.
ja jkutiki wa xbob oj snake
ja jastal aytik mero meran.
yujxta ja ba tojolabali ja
skutiki wa sjea ja jastal ay ja
kaltsiltiki.
4
- ser humano. kristyano.
- Eres un ser humano. kristyanoa.
5
- [jun tike kumal mi ayuk
stuchil ti ba jkumaltik. oj kiltik
jastal ay ti ba tojol abal. ja ba
kastiya wa xalxi ja kumal
kulubal yuj ja ser].
- Soy, mejor yo. -on.
- Lo soy yo. jaon.
- Soy hombre, tengo la vivencia de
780

ser hombre. winikon.


- Soy mujer. ixukon.
- No soy alto. mi chaanukon.
- Eres. -a.
- Lo eres. jaa.
- Eres patrn. ajwalala.
- Es.
- Lo es. jai.
- No lo es. mi jauk.
- Es un campesino. alajanum.
- No es campesino.
mi
alajanumuk.
- Somos, nosotros. -otik, -otikon.
- Lo somos. jaotik.
- Somos hombres. T eres mujer.
winikotikon. ixuka ja weni.
- Son (uds). -ex.
- Uds. lo son. jaex.
- Uds. no lo son. mi jaukex.
- Uds. son mujeres. ixukex.
- Son, ellos, ellas. -e.
- Lo son. jae.
- Ya son jvenes. keremexa.
- Lo era (yo). jaon ajyi.
- Lo seremos.
jaotik, oj
ajyukotik.
- Si no fuera por uds. lek mokto
jauk ja wenlexi.
- Cuntos somos? jay aytik.
- El pap de Teresa es Ramiro. ja
stat ja tere jani ja ramiroi.
- a no ser que. kechan ta.
- No voy a comprarlo a no ser que
quieras que lo compre. mi oj
jmane kechan ta wa xakana ojni
jmanea.
- sea como sea. chikan jastal.
- Sea como sea su conducta.
chikan jastal ja smodoi.
- sea el que sea. chikan jastal.
- Sea el que sea su idioma. chikan
jastal ja skumalei.
- sea quien sea. chikan ma.

sera-serrana

10

- ser como. laja.


- Va a ser como el patrn. oj slaj
ja ajwalali.
11 - ser que no la habr? mey ba.
12 - sera muy bueno. jel nike lek.
13 - va a ser. och . . . il.
- Voy a ser padrino. oj och
pagrinoilon.
sera. jun tike niwan mooch.
serafn. jun tike sjekabanum ja
dyosi.
serenar. lama.
- Seren al enojn. slama ja
tajkumi.
serenata. jun tike kin.
serenidad. laman eke.
- La serenidad de la laguna. laman
eke ja niwan pampa jai.
sereno. tsujul ti ba akwal.
sereno,-a.
1
- jel leman.
- El cielo est sereno. jel leman ja
satkinali.
2
- lajan lajan ay ja spensari.
- Ramiro est sereno aunque muri
su hijo. lajan lajan ay ja spensar
ja ramiroi anima chami ja
yunini.
serial. ti baserie.
serie.
1
- jitsan, stsala sbaje.
- Se me ocurre una serie de cosas.
wa xjak jkujol jitsan jastik.
- Una serie de autobuses pasa. wa
stsala sbaje ja aktobusi.
2
- en serie. tsalan.
- Los aviones se producen en serie.
tsalan wa xkulaxi ja jujpumi.
3
- fuera de serie. jel tuk.
- Este sombrero est fuera de serie.
jel tuk ja pisolom iti.
seriedad.
1
- mi tajneluk.

- La seriedad de nuestra lucha. mi


tajneluk ja jluchatiki.
2
- wa xmakuni meran.
- Le falta seriedad para nuestra
lucha. mi xmakuni meran ti ba
jluchatik.
3
- smeranil.
- No quiere hablarme con seriedad
del problema. mi skana oj yal
kabi ja smeranil ja problemai.
serio,-a.
1
- mi tajneluk.
- Este problema es serio.
mi
tajneluk ja problema iti.
- La enfermedad de su pap es seria.
ipaxelxa ja stati.
2
- mi skana tsenel.
- Mi mam es seria. mi skana
tsenel ja jnani.
3
- mero.
- Trabajo serio. mero atel.
4
- en serio. meran.
- Vamos a trabajar en serio. oj
atijukotik meran.
5
- poco serio. mi xmakuni meran.
- Su trabajo es poco serio. mi
xmakuni meran ja yateli.
6
- tomar en serio. kisa.
- No nos toma en serio.
mi
skisawotik.
sermn. ja scholjel ja yabal ja dyosi.
sermonear.
1
- cholo ja yabal ja dyosi.
2
- tujma.
serpear. chotchoni.
serpentear. chotchoni.
- El mecate est serpenteando. wan
chotchonuk ja yakili.
serpentina. yakil balan juun.
serpiente. chan.
serpollo. xolte.
serraduras. stsubil te.
serrana. witsaltik.
781

serrano-servir

serrano,-a.
1
- swinkil ja ba witsaltik.
2
- ti ba witsaltik.
serrar. kupu, kupwanel.
- Serr la madera. skupu ja tei.
- Est serrando. wan kupwanel.
serrn. stsubil te.
serrucho. chin syera kechan june ja
yokimi.
servible. wa xmakuni.
servicial. kun.
- Obrero servicial. kunil atijum.
servicio.
1
- atel, atiji, yatel moso.
- Tiene tres aos de servicio en el
municipio. oxexa jabil wan atel
ti ba munisipyo.
- En la tienda cerrada un letrero dice:
No hay servicio. mi laatijitikon
wa xyala ja yejtali ti ba lutan
tyenda.
2
- ja sbiil ja tsomjel ja
ebanjelista ba wa stoyo ja dyosi.
3
- s e r v i c i o militar. ochel
kakanumil. [tilan oj och
kakanumil spetsanil ja keremi ta
jomelxa waxaklajune jabil ba oj
sneb tusan jastal oj syam ja
tujkanubi sokxa ja jastal oj
skuuk ja mandaranumi. jun
jabil wane snebjel. yuj ja
snebjeli wa xaji yi ja cartilla.
ja ma mey yioj cartilla mi staa
atel mini cho oj ajuk yi
pasaporte. ta alajanumotik mi
tilanuk oj och kakanumilotik.
lom wa xyaa kitik ja cartilla].
4
- Servicio Postal Mexicano. ja
sbiil ja correo ti ba slechanal
mejiko.
5
- servicio pblico. ja jastiki wa
xmakuni yuj ja spetsanili. jachni
782

ja correo ja
luz elctrica ja
telfono ja telegrfo ayto mas
jitsan.
6
- servicios de salubridad. ja schol ja
loktori ba lek oj ajyukotik lek.
Secretara de Salubridad y
Asistencia.
7
- dar servicios. makuni yuj.
- Este sombrero me da un buen
servicio.
jel xmakuni kuj ja
jpisolom iti.
servidor,-a. moso.
- Su servidor. wa lamakuniyon
awujilex
servidumbre.
ja yatel ja moso
jumasai.
servil.
1
- sbaj moso.
- El trabajo en la finca es servil.
sbaj moso ja atel ti ba pinka.
2
- kun.
- Hombre servil. kunil winik.
servilismo. ja smodo ja ma wa stsajla
ja niwak mandaranumi.
servilleta. sakal kuuts.
servir.
1
- atelta, makuni.
- Vamos a servir a nuestra
comunidad.
oj kateltatik ja
jkomontiki.
- No sirve. mi xmakuni.
- Nos va a servir. oj makunuk
kujtik.
2
- servir [la comida].
lecha.
lechwani, aa yi.
- Nos sirve el caldo. wa slecha
kitik ja kaldoi.
- Est sirviendo la comida. wan
lechwanel.
- Les sirve a sus hijos. wa xyaa yi
ja yuntikili.
3
- lo que no sirve para nada. sulul
[regional], tsulul.

servirse-sexo

- Tralo, no sirve para nada. jipa


kani sulul yena.
- No sirves para nada [broma].
lajana sok tsulul.
4
- no sirve para nada. lom.
- Un rbol que no sirve para nada.
lom te.
5
- para qu sirve? jas yatel.
6
- para servirle! mi jas yioj.
servirse.
1
- yama.
- Se sirve del machete para rozar.
wa syama ja smachiti ti ba loxnel.
2
- aa makunuk.
- Se sirvi de m para obtener la
informacin. yaa makunukon ba
oj yab ja yabalil.
3
- aa wapabor.
- Srvanse acercarse.
aa
wapaborexi jitsanik jani.
4
- srvete. itul, itule.
-Srvete de las tortillas. itul ja wala
ooti.
- Srvete de los cigarros. itule ja
mayi.
servofreno. ja ba schabil preno ti ba
niwak
kamyon
sokxa
ba
aktobus.
sesenta. ox winike, 60.
sesentn,a-. jomelxa 60 jabil.
sesera. chingo, schijnak chante.
sesgar.
1
- seta ba mixa jak ja sbej.
2
- toso ba mixa jak ja sbej.
sesgo. ba mixa jak ja sbej.
sesin. tsomjel, nolan.
- Ya habr una sesin. ojxa ajyuk
tsomjel.
- Los hombres ya estn en sesin.
nolanxa ja winikei.
seso. chijnakal.
- Nuestros sesos. ja jchijnaktiki.
- Te faltan sesos. lajana sok ja

solom ja men tsululi.


- Sesos de animales. schijnak
chante, chingo (regional).
sesteadero. ba wa xjijli ja wakaxi.
sestear. jijli.
sestero. ba wa xjijli ja wakaxi.
sestil. ba wa xjijli ja wakaxi.
sesudo,-a. ay skujol.
seta. hongos.
setecientos,-as. sjolajunil winik chab
xaane, 700.
setenta.
slajunil chan winike, ox
winike sok lajune, 70.
- 71. sjuluchil chan winike.
-73. ox winikesok oxlajune.
setentn,-a. jomelxa 70 jabil.
seto. makbal.
seudo. mi meranuk.
seudnimo,-a. mi meranuk ja sbiili.
severo,-a. tsats.
- El rgimen de los patrones es muy
severo. jel tsats ja smandar ja
ajwalali.
sevicia. jelxita smaloil.
sexagenario,-a. jomelxa 60 jabil.
sexenal. waktike jabil.
sexenio. ja swakil jabil. [wake jabil
wa skuchu ja mandaranum ti ba
mejiko. wa xchak ja wake jabil
jawi, ojxa olomaxuk yajkachil].
sexo. ja chab tike jastal ay ja
spetsanile sakan aye. oj kiltik
jastal aye.
- winik ma ixuk.
- tan ma men.
- stat ma snan.
- jachni spetsanil ja kristyano.
- sokxa ja chantejumasai.
- sokxa ja kujlali sokxa ja
spetsanile. ja yuj wa xkalatik ja
tantik wits sok ja mentik mes.
- Sexo masculino. winik, swaw,
xinuk, tatal.
783

sexto-si

- Sexo femenino. ixuk, nanal.


sexto,-a. ja ba swakil.
sexual.
1
- sbaj jwinkiltik.
2
- tener relaciones sexuales. aa,
tajni sok ixuk ma sok winik.
- Tuvimos relaciones sexuales.
kaatikta.
- Tuviste relaciones sexuales?
tajniyata ma sok ixuk.
sexualidad. sexo.
shac [comiteco]. xak.
shampoo. jun tike jabon wa xmakuni
ja ba kolomtik.
shashib [comiteco]. chaxib.
shauc [comiteco]. antsikel, bardero.
shel [comiteco]. xelan ja stii.
shinil. xinilte.
shinuc [comiteco]. xinukona, winik jel
kistal wa xatiji.
shok. jun repente jomta solom yuj ja
chameli.
shoy (comiteco). xoy.
shubic (comiteco). xubik.
shush (comiteco). xux.
si.
1
- ta -ka.
- Si llueve te vas a mojar. ta oj ya
ja oj poxan.
- Si trabajas no mueres de hambre.
ta wa laatiji mi oj chaman wain.
- Si el ganado entra en la milpa se
enojar el dueo. och ka alaj ja
wakaxi oj tajkuk ja swinkili.
- Si no te apuras no aprenders. mi
ka xanuts abaj mi oj anebe.
- Se dice que viene. Si ya no, me
voy. wa xalxi oj jakuk. ta mixa
ka oj wajkon.
2
- jalek, jalek . . . to, jalek mokto,
lek . . . to, mokto, wanukto.
- Si no me casara, ira a Tuxtla.
jalek mi lanupaniyon, oj wajkon
784

ba tustala.
- Si hubiera comprado el remedio, no
se habra muerto el puerco. jalek
jmanto ja aani, mi chameluk ja
chitami.
- Si viviera, lo encarcelaran. jalek
sakanukto, oj ya och preso.
- Si hubieras entrado, me habra
cambiado.
jalek ochantoi,
jtukbesta jbaja.
- Si no lo hubiera comprado. jalek
mokto jmani.
- Si no hubiera llovido, habramos
trabajado en balde. jalek mokto
jak ja, lomni wantik atela.
- Si hubiera pagado. lek ayukto
stupjel.
- Si no fuera por uds. lek mokto
jauk ja wenlexi.
- Si no fuera as, no hubiramos
llegado. mokto mi oj jakotikon.
- Si trabajaras no moriras de
hambre. wanukto laatiji, mi oj
chaman wain ti.
s (1).
1
- jai, ojoj, wan, ti.
- No es un perico? - s. mi ma
jauk jun chel. jai.
- Lo va a comprar - s. oj ma
smane. ojoj.
- Estas trabajando? - s. wana ma
atel. wan.
- Quieres caf? - s. wan ma
xakana kajpe. wa xkana.
- Est tu pap? -s. ti ma aya ja
watati. ti.
- Est Delina? - s. tini ma aya ja
delinai. teya.
- Vas conmigo? -s, compaero. oj
ma wajan jmok. ba miyuka
kala mojaljela.
- Que no te caigas! - s. mok
mokan. aja.

s-sigla

- lom.
- S, se van a quemar los frijoles.
Vete a verlos. lombi oj tsik ja
chneki. kaax ila.
s (2).
1
- sbaj.
- Se alaba a s mismo. wa stoyo
sbaj.
- Reparten entre s el maz. wa
spuku sbaje ja yiximi.
2
- de por s. [chab majke wa
xkalatik ja kumali. oj kiltik jun
senya].
- La rozadura es bastante difcil de
por s. wokol wokolxa ja loxneli.
3
- en s. de por s.
4
- fuera de s. jomta solom.
5
- para s. kumani ja skujoli.
6
- por s solo. lom.
- Por s solo sali. lom eli.
sibarita. ja ma jel skana ba jel kun
oj ekuk.
sic. jachnia.
sicario. tupubal milwanum.
sico. . . psico.
sideral. ti ba kanalaltik.
sidreo,a-. ti ba kanalaltik.
siderurgia. stojbesjel ja takini ba oj
makunuk kujtik. ti wa xjak ja ton
takin ja ba yoj ton. wa skixna
oj jaaxuk ja takini. jaaxita
ojxa eluki. ojxa makunuk yuj
ba oj stojbes machit sokxa
atijubal sokxa
acero ma
chikan jas.
siderrgico,-a. ti ba siderurgia.
sidra. jun tike mansana kulubal
snichimdyos.
siega. saoj, jachoj.
siembra. stsunjel.
siempre. lamlamil, -ni, tolabida.
- Siempre no nos hacen caso.

lamlamil mi skisawotik.
- Siempre t. wenania.
- Siempre me caigo. tolabida wa
lamokyon.
- Siempre l mismo. syempre
yena.
- Siempre usar lo mismo.
tolabidaaxi.
- Siempre us el mismo calzn.
tolabidaaxi ja jwexi.
sien. sentidoal.
- Nuestras sienes. ja jsentidotiki.
siena. kantimtim.
sierra.
1
- syera, kupubte.
2
- witsaltik.
siervo,-a. moso.
- Siervos de la gleba.
mero
mosoaltik mey modo oj eluk ja
ba ajwalali yuj ja lajan sok jun
alak sbajxa yena.
siesta. jijlel ba kulan kaku.
siete. juke.
- Siete horas. juke ora.
- Las siete casas. ja sjukil naits.
- Siete personas. jukwane.
- Somos siete. jukwanotik.
- Uds. son siete. jukwanex.
- Nosotros siete. jukwaniltik.
- Siete perros. jukotane tsi.
- Siete cabrillas. xanab kanal.
sietemesino,-a. pojki ba sjukil ixaw.
sieteal. ayxa juke jabil.
sfilis. jun tike chamel ti ba jwinkiltik.
[wa xek jbajtik. ay yajnal].
sifiltico,-a. ay yioj sfilis.
sifn. kumtsubal tubo, yetal.
sigilar. naka.
sigilo. chaban ti abal.
- Trabaja con sigilo. chaban ti
abal wa xatiji.
sigiloso,-a. wa xkumani skujol.
sigla. ta kechan wa xalxi ja bajtan
785

siglo-silenciar

letra ba jujune kumal. oj kiltik


jun
senya.
P.R.I.
Partido
Revolucionario Institucional.
siglo. 100 jabil. [ja kwenta ba siglo
keta ja yora pojki ja jtatik
jesukristoi. ja yani ekta mas
jitsanxa sok jun tajbe ja sigloi.
ja yuj ti ba siglo 21 aytik. juli ja
jnali ti ba jluumtik ti ba siglo 16.
ekta mas jitsanxa sok jun 500
jabil].
signarse. bisa abaj.
signatario,-a. wa xyaa orden ja juuni.
signatura. senya.
significacin.
1
- significado.
2
- yochel.
- Este problema no tiene
significacin.
mi yocheluk ja
problema iti.
significado. jastal, sbej.
- El significado del bautismo. ja
jastal ja yijel jai.
- El significado del calzn es que
somos tojolabales. ja sbej ja tojol
jwextik yuj ja tojolabalotik.
- Tiene el mismo significado. lajan
junxta.
significar. skana oj yale, lajan sok.
- Un rato significa dos horas. jun
rato wa skana oj yal chab ora.
- Esta vaca no significa nada para el
patrn. ja men wakax lajan sok
mini jas ti ba ajwalal.
- Significa lo mismo. lajan junxta.
- Qu significa esto? jasunka ja
iti.
significativo,-a. wa sjea.
- Es significativo para su conducta
que no se haya asociado con
nosotros.
wa sjea kitik ja
smodoi ja mi ocheluk jmoktik.
signo. senya.
786

- La corona solar es un signo de que


va a llover. ay smesa ja jwawtik
jani senya oj ya ja.
siguiente.
1
- naban, nabuman.
- Soy el siguiente [en una fila].
nabanon.
Somos
los
siguientes.
nabumanotik.
2
- jaki, eki, jakum.
- La semana siguiente vamos a
Comitn. ja semana wan jakel oj
chonabanukotik.
slaba. xen yaman ti ba jujune
kumal. [oj kiltik jun senya.
kiximtik ay yioj oxe xen
yaman. itule ki-xim-tik].
silabario. jun tike juun wa xmakuni
ba oj jnebtik juun.
silabear. pilanpilan ala jujune slaba.
silbico,-a. ti ba slaba.
silba.
wane xuanel yuj ja mi
akwerdouk aye.
silbador,-a. xuanum.
silbar.
1
- xua, xuan, xuin, xuani.
- Me silb. sxuanon.
- No s silbar. mi xnaa xuanel.
2
- jususi.
- El viento silba. wa xjususi ja
iki.
- El cohete est silbando. wan
jususuk ja sibaki.
silbato. wilwilo, silbato.
- Pit el silbato. okta wilwilo.
silbido. wan xuanel, wan jususuk.
silbo. wan xuanel, wan jususuk.
silenciador. wa xyaa chabanuk ja
yokel ja motor sok.
silenciados,-as. lamjum.
silenciar. komo, aa chabanuk,
chaba [regional].
- Me silenci. skomowon.

silencio-simpata

Nos
silenci.
yaa
chabanukotik.
- Te va a silenciar. oj smak watii.
silencio.
1
- chaban.
- Me escucharon en silencio.
chaban smaklayon.
- Silencio! chabananik.
2
- guardar en silencio. mi xkumani,
mi xyala yabi.
- Guard el silencio.
mi
kumaniyon.
- Guard el silencio sobre este
problema. mi kala yabye ja
problema iti.
silenciosamente. takal.
- Camin silenciosamente. takal
bejyi.
silencioso,-a.
1
- mi xkumani.
- Eres silencioso. mi lakumani.
2
- takal.
- Este reloj es silencioso. takal wa
xbejyi ja relojo iti.
3
- kan chaban.
- La noche silenciosa.
kan
chaban ja akwali.
slice. bax.
silo. jun tike snajtsil ixim lajan sok
wa xkilatik ti ba sapaluta.
silueta. snajkul.
- Slo veo la silueta. No parece
quin es. kechan wa xkila ja
snajkuli. mi xchijkaji machunka
yena.
silvestre. sbaal kul, sbaal wits.
silvcola. sbaj stalnajel ja tealtiki.
silvicultor,a-. talnatealtik.
silvicultura. stalnajel ja tealtiki.
silla. siya, yatijub ja kawu.
- Hacerse una silla. siyaaxi.
- Se va a hacer la silla.oj siyaaxuk.
sillera.

1
- siyaaltik.
2
- ba wa skulan siya.
silln. kujlayub.
sima.
1
- keen.
2
- ti ba mero yojol ja luumkinali.
simbiosis. ochel sok.
simblico,a-. kechan senya. smbolo.
simbolizar. jea.
- Su ganado simboliza su riqueza. wa
sjea kitik ja srikesail ja
swakaxi.
smbolo. senya.
- El rbol es un smbolo del hombre.
Sus frutos son como nuestras obras.
jun senya ja kristyano jani ja tei.
ja sati lajan sok ja kateltiki.
simetra. lajan lajan ay.
- La simetra de las dos casas. lajan
lajan ay ja schabil naitsi.
simtrico,-a. lajan lajan ay.
simiente. inat.
similar.
1
- lajan sok.
- Similar a un ocote. lajan sok jun
taj.
2
- moj.
- Nuestros similares. ja jmojtiki.
similitud. wa slaja sbaje.
- La similitud de las dos ermitas. wa
slaja sbaje ja schabil ermitai.
simio,-a. jun tike maax kolxa jun
kristyano.
simona. negosyo sok ja relijyoni. lajan
sok wa schonowe ja yijel jai.
simoniaco,-a. wa skulan negosyo sok
ja relijyoni.
simpata.
1
- lekaji.
- El padre nos inspira simpata. wa
xlekaji yuj ja kentik ja pagrei.
2
- tener simpata. lekan.
- Tiene simpata por m.
wa
787

simptico-sin

slekanon.
simptico,-a. jel lek smodo, wa slekan.
- Este hombre es simptico. jel lek
smodo ja winik iti.
- Me es simptico el muchacho. wa
xlekan ja keremi.
simpatizar. lekan.
- Simpatiza con nosotros.
wa
slekanotik.
simple.
1
- lom.
- Un simple rbol. lom te.
2
- sensiyo.
- Tela simple. sensiyo kuuts.
3
- kun.
- Trabajo simple. kunil atel.
4
- mi chikinal ay.
- El joven es simple. Le falta juicio
an. mi chikinal ay ja keremi
mito ayuk skujol.
simplemente.
1
- lom.
- Simplemente agua. lom ja.
2
- mi xyaa sbaj niwan.
- Habla simplemente. mi xyaa
sbaj niwan sok ja sloili.
simpleza.
1
- mi chikinal ay.
- Tu simpleza es tu delito. mi
chikinal aya jani wamuli.
2
- chinga.
- Hace puras simplezas.
lom
chinga wa skulan.
3
- tsulul.
- Me mostr una simpleza. sjea ki
tsulul.
simplicidad. stojolil.
simplificador,-a. kunbesnuman.
simplificar. kunbes.
Simplificamos
el
trabajo.
jkunbestik ja ateli.
simplista. mi xyila ja problemai.
simpln,-a. mi chikinal ay.
788

simposio. tsomjel.
simulacin. sjejel chikan jas yuxta mi
jachukuk.
simulacro.
1
- ixtaal. imagen.
2
- swayich.
3
- lajan sok yuxta mi meranuk.
- Simulacro de guerra. lajan sok
kakanel yujxta mi meranuk lom
cine.
simular. jea yes.
- El patrn simula ser pobre. wa
sjea ja yes ja pobre ja ajwalali.
simultneamente. junta ora.
- Simultneamente caminaba y
cantaba. junta ora wa xbejyi wa
xtsebani
simultanear. junta ora skulan ja
schabili.
simultneo, -a. junta ora wa xeki.
sin.
1
- meyuk, mey, mi xochi, mi.
- Sin dinero. mey takin.
- Nos juntamos sin los hombres.
jtsomo jbajtik mi och ja
winikei.
- Sin dolor. mi xyab yaj.
2
- sin cesar. tolabida.
- Trabaja sin cesar. tolabida wa
xatiji.
3
- sin compaero. tuchil.
- Estoy sin compaero. tuchilon.
- Trabaja sin compaero. stuchil
wa xatiji.
4
- sin dueo. jochan, mey swinkil.
5
- sin embargo. yujxta, anima.
- Se fue a la fiesta, sin embargo no
vio el baile. wajta ba kin yujxta
mi yila ja chaneli.
- Vamos a Comitn sin embargo de
la lluvia. wajtik ba chonab
anima wa xyaa ja.
6
- sin mejora. kan laman, kan

sinagoga-singularmente

chaban.
- El enfermo est sin mejora. kan
laman ja chamumi.
7
- sin sombrero. koloolom.
sinagoga. yermita ja judo.
Sinaloa. ja sbiil jun estado ti ba yoj
mejiko.
sinceramente. mero meran, jaman ja
yaltsil, jaman ja sti.
- Sinceramente quiero que vengas.
mero meran wa xkana oj jakan.
- Teresa habla sinceramente. jaman
ja yaltsil ja teresai.
sinceridad. sjamanal.
- La sinceridad de su corazn. ja
sjamanil ja yaltsili.
sincero,-a. ala ja smeranili, jaman.
- Nuestro corazn es sincero. wa
xyala ja smeranil ja kaltsiltiki.
- Ramiro es sincero. jaman ja sti
ja ramiroi.
sincretismo.
ba sokan kani ja
kostumbrealtiki
ma
ja
relijyonaltiki.
sincretista. ja ma
wa soko ja
kostumbrealtiki
ma
ja
relijyonaltiki.
sincrnico,-a. junta ora wa xeki.
sincronizacin. junta ora skulajel.
sincronizar. junta ora kulan.
sindical.
1
- ti ba sndico.
2
- ti ba sindicato
sindicalismo. ja snesesida ja atijum
jumasai ba oj stsom sbaje ba
oj skolta sbaje. ta pilan pilan
kani mey yip.
sindicalista.
1
- ti ba sindicalismo.
2
- atijum ochel sok ja sindicato.
sindicar.
1
- chono yabalil. acusar.

2
- aa ochuk ti ba sindicato.
sindicarse. ochi sok ja sindicato.
sindicato.
tsoman ay ja atijum
jumasai ba oj skolta sbaje.
sndico.
1
- kelwanum ti ba jun chayel
negosyo. wa skela ba oj sta ja
stakin ja tajbanum jumasai.
2
- tsaubal kristyano yen ay
schol ba komon ma ba
munisipyo.
sinecura. tupji yi stsakol anima mi
xatiji.
sinfn. mi oj chakuk.
- Sinfn de problemas. mi oj
chakuk ja problema jumasai.
sinfona. jun tike kin.
singular.
1
- kechan june.
- Un rbol es singular, rboles es
plural. jun te jani kechan june.
tealtik jani jitsanxa.
2
- mi slaja.
- Ramiro hizo un trabajo singular. mi
slaja ja yatel ja ramiroi.
3
- tuk.
- Sus caites son singulares porque los
compr con los guatemaltecos de
San Mateo. jel tuk ja sxanabi yuj
ja smanunej sok ja swinkil san
mateyo ixtatan ja ba watimala.
singularidad. mi slaja.
- La singularidad de nuestras costumbres.
mi slaja ja jkostumbretiki.
singularizar. aa kan pilan.
- Me singulariz para alabarme. yaa
kankon pilan ba oj stoyon.
singularizarse. pila abaj.
- Se singulariza por su conducta. wa
spila sbaj yuj ja smodoi.
singularmente.
1
- mi slaja.
- Singularmente bueno. wa slaja ja
789

sinhueso-siquiera

slekili.
- jel.
- Le gusta singularmente el cigarro.
jel xyab ja mayi.
sinhueso. akal. lengua.
siniestra. surdero jkabtik.
siniestro. chikan jas wokol lajan sok
desgrasya, kitkin, tsikel naits.
siniestro,-a. kistal.
- Me ech una mirada siniestra.
kistal yilawon.
sinnmero. jel jitsan.
- Sinnmero de cuentos. jel jitsan
ja loilaltiki.
sino.
1
- swerte.
2
- yujxta, pero yuj, pe, pero.
- No trabaja, no descansa, sino que
muri. mi xatiji, mi xjijli, yujxta
chami.
snodo. tsomjel ja pagre jumasai.
sinnimo,-a. chab kumal anima
junxta lajan. [oj kiltik jun senya.
ajtso jani kerem kolko].
sipnosis. compendio.
sinrazn. mi sbejuk.
sinsabor. chamkujol.
sinsonte. choyej.
- Bandada de sinsontes. choyejaltik.
sintctico,-a. ti ba sintaxis.
sintaxis. ja modo ja jastal oj jcholtik
ja jkumaltiki. [oj kiltik jun senya
wa xkalatik kala watsa. mi
xkalatik
watsa
kala.
mi
cholubaluk lek ja iti].
sntesis.
1
- stsomjel.
- Hizo la sntesis de nuestras ideas.
stsomo ja jpensartiki.
2
- chab oxe kumal.
- Les voy a decir en sntesis qu es
el problema. oj kal awabyex
chab oxe kumal jasunka ja
2

790

problemai.
sinttico,-a.
1
- wa stsomo. sintesis.
2
- kulubal sok slokol. [oj kiltik
jun senya. Tela sinttica jani jun
tike kuuts lajan sok naylo ba mi
xoch tenok mini stsotsil chej.
chomajkili ti ba skulajel. yuj ja
kulubal sok slokol lajan sok
petrleo].
sintetizar. tsomo.
- Vamos a sintetizar nuestras ideas.
oj jtsom ja jpensartiki.
sntoma. senya.
- El sudor nocturno es un sntoma de
la tuberculosis. ja tikawaneli ti ba
akwal jani jun senya ja sak
ojobi.
sintomtico,-a. ay senya. sntoma.
sintomatologa.
snebjel ja senya.
sntoma.
sintonizador. ja sbotonil ja radyoi ba
oj kabtik lek.
sintonizar. tima lek ja radyoi ba oj
abxuk lek.
sinuoso,-a. wekan.
- Camino sinuoso. wekanxa ja
beji.
sinusitis. jun tike ojob.
sinvergenza. lolanum.
siquiatra. jun tike loktor wa xyajna ja
ma jomel solom.
siquiatra. ja snebjel ja ba siquiatra.
psiquiatra.
squico,-a. ti ba kaltsiltik, ti ba
jpensartik.
siquiera. sikyera, kechan, anima,
mini.
- Quiero componerme, siquiera
caminar. wa xkana oj tojbukon
sikyera oj bejyukon.
- Los no indios ni siquiera conocen
nuestro idioma. ja jnali sikyera wa

siquinay-sitio

snaawe ja jkumaltiki.
- Dime siquiera tu nombre. kechan
ala kabi ja wabiili.
- Siquiera no duermas descansa.
jijlan anima mi oj wayan.
- Ni un hombre, siquiera. mini jun
winik.
siquinay. yojyom.
sirena.
1
- tinuman ixuk.
2
- jun tike wilwilo jel tsats wa
xoki yuj ja ay yioj makina.
sirle. skoy chej, skoy chibo.
sirvienta. tayakan.
- La patrona busca a una sirvienta.
wa slea jun stayakan ja ixawali.
sirviente. moso.
sisal. jun tike chij.
sisar. elkan.
ssmico,-a. ti ba kitkin.
sismo. kitkin.
sismgrafo. atijubal wa sbisa ja
stsatsalil sok ja sluwar ja
kitkini. sismologa.
sismologa. jun ciencia natural. wa
skana oj snebe jastal wa xkei
wa xeki ja kitkini.
sismolgico,-a. sbaj. sismologa.
sismlogo. ja ma wa sneba ja
sismologa.
sistema.
1
- yibanal.
- El sistema del gobierno. yibanal
ja gobyernoi.
- El sistema estelar. yibanal ja
kanalaltiki.
2
- sbej.
- Cmo es el sistema de los
nmeros? jastal sbej ja yajtab
jumasai.
- El sistema del trabajo colectivo. ja
sbej ja komon ateli.
3
- wa xmakuni.

- Es un sistema de los patrones para


controlar a los trabajadores. wa
xmakuni yuj ja ajwalal jumasai
ba oj skele ja atijumi.
4
- jel ja snajeli.
- Nos oprimen con sistema. jel
snaawe
ja
jastal
oj
yixtalanukotik.
5
- sistema decimal. yajtabajel ma
kwenta ba lajune. jachuk wa
sjeawe ti ba eskwela.
sistema vigesimal.
- Sistema mtrico. sbisjel ba
metro.
- Sistema vigesimal. yajtabajel ma
kwenta ba tajbe ma winike lajan
sok kajyelotik ja ajyii.
sistemticamente. wa snaa lek.
- Nos engaa sistemticamente. wa
snaa lek ja jastal oj slolayotik.
sistemtico,-a. cholan ay.
- Trabajo sistemtico. cholan ay ja
ateli.
sistematizar. cholo lek.
- Debemos sistematizar nuestros
trabajos. tilan oj jcholtik lek ja
kateltiki.
sitiador,-a. joybanum.
- Los sitiadores atacaron la ciudad.
snolkaban
ja
chonab
ja
joybanumi.
sitiar. joyba, loto.
- Los soldados sitiaron la colonia.
sjoybaye
ja
kolonya
ja
kakanumi.
- Nos sitiaron. slotowotik.
sitio.
1
- ba.
- No s en qu sitio qued. mi xnaa
ba kan kota.
2
- maka, maka [regional].
- Sembr verduras en el sitio.
stsunu itaj ti ba smaka.
791

sitit-sobn

- hacer un sitio comn [sin cerco en


medio] makaan.
- El pap y su hijo hicieron un sitio
comn. smakaane ja tatali sok
ja yunini.
4
- hacerse un sitio. makaaxi.
- Se hizo un sitio de este terreno.
makaaxita ja luum iti.
sitit [regional]. sitit.
sito,-a. ti ba.
- Una casa sita en Comitn. jun
naits ti ba chonab.
situacin. lugar, ja jastal ay.
- La situacin de Comitn. ja slugar
ja chonabi.
- La situacin de nuestra comunidad.
ja jastal ay ja jkomontiki
- Les voy a hablar de nuestra
situacin. oj kal awabyex jastal
aytikon.
situar.
1
- cholo.
- Situ los viejos tenamastes.
scholo ja yojketi.
smog. muslab.
so. ba skab.
- So pena. ba skab kastigo.
soasar. tsila tusan.
soba.
1
- sbatsjel.
2
- smichjel.
3
- makwanel.
4
- jun tike inat.
sobaco. tumis.
sobado,-a. lapubalxa.
sobajar.
1
- batsa.
2
- chin aa wajuk. humillar.
sobaquera.
1
- ay sjotol ja ku ma ja
kotonchuj ti ba tumisal.
2
- tsij ja stumisi.
sobaquina.

792

1
- tsij ja stumisi.
2
- garote yajel yi.
sobar.
1
- batsa.
- Sob la olla. sbatsa ja oxomi.
2
- sobar [hueso dislocado]. micha.
- El mdico me sob el brazo
dislocado. smicha ki ja jkab ja
loktori.
sobarcar. lutsan ba skab.
- Sobarco el libro. lutsan ba
jkab sok ja juuni.
soberana. mandaranel.
- La soberana es del pas y no de
uno solo. sbaj yibanal shonab ja
mandaraneli mi sbajuk kechan
june.
soberano,-a.
1
- mandaranum june ma yibanal ja
chonabi
- Presidente soberano. wa skulan
mandar ja mandaranumi.
2
- mi mandar ayuk.
- Somos soberanos. mi mandar
ayukotik.
3
- Estado soberano. ta ay
sgobyerno jun chonab
soberbia. jelxita smodo, kakaxita.
- La soberbia del rico. jelxita
smodo ja rikoi.
- La soberbia de Ramiro.
kakaxita ja ramiroi.
soberbio,-a.
1
- jelxita smodo.
- Hombre soberbio. jelxita smodo
ja winik jawi.
2
- jel niwan.
- Casa soberbia. jel niwan ja naitsi.
3
- jel.
- Le dieron soberbia paliza. jel yaa
yi garote.
sobina. jun tike tarugo.
sobn,-a.

sobornable-sobredicho

- ja ma wa skulan chingar sok ja


maswaneli.
2
- mi xkanxi yuj ja ateli.
sobornable. ja ma wa schono sbaj.
sobornar. mana, chono.
- No conviene que sobornemos al
ingeniero. mi xmakuni oj jmantik
ja ijenyeroi.
- No es bueno que el ingeniero se
deje sobornar. mi lekuk oj schon
sbaj ja ijenyeroi.
soborno.
1
- smanjel jun kristyano ba oj
skuluk chikan jas wa xkanatik
yi.
2
- ja takin wa xmanatik jun
kristyano sok ba oj skuluk
chikan jas wa xkanatik yi.
sobra.
1
- kan snalan, skoy, sobra.
- C o m a n ! , q u e d a r o n sobras de
nuestra comida.
waanik kan
snalan ja jwaeltikoni.
- Sobras de la comida. skoy wael,
tatal ixim.
2
- sobras de un lquido [en vaso o
taza]. teban, tebe.
- Quedaron las sobras en el guacal.
jun tebe kani ti ba yoj tsima.
sobradamente. jelxita.
- Con esto su deuda queda est
pagada sobradamente.
jelxita
stupjel ja sjeli sok ja iti.
sobradillo. stejnal.
sobrado,-a. jelxi(ta).
- Est sobrado de dinero. jelxi ja
stakini.
- Hay sobradas ollas. jelxita ja
oxomi.
sobrante. kan snalan, ganansya.
- Sobrantes de la comida. tatal
ixim, skoy wael.
sobrar. pojxi.

- No nos sobra nada. mi oj pojxuk


kujtik.
sobre.
1
- sat, tey yuj nalan chaan.
- Sobre la mesa. ti ba sat mesa.
- El zopilote pasa sobre nosotros.
tey kujtik nalan chaan wa xek ja
useji.
2
- mandar ay yuj.
- Tengo sobre m un jefe. mandar
ayon yuj jun olomal.
3
- mas jitsan sok.
- Me pago $20.00 sobre su deuda.
stupu ki 20 peso mas jitsan sok
ja sjeli.
4
- sbaj.
- Habl sobre la comunidad. yala
sbaj ja komoni.
- Empez a hablar a la gente sobre
Juan. och skumuka ja ixuk
winik ja sbaj ja jwani.
5
- snolulabil juun.
6
- sobre todo. kechan.
- Vamos a aprender, sobre todo, qu
son las partes de la cabeza. oj
jnebtik mas
ja sbiil ja
jolomtiki.
sobreabundar. jel aayaxi.
sobrealimentar. aa jelxuk ja swaeli.
- Sobrealiment al puerco. yaa
jelxuk ja swael ja chitami.
sobrecama. smusulabil chat ba mas
snup oj ajyuk.
sobrecargar. aa jelxuk ja yijkatsi.
sobrecargo. talna ja ekum bej ti ba
yoj jujpum.
sobreceja. jpatantik ti ba keel ja
jmatsabtiki.
sobrecoger. xiwta.
- Nos sobrecogi el retumbo fuerte.
sxiwtayotikon ja tsatsal icham.
sobrecubierta. ja ba schabil smusulabil.
sobredicho,-a. alxita wanto, yalata
793

sobreentendido-sobreproduccin

wanto.
sobreentendido,-a. sbajxani. implcito.
sobreexitar. aa jelxuk ja snikjeli.
sobrehumano,-a. jelxita yip.
- Con un esfuerzo sobrehumano
mat la serpiente muy grande con el
machete. jelxita yip ba oj smile
sok smachit ja jel niwan chan.
sobrellevar.
1
- kolta.
Sobrellevemos
nuestras
dificultades. oj jkolta jbajtik ti
ba jwokoltik.
2
- teka.
- Ya no sobrelleva sus dolores. mixa
steka ja syajali.
sobremanera. jel juntiro.
- Me quiere sobremanera.
jel
juntiro wa skanawon.
sobremesa. wanto lolanel ja mojwaeli
anima chakta swaeli.
sobrenadar. kan kayan.
sobrenatural.
1
- mixa sbajuk ja ba luumkinali.
- Vida sobrenatural. sakanil ba
pilan luwar mi oj taxuk ja ba
luumkinali.
2
- lajan sok jun dyos ma sjekuman
dyos.
- Tiene fuerza sobrenatural. ay yip
lajan sok jun wawal.
sobrenombre. ixtabiil.
- El sobrenombre del patrn es el
gordo. ja yixtabiil ja ajwalal jani
ja kojleli.
- El sobrenombre de Ramiro es el
jugador. wa xyaa yi ja sbiil
tajnum ja ramiroi.
sobrepaga.
stupulabil pilanto ja
stsakoli.
sobreparto. ti ek jun rato ja pojkel
masa.
sobrepasar. jelxi sok.
794

- El precio de la vaca sobrepas mis


recursos. jelxita sok ja jtakin ja
stsakol ja wakaxi.
sobrepastorear. akaxi.
- El ganado sobrepastore la tierra.
yaa akaxuk ja luum ja wakaxi.
- La tierra se sobrepastore.
akaxita ja luumi.
sobrepeso.
1
- jelxita yijkats.
2
- bunkus jun kristyano.
sobreponer.
1
- aa ochuk.
2
- mas lek ila sok.
- Sobrepone a sus compaeros su
dinero. mas lek wa xyila ja stakin
sok ja smojei.
sobreponerse. mi jelxi sok.
- Se sobrepone as mismo. mi
xjelxi sok ja sbakteli.
sobreprecio. yajel keuk ja stsakoli.
sobreproduccin.
jelxita skulajel
bolmal. [jach wa xyalawe ja
jnali kechan mi meranuk. ja
yenlei wa skulane ja bolmal
jumasai ba oj keuk ja
sganansyai. ta wa xtusanaxi ja
sganansyai mixa skanawe oj
skuluk ja bolmali anima oj
chamkotik wain yuj jel ja
jnesesidatiki. ja yuj mi sbejuk ta
wa xyalawe jelxita skulajel
bolmal. mas lek tusanaxita
sganansya. jayuj wa slutuweja
fbrica.
wa snutsuwe ja
yatijum manto oj tusanaxuk ja
bolmali ba oj ya keuk ja
stsakol ba oj keuk ja
sganansyai. jachuk wa xsututi ja
tyempo manto oj jkultik ja
bolmal ja kentiki ba oj
makunuk kujtiki ba mixa oj skul
mandar ja negosyoanumi. tilan

sobrepujar-social

oj kabtik ja skulajel jachuk yuj


ja jnali, mi oj ekuk yuj ja malo
ja smodoi. tilan oj skuuk ja ley
ja merkadoi. ta mi ka oj
chayuk ja snegosyoi. ja yuj jelxa
malo ja bejyel ja merkadoi. mi
yocheluk ja jastal ja ixuk winiki,
kechan yochel ja ganansya].
sobrepujar. jelxi sok. sobrepasar.
sobresaliendo. wachan, pechan.
- La tabla est sobresaliendo. kan
wachan ja akintei.
- La tabla est sobresaliendo mucho.
pechan eke ja akintei.
sobresalir.
1
- kan machan, kan pechan, kan
wachan.
- Su nariz sobresale. kan pechan ja
snii.
- La tabla sobresale. kan wachan
ja akintei.
- El rbol sobresale en el pico del
cerro. kan machan ja tei iti ba
sni wits.
2
- jelxi.
- Sobresales por tu bondad. wa
lajelxi sok walekili.
sobresaltar. yujkes.
- Sobresalt el ganado. syujkes ja
wakaxi.
sobresalto. jun repente ochta xiwel.
sobreseer.
wa xyaa chakuk ja
skichtalajel parte ja jwesi yuj ja
mi xchijkaji lek ja mulali.
sobreseimiento.
yajel chakuk ja
skichtalajel parte ja jwesi yuj ja
mi xchijkaji lek ja mulali.
sobresello. ja ba schabil seyo.
sobresembrar. awenta, awinta.
sobrestante. kaporal.
sobrevenir. jun repente eki.
- Sobrevino el accidente.
jun
repente ekta ja desgrasyai.

sobrevivir. wakwane kani yuj ja mi


chami sok ja smojei.
- Murieron mis gallinas, slo una
sobrevive. chami ja jmuti kechan
jun wakan kani.
sobriedad. sakan skujol ay.
- La sobriedad de nosotros. sakan
jkujol aytik ja kentiki.
sobrino,-a. ja yunin ja jbankili ma ja
kijtsini ma ja jwatsi ma ja jnui.
sobrio,-a. sakan skujol, saan skujol.
- Ests sobrio. sakan akujol.
soca.
1
- xol kaem wa xmakuni ba
labwanel.
2
- tsilel.
socapa. pretexto.
- A socapa. nakul.
- So capa. nakul.
socapar. naka.
socar.
1
- aa keenaxuk [regional].
2
- aa tsujuk. minar.
socarrado,-a. baljus, jus.
- El elote est socarrado. baljus
kani ja ajani.
socarrar. jusu.
- Socarr el armadillo. sjusu ja
iboyi.
socarrarse. baljusaxi.
- El elote se socarr. baljusaxita ja
ajani.
socarrina. baljus.
socarrn,-a. bibo.
socarronera. sbiboil.
socavn. keen, lopan.
social.
1
- tsoman, och sok ja smoji,
komonero.
- Las hormigas son sociales.
tsoman ay ja xanichi.
- Por qu no eres social? jasyuj mi
laochi sok wamojexi.
795

socialdemocracia-sociologa

- Ramiro es muy social.


jel
komonero ja ramiroi.
2
- sbaj jun kole.
- Capital social. ja takini sbaj jun
kole. sociedad mercantil.
socialdemocracia. jun tike tsaubal
gobyerno wa skolta ja atijum
jumasai. mi skana oj keuk ja
mero komonali. kechan wa xyala
oj skele ba mi oj jelxuk ja
ixtalajeli. tito kan ja yip ja
ajwalali.
socialdemocrata. sbaj socialdemocracia.
socialismo. komonal.
socialista. ja ma wa xyaa sbaj ba oj
keuk ja komonali ti ba
spetsanil lado. r g i m e n
socialista.
socializacin. ba wa sbajan ja
medios de produccin ja atijum
jumasai.
socializar. sbajan ja medios de
produccin ja atijum jumasai.
- Como se socializa ja gente. ja
jastal wa smojo sbaje ja ixuk
winik jumasai.
sociedad.
1
- komon, snolanal.
- Las hormigas viven en sociedad.
wa xkulani ba yoj snalane jun
niwan komon ja xanichi.
- Toda nuestra sociedad tojolabal.
jnolanaltik ja ma tojolabal
aytiki
2
- sociedad annima. sociedad
mercantil.
- Sociedad cooperativa. ja swinkil
jumasa ja ba jun koperatiba.
- Sociedad de clases. snolanal ja
swinkili pilan pilan kani yuj ja ti
ba yoj snalan ayni chab kole,
june ja ixtalanumi. jaxa juni ja
796

ixtalajumi. ja yuj jel ja problema


yuj ja mi skisa sbaje yujxta
pronta wa xyila sbajesociedad
sin clases.
- Sociedad humana. spetsanil ja
kristyano ti ba luumkinal.
- Sociedad justa. ja jlekilaltiki.
- En la sociedad justa ya no habr
explotacin. mixa oj ajyuk ja
ixtalajeli ti ba jlekilaltik. jachni
wa xwaj ja ba yoj jnalantik
zapata. sociedad sin clases.
- Sociedad mercantil.
kole
kristyano sbaj yena ja niwan
negosyo ba oj skul ganar jitsan.
- Sociedad mexicana. spetsanil ja
kristyano ja ba mejiko.
- Sociedad sin clases. snolanal ja
swinkili mixa ayuk ixtalajum cho
mini ixtalanum. mixa ayuk ja
spensar ja jnali. ja iti ja
jlekilaltiki yuj ja mixa ayuk ja
ixtalajeli. mixa ayuk ajwalal
mixa ayuk riko cho mini ja
pobre. wajumotik ja jpetsaniltik.
wa xkolta jbajtik kibanaltik. jun
niwan komon oj ajyukotiki.
kela awilex spetsanil ja iti ja
mero jtikantik ja ba jluchatik.
sociedad de clases.
- Toda nuestra sociedad. jnolanaltik.
socio,-a. ochel, moj.
- Somos socios de la unin.
ochelotikon ba tsoman.
- Ramiro es mi socio. ja ramiro
jani jun jmojtik.
socioeconmico,-a. wa xilxi jastal wa
smojo sbaje ja kristyanoi
chikan jastal ja sbaal ja yateli.
sociologa.
jun tike snebjel wa
skana oj yab sbej jastal wa
smojo sbaje ja kristyanoi ti ba
yoj snalan jun kole. [oj kiltik jun

sociolgico-solar

senya. wa xyila ja jastal kronta


wa xyila sbaje ja moso sok ja
yajwalil ti ba chaboxe pinka.
chikan jastal ja spensar ja
nebwanumi wa xyalawe tilan oj
kunbuk ja ajwalali. ta tukxa ja
spensari wa xyalawe mi xmakuni
ja pinkai mas lek ojxa chakuk.
yuj ja luumi sbaj yenle ja
matik wa xyatelta ja alajaltiki].
sociolgico,-a. ti ba sociologa.
socilogo,-a. ja ma wa sneba ja
sociologa.
socolor. pretexto.
socorredor,-a. koltanum.
socorrer. kolta, koltani.
- Me socorri. skoltayon.
- Debemos socorrer. tilan oj
koltanukotik.
socorro. skoltajel.
- No hay socorro. mey skoltajel.
Socorro!
koltayon,
koltayotikon.
socoyote. kox.
soch [comiteco]. xoch.
soda. represko, presko.
soez. kistal.
- Palabra soez. kistal kumal.
sof. niwan skujlayub lajan sok chat.
sofaldar. lika [ba oj iljuk jasunka
kani ti ba yibel].
sofisma. lom kumal.
soflama.
1
- chinil yat kak.
2
- yajel kixwuk.
soflamar.
1
- jusu.
2
- aa kixwuk.
3
- lola.
soflamarse. baljusaxi.
sofocacin. kupta yik.
sofocante. wa xyaa kup yik.
sofocar. aa kup yik.

- El humo le sofoc. yaa kup yik


ja tabi.
sofocarse. kup yik.
- Me sofoqu. kup kik.
- Te sofocaste. kup wawik.
- Se sofoc. kup yik.
sofoco. kupta yik.
sofrer. tsuyu tusan.
soga. syuchulabil, tsuum, xokob
tsuum.
soja. jun tike chenek. soya.
sojuzgador,-a. netwanum, tenwanum.
sojuzgar. neta, tena. sujetar.
sol.
1
- kaku.
- Hace mucho sol. jel ja kakui.
- Sali el sol. elta kaku.
- Se meti el sol. ochta kaku.
2
- sol [religioso]. jwawtik, swaw
kaku.
3
- al sol. woxan kaku.
- Va al sol. ti wa xwaj woxan ba
kaku.
4
- tomar el sol. buxu kaku, waj
buxan.
- Vamos a tomar el sol. oj jbuxtik
kaku.
- Fue a tomar el sol. wajta buxan.
solamente. kechan.
- No solamente esto. mi kechanuk
ja iti.
solana. ba wa xyila kaku.
solano. mujyem.
solapa. jun tike spakulabil.
solapadamente. nakul.
solapado,-a. wa snaka ja spensari yuj
jel bibo.
solapar.
1
- aa ochuk spakulabil ku.
2
- naka.
solar.
1
- ti ba kaku.
- Sistema solar.
spetsanil ja
797

solario-slido

kanalaltik wa xsututi ti ba sti


sat ja kakui.
2
- naits.
3
- maka, maka [regional].
solario. ba wa sbuxu kaku.
solas. tuchil.
- He llegado a solas. jakelon
jtuchil. solo.
solaz.
1
- yajel niwan skujol.
2
- jijlel.
solazar. aa yi niwan skujol.
solazo. jel ja kakui.
soldadera. smoj ixuk kakanum.
soldadesca. kakanumaltik ta kakxa
ja smodoi.
soldadesco,-a. sbaj kakanum.
soldado. kakanum, soldado.
soldador,-a. nokatakin.
soldadura. snokjel takin.
soldar. noko.
- Sold los dos metales. snoko ja
schabil tike ja takini.
solear. ila kaku.
- Extendi el caf para solearlo.
slitalaan ja kajpei ba oj yil
kaku.
soledad. schayanil.
- La soledad de un compaero
nuestro. ja schayanil jun jmojtik.
solemne. tsamal.
- La fiesta es solemne por los
tambores, las velas y los romeros.
tsamal ja kini yuj ja wajabali, ja
nichimaltik, ja kuanumaltiki.
solemnidad. stsamalil.
soler. kulan yuj.
- Solemos sembrar el maz el 10 de
enero. lajune yajtab enero kulan
kujtikon wa stsunutikon ja
kiximtikoni.
solera. spachub.
solevantar. jacha.
798

solicitacin. skanjel.
- Nuestra solicitacin. ja skanjel
kujtiki.
solicitante. ja ma wa skana.
solicitar.
1
- kana.
- Solicitamos del gobierno que no
nos reubique, no sabemos si nos
respetar. wa xkanatik yi ja
mandaranum ba mi oj snuts ja
ba jluumtiki mi naben ta oj
skisotiki.
2
- solicitar muchas veces o muchas
cosas. kantalaan.
- Lo solicitamos muchas veces de l.
jkantalaantik yi.
solcito,-a.
1
- wa xyaa sbaj lek ti ba atel.
2
- kun.
solicitud. skanjel.
- Nuestra solicitud. ja skanjel
kujtiki.
solidaridad. ja smodo ja ma wa xoch
sok ja smojei yuj ja wajum ay.
solidario,-a. ochel sok.
- No somos solidarios con el patrn.
mi ochelukotik sok ja ajwalali.
solidarizarse. ochi sok yuj ja wajum
ay.
- Vamos a solidarizarnos con los
obreros.
oj ochkotik sok ja
atijum jumasai.
solidificar. tono.
- La helada solidifica el agua. wa
stono ja ja ja teewi.
solidificarse. penkaaxi, stono sbaj,
tonaxi, tonbi, tsatsbi.
- La panela se solidific. penkaaxita
ja askali.
slido,-a.
1
- tsats.
- La panela es slida. tsats ay ja
askali.

solitaria-solucionar

- tsunan lek.
- Su casa es slida. tsunan lek ja
snaji.
- Su pensamiento slido. tsunan
lek ja spensari.
3
- lek kulubal.
- Caites slidos. lek kulubal ja
xanabali.
- Colores slidos. mi xchayi ja
yelawi.
solitaria. jun tike sakal lumbris. jel
najat juntiro lajan sok chaboxe
bara. wa xel jun tanto ti ba
konel. ta wa xkan ja solom ba
kojoltik oj kiuk yajkachil. wa
xoch ja snolobi ti ba kolomtik
ba oj sjom lek. wa xyaa yi
koon ja chitami.
solitario,-a. chayan.
- Lugar solitario. chayan luwar.
slito,-a. kajyel.
soliviantar. nika.
solo,-a.
1
- tuchil, nujan.
- Estoy solo. tuchilon.
- No puede quedarse solo. mi
xbob kan stuchil.
- Ests solo. nujana.
- Est solo en la casa. kanta nujan
ja ba naits.
2
- solo [y parado]. wakan.
- Estoy solo. wakanon.
3
- a solas. kechan, stuchil.
- Las mujeres a solas. ja kechan
ixukei.
- El borracho no va a caminar a
solas. stuchil mi oj bejyuk ja
yakbumi.
slo. kechan, lom.
- Slo l. kechan yena.
- Slo agua. lom ja.
- Slo yo. lom kena.
solsticio. ja ba 21 yajtab ja ba yixawil

junyo, ja ba 22 yajtab ja ba
yixawil disyembre. lajan lajan ja
kaku sokxa ja akwali.
soltar. sijpan, sijpun.
- Se me solt la correa del sombrero.
sijpan sbaj ja yakil ja jpisolomi.
- Solt el caballo. sijpun ja kawuji.
soltarse. bosi, tukani.
- El mecate se solt. bosi ja
yakili.
- Se me solt la faja. tukani ja
jsindori.
soltera. soltera, akix.
- Llegar a ser soltera. akixaxi,
akixbi.
- Nicolasa lleg a ser soltera ya.
akixbita ja nikolasai.
soltero. soltero, kerem.
- Llegar a ser soltero o soltera.
solteroaxi.
- Ramiro lleg a ser soltero.
solteroaxi ja ramiroi.
soltura.
1
- lijero.
- Se mueve con soltura. lijero wa
xnijki.
2
- jel lek.
- Habla el espaol con soltura. jel
lek wa xkumani kastiya.
soluble.
1
- wa xjuyxi ja kakawi ti ba yoj
kixin ja.
2
- ay modo oj tojbuk.
- Este problema es soluble. ay
modo oj tojbuk ja problema iti.
solucin.
1
- tojbel.
- Falta la solucin del problema. ayto
skana oj tojbuk ja abal
kumali.
2
- sjuyjel.
- Solucin de sal. juyjita ja atsami.
solucionar. tojbes.
799

solvencia-someter

- Solucion el problema. stojbes ja


abali.
solvencia. stupjel ja sjeli.
- Solvencia econmica. mey sjel
ay stakin.
solventar.
1
- tupu wajeli.
2
- tojbes ja abali.
solvente.
1
- wa stojbes ja abali.
2
- mey sjel.
3
- ay stakin oj stup ja sjeli.
sollamar. jusu.
sollozar. ke sni skujol, smaka sbej
ja yiki.
- Sollozamos. kei sni jkujoltik.
- Solloc. smaka sbej ja kiki.
sollozo. ke el sni skujol.
somanta. garote yajel yi.
somtico,-a. ti ba jbakteltik.
sombra.
1
- axub, snajkul.
- Vamos a la sombra. wajtik ba
axub.
- La sombra de Ramiro. ja snajkul
ja ramiroi.
- Mi sombra. ja kaxubil.
- Sombra [de alguien]. silweta
[regional].
- Mi sombra. ja jsilwetai.
2
- aprovechar la sombra de algo.
axuban.
- Aprovech la sombra del rbol
para descansar. yaxuban ja tei
ba oj jijluk.
3
- estar en la sombra. axbani,
axubani.
- Estamos en la sombra.
wa
laaxubanitik.
4
- ir a la sombra.
axbani,
axubani.
- Vamos a la sombra.
oj
axubanukotik.
800

sombreado,-a. axub.
sombrear. aa axubaxuk.
sombrerada. chikan jas wa xoch ti ba
yoj pisolom.
sombrera. snajtsil chonapisolom.
sombrero,-a.
chonapisolom,
kulapisolom.
sombrero.
1
- pisolom, koroch.
- Tiene un sombrero. ay spisolom.
- Sombrero del hongo. bunkus.
2
- hacer un sombrero. korochbes.
3
- hacerse un sombrero. korochbi.
- Se va a ser un sombrero para m.
oj korochbuk kuj.
4
- sin sombrero. koloolom.
- Llegu sin sombrero. koloolom
julyon.
5
- Ala del sombrero. leche pisolom,
slechmal pisolom.
sombrern. somberon.
sombra.
1
- ti ba axub.
- Milpa sombra. kan ba axub ja
alaji.
2
- tsuyan.
- Hombre sombro. tsuyan eke
ja winiki.
sombroso,-a. ay yaxub.
somero.
1
- mi chaanuk, kusan.
- Laguna somera. mi chaanuk ja
pampa jai.
2
- lijero.
- Lo vio de un modo somero. lijero
yilata.
someter.
1
- tena.
- Quiere someternos. wa skana oj
stenotik.
2
- kapa.
Lo
someti
a
nuestra
consideracin. skapa kitik ba

someterse-sonido

oj jpensaruktik.
someterse. aa baj ja ba yib kabal.
- No se someti al mandn. mi yaa
sbaj ja ba yib kabal ja
mandaranumi.
somnfero,-a. wa swaya.
somnolencia. ayxa wayel.
Somoza. ja sbiil oxwane yajwalil ja
ba Nicaragua. yixtalaan ja
pobre jumasai ba mas jitsan yuj
40 jabil. mero yamigo ja
sgobyerno ja Estados Unidos.
nutsji ba 1979 jabil. Nicaragua
Sandinista Sandino. yuj ja yeni
ja mandaranum yala, ja tan
somoza jani jun yunin ja tsii,
yujxta kamigootiki.
son.
1
- kin, tseboj.
2
- ba.
- Vino en son de negocio. jaki ba
oj skul negosyo.
3
- sin son. mey spensar, mey
skujol.
sonadera. sijmajel sni.
sonaja. chijchij.
- Muchas sonajas. chijchijaltik.
sonambulismo. bejyel ti ba wayel.
sonmbulo,-a. ja ma wa xbejyi ti ba
swayel.
sonar.
1
- oki.
- Para que suene bonito. ba oj
ok tsamal.
2
- juui.
- La corriente del agua est
sonando. wanxta juuuk ja jai.
3
- kumani.
- A solas la p no suena. stuchil mi
xkumani ja pei.
4
- sonar la campana.
tantuni,
tsinini, tsintsini.
- La campana est sonando. wan

tantunuk.
- sonar [hacha]. bojboni.
- Suena el hacha. wa xbojboni ja
echeji.
6
- sonar la hora. oraaxi.
- El lleg cuando son la hora de
ayudar.
yajni oraaxita oj
skoltayotik tini jaka.
7
- sonar la madera. kojkoni, tasi
[regional].
sonarse las narices. sijma.
- Me sueno la nariz. wa xsijma jni.
soncle. jun xaane si.
sonata. jun tike kin.
sonda. jun tike atijubal wa xmakuni
ba jitsan tike atel. oj kiltik
chab oxe senya.
1
- yal chin tubo wa xyaa eluk
ja jchultiki sok, ta mi xel
stuchil.
2
- pilanxa tubo wa xoch ti man
yoj jlukumtik ba oj ya el ja
jlukumtik ta malo aytik.
3
- pilanxa atijubal wa xmakuni
ba oj ilxuk ja schaanil ja jai.
ayto pilan tike.
sondear.
1
- aa ochuk ja sonda ti ba yoj
chikan jas.
2
- ila.
- Sondeamos las ideas del patrn.
kilatikta ja spensar ja ajwalali.
sondeo.
1
- yajel ochuk ja sonda.
2
- yiljel.
sonecillo. tsamal tseboj.
soneto. jun tike berso ma bomba.
sonido.
1
- okel.
- Oigo un sonido. wa xkab okel.
- Oigo el sonido del silbato. wa
xkab yokel wilwilo.
2
- sonido de labrar madera. toj.
5

801

Sonora-soportar

Sonora. ja sbiil jun estado ti ba yoj


mejiko.
sonoro,-a. wa xoki.
- Tambor sonoro. wa xoki ja
wajabali.
sonrer. uman tseni, umum tseni,
kososi [regional].
sonrisa. uman tseej, umum tseej.
sonrodarse. kan tekan.
- Se sonrod el autobs. kan
tekan ja aktobusi.
sonrojarse. chakbi.
- Me sonroj. chakbita jsat.
sonrojo.
1
- kixwel.
2
- wa xyaa kixwel.
sonsacar. nakul aa eluk.
sonso,-a. sonso.
sonsonete.
1
- wan bojbonuk.
2
- yelulabil.
soador,-a. waychinum, waychinuman.
soar. waychin, waychini.
- So con un caballo. jwaychin jun
kawu.
- So conmigo. swaychin jun
jwaychin.
- So toda la noche. waychinelon
snajtil ja akwali.
sooliento,-a. sitsel sat, ayxa wayel.
- Estoy sooliento. sitsel jsat,
ayxa jwayel.
sopa.
1
- kaldo.
- Sopa caldosa. kaldo.
2
- aros ma lajan sok.
- Sopa seca. aros ma lajan sok.
sopapear. maka.
sopapo. makwanel.
sopar. chika pan.
sope. jun tike waj.
sopera. yetal kaldo.
sopero,-a. sek.
802

sopesar. lika ba oj akul tanto ja


yalalil.
sopetn. tsatsal makwanel.
soplador,-a. juuman, juwanum.
- El oficio del soplador es hacer
botellas de vidrio. ja yatel ja
juuman jani oj skuluk ja
espejo kulubal yetal.
soplar.
1
- juu, juui, juwani. sopln
- Sopl para que no se apagara el
fuego. sjuu ba mi oj tupuk ja
kaki.
- El viento est soplando. wanxta
juuuk ja iki.
- Estoy soplando. wanon juwanel.
2
- jajba.
- Me sopla en la cara.
wa
sjajbayon.
3
- soplar a un enfermo con buches de
agua, trago o sal. puljai, puljaini.
4
- soplar el copal. pomxi.
- Vamos a soplar el copal. oj
pomxukotik.
5
- soplar [fuego]. paya ik.
6
- ala yabi.
- Me lo sopl. yala kabi.
soplete. jun tike atijubal. ay stubo
lajan sok sjuulabil.
soplo. juwanel.
sopln,-a.
1
- ja ma wa staa tial sok.
2
- makluman, tselsatinum.
soplonear. chono yabalil.
soponcio. tupta yik.
sopor. wayel.
soporfico,-a. wa swaya.
soportable. wa xtekxi.
soportar. talna syajal, aa wapasensya
sok.
- No me soporta. mi stalna jyajal.
- Te voy a soportar. oj ka
jpasensya amok.

soporte-sospechoso

soporte. ipan.
- Soporte del cerco.
yipan
makbal.
soprano. chaan ja snuk jun ixuk.
sor. magre.
- Sor Ins. ja magre inesi.
sorbedor,-a. sokuman.
sorber. soko.
- Sorbi el pozol. soko ja spichii.
- Sorb la nariz. jsoko ja jnii.
sorbo. sokulabil.
sordera. mi yabjeluk kinal.
sordidez. skuxil, skurikil.
srdido,-a. kux, kurik.
sordo,-a. mi xyab kinal, tup schikin.
- Soy sordo. mi xkab kinal.
- Qued sordo. tup jchikin.
sordomudo,-a. mi xkumani yuj ja mi
xyab kinal.
- Es sordomudo desde su niez. mi
xkumani yuj ja mi xyab kinal
yujni yalijelnia.
sorgo.
pokos, jun tike inat wa
xmakuni ba swael alak.
sorprender.
1
- chay skujol.
- Le sorprendi tu visita. chay
skujol oj jakan.
- Le sorprendi su regalo. chay
jkujol oj ya ki jun jmajtan.
2
- taji.
- Le sorprendieron al robar madera.
taji yi te.
sorprenderse. cham yab.
- Se sorprendi de que me levantara
de noche. cham yab yuj keyon
akwalto.
sorpresa. yajel chay skujol.
sorpresivo,-a. wa xyaa chay skujol.
sortear.
1
- swertean.
- Van a sortear el puerco. oj
swerteuke ja chitami.

- joyba.
- Sorte el problema. sjoyba ja
kumali.
sorteo. swerteajel.
sortija. koros.
sortilegio. kintanel.
S.O.S.
koltayotikon. [S.O.S. ja ba
inglesi, wa skana oj yale, save
our souls kolta ja kaltsiltiki].
sosa. jun tike atsam. [jel xkuxwani.
mi xmakuni oj wakotik sok].
- Sosa blanca. pajal.
- Sosa custica. jun tike atsam
wa xmakuni ba skulajel jabon.
sosegado,-a. laman.
sosegar. aa kulan skujol.
- Sosiega nuestro corazn. wa xyaa
kulan jkujoltik.
sosera. mey yarechoil, mi xajbani ja
smodoi.
soslayar.
1
- aa tselan.
- Soslay la mesa. yaa tselan ja
mesai.
2
- joyba.
- Soslay el problema. sjoyba ja
kumali.
soslayo. nekan.
- Mira de soslayo. wa xyaa nekan
ja sati.
soso,-a. mi chiuk.
- La comida est sosa. mi chiuk ja
waeli.
sospechar.
1
- pensaran.
- Sospecho que no me quiere. wa
xpensaran mi skanawon.
2
- chono yabalil.
- Sospecha de m. wa schonowon
kabalil.
sospechoso,-a. balan bechan.
- Es un hombre sospechoso. balan
bechan ja spensar ja winik jawi.
803

sospo-suave

sospo. okok.
sostn.
1
- spachub, spachulabil.
- Sostn del nicho. spachub nicho.
2
- spachub smix. [jun tike yojol
ku wa slapa ja xinani].
3
- koltanum.
- T eres su sostn. skoltanuma ja
weni.
4
- sostn de la resortera. spistola
smilbal.
sostener.
1
- pacha.
- La tabla sostiene el nicho. wa
spacha ja nicho ja akintei.
2
- ipan.
- El palo sostiene el muro. wa
xyipan ja tsakab ja tei.
3
- kolta.
- Nos sostiene en nuestra lucha. wa
skoltayotik ti ba jluchatik.
4
- mi xkokxi.
- Sostiene sus ideas. mi xkokxi ja
spensari.
5
- ala.
- Sostengo que no mat el puerco.
wa xkala mi jmilunejuk ja chitami.
6
- makla.
- Nos sostiene con el producto de la
milpa. wa smaklayotik sok ja
sbaal ja yalaji.
7
- aa baj.
- Sostuvieron el trabajo durante un
mes. snajtil ja ixawi yaa sbaje
sok ja yateli.
sostenido,-a. mi xchaki.
- Esfuerzo sostenido. mi xchaki ja
yipi.
sostenimiento.
1
- spachjel.
2
- yipajel.
3
- skoltajel.
4
- mi xkokxi.
804

5
- yaljel.
6
- smaklajel. sostener.
sota. ixuk manyosa.
sotana. spalku ja pagrei.
soterrar. muku.
soto.
1
- tealtik ti ba sti ja.
2
- kul.
soya. jun tike chenek. soja.
spaghetti. jun tike arina kulubal
wael.
S.S.A.
Secretara de Salubridad y
Asistencia.
status. naubal sbaj.
- Los ricos tienen mucho status en la
ciudad. ti ba chonab naubal
sbaj lek ja jnal jumasai.
stncil. jun tike juun wa xmakuni ba
oj jkultik jel ja smoj jun juun.
su.
1
-s...,y...
- Su pap. ja stati.
- Su milpa. ja yalaji.
- Sus paps. ja snan stat.
- Sus hijos. ja yuntikilei.
- No es su pap. mi statuk.
- No es su hijo. mi yuninuk.
2
- wa-, waw-.*
- Su falda. wajunai.
- Su hijo. wawunini.
- Sus pantalones. wawexexi. [kela
awilex ja su iti kechan wa xalxi
ta wa xkalatik
usted].
3
- yuj, yujile.
- Su solicitud. skanjel yuj.
4
- awuj, awujilex.
- Su culto. stoyjel awujilex. [ja su
iti kechan wa xalxi ta wa
xkalatik usted].
suave.
1
- kun.
- La tela es muy suave. jel kun ja
kuutsi.

suavidad-subirse

- takal.
- Habla muy suave. jel takal wa
xkumani.
3
- tsamal.
- El perfume suave de las flores.
tsamal ja yik ja nichimi.
suavidad. skunil.
- La suavidad de la tela. ja skunil
ja kuutsi.
suavizar. kunbes.
suavizarse. kunaxi, kunbi.
- El cuero se suaviz. kunbita ja
tsuumi.
subalterno,-a. mandar ay yuj.
subarrendador,-a. ja ma wa xyaa majan
chikan jas majubalxa yena
subarrendar.
subarrendar.
maja chikan jas
majubalxa yena.
- Me subarrend la milpa. yaa ki
majan ja majubal alaj.
subarrendatario,-a. ja ma wa xyiaj
majan chikan jas majubalxa
yena.
subarriendo. yajel majan chikan jas
majubalxa yena.
subasta. satilajel abal schonjel ja
bolmali ba oj manjuk yuj ja ma
oj stupe ja mas keel stsakoli.
subastar. satilajel abal chono ja bolmali
ba oj smane ja ma oj stupe ja
mas keel stsakoli.
subcomisin. chin kole ti ba jun niwan
kole. pilanxa ja scholi.
subdelegado,-a. koltuman ja lokoli.
delegado.
subdesarrollado,-a. ibelajel ay, pobre,
ma si ta jun luwar mi slaja ja
jastal ay ti ba Estados Unidos.
desarrollismo.
sbdito,-a. mandar ay yuj.
subempleo. tusanaxita ja yatel ja
atijum jumasai. jel wokol wa

xtaxi atel. ja yuj tusanaxi ja


stsakoli. ja yuj wa xyab wain ja
atijum jumasai.
subestimar. mi skulan lek tanto.
- Subestimamos su fuerza. mi
jkulantik lek tanto ja yipi.
subida.
1
- wan keel.
- La subida de los precios. wan
keel ja stsakol ja bolmalei.
2
- keel kinal, balan kinal.
- Caminemos por la subida. oj
bejyukotik ja ba keel kinali.
- Al pie de la subida. yib balan.
- Pura subida. balanaltik.
subido,-a.
1
- keel.
- Precio muy subido. jel keel ja
stsakoli.
2
- mero.
- Rojo subido.
mero chak,
chackchak.
subir.
1
- kei.
- Sub al autobs. ti keyon ba
aktobus.
- El precio subi el doble. keta
mas snalan ja stsakoli.
- Subi el precio de la tela. yaa
keuk ja stsakol ja kuutsi.
2
- tomomi, tususi.
- Las nubes suben. wa xtomomi ja
asoni.
- El humo del fuego est subiendo.
wan tususuk stabil kak.
3
- subir encima de. tatalaan.
- Subi encima de la carga del
camin. statalaan ti ba sbaal ja
kuchumani.
4
- subir y bajar. tsalali, tsaltsuni.
subirse.
1
- kei.
- La ardilla se subi al rbol. ti
805

subitamente-subsidio

keta ba te ja chui.
- subirse [pantaln]. kospin.
- Me sub el calzn. jkospin ja
jwexi.
sbitamente. jun repente.
- Sbitamente lleg. jun repente
juli.
sbito,-a. jun repente.
- Cambio sbito del tiempo. jun
repente tukbi ja satkinali.
subjefe. koltuman ja jepei.
subjetivo,-a. kechan sbaj yena.
- Este es nuestro pensamiento
subjetivo. ja iti ja jpensartiki
kechan
jbaj
kentik.
intersubjetivo, objetivo, objeto.
sublevacin. snikjel.
- La sublevacin de los campesinos.
wa snikawe ja alajanum
jumasai.
sublevar. nika.
sublevarse. nika.
- La explotacin ya no es justa.
Vamos a sublevarnos. mixa sbejuk
ja ixtalajeli. ojxa jniktik.
sublime. tsamal.
- Palabra sublime. tsamal loil.
submarino. bejyum ti ba yoj ja lajan
sok ja chayi wa xbitbuni.
submarino,-a. yib sat ja.
subordinacin.
1
- yajel skuuk.
2
- skuajel.
subordinado,-a. mandar ay yuj.
- Estamos subordinados al gobierno.
mandar aytik yuj ja gobyernoi.
subordinar. aa kuuk.
- Nos subordinaron.
yaa
jkuuktik.
subordinarse. aa baj ja ba yib
kabal.
- Se subordinaron al patrn. yaa
sbaje ja ba yib kabal ja
2

806

yajwalili.
subproducto. baal ek.
- La cera es el subproducto de la
miel. ja chab ek jani ja baal
ek ja chajnul chab.
subrayar. jisa ba yibel.
- Subray la palabra. sjisa ba
yibel ja kumali.
subrepticio,-a. nakul.
subrogacin. slokolajel, yajel slokol.
subrogar.
subrogar.
1
- lokolan, lokolanan.
- Me subrog. slokolanon.
2
- aa slokol.
- Lo subrog. yaa slokol.
subsanar. tupu.
- Subsan mi delito. stupu ja jmuli.
subscribir.
1
- tsijba wabiili ti ba yibel ja
juuni.
2
- akwerdo ay.
- Lo subscribo. akwerdo ayon
sok.
3
jechejechel
mana
jun
peridico.
subscripcin.
1
- stsijbajel ja sbiili ti ba yibel
ja juuni.
2
- akwerdo ay.
3
jechejechel
smanjel
jun
peridico.
subsecretara. jun opisina mandar ay
yuj jun secretara.
subsecretario,-a. koltuman ja tsijbanum.
subsecuente. naban. da siguiente.
subseguir. naba.
subsidiario,-a. wa skolta sok.
- Nos dan maz subsidiario. wa
xyaa kitik ja yiximi ba oj
skoltayotik sok.
subsidio.
1
- skoltajel.

subsiguiente-subyugacin

2
- pilan kontrobusyon.
subsiguiente. naban. da subsiguiente.
subsistencia. spetsanil ja jastiki tilan
kujtik ti ba gasto.
- Nuestra agricultura es de
subsistencia.
mi
negosyoanumotik, wa xyaa
kitik ba gasto ja kalajtiki. jel
tusan wa xchonotik.
subsistente. tito aya.
subsistir. kani.
- El maz no subsiste si no llueve. mi
xkan lek ja iximi ta mi xyaa ja.
substancia.
1
- jas.
- Substancia viscosa. chuuyil jas.
2
- smeranil.
- La substancia de este libro. ja
smeranil ja juun iti.
3
- Les dir cual es la susbstancia. oj
kal awabyex sok chab oxe
kumal.
4
- sin substancia. lom.
- Palabras sin substancia. lom loil.
5
- mey spensar.
- Hombre sin substancia. mey
spensar ja winik jawi.
substancial. mero.
- Trabajo substancial. mero atel.
substanciar. wa schapa ja skichtalajel
parte ja jwesi manto oj ya kouk
ja kastigoi.
substancioso,-a. mero.
- Ganancia substanciosa. mero
ganansya.
substantivo.
nombre (2).
substitucin. kanel slokol, slokolajel.
substituir.
kan slokol, lokolan,
lokolanan.
- Te voy a substituir en el trabajo.
oj kankon walokol ja ateli.
- Me susbtituye. wa slokolanon.
substitutivo,-a. sjeltesulabil.

- La piedra es substitutiva del


tenamaste. ja ton jani ja
sjeltesulabil ja yojketi.
substituto,-a..
1
- lokol.
- Voy a ser tu substituto en el trabajo.
oj kankon walokol ja ateli.
2
- ser substituto. lokolani.
- Soy substituto. wa lalokolaniyon.
substraccin. yajel eluk.
substraer. aa eluk.
subsuelo. yib lekil luum.
subterfugio. manya.
subterrneo,-a. yib luum lajan sok
keen.
subttulo.
1
- ja ba schabil sbiil jun juun.
2
- ti ba cine ta mi xkabtik ja
skumalei ayxa tsijbanel ba oj
kabtik ja sloili.
suburbano,-a. ti ba mojan jun niwan
chonab.
suburbio. naitsaltik sbaj ja matik
ibelajel aye ti ba niwan
chonab yuj ja teya ja yateli.
subvencin. skoltajel sok takin.
subvencionar. kolta sok takin.
subvenir. kolta.
- Subviene a nuestras necesidades.
wa skolta ti ba jnesesidatiki.
subversin. revolucin subversivo.
subversivo,-a. jomwanum. [kela awilex.
wa xyalawe jomwanumotik ta wa
xnikatik yuj ja wa xyixtalaanotik.
kechan wa xkanatik oj katik eluk
ja ixtalajeli. mi oj jomtik ja ba leki.
mi sbejuk wa xyalawe. kechan
tilan oj jomxuk ja ba mi lekuki. mi
skanaweja iti ba mi oj chayxuk
ja snegosyoi].
subvertir. jomo.
subversivo.
subyacente. ti kan ba yibel.
subyugacin. tenwanel.
807

subyugador-sudar

subyugador,-a. tenwanum.
subyugar. tena.
- Quiere subyugarnos. wa skana
oj stenotik.
succin. spayjel. succionar.
succionar. paya.
- El molino succiona el miz. wa
spaya ja ixim ja sjuchulabili.
sucedneo,-a. sjeltesulabil.
- La sal no tiene sucednea. mey
sjeltesulabil ja atsami.
suceder.
1
- eki.
- Sucedi hace tiempo. ekta ja
najatei.
- Qu sucede? jas sbej.
2
- gobyernoani.
- Ramiro sucedi al gobierno.
gobyernoanita ja ramiroi yuj ja
chakta schol ja mandaranumi.
3
- iaj sdote, iaj yerensya.
- No tiene hijos que le sucedan.
mey yuntikil ba oj yi ja sdotei.
sucesin.
1
- chol ochel. sucesor.
2
- intilal. descendencia.
3
- dote, erensya.
4
- skajkajile.
- Los autobuses pasaron en
sucesin. ekye skajkajile ja
aktobusi.
sucesivamente. skajkajile.
sucesivo,-a.
1
- tsaanto, mas tsaan.
2
- Caminamos tres das sucesivos.
oxe kaku bejyitikon.
3- en lo sucesivo. waxa kani.
- En lo sucesivo vamos a
entregarnos a nuestra lucha. waxa
kani oj ka jbajtik sok ja
jluchatiki.
suceso. ba wa xeki chikan jas.
acontecimiento.
808

sucesor,-a.
1
- ja ma wa xoch chol.
2
- ja ma wa xyiaj jun dote ma
erensya.
suciamente. kistal.
- Nos trata suciamente. kistal wa
skulan kitik.
suciedad. skistalil, skuxilil.
- La suciedad del cajete. ja skistalil
ja seki.
- La suciedad de mi calzn. ja
skuxilil ja jwexi.
sucinto,-a. chin.
- Su relato sucinto. chin ja sloili.
sucio,-a. kux, xak.
- Estoy sucio. kuxon.
- Estoy muy sucio. jel xak ja keni.
suculento,-a. jel xajbani.
sucumbir.
1
- aa abaj ti ba skab.
- Sucumbi a los enemigos. yaa
sbaj ti ba skab ja skronta
jumasai.
2
- chami.
- Sucumbieron del terremoto muchos
pobladores. chami jel ja swinkili
yuj ja kitkini.
3
- chayi.
- Sucumbi el baldo. chayi ja
baldiyoi.
sucursal. chikan jas snaj negosyo wa
xkan lokan ti ba xujxep
negosyo. jachni ja banco ti ba
chonab yuj ja xujxep negosyo ti
kan ba tustala sokxa ba mejiko
sokxa ba pilan slujmal lajan sok
Estados Unidos.
sud. sur.
sudadera. sudadera.
- La sudadera del caballo. ja
sudadera ja kawuji.
sudadero. skusulabil tikaw.
sudar.

sudario-suero

- tikawani.
- Estoy sudando. wanon tikawanel.
- Vamos a sudar. oj el jtikawtik.
- Se suda mucho. jel ja tikawi.
2
- sudar sal. atsmilan.
- Por el trabajo duro sudo sal. wa
xkatsmilan yuj jel tsats ja kateli.
3
- hacer sudar. aa atijubaxuk.
- El mayordomo nos hace sudar. wa
xyaa
atijubaxukotik
ja
mardomoi.
sudario. spotsulabil chamwinik.
sudeste. ti ba snalan ja sur sokxa
ba wa xel ja kakui.
sudoeste. ti ba snalan ja sur sokxa
ba wa xmukxi ja kakui.
sudor. tikaw.
- Mucho sudor. jel ja tikawi.
- Sudor fro. cheel tikawanel.
sudorfico,-a. wa xyaa tikawanuk.
sudoroso,-a. ay stikaw.
suegra, nuera [de la mujer]. alib.
- Mi suegra. ja kalibi.
suegro, yerno [del hombre]. nial.
suela. ule.
- Suela del caite. yule xanabal.
sueldo. tsakol.
- Nuestro sueldo es muy bajo. jel
koel ja jtsakoltiki.
suelo.
1
- luum.
- Suelo natal. ja luum ba pojki.
- Cay en el suelo. mokta (ba)
luum.
2
- top.
- El suelo del cntaro. ja stop ja
chubi.
3
- mits.
- Al terminar la tapisca, quedan los
suelos en la tierra. chak ja jachoji
ti kan ja mits ba luum.
4
- estar por los suelos. jel koel ja
stsakoli, kan ibilajel.

- Los frijoles estn por los suelos. jel


koel ja stsakol ja cheneki.
- Estamos por los suelos. kantik
ibilajel.
suelta. stukjel, sijpujel.
- Dar suelta. sijpun ja ma mochan
te ay.
suelto,-a.
1
- tukan.
- Los caballos estn sueltos. tukan
eke ja kawuji.
2
- pilan.
- Hoja suelta. pilan leche juun.
3
- yoan.
- La cincha est suelta. yoan ja
sinchai.
4
- jel lek wa snaa.
- Lengua suelta. jel lek wa snaa ja
loili.
5
- mi potsubaluk.
- Vende la sal suelta.
mi
potsubaluk wa schono ja atsami.
6
- sensiyo.
- No tengo suelto para el autobs.
mey kioj sensiyo oj jtup ja
aktobusi.
7
- suelto del vientre. ek lukum.
sueo.
1
- wayel.
- Ya tengo sueo. ayxa jwayel.
2
- swayich.
- Vi con mi mam en el sueo.
jwaychin ja swayich ja jnani.
3
- ojos cargados de sueo. butel
tsilel ja sati.
- Mis ojos estn cargados de sueo.
butel tsilel ja jsatiki.
suero.
1
- jun tike yalel wa xmakuni ba
yajnal. [wa xyaa ochuk ti ba
jbenatik].
2
- jun tike yalel ti ba jchikeltik
ma ti ba kojoltik. sak ma kan ja
809

suerte-sugestin

yelawi.
suerte.
1
- swerte, taspun.
- Por suerte encontr el dinero. por
swerte jtulu ja takini, jtaspun ja
takini.
- Mala suerte.
mala swerte,
staspun jun desgrasya.
2
- ja jastal ay.
- Tenemos que mejorar la suerte de
los campesinos.
tilan oj
jlekbestik ja jastal ay ja
alajanum jumasai.
3
- tike.
-Qu suerte de pantaln quieres?
jas tike pantalon wan ma
xakana.
suter. jun tike chompa.
suficiencia.
1
- tusan yaman.
- La suficiencia del maz. tusan
yaman ja iximi.
2
- yarechoil.
- Le falta suficiencia para rozar.
mey yarechoil ba oj waj loxnel.
suficiente.
1
- malan.
- Este dinero es suficiente para
comprar la sal. malan sok ja takin
iti ba oj jmantikon ja atsami.
2
- ay.
- Tiene suficiente dinero para pagar
su deuda. ay stakin ba oj stupe
ja sjeli.
sufijo. ja snej ja kumali. [oj kiltik
chab oxe senya. ixuk jani ja
kumal wa stsaatik. ojxa katik
ochuk ja sufijo].
- ixukon. Soy mujer.
- ixuka. Eres mujer.
- ixukotik. Somos mujeres.
- ixukotikon. Somos mujeres [t no].
- ixukex. Uds. son mujeres.
810

- ixuke. [Son mujeres]. prefijo.


sufragar. tupu.
sufragio. voto (2).
sufragista. ja ma wa skulan lucha ba
oj ajyuk voto ja ixukei.
sufrido,-a.
1
- wokolani.
2
- kun ja smodoi.
sufridor,-a. wa xyab wokol.
sufrimiento. wokol.
- Nuestros sufrimientos.
ja
jwokoltiki.
sufrir.
1
- iaj wokol.
- Sufrimos mucho. jel xkiajtik
wokol.
2
- akta.
- No sufre que le hable muy fuerte.
mi xyaktayon oj kal yabi jel
tsats.
3
- sufrir dolor. ab yaj.
- Sufro dolor. wa xkab yaj.
4
- sufrir fatiga. yajtikon.
- Sufrimos fatiga. yajtiktik.
- Sufres fatiga. kumbela.
5
- sufrir mucho [por enfermedad].
ipaxi.
- El enfermo sufre mucho. wa
xipaxi ja chamumi.
6
- sufrir [pobreza, dificultades].
wokolani.
sugerencia. skapjel jun bej.
sugerir. kapa jun bej.
- Sugiri cmo construir la casa.
skapa jun bej ja jastal oj
jtojbestik ja jnajtiki.
sugestin.
1
- skapjel jun bej. sugerir.
2
- pensar.
- La sugestin de nuestros
compaeros.
ja spensar ja
jmojtiki.
3
- yajel pensaruk ja wayumi.

sugestionar-sumidero

sugestionar. aa pensaruk ja wayumi.


sugestivo,-a. wa smosoan.
- Este libro es sugestivo. wa
smosoanotik ja juun iti.
suicida. wa smila sbaj [stuchil].
suicidarse. mila abaj.
- Se suicid. smila sbaj.
suicidio. smiljel sbaj [stuchil].
sujecin. netwanel.
sujetador,-a. netwanum.
sujetar.
1
- neta.
- Sujet a su adversario en la lucha.
sneta ja skrontai ti ba tiro.
2
- tena.
- El patrn sujet a sus peones.
stena ja smoso ja ajwalali.
sujeto.
1
- kristyano, chikan ja ma sakan
ay. yuj ja mey objeto ja ba
jkumaltiki. spetsaniltik ermonootik
sok ja alaj, ja jai, ja witsi, ja chantei
sok spetsanil ja tuki. sujetividad
intersubjetividad.
- El sujeto se haraganea mucho.
jel swasa ja tan kristyanoi.
2
- abal.
- Encontramos en el libro un sujeto
que no entendemos. ti ba juun
jtaatik jun abal mi xkabtik
sbej.
3
- mi mandaruk ay yuj. objeto,
transitivo
- El pueblo tiene que ser sujeto de
su historia. ja matik ibelajel
aye tilan ba mi mandaruk oj
ajyuk yuj ja ixtalanumi. mas
lek
oj
stojbes
lek
ja
luumkinali.
4
- sujeto de crdito. ja ma ay
yioj derecho oj yi jelan takin.
[ta ayxa ka komon ma tsoman
ma komon atel ayxa kiojtik

derecho oj ya kitik jelan takin.


jach wa xyala ja gobyernoi].
poko Ley Federal de Reforma
Agraria, art. 148-155 156. Ley
General de Crdito Rural, atr. 54.
sulul (comiteco). sulul.
sulup (comiteco). sulup.
suma.
1
- yibanal.
- La suma de todo su ganado.
yibanal ja swakaxi.
2
- jel.
- Una suma reducida. mi jeluk.
- Una suma considerable. jelxa
jitsan.
3
- kwenta, yajtabajel.
- No me sale la suma. mi xtojbi
kuj ja kwentai.
4
- en suma. sok chaboxe kumal.
sumador,-a. wa xyaa kwenta.
sumamente. jel juntiro.
- Sumamente bien. jel lek juntiro.
sumar. aa kwenta.
- Vamos a sumarlo. oj katik
kwenta.
sumario,-a.
1
- chin.
- Relato sumario. chin loil.
2
- ti ba jwes ta jel lijero wa xyila
jun problema yuj ja mi tsatsuk ja
mulali.
sumarse. ochi.
sumergido,-a. laan.
sumergir. laa, mulu, sulu.
- Sumergi el cntaro en el agua.
smulu ja chubi ti ba yoj ja.
sumergirse. mulxi.
- Se sumergi el cntaro en el agua.
mulxi ja chub tey ba yoj ja.
sumersin. mulxel.
sumidero. sumidero. [ba wa xlepepi
koi ja jai ma ba wa xoch ba yoj
luum].
811

suministrar-superficie

suministrar. aa.
- Las mujeres suministraron la
comida a los trabajadores. yaa
yile ja swael ja atijum ja
ixukei.
suministro. yajel, smaklajel.
sumir. laa.
- Sumi el dinero en el agua. slaa
ja stakini ti ba yoj ja.
sumirse. lechechi koi, lepepi koi.
- Ya se sume el agua. xlepepixta
koi ja jai.
sumisin. skuajel.
sumiso,-a. kun, kua abal.
- Quieren que estemos sumisos a los
que nos gobiernan. wa skanawe
kun oj ajyukotik sok ja
manadarunumi.
- Dicen los kaxlanes que
obedezcamos a los que manden
porque saben mejor. wa xyalawe ja
jnali oj kutik abal ja
mandaranumi yuj ja wa snaawe
mas lek.
sumo,-a.
1
- niwan.
- Sumo sacerdote. niwak pagre.
2
- jel juntiro.
- Suma alegra.
jel juntiro ja
yalegreil.
3
- a lo sumo tiene tres almudes. ta
jitsanxa ay yioj oxe almul.
- Llegar, a lo sumo maana. ta
tsaanxa oj kotkon jechel.
suntuario,-a. jelxita srikoil.
suntuosidad. ba wa xjelxi srikoil.
suntuoso,-a.
1
-lek keel ja stsakoli.
2
- jelxita srikoil.
sunul (comiteco). sunul.
supeditado,-a. mandar ay yuj.
- Los peones estn supeditados al
patrn. mandar aye ja mosoi yuj
812

ja ajwalali.
supeditar. neta, tena.
superabundancia. jel aayaxel.
superabundante. jel aayaxita.
superabundar. jel aayaxi.
superacin. yajel eluk. superar.
superar.
1
- aa eluk, kulan ganar.
- Con el espaol no superaremos
nuestra pobresa. sok ja snajel ja
kastiyai mi oj katik eluk ja
jpobresailtiki.
2
- mas jitsan.
- Su fuerza supera a la ma. mas
jitsan ja yipi sok ja jbaj kena.
3
- El maestro quiere que supere a los
compaeros en la clase. wa skana
ja mayestroi oj jkul ganar ja
jmoj jumasa ja ba klase. [jachni
ja spensar ja jnali sokxa ja
kasteyanoi oj kulji ganar ja
tuki. jach wa xyalawe oj kiltik
machunka ja mas leki. jachuk wa
stsunxi ja abal kumali ja ba
yoj jnalantiki. mi yocheluk oj jlaj
jbajtik].
supervit. ay sganansya.
superchera. slolajel.
superficial.
1
- ti ba sat.
- Extensin superficial de la milpa.
ja sniwakil ja sat ja alaji.
2
- mi xyila ja smeranili.
- Hombre superficial. mi xyila ja
smeranil ja winik jawi.
- Conocimiento superficial. mi
snaa sbaj ja smeranili.
superficie. sat.
- Superficie de la tabla. ja sat
akinte.
- Superficie plana de una roca.
saton.
- Superficie de un corte de madera.

superfluo-suplir

lepante.
- Superficie de un terreno. ja
sniwakil ja sat ja luumi.
superfluo,-a.
1
- mi yajnaluk.
- Trabajo superfluo. mi yajnaluk ja
ateli.
2
- mi xmakuni.
- Palabras superfluas. mi xmakuni
ja sloili.
superhombre. jelxita winik.
superintendencia. kelwanel.
superintendente. kelwanum.
superior.
1
- keel.
- En el lado superior. ti ba keel.
- Labio superior. keel stsujmil
jtitik.
2
- mas lek.
- Tu machete es superior. mas lek
ja wamachiti.
superior,-a. ja ma wa skulan mandar
- Respeta a sus superiores. wa
skisa ja matik wa skulan
mandar.
- Los ricos dicen que obedezcamos a
los superiores, porque saben mejor.
wa xyala ja jnali tilan oj
jkuuktik ja mandaranumi yuj ja
wa snaawe mas lek.
superioridad.
1
- mas lek, jel lek.
- La superioridad de su ganado.
mas lek ja swakaxi.
2
- mas jitsan.
- La superioridad de nuestros
enemigos.
mas jitsan ja
jkrontatiki.
superlativo,-a. jel juntiro.
supermercado. jun tike merkado mey
schonwanum. ti wa xyamxi ja
bolmal. wa xtupxi kechan ti ba
elel.

superpoblado,-a. mixa ayuk luum ba


swinkil.
supersnico,-a. wa xajni mas lijero sok
ja okeli.
supersticin.
skuajel ja ba mi
meranuki. yujxta wa xyalawe
jachni ja kentiki ta oj
jkumuktik ja yal kuli, oj kiltik
ja wayjeli. wa xkalatik mi snaawe
kinal.
supersticioso,-a. wa skuan ja ba mi
meranuki.
supervisar. kela, kelwani.
- Supervisa el trabajo. wa skela ja
ateli.
- Est supervisando.
wan
kelwanel.
supervisin. kelwanel.
supervisor,-a. keluman, kelwanum.
- El supervisor de los obreros. ja
keluman ja atijumi.
- El supervisor del trabajo. ja
kelwanum ba atel.
supervivencia. ti kanel yuj ja mi chami
sok ja smoji.
supino,-a. jawan.
suplantar. lokolan yuj manya.
suplementario,-a. wa xochi ba oj kan
tsikan.
suplemento. chikan jas wa xochi ba oj
kan tsikan.
suplencia. slokolajel.
suplente. lokol.
- Voy a ser tu suplente en el trabajo.
oj kankon walokol atel.
splica. spatjel skujol.
suplicar. pata skujol.
suplicio.
1
- syajbesjel yuj ja smaloil ja
yaltsili.
2
- smiljel yuj ja kastigoi ma yuj ja
smaloil ja yaltsili.
suplir.
813

suponer-surgir

- tsiktes.
- Suplir el maz lo que falta an.
ayto skana ixim oj stsiktes
yena.
2
- kan slokol.
- Me va a suplir en el trabajo. oj
kan jlokol atel.
suponer.
1
- kulan pensar, ala.
- Supongo que Ramiro ya se fue.
wajta ja ramiroi wa xkulan
pensar.
- No lo estoy suponiendo. mi
wanukon yaljel.
2
- wanukto.
- Supongamos que la tierra fuera
nuestra y que nos paguen bien por
nuestros productos no tendramos
que ir a ganar. wanukto jbaj
kentik ja luumi sokxa oj stup
lek ja it wa xchonotik, mi
tilanuk oj wajtik ganar.
suposicin. pensar, yaljel.
- Es solamente una suposicin.
kechan lom yaljel yena.
supositorio. jun tike an wa xoch ti
ba jchaktoptik.
supremaca. ja mero mandar.
- La supremaca corresponde a la
comunidad. ja mero mandar sbaj
ja komonia.
supremo,-a. mero.
- Jefe supremo. mero olomal.
suprimir. aa eluk.
- Quieren suprimir nuestras
costumbres. wa skana oj ya
eluk ja jkostumbretiki.
supuesto. pensar.
- Nuestro supuesto es que no va a
venir.
mi oj jakuk wa
xpensarantikon.
supuesto,-a.
1
- [mi xyala ja smeranili].
814

- Pedro es su nombre supuesto, pero se


llama Ramiro. pegro mi sbiiluk
yuxta ramiro ja sbiili.
2
- por supuesto. sbajni, sbajxa.
- Por supuesto se va a saber.
sbajni oj naxuka.
supuracin. pojwanel.
supurar. pojwani, pojwini, pojwilani,
tujbeaxi.
- El grano est supurando. wa
xpojwini ja kooni.
- Me supura el pie. wa xtujbeaxi
ja koki.
sur. sur. [wa xkilatik ti ba sur ta wa xkan ti
ba swael jkabtik ba wa xmukxi ja
kakui. ti kan ba mero sur ja chiwan
kanal]. este norte oeste puntos
cardinales.
Suramrica. ja jel niwan luum ti ba spatik
Amrica Central. jel ja chonabi
jujune ay yioj ja sgobyernoi. ojxa
kiltik ja sbiil ja jujunei. Guyana
francesa, Surinam,Guayana, Venezuela,
Colombia, Ecuador, Bolivia,Per,
Chile, Argentina, Uruguay, Paraguay,
Brasil.
surcar.
1
- jutu.
- Surc la tierra. sjutu ja luumi.
2
- kutsu.
- El barco surca el agua. wa
skutsu ja jai ja bejyum ti ba sat
ja.
surco. chol, schojlal.
- Un surco de maz. jun chol ixim,
jun schojlal ixim.
- Muchos surcos.
cholaltik,
schojlaltik.
- Surco largo que forma un ngulo
recto con el surco corto. tekan.
sureo,-a. sbaj sur.
surgir.
1
- kei.

surtido-suyo

- Surgi la paloma. keta ja pumusi.


- bojti.
- Surge un manantial. wa xbojti ja.
surtido. jel.
- Surtido de mercancas. jel ja
bolmali.
surtidor. bojtel ja.
surtir. chono, aa.
- Nos surte de mercancas. wa
schono kitik ja sbolmalei.
- El suegro le surte de maz. wa xyaa
yi ixim ja sniali.
susceptible. delicado, chinaj.
suscitar. aa keuk.
- La noticia suscit muchos problemas.
yaa keuk jel ja kumal ja
yabalili.
susodicho,-a.
alxita wanto, yalata
wanto.
suspender.
1
- aa lokan.
- Suspendi la red. yaa lokan ja
snutii.
2
- kan tekan, kutsu.
- Nuestro trabajo se suspendi. kan
tekan ja kateltiki.
- Suspendi el curso. skutsu ja
kursoi.
3
- nutsu.
- Suspendi al trabajador. snutsu ja
atijumi.
suspensin.
1
- yajel kan lokan.
2
- kanel tekan, skutsjel.
3
- snutsjel. suspender.
suspensorio,-a. wa xmakuni ba oj kan
jiman chikan jas.
suspicacia. ja smodo ja suspicaz.
suspicaz. wa xyila smul ti ba spetsanile
anima meyuk.
suspirar. sika wakujol.
- Suspiro. wa sika jkujol.
suspiro. sikwanel skujol.
2

sustantivo. nombre 2.
sustentador,-a. makluman.
sustentar. makla.
sustento. wael.
susto. xiwel. [jun tike chamel mi snaa
sbaj ja loktori, mi xek jbajtik]
susurrar.
1
- wan saj ja loil.
- Estamos susurrando. wantik saj ja
loil.
2
- nilili.
- El viento est susurrando. wan
nililuk ja iki.
sutil. delikado.
sutileza. sdelikadoil.
sutuj [comiteco]. tsutuj.
suturar. tsisa ja yajbeli.
suyo,-a.
1
- sbaj yena, sbaj wena.
- Esta casa es suya. sbaj yena ja
naits iti.
- El calzn es suyo. sbaj wena ja
wexali. usted.
2
- de suyo. ni.
- De suyo hay agua por ah. tixani
ay ja.
3
- los suyos. ja snan stat sok ja
spetsanile ti ba snaj.
4
- salirse con la suya. wa skulan
chikan jas wa skana.

815

tabacal-tacao

t
tabacal. yalajil may.
tabacalero,-a. sbaj may, ja ma wa
stsunu may, ba wa skulan may,
jun pabrika ba wa skulan may.
tabaco. may.
- Mucho tabaco. mayaltik.
tabacn. mayte.
Arboleda
de
tabacones.
maytealtik.
tabalear. kojolji.
tabanazo. makwanel.
tabanco. ba wa schono wael ti ba
merkado sokxa ba bej.
tbano. tuk.
tabaquera. snaj chonamay.
tabaquero,-a. chonamay, kulamay.
tabardo. jun tike kotonal.
tabarra. chinga.
Tabasco. ja sbiil jun estado ti ba yoj
mejiko.
taberna. snaj chonatrago.
tabica. chin akinte.
tabique. lagriyo.
tabla.
1
- akinte.
- Muchas tablas. akintealtik.
- Las tablas de la pared.
ja
yakinteil ja ba yib yoj naits.
2
- lista, yejtal.
- Tabla de multiplicar. yejtal wa
xmakuni ba kwenta ti wa xkilatik
jaye oj jtatik ta oj jkultik
chikan majke chikan jas yajtab.
3
- tabla de piedra.
lechanton,
satjunton.
4
- tablas hechas con hachas. polan.
- Mis tablas ya estn hechas con el
hacha. polanxa ja kakintei.
5
- hacer tablas. lepanbes.
- Hizo tablas del trozo. slepanbes
816

ja akei.
- hacer tablas con hacha. polo te.
- Estoy haciendo tablas con hacha.
wanon poloj te.
7
- hacerse tablas.
akinteaxi,
lepanaxi, lepanbi.
- Ya se hicieron tablas del trozo.
akinteaxita ja akei.
tablado.
sbatulabil yoj naits,
akinte kulubal yena.
tablaje. akintealtik.
tablajero. kupute, kupate.
tablazo. akinte yajel yi.
tablero.
1
- te wa xmakuni ba akinte.
2
- akinte.
3
- tablero de la mesa. pachan mesa,
slepanil ja mesai.
tableta.
1
- chin akinte.
2
- pastiya, jun tike an.
tabletear. charari chin akinte.
tablilla.
1
- chin akinte.
2
- yejtal.
tabln.
1
- pimil akinte.
2
- tablon. [xen luum ba wa
stsunxi itaj ja ba maka].
tab. chikan jas mi albenuk, mi
yambenuk, mi kuxbenuk.
tabuco. chin kutsan yaman yoj naits.
tabulador. ti ba makina ba tsijbanel
ba lek yibel yibel oj och ja
kwentai.
tabular.
1
- lajan sok akinte ja skeljeli.
2
- cholo lek ja kwentai.
taburete. jun tike kaan.
tacaera.
ja smodo ja ma wa
schitaman sbaj.
tacao,-a.
1
- wa xyajta ja stakini.
6

tcito-tal
- La ladina es tacaa. wa xyajta ja
stakin ja xinani.
2
- chitaman abaj.
- Es muy tacao con la comida. wa
schitaman sbaj sok ja swaeli.
tcito,-a.
1
- mi xkumani.
- Mujer tcita. mi xkumani ja
ixuki.
2
- sbajxani. implcito.
taciturno,-a. mi xkumani.
taco. pakwaj.
- Taco de frijoles. xenwaj.
tacn. chaan yib stop koktik ja ba
sapato ja xinani.
tctica. ti ba jluchatik jasunka
jechejechel oj jkultik sok jastal
oj jchol jbajtik lek. tukxa
estrategia.
tctico,-a. wa xmakuni ba tctica.
- No es tctico si caminamos solitos.
mi xmakuni ta jtuchil oj
bejyukotik.
tacto.
1
- syamjel kinal sentido 1.
2
- lekil modo.
- Le falta tacto. mi lekuk ja
smodoi.
tacuacn [comiteco]. ujchum.
tacuache. ujchum.
tacuatz. ujchum
tacha.
1
- mulal.
2
- mancha 1.
tachar.
1
- ala smul.
- Nos tacha de ladrones. wa xyala
elkanumotik.
2
- jisa, jomtalaan.
- Tach esta palabra. sjisa ja
kumal iti.
- Tach los nombres en la lista.
sjomtalaan ja sbiilei ti ba

juun.
tachn.
1
- jiswanel.
2
- niwan tachuela.
tachuela. jun tike stsipulabil niwan ja
solomi kom ja yoki.
tafia. trago.
tafilete.
stsuum chibo, jun tike
tsuum jel jay yena.
tahal. yakil snaj machit.
taimado,-a. bibo.
taimera. sbiboil.
taj [comiteco]. taj.
tajada. libe.
- Una tajada de carne. jun libe
baket.
tajadera. jun tike skupulabil.
tajador,-a. kupwanum.
tajadura.
1
- kupwanel.
2
- kupubal.
tajamanil. tajamanil.
tajante.
1
- tsats.
- Su habla tajante. jel tsats wa
xkumani.
2
- kak.
- Patrn tajante. jel kak ja smodo
ja ajwalali.
3
- chab majke wa xkalatik ja
kumali.
- Nos dijo un no tajante. miyuk
miyuk xyutajotikon.
tajar. jecha.
tajo.
1
- kupubal [ba wa xtosxi ja
jbakteltiki].
2
- tarega.
3
- yej machit.
4
- silubal baket.
tal.
1
- jachuk.
- Tal es mi opinin. jachuk ja
817

tala-tallo de la caa

jpensari.
-lajan sok.
- No he visto un hombre tal. mi
kilunejuk jun winik lajan sok
yena.
3
-tal vez. bobta, jajsea.
-Tal vez te quiera. bobta oj
skana.
-Lo vas a hacer? - Tal vez. oj ma
akuluk. - jajsea.
4
-qu tal? jastal ayaa.
tala. sxutjel.
talabartera.
snajtsil kulasiya ba
kawu.
talabartero. kulayatijub kawu.
talador,-a.
jipuman, jipwanum,
xutuman.
taladrador,-a. chobuman, jotuman,
jotwanum.
taladro. schobolabil, schubulabil,
berbekij.
tlamo. schat nupanum.
talante. modo.
talco. jun tike stanulabil wa xmakuni
lajan sok an. [wa xchonxi ti ba
botika].
talega.
1
-jun tike koxtal.
2
-talega [comiteco]. snutiil sbak.
talegada. sbaal koxtal.
talento. yarechoil.
-Tiene talento para escribir. ay
yarechoil ba oj tsijbanuk.
talentoso,-a. arecho.
talguate [comiteco]. talwat, talwate.
talin. lajan ay ja kastigo sok ja
mulali.
talismn. chikan jas wa stalna ja
swinkili. [jach wa xalxi]
- Mi collar es mi talismn. wa
stalnayon ja kujali.
taln.
1
-stop koktik.
2

818

- xen juun wa xyala kabtik


jtupunejtik chikan jas. jachni wa
xyaa kitik xen juun ti ba yoj
aktobus.
talonario. jun tike juun ba wa stocho
xen juun ta tupubalxa chikan
jas. jachni ti ba yoj aktobus.
talar.
1
- spalku.
- El talar del padre. ja spalku ja
pagrei.
2
- jipa, jiptalaan, jipwani, xutu.
- Tal el rbol. sjipa ja tei.
Talaron
muchos
rboles.
sjiptalaane ja tei.
- Est talando en el monte. ti wan
jipwanel ja ba yoj kul.
- Tal los rboles. sxutu ja tei.
talud.
stseel niwan bej. ta ay
yukum ba mi oj ujkuk ja beji.
talla. schaanil jun kristyano.
tallado,-a.
1
- planta.
- Santo bien tallado en su nicho.
tsamal ja splanta ja jtatik ja ba
snicho.
2
- ateltanubal.
- Piedra tallada. ateltanubal ton.
tallar. atelta.
- Tall la piedra. yatelta ja toni.
talle. snalan.
- Talle esbelto. tsukan ay ja
snalani.
tallecer. xolini.
taller. snajtsil tojbesmakina, snajtsil
kulakaro, snajtsil tojbeskaro.
tallo de la caa. yakanil kaem.
- Tallo del maz. skajmal.
ixim [regional], skajmil
ixim [regional], skaemil
ixim, yajil ixim, yakanil
ixim [regional].
- tallo del tomate. skalajil pix.

talludo-tangar matorralera
talludo,-a. chaan lek.
tamal. tamal, pitul, pitawul.
-Tamal de pura masa de maz de
elote. pats.
tamalero,-a. kulapitul.
tamao. sniwakil.
- El tamao de la danta. ja sniwakil
ja tsemeni.
Tamaulipas. ja sbiil jun estado ti ba
yoj mejiko.
tambache. snolulabil ku.
tambalearse. wichilji, bechelji.
- El borracho se tambalea. wa
xwichilji ja yakbumi.
tambin. cha, cho, chajkil, chamajkil,
chomajkil.
- Tambin lo vemos. wa xcha
kilatikon.
- Tambin lo ver. oj cho yile.
- Se fue tambin. wajta chomajkil.
tambo. niwan yetal. wa xmakuni ba
oj snole gasolina ma chikan jas.
tambor. wajabal, snichimdyos.
- No tengo tambor. mey jwajab.
- Tambor pequeo. yal wajabal.
- Tambor grande. snan wajabal.
- Est tocando el tambor. wan
wajbanel.
tamborcillo. kakal chitam.
tamborear. kojolji, wajbani.
- El granizo tamborea sobre la casa.
wa xkojolji ja bati ba naits.
- Sabe tamborear muy bien. jel lek
wa snaa ja wajbaneli.
tamboreo. wajbanel.
tamborero,-a. wajbum, wajbanum.
tamborilear. wajbani
tamborileo. wajbanel
tamborilero. wajbum, wajbanum.
tameme. kuchwanum.
tamiz. schijulabil.
tamizar. chija.
tampoco. mini cho, mi xcha, mi . . .

chajkil. mi . . . chamajkil, mi . . .
chomajkil, mini.
- Tampoco se fue. mini cho waji.
- Tampoco quiso. mi xcha skana.
- Tampoco se fue.
mi waji
chomajkil.
- No soy rico. - Yo tampoco. mi
rikoukon.- mini ken.
tan.
1
- jel.
- Tan bello. jel tsamal.
2
- lajan sok.
- Tan fuerte como su pap. jel ja
yipi lajan sok ja stati.
3
- tan pronto como. wajto, yajni
chakta.
- Tan pronto como acabe de moler el
chile, reparte los frijoles. wajto
chak sbut ja ichi tixa slecha ja
cheneka. yajni chakta sbut ja
ichi tixa slecha ja cheneka.
tanagra. tij. tangar matorralera
- La tanagra canta. wa xtarari ja
tiji.
tanal [comiteco]. tanal, yejkal tanal.
tanate. jun tike nuti.
tanda.
1
- schojlal, tanda [regional].
- Van a entrar por tanda. schojlal
oj ochuke.
2
- tarega.
- El capataz me dio una tanda. yaa
ki tarega ja kaporali.
3
- jel.
- Le dieron una tanda de azotes. jel
ja tsuum yaawe yi.
tndem. jun tike bicicleta chawane
wa xbejyi sok.
tandeo. chol ochel ti ba ulbanel.
tanganillas. ojxa mokuk.
- Estoy en tanganillas.
ojxa
mokon.
tangar matorralera. tij, ti. [regional].
819

tangente-tapadura
tanagra
tangente. wa schima.
tangible.
1
- wa xyamxi, wa xchimxi.
2
- jel.
- Nuestra necesidad tangible. jel ja
jnesesidatiki.
3
- jachni.
- Verdad tangible.
jachni ja
smeranili.
tango. jun tike chanel.
tanino. yajnal ba oj skunbes ja
tsuum sok.
tanque.
1
- jun tike kanoga ba wa stsomxi
ja jai ma pilan yalel.
2
- jun tike karo jel tsats ja
skujlayubil. [wa xmakuni ba
kakanel yuj ja ay stujkanub
mero niwan yena].
tantear.
1
- kulan tanto, aa yi tanto.
- Tantea cuntas veces entra el 4 en
20. Entra 5 veces. wa skulan
tanto jaytike majke oj ochuk ja
4 ja ba 20. wa xoch 5 majke.
- Tanteo cundo se va a acabar el
maz. wa xkaa yi tanto jas ora
oj chak ja kiximtiki.
2
- tantear [ollas]. kojtsin.
tanteo. yajel yi tanto, skulajel tanto.
tanto,-a.
1
- chab oxe, jitsanxa.
- 400 y tanto. jun xaane sok
chab oxe.
- Pasaron tantos hombres. jitsanxa
ja winikei ekyeta.
2
- tanto . . . como. sok.
- Vendi tanto su ganado como su
puerco. schono ja swakaxi sokxa
ja schitami.
- Ta n t o e n B a j u k c o m o e n
L o m a n t n . sokxa ba bajukub
820

sokxa ba lomantam.
- tanto . . . cuanto. chikan.
- Te dio tanto dinero cuanto pediste.
yaa awi ja takini chikan jakana
yi.
4
- entre tanto. yajni.
- Entre tanto lo vio se enoj. yajni
yila tajki.
5
- estar al tanto. naa sbaj.
- Est al tanto del problema. wa
snaa sbaj ja abal kumal iti.
poner al tanto.
6
- por lo tanto, por tanto. ja yuj.
taer. aa okuk chikan jas kin.
- Ta el tambor. yaa okuk ja
swajabi.
taido. okel.
- Taido de la campana. wan okel
ja tsinini.
tapa. smajkil, snujulabil.
- Tapa de la olla. smajkil oxom.
- Tapa de panela. tapa.
tapaboca.
1
- lejwanel.
2
- jun tike niwan mojchilal wa
xyujan.
3
- makati.
tapacamino. jujman.
- Tapacamino gritn. purpurwich.
tapado. ja ma oj olomaxuk ti ba
mejiko kechan mito naubal
sbaj yuj ja spimili.
tapado,-a.
1
- nujan, makubal.
- La vela est tapada por la olla.
kanta nujan oxom ja nichimi.
tapar.
2
- tapado [hueco]. putsan, potsan.
- Los huecos del cerco estn
tapados. putsan maka.
tapador,-a. wa smaka.
tapadora. smajkil, snujulabil.
tapadura. smakjel.
3

tapagujeros-taquigrafa

tapagujeros. kulanaits mi snaa lek ja


yateli.
tapanco. chaan.
tapar.
1
- maka, nuju.
- Tap la olla. smaka sti oxom.
- Tap el camino. smaka ja beji.
- La olla tapa la vela. wa snuju ja
nichim ja oxomi.
2
- tapar agujeros. noko.
- Tap el agujero de la olla. snoko
ja sjotol ja oxomi.
3 - tapar [boca]. umu.
- Cmo vamos a tapar la boca del
coyote? jastal oj kumtik ja sti ja
okili.
4
- tapar [con tela o tierra]. musu.
- Me tapo con el nylon. wa xmusu
jbaj sok naylyo.
5
- tapar los huecos con hojas y
ramas. potso, putsu.
taparse.
1
- kuan.
- Me tapo con la frazada. wa
xkuan ja chejali.
2
- taparse la cara. naka, musu.
- Se tap la cara por vergenza.
snaka sat yuj ja kixweli.
- Se taparon la cara las solteras.
smusuwe sat ja akixuki.
taparrabo. smusulabil jwinkiltik.
tapesco. chaan, tapesko.
- En el tapesco guardamos la ropa.
wa xnolotik ja jkutiki ti ba
chaan.
- Hacer un tapesco. tapeskoan.
tapete.
1
- alfombra, lajan sok lichan
xajkiltaj yujxta jalubal sok
tsokob.
2
- estar sobre el tapete. ojxa alxuk
sbaj.
- Nuestro problema est sobre el

tapete.
ojxa alxuk sbaj ja
jproblematiki.
tapia. tsakab.
tapiar.
1
- tsakaban.
- Tapi la milpa. stsakaban ja
yalaji.
2
- maka.
- Tapi la puerta.
smaka ja
slutulabil sti naits.
tapicero.
1
- kulakuuts.
2
- kulaskujlayub. tapiz, tapizar.
tapir. tsemen.
tapisca. jachoj.
tapiscador,-a. jachulanum, jachuman.
- Muchos tapiscadores. jachulum.
tapiscar. jacha, jachojani, jachulani.
- Vamos a tapiscar el maz. oj jach
ja kiximtiki.
- Estamos tapiscando.
wantik
jachojanel.
- Vamos a tapiscar.
oj
jachulanukotik.
tapiz.
1
- jun tike tsamal kuuts wa
xmakuni ba oj kan jiman ti ba
yoj naits.
2
- alfombra.
tapizar.
1
- aa kan jiman ja tapiz.
2
- kunbes ja skujlayub.
tapn. smajkil.
taponar. maka.
tapujarse. naka wasat, musu wasat.
- Se tapuj por vergenza. smusu
sat yuj ja kixweli.
tapujo. wa xmusu jbajtik sok ba mi
oj sna jbajtik.
taque. skojtsijel.
taquear. wea pakwaj.
taquera. ba wa schono pakwaj.
taquigrafa. jun tike tsijbanel jel
821

taquigrafo-tarima

lijero wa xwaji lajan sok


kumanel.
taqugrafo,-a. ja ma jel lijero wa
stsijbani.
taquilla.
1
- yetal juun.
2
- snajtsil chonwanel.
taquillo [del sombrero]. spitulabil.
taquimecangrafo,-a. ja ma sokxa jel
lijero wa stsijbani sokxa wa
snaa tsijbanel sok makina.
taqun [comiteco]. takin. dinero,
moneda.
tara. ja yalalil ja spotsulabil.
tarabilla [para hacer mecate]. tarabiya.
tarabita. skab yebija.
tarambana. ja ma mey spensar.
tarntula. jun tike chiwoj.
tararear. mudax tsebani.
- Voy a tararear.
mudax oj
tsebanukon.
tarascada. kuxwanel.
tarascar. kuxu.
tarasco,-a.
ja sbiil jun chonab
indijena ti ba spatik mejiko. ja
mero sbiil purhepecha.
taray. ixkante.
tardanza.
1
- tejkajel.
- Me caus mucha tardanza. jel
tejkajiyon.
2
- tsaanxa.
- Llegu con tardanza. tsaanxa
julyon.
tardar. tejkaji.
- Tard todo el da en llegar. snajtil
ja kakui tejkaji ba oj skuluk
ja waeli.
tarde.
1
- och kaku, tselan kaku.
- Hasta la tarde. manto och
kaku.
2
- tsaan.
822

- Lleg tarde a la junta. tsaanxa


juli ja ba tsomjel.
- Pero la mam comer ms tarde.
yujxta ja nanali tsaanxta oj
wauk.
- Llegar ms tarde. tsaanto oj
jakuk.
3
- buenas tardes. san, saan.
4
- de tarde en tarde. najtiknajtik.
5
- ya es tarde. jelto yora.
tardecer. tselpuji ja kakui.
- Ya va a tardecer. ojxa tselpujuk
ja kakui.
tardamente. tsaanxa, tsaanxta.
tardo,-a.
1
- mas tsaan.
- Aguacate tardo. mas tsaan oj
takanaxuk ja on iti.
2
- takaltakal wa xbejyi.
tardo,-a.
1
- takaltakal.
- El tardo caracol. takaltakal wa
xbejyi ja xochi.
2
- sonso.
tardn,-a.
1
- jel xtejkaji.
2
- jel wokol wa xyab sbej.
tarea.
1
- tarega.
- Una tarea de lea. jun tarega si.
2
- chol, kajan.
- No tengo tarea. mey jchol.
- Slo una tarea del trabajo qued.
kechan kani jun kajan ba atel.
tarifa. cholan ay ja stsakoli ti ba
jujune tike bolmal chikan jastal
ja sniwakil ma ja slekili.
- Tarifas de pasaje del autobs.
cholan ay ja stsakol ja ba
bejyel yoj aktobus yuj ja koelni
ba mojan, keelxa ba najat lek.
tuktukilxa ba jujune luwar.
tarima. jun tike sbatulabil.

tarjeta-taza
tarjeta.
1
- sjekulabil.
- No lleg la tarjeta para que me
escribiera cmo est. mey xjaki ja
sjekulabil jani ba oj stsijba ki
ja jastal ay yena.
2 - libe pimil juun.
tarro. jun tike baso.
tarso. snuk koktik.
tartajear. kekuni.
tartajeo. keek.
tartajoso,-a. keek, keekudo.
- Habla como tartajoso. lajan sok
keek wa xkumani.
- No soy tartajoso.
mi
keekudoukon.
tartamudear. kekuni.
tartamudeo. wan kekunuk.
tartamudez. ja skumanel ja keekudo.
tartamudo,-a. keekudo.
tarugo.
1
- tarugo.
2
- mi arechouk.
tasa.
1
- yajel kulan ja stsakoli.
2
- kulanxa ja stsakoli.
tasacin. yajel kulan ja stsakoli.
tasador,-a. ja ma ay schol oj ya kulan
ja stsakoli.
tasajo. takin libe baket.
tasar. aa kulan ja stsakoli.
- El presidente quiere tasar las
mercancas. wa skana oj ya
kulan ja stsakol ja bolmale ja
mandaranumi.
tasca. snajtsil chonatrago.
tascar. jumjuni.
- El caballo est tascando un elote.
wan jumjunuk sok jun ajan ja
kawuji.
tata. tata.
- Tata Ramiro. tata ramiro.
tatarabuela. mexep, ja smexep, ja

jmexeptiki.
tatarabuelo. tatawel, ja statawelo, ja
jtatawelotiki.
tataranieto,-a. ja yij ja kijtiki.
tatole. trato, nakul trato.
tatuaje. bonubal ti ba jtsujmiltik ba
mixa oj eluk.
tatuar. bono ti ba jtsujmiltik ba mixa
oj eluk.
taurino,-a. ti ba swaw wakax.
tauromaquia. tajnel sok swaw wakax
manto oj miljuk.
tautologa. chab majke wa xalxi jun
pensar anima mi tilanuk. [oj
kiltik jun senya. tixa xjak ja tan
kerem swaw wakax].
tautolgico,-a. chab majke wa xalxi ja
pensari
anima
mi
tilanuk.tautologa.
taxativo,-a. ti ba jwes wa xaji kulan
ja stikan ja skichtalajel parte.
taxi. jun karo wa xaji kitik majan.
tilan oj jtuptik yi ja yamakaroi.
taxidermia. schapjel ja chamel chante
ba oj chijkajuk lajan sok
sakanto. jach wa xkulantik sok
ja chui.
taxidermista. ja ma wa schapa ja
chamel chante ba oj chijkajuk
lajan sok sakanto.
taxmetro. makina wa sbisa ja stsakol
sok, ti ba yoj ja karo wa xyaa
kitik majan.
taxista. yamakaro ti ba yoj ja karo wa
xyaa kitik majan.
taxonoma. yajel kulan ja tike
jumasai ti ba kujlal, sokxa ba
chan, sokxa ba chante, sokxa
ba chajnul, sokxa ja ba tuki.
taxonmico,-a. ti ba yajel kulan ja
tike jumasai. taxonoma.
tayacn [comiteco]. tayakan, sirviente.
taza. tasa.
823

tazarse-tedioso

- Taza de peltre con asa para tomar.


baso.
tazarse. chii.
tazn. tasa.
- Tazn hecho de calabaza. tsima.
- Tazn para repartir atole. lechub
mats.
te (1). ja sbiil ja letra t.
te (2).
1
- -a.
- Te quiere. wa skanawa.
- Te ayuda. wa skoltaya.
- Te besa. wa xyujtsana.
- Te compone. wa stojbesa.
- Te hablar. oj skumuka.
- Te ver. oj yila.
2
- awi.
- Te hizo mal. skulan awi.
- Te pag. stupu awi.
- Te pido. wa xkana awi.
3
- awuj.
- No te sirve. mi xmakuni awuj.
- No te sale. mi xel awuj.
4
- abaj.
- No te conozco. mi xnaa abaj.
- Aguntate. kolta abaj.
t de limn. te de limon.
tea. xen taj wa xmakuni ba oj
ijlabanuk.
teatro.
1
- senya.
- En el carnaval vamos a ver teatro.
ti ba taankoy oj kiltik jun
senya.
2
- snajtsil senya.
tebacal [comiteco]. tebakal.
tec [comiteco]. tek.
tecla. xen akinte wa xoki ti ba
jun kin.
teclado. spetsanil ja xen akinte wa
xoki ti ba jun kin.
teclear. kinani.
tcnica. snajel lek.
824

- Tiene buena tcnica para rozar. wa


snaa lek ja loxneli. [jitsan tike ja
tcnica. ja snebjel ba ijenyero,
ba stojbesjel radyo, ba stalnajel
alak, sok ayto mas. spetsanil ja
it jani tcnica].
tcnico. ja ma wa snaa lek chikan jas
tike tcnica.
tcnico,-a. ti ba tcnica.
tecnocracia. ba wa skulan mandar ja
matik jel snaawe.
tecncrata. ja ma jel snaa ja yuj
mandaranum yena.
tecnologa. snajel lek.
tecnolgico,-a. wa snaa lek.
- Escuela tecnolgica. jun tike
eskwela ba wa snebawe jitsan
tike tcnica.
tecol. yalja ti ba yoj chij.
tecolote. tujkul, surukujkuj [regional],
surupujkuj [regional].
tecolmate. jiljelnichim, jiljilnichim.
tecomate. tsuj.
- Tecomate para recoger caf o para
sembrar maz o frijol. awtsuj,
awatsuj.
- Usar para tecomate. tsujan.
- Us la botella de pepsi para
tecomate. stsujan ja pepsii.
tecorral. tsakab.
tecoyal [comiteco]. sen olomal.
- Mi tecoyal. sen jolom.
tecuco,-a. wa schitaman sbaj.
techado. yolom snaj, yolom naits,
solom naits.
- Falta an techar la casa. ayto
skana oj jtojbestik ja solom
naits.
techo.
yolom snaj, yolom naits,
solom naits. naits.
tediar. jel tuuj abi. aborrecer.
tedio. skurikil, ix, axwel.
tedioso,-a. wa skulan chingar.

tegumento-telele
tegumento. jun tike tsujmil.
tesmo. skuajel ja dyosi
testa, ja ma wa skuan ja ba jun
kechan dyos.
teja. teja.
tejado. solom naits.
- Tejado de cuatro aguas. wakaxil
naits.
- Tejado de dos aguas. sut naits.
- Tejado de media agua. lejchupat.
tejamanil. tajamanil.
tejar.
1
- ba wa skulan teja.
2
- tojbes ja solom naits.
tejedor,a-. kuutsbesuman.
- Tejedor con agujas. pechuman
sok tsistakin.
- Tejedor de caites. pechuman
xanab.
- Tejedor de canastas o redes.
jaluman.
- Tejedor de redes. jalbanum.
tejemaneje. schapjel yabalil.
tejer.
1
- tejer [canastos o redes]. jala,
jalbani.
- Voy a tejer una red. oj jale jun
nuti.
- Teje canastos. wa sjala mooch.
- Est tejiendo redes.
wan
jalbanel.
2
- tejer con agujas. pecha.
- Tejo con dos agujas. wa xpecha
sok chab tsistakin.
3
- tejer de gancho. chala.
- Teji de gancho el cuello. schala
ja snujkili.
4
- tejer tela. kuutsbes.
5
- aguja para tejer. tsistakin ba
pechwanel.
6
- materia prima para tejer redes.
sjalulabil.
tejido. chikan jas tike kuuts.

- Tejido de muchas capas. kajkajil.


- Tejido [mas fino que kajkajil].
lamlamil.
tejn. kojtom.
- Muchos tejones. kojtomaltik.
tela. kuuts.
- Mucha tela. kuutsaltik.
- Fabricarse tela.
kuutsaxi,
kuutsbi.
- Ya no se fabrica tela en nuestra
regin. mixa xkuutsbi ti ba
slechanal jluumtik tojol abal.
telar. makina wa skuutsbes sok,
jalbanum makina.
telaraa. chalam.
- Tienes telaraas en los ojos.
kikinal aya.
telaraoso,-a. jel ja chalami.
telecomunicacin. lolanel sok ti ba
najat. lajan sok radyo telfono,
telgrafo ayto mas jitsan.
teledirigir. aa bejyuk man najat. [oj
kiltik jun senya. ay jun jujpum
mey syamuman ti ba yojol. ja ma
wa xyaa bejyuk ti kan ba luum
ma ti ba yoj pilan jujpum].
telefonear. paya ti ba telfono.
telefonema. spayjel ti ba telfono.
telfono. talepano. [jani jun servicio
pblico. ti ba talepano ay modo
oj lolanukotik sok ja ma najat
ay ti ba pilan luwar].
telgrafo. jun tike servicio pblico.
ba telgrafo wa xjekatik juun ba
najat lek ba jutsin oj kotuk.
ayni snajtsil telgrafo ti ba
chonab.telegrama ja sbiil ja
juun wa xjekatik ti ba telgrafo.
telegrama. ja sbiil ja juun wa xjekatik
ti ba telgrafo. ojxa kotuk man
yoj chab oxe ora anima najat
lek oj wajuk.
telele.
825

telepata-temperar

1
- kitkin.
2
- xiwel.
telepata. yabjel schikel.
teleptico,-a. wa xyab schikel.
telera del arado. teleryo.
telescpico,-a. sbaj telescopio.
telescopio. skelulabil man najat lek.
wa xmakuni ba oj skele ja
kanali.
televisin. lajan sok radyo kechan wa
xcha ilji ja kristyano wa
xkumani sokxa wa xnijki.
televisor. ba wa xilxi ja televisin
[wa xchonxi ti ba chonab lajan
sok radyo. keel juntiro ja
stsakoli].
telex. lajan sok telgrafo yuj ja mi
xkumani yujxta wa stsijbani.
teln. jun tike slutulabil ti ba yoj
snajtsil senya.
tema.
1
- abal.
- En el libro encontramos un tema
que no entendemos. ti ba juun
jtaatikon
jun
abal
mi
xkabtikon sbej.
2
- sbaj.
- Se discutieron los temas de la tierra
y del maz.
loiltaji sbaj ja
jluumtiki sokxa ja kiximtiki.
temario. lista.
temascal. ika.
temtico,-a. cholan lek.
temazcal. ika.
temblar. kitkuni, nijki, suchi.
- La tierra tiembla. wa xkitkuni
ja luumi.
- Est temblando. wan nijkel.
- La tierra tembl. suchita ja
luumi.
- Tembl de coraje. kitkuniyon
yuj ja jkorajai.
temblequear. kitkuni.
826

temblor. kitkin.
tembloroso,-a. wa xkitkuni.
- Mano temblorosa. wa xkitkuni
ja skabi.
tememe. kuchwanum.
temer. xiwelan, xiwi.
- Te amo. wa xiwelana.
- Me teme. wa xiwi kuj.
- No temas. mok xiwan, mi laxiwi.
temerario,-a.
1
- ja ma mi xyajna sbaj yuj ja mi
xiwi.
2
- mey spensar.
temeridad.
1
- mi yajnajeluk sbaj.
2
- mi sbejuk wa skulan ja
kichtalanum parte.
temern,-a. wa xyaa sbaj niwan ja
xiwumi.
temeroso,-a.
1
- xiwtanum.
2
- xiwum.
temible. xiwelal sbaj.
- Es muy temible. jel xiwelal sbaj.
temido,-a. xiwbal.
- Es muy temido porque tiene mucha
fuerza. xiwbal lek yena yuj ja jel
ja yipi.
temor. xiwel.
- Su corazn se llen de temor.
ochta xiwel ba yaltsil.
temperamental. ti ba modo.
- Hombre temperamental. tolabida
wa xtukbi ja smodo ja winiki.
temperamento. modo.
- Tiene un temperamento violento.
jel kak ja smodoi.
temperante.
1
- ja sbiil jun chakal yalel jel chi
yena. wa schonowe ti ba
chonab.
2
- wa xyaa lamxuk.
temperar. aa lamxuk.

temperatura-tendencioso
- Temper el dolor. yaa lamxuk ja
syajali.
temperatura. kak.
- El nene tiene temperatura. ay
yioj kak ja alatsi.
- Baja temperatura. mixa jeluk ja
kakui.
- Temperatura bajo cero grados.
kota teew.
temperie. satkinal.
tempestad. tsatsal ik.
tempestuoso,-a.
1
- tsats ay ja iki.
2
- kak ja smodoi.
templado,-a.
1
- chee, templado.
- Este remedio es templado. chee
ja an iti.
- Un remedio templado.
jun
templado aan.
2
- kixin, tibyo.
- Agua templada. kixin ja.
3
- jel.
- Hombre templado. jel winik.
templanza. sakan ay ja skujoli.
templar. lajbes.
- Tiene que templar su carcter.
tilan oj slajbes ja smodoi.
temple.
1
- satkinal.
2
- modo.
- Hoy est de mal temple. ja yani
mi lekuk ja smodoi.
templo. snaj dyos.
tempo. sbejyel, sbejyil. ritmo.
temporada. chab oxe tyempo.
temporal.
1
- mi tolabidauk, ekum bej.
- Sus bienes temporales. ekum
bej ja sjastik sbaj.
2
- tsatsal ik, chawuk ja.
- El temporal aplast el maz. sena
ja ixim ja chawuk jai.

- tierra de temporal. pulja, takin


luum mey ulbanel. inafectable.
temporalidades. ja stsakol ja pagrei.
temporalmente. kechan ekum bej.
temporero,-a. kechan najtiknajtik wan
atel.
tempranero,-a. saj wa xkei.
temprano,-a. saj.
- Maz temprano. sajal ixim.
- Nos levantaremos temprano. sajto
lek oj kekotik.
ten. ito, iaj.
- Ten el cajete. ito ja seki.
- Ten la sal. iaj ja atsami.
- Ten la olla. iaj ja oxomi.
tenacidad. schuuyil.
tenamaste. yojket.
tenamaxtle. yojket.
tenaz. chuuy.
- Mujer tenaz. chuuyil ixuk.
tenazas. jun tike syamulabil ay yioj
chab yok. [wa xmakuni ba oj
jyamtik ja klabo ba oj katik
eluk].
tencua. xelan ja stii.
tendajo. chin snaj chonwanel.
tendal.
1
niwan
kuuts
ba
wa
laaxubanitik.
2
- chikan jas wa xyila kaku.
tendalera. sokan bukan kan lichan.
tendedera. yakil, slibulabil.
- La ropa est tendida en la
tendedera. chol libe ja kui ti ba
yakil.
tendedero. ba wa xkan liban chikan
jas, slibulabil.
tendejn. chin snaj chonwanel.
tendel. katan yakil.
tendencia. wa xkanxi yuj.
- Tiene una tendencia al robo. wa
xkanxi yuj ja elkaneli.
tendencioso,-a. balan bechan.
827

tendente-tener

- Su pensamiento es tendencioso.
balan bechan ja spensari.
tendente. ba.
-Tom medidas tendentes a resolver
el problema. wa xatiji ba oj ya
lamxuk ja problemai.
tender.
1
- liba, aa bakan kani.
- Tendi la ropa en la tendera. sliba
ja skui ti ba yakil.
- Voy a tender la ropa en un mecate.
oj ka bakan kani ja jkui ti ba
jun yakil.
2
- poktsin.
- Voy a tender el cafe.
oj
jpoktsuk ja kajpei.
3
- kana.
- Los nios tienden a jugar. wa
skana oj tajnuk ja untiki.
- Los gallos tienden a cantar al
amanecer.
ti ba sakbel wa
skana okel ja swaw muti.
tendero,-a. chonwanum, swinkil snaj
chonwanel.
tendido,-a.
1
- chol libe, jiman, liban, likan.
- La ropa est tendida en la tendedera.
chol libe ja skui ti ba yakil.
- Su ropa est tendida. jiman eke
ja skui.
2
- lichan.
- Su calzn est tendido en el suelo.
lichan ja swexi ti ba luum.
3
- lewan.
- Canasto con boca tendida. lewan
ja moochi.
4
- saktantan.
- El maz est tendido. saktantan ja
sat iximi.
tendinoso,-a. chuxuw.
- La carne es muy tendinosa. jel
chuxuw ja baketi.
tendn. chuxuw.
828

- Tendn del pie. schuxuwil yok.


tenducha. chin snaj chonwanel. mi
xmakuni lek yuj ja kistalxa ma jel
tusan ja sbolmalei.
tenebrosidad. kikinal.
tenebroso,-a. kik.
tenedor. stuchulabil.
- Con tenedor pone la carne en la
boca. sok stuchulabil wa xyaa
ochuk ja baket ja ba yoj stii.
tenedor,-a. ikuman.
- El tenedor del dinero. ja ikuman
ja takini.
tenencia.
1
- sbaj.
- Tenencia de armas. sbaj yena ja
tujkanubi.
2
- sjuunil wa xyala ja sbiil ja
swinkil chikan jas.
- Tenencia del carro. ja sjuunil ja
karoi.
3
- tenencia de tierra. luum.
- Hay muchos problemas con la
tenencia de la tierra.
jel ja
problema sok ja luumi.
tener.
1
- ay, ay yioj, iaj, tey. [ja ba
tojolabal meyuk ja kumal tener
lajan sok poseer. ja ba ejemplo
ay wa skana oj yale existe. ta wa
xalxi iaj wa skana oj yale,
tome, agarre].
- Tengo una casa. ay jnaj.
- Tiene ganado. ay swakax.
- Lo tienes? aya ma awuj.
- Tiene ganado? aya ma yuj
swakax.
- No tenemos maz. mey kiojtik
ixim.
- Tenemos derechos. ay kiojtik
derecho.
- Tiene catarro. ay yioj ojob.
- Ten la sal. iaj ja atsami.

tenera-teniente
- Lo tiene en su casa. tey yuj ba
snaj.
- Tengo el panal encima. tey kuj
ba nalan chaan ja akoi.
2
- tener abierto. liba.
- Ten abierto el costal. libaxa ja
koxtali.
3
- tener algo contra. timan yabal
sok.
- Tenemos algo contra ti. timan
kabaltikon amok.
4
- tener cabida. baalani.
- La olla tiene gran cabida. jel
xbaalani ja oxomi.
5
- tener culpa. ay smul, mulan.
- No tengo la culpa. mey jmul.
- Tiene la culpa de que me
encarcelaron. smulan ja yeni aji
ochkon preso.
6
- tener desconfianza. wan kumal
ja skujoli.
- Tengo desconfianza. wan kumal
ja jkujoli.
7
- tener dolor. ab yaj.
- Tengo dolor. wa xkab yaj.
- Tengo dolor de cabeza. wa xkab
yaj kolom.
- Tienes dolor? wan ma xawabi
yaj.
8
- tener en cuenta. abi.
- Tuvo en cuenta mi viaje a Comitn.
yabta ja jchonabaneli.
9
- tener fe. nocho.
- Tenemos fe en tus palabras. wa
xnochowatikon yuj jel lek wa
xawala.
10 - tener gallinas. aa kulan ja muti.
- No quiere tener gallinas. mi
skana oj ya kulan ja muti.
11 - tener guardado. nolan yuj.
- Lo tengo guardado. ken nolan
kuj.
12 - tener lugar. ti ajyi.

- En Tililt tiene lugar la fiesta. ba


tililte ti ajyi ja kini.
13 - tener paciencia. teka, tekani
14 - tener parte. ochi ti ba.
- No voy a tener parte en la romera.
mi oj ochkon ti ba kuanel.
15 - tener que. tilan.
- Tienes que aprender. tilan oj
anebe.
16 - tener que ver. ochi sok.
- Nuestra vergenza tiene que ver
con la explotacin. wa xoch sok ja
ixtalajel ja jkixweltiki.
- Ramiro no tiene que ver con el
robo. mi xoch ja ramiro ja ba
elkaneli.
17 - tener razn. ay skujol.
- No tengo razn. mey jkujol.
- Tiene razn. ay skujol.
18 - tener su casa. kulan.
- Dnde tiene su casa?
ba
kulanexa.
- Tengo mi casa en Comitn.
kulanon ti ba chonab.
19 - tener valor. tsatsalkujolan abaj.
- Tengan valor. tsatsalkujolan
abajik.
Tenemos
valor.
wa
stsatsalkujolan jbajtik.
20 - no tener. mey.
- No tengo ganado. mey jwakax.
- No tiene dinero. mey stakin.
- No tiene nada. mi jas yioj.
21 - no tener confianza en s mismo.
kixwi.
- No tenemos confianza en nosotros
mismos. wa lakixwitik.
tenera. ba wa skunbes ja tsuumi.
tenia. solitaria.
teniente.
1
- wa xyiaj.
2
- chin mandaranum ti ba
kakanum.
829

tenis-tenue

tenis.
1
- jun tike tajnel sok sjipulabil
pelota.
2
- jun tike xanab ba tajnel.
tenista. tajnum.
tenis.
tenoct. tenokte.
Tenochtitlan. ja poko sbiil ja niwan
chonab mejiko ja yora mito
jakeluk ja jnali. kechan
nahua sokxa asteka ja sbiil ja
swinkil ja ajyii. ja skumali
nahuatl.
tenor.
1
- ja sbaal jun juun.
- A este tenor. jachuk.
2
- chaan ja snuk jun winik.
tenorio. ja ma wa skumtalaan ja
akixuki.
tensar. tima.
- Tens la cuerda. stima ja yakili.
tensin.
1
- timan.
- La cuerda est en tenson. timan
ay ja yakili.
2
- schinajil.
- Est regaando porque est en
tensin.
wan utanel yuj ja
schinajili.
3
- josjoni.
- Estaba en tensin porque no vino el
mdico an. josjoniyon yuj ja mito
jaki ja loktori.
4
- alta tensin. jel ja voltio ti ba
electricidad.
5
tener la tensin alta. jel xajni ja
jchikeltiki ti ba kojoltik. ja yuj
wokolxa ta oj kekotik ja ba
wits.
- Tener la tensin baja.
wa
xtakalaxi ja jchikeltiki ti ba
kojoltik. tolabida ay jwayeltik.
tenso,-a. timan.
- La cuerda est tensa. timan ay ja
830

yakili.
- Por qu ests tenso? jas yuj
timan ja wamodoi.
tensor,-a. tinuman, stimulabil.
tentacin. wa xkanxi yuj ja slejel
smuli, loluman spensar.
- Me das tentaciones de pegarte. yuj
ja wamodoi wa xkanxi kuj oj
jmak-a.
- Ese ganado que encontramos en el
monte es una tentacin. loluman
jpensartik ja men wakax jtaatik
ti ba yoj kul.
- No nos dejes caer en tentacin.
mok wa mokotikon ja ba mi oj
jta jmultikoni.
tentculo. skab jun tike yal chan.
tentador,-a. tinuman.
- Ese hombre es tentador. Quiere
comprarme con su dinero. tinuman
ja tan winiki. wa skana oj
smanon sok ja stakini.
tentar.
1
- masa.
- El ciego tentaba el rbol. smasa ja
te ja ma tupel ja sati.
2
- kulan probar.
- Hemos tentado todos los remedios.
jkulunejtikon probar spetsanil ja
ani.
3
- probaraan.
- No me tientes con el aguardiente.
mi oj aprobaraukon sok ja
tragoi.
tentativa. kana.
- Su tentativa de matarme.
skanata oj smilon.
tenue. mi tsatsuk.
- Hilo tenue.
mi tsatsuk ja
tsokobi.
- Tenue luz. mi tsatsuk ja yijlabi.
- Tenue voz.
mi tsatsuk wa
xkumani.

teido-tergiversar
teido. yelawajel, elawaubal
teir. elawan, mulu sok yelaw.
- Voy a teir el pantaln. oj
kelawuk ja jpantaloni.
- Ti su falda. smulu ja sjuna
sok yelaw.
teocracia. ba wa skulan mandar ja
pagre jumasai.
teocrtico,-a. ba wa skulan mandar ja
pagre jumasai.
teodicea. xen yaman ti ba doktrina
katolika wa xyala kabtik,
tolabida sbej ay ja dyosi mi
kocheluktik chikan jas oj ekuk
teodolito. ja yatijub ja pilaluumi ba
oj sbise ja luum soki.
teofana. ba wa sjea sbaj ja dyosi.
teofobia. xiwel yuj ja dyosi.
teogona. ja jastal pojki ja jwawtik
sokxa ja jnan jtatiki jumasai.
teologa. snebjel sokxa ja yatel,
sokxa ja yaltsil, sokxa ja smodo ja
dyosi.
teolgico,-a. ti ba snebjel ja jastal
ay ja dyosi.
teologizar. ala lajan sok ja snebuman
ja dyosi.
telogo,-a. nebuman ja yaltsil ja dyosi
ma ja jwawtiki.
teortico,-a. kechan yaljel.
teora.
1
- yaljel.
- La prctica nos muestra la verdad
de la teora. wa sjea ja smeranil ja
yaljel ja ateli.
- Pura teora. lom yaljel.
2
- ja jastal wa xwaj.
- Nos ense la teora de la
explotacin. sjea kitik ja jastal
wa xwaj ja ixtalajeli.
terico,-a. kechan yaljel.
teorizar. kechan ala.
- Siempre est teorizando. tolabida

kechan wan yaljel.


tepalcate. kael sek.
tepeguaje. suk.
tepestate. jun tike bateya.
tepetate. jun tike ton wa xmakuni ba
stojbesjel naits.
tepezcuintle. jalaw.
teponaxtle. jun tike wajabal.
tequila. jun tike trago.
teraputica. yajnajel.
teraputico,-a. wa xyajna.
terapia. yajnajel.
tercer. ja ba yoxil.
- El tercer rbol. ja ba yoxil te.
tercera. ja sderecho pilan swinkil ba
wan skichtalajel parte chawane
kristyano.
tercero,-a. ja ba yoxil, jun yoxil.
- La tercera parte. ja ba yoxil
tanto.
- Dos terceras partes. chab yoxil
lame.
terciar.
1
- pojo ba oxe lame.
- Terci el dinero. spojo ba oxe
lame ja takini.
2
- jutu.
3
- xajla kani ja tei.
4
- yatsa.
- Terci la carga en el caballo.
syatsa lajan lajan ja yijkats ja
kawuji.
5
- soko sok ja.
- Terci el aguardiente. soko sok
ja ja tragoi.
tercio. jun yoxil lame.
- Dos tercios. chab yoxil lame.
terco,-a. chuuy.
- Hombre terco. chuuy ja winiki.
- Mujer terca. chuuyil ja ixuki.
tergiversar. aa kan lochan.
- Tergivers la noticia. yaa kan
lochan ja yabalil.
831

termal-termostato

termal. kixin.
- Aguas termales. kixin ja.
trmico,-a. ti ba skixinil.
terminacin. schakulabil, snej.
Terminacin
del
trabajo.
schakulabil ja ateli.
- La terminacin de una palabra en
el sufijo. ja snej ja kumal jani
sbiil sufijo. oj kiltik jun
senya. ja ba winik ay snej ta
wa xkalatik winikotik. jani kotik ja terminacin.
terminado,-a. tikanxa.
terminador,-a. tsutsuman.
terminal. chakta.
- Pago terminal. chakta stupjel.
- Terminal de autobuses. ba wa
xkot wa xel ja aktobusi.
terminante. malan sok.
- Nos dio una contestacin
terminante. malan sok ja jastal
sjaka kitik.
terminantemente.
[chab majke wa
xkalatik].
- Se neg terminantemente. mini
mini skana.
terminar.
1
- chaka, chaki, tikanaxi, tsutsi,
tsutsu.
- Termin el trabajo. jchaka ja
kateli.
- Ah termin. ti chaka.
- Su trabajo termin. tikanaxita ja
yateli.
- Termin la rozadura. stsutsu ja
loxneli.
- Nuestro trabajo no ha terminado.
mito tsutseluk ja kateltiki.
2
- lajmaji, lamxi.
- El pleito termin. lajmajita ja
pletoi.
3
- al terminar. ti ba snej, ti ba
stop.
832

- Al terminar la milpa. ti ba snej ja


alaji, ja ba stop ja alaji.
- Al terminar el trabajo. ba wa
xchak ja ateli.
trmino.
1
- ba wa xchaki.
- En el trmino del camino est su
casa. ba wa xchak ja beji teya
ja snaji.
2
- man yoj.
- Tendr que venir en el trmino de
tres das. tilan oj jakuk man yoj
oxe kaku.
3
- kumal.
- El ingeniero usa trminos muy distintos,
no los entiendo. jel tuk ja skumale ja
pilaluumi. mi xkab sbej.
4
- jachuk jastal.
- Los trminos del contrato no nos
convienen. mi xmakuni kujtik
jachuk jastal ay ja tratoi.
terminologa. spetsanil ja kumalei
wa xmakuni yuj ja chikan jas
atel. jachni wa xkilatik tukxa
ja kumalei ti ba eskwela,
tukxa ti ba pilaluum, tukxa ti
ba pagre, tukxa ti ba kalajtik.
jachuk jujune atel ay yioj
lajan sok pilan skumale.
termita. bamas.
termite. bamas.
termitero. snaj bamas, bul bamas.
termo. jun tike yetal ja wa stalna ja
skixinil.
termmetro. wa xbisxi ja skixinil
sok. grado.
termonuclear. ba junita oj ajyuk ja
xen kinal. ti ba jawi wa xkei
ja mero skajkal kak lajan sok
ti ba yoj ja kakui jachni ti ba
yoj bomba .
termostato. jun tike atijubal wa
stalna ja skixinil ja ba yoj naits

terna-terror
ba lajan lajan oj kanuk.
terna. oxwane wa xbob oj ajyuk
yatel.
ternario. oxe kaku.
ternario,-a. oxe chikan jas.
ternera. besera.
ternero de un ao o ms. besero.
- Ternero recin nacido. bets.
terno. oxe jastik lajan junxta aye.
ternura. yawjal, yawjulal, yajulal.
- Nos trata con ternura. wa stalna
jyawjulaltik.
terquedad. schuuyil.
- La terquedad de l. ja schuuyil
ja yeni.
terrapln. butxita luum.
terraplenar. aa butxuk ja luumi.
terrqueo,-a. sbaj luumkinal.
- Globo terrqueo. luumkinal.
globo.
terrateniente. ajwalal.
terraza. timan luum.
- Hacer terrazas. tima ja luumi.
- Vamos a hacer terrazas en la falda
del cerro para que no se vaya la
buena tierra. oj jtimtik ja luumi ti
ba tinan kinal ba mi oj wajuk ja
lekil luumi.
terrazgo.
1
- xen alaj.
2
- ja stsakol ja majan luum tilan
oj tupxuk ixaw ixaw.
terrazguero. ja ma wa stupu ixaw
ixaw ja stsakol ja majan luumi,
yuj ja mey sluum mini cho yalaj.
wa xtupxi sok takin ma sok ja
sbaal ja alaji.
terrazo. pachan ton.
terregoso,-a. jel ja penka ja luumi.
terremoto. kitkin.
terrenal. ti ba luumkinal.
terreno. luum.
- Un terreno sin dueo. jun luum

mey swinkil.
trreo,-a. lajan sok luum.
terrestre.
1
- sbaj luumkinal.
2
- ti ba luum.
- El gato es un animal terrestre. Los
peces son acuticos. tini aya ba
luum ja misi. yujxta ti ba yoj ja
ja chayi.
terrible.
1
- xiwelal sbaj.
- El terremoto terrible. jel xiwelal
sbaj ja kitkini.
2
- jel tsats.
- Te dio un golpe terrible. jel tsats
smakawa.
3
- jelxa malo.
- El camino terrible. jelxa malo ja
beji.
terriblemente. jel.
- Te quiere terriblemente.
jel
skanawa.
terrcola. swinkil ja ba luumkinal.
terrier. jun tike tsi jachni ja sbiil ja
rasai
terrfico,-a. xiwelal sbaj.
territorial. ti ba slechanal ja luumi.
territorio. slechanal ja luumi.
- Territorio mexicano. slechanal ja
slujmal mejiko.
- El territorio tojolabal. slechanal ja
slujmal ba tojolabal.
terrn. penka luum, teron.
terror. yajel xiwuk.
- Don Ramiro era un terror en
nuestra regin. ti ba slechanal
jluumtik yaa xiwkotik ja tan don
ramiroi.
- Terror blanco. yaa xiwkotik ja
ajwalal
jumasai.
[ti
wa
stenawotik, wa stsikawe ja
jnajtiki, wa smilawotiki. jachni wa
xcha skulan ja mandaranumi].
833

terrorismo-testigo
terrorismo.
yajel xiwuk. terror
blanco.
terrorista. xiwtanum, sokxa jomwanum,
sokxa milwanum. [yujxta kela
awilex. ja jnali wa sbiilan
terrorista ja skronta jumasai
anima kechan wa xoch ba
lucha yuj ja slujmali ja it wa
skana oj sjap yile ja jnali.
jach wa xek ja ba iraki].
terror blanco
terrorizar. xiwta, sokxa jomo, sokxa
mila. terror blanco.
terroso,-a.
1
- lajan sok luum.
2
- ja yelawil ja luumi.
terruo.
1
- penka luum.
2
- sluumil.
- Dnde est tu terruo? baa
aluumila, baa ja wanaji.
terso,-a.
1
- wa xlijpi.
- Espejo terso.
wa xlijpi ja
espejoi.
2
- tsamal.
- Su lenguaje terso. tsamal wa
xkumani.
tertulia. tsomjel ba lom lolanel.
tescal. jel ja toni.
tesis. pensar.
- Esta es mi tesis.
itule ja
jpensari.
tesn. jel xyaa sbaj.
- Trabajamos con tesn. jel oj ka
jbajtik sok ja kateltiki.
tesorera.
1
- ba wa snolo ja stakini.
2
- ba wa xatiji ja nolatakin.
tesorero,-a.
nolatakin, noluman
takin.
tesoro.
1
- stalnulabil takinaltik.
834

- rikesa.
- Nuestro tesoro son nuestros hijos.
ja jrikesailtik jani ja kuntikiltik.
3
- mero.
- Nuestro compaero es un tesoro.
jel lek ja jmojtiki.
test. ba wa xkulaji probar jun
kristyano ta wa snaa chikan jas
ma miyuk. [jach wa skulan ti ba
eskwela ma ti ba opisina].
testa. olom.
testacin. skulajel testamento.
testado,-a. skulunej testamento ja
chamwiniki.
testador,-a.
ja ma wa skulan
testamento.
testaferro. majabiil prestanombre.
testamentara. stsiktesjel ja
testamento.
testamentario. ja ma wa skela ba oj
tsiktesjuk ja testamento.
testamentario,-a. ti ba testamento.
testamento. ja sjuunil jun chamwinik
ba wa xyala machunka oj yi
sokxa ja sderecho, sokxa ja
sjastik sbaj. Antiguo Testamento
Nuevo Testamento.
testar. kulan testamento.
testarudez. schuuyil.
testarudo,-a. chuuy.
- Hombre testarudo.
chuuyil
winik.
testera. sat patan, ti ba sti chikan jas.
testicular. ti ba sbak. testculo.
testculo.
bak, nolob, stojnil
jbaktik, skunil.
- Testculo grande [sobre todo del
puerco]. kasan.
- Con un slo testculo. tsiklan.
testificar. ala ja smeranili.
testigo. mojtanum kumal, tial.
- Va a ser testigo de este delito. oj

testimoniar-tibio
sta tial ja mulal iti.
- Testigo en nuestra contra. ja ma
wa slea jmultik ti ba sti sat ja
jwesi.
- Testigo en nuestro favor. ja ma
wa skoltayotik yuj ja mojtanum
kumal yena.
- Testigo ocular. ja ma wa staa ti
chikan jas yilunej.
testimoniar. ala ja smeranili.
testigo.
testimonio. tial [regional].
- Dar testimonio. taa ti, taa tial,
mojta yabal.
- Vamos a dar nuestro testimonio
delante del juez. oj jtatik tial ti
ba sti sat ja jwesi.
Doy testimonio de las palabras de
Ramiro. wa xmojta ja yabal ja
ramiroi.
testo,-a. butel.
testuz.
1
- spatan kawu.
2
- pat snuk wakax.
teta. sni smix ixuk, mix.
ttano. jun tike chamel ba xibanxa
eke ja koktiki ja jkabtiki. [ay
yioj bakuna].
tetelque. poots.
tetepn,-a. kojlel winkil.
tetera.
1
- yetal te de limon.
2
- snukulabil.
tetilla. smix xinuk.
tetramotor. chane motor.
ttrico,-a. chab skujol.
textil.
1
- sbaj kuuts.
- Fbrica textil.
snajtsil
skuutsbesjel.
2
- wa xmakuni ba jalbanel.
- El maguey es una planta textil. wa
xmakuni ba jalbanel ja chiji.

texto. juun.
- El texto de la ley. ja sjuunil ja
ordeni.
- Libro de texto. juun wa xmakuni
ba snebjel.
- Vamos a leer el texto.
oj
jkumuktik ja juuni.
textual. jachni yala.
- Son las palabras textuales de la ley.
jachni wa xyala ja ordeni.
textura fina. lamlamil.
- Textura gruesa. kajkajil.
tez. stsujmil jsatik.
tezado,-a. kik.
ti.
1
- awi, wi.
- A ti te lo pag. stupu awi.
- A ti te lo doy. wa xkaa awi.
2
- awuj.
- Est subordinado a ti. mandar ay
awuj.
3
- de ti. abaj wena, -wa.
- Esta falda es de ti. abaj wena ja
juna iti.
- Me acuerdo de ti. wa xnaawa.
4
- para ti. awuj.
- No sirve para ti. mi xmakuni
awuj.
5
- por ti. yuj ja weni.
- Por ti lo hice. jkulan yuj ja weni.
ta. ja swats ma ja yijtsin ixuk ja jnan
jtatiki.
tianguis. merkado.
tiara. ja spisolom ja obispo ti ba
Roma.
tibia. sat koktik.
tibio,-a.
1
- kixin, mi kakuk mi cheuk.
- Agua tibia. kixin ja, kunkixin
ja.
2
- mi xyaa sbaj lek.
- Hombre tibio. mi xyaa sbaj lek
ja winik jawi.
835

tiburn-Tierra

- [huevos] tibios. koltsan, tibyo.


- Quiero huevos tibios. wa xkana
koltsan ja nolobi.
tiburn. niwan chay ti ba yoj mar.
sakan wa sbukuwotik.
tic. wa xkitkuni ja sbakteli.
tictac. ja yokel ja relojoi ta wan
bejyel.
tiempo.
1
- tyempo, yora, kaku.
- El tiempo de lluvia. styempo ja.
- El tiempo se mueve en ciclos.
suchuk ja tyempoi.
- El tiempo de la tapisca. yorail ja
jachoji.
- El tiempo vendr. ojto kotuk ja
kaku jumasai.
2
- satkinal.
- Cmo est el tiempo? jastal ay
ja satkinali.
- Se aclar el tiempo. lemxita ja
satkinali.
3
- tiempo de seca. kwaresma.
4
- tiempo oportuno.
skakuil,
skaujil.
- El tiempo oportuno ya est cerca.
mojanxa ja skakuil.
5
- tiempos pasados. ja najatei.
- Respetamos a nuestros abuelos de
tiempos pasados. wa xkisatik ja
jmexep jtatawelotik ja najatei.
6
- a tiempo. saj.
- No llovio a tiempo. mi ko saj ja
jai.
7
- el tiempo est caluroso. jel ja
kakui.
- El tiempo est fro. jel ja chee.
8
- hace buen tiempo. jel leman.
- Hace mal tiempo. jel musan, jel
malo ay ja satkinali.
9
- hace mucho tiempo. ayxa lek
kaku, ja ba najatei.
- Hace tiempo. ayxa kaku.
836

10

- Se despej el tiempo. lemxita


satkinal.
tienda.
1
- tyenda, snajtsil chonwanel.
- Tienda de campaa. karpa.
2
- abrir una tienda. tyendabes.
- Abri una tienda en su casa.
styendabes ja snaji.
3
establecerse
una
tienda.
tyendabi, tyendaaxi.
- No hay permiso que se establezca
una tienda.
mey orden oj
tyendaaxuk.
4
- Utilizar para una tienda.
tyendaan.
- Utiliz su casa para una tienda.
styendaan ja snaji.
tienta. andar a tientas.
tiento.
1
- maswanel.
2
- snajbante ja ma tupel sat.
3
- yarechoil.
tierno,-a.
1
- yawal.
- Chilacayote tierno. yawal may.
- Lo tierno del palmito. syawal
pooj.
2
- chinto.
- Joven tierno. chinto ja keremi.
3
- delikado.
- Muchacha tierna. delikado ay ja
akixi.
4
- wa xyajtani.
- Mi tierna mam. wa xyajtani
jmok ja jnani.
Tierra.
1
- luumkinal.
- En toda la tierra.
sok ba
spetsanil luumkinal.
2
- luum, luumal.
- Esta tierra es muy buena. jel lek
ja luum iti.
- Dnde est tu tierra?
ba

tieso-timbal
aluumila, baa wanaji.
- Muchas tierras. luumaltik.
3
- tierra caliente. kakal kinal,
kixin kinal.
4
- tierra de hoja. tsilel, tsilal.
- La tierra de hoja tiene mucha
fuerza. Hace crecer el maz muy
bien. jel ja yipi ja tsileli. jel lek
wa xyaa kiuk ja kiximtiki.
5
- tierra de riego. ulbel luum,
ulub luum.
6
- tierra fra. cheel kinal.
7
- tierra humeda. yaxluum.
8
- tierra ociosa. jipubal kani ja
luumi. [kela awilex. ta wa sjipa
kani ja sluum ja ajwalali ay
kiojtik derecho oj jkantik ja
luum jawi. yuj ja mixa xmakuni
ja sjuunil ja ajwalali wa xyala
inafectable ja sluumi. ja poko
Ley Federal de Reforma Agraria,
art. 251. mixa xmakuni].
9
- tierras nacionales.
nasyonal.
[jani ja sluum sbaj ja gobyerno].
gobierno afectable inafectable.
10 - Nuestra tierra es Altamirano.
kulanotikon ti ba san karlos.
11 - pedazo de tierra. joye, xen
luum.
tieso,-a.
1
- xijan.
- Estoy tieso. xijanon.
- Mi brazo est tieso. xijan ja
jkabi.
2
- tonan.
- Tienes una resortera muy tiesa. jel
tonan ja wawulei.
3
- jakan jakan.
- Te recibi muy tieso. jel jakan
jakan yiaja.
tiesto.
1
- xen oxom.
2
- yetal ibe nichim.

tiesura.
1
- xijan ma tonan kani chikan jas.
2
- ja smodo ja ma jakan jakan ay.
tifo. jun tike koonchamel wa xyaa
kitik ja uki, ja sipi, ja kaki.
wa sjomo kolomtik ja chamel iti.
tifoidea. jun tike chamel wa xkiajtik
ta mi lekuk ba yujel ja kaaltiki.
jel tsats ay kiojtik kak sok ja
chamel iti.
tigre. tigre.
tigresa. snan tigre.
tigrillo. bajlam, tigriyo.
tijera. setulabil, sjoxulabil, tisera.
- Tijera para tela. setulabil.
- Tijera para cortar el pelo.
sjoxulabil.
tijeretear. seta ba mi lekuk.
tildar.
1
- aa ochuk tilde 1
2
- kusu ja tsijbaneli.
3
- lea chin smul.
tilde.
1
- yal chin chol lajan sok ja iti ti
ba solom ja .
2
- chin mulal.
tilico,-a.
1
- mey yip.
2
- sonso.
3
- xiwum.
tiliches. japan tuchan jastik.
tilingo,-a. sonso, mey spensar.
tillado,-a.
akinte
kulubal
sbatulabil yoj naits.
tillandsia. jiljil nichim.
timador,-a. elkanum, lolanum.
timar. elkan, lola.
timarse. mutssatin abajex [kerem sok
akix].
timba. paj.
- La timba del gordo. ja spaj ja
kojleli.
timbal. jun tike wajabal.
837

timbrado-tiple

timbrado,-a. ochta seyo ti ba sjuunil.


timbrar.
aa ochuk seyo ti ba
sjuunil.
timbre.
1
- jun tike seyo ti ba sjuunil yuj
ja
tupubalxa
chikan
jas
kontrobusyon.
2
- jun tike tsinin wa xoki.
timidez. kixwel.
- Con timidez no lograremos nada.
sok ja kixwel mi oj jtatik mini
jasa.
tmido,-a. kixwel.
- Una muchacha muy tmida. jel ja
kixweli ja men akixi.
timo. elkanel, slolajel.
timn. timon.
- El timn del arado. ja stimonil ja
aradoi. [kela awilex mi
kechanuk ay stimon ja aradoi.
tini aya ba bejyum ba sat ja
chomajkili. wa xmakuni yuj ja
yamumani].
timonear. yama ja timoni.
timonel. yamatimon.
timonero. arado ay stimon.
timorato,-a. xiwum.
tmpano.
1
- jun tike wajabal.
2
- jun tike sputix ti ba yoj
jchikintik. wa xmakuni ba oj
jkabtik kinal.
3
- smajkil.
4
- jun tike chin marimba.
tina. sakulabil.
tinaco. niwan oxom. [wa xmakuni ti
ba chonab ba oj snole ja jai.
wa xtukanbi ja niwan oxom
jawi ja ba solom ja naitsi].
tinada.
1
- latsan si.
2
- snaj wakax.
tinaja. tenam.
838

tinajero,-a. kulatenam, chonatenam.


tinamucanelo. chulul.
tincar. jipa ja chirai.
tinglado. japan tuchan jastik.
tinieblas. kikbel, kikinal.
- Cay en las tinieblas. mokta ba
kikbel.
- Estoy en las tinieblas. lajan sok
kikinal ayon.
tino. yarechoil.
tinta. jun tike orchila wa xmakuni
ba tsijbanel.
tintar. elawan.
tinte. yelaw.
tintero. yetal tinta.
tintinear. oki ja tsinini.
tintineo. yokel ja tsinini.
tintintop [comiteco]. moki ti ba stop.
tinto,-a.
1
- chaktimtim.
2
- Un vaso de tinto. jun baso trago.
tintorera. naits ba wa smulu sok
yelaw ja kuali, snaj sakjel.
tintorero,-a. muluman sok yelaw ja
kuali, sakuman.
tintura. orchila.
tinturar. elawan.
tia.
1
- jun tike koon.
2
- wokol.
tioso,-a. ay skoon.
to. tiyo. [sbankil ja jnan jtatiki,
yijtsin winik ja jnan jtatiki].
tiovivo. yal kawu [ti ba kin].
tipejo. kristyano mi kisubaluk lek.
tpico,-a. mero, tojol.
- Su tpica conducta. ja mero
smodoi.
- Tpico tojolabal. mero tojolabal.
- Calzn tpico. tojol wex.
- Falda tpica. tojol juna.
tiple. chaan ja snuk ja ixuki ma
ja untiki.

tipo-tirar
tipo.
1
- tike.
- Un tipo de peces. jun tike chay.
2
- mero.
- El patrn tipo. mero ajwalal.
3
- planta.
- Tienes buen tipo.
tsamal
waplantai.
4
- winkil.
- No conozco a ese tipo. mi xnaa
sbaj ja tan winiki.
5
- letra ti ba makina ba
tsijbanel. [ja yan kaku mixa
xyamxi ja makina jawi yuxta mas
mi wokoluk ja computadora].
tipografa. stojbesjel ja tsijbaneli
sok makina ti ba imprenta.
tipogrfico,-a.
tsijbojnubal yuj
makina.
tipgrafo. tojbesnuman tsijbanel ti
ba imprenta.
tipologa. snebjel ja tike jumasai.
tquet, tiquete. libe juun.
tiquismiquis. jelxita lekil sloil.
tira. like.
- Una tira de carne. jun like
baket.
- Tira de hierro o de otro material
para quitar la tierra del azadn.
josobluum.
tirada.
1
- jipwanel.
2
- sjanekil jun juun wa xkulaji.
- Tirada de dos mil ejemplares. wa
xkulaji chab mil smoj ja juun
iti.
3
- bej.
- Esta es nuestra tirada. ja iti ja
jbejtiki.
tiradero. ba jipan kani ja tsileli.
tirado,-a.
1
- xiban kani.
- Un tronco qued tirado. xiban

kani jun te.


- chepan.
- El morral est tirado en el suelo.
kan chepan ja morali ti ba luum.
3
- wolan [regional].
- Ah est tirada mi camisa. ti kan
wolan ja jkui.
4
- tirado donde no debe estar [slo
cosas nuevas]. pokan.
- Mi calzn est tirado en el suelo.
pokan kani ja jwexi ti ba luum.
tirador,-a. jipuman, jipwanum.
- Tirador,-a. [con armas de fuego].
tujkanum, tujkuman.
tirana. kakal mandaranel.
tiranicida. ja ma wa smila ja kakal
mandaranum.
tiranicidio.
milji
ja
kakal
mandaranumi.
tirnico,-a. jel kak wa stena.
- Gobierno tirnico. jel kak wa
stenawotik ja gobyernoi.
tiranizar. jel kak tena.
- Nos tiranizan. jel kak wa
stenawotik.
tirano,-a. kakal mandaranum.
tirante. timan. tenso.
- Tirante. yakil wa xmakuni ba
mi oj cholpijuk ja jwextiki.
- Tirante horizontal.
kabayete.
naits.
tirantez. timan ay, kronta wa xyila
sbaje.
tirapi. yakil wa xmakuni yuj ja
kulaxanabi.
tirar.
1
- jema, jipa.
- Tir su casa. sjema ja snaji.
- Tir mi casa. sjipa ja jnaji.
- Me tiraron la casa. jipji ki ja
jnaji.
- El caballo me tir. sjipawon ja
kawuji.
2

839

tirarse-titubear

- pantsun.
- Tir el puerco sobre la tabla.
spantsun ti ba akinte ja
chitami.
- Se tir al suelo. ti spantsun sbaj
luuma.
3
- ti chak
- Tir el dinero. ti chak schak
ela ja stakini.
4
- toko.
- Tir la resortera.
stoko ja
smilbali.
5
- jisa.
- Tir una lnea recta. sjisa jun
katan chol.
6
- waji.
- El autobs tira bien. wa xwaj lek
ja aktobusi.
- Siempre tira a la derecha. tolabida
wa xwaj ti ba swael jkabtik.
7
- joko.
- Tir la puerta.
sjoko ja
slutulabil sti naits.
8
- tirar a. mojo baj.
- Tira a negro. wa smojo sbaj sok
ja kiki.
9
- tirar coces. weta, wetwani.
- El caballo me tir coces.
swetawon ja kawuji.
- El caballo tira coces.
wa
xwetwani ja kawuji.
10 - tirar con. jima.
- Tir con la honda. sjima ja
sjimichi.
11 - tirar con armas de fuego. tujka,
tujkani.
- Te tir con un rifle. stujkaya sok
takin.
- No quiere tirar con armas de
fuego. mi skana oj tujkanuk.
12 - tirar de. jotso.
- El maestro me tir del pelo. sjotso
ja kolom ja mayestroi.

840

tirarse. pujtsin abaj.


- Se tir al agua. spujtsin sbaj ti
ba yoj ja.
tiritar. kitkuni yuj jel ja chee.
titiritar
tiro.
1
- jipwanel.
2
- tujkanel.
3
- bala.
4
- tiro.
tiroides. xen yaman ti ba kojoltik
stseel jsojostik.
tirn.
1
- sjotsjel.
- Me dio un tirn del pelo. sjotso ja
kolomi.
2
- tokwanel.
3
- de un tirn. ba jun jalon.
tironear. jotso.
- Me tirone las orejas. sjotso ja
jchikini.
tirotear. lumtsin el ja balai.
tiroteo. slumtsijel el ja balai.
tirria. kontra, kondra, kronta.
- Me tiene a tirria. kronta wa
xyilawon.
- Lo tom a tirria. tajkita lek.
tisico,-a. ay yioj sak-ojob.
tisim [comiteco]. tsisim.
tisis. sak ojob.
titn. mero chaan kristyano.
titnico,-a. mero chaan lek.
ttere. ixta.
- Le tratan de ttere. ixta wa xilji.
titilacin. wan kitkunuk tusan.
titilar. kitkuni tusan.
titiritar. kitkuni yuj jel ja chee ma jel
xiwi. tiritar
tisico,-a. ay yioj sak-ojob.
tisim [comiteco]. tsisim.
tisis. sak ojob.
titubear.
1
- bechelji.

titulado-tobera
2
3

- kekuni.
- ek skujol.
- Titubeo si te acompao o no. wa
xek jkujol ta oj jmojtaya ma
miyuk.
titulado,-a.
1
- sbiil.
- Un libro titulado Ley Federal de
Reforma Agraria. jun juun sbiil
Ley Federal de Reforma Agraria.
2
- wa xalji yabi.
- Un hombre titulado doctor. wa
xalji yabi loktor ja winik jawi.
titular.
1
- ja niwak letra ti ba peridico
wa xyala kabtik ja sbaal jun
xen juun.
2
- yen mero ay schol.
- Mdico titular en el hospital. ja ba
espitali yen mero ay schol ja
loktori.
3
- biilan.
- Titulamos esta verdura achicoria.
wa xbiilantik kulix ja itaj iti.
titularse. sbiil.
- El libro se titula diccionario.
bomakumal ja sbiil ja juuni
iti.
ttulo.
1
- ja sbiil ja juuni.
2
- ja sbiil ja kristyano yuj ja
snebjeli lajan sok loktor, pagre,
lisensyado ma chikan jas.
3
- derecho.
- No tiene ningn ttulo para pedirme
cuentas. mey sderecho oj skan
ki ba oj ka yi kwenta.
4
- ttulo bancario. sjuunil ja swinkil
takin.
- Ttulo de propiedad. sjuunil ja
swinkil luum.
5
- a ttulo de. lajan sok, yuj.
- Entr a ttulo de amigo nuestro.

ochta lajan sok kamigotik.


- No trabaja a ttulo de que no le
pagan. mi xatiji yuj ja mi stupu
yi.
tiuca [comiteco]. leuka.
tiza. jis.
- Est escribiendo con tiza en el
pizarrn. wan tsijbanel sok ja jisi
ti ba pisaron.
tizate. jis.
tiznar. abakbes, abakbestalaan.
- Tiznas el comal.
wa
xawabakbes ja sameti.
Tizn
muchas
ollas.
kabakbestalaan ja oxomi.
tiznarse. abakaxi, abakbi.
- El comal de tizn. abakaxita ja
sameti.
- La olla se tizn. abakbita ja
oxomi.
tizne. abak.
tiznn. staunej abak.
- Me hice un tiznn en el calzn.
staunej abak ja jwexi.
tizn. top si, yajkalil si.
tizonazo. top si yajel yi.
tlacuachillo dorado. ujchum.
tlachique. yalel chij.
tlachiquero. ja ma wa xyiaj ja yalel
chij.
tlapalera. snaj chonayelaw.
Tlaxcala. ja sbiil jun estado ti ba yoj
mejiko.
toa.
tolan yakil wa xkichji jun
bejyum ja ba niwan ja.
toalla. skusulabil.
- Me voy a frotar con la toalla. oj
jkus jbaj sok ja jkusulabili.
toallero.
ba wa xkan lokan ja
skusulabili.
toba. jun tike tseelton.
tobar. ba wa xtaxi tseelton.
tobera. jun tike sjotol ti ba jitsan
841

tobillera-tocarse

tike makina.
tobillera. snaj okal.
- Mis tobilleras. ja snaj koktiki.
tobillo. storniyo koktik, storniyoil
koktik.
toca. sololom, toka.
tocadiscos.
jun tike makina wa
xkinani yuj ja ay kikil setula
wa xoki. [ja setula sbiil disco
ma disco compacto (CD)
wa
xchonxi ti ba chonab ] .
tocado. jun tike senolomal.
tocador. jun tike yetal ay yioj
niwan espejo. wa xmakuni yuj ja
xinani ba oj yil sbaje ti ba
schitjel ja solomi.
tocante a. jaxa.
- Tocante a este problema. jaxa
kumal iti.
tocar.
1
- chima, xija.
- Toco el suelo con los pies. wa
xchima ba luum.
- No toques el fuego. mok achime
ja kaki.
- Te toco. wa sxijawa.
2
- tilan, oraaxi.
- Nos toca trabajar. tilan oj
atijukotik.
- Nos toca ir. oraaxita oj wajtik.
3
- oki, nika, tsinini, tsintsini.
- La campana toc. okta takin.
- Mi pap toc la campana. snika
ja tsinin ja jtati.
- La campana ya toc. tsininita ja
takini.
- La campana est tocando. wan
tsintsinuk ja takini.
4
- tocar [cuerpo a cuerpo]. laka.
- Nos tocamos. wa xlaka jbajtik.
5
- tocar donde duele. teka.
- Toca el pie donde le duele. wa
steka ja yoki.
842

- tocar el tambor. wajbani.


- Vamos a tocar el tambor. oj
wajbanukotik.
7
- tocar el turno. yen ko schol.
- Me tocar el turno. ken oj ko
jchol.
8
- tocar el violn. bigolinani, kitsa
ja bigolini.
- Estoy tocando el violin. wanon
bigolinanel.
- Toc el violn.
skitsa ja
sbigolini.
9
- tocar en la puerta. kojtsin.
10 - tocar [instrumentos]. yama.
- Toca el tambor. wa syama ja
swajabi.
11 - tocar [instrumentos de viento].
tutuni, tutjuni.
- Toca el cacho. wa xtutuni ja
kachoi.
12 - tocar [instrumentos, sobre todo
la marimba]. kinani, kinbi.
13 - tocar la flauta. ajmayani, juu.
- Tocas la flauta muy bien. jel lek
wa laajmayani.
- Toc la flauta. sjuu ja yajmayi.
14 - tocar [guitarra, mandolina].
tsimbun.
- Toc la mandolina. stsimbun ja
sbandolinai.
15 - tocar [msica]. aa junuk, aa
okuk, kinani.
- Vamos a tocar una pieza. oj
katik junuk.
- Toc la marimba. yaa okuk
ja kini.
- Ya se toca la msica. wanxa
xkinani.
16 - tocar sin verlo. masa.
- Me toc sin verme porque estaba
muy obscuro. smasawon yuj ja
kikxa kinal.
tocarse.

tocayo-tojolabalizarse
1

- chima abajex, lakwani, taa


abajex.
- Nuestros solares se tocan. wa
schima sbaje ja jmakatiki.
- Nos tocamos. lakanotikon.
- Nuestra milpas se tocan. lakan
ay ja kalajtiki.
- Nuestras casas se tocan. wa staa
sbaje ja jnajtiki.
2
- tocarse [cuerpo a cuerpo].
kalani.
- Te toqu. kalaniyon awuj.
tocayo,-a. tuko, tuku [regional].
tocino. yetsel chitam.
tocologa. ja schol ja tulwanumi.
toclogo. tulwanum.
tocn. top te.
toconal. top tealtik.
todava. -to.
- Todava vendr. ojto jakuk.
- Todava es un joven. keremto.
- Todava est trabajando. wanto
atel.
- Todava no se levant. mito
xkei.
todo,-a.
1- spetsanil, snolanal, yibanal,
yentoril, mes [regional], wolanal
[regional].
- Todos nosotros. jpetsaniltik.
- Todos los hombres. snolanal ja
winikei.
- Todo el maz. yibanal ja iximi.
- Todos ustedes. jawentorilex.
- Toda la comunidad. mes ja
komoni.
- Todos se fueron. wajye wolanal.
2
- skeub, snajtil.
- Todo el ao. skeub jabil.
- Todo el da. snajtil ja kakui.
3
- sbajxa.
- Ah van al trabajo todo el da. tixa
wa xwaj ja atela sbajxa kaku.

- chak.
- Voy a terminar todo el trabajo. oj
chak jkuluk ja ateli.
- Pudo hacer todo. chakta bob
yujil.
- Veo todas las vacas. wa xchak
kila spetsanil ja snan wakaxaltiki.
5
- jujune.
- Me paga $500.00 todas las
semanas. jujune semana wa stupu
ki $500.00.
6
- todos,-as. lamlamil, naka, naki.
- Todos quieren comida. lamlamil
wa skanawe wael.
- Todos van a recoger frijoles.
nakaxta oj stul chenek.
- Todos tenemos gallinas. naka ay
jmutik.
7
- Todos Santos. kin santo.
8
- todos los das.
jechejechel,
kaku kaku.
9
- ante todo. mas lek.
- Ante todo, cllate. mas lek,
chabanan.
10 - en todos los aspectos. naka, naki.
- Es bueno en todos los aspectos.
naki lek ay.
11 - por todos lados. katanxta.
- Por todos lados busqu el ganado.
katanxta jlea ja wakaxi.
todopoderoso,-a. wa xbob yuj chikan
jas wa skana. omnipotente
- El Todopoderoso. ja dyosi
toga. spalku.
tojolabal. tojolabal. [
- Nuestro idioma es el tojolabal.
tojolabal ja jkumaltiki.
- Somos tojolabales. tojolabalotik.
tojolabalero,-a.
tojolabalero,
tojolabal.
tojolabalizarse. tojolabalaxi.
- El mdico se tojolabaliz.
tojolabalaxi ja loktori.
843

toldo-tomar

- destojolabalizarse. jnalaxi.
- El hermano Trini se destojlabiliz
en la universidad. jnalaxi ja trini ja
ba universidad.
toldo.
niwan kuuts ba wa
laaxubanitik.
tole. buya, kumal.
tolerado,-a. tekubal.
tolerancia. skisjel sbaj.
- Sin tolerancia mutua nunca nos
organizaremos.
ta mi oj jkis
jbajtik mi jay majke oj jtsom
jbajtik.
tolerar. akta, teka.
- No tolera que le hable fuerte. mi
xyaktayon oj kal yabi jel tsats.
- Su estmago no tolera el chile. mi
steka ja ich ja slukumi.
- Nos tolera pero no nos quiere. wa
stekawotik
yujxta
mi
skanawotik.
tolmo. patak.
tolondro. buxan, chichn.
tolondro,-a. sonso.
tolteca. ja sbiil ja indijena ti ba
mejiko ja najatei.
tolva. yetal molino.
tolvanera. jel ja polboi lajan sok
asonxa.
toma.
1
- yijel, syamjel.
- Toma de agua. ba wa xyiaj ja
wa xel ba tubo.
2
- bajan.
- La toma de Mxico por los
estadounidenses. sbajan ja mejiko
ja kakanumi jakye ti ba
Estados Unidos.
3
- toma! ito.
tomar.
1
- iaj, yama.
- Tom su machete. yiaj jun
smachit.
844

- Tom sal. yiaj atsam.


- Tom mi mano. syama ja jkabi.
2
- uaj, ubu, solo.
- Tom el pozol. kuajta jpichi.
-Tmenlo! ukanik.
- Estn tomando aguardiente. wane
yujel trago.
- He tomado caf.
kubunej
kajpe.
- Tomo el pozol. wa xsoko ja
pichii.
3
- bajan.
- Tomaron la tierra del patrn.
sbajane ja sluum ja ajwalali.
4
- tomar a bien. lek ila.
-Toma a bien todo lo que haces. lek
wa xyila spetsanil wa xakulan.
- Tomar a mal. mi lek ila.
- Toma a mal todo lo que haces. mi
lek wa xyila spetsanil wa
xakulan.
5
- tomar clases. neba.
- Vamos a tomar clases de espaol.
oj jnebtik ja kastiyai.
6
- tomar con popote. bisa, soko.
- Tom la pepsi con popote. sbisa
ja pepsii.
- Tom el agua fra con popote.
soko ja cheel jai.
7
- tomar conciencia. naa sbaj.
- Tenemos que tomar conciencia de
la explotacin. tilan oj natik
sbaj ja ixtalajeli.
8
- tomar de la botella. tsubu.
- Tom de la botella. stsubu ba
yetal.
9
- tomar el cajete para comer.
sekan.
- Ya vamos a tomar el cajete para
comer. ojxa jsekuktik.
10 - tomar el camino directo. tojtalaan.
- Tomamos el camino directo.
jtojtalaantik ja beji.

tomarse-tono
11
12

13

14

15

16

17
18

19
20

21

22

23

- tomar el pelo. maka (ja) sati.


- Nos tom el pelo. smaka jsatik.
- tomar el sol. buxu kaku.
- Vamos a tomar el sol. oj jbuxtik
kaku.
- tomar en cuenta. abi, aa
ochuk ba kwenta.
- Tom en cuenta mi viaje a
Comitn. yabta ja jchonabaneli.
- Tom en cuenta mi deuda pagada.
yaa ochuk ba kwenta ja jeli
jtuputa.
- tomar en los brazos. katantela.
- La mujer tom en los brazos al
nene. skatantela ja alats ja
ixuki.
- tomar fotografas. kulan retrato.
- Tom su fotografa. jkulan ja
sretratoi.
- tomar fuerza. taa wawip.
- Vamos a tomar fuerza. oj jta
kiptik.
- tomar la palabra. ala.
- Voy a tomar la palabra. oj kale.
- tomar la ltima gota del trago.
tsaba.
- Tom la ltima gota del trago.
stsaba ja snichimdyosi.
- tomar mujer. cheuman.
- Tom mujer. scheuman.
- tomar nota. tsijba.
- Voy a tomar nota de lo que pienso.
oj jtsijba jas xchi ja jkujoli.
- tomar parte. chikan ay.
- Tomas parte en nuestro trabajo.
chikan aya sok ja kateltikoni.
- tomar partido. ochi sok.
- Vamos a tomar partido por los
trabajadores. oj ochkotik sok ja
atijum jumasai.
- tomar una decisin. aa junta
wapensari.
- Vamos a tomar una decisin. oj

ka junta jpensartik.
tomarse. uxi.
- Se toma el pozol. wa xuxi ja
pichii.
tomatal. pixaltik, yalajil pix.
tomate. pix, pulpix [regional].
- Tomate de cscara. pix.
- Tomate verde. pix.
- Jitomate. chakal pix.
tomatera. ibe pix.
tomatoma [comiteco]. tomatoma.
tmbola. rifa.
tomento. stsootsil yal kul.
tomentoso,-a. ay stsootsil.
tomillo. tomiyo.
tomismo. jun tike doktrina schapa jun
chamel pagre ayxa jitsan kaku.
ja tyempo ja wewoi wanto
snochowe ja pagre jawi sbiil
Santo Toms.
tomo. niwan juun.
ton.
1
-tono.
- Sin ton ni son. lom.
2
- tonelada.
tona [animal compaero].
wajyel,
swayjel.
tonada. snujkil.
tonel. barril.
tonelada. lajune bulto.
tonelaje. sjanekil ja tonelada.
tonelero,-a. wa skulan barril.
tonga, tongada. lame chikan jas.
tnico. jun tike an wa xyaa kiptik.
tonificar. aa yiyip.
tono.
1
- jastal wa xoki.
- Tono grave del tambor grande.
tolan wa xoki ja snan wajabali.
- Tono agudo de la flauta. chaan
wa xoki ja ajmayi.
2
- snujkil.
- Comenzaremos con el mismo tono.
845

tonsura-torcerse

junxta snujkil oj kekotik.


- ja smodo ja kumaneli.
- A menudo nos hablan con tono feo
en la ciudad. jitsan majke kistal wa
skumanotik ti ba chonab.
4
- yelaw.
- El maz ya est amarillo, cambi de
tono. kanxa ja iximi. tukbi ja
yelawil.
tonsura. tayan sbejlal.
tonsurar. joxo ja solomi.
tontear. sonso kulan, sonso kumani.
tontera. sonsoil.
- Su tontera se excede. wa xjelxi
ja sonsoili.
tonto,-a. sonso, koel.
- Soy tonto. sonsoon.
- El es muy tonto. jel koel ja
yeni.
toparse. taspun abajex.
- Se toparon en la fiesta. staspun
sbaje ti ba kin.
tope. smakulabil bej.
- Precio tope. ja stsakol ja ba
mas keeli.
topetada. luchwanel ja swaw wakaxi.
topetar.
1
- sluchu ja swaw wakax.
2
- paktsun abajex.
tpico,-a. slugaril.
- No entiendo el tpico. mi xkab
slugaril.
topo. jun tike tusa.
topografa. stojbesjel yejtal wa sjea
kitik slechanal ja luumi.
topgrafo. ja ma wa stojbes yejtal.
topografa.
toponimia. snebjel ja sbiil ja luwar
jumasai.
- Toponimia del Estado de Chiapas.
ja sbiil spetsanil ja sluware ja
kestadotiki.
topnimo. ja sbiil ja luwari.
3

846

toque.
1
- schimjel, syamjel.
2
- yokel ja takini.
3
- makwanel.
4
- sbonjel.
5
- toque de queda. mey orden oj
elkotik ti ba jnajtik.
toquilla. jun tike mojchilal wa xyujan
ja ixuki ma wa xmakuni ba
sololomal.
Tor. ja sjoil juun wa xkei sok ja
sjuunil ja jtatik dyosi. jani lajan
sok ja sbibliya ja judiyo jumasai.
torcico,-a. ti ba jpujpujtik.
torada. swaw wakaxaltik.
toral. ja ba mas tilani.
trax. jpujpujtik.
torbellino. bitus.
- Muchos torbellinos. bitusaltik.
torcedor,-a. wa sbala.
torcedura. bejtsel.
- Torcedura del pie. bejtsel yok.
torcer.
1
- becha.
- Tuerzo el pie. wa xbecha kok.
2
- pitsa.
- Torci la ropa. spitsa ja skui.
3
- torcer [al hacer mecates]. bala.
- Tuerce el ixtle. wa sbala ja chiji.
torcerse.
1
- lochani.
- Me torc en la cama. lochaniyon
ti ba jchat.
2
- bechi.
- Se me torci el filo del machete.
bechta yej jmachit.
3
- torcerse [madera]. slama sbaj.
- La madera se tuerce porque ya no
sigue la veta. wa slama sbaj ja tei
yuj ja mixa jak ja sbej.
4
- torcerse [miembros]. bejtsi.
- Se me torci el pie. bejtsita
kok.

torcido-torno para hacer mecate


5

- torcerse [ropa]. ketsanaxi.


- Se me torci el pantaln.
ketsanaxita ja jpantaloni.
torcido,-a. lochan bechan, ketsan,
katan mechan, wekan.
- Camino torcido. lochan bechan
ja beji.
- Su pantaln est torcido. ketsan
ja spantaloni.
- El surco est torcido. katan
mechan ja chojlali.
- Arbol torcido. wekan eke ja
tei.
torcijn. yaj lukum.
toreador. tajnum sok ja swaw wakaxi
manto oj smile.
torear. tajni sok ja swaw wakaxi manto
oj smile.
toreo. tajnel sok ja swaw wakaxi
manto oj smile. [jun tike tajnel
ja jnali. jitsan ja kristyano wa
stsomo sbaje ba oj yile. jel tuk
wa skana oj skele. yiaje jani
ja ba espanya].
torero. tajnum sok ja swaw wakaxi
manto oj smile.
torete.
1
- yal swaw wakax.
2
- problema.
tormenta. chawuk ja, tsatsal ja.
tormento.
1
- yajal.
2
- syajbesjel. [jach wa skulan
kitik ja ba jitsan snajtsil lutwanel
ba oj xiwkotik].
3
- chamkujol.
tormentoso,-a. wa xyaa chawuk ja.
tormo.
1
- penka luum.
2
- patak.
torna. kumxel, yajel kumxuk.
tornaboda. ti ek jun kaku masa
nupaneli. yujxta ayto kin.

tornadizo,-a. ja ma lijero wa xkokxi.


tornado. bitus.
- Muchos tornados. bitusaltik.
tornar.
1
- aa kumxuk.
- Le torn el dinero. kaa yi
kumxuk ja takini.
2
- kumxi.
- Torn a Comitn. kumxi ba
chonab.
tornarse. ochi.
- Se torn padrino. och pagrinoil.
tornasol.
1
- suumte.
2
- lijpel.
tornasolar. lijpi.
- La tela est tornasolando. wan
lijpel ja kuutsi.
tornavoz. jun tike sjakulabil.
torneador. xokuman.
tornear.
1
- xoko.
- Torne el lazo. sxoko ja yakili.
2
- suchi, sututi. girar.
torneo. ba wa stsomo sbaje jitsan
tajnum ba oj skul probar sbaje
machunka oj skul ganar.
tornero,-a. xokuman.
tornillero. kakanum wa sjipa kani ja
smojei.
tornillo. torniyo. [jun tike stsipulabil
bechan yaman ay].
- Tornillo mariposa. spitulabil
torniyo.
- Tornillo mariposa del molino.
spitulabil molino.
torniquete. jun tike ule wa spita ja
koktik, jkabtik sok ba mi oj
eluk ja jchikeltiki ti ba yajbel.
torniscn.
1
- makwanel.
2
- chotwanel.
torno para hacer mecate.
847

toro-tortura

1
2

- sbalulabil.
- en torno de. joyan.
- Estamos en torno de la mesa.
joyanotik ba mesa.
toro. kerem wakax, swaw wakax, tan
wakax, toro, xinuk wakax.
- Los toros. ja tantik wakax.
toronja. jun tike tekul lajan sok lima
kechan tusan kaj ja yajbali.
torpe.
koel ja spensari, mi
arechouk.
- Soy muy torpe con las manos. mi
arechouk ja jkabi.
- Qu torpe soy! ay jmula.
torpedear.
1
- krontaan sok torpedo.
2
- maka sbej.
torpedero. bejyum ti ba sat ja wa
sjipa torpedo.
torpedo. niwan bala wa xbejyi ti ba
yoj ja.
torpeza. wa skana yarechoil.
torpor. xiban eke.
torrar. kila.
torre. lujchayub.
torrefaccin. kilwanel.
torrefactar. kila kajpe.
torrencial. wa xchototi.
torrente. wan chototuk.
- Se forma un torrente en el salto de
agua. wan chototuk ja jai ba wa
sjipa sbaj.
torrero. ilwanum ti ba lujchayub.
torrezno. libe tsuyubal yetsel chitam.
trrido,-a. kak, kixin.
- Zona trrida. kakal kinal.
torsin. sbaljel.
torso. jbakteltik kechan mi xoch ba
kwenta ja kolomtitiki ja koktiki
ja jkabtiki.
torta. pakpan.
tortear. tsila waj, aa ko waj, xutu
waj.
848

torticero,-a. mi sbejuk.
tortcolis. ik ti ba jnuktik.
tortilla.
1
- waj, oot.
- Tortilla caliente y suave. kun waj,
tojol waj.
- Tortilla con frijoles. chenkul waj.
- Tortilla de elote. tsejeb.
- Tortilla recalentada. bakbel.
- Tortilla soncochada. koyaj.
- Tortilla seca. takin waj.
- Mi tortilla. koot.
- Come tus tortillas. wean ja wala
ooti.
- Una tortilla. jun leche waj.
- Dos tortillas. chab leche waj.
2
- hacer tortillas. aa ko waj, tsila
ja waji.
3
- hacer tortillas de elote. tsejeban.
- La mam hizo tortillas de elote.
stsejeban ja ixim ja nanali.
4
- hacerse tortillas.
ootaxi,
ootbi, wajaxi.
- Ya se hicieron tortillas del maz.
ootbita ja iximi.
5
- hacer tortillas con frijoles.
chenkulwajaxi.
tortilladora.
jun tike stsilulabil
makina wa stsiltalaan ja waji ti
ba chonab.
tortillera. tsiluman.
tortillera.
snaj chonowaj, snaj
tsiluman.
trtola. tortola, bulyoka.
tortuga. yechkawu, turtuga.
tortuoso,-a. wekan.
- Camino tortuoso. wekanxa ja
beji.
tortura.
1
- chokoal. tuerto.
2
- yajel yajbuk.
- Le aplicaron la tortura al
compaero.
yaa yajbuk ja

torturar-totmico
jmojtiki.
- wokol.
- Padeci una tortura por este
problema. yabta wokol yuj ja
problema iti.
torturar. aa yajbuk.
Nos
torturaron.
yaa
yajbukotikon.
torva. bitus ja.
torvo,-a. mi ikben.
- Mirada torva. pejan ja stii.
torzal. jun tike tsokob.
tos . ojob.
- La tos es muy fuerte. jel tsats wa
xyaa ja ojobi.
- Tos ferina. jikjik ojob.
tosca. jun tike tseelton.
tosco,-a. mi tsamaluk.
- Esta olla es tosca. mi tsamaluk
ja oxom iti.
tosedor,-a. ojbanum, ojbuman.
- Tosedor crnico. ojbanum lek.
toser. ojba, ojbani.
- Tos con flema.
yojba ja
yojobi.
- Est tosiendo. wan ojbanel.
tsigo. jomwanum, beneno.
tosquedad. mey stsamalil.
tostada. koxox.
- Hacer tostadas. koxbes.
tostadero. ba wa skila.
tostado,-a.
1
- koxbita.
- Pan tostado. koxbita ja pani.
2
- kikbita.
- Tostado por el sol. kikbita yuj
ja kakui.
tostador de caf.
kilub kajpe,
skilulabil kajpe.
tostadura. kilwanel.
tostar. kila, kilwani, koxbes.
- Tost el caf. skila ja kajpei.
- Estoy tostando. wanon kilwanel.
3

- Tuesto las tortillas. wa xkoxbes


ja waji.
tostarse. koxbi, kilxi, kikbi.
- Se estn tostando las tortillas. wan
koxbel ja waji.
- El caf se tuesta. wa xkilxi ja
kajpei.
- Me tuesto al sol. wa lakikbiyon
ti ba kaku.
tostn.
toston. [50 sentabo jach
yalawe ja ajyii, mixa ja yan
kakui]
total. tsikan, yibanal.
- Su salario total.
tsikan ja
stsakoli.
- La comunidad total. yibanal ja
komoni.
- El total de nuestras deudas.
yibanal ja jeltiki.
- En total, no vamos a rendirnos a los
patrones.
pes lek, mi oj ka
jbajtik ja ba yib kabal ja
ajwalali.
totalidad. snajtil, yibanal.
- La totalidad del ao. snajtil ja
jabili.
- La totalidad de nuestros
compaeros. yibanal ja jmojtik
jumasai.
totalitario,-a.
jel stenawotik ja
mandaranumi.
totalitarismo.
ja smodo jun tike
gobyerno wa stenawotik ba
spetsanil lado.
totalizador,-a. wa xyaa kwenta ja ba
yibanali.
totalizar. aa kwenta ja ba yibanali.
totalmente. [chab majke wa xkalatik].
- Es totalmente injusto. mi sbejuk,
mi sbejuk.
ttem. kulubal swayjel wa stalna ja
komoni.
totmico,-a. ti ba ttem.
849

totemismo-trcala
totemismo. skuajel ja ttem.
txico,-a. wa xjomwani.
toxina. jomwanum, beneno.
tozo,-a. tsapo.
tozudo,-a. chuuy.
traba.
1
- schuyulabil.
2
- smakulabil bej.
- Poner trabas. maka sbej.
3
- bokan takin
trabacuenta. problema.
trabado,-a.
1
- ay yip.
2
- mi xbob oj eluk.
trabajador,-a. atijum, atjum.
trabajar.
1
- atiji, atelta.
- Vamos a trabajar. oj atijukotik.
- Estamos trabajando. wantikon
atel.
- Trabajamos la tierra.
wa
xkateltatik ja luumi.
2
- trabajar con tortuguismo. wasa.
- Trabajamos con tortuguismo. wa
xwasatik ja ateli.
3
- trabajar la milpa. alajani.
- Vamos a trabajar la mipa. oj
alajanukotik.
4
- hacer trabajar. aa alinuk, aa
atijuk.
- Hizo trabajar su dinero en su
negocio. yaa alinuk ja stakini ti
ba snegosyo.
- Nos hizo trabajar.
yaa
atijukotikon.
Trabajo [en la milpa, en y por la
comunidad, es trabajo por la vida
y sin paga]
1
- atel.
- Tengo trabajo. ay katel.
- Trabajo forzado. tenubal atel
[as fue en el baldo al trabajar
por el patrn y sin paga o una
850

paga mnima de 25 centavos por


da].
2
- trabajo [asalariado en las fincas
y plantaciones, es por dinero y se
hace porque se est acabando el
maz en la comunidad]. ganar.
- Vamos a buscar trabajo con el
patrn porque no tenemos dinero.
oj jletik ja ganar ba ajwalal yuj
ja mey jtakintik.
3
- dar trabajo a alguien. aa och
atijumil, aa och ganaranumil.
- Me da trabajo. wa xyaa och
atijumilon, wa xyaa och
ganaranumilon
trabajoso,-a.
1
- wa xatijubaxi.
- Rozadura muy trabajosa. jel
xatijubaxi ja loxneli.
2
- chinaj.
- Hombre trabajoso. chinaj winik.
trabalenguas. jel wokol wa xel kujtik
ja kumali. [kela awilex ja senya
iti. ukasnichimdyosaxita].
trabar.
1
- chuyu.
- Trab las patas del toro. schuyu ja
yok ja tan wakaxi.
2
- maka sbej.
- Trab el desarrollo de nuestra
unin. smaka sbej ja kunyontiki.
3
- aa keuk.
- Trab la pltica. yaa keuk ja
loili.
trabarse.
1
- kekuni.
2
- kulan pleto.
trabazn. wa xoch lek sok.
trabe. oy.
trabucar. jomo, jomo solom.
traca.
sibakaltik wa xbojti
skajkajile.
trcala. slolajel.

tracalero-tragar
tracalero,-a. lolanum.
traccin. jokwanel, kichwanel.
tractor. skichulabil.
- El tractor arrastra los trozos. wa
skicha ja ake ja skichulabili.
tractorista.
yamuman skichulabil,
yamaskichulabil.
tradicin. kostumbre.
- Respetamos nuestras tradiciones
segn dijeron nuestros abuelos. wa
xkisatik ja jkostumbretiki chikan
jastal yala kabtik ja jmexep
jtatawelotiki.
tradicional. kajyel.
- Nuestra romera tradicional a
Trinitaria.
kajyelotik sok ja
kuaneli man ba sapaluta.
tradicionalismo. skisjel ja kostumbre ja
jmexep jtatawelotiki.
tradicionalista. kisakostumbre.
tradicionalmente. kajyel.
- Tradicionalmente nos engaan.
kajyelexta ba oj slolayotikon.
traduccin. sutjel, sutwanel.
traducir.
traducir. sutu.
- Traduzco el espaol al tojolabal.
wa xsutu ba tojolabal ja
kastiyai.
traductor,-a. sutuman.
- Somos traductores del espaol al
tojolabal.
sutumanotik
ba
tojolabal ja kastiyai.
traedor,-a. ikuman.
traer.
1
- iaj..
- Trajo el remedio. yiaj jani ja ani.
- Lo trajo. yiaj jani.
- Fue a traer lea. waj ikuj jan
si.
- Trae el libro! kaax iaj jani ja
juuni.
- Qu nos van a traer? jasunka

oj awiex jan kitikon.


- lapa.
- Trajo un pantaln nuevo. slapa
yajkachil pantalon.
3
- traer agua. iaj ja, kuchu ja,
kawelani, waj kawel.
- Voy a traer agua. oj ki jan ja.
- Fui a traer agua. wajyon kawel.
4
- traer con. kana yi skujol.
- Dime, qu traes conmigo. wa
xkana awi wakujol.
5
- traer una brazada. tela.
- Traigo una brazada de lea. wa
xtela jan ja sii.
traficante. negosyoanum.
Traficante
de
drogas.
negosyoanum ani wa sjomo
kolomtik yala ja mandaranumi.
traficar. negosyoan. narco, narcos,
narcotraficante
- Trafica en ganado.
wa
snegosyoan ja wakaxi.
trfico.
1
- negosyo.
2
- ba wa xek jel ja karoi.
tragaderas. yakil jnuktik.
tragadero.
1
- yakil jnuktik.
2
- wa xyuaj.
tragador,-a. jel xyuaj.
tragaleguas. ja ma jel xbejyi.
tragaluz. ventana. skelulabil ti ba
solom naits.
tragar.
1
- buka, buku, bika, bikwani,
bukwani.
- El lagarto te traga vivo. wa
sbukuwa sakan ja ayini.
- Est tragando. wan bikwanel.
2
- teka.
- No traga nuestra manera de ser.
mi steka ja jmodotiki.
3
- kuan.
2

851

tragedia-trmite

- Traga todo lo que le dices. wa


skuan spetsanil oj awal yabi.
4
- tragar mucho.
biktalaan,
buktalaan.
tragedia.
jun tike senya wa
sxiwtayotik.
trgico,-a.
1
- ti ba tragedia
2
- wa sxiwta.
- Trgico accidente.
wa
sxiwtayotik ja desgrasyai.
trago.
1
- buke.
2
- snichimdyos, trago, chimisklan
[arcaico, poko kumal].
- El trago es muy sabroso. jel
xajbani ja snichimdyosi.
3
- hacer trago. aa el trago.
- Clandestinamente hace trago. wa
xyaa el trago snakuil.
4
- hacerse trago. tragoaxi.
- Se hizo trago de la panela.
tragoaxita yaskalil.
tragn,-a. bukuman, ja ma jel xwai.
traicin. yijel jpatik.
traicionar. iaj spatik, ikuni spatik.
- No te va a traicionar. mi oj yi
apatik.
- Me traicion. ikuni jpatik.
- Uno de ustedes me va a traicionar.
june ja wenlexi oj jawiajex
jpatiki.
traicionero,-a. wa xyiaj jpatik.
trado,-a.
1
- ikbel jani.
- He trado a mi compaero.
kikbel jani ja jmoji.
2
- lapubalxa.
- Calzn trado. lapubalxa ja wexi.
traidor,-a. ikuman jpatiktik.
trailer. jun tike kamyon mey smotor
yuj ja wa xkichji.
tralla.
852

- wa smocho ja tsi sok, ta wa


xwaj bejyel manto oj sijpuk.
2
- jun tike atijubal wa xkichji
ba lajan kinal oj schap ja
sluum ja alaji.
traillar. tsepa ja alaji, laja ja alaji.
traje. jun tike kual ay swex ay
sku.
- Traje tpico del tojolabal. tojol
kuuts yuj ja tojol juna, tojol wex.
trajearse. lapa.
trajn. skuchjel jani skuchjel oche ja
jastiki.
trajinante.
1
- kuchwanum.
2
- lom jel xatiji.
trajinar.
1
- kuchu jani kuchu oche ja
bolmali.
2
- tsalali.
tralla. laso, syuchulabil.
trama.
1
- lamlamil katan tsokob ti ba
kuuts.
2
- schapjel yabalil.
3
- loil.
tramar.
1
- kuutsbes.
2
- chapa yabalil.
- Tramaron para matar a nuestro
compaero. schapa yabalil ba oj
smile ja jmojtiki.
- Tramaron contra nosotros.
schapawe kabalil ja kentiki.
tramitacin. schapjel.
- Hace diez aos que la tramitacin
est en tramite. ayxa lajune jabil
wan schapjel ja skanjeli.
tramitar. chapa.
- Tramitan nuestra solicitud. wa
schapawe ja skanjel kujtiki.
trmite. kan chaban.
- El problema agrario est en

tramo-transbordador
trmite. kan chaban ja luumi.
[wa alxi en trmite ta wanxa
schapjel, yujxta jitsan majke mi
skulan mini jas. ja yuj wa xalxi
kan chaban].
tramo.
1
- xen luum.
- Compr un tramo. smana xen
luum.
2
- make.
- Camin un tramo. tixa bejyi jun
makea.
tramojo.
1
- jun tike tajabal.
2
- wokol.
tramontar. mukxi ti ba wits.
- El sol ha tramontado. mukxita
kaku ti ba wits.
tramoya. slolajel.
trampa.
1
- slolajel.
- No queremos trampas.
mi
xkanatik slolajel.
2
- trampa hecha con lazo para coger
ganado a caballo. sembra, yak
[regional].
trampantojo. slolajel.
trampear.
1
- jelini kechan mi skana oj ya
slokol.
2
- wokolani.
- Estamos trampeando. wantik
wokolanel.
3
- lola.
- Nos trampe. slolayotik.
trampoln. sjipulabil brinkoanum.
tramposo,-a. lolanum.
tranca. tranka.
trancar. lutu kan lek.
trancazo. garote.
trance.
1
- wokol.
- En ese trance slo se me ocurri

subir a un ocote. ti ba wokol jawi


kechan jak kolom oj kekon ba
jun taj.
2
- lajan sok swayich.
3
- sbajan ja sjastik sbaj ja
jelumani.
4
- a todo trance. -ni.
- Quiere a todo trance ver la fiesta.
wani skanaa oj yile ja kini.
5
- en trance de muerte. ojxa
chamuk.
tranco. najat xete.
tranquilidad. slamamil.
tranquilizante. jun tike an wa skutsu
ja yaji.
tranquilizar. aa kulan skujol, lama.
- Tranquiliz nuestro corazn. yaa
kulan jkujoltik.
tranquilo,-a. chaban, laman, xojan.
- El enfermo est tranquilo sin
mejora). kan chaban ja chamumi.
- La laguna est tranquila. lamanxa
ja niwan pampa jai.
- Aguas tranquilas. xojan ja jai.
tranquiza. garote.
transaccin.
1
- kokxel.
2
- akwerdo.
3
- negosyo.
transar. kokxi.
transatlntico.
1
- jun niwan bejyum ti ba sat ja
wa skutsu jaAtlntico.
2
- jun niwan jujpum wa skutsu ja
niwan ja ma ja mari.
transatlntico,-a. spatik ja Atlntico.
transbordador (1).
1
- jun tike bejyum ba sat ja wa
xwaj kechan man jun luwar.
chakta wajuk ojxa kumxuk.
2
- pilan tike bejyum lajan sok
jujpum wa sjipa kani ja
luumkinali manto oj kot ja ba
853

transbordador-transgredir

pilan luwar ja ba najat lek ba


pilan jujpum. chakta wajuk ojxa
kumxuk.
transbordador,-a (2). wa xyaa ekuk
ba yoj pilan bejyum.
transbordar.
1
- aa ekuk ba yoj pilan
bejyum.
2
- eki ba yoj pilan bejyum.
transbordarse.
eki ba yoj pilan
bejyum.
transcendente. yen yochel.
- El gobierno dict una ley
transcendente para nosotros. ken
kocheltik ja leyi yaa kulan ja
mandaranumi.
transcontinental.
wa skutsu ja
continente.
transcribir. tsijba.
- Voy a transcribir el relato. oj
jtsijba ja loili.
transcripcin. tsijbanel.
transcrito,-a. juun.
- Nuestro idioma est transcrito. ay
sjuunil ja jkumaltiki.
transcurrir. eki.
- Transcurri un mes. ekta jun
ixaw.
transcurso. ba yoj.
- En el transcurso de este mes. ba
yoj ixaw iti.
transente. bejyum.
- Atracaron a los transentes.
skrontaan ja bejyumi.
transferencia. yajel.
transferible. wa xaxi.
transferir. aa.
- Nos transfiri su finca. yaa
kitikon ja spinkai.
transfiguracin. stukbesjel sbaj.
transfigurar. tukbes.
transformacin.
stojbesjel, yajel
paxuk. transformar.
854

transformador. jun tike makina ti ba


electricidad.
transformar.
1
- tojbes.
- Vamos a transformar la naturaleza
para que nos sirva. oj jtojbestik
lek ja jastik tini aya ba oj
makunuk kujtiki. jach wa xyala ja
mandaranumi oj skuluk sok
niwan ateli lajan sok presa ma
timubal niwan ja, niwan bej sok
ja tuki.
2
- aa paxuk.
- Lo transformaremos en obrero. oj
katik paxuk atijumil.
transfundir. aa ekuk jun yalel ti ba
yoj pilan yetal.
transfusin de sangre. yajel ochuk ja
schikel jun kristyano ti ba yoj
sbena ja ba pilan swinkil ba oj
skolta ja chamumi. jach skulan
ja loktori.
transgnico. jun tike inat wa xalxi
mas lek yena, yujxta wa smila ja
kinatiki wa xkalatik krioyo. mini
june wa snaa ta mas lek ja inat
transgnico yuj ja ajkachto. ja ba
inat krioyo ay jitsan gen wa
stalna lek jitsan tike ja
kiximtiki. ajkachto yala ti ba
peridico La Jornada (11/06/2005)
mi lekuk ja ixim ta transgnico.
wa xchonxi ja ba mejiko, stojes
ja pabrika sbiil Monsanto. ja
ixim jawi wa stukbes ja
jchikeltiki.
transgredir. koko.
- No transgredi la ley. mi skoko
ja ordeni. yujxta ay problema.
ayni ley mi sbejuk ta wa sjapa
kitik ja luumi. ta mi xkisatik ja
ley jawi, wa xyala ja mandaranum
mulanumotiki.

transgresin-transmitirse
transgresin. mulal.
transgresor,-a. kokaorden, mulanum.
transgredir
transicin.
1
- paxel.
- Estamos en transicin. wantik
paxel.
2
- stukbesjel sbaj.
- Las costumbres
estn en
transicin. wa stukbes sbaj ja
kostumbrei.
3
- sin transicin. jun repente.
transido,-a. syatsjel ja yaltsili.
transigente. wa xkokxi. intransigente
transigir. kokxi.
- En cuanto a nuestra tierra no
transigiremos. jaxa jluumtik mi
oj kokxukotik.
transistor. jun tike atijubal ti ba
electrnica [wa xmakuni ti ba yoj
radyo].
transitable. bejyelxa.
- El camino es transitable.
bejyelxa ja beji.
transitar. bejyi.
transitivo,-a. ja ba kastiya jun tike
verbo mi tsikanuk ta stuchil
yena. oj kiltik chaboxe senya
me quiere, te ve lajan sok
skanawon,
yilawa ja ba
jkumaltiki. ja won sok ja wa ba
tojolabal lajan sok yo y t. yujxta
ja ba kastiya mi xalxi jachuk, wa
xyalawe me y te lajan sok
objetos. wa skana oj yale, ti
kan
ba
yib
skab
ja
mandaranumi. ba kastiya tukxa
ja intransitivo. tsikanxa anima
stuchiluk yena. oj kiltik ja
senya. nazco, pojkiyon, vuelo
jujpiyon, duermo, wayon. kechan
ay sujeto ja ba yoj verbo. ja ba

tojolabal wa xkalatik vivencial


yuj ja lajan sok wa xek kujtiki.
trnsito. bejyel, bejyel ja karoi.
- Departamento de Trnsito. ja
matik ay schol ti ba gobyerno
oj ya yi sjuunil ja swinkil karo.
transitorio,-a. ekum bej.
- Nuestra casa es transitoria.
ekum bej ja jnajtikoni.
- L o s a r t c u l o s transitorios de la
ley. ja xen yaman ba wa xchaki
ja sjuunil ja leyi. kela awilex ti
ba poko Ley Federal de Reforma
Agraria ba wa xchak ja art.480. ja
xen yaman jawi wa xyala jas ora
lek lek ay ja leyi sokxa jas ley
mixa xmakuni. ayto mas jitsan.
jachni ja ba snan ley ma
Constitucin. ba wa xchaki ayto
ja artkulo transitorio.
transmisible. ek jbajtik.
- La tuberculosis es transmisible. wa
xek jbajtik ja sak ojobi.
transmisin.
1
- ekel jbajtik.
2
- sjekjel.
3
- yajel. transmitir.
transmitir.
1
- aa ek.
- El aire transmite el grito. wa xyaa
ekuk ja awanel ja iki.
- Nos transmiti el paludismo. yaa
ek jbajtik ja ujchumi.
2
- jeka.
- Transmiti el aviso por radio.
sjeka rason ba radyo.
3
- aa.
- Me transmiti su derecho. yaa ki
ja sderechoi.
transmitirse. eli, ek jbajtik.
- Se transmiti por radio. el ba
radyo.
Muchas
enfermedades
se
855

transmisor-trascendencia

transmiten. wa xek jbajtik jel ja


chameli.
transmisor. ba wa xel ja radyoi.
transmutar. aa paxuk.
transparencia.
1
- jun tike retrato wa xmakuni ti
ba cine.
2
- jun tike chalan. transparente.
3
- wa xyala kabtik ja gobyerno ja
jastal wa syama ja takin wa
xtuputik ja ba kontrobusyoni.
transparente. jun tike chalan. [oj
kiltik jun senya. jel jay juntiro ja
kuutsi ba oj kiltik jasunka kani
ti ba spatiki. ayni lajan sok
espejo]. transparencia
transpirar. tikawani.
transportacin. kuchwanel.
transportador,-a.
kuchuman,
kuchwanum.
transportar. kuchu.
- El caballo transporta el maz. wa
skuchu ja ixim ja kawuji.
transporte. kuchwanel. medios de
transporte.
transportista. kuchwanum.
transubstanciacin. ti ba misa wa xpax
sbaktelil ja jtatik jesukristo ja
pani sok ja snichimdyosi. [jach
wa xalxi ti ba doctrina].
transversal. wa skutsu ja skutil.
transverso,-a. jachan.
tranva. jun tike tren.
trapacear. ixtalani.
trapacera. slolajel.
trapacero,-a. lolanum.
trapajoso,-a. chian ja skui.
trapatiesta. buya.
trapaza. slolajel.
trapeador. skusulabil.
trapear. kusu.
- Trape el piso. skusu ja
sbatulabil yoj naits.
856

trapero,-a. chonamakton.
trapiche. trapich.
- Trabaja con el ganado en el
trapiche.
wan trapich sok ja
wakaxi.
- Casa del trapiche. galera.
trapichear.
1
- lea modo.
2
- chonwani.
trapo. jel snup jun ixuk.
trapisonda. buya, pleto.
trapisondear.
1
- kulan buya.
2
- aa keuk pleto.
trapo. skusulabil, xen kuuts.
- Trapo para cargar o tapar cosas.
smusulabil.
- Voy a quitar el trapo del canasto.
oj jole ja smusulabil ja moochi.
- Trapo para envolver a un nio.
sbejchil.
traque.
1
- bojtel ja sibaki.
2
- tsatsal tsisal.
trquea. jsojostik.
traquetear. woolji.
tras. tsajla, nocho, tsalan, chaki,
spatik.
- Vienen tras m. wa stsajlayone.
- Va tras m. oj anoch-on.
- Camina uno tras otro. tsalan wa
xbejyiye.
- Tras la lluvia va a despejarse.
chak ja jai ojxa lemxuk.
- Tras la casa est el ojo de agua.
ti kan ja satjai spatik ja naitsi.
- Tras no basta. kontimas.
- Uno tras otro. skajkajile.
- Uno tras otro muri. skajkajile
chamye.
trasbarrs. wan chararuk.
trascendencia. tilan.
- Es de mucha trascendencia para

trascender-trastos
que lo conozcamos. jel tilan yena
ba oj jnatik sbaj.
trascender. satkinalaxi.
- La noticia ha trascendido.
satkinalaxita ja yabalil.
trascordarse. chay skujol.
trasegar.
1
- nika.
2
- kitsa.
3
- jeba.
trasero,-a. top.
- Ca de trasero. mokyon ti ba
jtop.
- Muchas partes traseras. topaltik.
- Parte trasera de la casa. stop
naits.
- Trasero de un hombre. stop
winik.
- Trasero desnudo de nios
pequeos. kolotop.
trasgo.
1
- somberon.
2
- untik mi skuan.
traslacin.
1
- wajel ba pilan luwar.
2
- sututi.
- La Tierra hace traslaciones
alrededor del sol. wa xsututi ti ba
sti satik ja kaku ja luumkinali.
3
- ba senya wa xkiajtik jun
kumal. ta wa xkala kolkoon mi
kolkoukon kechan ja jmodo lajan
sok kolko.
trasladar. kitsa.
traslado.
1
- copia.
2
- kitsji.
- El ingeniero pidi mi traslado.
skana oj kitsjukon ja pilaluumi.
trasmochar. xajla jel juntiro ja tei.
trasnochado,-a.
1
- ekta akwal ja yuj mixa
xmakuni.

- jun winkil mi xmakuni yena yuj


ja lochan bechan ja spensari.
trasnochar. mi wayi snajtil ja akwali.
traspapelarse. chayi jun juun.
traspasar. chono.
- Traspas su casa. schono ja
snaji.
traspaso. schonjel.
- El traspaso de su negocio. chonji
ja snegosyoi.
traspi. wan pocholjuk.
- Da traspis porque no ve el
camino. wa xpocholji yuj ja mi
xyila ja beji.
trasplantar. laba, labwani.
- Trasplant la flor. slaba ja
nichimi.
- Estoy trasplantado.
wanon
labwanel.
trasplante. labwanel.
trasquilador,-a. joxuman, joxwanum.
trasquilar. joxo.
- Trasquil los carneros. sjoxo ja
cheji.
trastada. chinga.
trastazo. golpe, puje, makwanel.
traste.
1
- sek.
- Sec los trastes. skusu ja seki.
2
- dar al traste. aa chakuk.
- Dio al traste con su dinero. yaa
chakuk ja stakini.
trastienda.
1
- kutsan yaman spatik ja tyendai.
2
- yakaxil.
- Tiene mucha trastienda el mandn.
jel ja yakaxil ja mandaranumi.
trasto.
1
- yetal ku ma chikan jas ta mixa
xmakuni.
2
- jun winkil mi xmakuni yena.
trastos.
1
- machit ma chikan jas tike
857

trastocar-tratar

stosulabil.
2
- atijubal.
trastocar. aa kurikaxuk.
trastornar. jomo.
trastorno. jomwanel.
trastrocar. aa kan lochan.
- Trastroc la noticia. yaa kan
lochan ja yabalili.
trata. negosyo sok ja mosoi.
- Trata de blancas. ja snegosyo ja
chonaixuki.
tratable. kun.
- Patrn tratable. kun ja smodo ja
ajwalali.
tratado.
1
- juun wa xmakuni ba snebjel.
2
- trato.
- Ya se acord un tratado. ayxa
trato.
tratamiento.
1
- yateltajel.
- Tratamiento de la tierra.
yateltajel ja luumi.
2
- yiljel, yajnajel.
- Me falta tratamiento mdico. wa
skana oj yilon ja loktori.
3
- skisjel.
- Nos da buenos tratamientos. wa
skisawotik.
- Nos da malos tratamientos. mi
skisawotik lek.
4
- ja modo jastal wa xbiilantik ja
kristyanoi. oj kiltik chaboxe
senya. kajwal, jtat, jbankil,
jwats, tatjun, mejun.
tratar.
1
- ila.
- Vamos a tratar tres puntos. oj
kiltik oxe punto, oj kiltik oxe
jas.
2
- ala yabi.
- Tenenemos que tratar con las
autoridades.
tilan oj kaltik
858

yabye ja matik aya yateli.


- ajna.
- Me trata el mdico. wa xyajnayon
ja loktori.
4
- tratar bien. kisa.
- El ingeniero nos trata bien. wa
skisawotik ja pilaluumi.
5
- tratar como a su hermano.
mojalijelan.
- Nos tratamos como hermanos. wa
xmojalijelan jbajtik.
6
- tratar con. naa syamjel.
- El ingeniero trata con mquinas.
wa snaa syamjel ja makina ja
ijenyeroi.
7
- tratar de. lea modo, kulan
wawip, kulan pwersa.
- No tratamos de mejoranos. mi
xleatik modo ba oj jtojbes
jbajtik.
- Trat de salir de la cueva. skulan
pwersa ba oj eluk ti ba keen.
8
- tratar de. jea, lolani.
- Este libro trata de los
guatemaltecos. wa sjea kitik ja
smodo ja swinkil ja ba watimala
ja juun iti.
- Trataremos de cmo hacer la
fiesta. oj lolanukotik ja jastal oj
jkuluktik ja kini.
9
- tratar de patrn. ajwalan.
- Por qu me tratas de patrn?
jasyuj wa xawajwalanon.
10 - tratar de patrona. ixawalan.
- Me tratas de patrona.
wa
xawixawalanon.
11 - tratar en. chono.
- Ese hombre trata en pantalones.
wa schono pantalon ja winik jawi.
12 - tratar mal. koel ilji, kulan yi.
- Son mal tratados. koel wa
xiljiye.
- Nos tratan mal. wa skulan
3

trato-trecho
kitik.
- De qu se trata? jas sbej ja
waloilexi.
trato.
1
- skisjel.
- Recibimos mal trato.
mi
skisawotik.
2
- trato.
- Hicimos un trato. ochtika ba
trato.
- Vamos a hacer un trato. oj jlajtik
abal.
- Hicieron un trato.
skuman
sbaje.
trauma.
1
- yajbel.
2
- kixwel.
traumtico,-a.
1
- ti ba yajbel.
2
- ti ba kixwel.
traumatismo.
1
- yajbel.
2
- kixwel.
travs.
1
- tselan.
2
- wokol.
- Los traveses de nuestro trabajo. ja
swokol ja kateltiki.
3
- jachan ba wa snaka sbaje ba
mi oj tajuk yuj ja balai.
4
- a travs de. skutsu.
- El camino a travs del ro. wa
skutsu ja niwanja ja beji.
travesao. ja skrus ja moriyo ma
chikan jas te wa xmakuni ba
krus.
travesa. skutsjel.
travesura. chinga.
travieso,-a. mi skuan.
- Su hijo travieso. mi skuan ja
yunini.
trayecto. bej.
trayectoria. bej.
13

- La trayectoria de la bala. ja sbej


ja balai.
traza.
1
- yejtal.
- Traza del edificio. yejtal naits.
2
- planta.
- Perro de buena traza. jel lek ja
splanta ja tsii.
3
- yarechoil.
- Tiene traza para rozar. ay
yarechoil ba oj waj loxnel.
trazado. yejtal.
trazado,-a. planta.
- Caballo muy bien trazado. jel lek
ja splanta ja kawuji.
trazar.
1
- bono.
- Traz el plano. sbono ja yejtali.
2
- cholo.
- Nos traz el proyecto de nuestra
lucha. scholo kabtik lek sbej ja
jastal oj ajyuk ja jluchatiki.
trazo.
1
- schojlal ti ba juun.
2
- yejtal.
trebejo. atijubal.
trbol. pajtsilil.
trece. oxlajune, yoxlajunil.
- Slo trece. kechan oxlajune.
- Las trece ollas. ja yoxlajunil
oxom.
- Somos trece. oxlajunwanotik.
- Trece puercos. oxlajunkotane
chitam.
- Nosotros trece. koxlajunwaniltik.
- El ao trece. ja ba yoxlajunil
jabil.
- Est en sus treces. jel chuuy ja
smodoi.
trecho.
1
- xetan.
- Sembr slo un trecho. stsunu
kechan xetan.
859

tredcimo-trepadadora

- Trecho del monte. xen kul.


- De trecho en trecho. jujune
majke.
2
- tusan.
- Te esper un trecho. jmajlaya
tusan.
tredcimo,-a. ja ba yoxlajunil.
trefilado. skulajel alambre.
trefilador. kulaalambre.
trefilar. kulan alambre.
trefilera. ba wa skulan alambre.
tregua.
1
- kan tekan ja lucha manto oj
keuk yajkachil ma manto oj
chak ja pletoi.
2
- jijlel.
3
- dar tregua. mi nesesidadaxi.
- El trabajo no nos dio tregua.
nesesidadaxita oj atijukotik.
treinta. slajunil chab winike, jun
tajbe sok lajune, 30.
tremebundo,-a. wa sxiwta.
- Sus palabras tremebundas. wa
sxiwtayotik sok ja sloili.
tremedal. tsajwum luum.
tremendo,-a.
1
- jel xiwelal sbaj.
- La cueva tremenda. jel xiwelal
sbaj ja keeni.
2
- jel niwan.
- Casa tremenda. jel niwan naits.
3
- jel snaa.
- Hombre tremendo. lek snaa ja
tan winiki.
trementina. jun tike kataj kulubal
yalel.
tremolar. aa keuk ja banderai ba
oj chotchonuk.
tremolina.
1
- bitus.
2
- buya.
trmolo. yawalanel.
tremor. kitkin.
860

trmolo,-a.
1
- wa xkitkuni.
- Estaba trmolo de ira. kitkuni
yuj ja tajki lek.
2
- wa xlipluni.
- La luz trmula. wa xlipluni ja
yijlabi.
tren.
lajan sok tsalan ay jitsan
aktobus. kechan pilanxa ja
sbeji. wan bejyel ti ba takin
kulubal bej. wa xkilatik ja tren
ti ba tapachula sokxa ba mejiko.
trenca. steil ti ba yoj snaj chajnul
chab.
treno. mebaokel.
trenza. yibel olom.
- No tiene trenzas. mey yibel
solom.
trenzado,-a.
chitubal, chitan,
pechan, pechubal.
- Tiene el cabello trenzado.
chitubal ja solomi.
- Su cabello no est trenzado.
balan ja yolomi.
trenzar. chita, pecha.
- No has trenzado el cabello. mi
achitunejuk wawolomi.
- Me hag las trenzas. wa xpecha
ki ja jolomi.
trepa.
1
- tukanaxel.
2
- schubjel.
3
- slolajel.
4
- garote yajel yi.
trepado,-a.
1
- tukan.
- Estoy trepado sobre un rbol.
tukanon te.
2
- chalan.
- Papel trepado. chalan kani ja
juuni.
trepadora. ak, yakil.
- Semilla de trepadoras. yintil ba

trepanacin-tridimensional
tekul sok yakil.
trepanacin.
schubjel ja sbakel
kolomtik.
trepanar. chubu ja sbakel kolomtik.
[jach wa skulan ja loktori ta ay
kiojtik jun chamel ti ba yoj
kolomtik lajan sok wotan ba oj
ya eluk].
trpano. schubulabil.
trepar.
1
- tukanaxi, tukanbi.
- Trep a un rbol. tukanaxiyon ti
ba jun te.
2
- chobo, chubu. trepanar.
trepatronco. tukuts.
trepe. utanel.
trepidacin. wan kitkunuk.
trepidar. kitkuni.
tres. oxe.
- Tres faldas. oxe juna.
- Las tres faldas. ja yoxil juna.
- Tres personas. oxwane.
- Tres perros. oxkotane tsi.
- Ya son tres. oxeexa.
- Nosotros tres. koxwaniltik.
- Somos tres. oxwanotik.
- Uds. tres. wawoxwanex.
- Ellos tres. yoxwanile.
- Ellos son tres. oxwane.
- Hace tres das. oxeje.
- Tres veces. ox majke.
- Tres tortillas para cada uno.
oxtike waj.
trescientos,-a. 300, jolajun winike.
- Trescientos ochenta.
380,
balunlajun winike.
treta. manya.
trezavo,-a. ja ba yoxlajunil.
triache. schokol kajpe.
trada.
oxwane, oxkotane, oxe
chikan jas.
triangular. ti ba kuchiya.
triangular. bisa ja luumi.

- El ingeniero triangul nuestro ejido.


sbisa ja sluum ja jkolonyatik ja
pilaluumi.
trangulo. kuchiya.
triar.
1
- tsaa.
2
- ochi eli ja chab ja ba snaj
triarse. chay yelaw ja kuutsi.
tribal. ti ba tribu.
tribu.
kole ma pweblo kristyano
junxta skumale.
tribulacin. chamkujol, wokol.
tribuna.
1
- jun tike chaan sbatulabil wa
xmakuni yuj ja ilumani ba oj
kan mas chaan.
2
- jun tike niwan spachub ba wa
stsomo sbaje ja kristyanoi ba
mas lek oj yile ja tajneli ma
chikan jas.
tribunal.
1
- ba wa xatiji ja jwesi.
2
- ja jwes jumasai.
- Tribunal Superior de Justicia. ja
snaj ja kelwanum ti ba jwes
jumasa ba yoj kestadotik. [ti kan
ba mejiko ja naits jawi].
tributar.
1
- tupu ja kontrobusyoni.
2
- kisa.
- Tributa a su mam mucho cario.
jel skisa ja snani.
tributario,-a. wa stupu kontrobusyon.
- Ro tributario. kuxji niwanja.
tributo. kontrobusyon.
tricentenario. ekta 300 jabil.
tricentsimo,-a.
ja ba sjolajunil
winike.
triciclo. chin bejyum ay yioj oxe
rweda. bicicleta.
tricolor. oxe yelaw.
tridente. oxe yej.
tridimensional. ay yioj oxe bej. ay
861

trienal-triplicado

snajtil, ay spimil, ay schaanil.


jach wa xkilatik kinal.
trienal.
1
- wa xalbi oxe jabil.
2
- oxtike jabil.
trieno. oxe jabil.
trifolio. pajtsilil.
trifulca. pleto.
trifurcarse. ay yioj oxe skab.
trigal. yalajil trigo.
trigsimo,-a. ja ba slajunil chab
winike.
trigo. jun tike inat wa xmakuni ba
skulajel pan.
trigonometra. sbisjel ja sati ma ja ba
yojoli chikan jas.
trigueo,-a. kantimtim.
triguero,-a. ti ba trigo.
trilateral. ay yoxil lado.
trilatero. ay yoxil lado.
trilinge.
1
- wa snaa oxe kumale.
2
- ay yoxil kumale.
trilla.
1
- bej wakax.
2
- smakjel ja trigo.
trillado,-a. snaojxa lek.
- Camino trillado. jun bej ba wa
xeki jel ja winkili.
trillador,-a. makuman
trigo.
trilladora. smakulabil trigo
trillar. maka ja trigo.
trillizo. oxtikwane wa xpojki ba jun
jalon.
trillo. smakulabil trigo.
trilln. 1,000,000,000,000,000,000.
trimestral. oxtike ixaw.
trimestre. oxe ixaw.
trimotor. jun tike jujpum ay yioj oxe
motor.
trinca.
1
- oxe jastik.
2
- oxwane wa skulane luchar
862

ba oj yile machunka ja yenlei


oj skul ganar.
trincar.
1
- xeta.
2
- mocho lek.
3
- chuyu.
4
- tena.
5
- ukan [snichimdyos].
trncha.
1
- yakil wexal.
2
- chin jotobte [regional].
trinchante.
1
- wa skupu baket.
2
- stuchulabil.
trinchar.
1
- kupu baket.
2
- chika abaj ba oj akul
mandar.
trinchera. kejnal ba wa snaka sbaj ja
kakanumi ba mi oj tajuk yuj ja
balai.
trinchero.
1
- ba wa skupu ja baketi.
2
- jun tike sek mi chanuk yena.
trineo. jun tike bejyum mey srweda.
wa xnexpuji ti ba sakal kinal
lajan sok mero teew.
trinidad. oxwane.
- Santsima Trinidad. junita dyos
ay stat, ay yunin, ay ja yip ja
dyosi.
Trinitaria. sapaluta.
trinquis. trago.
tro. oxwane kinanum, oxwane
tsebanum.
tripa. chanlukum.
tripartito,-a. pojubal kani ba oxe
xen yaman.
triplay. jun tike akinte jel jay sokxa
jel niwan ja sati. [wa skulan ti ba
chonab].
triple. ox majke, oxe lame.
triplicado,-a.

triplicar-triunfar

1
- ox majke.
2
- ja ba yoxil smoj [ja juuni].
triplicar. ox majke aa pojxuk.
trpode. ay yoxil yok.
tripudo,-a. niwan ja spaji.
- Hombre tripudo. niwan ja spaj ja
winiki.
tripulacin. ja matik wa xatijiye ti
ba yojol jun bejyum.
tripulante. smoj ja tripulacin.
tripular.
1
- atiji sok ja smoji ti ba yoj
chikan jas bejyum.
2
- aa yi atijum ba oj atijuk ti
ba yojol ja bejyumi.
triquina. jun tike yal nux yaljati ba
yoj chitam sokxa ba kojoltik. wa
xyaa kokotik chamel.
triquinosis. ja chamel yuj ja triquina.
triquiuela.
1
- joybanel.
2
- manya.
triquitraque. pujpuj, wan pujpujuk.
tris. wan xrininuk.
- Estuvo en un tris de caer. kolxa
moki.
trisar. oki.
- Las golondrinas trisan. wa xoki
ja bujlichi.
trisca. wan tsawtsunuk.
triscar.
1
- tsawtsuni.
2
- wetwani.
3
- tselpuntalaan ja yej ja syerai
ba lek oj skupe ja tei.
trisemanal.
1
- oxtike semana.
2
- ox majke jujune semana.
trislabo,-a. ay yioj oxe slaba.
trismo. xiban kani ja karaka yuj ja
ttano.
triste.
1
- chab skujol, triste, tsurik.

- Estamos tristes.
chab
jkujoltikon.
- Est triste. triste ay.
- Estoy triste. tsurik ayon.
- Color triste. kik.
2
- mi xmakuni.
- Triste noticia. mi xmakuni ja
yabalil.
3
- estar triste. wotswoni.
- Estuve triste. wotswoniyon.
4
- ponerse triste. chakbi.
- Si no llueve, el maz se pone triste.
ta mi xyaa ja oj chakbuk ja
iximi.
5
- ser triste y flaco. wotswoni.
- El puerquito es triste y flaco. wa
xwotswoni ja yal chitami.
6
- volverse triste. tristeaxi.
- Me volv triste. tristeaxiyon.
tristeza. chab skujol.
- La tristeza de mi mam. chab
skujol ja jnani.
trituracin. sbuyjel.
triturador,-a. wa sbuyu, buyuman.
triturar. buyu.
- Tritur el maz. sbuyu ja sat
iximi.
triunfador,-a. wa skulan ganar.
triunfal. skulan ganar.
- Risa triunfal. tsenita yuj ja
skulan ganar.
triunfalista. wa stoyo sbaj.
triunfante. skulan ganar.
- Van a salir triunfantes. oj skul
ganar.
triunfar. kulan ganar. [kela awilex ja
ganar mi kumaluk ja tojolabali,
kastiyania. yuj ja triunfar lajan
sok ganar mi slaja ja smodo ja
tojolabali. mi xilxi lek ta ay
ganarum ja matik mi skana oj
slaj ja tuki, ja matik kulaji
ganar].
863

triunfo-trompo

triunfo.
1
- wa alxi slekil ta oj skul ganar.
- staata slekil.
2
- skulan ganar.
triunvirato. oxwane mandaranum
junita aye.
trivial. snaojxa mixa xmakuni.
trivialidad. chikan jas snaojxa mixa
xmakuni.
trivio.
1
- oxwane mandaranum junita
aye.
2
- ba wa staa sbaje oxe bej.
triza. xetan.
trizar. xeta.
trocante de mercancas. bolmalanum.
trocar.
1
- jeltestalaan.
- trocaron sus caballos. sjeltestalaane
ja skawuji.
2
- aa paxuk.
- Troc el trabajo en fiesta. yaa
pax kinil ja yateli.
3
- trocar mercancas. bolmunani,
bolmalani, waj bolmal [regional].
trocarse. tukbi.
trocear. kutsu snalan.
trocero. trosero.
trocisco. xen yaman an.
trocla. polea.
trocha. bej.
trochemoche. sokan bukan.
trofeo. jun tike stupulabil.
troglodita.
1
- swinkil ja ba keen.
2
- jel xwai.
trogn tricolor. pabita.
troica. niwan trineo jokubal yuj ja
oxkotane kawu.
troje. snajtsil ixim, schaan ixim.
trola. slolajel.
trole. lajan sok schukbal wa staa ja
864

electricidad ja trolebs sok. ja


trole ti kan ba solom ja trolebs.
trolebs. jun tike aktobus mi xyuaj
gasolina
wa
xwaj
sok
electricidad.
trolero,-a. pakaxero, wa slea abal.
tromba. bitus.
- Muchas trombas. bitusaltik.
trombo.
tonaxita xen yaman ja
jchikeltiki.
trombn. jun tike tolan korneta.
trombosis. jun tike chamel yuj ja
tonaxita
xen
yaman
ja
jchikeltiki.
trompa.
1
- jun tike korneta.
2
- nial.
- La trompa del tapir. ja sni ja
tsemeni.
3
- turuncha.
- El nio juega con la trompa. wa
xtajni sok ja sturuncha ja keremi.
trompada.
1
- makwanel sok ja snii.
2
- makwanel ti ba sni.
trompazo. trompada.
trompearse. picha abajex.
- Los puercos se trompean con las
narices. wa spicha sbaje sok sni
ja chitami.
trompeta. korneta.
trompetazo.
tsats wan okel ja
kornetai.
trompetear. tutuni ja kornetai.
trompicar.
1
- kojchin wawoki.
2
- aa kojchuk ja yoki.
trompicn. slokjel yok.
trompis. makwanel.
trompiza. wa swejchun sbaje sok
skab.
trompo.
1
- turuncha.

trompudo-tropel
2
- ja ma mey spensar.
trompudo,-a.
1
- tsipini, tsupini, pechan, tuban.
- Tengo la nariz muy trompuda. jel
tsipini ja jnii.
- El tejn tiene la nariz muy
trompuda. jel tsupini ja sni ja
kojtomi.
- Su nariz es trompuda. pechan ja
snii.
- La boca del tecomate es muy
trompuda. jel tuban ja sti ja tsuji.
2
- hacerse trompudo. tubani.
- Su boca se hizo trompuda.
tubanita sti.
3
- ser trompudo. tubani.
- La boca del tecomate es muy
trompuda. jel xtubani ja sti ja
tsuji.
tronada. chawuk ja, jel ja chawuki.
tronado,-a.
1
- ajulalaxita sbaj.
2
- jomelxa.
tronador,-a. wa xbojti.
tronar.
1
- bojti, pumulji.
- El trueno truena, truena. wa
xbojti, wa xpumulji ja chawuki.
2
- ajulalaxi sbaj.
- Tron. ajulalaxita jbaj.
3
- tujma.
- Tronaste contra los borrachos.
jatujma ja yakbumi.
4
- pletoani.
- Truena conmigo. wa xpletoani
jmok.
5
- tronar [bofetada]. pocholji.
- Tron la bofetada. pocholji ja
makwaneli.
6
- tronar fuerte. botolji.
- El trueno truena fuerte. wa
xbotolji ja chawuki.
7
- tronar [granizo antes de llegar

donde estamos]. nilili.


- El granizo truena. wa xnilili ja
bati.
8
- tronar la boca. pachpuni.
troncar. aa kan sepan.
tronco.
1
- steil.
- Sacudi el tronco. schuku ba
steil.
2
- stop te.
- Slo qued el tronco. kechan kani
ja stop tei.
3
- torso.
4
- chikan jas ba wa xel skab.
5
- jnan jtatik.
6
- tronco del rbol talado. lata,
sbaanal te.
7
- tronco horizontal del cerco del
corral. lata, skatanal.
troncha. libe.
- Una troncha de carne. jun libe
baket.
tronchar. jipa.
- El viento tronch el rbol. sjipa
koe ja te ja iki.
troncho. tolan skalajil.
tronido. bojtel chawuk.
trono. skujlayub mandaranum.
tronzado,-a. jelxa yajtik.
- Estoy tronzado de caminar. jelxa
yajtikon yuj ja bejyeli.
tronzar.
1
- xeta.
- Tronz la tortilla. sxeta ja waji.
2
- aa kan slatsulabil ja kuutsi.
tropa.
1
- tsomjel kristyano.
2
- kakanumaltik.
3
- wakaxaltik, chitamaltik.
4
- okta senya ti ba kakanum
ba oj stsom sbaje.
tropel.
1
- bola wa xwaji.
865

tropela-trueque

2
- sokan bukan.
tropela.
1
- ajnel jomel.
2
- sbatalajel, swejchujel.
3
- slolajel.
tropezar.
1
- kojchin, kajchuban [regional],
loko wawoki.
- Tropez en una piedra. skojchin
ja yoki ti ba jun ton.
- Tropec contra la horqueta.
jkajchuban ja tsaptei.
- Tropec en una piedra. jloko kok
sok ton.
2
- nupsatin, taa, taspun abaj.
- Tropez con un rbol. snupsatin
jun te.
Tropezamos
con
muchas
dificultades. jtaatikta jel ja
problemai.
- Tropec con nuestro compaero.
jtaspun jbaj sok ja jmojtik.
3
- tropezar [en la noche]. pocholji.
tropezarse. taspun abajex.
tropezn.
1
- mulal.
- Dio un tropezn. staata smul.
2
- xen baket.
tropezn,-a. wa sloko yok.
tropesozo,-a. mi arechouk.
tropiezo.
1
- mulal.
- Dimos un tropiezo.
jtaa
jmultikon.
2
- wokol.
- Dimos con un tropiezo. jtaa
jwokoltikon.
3
- pleto.
tropical. ti ba kixin kinal.
trpico. kixin kinal.
troquel. atijubal wa xmakuni ba
stakinbesjel.
troquelar. takinbes.
866

trotacalles. paxalanum.
trotamundos.
paxalanum ti ba
slechanal luumkinal.
trotar. kolkoni, lojloni.
- El cargador est trotando. wan
kolkonuk ja kuchwanumi.
- El caballo trota. wa xlojloni ja
kawuji.
trote. wan lojlonuk.
- Al trote. jutsin.
trotear.
1
- kolkoni.
- Trotea el cargador. wa xkolkoni
ja kuchwanumi.
2
- trotear con carga. kolo och
abaj.
- Trotea con carga. wa skolo och
sbaj.
trotn. kawu.
trotn,-a. wa xlojloni.
trova. berso, tseboj.
trovar. kulan berso, kulan tseboj.
troza. ake.
trozar. kutsu snalan.
- Troz el rbol. skutsu snalan ja
tei.
trozo [grande de madera].
1
- ake.
- Muchos trozos. akealtik.
- Trozo [pequeo de madera].
make te.
- Trozo rajado. baante.
2
- xetan.
- Slo me dio un trozo. kechan
xetan yaa ki.
truco. manya.
trueno. chawuk.
trueque.
1
- bolmalanel, bolmunanel.
- Trueque de mercancas. bolmal.
2
- a trueque de. ba parte.
- Le di mi caballo a trueque del suyo.
kaa yi ja kawuji ba parte sbaj

trufa-tultush

yena.
trufa. abal, mentira, slolajel.
trufar. lea abal.
truhn.
1
- lejeti.
2
- ja ma wa xyaa tsenuk.
truncado,-a.
1
- kuran, kumaxita.
- Pierna truncada. kuran kani ja
yoki.
2
- sepan.
- Cerro truncado. sepan wits.
truncar.
1
- kuranbes, kumbes.
- Trunc la noticia. skuranbes ja
yabalil.
2
- aa kan sepan.
trunco,-a. kuran, mi tsikanuk.
trusas. chinwex, kuruwex.
- Tus trusas. ja wachinwexi.
trust. junita ay jel ja niwak negosyo ba
oj ya kulan ja stsakol ja sbolmalei
chikan jastal wa skanawe ba oj
skul ganar jel jitsan.
tsoman. El nombre de la reunin u
organizacin de todos los tojolabales
en los municipios autnomos, las
juntas de buen gobierno.
tsunami. jel niwan wa xkei ja niwan
jai yuj ja kitkini ja ba yibel ja
niwan mari. ayni wa xkei jun
tajbe ja metroi. wa smila jitsan
ixuk winik.
tu. wa-, waw-, ja-, a-, awuj.
- Tu cuado. wabaluchi.
- Tus cuados.
wabaluch
jumasai.
- Tu milpa. wawalaji.
- Tus milpas. wawalaj jumasai.
- Tu corazn. wakujol, jakujol,
akujol.
- Tu solicitud. ja skanjel awuj.
t. wen, wena, ja weni, wejkan

(regional), awuj.
- T lo tienes. wen jawioj.
- T no lo hiciste. mi jakulan ja
weni.
- Quin compr la sal? - T. ma
smana ja atsami. - wena.
- Quin hiz esto? - T.
maskulan ja iti. - ja weni.
- T no lo eres. mi wenuk.
- Cmo ests t? janek wa xek
awuj.
tubrculo. koj.
tuberculosis. sak ojob.
- Epidemia de tuberculosis. sak
ojobaltik.
tuberculoso,-a.
1
- ay skoj.
2
- ay yioj sak ojob.
tubera. jel ja tuboi.
tubo. tubo, xijan spultsinulabil.
tubular. lajan sok tubo.
tucancillo verde. piko de jacha.
tuerca. yip ja torniyo.
- La tuerca tiene rosca. bechan
yaman ay ja yip ja torniyoi.
- Tuerca palomilla. spitulabil.
tuerto,-a. choko, pakasat, pakasatil.
- Muchos tuertos. chokoaltik.
- Hay tuertos en la junta. ay
schokoil ti ba tsomjel.
- No eres tuerto. mi pakasatiluka.
tutano.
1
- ja yojol ja sbakeli.
2
- yojol.
tufo.
1
- tab.
2
- stuujil.
tugurio. snaj ja matik mi jas yioj ja
ba chonabi.
tuicin. skoltajel ti ba jwes.
tuitivo. wa skolta ja ba jwesi
tulipn. tulupan.
tultush [comiteco]. tultux.
867

tullido-tupirse

tullido,-a. xiban.
- El limosnero tiene la pierna tullida.
xiban
eke
ja
yok
ja
kanatakini.
tullir. aa kan xiban.
tumba. keen, kejnal, smukulabil,
smukulabilal.
- Vamos a sepultar al muerto en la
tumba. oj jmuktik ja chamel
winiki ti ba keen.
- Su tumba ya est. lekxa ay ja
smukulabili.
tumbado,-a.
1
- lajan sok smukulabil.
2
- jemubal.
tumbaollas. ja ma jel xwai.
tumbar.
1
- jipa koe, jema.
- Tumb la casa. sjema ja naitsi.
2
- jomo solom.
- El aguardiente te tumb. sjomo
wawolom ja tragoi.
3
- xutu.
- Tumb los rboles. sxutu ja tei.
tumbarse. kuchpiji.
- Ya se va a tumbar el rbol, casi
est talado. wanxa kuchpijuk ja
tei kolxa xutubal.
tumbo.
1
- wan pujpujuk.
- El tumbo del autobs. wan
pujpujuk ja aktobusi.
2
- icham, wan kululuk.
tumbn,-a. jaragan.
tumefaccin. sitsel.
tumefacto,-a. sitsta.
tumido. sitsel.
tumor. botan, wotan, bola.
- Formarse un tumor. botanaxi,
botanbi.
- Se formar un tumor.
oj
botanaxuk.
tumoroso,-a. ay swotan.
868

tmulo. bul.
tumulto. buya.
tumultuoso,-a. ayxa buya, wa xyaa
buya.
tuna.
1
- chuj, pejpa [regional], pejtak.
2
- sjaraganil.
3
- kole tsebanum.
tunal. pejtakaltik.
tunanta. bisulul ixuk.
tunante. bibo.
tunco,-a. sepan, tomon, bonko.
- Cerro tunco. sepan wits.
- Laps tunco. bonkoxa ja lapisi.
tunda. garote yajel yi.
tundear. garote aa yi.
tundir.
1
- seta.
2
- garote aa yi.
tundra. lajan kinal ti ba mero cheel
kinal.
tunear. tulu pejtak.
tnel. bej ti ba yoj wits.
tunera. sbiboil.
tnica. spalku ja magre, spalku ja
pagre.
tuno,-a. bibo.
tup. tekan ja yolomi ti ba sti
spatan.
tupido,-a.
1
- pim.
- El monte es muy tupido. jel pim ja
kuli.
- Monte tupido. pimil kul.
2
- hacerse ms tupido. pimaxi,
pimbi.
- El monte se va a hacer ms tupido.
oj pimaxuk ja kuli.
3
- sembrar ms tupido. pimbes.
- Sembr ms tupido el caf.
spimbes ja kajpei.
tupir. aa pimaxuk.
tupirse.

turba-turno

1
- pimaxi, pimbi.
2
- jelxi yujel, jelxi wael.
3
- jom solom.
turba. jel.
- Turba de gente. jel ja kristyanoi.
turbacin.
1
- jomwanel.
2
- snikjel skujol.
3
- jom solom. turbar.
turbador,-a.
1
- jomwanum.
2
- wa statbes.
3
- wa snika skujol.
turbar.
turbar.
1
- jomo.
- Turb la comunidad. sjomo ja
jkomontiki.
2
- tatbes.
- Turb el manantial. statbes ja
satjai.
3
- nika skujol.
- La noticia me turb mucho. jel
snika jkujol ja yabalil.
turbina. jun tike makina ay srweda ti
ba yojol wa sutu sbaj. wa
xmakuni sokxa ba skulajel
electricidad, sokxa ba pilan atel.
turbio,-a.
1
- tat.
- El agua est muy turbia. jel tat ja
jai.
- Agua turbia. tatal ja.
2
- jel ja problema.
- Ese da turbio. jel ja problema ja
kaku jawi.
3
- mi chikanuk.
- Pltica turbia. mi chikanuk ja
sloili.
turbin. chawuk ja.
turbo. ti ba jitsan tike makina ay
yioj turbina ba yojol.
turbonada. chawuk ja.
turbulencia.

1
2

- buya.
- tatbita.
- Turbulencia del agua. tatbita ja
jai.
turbulento,-a.
1
- jel ja kumali.
- Junta turbulenta. jel ja kumali ja
ba tsomjeli.
2
- wa snika.
- Este joven no es turbulento por
nada. mi snika mini jasa ja kerem
iti.
3
- aguas turbulentas. jel tsats ja yok
jai.
turgente. butel lek, sitsel lek.
turbulo. tsikujpom.
turiferario.
1
- yamatsikujpom.
2
- ja ma wa snaksatin ja smodoi.
turin. xol.
turismo. bejtalajel.
- Con el turismo se ve el mundo. ti
ba bejtalajel wa xilxi ja
luumkinali.
turista.
1
- bejtalanum.
- El turista ha visto muchas cosas.
yila jitsan jastik ja bejtalanumi.
2
- ir de turista. bejtalaan.
- Fui de turista a Mxico.
jbejtalaan ja mejikoi.
turstico,-a. ti ba bejtalajel.
turnarse. chol ochi.
- Se turnaron. chol ochye.
turnio,-a. tselan wa xkelwani, mi xyila
lek chikan jas.
turno.
1
- chol, schojlal.
- Su turno dura dos aos. wa
skuchu chab jabil ja scholi.
- Vamos a entrar por turnos.
schojlal oj ochkotik.
2
- iniciar el turno [del trabajo
869

turrn-tzul

poltico]. olomaxi.
- Las autoridades iniciaron su turno.
olomaxiye ja mandaranumi.
3
- tocar el turno. yen ko schol.
- Me tocar el turno. ken oj ko
jchol.
4
- tomar turno. chol ay.
- Tomamos turno. chol aytikon.
turrn. jun tike dulse.
turtigillo. lem.
turulato,-a. jomta solom.
turulete [comiteco]. jomta solom.
tus tus! tomatoma.
tusar. joxo.
tutear. ala yabi t, mixa usted. [kela
awilex ta lajan lajan aytik ma mero
jmojtik wa xkalatik t. yujxta ja
ajwalali wa xyala yabi t ja smosoi.
yujxta wa skana oj aljuk yabi usted
yuj ja smosoi. ja ba chonab jitsan
majke wa xalxi usted].
tutela. ja schol ja majantatal.
tutelar.
1
- wa xkoltani.
2
- ti ba schol ja majantatal.
3
- yib kabal ay.
- Tutelo al hijo del muerto. yib
kabal ay kuj ja yunin ja chamel
winiki.
tuteo. yaljel yabi t mixa usted.
tutipln. jel juntiro.
- Bebi a tutipln. jel juntiro yuajta.
tuts [comiteco]. top.
- Me duele el tuts. wa xkab yaj ti
ba jtop.
tutor.
1
- majantatal.
2
- koltanum.
3
- yipan teil.
tutora.
1
- majananal.
2
- koltanum.
tutora. ja schol ja majantatal.
870

tutriz. majananal.
tuturut. tut, tutul.
tutz [comiteco]. mochubal, tuts.
Tuxtla Gutirrez. tustala. [ja sbiil ja
capital ti ba kestadotik].
tuyo,-a. abaj, wa-, waw-.
- Es tuyo. abaj wena.
- Los puercos son tuyos. abaj
wena ja chitam jumasai.
- La casa tuya. wanaji.
- Las milpas tuyas. wawalaj
jumasai.
- Los hijos tuyos. ja wawuntikili.
tuza. tusa.
tzapito [comiteco]. tsapito.
tzapo [comiteco]. tsapo.
tats [comiteco]. jun tike yalja ti ba
kael te.
tzec [comiteco]. tojol juna.
tzejeb [comiteco]. tsejeb.
tzeltal. tseltal.
- Es tseltal. Ya no es tojolabal.
tseltalxa mixa tojolabaluk.
- Los vecinos de La Laguna son
tseltales. ja swinkil ja ba alaguna
jani tseltal.
tzeltalero,-a. tseltalero.
- No soy tseltalero.
mi
tseltaleroukon.
tzement [comiteco]. tsemente.
tzicln (comiteco). tsiklan.
tzign (comiteco). tsijni.
tzij [comiteco]. tsij.
tzisn [comiteco]. tsisim.
tzisquirn [comiteco]. chixkirin.
tzits [comiteco]. tsits.
tzol [comiteco]. tsol.
tzotsil. tsotsil.
tzotsilero,-a. tsotsilero.
tzcumo [comiteco]. chuup.
tzul [comiteco]. tsuul.

u-ltimo

u
u. ma.
- Mujer u hombre. ixuk ma winik.
ubrrimo,-a. jel juntiro wa xbaalani.
ubicacin.
1
- scholjel.
2
- lugar.
ubicar.
1
- cholo.
- Ubic los tenamaxtles. scholo ja
yojketi.
2
- ti aya.
- Su casa ubica en comitn. ti aya
ba chonab ja snaji.
ubicarse. ay.
-Dnde nos ubicamos?
ba
aytika.
- Mi casa se ubica en el centro de la
colonia. ti aya ja jnaji ba snalan
kolonya.
ubicuo,-a. tini aya ba spetsanil lado.
ubre. mix.
- Su ubre ya tiene leche. ayxa
yalel ja smixi.
ud. usted.
- Uds. ustedes.
ufanarse. toyo abaj.
- Se ufana mucho. jel stoyo sbaj.
ufana. stoyjel sbaj.
ufano,-a. wa stoyo sbaj.
ujcun [comiteco]. ujkum [regional],
ujkun.
ujier. ilwanum, talnanum.
lcera. koon.
ulcerarce. bolaaxi.
- El grano se ulcer. bolaaxi ja
kooni.
ule ule [comiteco]. ule ule.
ulterior. mas ajkach, ajkachto.
- Este contrato es ulterior. mas
ajkach ja trato iti.

ulteriormente. mas tsaan, tsaanto.


ultimacin. stsutsjel.
ltimamente. ajkachto.
- Ultimamente lo he aprendido.
ajkachto jnebunej.
ultimar. tsutsu.
- Ultimaron las preparaciones del
contrato. stsutsu ja schapjeli ba
oj kan lek ja tratoi.
ultimatm. jun tike orden. ta mi
skuan oj ajyuk kastigo ma
kakanel.
ltimo.
1
- snej.
- Soy el ltimo. snejon.
- Somos los ltimos. snejotik.
2
- ba wa xchak.
- El ltimo del mes. ja kaku ba
wa xchak ja ixawi.
3
- mero ajkachto.
- Ultimas noticias. mero ajkachto
yabalil.
4
- kechanto kani.
- Nuestro ltimo recurso es la lucha.
kechanto kani oj ka jbajtik sok
ja jluchatiki.
5 - ltima palabra. chakta kumanel.
- Esta es mi ltima palabra. chakta
jkumanel mixa oj kumanukon.
6
- ltimo precio. ja stsakol ja ba
mas koeli.
7
- a lo ltimo. ojxa chakuk.
- Estoy a lo ltimo del trabajo. ojxa
chakuk ja kateli.
8
- estar en las ltimas.
ojxa
chamuk.
9
- lo ltimo. kechan kani.
- Vender nuestra tierra es lo ltimo.
kechan kani oj jchontik ja
jluumtiki.
10 - por ltimo. kechanto.
- Por ltimo nos dijo que no te
abandonremos. kechanto yala
871

ultrajante-nicamente

kabtikon mi oj jipatikon kani.


ultrajante. wa skena.
- Su carta es ultrajante.
wa
skenayotik ja sjuunil.
ultrajar. kena.
ultraje. tsatsal utanel.
ultramar. ja slujmali ti ba spatik ja
mar.
ultramarino,a-. ti ba spatik ja mar.
- Ultramarinos. chikan jas wael
wa xjaki ti ba spatik ja mar.
ultramoderno,-a.
jelxita yajkachil.
hombre moderno
ultramontanismo. ja smodo ja matik
jel stoyo ja obispo ti ba Roma
ba oj skul mandar yena.
ultramontano,-a.
1
- spatik wits.
2
- jel stoyo ja obispo ti ba
Roma.
ultranza.
1
- mero.
- Patrn a ultranza. mero ajwalal.
2
- jel xyaa sbaj.
- Trabaja a ultranza. jel xyaa sbaj
sok ja yateli.
ultrarrpido. jel lijero, jutsin, xchay.
rpido
ultrasonido. jun tike okel jel chaan
yena ba mixa oj jkabtik.
ultratumba. ti ba altsilal, spatik ja
chameli.
- Voz de ultratumba.
yokel
altsilal.
ulular. awani, xjol okini.
umbilical. ti ba muxuk.
- Cordn umbilical.
yakil
smuxuk.
umbrculo. wa xyaa axub lajan sok
pats pooj yal naits.
umbral. stimulabil yib yok naits.
umbra. axub.
umbro,-a. ay yaxub.
872

umbroso,-a.
wa xyaa axub,
axubaxita.
un. jun. uno
- Un hombre. jun winik.
una. jun uno
- Una mujer. jun ixuk.
unnime. akwerdo ay, lajubalxa
- Estamos unnimes en hacerlo.
akwerdo aytik ba oj jkuluktik,
jlaja jbajtikoj jkuluktik.
unnimemente.
jun
jkujoltik,
lajulabalotik.
unanimidad. akwerdo ay, lajubal
aytik.
- Te elegimos por unanimidad. jun
jkujoltik jtsaawatikon.
uncin. bitswanel.
uncir. aa ochuk ti ba yuko.
Uncle Sam. ja yixtabiil ja gobyerno ti
ba Estados Unidos. wa skana
oj yale ja ba kastiya, to Sam. ba
jkumaltik bobta oj kaltik
baluch sam
undcimo,-a. ja ba sjuluchil.
Unesco. jun kole winkil jujune wa
xoch slokol ja ba pilan chonab.
ay schol oj skuluk ba mas lek
ja snebjel ja swinkil jumasa ja
ba luumkinali. yuj ja ay kiojtik
derecho ba oj jnebtik meran. ja
Unesco jani ti ba Organizacin
de las Naciones Unidas (ONU).
ungido,-a. tsaubal kristyano yuj ja
dyosi.
ungimiento. bitswanel.
ungir. batsa, bitsa, bitswani.
- Ungi al padre. sbatsa ja
pagrei.
- Est ungiendo. wan bitswanel.
ungento. jun tike an wa xmakuni
ba bitswanel.
ungular. ti ba kechtik.
nicamente. kechan.

nico-unirse

nico,-a.
1
- mi slaja, lajubalxa.
- Ramiro es un compaero nico.
mi slajawe ja ramiro ja smojei.
2
- kechan, kechan altiro.
- Enterr a su nico hijo. smuku ja
kechan yunini.
- Mi nico ganado. kechan altiro
jwakax.
unicolor. kechan jun yelaw.
unidad.
1
- jujune ti ba chikan jas tike.
- Diez unidades de ganado.
lajunkotane wakax.
- Diez unidades de autobuses.
lajune aktobus.
- Somos diez. lajunwanotik
2
- kole.
- Una unidad de soldados. jun kole
kakanum.
3
- kechan june, junita ay.
- La unidad del mundo. kechan
june ja satkinali.
- Nos falta unidad. wa skana ba
junita oj ajyukotik.
4
- ja tike ja bisol jumasai lajan
sok kwartiya, almul, bulto, ma
chile, chute sok ja tuki.
5
- unidad de dotacin. derecho ba
luum.
6
- unidad monetaria. ja sbiil ja
takin ti ba jujune chonab
pilanxa ja sgobyernoi. ti ba
mejiko peso. ti ba watimala
quetsal.
unido,-a. junita ay.
- Estamos unidos. junita aytik.
junta jkujoltik, junxta jkujoltik,
junxta kabaltik, syempre aytik,
tsomanotik.
- Unidos venceremos.
jun
jkujoltik oj jta jlekilaltik.
unificacin. ba junita oj ajyuk.

unificador,-a. tsomwanum.
unificar. aa junita ajyuk.
uniformar. laja.
- Uniformaron sus conductas.
slajawe ja smodoei.
- Uniformaron a los soldados. yaa
yile lajan lajan sku ja
kakanumi.
uniforme.
1
- lajan lajan ay.
- Ocotes uniformes. lajan lajan ay
ja taji.
2
- Sus camisas son uniformes. lajan
lajan ay ja skuei.
uniformemente. lajan lajan.
uniformidad. lajan lajan ay.
- La uniformidad de las casas. lajan
lajan ay ja naits jumasai.
unignito,-a. kechan altiro uninal.
unilateral.
1
- kechan ba jun lado.
- La herencia es un contrato
unilateral. ja dote jani jun trato wa
xyaa kulan kechan june.
2
- mi xyila ja tuk lado.
- Su pensamiento es unilateral. mi
xyila ja tuk lado ja spensari.
unin. junta skujol, unyon, tsoman.
- Unin de comunidades. junta
skujol ja komon jumasai.
- Nuestra unin. ja kunyontiki, ja
jtsomantik.
- La unin hace la fuerza. ta jun
jkujoltik oj jta kiptik.
- Unin de dos ros. kuxul ja.
unir. aa junita ajyuk, tsomo, tsubu,
aa sta sbaje.
- Nos uni. yaa junita ajyukotik.
- Uniremos nuestras fuerzas. oj
jtsom kiptik.
- En el matrimonio los uni. yaa
staa sbaje ti ba nupanel.
unirse. ochi sok, junita ay laja
873

unsono-untuoso

abajex.
- Nos uniremos con los trabajadores.
oj ochkotik sok ja atijum
jumasai..
- Se reunen pero no se unen. wa
stsomo sbaje yujxta mi slaja
sbaje.
unsono,-a. stolanil.
Cantaron al unsono. tsebaniye ja
ba stolanili.
universal.
yibanal,
spetsanal,
spetsanil.
- Iglesia universal. yibanal ja
kristyano wa skuan ja jtatik
dyosi.
- Pensamiento universal. ja spensar ja
ba spetsanal.
- Remedio universal. jun tike an wa
xmakuni ba spetsanil chamel.
[jach wa xalxi yujxta meyuk].
universalidad.
1
- sbaj spetsanil.
- La universalidad de nuestros
cuerpos.
sbaj spetsanil ja
jbakteltiki.
2
- yibanal.
- La universalidad de los humanos.
yibanal ja kristyanoi.
universalmente. ba spetsanil lado.
universidad. jun eskwela ba snebjel
ja ba loktor, ja ba mayestro, ja
ba jitsan ciencia escuela
universitaria.
universitario. eskwelante ti ba
universidad. wanxa snaa tusan
kinal ja nebumani. mi xoch ja
kerem sok ja akixuki.
universitario,-a. ti ba universidad.
universo.
1
- satkinal.
- En todo el universo. ba spetsanil
satkinal.
2
- yibanal ja kristyanoi.
874

- Todo el universo lo ve. wa xyila


yibanal ja kristyanoi.
uno,-a.
1
- june.
- Slo uno. kechan june.
- Una mujer. jun ixuk.
- El uno est bien. lek ay ja sjunil.
- Uno de ustedes.
june ja
wenlexi.
2
- -xi.
- Uno lo hace. wa xkulxi.
- Uno lo ver. oj ilxuk.
3
- uno por uno. chol, jujuntik.
- Uno por uno nos lo dijeron. chol
yalawe kabtikon.
- Salieron uno por uno. elye
jujuntik.
4
- uno que otro. chikan chikan.
- Uno que otro se fue. chikan
chikan waji.
5
- uno tras otro. skajkajile.
- Uno tras otro muri. chamye
skajkajile.
6
- unos,-as. chab oxe.
- Unas palabras.
chab oxe
kumal.
untadura.
1
- bitswanel.
2
- sbitsulabil wa xmakuni ba
an.
untamiento. bitswanel.
untar. batsa, bitsa, bitswani.
- Unt las manos. sbatsa ba
skabi.
- Est untando. wan bitswanel.
- Untar a muchos o muchas veces.
bitstalaan.
untarse. jaxa abaj.
- Me unt con brillantina. jaxa jbaj
ja ikilani.
unto. sbitsulabil [an ma yetsel].
untuoso,-a. bilits [lajan sok jun jabon
pan].

untura-urna
untura. bitswanel.
ua. echal.
- Nuestras uas. ja kechtiki.
uada. nokwanel sok ja yechi.
uranio. jun tike takin ba wa xel jun
tike xojob mi xilxi yujxta wa
smilawotik. sok ja uranio wa
skulane ja bomba atmica,
radioactividad.
urbanidad. lekil smodo. urbe. [jach
wa xyalawe ja jnali. urbe lajan
sok niwan chonab. ja yuj wa
xyalawe, ja swinikil ja ba niwan
chonab leknia ja smodoi. wa
xcha yalawe mi lekuk ma
jmodotiki, yuj ja alajanumotiki].
aldeano
urbanismo. spetsanal wa xmakuni
sokxa ba yajel kulan, sokxa ba
kelwanel ti ba jun niwan
chonab.
urbanista. ja ma ay schol ba oj waj
lek spetsanal ti ba jun niwan
chonab. jitsan ja atel jawi
sokxa ba yijlab, sokxa ba ja yoj
tubo, sokxa ba bejaltik, sokxa
ba
bejyum,
sokxa
ba
naitsaltik, sokxa ba jitsanto
jastik.
urbanizacin. yajel kulan ja niwan
chonabi.
urbanizador,-a. ja ma wa xyaa kulan ja
niwan chonabi.
urbanizar.
1
- aa kulan ja niwan chonabi.
2
- lekbes ja smodoi. urbe.
urbano,-a.
1
- ti ba chonab.
- Poblacin urbana. spetsanil ja
swinkil ja ba chonab jumasai.
2
- lek smodo.
- Hombre urbano. lek smodo ja
winik jawi. urbanidad.

urbe. niwan chonab. [kela awilex wa


xyalawe ja ma wa xkulani ti ba
niwan chonab lekxa ja smodoi.
urbanidad,
urbanizar,
urbano villano aldeano].
urdir. chapa [yabalil].
uremia. jun tike chamel ay jchul ti ba
jchikeltik yuj ja mi xatiji lek ja
jrinyontiki.
urente. wa xlemluni.
urter. chab yal chin tubo wa xel ti
ba rinyon sok ja chulali wa xyaa
ochuk ti ba bejiga.
uretra. yal chin tubo ba wa xel ja
chulal ti ba bejiga.
urgencia.
1
- nesesida.
- Muchas urgencias. nesesidaaltik.
- Es de urgencia que vayas a
Comitn. ay wanesesida oj wajan
ba chonab.
2
- karera.
- Es de urgencia que Ramiro vea al
mdico. karera oj yile ja loktor ja
ramiroi.
urgente.
1
- nesesida.
2
- karera. urgencia.
urgir.
1
- nesesidaaxi.
- Me urgi conseguir ese medicamento.
nesesidaaxiyon oj ki ja an jawi.
2
- tena.
- La ley nos urge. wa stenawotik
ja ordeni.
urinario. ba wa xwaj chulnel.
urinario,-a. ti ba chulal.
urna.
1
- yetal ba wa snolo ja staanil ja
chamwiniki.
2
- yetal ba wa snolo ja voto (2).
3
- espejo kulubal yetal ba wa
snolo tsamal jastik.
875

urticante-usted

urticante. wa xkuxwani ta oj jyamtik


lajan sok laj ma chuup.
U.S.A. Estados Unidos de Amrica.
- Made in U.S.A. kulubal ti ba
Estados Unidos de Amrica.
usado,-a. pokoxa, mixa yajkachiluk.
usanza. kostumbre, modo, kajyelxa.
- Es nuestra usanza. kajyelotikxa.
usar.
1
- yama.
- No sabe usar el machete. mi
snaa syamjel machit. utilizar.
2
- iaj.
- El autobs usa mucha gasolina. jel
xyiaj gasolina ja aktobusi.
3
- kulan yuj.
- Uso ir a Comitn cada mes. ixaw,
ixaw kulan kuj ja chonabaneli.
4
- usar [herramientas]. atijuban.
- Voy a usar el machete. oj
katijubuk ja jmachiti.
5
- usar para cama. chatan.
- Voy a usar la tabla para cama. oj
jchatuk ja akintei.
- Voy a usar el ton como petate. oj
popan ja toni.
usina. fbrica.
uso.
1
- wa xmakuni.
- El machete tiene muchos usos. jel
xmakuni ja machiti ti ba jitsan
tike atel.
2
- modo.
- Con nuestra lengua no vamos a
seguir el uso de los ladinos. sok ja
jkumaltiki mi oj jtsajlatik ja
smodo ja jnali.
3
- uso de la tierra. derecho.
- Nos pertenece el uso de esta tierra
para sembrarla.
ay kiojtik
derecho oj jtsuntik ja luum iti.
tukxa ja yan kakui yuj ja
sbajxa jkomontik ja luum iti.
876

usted.
1
wena, wejkan [regional]. [kela
awilex. wa xalxi usted ta mi
xnaatik sbaj lek jun kristyano
ma mandaranumxa yena. ja yuj
wa skanawe oj kaltik yabye
usted. yujxta ja yenlei wa xyala
kabtik t lajan sok smosootik. mi
jachukuk ja ba jkumaltiki].
2
- ustedes. wenlex, wejkanex
[regional], wen.
- Ustedes fueron al trabajo.
wenlex wajyex atel.
- Ustedes son mujeres. ixukex ja
wenlexi.
- Ustedes lo compraron. wen
jamanawex.
3
- awujilex.
- Cmo estn ustedes? janek wa
xek awujilex.
4
- a ustedes. abajex, awujilex.
- No conozco a ustedes. mi xnaa
abajex.
- No sirve a ustedes. mi xmakuni
awujilex.
5
- con ustedes. amokex.
- Va con ustedes.
wa xwaj
amokex.
6
- de ustedes. abajex, awujilex,
wa-. waw-.
- Es de ustedes. abajex.
- La casa es de ustedes. abaj
wenlex ja naitsi.
- El gobierno de ustedes. ja ma ay
yatel awujilex.
- Alguien de ustedes lo hizo. ay ma
skulan awujilex.
- La solicitud de ustedes.
ja
skanjel awujilex.
Las
faldas
de
ustedes.
wajunaexi.
- Las milpas de ustedes.
wawalajexi.

usual-utilizar

- Uno de ustedes cometi un delito.


june ja wenlexi jataa amulex.
usual. jachni.
- Nuestra comida usual. jachni ja
jwaeltikoni.
usualmente. kajyelxa.
- Usualmente, nos levantamos
temprano. kajyelotikxa. sajto wa
laketikon.
usuario,-a.
1
- ja ma.
- Los usuarios del autobs. ja
matik wa xwaj ti ba yoj
aktobus.
2
- ja ma ay yioj derecho.
- Los usuarios del riego. ja matik
ay yioj derecho ti ba ulub.
usufructo. derecho [oj yi ja sbaal ja
luumi ja it mi sbajuk].
usufructuar 1.
usufructuar.
1
- ay yioj usufructo.
- Usufructuamos la milpa del patrn.
ay kiojtik derecho oj kitik ja
sbaal ja yalaj ja ajwalali.
- Usufructuamos la milpa de
Nuestra Madre Tierra. El maz es de
nosotros, no lo es la tierra que es de
Nuestra Madre Tierra. ay kiojtik
ja yalaj ja jnantiki luumi. jbaj
kentik ja kiximtiki mi jbajuktik
ja sluumi, sbajxa ja jnantik
luumi.
2
- baalani, alini.
- La milpa no usufructa. mi
xbaalani ja alaji.
usufructuario,-a.
ja ma ay yioj
usufructo, usufructuar 1.
usura. jel keel ja solomi ba jelan
takin.
usuario. ja ma ay sderecho oj syam
jastik mi sbajuk
usurero,-a. ja ma wa sjela takin sok

jel keel ja solomi.


usurpacin. sbajajel, sjapjel.
usurpador,-a. ja ma wa sbajan.
usurpar. bajan.
Usurparon
nustras
tierras.
sbajane ja jluumtiki.
usurpatorio. wa sbajan, bajuman.
utensilio. atijubal.
- Utensilio del albail. yatijub
kulanaits.
- Utensilio para baarse. atnubal.
uterino,-a.
1
- junxta ja snani pilanxa ja stati.
2
- ti ba xujxepal.
tero.
snan ja alatsi, sujxepal
(regional), xujxepal, xux alats.
til. wa xmakuni.
- El rastrojo es muy til. jel
xmakuni ja tsileli.
utilidad. wa xmakuni.
- El nylon es de mucha utilidad en la
lluvia. jel xmakuni ja naylyo ta wa
xyaa ja.
- Reparto de utilidades. wa xpukxi
ja sbaal ja yateli chikan jastal
alinita. jach skulan ja ba
negosyo yuj ja leyi.
utilitario,-a. wa xmakuni.
utilizable. makunel.
utilizacin. yajel makunuk.
utilizar.
1
- aa makunuk.
- Voy a utilizar an el viejo machete.
ojto ka makunuk ja poko
jmachiti.
- Utiliza slo un pie para caminar
porque el otro est amputado. wan
bejyel sok jun yok yuj kuruyok
yena.
2
- -an. los ejemplos que siguen.
- utilizar algo para cruzar el agua.
bejan.
- Utilizamos el rbol en el arroyo
877

tilmente-uy!

para cruzar el agua. jbejantik ja


te ti ba ukum ba oj jkutstik
ja jai.
utilizar
[herramientas].
atijuban.
- Utiliz el machete. yatijuban ja
smachiti.
- utilizar para guacal. belan.
- Utiliz un pumpo para guacal.
sbelan jun pumpo.
- utilizar para macana. awtean.
- Utilizar el palo para macana. oj
kawteuk ja bokan tei.
- utilizar para tecomate para
sembrar. awtsujan.
- Utiliza el balde pequeo para
tecomate para sembrar.
wa
xyawtsujan ja yal chin balde.
tilmente. ba oj makunuk.
- No hace nada tilmente. mi
skulan mini jasa ba oj
makunuk.
utopa. yaljel ti ba jlekilaltik mito
xtaatik.
utpico,-a. wa xyala ti ba jlekilaltik
mito xtaatik.
utopista. aluman ti ba jlekilaltik.
utrero. besero jomelxa chab jabil.
uva [de monte]. tsusub.
uvada. tsusubaltik.
uval. lajan sok tsusub.
vula. skampanuil jnuktik.
uxorcida. ja mawa smila ja scheumi.
uxorcidio. smiljel ja scheumi.
uy! kere.

878

vaca-vaco

v
vaca.
baka, men wakax, snan
wakax.
- Hacerse vaca.
bakaaxi.,
wakaaxi
- La ternera se hizo vaca.
wakaaxita ja beserai.
vacacin. ja kaku jumasa ba oj
jijlukotik. ayni ba chonab sokxa
ja ba riko..
vacada. bakaaltik, wakaxaltik.
vacancia. wa skana atijum ti ba jun
atel.
vacante.
1
- mey swinkil.
- Casa vacante. mey swinkil ja
naitsi.
2
- wa skana atijum ti ba jun
atel.
vacar.
1
- eli ti ba jun atel.
- Vac la presidencia. elta ti ba
mandar.
2
- eli ti ba jun lugar mi sbajuk.
- Vac mi milpa. elta ti ba kalaj.
vacar. wakax stsuum kulubal.
vaccnico,-a. ti ba bakuna vacuna.
vaciadero. ba wa stolo.
vaciado. cholo lek sbej.
- Nos hizo el vaciado del estudio del
suelo en nuestro ejido. scholo
kabtik lek sbej chikan jastal
snebata ti ba yiljel ja sluum ja
jkolonyatiki.
vaciado,-a.
tolubal, jotanaxita
vaciar.
vaciar.
1
- tolo, tsaba, witspun.
- Voy a vaciar el maz en el canasto.
oj jtole ja iximi ti ba mooch.
- Vaci el aguardiente en la botella.

stsaba ja trago ti ba yetal.


- Vaci el costal. switspun ja
koxtali.
2
- aa jojmaaxuk.
- Vaci el rbol. yaa jojmaaxuk ja
tei.
3
- ochi.
- El arroyo vaca en la laguna. wa
xoch ti ba pampa ja ja ukumi.
4
- cholo lek sbej.
- Vaci el contenido del libro. scholo
kabtik lek sbej ja sbaal ja
juuni.
vaciarse.
1
- tsuji.
- Se me vaci el estmago. tsujta
jlukum.
2
- jotanaxi.
- Se vaci el jarro. jotanaxi ja
xaluji.
vaciedad. lom kumal.
vacilacin.
1
- wan wecheljuk.
2
- ekel skujol.
vacilante.
1
- wa xwechelji.
2
- wa xek skujol, balan sutan.
-Su conducta es vacilante. balan
sutan ja smodoi.
vacilar.
1
- wechelji.
- El borracho vacila. wa xwechelji
ja yakbumi.
2
- ek skujol.
- Vacil en asociarme con ustedes.
ek jkujol ta oj ochkon
amokex.
vaco (1).
1
- jotol.
- Hay un vaco en el peasco. ay
sjotol ja pataki.
2
- tilan yuj.
- El muerto nos ha dejado en un
879

vaco-vaivn

vaco. tilan kujtik ja chamel


winiki.
vaco,-a (2).
1
- jotan.
- El cntaro est vaco. jotan ja
chubi.
2
- lom.
- Palabras vacas. lom kumal.
3
- con las manos vacas. telan yok
skab [regional].
- Salimos con las manos vacas.
telan kok jkabtik eltikta.
vacuna. bakuna. [jun tike aan wa
xyaa kitik ba mi oj syamotik
jun chamel. ayni bakuna ja ba
niwak koon, ba jikjik ojob,
sokxa ba pilan chamel].
vacunacin. yajel bakuna.
vacunador,-a. akuman bakuna.
vacunar. aa bakuna.
- Nos vacun. yaa kitik bakuna.
vacuno,-a. ti ba wakax.
- Ganado vacuno. wakax.
vadear. kutsu ja jai.
- Vade el ro.
skutsu ja
niwanjai.
vademcum.
1
- chikan jas wa xyiaj jun
kristyano.
2
- jun tike juun ba wa staa ja
sbiil spetsanil ja an wa xchonxi
ja ba botica.
vado. bado. [ba wa xkutsxi ja jai yuj
ja mi chaanuk].
vagabundear. tektuni.
vagabundo.
ja ma mey snaj,
tektunum.
vagamente. mi. . . lek.
- Recuerdo vagamente el baldio. mi
xnaa lek ja baldiyoi.
vagancia. wan tektunuk.
- La vagancia del limosnero. wan
tektunuk ja kanatakini.
880

vagar.
1
- tektuni.
- No queremos vagar. mi xkana
oj tektunukotik.
2
- jijlel.
- Ahora no hay vagar. mey jijlel ja
wewoi.
vagido. wan okel ja pojkum alats.
vagina. swinkil ixuk.
- La mujer le dice al doctor que le
duele la vagina. wa xkab yaj ti ba
jwinkiltik xyala yabi ja ajnanum
ja ixuki.
vaginal. ti ba swinkil ixuk.
vaginitis. jun tike chamel ti ba
swinkil ixuk.
vago,-a.
1
- tektunum.
- No soy ningn vago.
mi
tektunumukon.
2
- jel lom.
- Tiene ideas vagas. jel lom ja
spensari.
vagn. karo ti ba tren.
vgoneta. chin vagn.
vaguada. ja ba mas chaan ja lopani, ti
wa xbejyi ja jai.
vaguear. tektuni.
vaguedad. lom.
- Dice puras vaguedades. jel lom
wa xkumani.
vaguido,-a. tupta yik.
vahear. el sab, el tab, el ik.
vaho. sab, tab, ik.
vaina.
1
- pat, snaj.
- Vaina del frijol. spat chenek.
- Vaina del machete. snaj machit.
2
- chinga, jun winkil mi xmakuni
yena.
- Pura vaina. mero chinga.
vainilla. jun tike yajnal wael.
vaivn. balan sutan.

vajilla-valientemente
- Los vaivenes del clima. balan
sutan ja satkinali.
vajilla. sekaltik.
val. loman. lopan.
valar. ti ba tsakab.
vale. jun tike sjuunil.
1
- wa xyala kabtik janek ja sjeli.
2
- lajan sok takin ba oj jmantik
chikan jas sok. [ja ajyii yaa
yile ja smoso ja ajwalal. kechan
lek ja ba styende sbaj ja
ajwalali (tienda de raya). ja yani
wa xaji ti ba niwak pabrika ma
negosyo. lajan sok takin, wa
xmakuni ja ba niwak tyenda].
valedero,-a. wa xmakuni, lekto ay.
- Este contrato ya no es valedero.
mixa xmakuni ja trato iti, mixa
lekuk ja tratoi.
valedor,-a. moj, koltanum, amigo.
valenciana del pantaln. spakulabil
pantalon.
valenta.
1
- jel winik.
- Andrs tiene mucha valenta. jel
winik ja andresyoi.
2
-mi oj xiwuk.
- Margarita tiene valenta. mi xiwi
ja litai.
valentn,-a. wa stoyo sbaj.
valentonada. stoyjel sbaj.
valer.
1
- stsakol, xajan.
- Vale $ 5.00.
jo peso ja
stsakoli.
- El collar vale muchsimo. jel xajan
juntiro ja ujali.
2
- makuni.
- La ayuda del patrn no vale. mi
xmakuni ja skoltajel ja ajwalali.
- Me vales guango! [comiteco]. oj
ka awi yib jkab.
3
- lajan sok.

- Un almud vale cuatro cuartillas.


jun almul lajan sok chane
kwartiya.
4
- baalani.
- La milpa nos vali mucho maz.
baalanita jel ja ixim ja kalajtiki.
5
- ms vale. mas lek.
- Ms vale que trabajemos. mas lek
oj atijukotiki.
6
- no vale la pena. mi yajnaluk.
valerse. iaj.
- Nos vamos a valer de todos los
caballos para cargar el maz. oj
kitik spetsanil ja jkawutiki ba oj
skuch ja kiximtiki.
valeroso,-a. mi xiwi.
- Margarita es una mujer valerosa.
ja lita jani jun ixuk mi xiwi yena.
valetudinario,-a. chakta yip.
vala.
1
- keel ja stsakoli.
- Este anillo es de gran vala. jel
keel ja stsakol ja koros iti.
2
- skoltajel.
- No tengo vala en Comitn. mi ma
oj skoltayon ti ba chonab.
validez.
1
- wa xmakuni.
- El dinero de Guatemala no tiene
validez en Mxico. mi xmakuni ti
ba mejiko ja stakin ja watimalai.
2
- dar validez. aa ordenaxuk.
- Dio validez al contrato. yaa
ordenaxuk ja tratoi.
vlido,-a. wa xmakuni.
- Esto no es vlido. mi xmakuni ja
iti.
- Esto todava es vlido. lekto ay ja
iti.
valiente. jel winik, mi xiwi.
- Len valiente. mi xiwi ja choji.
valientemente. jel lek.
- Ramiro lucha valientemente. jel
881

valija-valle

lek wa skulan luchar ja ramiroi.


valija. snolulabil jastik ti ba bejyel.
valimiento. skoltajel.
- No tengo valimiento en Altamirano.
mi ma oj skoltayon ja ba san
karlosi.
valioso,-a.
1
- jel xmakuni.
- Su trabajo es valioso. jel xmakuni
ja yateli.
2
- xajan.
- El caf es ms valioso que la
panela. mas xajan ja kajpe sok ja
askali.
3
- riko.
- Ladina valiosa. riko xinan.
valor.
1
- tsakol.
- El valor de la mercanca. ja
stsakol ja bolmali.
2
- jel winik, mi xiwi.
- Pedro tiene mucho valor. jel winik
ja pegroi.
- Este coyote tiene valor. mi xiwi ja
okil iti.
3
- ja slekil jun kristyano ma
chikan jas.
- El verdadero valor es que se
quieren. ja mero slekilil wa syajta
sbaje.
4
- sjuunil ti ba yoj banco wa
xnegosyoani.
5
- valor de dos mazorcas. kile.
- Vndeme caf por el valor de
cuatro mazorcas. chono ki chab
kile kajpe.
6
- dar valor. kisa.
- No da valor a nuestras costumbres.
mi skisa ja jkostumbretiki.
7
- tener valor.
tsatsalkujolan
abajik.
- Vamos a tener valor.
oj
jtsatsalkujoluk jbajtik.
882

valoracin.
1
- skisjel.
2
- skulajel tanto ja stsakoli.
valorar.
1
- kisa.
- Nos valora mucho.
jel
skisawotik.
2
- skulajel tanto ja stsakoli.
valorizar.
1
- kisa.
2
- kulan tanto ja stsakoli.
3
- aa keuk ja stsakoli.
vals. jun tike balse.
valsar. chani balse.
valuar.
1
- kisa.
2
- kulan tanto ja stsakoli.
valorar.
vlvula. smakulabil sbej.
valvular. ay smakulabil sbej.
valla.
1
- makbal, tsakab.
2
- smakulabil sbej.
3
- sakcholchol.
- La gente forma una valla a lo largo
del camino. sakcholchol eke ja
kristyano ja ba beji.
valladar.
1
- makbal, tsakab.
2
- smakulabil sbej.
valladear. makba.
vallado.
1
- makbal, tsakab.
2
- smakulabil sbej.
vallar.
1
- makba.
- Vall la milpa. smakba ja yalaji.
2
- makbal.
valle.
1
- loman, lopan.
- El casero en el valle.
ja
naitsaltik ti ba loman.
- El valle de Lomantn. ja slomanal

vallejo-vaquero

ja lomantami.
- valle de lgrimas. wokol.
- Pasamos por el valle de lgrimas.
jel wokol wa xek kujtika.
vallejo. chin loman.
vallunco. ba lopan. bayunco.
vampiresa. tinuman ixuk.
vampiro.
1
- sots.
2
- ixtalanum.
vanagloria. stoyjel sbaj.
vanagloriarse. toyo abaj.
- No es justo vanagloriarse. mi
sbejuk oj jtoy jbajtik.
vanaglorioso,-a. wa stoyo sbaj.
- Joven vanaglorioso. wa stoyo
sbaj ja tan keremi.
vanamente. lom.
- Vanamente has llegado. lom
julela.
vandalismo. jomwanel.
vndalo,-a. jomwanum.
vanguardia. bajtan bej, ja matik wa
xyala jel snaawe oj sje yile ja
tuki. tolabida wa xyala ja skujoli
mero lek ja yenleita. mi
snaawe oj yab jastik wa
xyalawe ja tuki.
- Vamos a caminar en la vanguardia.
bajtan bej oj bejyukotik.
vanguardismo. lajan sok jokoman wa
xyaa sbaje yujxta mi xyab jas
xchi ja tuki.
vanguardista. jokoman.
vanidad.
1
- lom.
- La vanidad de su trabajo. lom ja
yateli.
2
- stoyjel sbaj.
- La vanidad del patrn. wa stoyo
sbaj ja ajwalali.
3
- mi xmakuni.
- Las vanidades de su riqueza. mi
2

xmakuni ja srikesail.
vanidoso,-a. banoso, chento, toyo abaj.
- Es vanidoso. banosoxta ay.
- Por qu eres vanidoso? jasyuj wa
xatoyo abaj.
vanilocuencia. wan bulbulnuk.
vano. skol, hueco.
- Vano de horcones. skol oy.
vano,-a. lom.
- Su vana idea. lom ja spensari.
- No trabajaremos en vano. mi
lomuk oj atijukotiki.
vapor. sab, tab, asonaxel ja jai.
- Mquina de vapor. jun tike
makina wa xbejyi yuj ja ay yioj
ti ba yojol yalel wan asonaxel
yena. kechan mey slugar ba wa
xel ja asoni. lek timubal kani.
tini aya ja yipi ba oj ya bejyuk
ja makina sok.
vaporizacin. asonaxel.
vaporizador. chikan jas tike makina
wa xyaa asonaxuk.
vaporizar. aa asonaxuk.
- El sol vaporiza el agua. wa xyaa
asonaxuk ja ja ja kakui.
vaporoso,-a.
1
- wa xasonaxi.
2
- jay.
- Tela muy vaporosa. jel jay ja
kuutsi.
vapulear. tsuum aa yi.
vapuleo. tsuum yajel yi.
vaquera.
1
- wakaxaltik.
2
- ba wa xkan ja wakaxi.
vaqueriza. koral.
vaquerizo. ti ba wakax.
- Camino vaquerizo. bej wakax.
vaquero. talnawakax.
vaquero,-a. ti ba wakax.
- Costumbre vaquera. ja smodo ja
talnawakaxi.
883

vaqueta-vascular

vaqueta.
kunbesbal stsuum
besero.
vaquetn,-a. mi skisa ja tuki.
vara.
1
- bara, bokan te.
- Vara del frijol de enredo. sbarail
chenek.
2
- najbante.
- Me apoyo en la vara. wa xkipan
ja najbantei.
3
- vara para derribar frutas.
stsaulabil.
4
- vara para pegar. sbitsulabil.
- No tengo vara para pegarle. mey
jbitsulabil oj ka yi tsats.
varadero. ba wa xkan ja bejyum ba
sat ja ba oj tojbesjuk.
varal. najat bokante.
varapelo.
1
- najat bokante.
2
- garote yajel yi.
3
- jomi yuj. dao.
varar. kan tekan.
vareador,-a. tsauman, tsawanum.
varear. tsaa, aa kouk, tsawani.
- Vare un aguacate. stsaa jun
on.
- Voy a varear las granadillas. oj
ka kouk ja peluli.
- Ramiro est vareando en el
aguacatal. ti ba onaltik wan
tsawanel ja ramiroi.
varejn. tolan bokan te.
vareo. tsawanel.
vareta. chin bokan te.
varga. mero tinan kinal.
variabilidad. wan tukbel.
- La variabilidad de su conducta.
wan tukbel ja smodoi.
variable.
1
-wa xtukbi.
- Conducta muy variable.
jel
xtukbi ja smodoi.
884

- mi kulanuk.
- Los precios son variables. mi
kulanuk ja stsakoli.
variado,-a. sokan.
- Galletas variadas. sokan ay ja
gayetai.
variante. tukxa.
variar. tukbes, tukbi.
- Vara las comidas todos los das.
jechejechel wa stukbes ja waeli.
- Vari de conducta. tukbi ja
smodoi.
vrice. kojlita sbena ja koktiki.
varicela. pajchik.
- Se enferm de varicela. elta
sbaj ja pajchiki.
variedad.
1
- sokan ay.
- Variedad de mazorcas. sokan ay
ja bakane.
2
- jitsan.
- Los vecinos de una variedad de
colonias. ja swinkil ja ba jitsan
kolonya.
3
- tuktukil.
- La gran variedad de nuestras
ideas. tuktukil ja jpensartiki.
varilla. bikit bokan te, bikit
bokan takin.
vario,-a.
1
- pilan, tuk.
- Colores varios. pilan yelaw.
2
- chab oxe.
- Compr varias ollas. smana chab
oxe oxom.
varita. chin bokan te.
varn. winik, kerem, xinuk.
- Un varn. xinuk winkil.
varonil. lajan sok winik.
varraco. swaw chitam, barako chitam.
vasallo,-a. ja ma mandar ay yuj.
vasar. chiwte ja ba sekaltik.
vascular. ti ba jbenatik ma ba pilan

vaselina-veedor

tubo ti ba kojoltik.
vaselina. jun tike sbitsulabil. [wa
xmakuni kujtik ta jel takin ja
jtsujmiltiki].
vasera. yetal ma chiwte sekaltik.
vasija. yetal.
vasillo. putix.
vaso. baso.
vstago.
1
- xol.
- Vstago de la caa. xol kaem.
2
- uninal.
- Su vstago. ja yunini.
vastedad. sniwakil.
vasto,-a. niwan.
- El vasto mundo.
ja niwan
satkinali.
vate. kulatseboj.
Vaticano. ja sluum ja obispo ti ba
Roma.
vaticinar. ala chikan jastal wa xyab
wachikeli. predecir.
vaticinio. yaljel chikan jastal yabta
schikel.
vatio. ja smodo ja sbisjel ja yip ja
yijlab ti ba yoj joko. [ba jujune
joko wa xkilatik jaye vatio wa
sgastoan ba jun ora. oj kiltik jun
senya. ta wa xyala 60 w jani 60
vatio. ta mas jitsanxa mas tsats wa
xlijpi].
vaya.
1
- ixtalajel, kenanel.
2
- kaax.
- Vyanse. kaaxik.
ve. ja sbiil ja letra v. [wa xalxi ve
corta ma ve chica yuj ja wa
xkumani lajan sok be. ayni wa
xyalawe uve. mi ayuk ja ba
jkumaltiki].
vecera. spetsanil ja wakaxi ma ja
chitami sbaj ja swinkil jumasa ja
ba kolonya.

vecero,-a.
1
- wa xalxi ti ba itaj ma yal kul
kechan ja chatike jabil wa
xbaalani.
2
- chol ay ja ma ay yatel.
3
- swinkil tyenda.
vecinal. sbaj luwar.
- Un camino vecinal. jun bej jbaj
jluwartik.
vecindad.
1
- swinkil.
- Mi vecindad es Lomantn.
swinkilon ja ba lomantam.
2
- ja matik lakan ay sok.
3
- sutanal.
- La vecindad de nuestra colonia. ja
sutanal ja jkolonyatiki.
4
- spetsanil ja swinkil ja ba jun
naits.
vecindario.
1
- swinkil.
- Somos vecindarios de Altamirano.
swinkilotik ja ba san karlos.
2
- spetsanil ja swinkil jun lugar ma
jun naits.
vecino,-a.
1
- swinkil, sbaj.
- Somos vecinos de Lomantn.
swinkilotik ja ba lomantam.
- Eres vecino de Bajuc. sbaja ja
ba bajukub.
2
- lakan.
- Somos vecinos de los florideos.
lakan aytikon sok ja ploridenyo.
- Hijo de vecino. chikan ja ma.
veda. skomulabil, mey orden.
vedado,-a.
mey orden, komubal,
kutsubal.
vedar.
komo, komwani, kutsu,
kutswani.
vedeja. jel najat ja solomi.
vedija. putsekxta ja yolomi.
veedor,-a. ilwanum [jel skana oj yile
885

vega-velador

jasunka oj skuluk ja tuki].


vega. lekil luum ti ba lopan.
vegetacin. kujlal.
vegetal. kujlal.
- Reino vegetal.
spetsanil ja
kujlali. animal mineral.
- Vegetal que no se considera
comestible se dice que no sirve para
nada. lomte.
vegetar.
1
- xolini.
2
- jel wokol wa xek yuj.
- Estamos vegetando. jel wokol wa
xek kujtika.
vegetariano,-a. mi skuxu baket.
vegetativo,-a. sakan ay yujxta mey
spensar. [jachni ja jlukumtiki, ja
jtsujmiltiki, wan atel ja yenlei
yuxta mi xoch ja jpensartiki ba
oj atijuk. tukxa ja koktiki.
stuchil mi oj bejyuk. yuxta ta wa
xkoltatik bobta ojxa bejyuk yuj
ja ochta jpensartik].
vehemencia. kak, skajkal.
- Habla con vehemencia. kak wa
xkumani.
- La vehemencia de su conducta. ja
skajkal ja smodoi.
vehemente. kak.
- Patrn vehemente.
kakal
ajwalal.
vehculo. bejyum.
- El autobs es un vehculo. ja
aktobus jani jun bejyum.
veintavo,-a. ja ba jun stajbeil.
veinte. jun tajbe.
- Cada veinte. jujun tajbe.
- Veinte para cada uno. jujun
tajbe.
- Veintiuno. jun tajbe sok june.
- Veintids. schabil chab winike.
veintena. jun tajbe.
veinteno,-a. jujun tajbe.
886

veintenal. jun tajbe jabil.


veintitantos,-as. mas jitsanxa sok jun
tajbe yujxta mito slajunil chab
winikuk.
vejacin. ixtalajel.
vejado, -a. ixalajum.
vejador,-a. ixtalanum.
vejamen. ixtalajel.
vejancn,-a. jelxa poko.
vejar. ixtalaan.
vejarrn,-a. jelxa poko.
vejatorio,-a.
wa xyixtalaanotik ja
tratoi.
vejestorio. jomelxa jitsan jabil.
vejez. ayxa skujol.
- En la vejez ya no es necesario el
trabajo muy duro. ba ayxa skujol
mixa tilanuk ba jel tsats oj
atijuke.
vejiga.
1
- bejiga.
2
- juchan.
3
- kaj ti ba kojoltik.
vela.
1
- kelan jakan ay.
- El centinela es de vela. kelan
jakan ay ja ilwanumi.
2
- wan atel ti ba akwal.
3
- nichim.
- La vela se apag. tupta nichim.
4
- jun niwan liban kuuts wa
xyaa keuk ti ba bejyum ba
sat ja. ta wa xjuui ja iki ti wa
xoch ba kuuts jawi ba oj
sjutbuk ja bejyum ja iki.
velacin. muswanel.
velada. tsomjel ti ba akwal.
velado,-a.
1
- musubal.
2
- wa xtartoni.
- Voz velada. wa xtartoni ja
snuki.
velador,-a.

velar-vencer

- ilwanum, talnanaits.
- Soy velador. ilwanumon.
2
- tolan nichim.
velar.
1
- mi wayi.
- Velamos toda la noche. snajtil ja
akwali mi oj waykotikon.
2
- atiji ba akwal.
- En el trapiche van a velar toda esta
noche. yakwal oj atijuke ti ba
trapich.
3
- talna jun chamum ti ba akwal.
4
- musu.
- Lo vel con tela. smusu sok
kuuts.
5
- kela lek.
- Vamos a velar los astros. oj
jkeltik lek ja kanali.
veleidad. balan sutan ay.
veleidoso,-a. balan sutan.
velero. bejyum ti ba sat ja ay yioj
vela (4).
velero,-a. chonanichim.
veleta. yoromaax.
velo. smusulabil.
velocidad.
1
- sbejyel, sbejyil.
- El autobs cambi de velocidad.
tukbita sbejyel ja aktobusi.
2
- slijeroil.
- La velocidad del avin.
ja
slijeroil ja jujpumi.
velocmetro. jun tike relojo ti ba yoj
karo wa sjea kitik ja sbejyeli ta
lijero ma mi lijerouk ay.
veldromo. ba wa xajni ja ciclista.
veln. tolan nichim.
velorio.
talnanel ti ba snaj ja
chamwiniki.
veloz. jutsinxa, lijero, xchay.
velln. joxubal stsootsil chej.
vellosidad. jel ja stsootsili.
velloso,-a. ay stsootsil lajan sok

chuup ma chiwoj.
velludo,-a. ay stsootsil lajan sok
chuup ma chiwoj.
ven! laa, laxa.
- Ven ac! la ili.
- Ven! [no te atrases]. laje. [Es
decir, emparjate con los dems.
Se deriva del verbo laja]
- Ven, pues! la ba.
- Vnganse! laik.
- Vnganse a comer!
laxa
wakotik.
vena.
1
- jun tike bena ba wa xbejyi ja
jchikeltik man spetsanil lado ba
kojoltik man ba kaltsiltik.
2
- spensar kulatseboj.
- Tiene una vena potica. ay
spensar kulatseboj.
venablo. jun tike pulte.
venado. chej, kujlal chej.
- Venado cabrito.
chak chej,
chakal chej.
- Venado de campo. yaxal chej.
- Venado sin cuernos. ton olom.
- Este venado es sin cuernos. ton
olom ja chej iti.
venal.
1
- wa schono sbaj.
- Hombre venal. wa schono sbaj
ja tan winiki.
2
- ti ba jbenatik.
venalidad. ja smodo ja ma wa schono
sbaj.
ventico,-a. jel tuk ja spensari.
vencedor,-a. wa skulan ganar.
vencer.
1
- aa eluk.
- Con el espaol no venceremos
nuestra pobreza. sok ja kastiyai
mi
oj
katik
eluk
ja
jpobresailtiki.
2
- kulan ganar.
887

vencerse-venidero

- Nuestro enemigo no nos vencer.


mi oj kuljitikon ganar yuj ja
jkrontatiki.
- Me vencieron. kulajiyon ganar.
- Unidos venceremos.
jun
jkujoltik oj jta jlekilaltik.
3
- tsikwi.
- Maana vence el plazo para que
pagues la deuda. jechel oj
tsikwuk ja kaku jumasa ba oj
atup wajeli.
vencerse. mi jelxi sok ja sbakteli.
- Tengo que vencerme. tilan mi
oj jelxukon sok ja jbakteli.
- Tengo que vencerme. tilan mi oj
kulajiyon ganar yuj ja kenita.
vencido,-a. kulaji ganar.
- Se fueron los vencidos. wajye ja
matik kulajiye ganar.
vencimiento.
1
- skulajel ganar.
2
- tsikwita styempo.
venda. benda, spotsulabil.
vendado,-a. potsan.
- Mi cabeza est vendada. potsan
ja kolomi.
vendaje. potsan, spotsulabil.
- Vendaje de su pierna. potsan ja
yoki.
vendar. potso.
- Me vend la cabeza. spotso ja
kolomi.
vendaval. tsatsal ik.
vendedor,-a. chonwanum.
- Vendedor de ollas. chonaoxom.
- Vendedor de telas. chonakuuts.
vendehumos. ja ma wa stoyo sbaj.
vender. chono, chonwani.
- Vendi su puerco. schono ja
schitami.
- No me voy a vender. mi oj jchon
jbaj.
- No se vende. mi xchonxi.
888

- Vende en la cooperativa. wa
xchonwani ti ba koperatiba.
vend. sjuunil ja chonwanumi ba oj
kiltik baa smanunej ja sbolmali
chakta jmantik.
vendible. wa xchonxi.
vendimia.
1
- stuljel tsusub.
2
- baalanita lek.
vendimiar. tulu tsusub.
veneno. beneno, jomuman, jomwanum.
- El saco no es veneno. mi
jomwanumuk ja antsikeli.
- Hacerse veneno. benenoaxi.
- El lquido se hizo veneno.
benenoaxi ja yaleli.
venenoso,-a. beneno.
- El saco no es venenoso. mi
benenouk ja antsikeli.
venerable. tilan oj kisjuk.
veneracin. kiswanel lek.
venerar. kisa lek.
venreo,-a. sbaj chamel ti ba swinkil
winik ma swinkil ixuk.
venero. satja.
vengador,-a. tupuman. vengar.
venganza. stupjel. vengar.
vengar. tupu.
- El hijo venga el asesinato de su
pap. wa stupu ja milwanum ja
yunin winiki.
vengativo,-a. tupuman. vengar.
venia. perdon, lisensya.
venial. chin.
- Delito venial. chin mulal.
venialidad. schinil.
- La venialidad del delito. ja schinil
ja mulali.
venialmente. chin.
- Pec venialmente. slea chin
smul.
venida. julel, jakel.
venidero,-a. oj kotuk.

venir-ventilar

- El tiempo venidero. ojto kotuk


ja kaku jumasai.
- El ao venidero. jujnab.
venir.
1
- jaki, juli.
- Vino de Tuxtla. juli ja ba tustala.
- El que viene. jakum.
- La semana que viene. ja semana
wan jakel.
- Ya vino. jakta.
- Todava no viene. mey xjuli.
2
- koti.
- El tiempo vendr cuando
lograremos la sociedad justa. ojto
kotuk ja yora oj jta jlekilaltik.
3
- venir sobre/para alguien. jul sbaj.
- Vino la carta para l. jul sbaj ja juuni.
4
- venga de donde viniere. chikan
baa sbaj.
- Vengan de donde vinieren. chikan
baatik sbaja.
venirse abajo. chaki.
- Su negocio se vino abajo. chakta
snegosyo.
venoso,-a.
1
- ay sbena.
2
- ti ba jbenatik.
venta. chonwanel, schonjel.
- Venta del caf. schonjel kajpe.
- Est haciendo una venta. wan
chonwanel.
- Est en venta. wa xchonxi.
ventada. tsatsal ik.
ventaja.
1
- mas lek.
- Este camino tiene muchas ventajas
sobre el otro. mas lek oj elkotik
sok ja bej iti.
- Lleva ventaja sobre m porque ya
tiene juicio. mas lek wa snaa
yena sok ja keni yuj ja ayxa
skujol. / jel lek wa snaa yena
yuj ja keni.

- sacar ventaja. iaj kani lom.


- Saca ventaja de nuestro trabajo.
wa xyiaj kani lom ja kateltiki.
ventajista. ja ma wa xyiaj kani lom.
ventaja (2).
ventajoso,-a. wa xmakuni.
- Este contrato nos es ventajoso. wa
xmakuni kujtik ja trato iti.
ventana.
1
- skelulabil [ba jun naits ba oj
och ja yijlabi ba oj kiltik chikan
jas ja ba jamani].
2
- tirar por la ventana. chaka awi
lom kikinal. desperdiciar.
ventanaje. jel ja ventana.
ventanal. niwan skelulabil ventana.
ventanazo.
pujtsin ja ventana
portazo.
ventanear.
matsan eke ti ba
skelulabil ventana.
ventanilla.
1
- chin skelulabil ventana.
2
- ba wa xchonwani.
ventanillo. chin skelulabil ventana.
ventarrn. tsatsal ik.
ventear.
1
- juui ja iki.
2
- sikan ja yiki.
- El perro ventea. wa sikan ja yik
ja tsii.
3
- aa yil kaku.
- Vente la ropa. yaa yil kaku ja
skui.
ventero,-a. sikwanum.
- Perro ventero. sikwanum tsi.
ventilacin. juwanel.
ventilador. sjuulabil.
ventilar.
1
- aa ochuk ik.
- Ventil la casa. yaa ochuk ik ti
ba snaj.
2
- ila ba oj tojbuk.
- Vamos a ventilar el problema. oj
889

ventisca-Veracruz

kiltik ja abal kumali ba oj


tojbuk.
ventisca. wan koel luum sokxa sakal
kinal sokxa jel tsats ja iki.
ventiscar. koluum sokxa sakal kinal
sokxa jel tsats ja iki.
ventisquero.
1
- ventisca.
2
- sni wits ba wa xko sakal
kinal.
ventolera.
1
- tsatsal ik jun repente wa
xkei jun repente ojxa chakuk.
2
- pensar jel tuk yena.
3
- stoyjel sbaj.
ventor,-a. sikwanum. ventero.
ventorrero. ba wa xyaa jel ja iki.
ventorrillo. ba wa schono wael ja ba
skol naits.
ventorro. jun tike jijlub ba oj
waykotik. mi tsamaluk yena.
tilan oj jtuptik.
ventosa. ba wa xek ja iki.
ventosear. tsisni.
ventosidad. tsis.
ventoso,-a.
1
- wa xyaa ik.
2
- wa xyaa tsisnuk.
3
- sikwanum.
ventral. ti ba lukum.
ventrlocuo,-a. ja ma wa xkumani ja
slukumi.
ventrn. paj.
- Su ventrn. ja spaji.
ventroso,-a. niwan ja spaji.
- Ingeniero ventroso. niwan ja spaj
ja pilaluumi.
ventura. swerte.
venturo,-a. ojto kotuk.
venturoso,-a. jel lek.
- La venturosa llegada de la ayuda.
jel lek jaki ja skoltajeli.
Venus.
890

- niwan kanal.
- Ya sali Venus. elta ja niwan
kanali.
- tsamal ixuk jel snup yena.

2
ver.
1
- ila, ila kinal, ijlaban kinal,
ilwani.
- Veo. wa xkila kinal.
- No ve. mi xyila kinal.
- Vemos su casa. wa xkilatik ja
snaji.
- Vemos gracias al sol.
wa
xkijlabantik kinal yuj ja
kakui.
- Fue a ver la milpa. waj iluj alaj.
- No vemos. mi lailwanitik.
- Ah que lo veas t. ti xawila
abaj.
2
- ver muchas cosas. iltalaan.
- El mdico vio a muchos enfermos.
yiltalaan ja chamum ja loktori.
3
- dejar ver. ijlaban.
- Una vela nos deja ver dentro de la
casa. oj kijlabuktik jun nichim
ti ba yoj naits.
4
- no ver la hora. mi xyila ora.
- No veo la hora de que venga mi
pap. mi xkila ora ba oj jakuk
ja jtati.
5
- Nos vemos! ti jkum jbajtika,
ila kan abaj. [ba tojolabal wa
xyala: nos platicamos. Ve, te
quedes bien].
verse. chiknaji.
- No se ve su casa. mi xchiknaji ja
snaji.
- Su casa se ve un poco. wa
xchiknaji ja snaji.
vera. sti.
- Vera del ro. sti ja.
veracidad. smeranil.
Veracruz. ja sbiil jun estado ti ba
yoj mejiko.

veranda-verde

veranda. jun tike stejnal lutan kani


yena.
veranear. jijli ti ba verano.
verano. ja styempo wain ja lajan sok
kwaresma.
tukxa
ti
ba
alamanake ma kalendaryo. wa
xkei 21 yajtab junyo. wa
xchaki 21 yajtab septyembre.
veras. meran.
- Irs de veras? oj ma wajan
meran.
veraz. wa xyala ja smeranili.
verbal. mey sjuunil.
- Acuerdo verbal. mey sjuunil ja
akwerdoi.
verbalismo. jelxita sloil.
verbalmente. mey sjuunil.
- Nos avis verbalmente. sjeka
kitik rason yujxta mey sjuunil.
verbena. berbena.
verbenear. witsinaji, nololji.
verberar.
1
- tsuum aa yi.
2
- lumtsin koni.
verbigracia. oj kiltik jun senya, por
kwenta, por ejemplo.
verbo.
1
- jun tike kumal wa xyala
kabtik chab jastik. ja ba
bajtani, ma skulan chikan jas.
ja ba schabili, chikan jas wan
ekel chikan ja ma. oj kiltik
chab
oxe
senya.
kilatik,
smanunej. wa lawayon, janek wa
xek awuj. ta wa xyala kabtik
machunka skulan chikan jas, wa
xkalatik verbo agencial o de agente;
yujxta ta wa xyala kabtik jastal
wa xek kujtik, wa xkalatik, verbo
vivencial. ayto verbo auxiliar, mi
xbob kuj oj wajkon. ayto pilan
tike verbo wa xkilatik ti ba
pilan juun, sbiil Tojolabal para

principiantes.
- verbo. ja jtatik jesukristo. jach
wa xalxi ja ba sjuunil ja tatik
dyosi. wa skana oj yale, ja jtatik
jesukristo jani ja yabal dyosi.
verborrea. jelxita sloil.
verbosidad. jelxita sloil.
- La verbosidad del catequista.
jelxita sloil ja katekistai.
verboso,-a. bulbulnum.
verdad.
1
- smeranil.
- Nos dijo la verdad. yala kabtik ja
smeranili.
2
- de verdad. meran, mero meran.
- Irs de verdad? oj ma wajan
meran.
verdaderamente. meran, mero.
- Vendrs verdaderamente? oj ma
julan meran.
- Verdaderamente bueno. mero lek.
verdadero,-a.
1
- mero, tojol.
- Un hombre verdadero. mero
winik, tojolwinik.
- Somos mujeres y hombres
verdaderos. tojolixuk winikotik.
- Idioma verdadero. tojolabal.
- Baile verdadero. tojolchanel.
- Mujer verdadera. tojolixuk.
2
- wa xyala ja smeranili.
- Este relato es verdadero. wa xyala
ja smeranil ja loil iti.
verdal. yaax. [wa xalxi ti ba tekul wa
xkan yaax anima takanukxa
lajan sok kewex].
verde.
1
- yaax.
- Guineo verde. yaxal lobal.
- La madera est verde an.
yaaxto ja tei.
2
- verde [de frutas]. yaaw.
- El aguacate est verde an.
2

891

verdear-verdico

yaawto ja oni.
- verde de muchas cosas.
yaaxchajchaj, yaaxkoskos.
4
- pintar de verde.
yaaxbes,
yaxbes. elawal.
verdear. yaaxbi, yaxbi.
- En la tarde el cerro verdea. wa
xyaaxbi ja witsi ja ba och
kaku.
verdecer. tsamalaxi.
- Por la lluvia el maz verdeci.
tsamalaxi ja iximi yuj ja jai.
verdejo,-a. yaax. verdal.
verdemar. yaax lajan sok ja ba niwan
jai.
verdolaga. pajach, pajach kul.
verdor.
1
- yaax.
2
- keremto, akixto.
- Ests en tu verdor. keremato.
verdoso,-a. yaxjes, yaxtimtim, koy
pejkech [regional]. elawal.
verdugo. kutsuman solom, kutsaolom.
verdulero,-a. chonaitaj.
verduras [de tamao chico]. itaj.
- Muchas verduras. itajaltik.
- Verduras que se recogen de
plantas grandes o de rboles. yal
kul.
- Verduras de plantas trepadoras.
tekul sok yakil.
- Verduras silvestres no identificadas.
chatat, pay itaj, pye de paloma,
tsuy, yaktsi.
verecundo,-a. wa xkixwi.
vereda. bejka, chin bej.
veredicto. wa xyala ja jwesi.
- Veredicto de inculpabilidad. mey
smul wa xyala ja jwesi.
verga. steil jbaktik.
vergajo. steil sbak ja swaw wakaxi.
vergel. maka ay stekul, ay snichim.
vergonzante. wa xkixwi ja ma mey
3

892

stakin.
vergonzosamente.
1
- wan kixwel.
- Me habl vergonzosamente. wan
kixwel skumanon.
2
- wa xyaa kixwel.
- Se porta vergonzosamente. wa
xyaa kixwel ja smodoi.
vergonzoso,-a.
1
- wa xyaa kixwel.
- Sus palabras vergonzosas. wa
xyaa kixwel ja sloili.
2
- jel xkixwi.
- Muchacha vergonsoza.
jel
xkixwi ja akixi.
vergenza.
1
- kixol.
- La vergenza del ejido. ja skixol
ja kolonyai.
2
- vergenza [una enfermedad no
contagiosa]. kixwel.
3
- darle vergenza a uno. kixwi.
- Por qu te da vergenza delante
de m? jasyuj wa lakixwi kuj.
4
- es una vergenza. kixwelal
sbaj.
- No es ninguna vergenza. mi
kixwelaluk sbaj.
5
- tener vergenza. kixwi, ay
stojolil, kixwelan.
Tengo
vergenza.
wa
lakixwiyon.
- Si tiene vergenza, te lo pagar. ta
ay stojolil oj stup awi.
- Por qu tienes vergenza delante
de m? jasyuj wa xakixwelanon.
vericueto. mi lekuk ja beji.
verdico,-a.
1
- toj.
- Hombre verdico. tojol winik.
2
- wa xyala ja smeranili.
- Libro verdico. wa xyala ja
smeranil ja juuni.

verificacin-vertedera

verificacin. jach.
- Falta la verificacin de su delito.
ayto skana oj kiltik ta jach ay
ja smuli.
verificador,-a. wa xyila ta jach ay.
verificar.
1
- jach ay. . .
- Verifiqu la noticia. jach ay ja
yabalil wa xkala ja smeranili.
- Verificar la noticia. oj kile ta
jach ay ja yabalil.
2
- waji, kulan.
- Maana vamos a verificar la
romera.
jechel oj wajtik
kuanel.
- Ayer verificamos la fiesta. eke
jkulantikon ja kini.
verificarse. ay, eki.
- La fiesta se verificar maana.
jechel oj ajyuk ja kini.
- No se verific la junta a pesar de la
preparacin. mi eki ja tsomjeli
anima ja schapjeli.
- Se verific el asesinato. ekta
meran ja milwaneli.
verijn,-a. jaragan.
verja. jun tike slutulabil. reja.
vermicida. milalumbris.
vermfugo,-a. wa smila ja lumbrisi.
-La
hierba
lombriguera
es
vermfuga. wa smila ja lumbris ja
lumbriserai.
vernculo,-a.
ti ba chikan jas
skumale.
-Nuestra lengua verncula.
ja
jkumaltiki.
- El idioma vernculo de los ladinos.
ja skumale ja jnali.
verosmil. bobta meran.
-Noticia verosmil. bobta meran
ja yabalil.
verraco. barako chitam, swaw chitam,
kerem chitam.

verraquear. cheleli.
verruga. bas.
- Tengo verrugas. ay sbasal ja
jtsujmili.
verrugo. ja ma wa schitaman sbaj.
verrugoso,-a. jel ja sbasi.
versado,-a. arecho, jel lek wa snaa.
versar. jea.
-Este libro versa sobre apicultura.
wa sjea kitik ja juun iti ja
jastal oj jtalnatik ja chajnul
chabi.
verstil.
1
- balan sutan.
- La manera verstil del patrn.
balan sutan ja smodo ja ajwalali.
2
- wa snaa lek.
- El marimbero verstil. wa snaa
lek ja kinanumi.
versculo. jujune xen yaman ti ba
sjuunil jtatik dyosi.
versificacin.
skulajel tseboj,
kulatseboj.
versificador,-a. kulatseboj
versificar. aa tsebojaxuk.
versin.
1
- sutjel.
- Versin tojolabal de la ley. sutji ba
tojolabal ja leyi.
2
- jachni ekta wa xyala.
- Es mi versin del accidente.
jachni ekta ja desgrasyai wa
xkala.
verso. berso, bomba.
verso,-a. berso. reverso.
versus. kronta.
vrtebra.
jujune sbakel steil
jpatiktik.
vertebrado,-a. ti ba spetsanil chante
ay steil spatik.
vertebral. ti ba steil jpatiktik.
vertedera.
jun takin stseel ja
srechoil arado.
893

vertedero-vestirse

vertedero,-a. ba wa xyaa ochuk


chikan jas.
vertedor,-a.
1
- wa xyaa ochuk.
2
- ukum.
verter.
1
- peka.
- Vert el agua sobre m. jpeka
jbaj sok ja.
2
- aa ochuk.
- Verti el maz en el canasto. yaa
ochuk ja iximi ti ba yoj mooch.
3
- sutu.
- Lo vert al espaol. jsutu ba
kastiya.
4
- ochi.
- El arroyo vierte a la laguna. wa
xoch ti ba pampa ja ja ukumi.
verterse. peki.
- El agua se vierte de la cubeta. wa
xpeki ja jai ti ba balde.
vertical. toj tekan.
- El poste est vertical. Ya no est
inclinado. toj tekan ja tsaptei.
mixa tselanuk.
vrtice.
1
- sni jukan.
2
- sbejlal.
- Vrtice de Santiago. ja sbiil jun
sbejlal ti ba raya sok watimala.
vertiente.
1
- ba wa xkoi ja jai.
2
- koel kinal.
vertiginoso,-a. wa xyaa tup yik, wa
xyaa joyxuk ja yolomi.
vrtigo.
1
- joyxel yolom, tupta yik.
2
- ajnel jomel ay.
- El vrtigo de Mxico. ajnel
jomel ay ti ba mejiko.
vesania.
1
- jomel solom.
2
- tajkel lek.
894

vesnico,-a.
1
- jomel solom.
2
- tajki lek.
vescula. juchan.
- Vescula biliar. kaj.
- La vescula biliar toca el higado.
wa slaka ja jchokoltik ja kaji.
vesicular. ti ba juchan, lajan sok
juchan.
vespertino,-a. ti ba och kaku.
vestbulo. sti niwan naits.
vestido. kual.
- Tiene muchos vestidos. jitsan ja
skuei.
- Vestido tpico del tojolabal. tojol
wex [calzn], tojol ku [camisa],
tojol juna [falda].
vestido,-a. lapan yuj, tsatsji.
- Voy vestida de falda tpica. oj
wajkon lapan kuj ja tojol junai.
- Entr bien vestida. tsatsjel lek
ochi.
vestidura. kual.
vestigio. senya.
- Los vestigios de nuestros
antepasados. ja senya ja matik
ek paxta kujtiki.
vestimenta. ku, kual.
vestir.
1
- lapa.
- La ladina viste pantaln. wa slapa
spantalon ja xinani.
2
- mana ja skui.
- El pap viste a su hijito. smana ja
sku ja yunin winik ja tatali.
vestirse.
1
- kutaji.
- Me vest. kutajiyon.
2
- vestirse bonito. bajbi, jel anup
abaj.
- El viudo se visti bonito porque
quiere casarse. bajbita ja bigudo.
wa skana oj nupanuk.

vestuario-viajar

- Se vistieron muy bonitos. jel snup


sbaje.
vestuario.
1
- kualaltik.
2
- ba wa slapa ja skue ja tajnum
jumasai.
veta. sbej.
- La madera se raja bien al seguir la
veta. wa xchixi lek ja tei yajni
lek ja sbeji.
vetar. jomo ja akwerdo.
veto.
vete! kaax.
- Vete ya! kaaxa.
- Vete, querido hermano, saluda a tu
mam! kaax kala moj, aa
xkoltanuk ja wanani.
- Vete y busca! kaax lea.
- Vyanse! kaaxik.
veterano,-a.
1
- kakanum ajyi.
2
- ayxa skujol.
- Maestro veterano. ayxa skujol
ja jeuman juuni.
veterinaria. yajnajel chantei.
veterinario,-a. ajnachantei [wa xalxi
loktor].
veto.
mi akwerdouk ay ja
mandaranumi. [ja yuj mi staa
mini jasa ja matik mandar ay
yuj,
anima
akwerdo
ay
spetsanil ja matik ibelajel aye].
vetusto,-a. jelxa poko.
vez.
1
- bwelta, ek ele, loke, majke.
- Slo una vez.
kechan jun
bwelta.
- Dos veces. chab ek ele.
- Una vez vamos a comprar panela.
oj jmantik jun lokuk askal.
- Las cuatro veces. chan majkeil.
- Muchas veces. jitsan majke.
- Varias veces. jujune majke.
2
- chol.

- Ya es a su vez. ayxa schol.


- a la vez. junta ora.
- A la vez caminaba y cantaba.
junta ora bejyi tsebani.
4
- a veces. jujune majke.
- No slo a veces. mi kechanuk
jujune majke.
5
- de una vez. ba jun jalon, juntiro.
- Vamos a pagarlo de una vez. oj
jtuptik ba jun jalon.
- De una vez se calm el enfermo.
lamxi juntiro ja chamumi.
6
- de vez en cuando. jujune majke,
najtiknajtik.
- De vez en cuando comemos carne.
najtiknajtik wa xkuxutik baket.
7
- en vez de. ba parte.
- Voy en vez de l. oj wajkon ba
parte yena. lugar [en lugar de].
8
- rase una vez. ja ba najate.
v. gr. oj kiltik jun senya, por kwenta.
va. bej, eki ti ba bej.
- Va muy buena. jel lek ja beji.
- Camina va Comitn y vas a llegar
a Trinitaria. ekan ti ba chonab
ojxa kotan ti ba sapaluta.
- Va lctea. sbej chee ba kul
chaan.
viabilidad. wa sbob oj kulxuk.
viable.
1
- mi oj chamuk.
- Criatura viable. mi oj chamuk ja
pojkumi.
2
- wa xbob oj kulxuk.
- Este es un trabajo viable. wa
xbob oj kulxuk ja atel iti.
va crucis. jun tike reso ti ba syal
kinal.
viaducto.
1
- kate.
2
- jokubal bej.
viajar. waj yile, bejtalaan.
- Voy a viajar a Mxico. oj waj kile
3

895

viaje-vida

mejiko.
- Vamos a viajar a muchos lugares.
oj jbejtalauktik jitsan luwar.
- Viaj a Comitn. chonabanita.
viaje. bejyel, waj yile.
- Viaje a Comitn. chonabanel.
viajero,-a. ja ma wa xbejyi.
vial. ti ba bej.
- Polica val. polesiya wa skela
ja beji.
vianda. wael.
viandante. ja ma wa xbejyi, wajum.
vitico. ja stsakol ja bejyeli.
vbora. jomwanum chan.
viborezno. pajkule chan.
vibracin. wan nuknunuk.
vibrar. nuknuni, yawalani.
- La cuerda del violn vibra. wa
xnuknuni ja yakil ja bigolini.
- La guitarra vibra. yawalani ja gitarai.
- Hizo vibrar la flauta.
yaa
yawalanuk ja yajmayi.
vicara. ja schol ja lokoli.
vicarial. sbaj lokol.
vicariato. ja schol ja lokoli.
vicario. lokol.
- El vicario del obispo. ja slokol ja
obispoi.
vice. slokol.
- Vicejefe. slokol ja jepei.
- Vicepresidente.
slokol ja
mandaranumi.
viceversa. jun bwelta stojol jaxa juni
spakaxilxa. [oj kiltik jun senya].
- Si me siento bien, me gusta trabajar
y viceversa. ta lek ayon lek, wa
xkanxi kuj ja ateli, jachni ta wa
xkanxi kuj ja ateli, lek ayon
lek.
viciar. kistalbes, pegorbes.
- No vicies nuestras costumbres.
mi
oj
akistalbes
ja
jkostumbretiki.
896

viciarse. kistalbi, kistalaxi.


vicio. smaloil, skistalil.
- El vicio del explotador. ja smaloil
ja ixtalanumi.
- No tiene vicio. mey skistalil.
vicioso,-a. kistal.
- Palabra viciosa. kistal kumal.
vicisitud.
1
- wokol.
- Sufrimos muchas vicisitudes en el
camino. jtaatikon jel ja wokoli ti
ba bej.
2
- sututi.
- Las vicisitudes del tiempo. wa
xsututi ja satkinali.
vctima.
1
- ja najatei milji jun chante ma
jun kristyano ba oj skeb yi ja
jwawtiki. jachni wa xalxi milji ja
jesukristoi ba lek oj yil ja dyosi
sokxa lek oj ajyukotik lek ja ba
kajwaltiki. ba oj lamjuk ja
kumali.
2
- kulaji malo.
- Somos las vctimas de la
explotacin. wa xkulajitik malo
yuj ja ixtalajeli.
victimar. mila.
victimario,-a. ja ma wa skulan yi
malo.
Vctor! biba.
victoria. skulajel ganar.
- Consiguieron la victoria. skulane
ganar.
victorioso,-a. wa skulan ganar.
- Lucha victoriosa. skulane ganar
ti ba slucha.
vid. tsusub.
- La vida ya tiene frutas. ayxa sat
ja tsusubi.
vida.
1
- sakanil.
- Nuestra vida. jsakaniltik.

vidente-vigilar

- Eso es vida! jel bida.


- Vida de perros! jel bida.
2
- dar vida. altsilan.
- El hombre-raya da vida a la
comunidad.
wa xyaltsilan ja
komon ja chawuki.
3
- toda la vida. man schinila.
- As lo estoy haciendo toda la vida.
jachni wa xkulan man jchinila.
vidente. ja ma wa xyila kinal.
video. televisin.
vidorra. jel kun wa xeki.
vidriado,-a. wa xlijpi [yuj ja lajan sok
espejo ja spatiki].
- Olla vidriada. oxom wa xlijpi.
vidriar. aa lijpuk.
- Vidri la olla. yaa lijpuk ja
oxomi.
[kela
awilex.
wa
xyaawe lijpuk ja oxomi ti ba yoj
orno].
vidriera. ja ba tyenda ja skelulabil
ba wa xjexi ja bolmal wa
xchonxi.
vidrera. snaj chonaespejo.
vidriero. chonaespejo.
vidrio. espejo.
- La botella est hecha de vidrio.
espejo kulubal ja yetali.
vidrioso,-a.
1
- delikado lajan sok espejo.
2
- bilits.
3
- chinaj.
4
- lajan sok ja sat ja chamwiniki.
vidual. sbaj biguda ma bigudo.
vieja. meum.
- Soy vieja. meumon.
viejo.
1
- tatam.
- Ya soy un viejo. tatamonxa.
2
- viejo [tratar a alguien sin
respeto]. waw.
- Buenos das, viejo. san waw.
viejo,-a. byejo, najatexa, poko, yij.

- Muchos viejos. byejoaltik.


- Entre mi ganado hay viejos. ayxa
sbyejoil ja ba jwakaxi.
- Mi pantaln es viejo. pokoxa ja
pantaloni.
- Ya soy viejo. pokoonxa
- Ya es viejo. yijxa.
viejo de monte. sakjol.
viento.
1
- ik.
2
- contra viento y marea. jipa
wakujol sok.
- Qued con su esposo contra viento
y marea. sjipa skujol sok ja
statami.
3
- lo que el viento se llev.
snikjelextania, sjipa ele.
vientre. lukum, paj.
- Hacer de vientre. koni.
- Tengo que hacer de vientre. tilan
oj konkon.
viernes. byernes.
viga. moriyo.
- Viga principal en la construccin de
la casa. skatanteulabil.
vigencia. lekto.
- Esta ley est en vigencia. lekto
ay ja orden iti.
vigente. lekto ay.
- An est vigente est ley. lekto
ay ja ley iti.
- Ya no est vigente. mixa lekuk.
vigesimal. tajbe tajbe.
- Nuestro modo de cuenta es
vigesimal.
tajbe tajbe ja
jmodotiki ti ba yajtabajeli.
vigsimo,-a. ja ba jun stajbeil.
viga. ilwanum.
vigiar. ila.
vigilancia. ilwanel.
vigilante. ilwanum.
vigilar. ila, kelan jakan, talna, talnani.
- El guardin vigila a los presos. wa
897

vigilia-vinagre

xyila ja presoanum ja talnanumi.


- Estoy vigilando. kelan jakan
ayon.
- Vigila sobre los nios. wa stalna
ja untiki.
- Vigila mucho. jel xtalnani.
vigilia.
1
- ilwanel.
2
- mey wayel ti ba akwal.
3
- ayto skana jun kaku ja
skakuil.
vigor.
1
- ipal.
- Le falta vigor. wa skana yip.
2
- en vigor. lekto ay.
- Esta ley est en vigor. lekto ay
ja orden iti.
vigorizar. tsatsalkujolan.
vigoroso,-a. jel ja yipi.
- Somos vigorosos. jel ja kiptiki.
viguera. spetsanil ja moriyo ti ba jun
naits.
vigueta. chin moriyo.
vil. kistal.
- Tiene un corazn vil. kistal ja
yaltsili.
vileza. skistalil.
vilipendiador,-a. kenanum.
vilipendiar. kena.
vilipendio. kenanel.
vilipendioso,-a. kurik.
- Su conducta es vilipendiosa. kurik
ja smodoi.
vilmente. kistal.
- Nos trata vilmente. kistal wa
skulan kitik.
vilo. wan josjonuk.
- Estoy en vilo. wanon josjonuk.
vilordo,-a. mi xkanxi yuj ja ateli.
villa.
1
- pweblo.
- Las villas. ja pweblo jumasai.
2
- formarse una villa. pwebloaxi.
898

- Ya se form una villa al pie del


cerro. pwebloaxita ti ba yib
wits.
3
- Pancho Villa. ja sbiil ja smoj ja
Zapata, Emiliano. skulan luchar
sok jitsan ja smopjei ba oj
snuts-e ja ajwalal jumasai.
ochta ja ba niwan chonab
mejiko yuj ja nutsubal kani ja
jnal jumasai. kechan mi snaa
jastal oj ya kulan ja ba mero
leki. ja yuj eli sok ja smoji ti ba
mejiko kumxi ja ajwalali. milji ja
Pancho Villa ti ba 1923 jabil.
villanaje. alajanumaltik ja matik
ibelajel aye.
villancico. tseboj ti ba kin ninyo.
villanera.
1
- ja ma ibelajel ay.
2
- skistalil. villano.
villanesco,-a. sbaj alajanum.
- Camisa villanesca.
skual
alajanum.
villana.
1
-ibelajel ay.
2
- skistalil. villano.
villano,-a.
1
- alajanum.
2
- ja ma kistal ay ja smodoi.
[tsenanikxa. jachni ja spensar ja
jnali. wa xyalawe ja ma alajanum
jani jelxa kistal ja smodoi, mi
snaa mini jas yuj ja mi xoch ba
eskwela. jach wa xyala ja
skumalei. yujxta wa xkala, mi
snaa sbaj ja jmodotiki mini ja
kateltiki mini cho ja jkomontiki].
urbe.
villorrio. naitsaltik sbaj ja matik
ibelajel aye.
vinagre. jun tike pajal yalel. [wa
xchonxi ti ba merkado. wa
xmakuni ba oj talnaxuk jitsan

vinagroso-violencia

kaku ja tekuli sok ja itaji ja ba


yojoli].
vinagroso,-a. jel paj lajan sok vinagre.
vinariego. jel paj lajan sok vinagre.
vinariego. swinkil yalajil tsusub.
vinario,-a. ti ba
vino.
vinatera. snaj chonatrago.
vinatero,-a.
1
- ti ba vino.
2
- chonatrago.
vinculacin.
1
- boman ay, tsoman ay.
- Nuestra vinculacin. boman
aytik, tsoman aytik.
2
- kan lokan.
- La vinculacin de la finca en el hijo
del patrn. kan lokan ja pinka ti
ba yunin winik ja ajwalali.
vincular.
1
- tsomo.
- Vinculemos nuestras fuerzas. oj
jtsom kiptik.
2
- aa ochuk.
- Vincul su dinero al negocio de su
amigo. yaa ochuk ja stakini ti
ba snegosyo ja yamigoi.
3
- aa kan lokan.
- Vincul su finca en su hijo. yaa
kan lokan ja spinka ti ba yunin
winik.
vnculo.
1
- wa smojta sbaje.
- El vnculo de nuestra amistad.
amigootik wa xmojta jbajtik.
2
- kan lokan [pinka ma naits]
vincular (3).
vindicar.
1
- tupu. vengar.
2
- kolta.
- Me vindicaste de las falsas
acusaciones. jakoltayon ba wa
slokowone abal.
vindicacin. skoltajel. vindicar.

vindicador,-a. koltanum. vindicar.


vindicativo,-a.
1
- trasuman, tupuman.
2
- koltanum. vindicar 2
vindicta. kastigo.
vinera. snaj chonatrago.
vnico,-a. ti ba vino.
vincola. ti ba skulajel trago.
vinicultor,-a.
1
- swinkil yalajil tsusub.
2
- kulatrago.
vinicultura. skulajel trago.
vinificacin. skulajel snichimdyos sok
yalel tsusub.
vinlico,-a. jun tike orchila.
vino. tsusub kulubal trago.
vinolencia. ukasnichimdyosaxel.
vinolento,-a. ukasnichimdyos.
vinoso,-a.
1
- lajan sok vino.
2
- ukasnichimdyos.
via. yalajil tsusub.
viador. swinkil yalajil tsusub.
viedo. yalajil tsusub.
vieta. bonubal senya.
viola. niwan bigolin.
violaco,-a. morado.
violacin.
1
- skokjel ja ordeni.
2
- yixtalajel ja ixuki ma ja untiki.
violado,a-. morado. ixtalanubal.
violador,-a.
1
- ja ma wa skoko ja ordeni.
2
- ja ma wa xyixtalaan ja ixuki
ma ja untiki.
violar.
1
- koko.
- Viol la ley. skoko ja ordeni.
2
- ixtalaan.
- Viol la muchacha. yixtalaan ja
akixi.
violencia.
1
- jel tsats.
899

violentar-virtud

- La violencia del aguacero. jel


tsats ja tsatsal jai.
2
- jelxita yip.
- La violencia de Ramiro. jelxita
yip ja ramiroi.
3
- wa stena.
- La violencia del contrato. wa
stenawotik ja tratoi.
4
- kak, skulan yi.
- La violencia de los soldados. jel
kak ja kakanumi.
- Usa la violencia contra nosotros.
wa skulan kitik.
violentar.
1
- tena.
- El mayordomo nos violenta. wa
stenawotik ja mardomoi.
2
- jomo.
- Violent la puerta. sjomo ja
slutulabil sti naits.
violento,-a.
1
- kak.
- Finquero violento.
kakal
ajwalal.
2
- jel tsats.
- Aguacero violento. jel tsats ja
chawuk jai.
- Muerte violenta. chami yuj ja
milji, ma desgrasya, ma smila
sbaj stuchil.
violn.
1
- bigolin.
- Muchos violines. bigolinaltik.
2
- hacer un violn. bigolinbes.
3
- hacerse un violn. bigolinaxi,
bigolinbi.
- Se hizo un violn de la madera.
bigolinaxi ja tei.
4
- tocar el violn. bigolinani.
- Voy a tocar el violn.
oj
bigolinanukon.
violineta [comiteco]. musika.
violinista. bigolinanum.
900

violn. niwan bigolin.


viperino,-a. lajan sok jomwanum chan.
vira. pulte.
virada. sutjel sbaj.
virago. jel winik jun ixuk.
viraje. sutjel sbaj.
virar. sutu abaj.
- El autobs vir a la derecha. sutu
sbaj ja aktobus ti ba swael
jkabtik.
virgen.
1
- akix, soltera.
- Vrgenes. akixuk.
2
- La virgen. ja jnantiki. [kela
awilex ja virgen mi jauk akix,
yuj ja wa alxi jnantik].
3
Tierra
virgen.
mi
ateltanubaluk luum.
virginal.
1
- sbaj soltera.
2
- mey smul.
virginidad. soltera.
- La virginidad de Margarita.
solterato ja litai.
viril. mero winik.
virilidad. jel ja yipi lajan sok mero
winik, yujxta wa stoyo sbaj yuj ja
wa sje sbaj winik yena
virolento,-a. ay yioj niwan koon.
virreinal. sbaj virrey.
virreinato.
1
- ja luum ba wa skulan mandar
javirrey.
virreino. virreinato.
virrey. ja slokol ja reyi.
virtual. lajan sok.
- El joven es un hombre virtual. Le
falta slo pocos aos. lajan sok
winik ja keremi. ayto skana
kechan chab oxe jabil oj
winikaxuk.
virtud.
1
- stojolil.

virtuosidad-visita

- La virtud de nuestro compaero.


ja stojolil ja jmojtiki.
2
- en virtud de. yuj.
- Me envi en virtud de su autoridad.
sjekawon yuj ja yen ay yatel.
virtuosidad. jel lek wa snaa.
virtuoso,-a.
1
- toj.
- Andrs es muy virtuoso. jel toj ay
ja andresyoi.
2
- jel lek wa snaa.
- Marimbero virtuoso. jel lek wa
snaa ja kinanumi.
viruela. niwan koon.
viruela loca. pajchik.
virulento,-a.
1
- yuj ja virus.
2
- ay spojwil.
3
- wan ipaxel.
4
- kak.
- Su crtica virulenta. jel kak ja
stujmajeli.
virus. jun tike microbio kechan mas
chin yena.
viruta. tsejben, stsejbenil.
visado,-a.
ochta seyo ti ba yoj
pasaporte. ja yuj ayxa orden
ba oj ochkotik ba jun chonab
pilanxa ja sgobyernoi.
visaje. nisel.
- Continuamente hace visajes.
tolabida wa xnisi.
visar. aa ochuk seyo ti ba yoj
pasaporte. visado.
vis a vis. ti ba sti sat.
vscera. yojol.
- Nuestras vsceras. ja kojoltiki.
visceral. ti ba yojol.
- Tengo un dolor visceral. wa xkab
yaj ti ba kojol.
visco. jun tike tonchu ma tsaanok.
viscosidad. schuuyil, ligoso.
viscoso.

- chuuy.
- Resina viscosa.
chuuy ja
kataji.
2
- ligoso.
- La clara del huevo es viscosa.
ligoso ay ja sakal nolobi.
3
- ser viscoso. noknoni.
- El coyol es muy viscoso. jel
xnoknoni ja napi.
4
- volverse viscoso.
katajaxi,
katajbi.
- El maz se volvi viscoso porque no hice
tortillas. katajbi ja iximi yuj ja
mi jtsila ja waji.
visera. spechab snaj olomal.
visibilidad. wa xilxi.
- Estoy visible. ilbenon.
- Su casa es visible. wa xilxi ja
snaji.
visiblemente. lijero.
- Creci visiblemente. lijero kita,
wa xilxi kita.
visin.
1
- sat.
- Tiene mala visin. mi lekuk ja
sati.
2
- visin en el sueo. swayich.
- So con una visin. jwaychin jun
swayich.
3
- tener una visin.
najsatin,
waychin.
- Tuvo una visin de la llorona.
snajsatin ja pajkintaji.
- Tuve una visin que me haga
curador. jwaychin ba oj och
ajnanumil.
visionario,-a.
najsatinuman,
waychinuman.
- El visionario ve la sociedad justa.
wanxa xyila ja jlekilaltik ja
najsatinumani.
visita.
1
- ula, ulatanum.
901

visitador-visto

- Tenemos visita. ay kulatikon.


- Lleg nuestra visita. juli ja
kulatanumtikon.
Eres
nuestra
visita.
kulatanumatikon.
2
- visita a Comitn. chonabanel.
- Hemos hecho nuestra visita a
Comitn. chonabanelotikon.
3
- hacer una visita. ulatani.
- Haremos una visita.
oj
ulatanukotik.
visitador,-a. a1
- ulatanum.
2
- kelwanum wa xjaki ba oj
skele ja ateli.
visitante. ula, ulatanum.
- Soy visitante. ulatanumon.
visitar.
1
- ulata, ulatani, juli, waji.
- Te voy a visitar. oj kulataya.
- No le gusta visitar. mi xkanxi yuj
ja ulataneli.
- El mdico visit al enfermo. juli ja
loktori ba oj yile ja chamumi.
- Va a visitar a Tuxtla. oj waj yile
tustala.
- El inspector los visit. jul sbaje
ja kelwanumi.
2
- visitar Comitn. chonabani.
- Visitaremos Comitn.
oj
chonabanukotik.
- visitar Mxico. mejikoani
Visitante
de
Mxico.
mejikoanum.
Visitaremos
Mxico.
oj
mejikoanumokotik.
visiteo. jel ja ulataneli.
vislumbrar. najsatin.
vislumbrarse. mi chijkaji lek . . . jel
nakan.
- Se vislumbra su casa.
mi
xchijkaji lek ja snaji jel nakan
yena.
902

vislumbre.
1
- mi tsatsuk ja yijlabi.
2
- pensaran.
- Tengo vislumbres de que no
vendr. wa xpensaran mi oj
jakuk.
viso.
1
- jakubal yijlab.
2
- lijpel.
3
- tiene visos de verdad. lajan sok
meran.
vspera. ayto skana jun kaku ja
skakuil.
vista.
1
- ilan, sat, yiljel.
- Lo tengo a la vista. ilan kuj.
- Tengo buena vista. jel lek ja jsati.
- Soy corto de vista. mi lekuk ja
jsati.
- Tiene mala vista. mi lekuk ja
sati.
- Qu hermosa vista! jel tsamal ja
yiljeli.
2
- a primera vista. bajtan.
- A primera vista parece ser un buen
muchacho. bajtan, lajan sok lekil
kerem yena.
3
- hacerse de la vista gorda.
mutssatini.
4
- hacerse de la vista gorda con
malicia. naksatini.
5
- hasta la vista. ti jkum jbajtika.
saludos de despedida.
6
- no vamos a perder de vista al
ladrn. oj jkeltik lek ja
elkanumi.
7
- te conocemos de vista.
kilawatikon
yujxta
mito
xnaatikon abaj.
vistazo. jutsin skela.
- Me echaste un vistazo. jutsin
jakelawon.
visto,-a.

vistoso-viva!

- ilubal.
- No fue visto. mi ilubaluk.
2
- lapubalxa.
- El calzn est muy visto. jelxa
lapubal ja wexi.
3
- ilji.
- No est bien visto que una
muchacha vaya sola a Comitn. mi
lekuk wa xilji ta stuchil oj
chonabanuk jun akix.
4
- visto bueno. ordenaxita.
- Todava falta el visto bueno. ayto
skana oj ordenaxuk.
vistoso,-a. nichimxta.
- Su camisa es vistosa. nichimxta
ja skui.
visual. ti ba yiljel kinal.
- Tiene mucha potencia visual. jel
lek wa xyila kinal.
- Material didctico visual. ja jastiki
wa xilxi wa xmakuni ba snebjel.
visualizacin. yajel yil junuk spensar.
visualizar. aa awil junuk apensar.
- Visualicemos la sociedad justa. oj
katik kil junuk jpensartik ja
jlekilaltiki.
vital.
1
- tilan.
- El maz es vital para nosotros.
tilan kujtik ja iximi.
2
- ipal.
- Un hombre muy vital. jel ja yipi
ja winik jawi.
vitalicio,-a. manto oj chamuk.
- Presidente vitalicio. mandaranum
yena manto oj chamuk.
vitalidad. ay yip.
- Ramiro es de gran vitalidad. jel ja
yip ja ramiroi.
vitalizar. aa yi yip.
- El remedio me vitaliz. yaa ki
kip ja ani.
vitamina.
bitamina. [wa xtaxi ja

bitamina ti ba itaj, tekul, nolob,


ixim, chenek, yintil ba tekul.
mas lek spetsanil ja iti sok ja ani
wa xmanatik. yujxta oj jmantik
kechan ta wa skana ja jastiki oj
wakotik sok].
vitaminado,-a. ay sbitamina.
vitamnico,-a. ti ba bitamina.
vitando. mi xyaa ba sti ja sati.
- Delito vitando. mi xkaatik ba
sti ja jsatik ja mulali.
vitela. kunbesbal stsuum wakax.
vitelina. sputix skanal nolob.
viticultor,-a. swinkil yalajil tsusub.
viticultura. yateltajel ja yalajil tsusub.
vitivinicultura. yateltajel ja yalajil
tsusub sokxa ja skulajel trago.
vitola. planta.
vtor! biba.
vitorear. awa biba.
- Te vitorearon. yawaya biba.
vtreo,-a. espejo kulubal.
vitrificar. aa espejoaxuk.
vitrina. yetal sekaltik ay yespejo.
vitualla. wael.
vituallar. makla.
vituperacin. utanel.
vituperar. utaj, utani.
- Me vituper. yutajon.
- Vitupera mucho. jel xutani.
vituperio.
1
- utanel.
2
- kixol.
viuda. biguda.
- Qued viuda. kanta bigudail.
- Muchas viudas. bigudaaltik.
viudal. ti ba biguda ma bigudo.
viudedad. bigudaaxita, bigudoaxita.
viudez. bigudaaxita, bigudoaxita.
viudo. bigudo.
- Qued viudo. kanta bigudoil.
- Muchos viudos. bigudoaltik.
viva! biba.
903

vivacidad-vocabulario

vivacidad.
1
- sbiboil.
2
- jel xlipluni, ajlubaxi.
vivaque. ba wa xwaye ti ba jaman
kinal ja kakanum jumasai.
vivar. ba wa xpojxi ja chichi ti ba yoj
kul.
vivaracho,-a. jel bibo.
vivaz.
1
- bibo, arecho.
2
- ba wa xyaa kiuk ja yal chayi.
vivencial. chikan jas wa xek kujtik.
[jachni jun tike ja verbo].
vveres. wael.
vivero. ba wa stsunxi ja tei. mas
tsaan oj labxuk ti ba yoj kul.
viveza.
1
- sbiboil, yarechoil.
2
- jel xlipluni, ajlubaxi.
vividor,-a. ja ma mi xkanxi yuj ja
ateli. yuxta wa xyaa el kani
lom ja ba kateltiki.
vivienda. naits.
viviente. sakan.
- Todava soy viviente. sakanonto.
vivificacin.
yajel
sakwuk,
stsatsalkujolajel. vivificar.
vivificador,-a wa xyaa sakwuk, wa
stsatsalkujolan. vivificar.
vivificante.
chikan jas wa xyaa
sakwuk, wa stsatsalkujolan.
vivificar.
vivificar.
1
- aa sakwuk.
- El mdico vivific al desmayado.
yaa sakwuk ja ma tupta yik ja
loktori.
2
- tsatsalkujolan.
- El compaero nos vivific.
stsatsalkujolanotik ja jmojtiki.
3
- altsilan.
- El hombre-rayo vivifica el frijol.
wa xyaltsilan ja chenek ja
904

chawuki.
vivparo,-a.
untikasakan.
[kela
awilex. jachuk ti ba spetsanil ja
chantei sakan wa xpojki ja yali
lajan sok wakax. tukxa ja muti yuj
ja wa xnolbani]. ovparo.
vivir.
1
- sakan, wan yijel ik.
- Vivo. sakanon.
- Vives. sakana.
- Todava vivimos. wantikonto
yijel ik.
2
- kulani, kulan.
- Dnde vives? ba kulanaa.
- Vivo en Comitn. kulanon ti ba
chonab.
3
- vivir juntos. iaj abajex.
- Los novios van a vivir juntos en la
casa del pap del novio. oj yi
sbaje ja nupanumi ja ba snaj ja
stat ja nupanum winiki.
4
- con qu vivir. maklani.
- No tiene nada con qu vivir. mi
jas yioj ba oj maklanuk.
vivo,-a.
1
- sakan.
- El lagarto nos traga vivos. wa
sbukuwotik sakan ja ayini.
2
- bibo.
- Muchacho muy vivo. jel bibo ja
keremi.
3
- hacerse vivo. biboaxi.
- El tonto se hizo vivo. biboaxita
ja sonsoi.
vizconde. niwan jnal.
vizcondensa. niwan xinan.
vocablo. kumal.
- tsejeb takin es un vocablo
arcaico, quiere decir machete.
pokoxa kumal ja tsejeb takini
wa skana oj yale machit.
vocabulario. boman ay jitsan kumal
ba oj nebxuk.

vocacin-volante

vocacin. wa xmakuni ba jun atel.


- No tengo vocacin de curandero.
mi
lamakuniyon
ba
oj
ajnanumaxukon.
vocacional. snebjel chikan jas atel.
- Escuela vocacional. jun tike
eskwela ba wa xnebxi jitsan
tike atel lajan sok stojbesjel
makina, tsisulej sok makina,
tsijbanel sok computadora,
ayto mas jitsan.
vocal. joe letra wa xkumani stuchil
jani a-e-i-o-u. consonante.
voclico,-a. ti ba vocal.
vocalizar. tsebani kechan sok a ja
yuj mi oj kaltik ja skumale ja
tseboji.
vocalmente. sok ja jnuktiki.
voceador,-a. ja ma jel skumani. lajan
sok ja ma jel skana oj schon ja
sbolmale ja ba merkadoi.
vocear.
1
- awani.
- Vocea mucho. jel xawani.
2
- puku ek.
- Voceo la noticia. wa xpuku ek
ja yabalil.
3
- jel skuman ba oj schone ja
sbolmalei.
vocera. awanel.
vocero. awanel.
vocero. lokol awanum.
- Vas a hacer el vocero de la
comunidad.
oj kanan slokol
awanum ja jkomontiki.
vociferar. awani, bulbuni.
vocingleo.
1
- awanel.
2
- wan bulbulnuk.
vocinglero,-a.
1
- awanum.
2
- bulbunum.
vodka. jun tike trago.

volada. jujpel ba mi najatuk.


volador,-a.
1
- jujpum.
2
- mero ajnum.
voladura. yajel bojtuk yuj ja sibaki.
- Voladura del puente.
yajel
bojtuk ja kate yuj ja niwan
sibaki.
volandas.
1
- jujpel.
2
- Voy en volandas.
ojxa
ajnukon.
volandero-a.
1
- wanxa snebjel oj jujpuk.
- Pjaro volandero. ojxa snebe oj
jujpuk ja yal chani.
2
- wa xbejyi.
- Los aires volanderos en el cuerpo.
wa xbejyi ja iki ti ba kojoltik.
volando. jutsin.
- Volando te lo conseguir. jutsin
oj jta awi.
volante.
1
- wan jujpel.
- Hay aves volantes y hay aves
corredoras. ay yal chan wan jujpel
ayni kechan wan bejyel.
2
- wa sjitsa sbaj.
- Brigada volante.
jun kole
kristyano wa sjitsa sbaj man ba
jitsan luwar.
3
- spowil.
- Volante en el hombro del delantal.
spowil ti ba stejlebil gabacha.
4
- jun juun wa xjekxi ti ba jitsan
lugar.
- Las autoridades mandaron volantes
por nuestra regin. sjektalaan
juun ba slechanal jluumtik ja
madaranumi.
- Volante del trapiche. bolante.
- El trapiche tiene volante. ay
sbolanteil ja trapichi.
905

volantear-voltear

volantear [comiteco]. yama karo.


volanteo.
1
- [comiteco]. syamjel karo.
2
- sjekjel juun ba jitsan luwar,
spukjel ek juun.
volar.
1
- jujpi, lujpi, lupupi, ajni, bojti.
- El zopilote vuela. wa xjujpi ja
useji.
2
- jel ajni.
- El perro est volando. wan ajnel
ja tsii.
3
- aa bojtuk yuj ja sibaki.
- Volaron el peasco. yaawe
bojtuk ja pataki yuj ja sibaki.
4
- nika chee.
- Me vol. snikawon chee.
5
- volar en crculos. lichilji.
- La golondrina est volando en
crculos.
wan lichiljuk ja
bujlichini.
voltil.
1
- wa xjujpi.
- Polvo voltil. wa xjujpi ja polboi.
2
- wa xasonaxi.
- Gasolina voltil. wa xasonaxi ja
gasolinai.
volatilizacin. asonaxel.
volatilizarse. asonaxi.
- La gasolina se volatilizar. oj
asonaxuk ja gasolinai.
volatinero,-a. kristyano wa xbejyi
chaan lek ti ba timan yakil.
volcado,-a. chawan.
- El autobs qued volcado en el
camino. chawan kani ja aktobus
ti ba beji.
volcn.
1
- jukan wits.
- Erupcin volcnica. wa xbojti ja
jukan witsi.
2
- formarse un volcn. jukanaxi ja
witsi.
906

volcnico,-a. ti ba jukan wits.


volcanismo. bojtel ja jukan witsi.
volcar.
1
- wichpun.
- Volc la roca. swichpun ja toni.
2
- peltsun.
- Voy a volcar el costal. oj
jpeltsuk ja koxtali.
volcarse.
1
- chawani, baltsuji, uchpiji.
- El caballo se volc. chawani ja
kawuji.
- Me volqu en el cerro.
baltsujiyon ti ba wits.
2
- uchpiji.
- El pumpo se vuelca. wa xuchpiji
ja pumpoi.
volear. aa pumpunuk ti ba ik ba mi
oj ko luum. [wa skulan jachuk
sok ja pelotai].
voleo.
1
- yajel pumpunuk ti ba ik ba
mi oj ko luum. volear.
2
- tsatsal makwanel.
3
- stikjel ja inati.
volibol. jun tike tajnel sok pelota.
[ay chab kole tajnum. ti kan ba
snalan jun maya. wa sjipawe ja
pelotai ti ba keel ja maya.
tilan mi oj kouk luum].
volovn. jun tike pan.
volquearse. baltsuji, chawani, uchpiji.
volcarse.
volquete. bolteryo. volteo.
volquetazo. chawanel, wan uchpijuk.
volt. voltio.
voltaje. sjanekil ja voltio. [ta ayxa
eletricidad ti ba jnajtik, 110
volto ja voltaje].
voltario,-a. balan sutan.
voltear.
1
- sutu, peltsun, keta.
- Volteas la cabeza. wa xasutu ja

voltearse-voluntariedad

wawolomi.
- peltsun.
- El camin voltea la tierra. wa
speltsun ja luum ja kuchumani.
3
- voltear al lado. keta.
- Volte la cabeza al lado. sketa ja
solomi.
- Su cabeza est volteada al lado.
ketan kani ja solomi.
voltearse.
1
- sut abaj, ketani.
- Me volteo en la cama. wa xsutu
jbaj ba jchat.
2
- voltearse al lado. ketani.
- Me volte al lado. ketaniyon.
volteo. bolteyo. [jun tike kamyon wa
stolo ja yijkatsi].
- Carga del volteo. stolulabil.
voltereta. wichkintop.
voltio. bisol ja electricidad voltaje
volubilidad. balan sutan ay.
- La volubilidad del maestro. balan
sutan ay ja mayestroi.
voluble.
1
- wa sbala sbaj.
- Enredadera voluble. wa sbala
sbaj ja aki.
2
- balan sutan.
- Hombre voluble. balan sutan ay
ja winiki.
volumen.
1
- juun.
- El diccionario tiene dos volmenes.
ay yioj chab juun ja
bomakumal iti.
2
- janek wa xoch ti ba yojol.
- Volumen de una olla. chikan
janek wa xoch ti ba yojol
jun oxom.
3
- tsats.
- La radio grita a todo volumen. jel
tsats wa xoki ja radyoi.
4
- jitsan.
2

- Nuestra cosecha es de poco


volumen. mi jitsanuk jachatikta.
5
- ja sbaal chikan jas cuerpo.
- ja sbaal jun oxom, bobta 2
litro. El volumen de una olla, tal vez 2
litros.
- ja sbaal jun chub, bobta 5
litro. El volumen de un cntaro, tal
vez 5 litros.
voluminoso,-a. niwan.
voluntad.
1
- kana.
- No lo hice por voluntad, sino que
me forzaron. mi jkulan yuj ja
jkana yujxta stenawon.
- Su voluntad es ingresar en la
organizacin. wa skana oj ochuk
ba tsoman.
- Le falta voluntad para levantarse
temprano.
mi xkanxi yuj oj
keuk sajto lek.
- Hgase tu voluntad. aa kulajuk
ja jastal wa xakana.
- Trabaja con buena voluntad. wan
atel yuj ja wa xkanxi yuj ja
ateli.
2
- voluntad fuerte. junta spensar.
- Le falta una voluntad fuerte. wa
skana junta spensar oj ajyuk.
voluntariado,-a. ja ma wa skana oj
och kakanumil.
voluntariamente. wa skana, bolunta,
olom.
- Lo he hecho voluntariamente.
jkulunej yuj ja jkanunej.
- Llegu voluntariamente. bolunta
jakelon.
- Si lo hago voluntariamente, me van
a pagar por mi trabajo. ta wa xkulan
ba jolom, ojni tupjikona yuj ja
kateltiki.
voluntariedad. ja smodo ja ma wa
skana.
907

voluntario-vosear

- Le falta voluntariedad para


trabajar. mi xkanxi yuj ja ateli.
voluntario,-a.
wa skana, bolunta
voluntariamente.
- La romera es voluntaria. wa xwaj
kuanel kechan ja ma wa skana.
- Soy voluntario. No me mand la
comunidad. bolunta jakelon. mi
sjekawon ja jkomontikoni.
voluntarioso,-a.
1
- chuuy.
- Joven voluntarioso. chuuyil
kerem.
2
- tsiktesnuman.
- Nuestro presidente del comisariado
es voluntarioso. tsiktesnuman ja
ma ay yatel kujtik.
voluptuosidad. ja smodo ja ma jel
xyaa sbaj sok ja tragoi, sokxa
ja waeli, jelni skumana ja
ixukei.
voluptuoso,-a. jel, jitsan.
- Bededor voluptuoso. jel xyuaj
trago.
- Hombre voluptuoso. wa skuman
jitsan ixuk ja tan winiki.
voluta. setan, setetu.
- Voluta de humo. setan tab.
volver.
1
- paka.
- Vuelve tu camisa.
pakaxa
wakui.
2
- sutu.
- Volvi la cabeza. sutu ja yolomi.
3
- aa och pakax.
- Volvi el lpiz. yaa och pakax ja
lapisi.
4
- aa paxuk.
- Lo va a volver preso al que no tiene
ganas de trabajar. oj ya paxuk
presoil ja ma mi xkanxi yuj ja
ateli.
5
- kumxi.
908

- Maana volver.
jechel oj
kumxikon.
6
- volver a hacer. chak skuluk
yajkachil.
- Volver a hacerlo por completo. oj
chak jkuluk yajkachil.
7
- volver la opinin. mono, jaka yi.
- Me volvi la opinin. smonowon,
sjaka ki ja jpensari.
volverse.
1
- paxi.
- Se va a volver trabajador. oj pax
atijumil.
2
- -axi, -bi.
- Volverse carbn. ajkalaxi.
- Volverse soltero. solteroaxi.
- Se volvi grande. niwanbita.
- Se volver chico. oj chinbuk.
- Se vuelve agrio. wa xpajbi.
volley-ball. volibol.
vomitar. xejni.
- Vomit. xejniyon.
- Te da ganas de vomitar? wan ma
xakana oj xejnan.
vomitivo,-a. wa xyaa xejnukotik.
vmito. xej.
- El vmito del perro. ja sxej ja
tsii.
vomitn,-a. jel xejni.
voracidad. ja smodo ja loplonum.
vorgine. bitus ti ba yoj ja.
voraginoso,-a. ay sbitus ti ba yoj ja.
voraz.
1
- loplonum.
- El coyote es voraz. loplonum ja
okili.
2
- jomwanum.
- El fuego voraz. jomwanum ja
kaki.
vrtice. bitus.
vortiginoso,-a. lajan sok bitus.
vos. wena. t.
vosear. ala yabi vos, tutear.

voseo-vuelo
voseo. yaljel yabi
vos.
vosotros,-as. wenlex. ustedes.
votacin.
1
- sjipjel skujol sok.
2
- ochta ba kwenta jaye winkil
sjipa skujol sok chikan ja ma.
votar.
votante. ja ma wa sjipa skujol sok.
votar.
votar.
1
- jipa wakujol sok.
- Elevaron las manos para votar por
Pedro. yaa chipan ja skabei
ba oj sjip skujol sok ja pegroi.
2
- tsaa sok juun.
- Vamos a votar con papelitos por
quienes sern nuestras autoridades.
oj jtsatik sok juun ja matik oj
ajyuk yatel kujtik.
3
- kulan promesa.
- Vot una romera.
skulan
promesa yuj ja kuaneli.
votivo,-a. yuj ja promesai.
voto.
1
- sjipjel skujol.
- Hay veinte votos a favor de
Ramiro. jun tajbe sjipa skujol
sok ja ramiroi.
2
- promesa.
- Por mi voto voy en romera al
Padre Eterno. oj wajkon kuanel
ti ba pagre eterno yuj ja
jpromesai.
voz.
1
- yokel, yawanel.
- Voz de una mujer. yokel ixuk.
- Voz de un hombre. yokel winik.
- Oigo una voz (algo). wa xkab
okel.
2
- nuk.
- Su voz suena bonita. tsamal wa
xok ja snuki.
3
- kumal.

- tontox es una voz arcaica.


tontox jani poko kumal.
activo pasivo.
4
- voz interior. yala skujol, xchi ja
skujol.
- Sus voces interiores dicen que no
sabemos nada. wa xyala skujole
mini jas wa xnaatik.
- Mi voz interior dice que son ellos
que no saben. xchi ja jkujoli mi
snaawe ja yenlei.
5
- a dos voces. ja ba sbikijtil.
Cantamos
a
dos
voces.
tsebanitikta ja ba sbikijtil.
6
- a una voz. stolanil, jun jkujoltik.
- Vamos a cantar a una voz. oj
tsebanukotik stolanil.
- A una voz vamos a entregarnos a la
lucha. jun jkujoltik oj ka jbajtik
sok ja jluchatiki.
7
- a voz en cuello. wan awanel.
8
- en voz baja. saj ja loil, takal.
- Hablamos en voz baja. wantik saj
ja loil.
- Habla en voz baja. jel takal wa
xkumani.
9
- segunda voz. sbikijtil.
10 - Voz activa activo.
11 - Voz pasiva pasivo
vozarrn. tsatsal nukal.
vs. versus.
vuelco. chawanel, wan uchpijuk.
vuelillo. spowil.
vuelo.
1
- jujpel.
- El vuelo del zopilote. wan jujpel ja
useji.
2
- skol.
- El vuelo de la falda. ja skol ja
junai.
3
- al vuelo. jutsin.
- Lo entendi al vuelo. jutsin
yabta sbej.
909

vuelta-vulgaridad

- cortar el vuelo. maka sbej.


- Me cort el vuelo. smaka jbej.
5
- dar vuelos. tsatsalkujolan.
Nos
dio
vuelos.
stsatsalkujolanotik.
6
- tomar vuelo. kii.
- La unin tom organizacin. kita
ja tsomani.
vuelta.
1
- suchel.
- La tierra da vueltas alrededor del
sol. wan suchel ja luumkinali ti
ba stitik kaku.
2
- joy, bwelta.
- El camino da muchas vueltas. jel
ja joy ba bej.
- Dnde da vuelta? baa wa xyaa
bwelta.
3
- majke.
- Ya lo hicimos tres vueltas. ox
majke jkulantikta.
- Otra vuelta. pilan majke.
4
- bwelto.
- No tengo vuelta. mey kioj
bwelto.
5
- kumxi.
- La vuelta de nuestro compaero.
kumxi ja jmojtiki.
6
- a la vuelta de la esquina. mojan
kani ti ba spatik ja schikin ja
beji.
7
- dar vuelta. aa sututuk, sutu
abaj, sututi, suchi, xutu, batsa,
keta.
- Dale vueltas al trozo. aaxa
sututuk ja akei.
- Dale vuelta a la pgina. aaxa
sututuk ja sat juunil.
- El autobs da una vuelta en la
esquina.
wa sutu sbaj ja
aktobusi ti ba schikin ja beji.
- El tiempo da vueltas cada ao. wa
xsututi ja tyempo jujune jabil.

910

- Vamos a dar vueltas alrededor de


l. oj sututukotik ti ba stitik
sat.
- Dio vueltas. suchita.
- Dame vueltas. xutuwon.
- Dio vuelta al taladro. sbatsa ja
berbekiji.
- Dio vuelta a la mano. sketa ja
skabi.
vuelto. bwelto.
- No tiene vuelto. mey yioj
bwelto.
vuestro,-a.
1
- abajex.
- Es vuestro. abajex wenlex.
2
- wa- Vuestra casa. wanajexi. usted.
- Vuestra casa. abajex ja naitsi.
vulcanismo. bojtel ja jukan witsi.
vulcanizacin. spimbesjel ja yule ja
srweda ja karoi.
vulcanizadora. ba wa spimbes ja yule
ja yok ja karoi.
vulcanizar. pimbes ja yule ja yok ja
karoi.
vulcanologa. jun tike snebjel wa
skana oj yab sbej jas yuj sokxa
jas ora wa xbojti ja jukan witsi.
vulgacho. ja matik mi xkisjiye yuj ja
ibelajel aye.
vulgar.
1
- mi kisubaluk yuj ja ibelajel
ay.
- Hombre vulgar. mi kisubaluk
winik yuj ja ibelajel ay. mi
stsajla ja smodo ja jnali.
2
- mi tsamaluk, kistal
- Palabra vulgar. mi tsamaluk
kumal, kistal kumal3
- snaojxa.
- Su idea es vulgar. snaojxa ja
spensari.
vulgaridad.

vulgarismo-vulva

- ja smodo ja ma mi kisubaluk
yuj ja ibelajel ay.
2
- mi tsamaluk kumal, kistal
kumal.
3
- chikan jas snaojxa yena.
vulgarismo. jun tike ja kumaneli wa
xtaatik ti ba yoj snalan ja matik
ibelajel aye jachni ja jkumaltiki.
tukxa wa xkumani ja jnali.
vulgarizacin. spukjel ek.
vulgarizador,-a. wa spuku ek.
vulgarizar. puku ek.
- Vulgariz la teora de la
explotacin. spuku ek ja jastal
wa xwaj ja ixtalajeli.
vulgarmente. lajan sok ibelajel ay.
- Habla vulgarmente. wa xkumani
lajan sok ja ma ibelajel ay.
vulgo. ja matik ibelajel ay.
- Somos el vulgo. ibelajel aytik.
vulnerable.
1
- mi wokoluk oj yajbesjuk.
- Nuestro cuerpo es vulnerable. mi
wokoluk oj yajbesjuk ja jbakteltiki.
2
- wa xkokxi.
- Es vulnerable a la lisonja. wa
xkokxi ta oj jnaksatin ja
smodoi.
vulnerar.
1
- koko.
- Vulner la ley. skoko ja ordeni.
2
- jomo.
- Su conducta vulnera nuestras
costumbres.
wa sjomo ja
jkostumbretik ja smodoi.
vulnerario,-a.
chikan jas an wa
xmakuni ti ba yajbel.
vulpeja. jun tike wet.
vulpino,-a.
1
- lajan sok wet.
2
- bibo.
vultuoso,-a. sitsta sat.
vulva. swinkil ja ixuki
911

w-xilrgano

w. vatio.
wat. vatio.
water-closet.
snaj konel. [ti ba
chonab wa xoch ja. jitsan majke
wa stsijba kechan w.c.].
watt. vatio.
W.C. snaj konel. watercloset.
wh. vatio ba jujune ora.
whisky. jun tike trago.
worworchango [comiteco]. woronchango,
worworchango.

xenofilia. skisjel ja ma mi krioyouk.


xenfilo,-a.
wa skisa ja ma mi
krioyouk, wa xjul ja ba pilan
chonab.
- Ramiro es xenfilo, por eso quiere
a los guatemaltecos. wa skisa ja
matik mi krioyouk ja ramiroi.
ja yuj wa skana ja chapini.
xenofobia. kronta yiljel ja matik mi
krioyouk.
xenfobo,-a. kronta wa xyila ja matik
mi krioyouk, wa xjul ja ba pilan
chonab.
- Rubn es xenfobo. Por eso no
quiere a los guatemaltecos. kronta
wa xyila ja matik mi krioyouk
ja rubeni. ja yuj mi skana ja
chapini.
xrox. jun tike skulajel smoj juun.
copia.
xilfono. jun tike kin ma marimba.
xilrgano. xilfono.

912

y-yo

y
y. i, sok, jaxa.
- Y entonces cuando lo vio se enoj.
i antose yajni yila tajki.
- Y de ah. iday.
- Un pap y su hijo. jun tatal sok
ja yunin winiki.
- Y esto? jaxa iti.
- Y t, qu dices? jaxa wen, jas
lachi.
ya.
1
- -ta, -xa, -xta.
- Ya ayer. eketa.
- Ya lo compr. smanata.
- Ya lleg. julta.
- Ya se moj. poxita.
- Ya est. ayxa.
- Ya est cerca. mojanxa ay.
- Ya come. wanxa xwai.
- Ya no. mixa.
- Ya vamos a comer.
ojxa
wakotik.
- Cirralo ya. lutuxa kani.
- Ya son muchas flores blancas.
sakxta ja nichimi.
2
- ya . . . ya. sokxa . . . sokxa.
- Ya en San Isidro, ya en Canoga.
sokxa ba san isidro sokxa ba
kanoga.
3
- ya que. yuj ja.
- Ya que somos pobres vamos a
ganar. yuj ja kentik pobreotik
oj wajtik ganar.
yacer.
1
- kani.
- Aqu yace el muerto. ti kan ja
chamwiniki.
2
- waynuban.
- El papel yace en la mesa. wa
swaynuban ja mesa ja juuni.
yacija. waynub.

yacimiento. ba wa xtaxi ti ba yoj


luum chikan jas tike takin ma
petrolyo ma atsam ma pilan
jastik wa xmakuni.
yagual. sen olomal.
- Su yagual. sen yolom.
yaguar. niwan bajlam.
yalchibol. yalchijbol.
yanqui. swinkil ja ba.
Estados
Unidos de Amrica.
yarda. mas menos sok jun metro.
yate. jun tike bejyum ba sat ja.
Yav. june ja sbiil ja dyos ti ba
hebreo.
ye. ja sbiil ja letra y.
yegua. yewa, snan kawu, men kawu.
yema.
1
- xol.
- Yema del rbol. xol te.
- Yema del guineo. xol lobal.
- Yema de la caa. xol kaem.
2
- yema de huevo. skanal nolob.
- Yema de huevo [rbol]. kante.
yerba.
1
- chiwoj.
2
- yal kul. hierba.
yermar. jipa kani waluumi.
yermo,-a.
1
- mey swinkil jun luum.
2
- mi xbaalani mini jasa jun
luum.
yerno. nial.
- Mi yerno. ja jniali.
yerro. mulal.
yerto,-a. xiban.
yesca. dyeska.
yeso. jun tike taan.
yesoso,-a. ay yeso.
yisimbaln [comiteco]. yisim bajlam.
yo. ken, kena, ja keni, kejkani,
jaon.
- Yo lo tengo. ken kioj.
- Quin compr la sal? - Yo. ma
913

yodo-yuxtaposicin

smana ja atsami. - kena.


- Quin hizo esto? - Yo. ma
skulan ja iti. - ja keni.
- T eres su pap? - Yo lo soy.
wen ma ja stati. - kenon.
- T eres su hermanita? - Yo lo soy.
wen ma ja yijtsini. - jaon.
- Yo estoy. ti ayon, teyon.
- No estoy. mi teyukon.
- No est ja abuela? Aqu estoy.
mi ma teyuka ja mexepi. teyon.
- Aqu estoy. itulon.
yodo. jun tike an wa xtaxi ti ba
luum sokxa ba atsam. [wa
xmakuni ba yajnal].
yogur. jun tike pajal lech.
yojyom [comiteco]. yojyom.
yol [comiteco]. yol, yol [regional].
yuca. tsinte.
yucal. tsintealtik.
Yucatn. ja sbiil jun estado ti ba yoj
mejiko.
yugada. jun tarega jutwanel.
yugo. yuko.
yuguero. jutuman.
yugular.
1
- ti ba jnuktik.
- Vena yugular. ja bena ti ba
jnuktik.
2
- maka sbej, kutsu.
- Quiere yugular nuestra lucha. wa
skana oj smak sbej ja
jluchatiki.
yunque. ba wa stumtsin ja takini.
yunta. tele.
yuntero. jutuman.
yute. lajan sok chij.
yuxtaponer. laka, cholo ba stseel.
yuxtaposicin. lakwanel, scholjel ba
stseel.

914

zabordar-zamarro

z
zabordar. kan tekan jun bejyum ba
sat ja.
zabullir. mulu.
zacapela. pleto, buya.
zacatal. akiltik.
zacate. ak.
- Zacate limn. te de limon.
- Zacate seco. jel bakbel ja aki.
zacatear. koko ak.
- Voy a zacatear. oj jkok ak.
Zacatecas. ja sbiil jun estado ti ba
yoj mejiko.
zacatn. sakaton, sakaton ak.
zacear. nutsu ja tsii. [wa xalxi sa
sa].
zafado,-a [comiteco]. jomta solom.
zafarse.
1
- jipa kani.
- Se zaf del acuerdo. sjipa kani ja
akwerdoi.
2
- micha.
- Se me zaf el brazo. smicha ki
ja jkabi.
zafarrancho. buya.
zafiedad. skurikil, skistalil.
zafio,-a. kurik, kistal.
zafiro. tsamal yaax ton.
zafo,-a. mi yuchanuk te.
zafra. stosjel kaem.
zaga.
1
- snej.
- Vamos a la zaga. snejotik.
2
- no ir en zaga. laja.
- Ramiro no va en zaga de sus
compaeros. wa slaja ja smoje ja
ramiroi.
zagal. kerem, soltero.
zagala. akix, soltera.
zagaln. chaan soltero.
zagalona. chaan soltera.

zagual. jun tike maniketa. remo.


zagun. sti naits ay stejnal.
zaguero,-a. snej.
- Soy zaguero. snejon.
zahareo,-a. arisko.
zaheridor,-a. utanum.
zaherimiento. utanel.
zaherir. tujma, utaj.
- Me zahiri. yutajon.
zahna. jun tike inat wa xmakuni ba
swael wakax ma ba skulajel
arina.
zahn. jun tike pantalon.
zahondar. joko.
zahor. jun tike kintanum. ayni wa
snaawe ba oj sta ja ti ba yoj
luum.
zahrda. chikero.
zaino,-a. ikuman jpatiktik, chab sat.
zalagarda.
1
- manya.
2
- sembra, yak.
3
- buya, pleto, tiro.
zalamera. jelxita syajtalajel.
zalamero,a-. ja ma wa xyaa jelxuk ja
syajtalajeli.
zalea. senpatik, saleya. zamarra 2
zalear. tsijun.
zalema. syajtalajel. [ayni wa skulan
ba oj snak satuk ja smodoi].
zaleo.
1
- senpatik, saleya. zamarra
2
- tsijel.
zamacuco. sokxa sonso sokxa tut.
zamanca. garote yajel yi.
zamarra.
1
- jun tike chompa. [tsuum
kulubal yena].
2
- senpatik, saleya.
zamarrear. tsijun.
zamarreo. tsijel.
zamarro.
1
- zamarra.
915

zambo-zangn

2
- winik mi arechouk yena.
zambo,-a. lochan ja yoki.
zambombazo.
1
- makwanel.
2
- bojtel.
zambra. buya.
zambucar. jutsin muku ba oj kan
nakan.
zambullida. smuljel.
zambullir. mulu.
- Zambull el ratn en el agua.
smulu ti ba yoj ja ja chooi.
zampa. tsapan te.
zampabollas. ja ma wa xjelxi sok ja
swaeli, loplonum.
zampalimosnas. kanatakin.
zampapalo. ja ma wa xjelxi sok ja
swaeli, loplonum.
zampar. jutsin muku.
- Zamp la tortilla en el morral.
jutsin smuku ja yoot ti ba yoj
smoral.
zamparse.
1
- chika abaj.
- El patrn se zamp en nuestra
junta. schika sbaj ja ajwalali ti
ba tsomjel kujtik.
2
- loploni.
- Se zamp la comida. loploni sok
ja swaeli.
zampatortas. loplonum, ja ma wa
xjelxi sok ja swaeli.
zampeado. tsapan tealtik.
zampear. tsapa ja tei.
zampn,-a. ja ma wa xjelxi sok ja
swaeli, loplonum.
zampoa.
1
- jun tike ajmay.
2
- lom loil.
zampuzar. jutsin muku.
zanahoria. sanaorya.
zanate. kaaw. sanate.
zanca. yok yal chan, yok mut.
916

zancada. niwan jete, niwan xete.


zancadilla. loko yok.
- Me ech la zancadilla. sloko kok.
zancajear. lojloni, jel bejyi.
zancajo.
1
- stop koktik, sbakel stop
koktik.
2
- koel kristyano.
zancajoso,-a. lochan ja yoki.
zancarrn.
1
- sbakel yok wakax.
2
- yokel tatjun.
3
- mayestro mi snaa lek yena.
zanco. chaan spachub koktik. [lajan
sok te wa xmakuni ba tajnel ba
oj najataxuk ja koktiki].
zancn,-a.
1
- najat ja yoki.
2
- jel kut ja wexi ma ja junai.
zancudo. xenen.
zancudo,-a. najat ja yoki.
- Ave zancuda. yal chan najat ja
yoki.
zanganada. sonsoil.
zanganear. tektuni.
zanganera. sjaraganil.
zngano. swaw chajnul chab.
- Zngano de la arriera. tsisim.
zngano,-a. jaragan.
zangarrilleja. kuxil akix jel xtektuni
yena.
zangarrear. charchoni ja gitarai.
zangarriana.
1
- tikan tikan wa xko chamel
tusan.
2
- wuts.
zangolotear. aa pachpunuk.
zangolotearse. pachpuni.
- La zalea zangolotea. waxpachpuni
ja senpatiki.
zangoloteo. wan pachpunuk.
zangn. niwan kerem jel jaragan
yena.

zangona-zapateado

jumasai ba oj sbajuke ja
zangona. niwan akix jel jaragan
sluumei. ochta ti ba mejiko
yena.
zanguango,-a. mero jaragan.
sok ja Pancho Villa yuj ja
zanja. ukum.
nutsubal kani ja jnal jumasai.
- Zanja de irrigacin. ulbum ja.
kechan mi snaawe jastal oj ya
zanjar.
kulan ja slekilal ja pobre jumasai.
1
- ukumbes.
ja yuj kumxiye ti ba yestadoei.
- Zanjaremos alrededor de la casa.
yajkachil kii ja yip ja ajwalali.
oj kukumbestik ti ba sutanal
milji ja zapata ba 1919 jabil.
naits.
yalata ja zapata, ja luumi sbaj
2
- aa lamxuk ja kumali.
yena ja ma wa xyatelta. ja ba
zanjn. niwan ukum.
1994 kei yajkachil jun tsoman
zanqueador,-a.
zapatista ja ba kestadotiki. yaa
1
- lochlonum.
kulan ja xoch sokxa ja junta ba
2
- ja ma wa stsalali.
lekil gobyerno. mi kisubaluk yuj
zanqueamiento.
ja mandaranumi, yuxta ja zapatista
1
- wan lochlonuk.
stojbes ja munisipyo awtonomo,
2
- wan tsalaluk.
ayxa yeskwela, sokxa jitsan
zanquear.
jastik wa xmakuni yujilei. ja
1
- lochloni.
zapatismo jani jun tsoman ja
2
- tsalali.
matik mi jas yioj, ja mas jitsan ja
zanquilargo,-a. najat ja yoki.
indyoi mi kechanuk ja ba
zanquillas. tsapito, kristyano jel kut ja
kestadotiki. wa xcha stsom sbaj
yoki.
sok ja atijum sok spetsanil wa
zanquivano,-a. jel najat ja yoki.
xyaa sbaj sok ja zapatista. wa
zapa.
skanawe libertad, democracia,
1
- sjokulabil.
justicia chikan jastal wa xyabye ja
2
- jokwanel, yukumbesjel.
indyoi, wa skana oj yale mey
zapador. jokwanum.
mandaranum, yujxta oj jlaj
zapapico. jun tike sjemulabil.
jbajtik, oj jkis jbajtik, mi
zapar. joko, jokwani.
xkanatik oj rikoaxuk ba mixa
zaparrada. maxwunel.
ayuk yoj jnalantik ja matrik mi
zaparrastrar. jel palanaxi ja skui.
jas yiojei. ta wa xke problema
zaparrazo. maxwunel.
ay modo oj jtojtik chikan jastal
zapata (1).
ja jmodotiki ja ba junta ba lekil
1
- jun tike xanabal.
gobyerno wa skisa chikan jastal
2
- spachub.
yala
kabtik
ja
jmexep
3
- xen yaman ti ba jitsan tike
jtatawelotiki jachni wa snaa oj
makina.
yabye jasunka yala ja smojei yuj
Zapata (2). ja sbiil ja Emiliano Zapata
ja mey mandaranum.
ti ba estado Morelos. stsomo zapatazo. wetwanel.
sbaj sok ja alajanum jumasai ti zapateado. jun tike chanel ba wa
ba yestado. snutsuwe ja ajwalal
sbatalaane ja luumi.
917

zapatear-zarza

zapatear.
1
- batalaan ja luumi.
2
- kulan yi.
- Nos zapate. skulan kitik.
zapateo. zapateado.
zapatera. snaj chonaxanabal, snaj
kulaxanabal.
zapatero. kulaxanabal.
zapatilla.
1
- xanabal.
- Su zapatilla. ja sxanabi.
2
- set yok.
zapatismo zapata
zapatista. zapata.
zapato. sapato.
zapatn. niwan sapato.
zapatudo.
1
- niwan ja sxanabi.
2
- niwan ja yech yok ja chantei.
zapear. nutsu ja misi.
zapotal. jaasaltik, yalajil jaas.
zapote. jaas.
- Zapote blanco. ajate.
- Zapote chico. chin jaas.
zapoteca.
ja sbiil jun chonab
indijena ti ba estado wajaka.
zapotero. ibe jaas.
zapoyol. bak sat ajate.
zapuzar. mulu.
zaque. jun tike yal yetal kulubal
tsuum.
zaquizam. yal naits, chin kutsan
yaman ti ba yoj naits.
zar. niwan mandaranum ti ba Rusia
ja ajyii.
zara. ixim.
zaragalla. ajkal.
zaragata. buya.
zaragate. kristyano mi xmakuni yena.
zaragatero,-a. ja ma jel skana buya.
zaraguato. saraguato.
zaragelles. pochan wexal.
zaranda. jun tike schijulabil.
918

zarandajas. sulul, tsulul.


zarandear. chija.
zarandeo. schijel.
zarandero,-a. ja ma wa schija.
zarape. chamara, chejal, sbuulabil.
zarazn,-a.
1
- yakbita tusan.
2
- ojxa takanaxuk.
zarcear.
1
- suku jun tubo sok skab
kiixte.
2
- ochi ja tsii ti ba yoj
moraxaltik ba oj sle chich ma
pilan sbaal kul.
3
- boybuni.
zarceo,-a. ti ba morax, ti ba kiix.
zarcillo. likchikin.
zarco,-a. yaaxkeskes.
zarevich. yunin ja zar.
zarigeya. ujchum.
zarina. scheum ja zar.
zarpa.
1
- yech mis, yech choj, yech
bajlam.
2
- echar la zarpa. maxwuni.
- El gato echa la zarpa.
wa
xmaxwuni ja tan misi.
zarpada. maxwunel.
zarpar. ochi ti ba mar ja bejyum ba
sat ja.
zarpazo. maxwunel.
zarracatera.
lom snaksatijel ja
smodoi.
zarracatn.
negosyoanum kechan
koel wa smana ba keel oj
schone ja sbolmalei.
zarrapastroso,-a. kurik.
zarria.
1
- lokok.
2
- kael ku.
zarza.
1
- ibe morax, ibe talwinik.
2
- jun tike kiixte.

zarzagn-zoquete

zarzagn. cheel ik.


zarzal.
moraxaltik, kiixtealtik,
talwinikaltik.
zarzamora. morax.
zarzo. jun tike chajtultewa xmakuni
oj yil kaku chikan jas lapan sok
chenek ma kajpe.
zarzoso,-a. jel ja skiixil.
zascandil. mi kisubaluk winik yuj ja
mi xmakuni, jel wa schika sbaj.
zata. jun tike bejyum ba sat ja.
zatara. zata.
zazo,-a. keekudo.
zazoso,-a. keekudo.
zenit. tey kujtik nalan kul chaan.
cenit.
zentsontle. choyej.
zeta. ja sbiil ja letra z, meyuk ja ba
jkumaltiki.
zigzag. lochan bechan.
zigzaguear. bechelji.
zigzagueo. wan becheljuk.
zipizape. pleto.
zcalo.
1
- kachinub, kachnub.
- El zcalo de Mxico. ja skachnub
ja ba mejikoi.
2
- spachub.
zocatearse. kai.
zocato,-a.
1
- lajan sok kaelxa.
2
- surda.
zoclo. te kulubal xanabal.
zolocho,-a. sonso.
zollipo. keta sni skujol.
zompopo. jokox.
zona. slechanal ja sluumi, sluumil,
sona.
- La zona tojolabal. slechanal ja
sluum ba tojolabal.
- Zona de urbanizacin. asyenda
tey ba yoj kolonya. poko Ley
Federal de Reforma Agraria, art. 90

man 100.
- Zona militar. ja slechanal luum
ba wan atel ja kakanumi. ti
aytik ja ba zona militar 31. ja
snaje ja kakanum jawi ti kan ba
tustala. ayxa ja smojei ti ba
chonab sokxa ja ba jitsan luwar
ba oj skele ja zapatista.
- Zona rural. sluwaril alajanum.
- Las zonas tojolabales. ja sluwaril
ja tojolabali.
zoncera.
mi xajbani ja smodoi,
sonsoil.
zonte. jun xaane.
- Un zonte de maz. jun xaane
ixim.
zontle. jun xaane.
zonzo,-a. sonso.
zoologa. jun tike snebjel wa skana
oj yab sbej ja jastal ay ja
chantei sokxa ja yal chani sokxa
ja chani sokxa ja chayi. ja iti jun
ciencia.
zoolgico. ti ba chante.
- Jardn zoolgico. jun lugar ba
tsoman ay jel ja tike chante.
[ayni ti ba tustala].
zologo,-a. nebuman ja zoologa.
zootecnia. jun tike snebjel wa skana
oj yab sbej ja jastal oj ajyuk
mas lek ja kalaktiki.
zootcnico,-a. ti ba slekbesjel ja
alakaltiki.
zopas. pimil yak.
zopenco,-a. sonso.
zopetero. bujan, timan luum.
zopilotada. usejaltik.
zopilote. usej.
- Zopilote rey. rey. aura.
zopisa. kataj.
zopo,-a. lochan skab, lochan yok.
zoquete.
1
- xen te, tarugo.
919

zoquetero-zumbido

2
- leche pan.
3
- mi arechouk.
zoquetero,-a. kanawaj.
zoquetudo,-a. mi tsamaluk kulubal.
zorra.
1
- chakal wet.
- Zorra gris. wet.
2
- kristyano jel akax yena.
zorrastrn. kristyano jel bibo yena.
zorrera. snaj wet, snaj chakal wet.
zorrera. yakaxil, manya.
zorrero,-a. akax, chab sat.
zorrillo. paay.
zorro.
1
- swaw chakal wet.
2
- kristyano jel akax yena.
3
- paay.
4
- skusulabil polbo.
zorrongln,-a.
mero jaragan wa
xwatswuni ta tilan oj atijuk.
zorruno,-a. ti ba wet.
zote. mi snaa kinal mi xcha och
yolom.
zozobra.
1
- wan chayel ja bejyum ba sat
ja.
2
- chamkujolanel.
zozobrar.
1
- chayi ja bejyum ti ba sat ja.
2
- chamkujolani.
zubia. ba wa spama sbaj ja jai.
zueco. jun tike xanabal ba wa xyule
an ja akintei.
zulaque.
jun tike tonchu ma
tsaanok.
zulla. jkoytik.
zullarse.
1
- koni.
2
- tsisni.
zullenco,-a. tsisnum.
zulln,-a.
1
- tsisnum.
2
- tsisal [mi xabxi].
920

zumba.
1
- takin wa xujaji ja wakaxi.
2
- jun tike ixta wa xjururi.
3
- ixtaloil.
4
- tsuum yajel yi.
zumbador,-a. jururum, jononum.
- El autobs atascado ya no es
zumbador. kanta tekan ti ba
lokok
ja
aktobusi.
mixa
jururumuk.
zumbar.
1
- nilili.
- Me estn zumbando los odos. wan
nililuk ja jchikini.
2
- (x)rinini.
- La veleta zumba. xrinini ja
yoromaaxi.
3
- jononi, rononi, tsorori.
- Las abejas zumban. wa xjononi ja
chajnul chabi.
- El abejorro zumba. wa xrononi ja
jonoxi.
4
- pokolji.
- Las aves zumban con las alas. wa
xpokolji sok ja swech ja yal
chani.
5
- tsiriri.
- El chupaflor zumba. wa stsiriri
ja tsunuli.
6
- zumbar [al hacer ruido con los
pies]. pumulji.
- Los caballos llegan zumbando. wa
xpumulji jani ja kawuji.
7
- zumbar una bofetada. maxwuni.
- Me zumb una bofetada.
maxwuni kuj.
zumbel.
1
- yakil turuncha.
2
- chuyan ja sati yuj ja mi
akwerdouk ay.
zumbido.
1
- wan jururuk, wan jononuk.
2
- zumbido de odos. wan nililuk ja

zumbo-zutano

schikini.
zumbo. zumbido.
zumbn. wa xyixtalaan.
zumo. yetsel.
- Qu bonito flota el zumo de la lima
sobre el agua. jel tsamal wa xkan
ja yetselil ja lima ba sat ja jai.
zumoso,-a. ay yetsel.
zuncho. jun tike spitulabil.
zupia.
1
- skoy trago.
2
- skoy chikan jas.
zurcido. maktontanita.
zurcidor,-a. maktontanum, tsumuman.
zurcir. maktonta, tsumu.
- Zurci el calzn. smaktonta ja
swexi.
zurdera. surda ay.
zurdero,-a [comiteco]. surdero.
- No soy zurdero.
mi
surderoukon.
zurdo,-a. surda, surdo.
- Mano zurda. surda jkabtik, mi
swaeluk jkabtik.
- Eres zurdo. surdoa.
zurear. ronroni.
- La paloma est zureando. wan
ronronuk ja pumusi.
zurito,-a. ti ba pumus.
zuro. bakal.
zuro,a-. jun tike pumus.
zurra.
1
- skunbesjel tsuum.
2
- tsuum yajel yi.
3
- tiro.
zurrador,-a. kunbesnuman tsuum.
zurrapa.
1
- skoy.
2
- tsulul.
zurrapiento,-a. ay skoy.
zurrar.
1
- kunbes tsuum.
2
- maka.

3
- tujma.
zurrarse. koyin.
- Se zurr de miedo. skoyin ja
swexi yuj jel xiwi.
zurriagar. tsuum aa yi.
zurriagazo.
1
- tsuum yajel yi.
2
- wokol.
3
- kenanel.
zurriago.
1
- tsuum.
2
- yakil turuncha.
zurrn. garnil.
zurruscarse. koyin. zurrarse.
zurullo. bolaaxita.
- Se han hecho zurullos en el atole.
bolaaxita ja matsi.
zutano,-a. chikan ja ma ta oxwanexa
[mi xalxi ja sbiilei].
- Llegaron fulano, mengano y zutano.
julyeta oxwane.

921

bomakumal
kastiya-tojolabal
diccionario
espaol-tojolabal
Se termin de imprimir en Abril del 2010
tiraje: 1000 ejemplares

También podría gustarte